Iseljavanje Muslimana Crne Gore U Tursku

MATICA MUSLIMANSKA CRNE GORE Iseljavanje muslimana Crne Gore u tursku

1 Izdavač: Matica muslimanska Crne Gore

Za izdavača: Dr Avdul Kurpejović

Urednik: Osman Grgurević

Lektor: Sreten Vujović

Grafička priprema i dizajn: DauS - Cetinje

Tiraž: 600 primjeraka

Štampa: IVPE - Cetinje

Realizaciju Projekta i izdavanje knjige finansirao Fond za manjine Crne Gore 2 Dr Safet Bandžović

Iseljavanje muslimana Crne Gore u tursku Knjiga II

Podgorica, 2011. godine 3 4 PREDGOVOR

Matica muslimanska je konkurisala na Konkursu Fonda za manjine 2009. godine sa Projektom: Iseljavanje crnogoskih Musli- mana u Tursku. Period istraživanja je 1878. do 1970. godine, s tim što je predviđena realizacija u dva dijela. Prvi dio obuhvata period od 1878. do 1946. godine za čiju realizaciju su odobrena sredstva. Projekat je realizovan tokom 2010 godine i objavljena je prva knji ga: Iseljavanje Muslimana Crne Gore u Tursku. Na Konkursu Fonda za manjine, raspisanom 2010. godine, Matica muslimanska je konkurisala sa Projektom: Iseljavanje Musli mana Crne Gore u Tursku od 1946-1970. godine. Upravni odbor je odobrio sredstva za realizaciju a Ugovor o autorskom djelu radi realizacije Projekta je potpisan sa autorom Prve knjige, Dr Safetom Bandžovićem. Cilj realizacije Projekta je da se na argumentovan način pre zentiraju podaci o iseljenim Muslimanima Crne Gore u Tursku, uzrocima iseljavanja, načinu iseljavanja, prostorima naseljavanja u Turskoj, uz osvrt na društveni, ekonomski, politički i nacionalni sta tus i položaj iseljenika u Turskoj, njihovim odnosima sa domovinom i srodnicima, te brizi zvaničnih organa Crne Gore o njima. Ovo istraživanje polazi i od nepobitne činjenice da su pripad nici islamske religije i muslimanske nacionalnosti Balkana vjeko vima bili i sada su u nepovoljnijem društvenom, ekonomskom, so cijalnom, političkom, kulturnom i nacionalnom položaju u odnosu na pripadnike drugih religija i nacionalnosti. Takav odnos traje od vremena kada su Balkanom prestali da vladaju Turci i kada je 5 hrišćanstvo steklo dominaciju, uz iskazivanje animoziteta prema pri padnicima islamske religije, tretirajući ih kao ostatke Turaka. Problematika iseljavanja, odnosno tematika migracija, koja je pojmovno obuhvatnija od samog iseljavanja, teoretski i u stvarnosti je prisutna kod mnogih institucionalnih i pojedinačnih istraživanja u dužem vremenskom periodu. Izraz migracija u širem smislu obuhvata iseljavanje, preselja vanje, premještanje, razmještanje, progone, pritiske, sve do tragičnih etničkih čišćenja, kakvih je bilo na prostorima Balkana, za vrijeme svjetskih i balkanskih ratova kao i u toku raspada bivše Jugoslavije. Sasvim logično, Muslimani nijesu bili ni malo pošteđeni, već su bili prvi na udaru stradanja, progona, genocida i etničkog čišćenja u Bos ni i Hecegovini, djelimično i na prostorima drugih država. Drugi svjetski rat, u kome su Muslimani bili stradalnici, bio je jedan od najbitnijih razloga masovne emigracije Muslimana bivše SFRJ, pretežno iz Crne Gore, sa Kosova i dijelom iz Makedonije u Tursku. Činjenica je da nijedna institucija niti naučni radnik nije našao za shodno da se bavi ekonomsko-socijalnim, kulturnim, etničkim, nacionalnim, društvenim i državnim posljedicama ili „prednostima“ tolikog broja iseljenih autohtonih Muslimana Crne Gore, države u kojoj su egzistirali i bili joj lojalni. Odnos prema ovom pitanju je marginalizovan i tretiran kao nešto što je bilo i prošlo. Autor u ovoj knjizi nije na sasvim prigodan i decidan način ob radio suštinsko pitanje, osnovne uzroke iseljavanja Muslimana Crne Gore u Tursku. Uzroci su trebali biti obrađeni svaki posebno i argu mentovano, a ne u okviru iseljavanja Muslimana bivše SFRJ, odnos no drugih republika i posebno kroz iseljavanje iz tzv. Sandžaka. Autor je kao prvi uzrok iseljavanja obradio nastanak i osobe nost nacionalnog identiteta Muslimana, pri čemu je poklonio pažnju onim saznanjima koja ne idu u prilog osnovanosti i utemeljenosti nacionalne osobenosti Muslimana, kao naroda zapadnog Balkana, odnosno bivše SFRJ. U tom dijelu se autor bavi i etno-genezom Muslimana Crne Gore, što nije tematika Projekta. Projekat je ute meljen na neospornoj činjenici postojanja Muslimana Crne Gore kao nacionalnog identiteta i njihovom iseljavanju u Tursku u datom vre menskom periodu. 6 Kada se analizira odnos državnih organa Crne Gore prema ise ljenim Muslimanima u Turskoj, zabrinjava činjenica da se nijesu mogli privoljeti na konkretne oblike saradnje sa njima, ni nakon stalnih traženja i pokretanja pitanja potrebe saradnje sa njima ali i sa pripadnicima drugih autohtonih naroda iseljenih iz Crne Gore. Ra nija Komisija za iseljenike i sadašnjih Centar za iseljenike ne nalaze za shodno da se bave iseljenim Muslimanima u Turskoj. Uspostavljanje saradnje sa iseljenim Muslimanima u Tursku može imati višestruke ekonomske i političke pozitivne efenkte po Crnu Goru, jer iseljeni Muslimani imaju svoje srodnike u Crnoj Gori, a uz to bili su i sada su privrženi bivšoj domovini. Za uzvrat država Crne Gora treba da ih tretira kao sve ostale iseljenike. Kada se obrađuje pitanje emigracije Muslimana Crne Gore u druge države, treba ukazati na činjenicu da su u toku i nakon pres tanka iseljavanja u Tursku, Muslimani nastavili sa migracijom unu tar Crne Gore, iz ekonomsko-socijalnih i egzistencijalnih razloga, prema razvijenijim i klimatski pogodnijim područjima u kojima su postojali bolji uslovi za obrazovanje, zapošljavanje i život. I pored uloženog truda i želje autora da se, što je moguće više, obuhvate i javnosti prezentiraju saznanja o uzrocima i poteškoćama iseljavanja Muslimana Crne Gore u Tursku ostaje dosta prostora za zainteresovane da se podrobnije bave pojedinim segmentima ove problematike.

Dr Avdul Kurpejović

7 8 I

PORATNA ISELJAVANJA MUSLIMANSKOG STANOVNIŠTVA IZ CRNE GORE U TURSKU

Istorija Balkana je, kako se navodi u literaturi, istorija raznih ljudskih zajednica, koje su ponekad bile izložene sukobima, ili su mirno živjele jedna pokraj druge ne miješajući se, a nekada se međusobno prožimajući i stvarajući osobenu multietničku i mu ltikulturnu sredinu. Praktično se svaki događaj iz te istorije može sagledati iz različitih uglova i biti predmet različitih tumačenja.1 Predmet sjećanja jedne nacije u manjoj mjeri ovisi „od njene prošlosti nego od njene sadašnjosti“, koja određuje javno sjećanje. Zaborav je prvi korak ka “gubitku identiteta svakog naroda, baš kao što saznanje o prošlosti uliva sigurnost svakom narodu da izdrži sva iskušenja”.2 Po istorijsku svijest svakog naroda, a to znači po njegovo političko i kulturno sazrijevanje, fatalno je ono shvatanje koje istoriju ne tretira kao višeznačan proces.3 Brisel danas upozorava da se prošlost ne treba ocjenjivati samo iz lokalne perspektive “koja je tobože jedino normalna”. Nalaže da treba uzimati u obzir i perspektivu drugog, uzajamne slike drugoga i stereotipe o drugome.4 Savremeni “evropski standardi sjećanja” ne daju svuda iste rezultate. Istorijske činjenice se mogu zaboraviti, ali se ne smije zaboraviti empatija, 1 Lj. Rajić, Svako vreme zahteva svoje tumačenje, “Politika”, Beograd 19. februar 2011. 2 Z. Lakić, Zavičaj u istoriji - istorija u zavičaju, Novopazarski zbornik, br. 30, Novi Pazar 2007, 115. 3 L. Perović, Odnos prema fašizmu i antifašizmu – izraz političke zrelosti, u: Pobeda nad fašizmom 60 godina kasnije, Beograd 2005, 13. 4 T. Kuljić, Zločine pamtiti kao živu ranu, “Politika”, Beograd 6. april 2011. 9 „mogućnost razumevanja poteza ove ili one skupine ljudi nekada; mora se naučiti razumevati istorijski i društveni kontekst u kojem neko donosi određene odluke“.5 Mukotrpan je i neizvjestan put na ovom dijelu Balkana do minimalnog “zajedničkog sadržatelja” svijesti o realnostima, o slojevitim dionicama prošlosti. Nacionalne percepcije o njoj se ne podudaraju. Postoje događaji, koji su se zbili prije više stoljeća, koji još uvijek izazivaju žestoke kontroverze. Izgradnja politike sjećanja koja bi uključivala različite narode, ljude i njihove perspektive je dugotrajan posao. Proces evropskih integracija traži zajednički koncept i sjećanje koje će spriječiti obnavljanje ili verifikaciju ideja etničkog čišćenja i progona. Propitivanje istorije, njena interpretacija, trebaju biti lišeni svakog ideološkog dogmatizma. Istraživanje prošlosti i sadašnjosti međusobno se dopunjuju po predmetu i metodu. Reći istinu, prije svega, znači “priznati bolne i kontroverzne događaje”.6 Najvažnija uloga knjige, napisao je Borhes, jeste da podstakne čovjeka da misli. Istorija je stalna reinterpretacija prošlosti u sadašnjosti, podložna promjenama, a u skladu sa izmjenama ugla promatranja. Različiti su modeli kolektivne memorije.7 Istorija nije, napisao je dr. Todor Kuljić, nikada “fotografska verna slika prošlosti, već složena veza između tumačenja prošlosti, opažanja sadašnjice i očekivanja od budućnosti”. Uravnoteženiji odnos prema savremenosti i umjerenije nade u budućnost jesu uslov i odmjerenijeg viđenja prošlosti.8 Istoričar započinje od današnjeg kako bi razjasnio ono jučerašnje, i kao istraživač on rekonstruše genezu aktuelnog na osnovu istorijskih tragova.9 Suvoparan način pisanja za najuži krug stručnjaka više nema perspektive. Jednodimenzionalno, normirano i manihejsko prikazivanje karaktera istorije je stvar prošlosti. Treba prihvatati kompetencije multidisciplinarnog pristupa. Svaka analiza 5 T. Jakovina, Prošlost ne znamo, ne možemo je ni ulepšati, ni o njoj se dogovoriti, “Politika”, Beograd 7. april 2011, 14. 6 D. MacDonald, Suživot ili međusobna mržnja?, u: Suočavanje s jugoslavenskim kontraverzama: inicijativa naučnika: centralnoevropske studije, Sara jevo 2010, 382. 7 A. Sbutega, O korisnosti istorije za život, “Monitor”, br. 635, Podgorica 20. decembar 2002. 8 T. Kuljić, Hegemonija naknadne pameti, “Politika”, Beograd 15. avgust 2011. 9 H-J. Nojbauer, Istorija glasina, feljton, “Politika”, Beograd 8. februar 2011. 10 može otvoriti šire vidike za drugačija promišljanja prethodnih zbivanja, pri čemu se rjeđe radi o potpuno novim saznanjima, a če šće o pomjeranjima akcenta, istraživanjima nekada zanemarenih segmenata prošlosti, drugačijim uglovima promatranja koji iziskuju potrebe novog vremena, izmijenjenih društvenih okolnosti u kojima djeluju i istoričari.10 Muhadžiri sa Balkana pristizali su u Anadoliju od polovine XIX stoljeća. To su “Bijeli Azijati” kako je u istoimenom romanu pisao Husein Bašić, koji su kao “nesrećni mravi preplavili još uvijek veliku i prostranu Osmansku carevinu”. Njihovi grobovi su uvijek na kraju groblja “u ilovači ili kamenjaru, u trnju i šipražju”. Djela ovog značajnog književnika su podsticajna i za naučne pristupe.11 Egzodus stanovništva iz nacionalne i vjerske heterogene sredine je osjetljivo pitanje jer neposredno utiče na održavanje socijalne kohezije.12 D. Kecmanović piše: “ Snovi čuvaju integritet ličnosti raseljenih lica i onih koji žele da zaborave prošlost i onih koji bi da žive u prošlosti. I jedni i drugi kada dođu u novu sredinu, godinama doslovno sanjaju snove koji su isključivo vezani za prošla vremena. Snovima produžavaju život prošli da bi mogli da nastave da žive u “novom” životu.”13 Muslimansko stanovništvo na Balkanu dugo je smatrano jednim od nepoželjnih segmenata osmanskog nasljeđa. U mnogim njegovim dijelovima danas nema nikakvih materijalnih tragova njihovog višestoljetnog prisutstva, iako su ostale demografske i isto rijske činjenice da su nekada tu bili većina.14 “Turski jaram” je tu poput neke vrste istorijske indulgencije, nešto što unaprijed daje opravdanje za bilo koji postupak “nacije”, nešto što je apriorna amnestija.15 Čini 10 O. Milosavljević, Savremenici fašizma (1): percepcija fašizma u beogradskoj javnosti 1933-1941, Beograd 2010, 8. 11 Š. Rastoder, Istorijska osnova romana Huseina Bašića - Zamjene I-V (Tuđe gnijezdo; Kapija bez ključa; Kosti i vrane; Pusto tursko, Bijeli Azijati), Al manah, br. 15-16, Podgorica 2001, 7-8. 12 I. Bošnjović, Dijaspora – istorijski izazov Bosne i Hercegovine, u: Bosna i Hercegovina i dijaspora, Sarajevo 1996, 21. 13 D. Kecmanović, Oni koji odu uvek se vraćaju, “Politika”, Beograd 16. januar 2010, 03. 14 S. Lavić, Pusti krajolici: bošnjačka prezimena (rodovi) u povijesnom i prostornom kontekstu istočne Bosne i Hercegovine, Godišnjak, BZK “Preporod”, Sarajevo 2008, 43. 15 Nekoliko dana nakon eskalacije nasilja na Kosovu u drugoj polovini marta 2004. kada su zapaljene neke pravoslavne crkve i manastiri, demolirana je Bajrakli džamija u Beogradu i spaljena Islam-agina džamija u Nišu. Načelnik 11 se, piše dr. Dubravka Stojanović, da “kada bi nam neko uzeo “Turke”, bili bismo prinuđeni da se suočimo sa samima sobom i sa sopstvenim propustima”.16 Posebno je nelegitimno, ustvrđuje Marija Todorova, to što balkanski političari i intelektualci koriste Osmansko carstvo i Tursku kao dežurne krivce za sve svoje nesreće i pogreške, što pokušavaju da sebe odrede u odnosu na demoniziranog drugog: “Vreme je da se trezveno preispitaju posledice izvoženja modela nacionalnih država u društva koja predstavljaju etnički i verski mozaik, odnosno stvaranje mozaika nacionalnih država umesto mozaika nacija”.17 Mitologizovana muzeološkog odjeljenja Vojnog muzeja na Kalemegdanu, uz odobrenje direktora ovog muzeja, na vandalski je način uklonio i uništio dva šehitska nišana iz XV i XVI stoljeća. Pukovnik Nikolić je, kažu, bio uvjeren da je muzej izgrađen na “turskom groblju”, pa je u rušenje krenuo odlučan da ukloni preostale “turske” spomenike. Beogradska nezavisna štampa je, međutim, navela da su dva uništena šehitska nišana bili jedinstveni primjerci ove vrste spomenika i da takvih prim jeraka više nema ni u BiH. Ovi nišani su bili 1960. dopremljeni upravo iz BiH na Kalemegdan za potrebe nove tematske postavke; opšir. O. Zirojević, “Tursko groblje”, “Republika”, br. 332-333, Beograd 1-31. maj 2004. 16 D. Stojanović, U ogledalu “drugih”, u: Novosti iz prošlosti: znanje, neznanje, upotreba i zloupotreba istorije, Beograd 2010, 27-28. Stevo Vučinić na Okruglom stolu “Multietničko ogledalo Crne Gore (Muslimani-Bošnjaci, kako ih vide, a kako oni sebe i druge” 2000. govori da su u Crnoj Gori, kao i svuda, živjeli ljudi i neljudi: “Zbog toga ako bih ikoga krivio za sve ono što je urađeno prema muslimanskom stanovništvu u Crnoj Gori, u posljednjih 130 godina, onda bi upro prstom u ove druge. Ne bi se moglo reći da je u ovom periodu muslimanskom življu okruženje bilo posebno naklonjeno. Naprotiv, prema njima je vršen veliki krimen. Proćerivani su sa svojih ognjišta, rušene su im svetinje, i, nažalost, ubijani su samo zato što su muslimani. Pri tome posebno mislim na zločin koji je izvršen prema njima u današnjem Pavinom polju kod Bijelog Polja. Međutim, razlozi političke prirode su opredijelili da su se decenijama zataškavale mnoge pojave koje ne služe na čast ni Crnoj Gori ni pravoslavnim Crnogorcima. Jedna od njih je i ovakav odnos prema građanima islamske vjeroispovijesti i njihovoj kulturi, i to počev od Berlinskog kongresa, pa sve do nakon Drugog svjetskog rata. Prosto činjenica je, da je čitavo ovo vrijeme pripadnost islamu bila diskvalifikatorna za njegove pripadnike. Razloge za takav odnos treba tražiti u mitomaniji i socijalnim činiocima... Prošlo je već 130 godina od odlaska Turaka, a i danas se počesto može čuti da su Turci glavni krivci za sve naše današnje nesreće” - prema: S. Vučinić, Crna Gora multietnička država - iskustvo i perspektiva, Almanah, br. 13-14, Pod gorica 2000, 191-192. 17 M. Todorova, Imaginarni Balkan, Beograd 1999, 321-322. Trijumf uvi jek, piše dr. Todor Kuljić, sputava kritičko suočavanje sa vlastitom prošlošću: “Moralizacija svakog oslobođenja drugačije kontekstualizuje nedela pobednika nego što čini poraz u kom se na bolno iskustvo gleda kritički… Svaki poraženi je lišen moralnog kredita koji osigurava pobeda. Ali je zato pobeda slepa”. Tri jumf pobjede rađa samozadovoljstvo koje je kontraproduktivno kod suočavanja 12 istorija je duboko utkana u balkansku zbilju. Prava istorija razlikuje se, napisao je 1817. Vuk Karadžić, od mitologije, što istorija opisuje “ljude kao što su svagda a mitologija govori o ljudima koji su bili mlogo drukčiji od onijeh koji mitologiju čitaju ili pripovijedaju”. Neophodno je distanciranje od epskih i instrumentaliziranih interpretacija koje opterećuju balkanske istoriografije. Nužno je dekonstruirati mitsku prošlost, otkrivati genealogije mita i načina na koji se oni razvijaju. Erik Hobsbaum funkciju “ubice mitova” smatra jednim od ključnih zadataka svakog istoričara.18 Prećutkivanje tragedije bilo koje vjerske ili etničke grupe, kako se ukazuje u literaturi, jednako je samoj toj tragediji. Muslimansko stanovništvo je iz različitih razloga predstavljalo “problem” za ne muslimanske države-nasljednice Osmanskog carstva na Balka nu.19 Činjenica je, navodi dr. Radoje Pajović da su Muslimani u monarhističkoj Jugoslaviji u mnogo čemu bili “građani drugog reda. U nekim sredinama, pa i u Crnoj Gori, njima je i život bio ugrožen. Režim je vršio propagandu za njihovo iseljavanje u Tu rsku, što je i vršeno u velikom obimu. Pored drugih negativnih efekata tako je stvarana fama da je Turska njihova domovina. i tome slično”.20 Seobe muslimanskog stanovništva nijesu prestale sa prošlošću. Trijumf stvara žutu mrlju sjećanja, a “pobeda guši samorefleksiju, bez koje nema suočavanja s neslavnom prošlošću” – nav. prema: T. Kuljić, Slepi trijumf pobednika, “Politika”, Beograd 7. oktobar 2011. 18 On dalje ukazuje da istorija nije sjećanje predaka ili kolektivna tradicija: “Ona je ono što su ljudi naučili od sveštenika, učitelja, pisaca historijskih knjiga i kompilatora članaka iz novina i televizijskih programa. Za istoričara je veoma značajno da se sjete svoje odgovornosti, koja se sastoji u tome da, iznad svega, stoje po strani od strasti politike identiteta – čak i kada ih sami osjećaju. Na kraju krajeva, i mi smo ljudska bića”. 19 Opšir. S. Bandžović, Muhadžirski pokreti na Balkanu od kraja XIX stoljeća do Drugog svjetskog rata, u: Zbornik radova/Naučni skupovi “Migraci je u Bosni i Hercegovini” održani 19.01.2010. i 12.09. 2011. u Tuzli, izd. BZK “Preporod”, Tuzla 2011, 165-170; K. Kaser, Sukob religija i kultura na Balka- nu - prošlost i perspektive, Almanah, br. 15-16, Podgorica 2001, 82. Milić F. Petrović dao je ovakav sud o širenju islama: “Srpski narod se od zuluma spašavao i turčenjem, misleći da to bude privremeno do boljih prilika. Medjutim, kako se situacija nije menjala, prva generacija je izumrla u nadi, druga se sve manje sećala nade i strmljenja svojih roditelja, a sve više se vaspitavala u duhu islama, dok treća i četvrta generacija postaju potpuno odane novoj veri do fanatizma, te više i ne pomišljaju na povratak prvoj veri” – prema: M. F. Petrović, Dokumenti o Raškoj oblasti 1900-1912, Beograd 1995, 12. 20 R. Pajović, O učešću Muslimana Crne Gore u oslobodilačkom ratu i revoluciji 1941-1945., u: Identitet Bošnjaka-Muslimana, Plav 1995, 73. Ponašanje pre 13 ni nakon okončanja Drugog svjetskog rata i stvaranja socijalističke Jugoslavije. Iseljavanje Muslimana, prouzrokovano raznim fakto rima, opet je bilo masovno sa prostora Sandžaka.21 Nije nikako slu čajno, piše dr. Rasim Muminović, što se intezivnost tih migracija javlja “nakon svakog od dva svjetska rata, da su ponajviše uslovljene onim što se dogodilo u toku ratova i posebno stanjem iza njih, u što ulaze i ekonomske determinante, ali one nisu odlučujuće”.22 Proces iseljavanja tekao je u nekoliko talasa sve do 1970. kada je, uslijed djelovanja niza novih društveno-ekonomskih činilaca, izgubio na intenzitetu. Nove kolone muhadžira nastavile su svoja putovanja, obilježenom stazom svojih prethodnika, ka Turskoj. Poratne, ma sovne iseljeničke talase, kao ni one prethodne, nijesu pratili nikakvi zvanični glasovi protesta i solidarnosti, niti su dugo bili u pozornosti naučnika i predmet njihovog interesovanja. Drugi svjetski rat 1941.-1945. rezultirao je velikim stradanjima muslimanskog stanovništva. Četnički pokret Draže Mihailovića kao praktičan izraz velikosrpskih programskih ambicija od početka je snažno naglašavao svoju “istorijsku misiju” oslobođenja, čuvanja “biološke supstancije Srba”, kao i širenja ideje etnički homogene “Velike Srbije” koju bi trebalo stvoriti, na osnovu platforme Srp skog kulturnog kluba, u okvirima poratne Jugoslavije. Ovaj pokret je gradio defanzivnu strategiju protiv okupatora politikom stalnog iščekivanja “londonskog signala”, ali ofanzivnu protiv cijelih na roda, prije svega Muslimana i Hrvata, kao i nacionalnih manjina, inkriminisanih za brzi slom u haotičnom aprilskom ratu 1941. godine. U četničkoj zakletvi jasne su dvije osnovne odrednice četničke ideologije: borba za Srbiju (“srpski narod”) i izvršenje ma Muslimanima 1912. godine, navodi dr. Radoje Pajović, “prilikom oslobađanja Plava i Gusinja graniči se sa genocidom. Pokolj Muslimana u Šahovićima 1924. godine je besprimjeren po svojoj svireposti. U Drugom svjetskom ratu genocid nad Muslimanima ponovio se u Foči, Čajniču, pljevaljskoj Bukovici, Bihoru. O ovim zločinima nema pomena u u udžbeničkoj literaturi” - cit. prema: R. Pajović, O nekim istorijskim pogledima i tretmanu Muslimana Crne Gore, Almanah, br. 13-14, Podgorica 2000, 247. 21 Opšir. S. Bandžović, 20. Yüzyil’da Sirbistan Ve Karadağ’dan Müslüman Göçleri, u: Muhacirlerin Izinde – Boşnaklar’in Trajik Goç Tarihinden Kesitler, Derleyen: Hayri Kolaşinli, Lotus Yayinevi, Ankara 2003, 73-83. (II izdanje 2004.; III izdanje 2004.) 22 Cit. prema: R. Muminović, Historija- znanost ili obmana?, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, Sarajevo 1990, 589. 14 odmazde. Osveta je tretirana kao “sveta dužnost srpskog naroda prema svakom ko se o njega ogrešio tokom rata”. Četnički pokret, uz prihvatanje raznih oblika kolaboracije sa okupacionim njemačko- italijanskim snagama, preuzeo je 1941. ključne elemente platforme predratnog Srpskog kulturnog kluba (SKK) u borbi za stvaranje “Velike Srbije”. Neki od najvažnijih Mihailovićevih savjetnika (Dragiša Vasić, Mladen Žujović, Stevan Moljević) pripadali su upravo Srpskom kulturnom klubu.23 Predratni elaborati SKK bili su osnova za operativnu razradu velikosrpske ideologije ovog pokreta. To će u Drugom svjetskom ratu rezultirati genocidom, masovnim stradanjima i progonima nesrpskih zajednica posebno u BiH i Sandžaku. U prvom dokumentu programskog karaktera koji je potpisao D. Mihailović, u instrukcijama majoru Đorđu Lašiću i kapetanu Pavlu Đurišiću 20. decembra 1941. isticano je da su ciljevi borbe za Veliku Jugoslaviju i u njoj Veliku Srbiju, etnički čistu u granicama Srbije,Crne Gore,Bosne i Hercegovine,Srema,Banata i Bačke, da državne teritorije treba očistiti od narodnih manjina i nenacionalnih elemenata, a Sandžak i BiH od muslimanskog i hrvatskog stanovništva. Izdavanjem ovih instrukcija oformljena je vojno-politička koncepcija četničkog pokreta D. Mihailovića.24 23 Opšir. S. Bandžović, Bosanska krajina u velikodržavnim planovima Srp- skog kulturnog kluba i ideologa četničkog pokreta, u: Zločini u Bosanskoj krajini za vrijeme agresije na Republiku Bosnu i Hercegovinu 1991.-1995., Zbornik rado va sa Međunarodne naučne konferencije održane u Bihaću od 22.-24. septembra 2000., knj. 1, izd. Institut za istraživanje zločina protiv čovječnosti i međunarodnog prava, Sarajevo 2011, 64-84. 24 M. Dželebdžić, Četnici - kontrarevolucija i nacionalna izdaja, Beograd 1988, 19. U proglasu Đorđa Lašića, jednog od četničkih komandanata, izdatom početkom 1942., na bazi decembarskih instrukcija D. Mihailovića, piše: “U svim krajevima naše porobljene otadžbine samo su Srbi razapeti na krst i gonjeni kao divlje zveri od strane Italijana i Nemaca a krv nam sišu u istoriji poznati strvinari: Arnauti, Mađari, muslimani... Čas narodne osvete mora doći i najveća i najpraved nija ‘istraga poturica’, da se jednom za svagda (očis)ti srpsko ognjište, da se sve srpske zemlje očiste od ‘nekrsti’, da se (istje)ra ‘guba iz torine’. Za izvršenje te najsvetije dužnosti u svim srpskim krajevima se priprema naš narod da se u zgodni čas kao vulkanska l(ava) sruči na zaklete neprijatelje svoje”. U naredbi koman danta Ljevorečkog četničkog bataljona, jednog od najbližih Lašićevih saradnika, objavljenoj desetak dana kasnije, stoji: “Srem, Banat i Bačka, Srbija i Bosna i Her cegovina u budućoj velikoj Jugoslaviji biće pivô nove Države, gde će se misliti, govoriti i raditi i disati samo srpski”- cit. prema: R. Pajović, Pokolj Muslimana u Sandžaku i dijelu istočne Bosne u januaru i februaru 1943. godine, u: Neretva- Sutjeska 1943, Beograd 1969, 511; H. Šarkinović, Bošnjaci od Načertanija do Memoranduma, Podgorica 1997, 268. 15 Antihrvatstvo, antimuslimanstvo i antijugoslavenstvo su bili ide ologija srpskog četništva - pisao je Živko Topalović, jedan od bliskih saradnika D. Mihailovića.25 Ideolozi četničkog pokreta, “kao dobro načitani ljudi” znali su za ideju i praksu genocida u anglosaksonskom dijelu svijeta.26 Mnoštvo ravnogorskih dokume nata nalagalo je etničko čišćenje na tlu zamišljene “Velike Srbije” u cilju stvaranja države isključivo srpskog naroda. U programskim i drugim dokumentima četničkog pokreta Muslimani su tretirani kao “nenacionalni element”, “unutrašnji neprijatelj”, “Turci” i slično, a njihovo uništavanje smatrano je za “najsvetiju dužnost”.27 Četnici su javno isticali da pljačka imovine muslimanskih i hrvatskih porodica čini smisao njihovih vojničkih akcija.28 Oni su imali po gotovo ofanzivan antimuslimanski kurs u sprovođenju svoje ra dikalne nacionalne politike, tumačeći to uzajamnom “infernalnom mržnjom” širokih srpskih i muslimanskih masa i besperspektivnošću zajedničkog življenja. Zato je trebalo preduzeti sve mjere za njihovo istrebljenje i iseljavanje u Tursku. Dajući tom cilju oreol borbe protiv “Turaka”, što je trebalo predstavljati kontinuirani nastavak borbe iz vremena Karađorđa i Miloša Obrenovića, četnici su spretno oživljavali atavističke strasti.29 “Muslimansko pitanje” je,

25 Nav. prema: V. Kljaković, Jugoslavenska emigrantska vlada prema pitanju Bosne i Hercegovine, Prilozi, br. 4, Sarajevo 1968, 308, nap. 3; upor. N. Duraković, Prokletstvo Muslimana, Tuzla 1998, 190. 26 Upor. V. Dedijer-A. Miletić, Genocid nad Muslimanima, 1941-1945: Zbornik dokumenata i svedočenja, Sarajevo 1990, XXVII. Dragiša Vasić tako u proljeće 1942. navodi: “Pamtim vrlo dobro stanje u kojem se Evropa nalazila posle prošloga rata. Ratujuće države bile su toliko zauzete svojim brigama da ni jedna, tako reći, nije mogla voditi računa šta druge u svojim granicama rade i preduzimaju. U prvoj godini posle prošloga rata mogao se prosto istrebiti jedan dobar deo neželjenog stanovništva da niko radi toga i ne okrene glavu. Dakle, ako budemo pametni, oko pitanja čišćenja, odnosno preseljenja i izmene stanovništva, neće nam biti naročito teško”. Drugom prilikom Vasić objašnjava zločine nad Muslimanima: “Budite uvereni da nama to niko ne može zameriti, a što se tiče posledica, one za nas mogu biti samo pozitivne. Na srpskoj zemlji će posle rata živeti samo Srbi” - prema: N. Milovanović, Draža Mihailović, Zagreb 1985, 77-78, 97. 27 R. Pajović, Pokolj Muslimana u Sandžaku i dijelu istočne Bosne u januaru i februaru 1943. godine, 510. 28 R. Hurem, Diferencijacija ustaničkih snaga u Bosni i Hercegovini zadnjih mjeseci 1941. i u prvoj polovini 1942. godine, Prilozi, br. 21, Sarajevo 1985, 205. 29 Upor. E. Redžić, Nacionalni odnosi u Bosni i Hercegovini 1941-1945. u analizama jugoslavenske istoriografije, Sarajevo 1989, 34-40; S. Bandžović, 16 prema četničkim ideolozima, trebalo biti definitivno riješeno: oni će biti Srbi ili će se iseliti iz zemlje.30 Sam Draža Mihailović je o stavu prema Muslimanima zapisao u bilježnici: “Mus. st. je svojim držanjem dovelo da ih naš svet više ne želi i neće da ima u svojoj sredini. Potrebno je još sad da se pripremi iseljavanje u Tursku ili ma gde van naše teritorije. Na dan ustanka oni će biti pokrenuti sa svojih naselja a što niko neće moći da spreči. - U datom momentu svi muslimani ima da budu pokrenuti sa svojih ognjišta. Oni koji su bliže hrvatskim oblastima - tamo - glavno je da budu pokrenuti”.31 Četnički zločini 1941-1943, posebno u Sandžaku i istočnoj Bosni samo su potvrdili da su rezultat instrukcija D. Mihailovića iz decembra 1941. u cilju “da bi se jednom za svagda Srpski živalj spasio narodnih izroda i izdajica”.32 Sve ono što je muslimansko stanovništvo, na tom prostoru doživjelo tokom Drugog svjetskog rata, podvrgnuto četničkim progonima, imalo je velikog uticaja na veliki osjećaj nezaštićenosti, ugroženosti i besperspektivnosti.33 Četničke ponude” Muslimanima, “Muslimanski glas”, Sarajevo 23. avgust 1991; Isti, O migracionim kretanjima u Bosni i Hercegovini 1941. godine, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, 252-256. 30 M. Minić, Oslobodilački ili građanski rat u Jugoslaviji, Novi Sad 1993, 346; opšir. M. Gutić, Izdaja i zločin četničkog pokreta, “Politika”, feljton, Beograd oktobar 1990. 31 Zbornik dokumenata i podataka o Narodnooslobodilačkom ratu jugo slovenskih naroda, tom XVI, dok. 6, nap. 7; S. Bandžović, Ratna tragedija Muslimana 1941-1945, Novi Pazar 1992, 13; N. Cigar citira instrukcije koje je Mihailovićev štab uputio komandantu Druge sarajevske četničke brigade: “Tre- balo bi svakome razjasniti: poslije rata ili kada bude pogodno vrijeme, mi ćemo izvršiti naš zadatak tako da niko osim Srba neće ostati u srpskim zemljama. Ob- jasni ovo (našem) narodu i osiguraj da to bude njihov prioritet” - nav. prema: N. Cigar, Genocid u Bosni. “Politika etničkog čišćenja”, Sarajevo 1998, 27; upor. B. Petranović, Srbija u Drugom svetskom ratu 1939-1945, Beograd 1992, 537-538. 32 Opšir. S. Bandžović, Prilog proučavanju četničkog genocida nad Mus- limanima u istočnoj Bosni, Istorijski zbornik, br. 10, Banjaluka 1989, 157-175. U zaključcima konferencije četničke omladine Crne Gore, Boke Kotorske i Sandžaka o poratnom državnom i društvenom uređenju Jugoslavije, održanoj 2. decembra 1942. u Šahovićima, istaknuto je da će “na teritoriji buduće države živeti samo Srbi, Hrvati i Slovenci. Nacionalnih manjina ne može biti”. 33 Prvih dana januara 1943. izvršena je jedna od najmonstruoznijih četničkih akcija nad Muslimanima u Sandžaku i istočnoj Bosni nakon procjene četničke Vrhovne komande da postoje pogodni uslovi za izvođenje akcije etničkog čišćenja. Samo u akciji u bjelopoljskom srezu su, prema podacima iz četničkih izvora, uništena 33 muslimanska sela na desnoj obali Lima: Voljevac, Gubavač, Rodijelji, Ušanoviće, Presečenik, Buturiće, Donji Vlah, Mirojevići, Šolja, Rado 17 jeva Glava, Pobretiće, Mediše, Donja Kostenica, Stubo, Vrh, Zminac, Šipovice, Negobratina, Osmanbegovo Selo, Dupljaci, Jasen, Kostiće, Kaševar, Ivanje, Go dijevo, Žilice, Gornja Crnča, Gornji Radulići, Vrba, Crhalj, Kradenik, Sipanje i Ličine. Uz ove podatke, Pavle Đurišić, četnički komandant, 10. januara 1943. u izvještaju Draži Mihailoviću predočio da je ubijeno oko 400 pripadnika Musli manske milicije i oko 1.000 žena i djece. Ostatak Muslimana bio je protjeran na lijevu obalu Lima, a njihovu su imovinu opljačkali četnici. Međutim, po drugim izvorima broj popaljenih sela bio je veći od 33 koja su navedena. U bistričkoj (savinopoljskoj) opštini pomenuto je samo 14 sela, a sva su bila spaljena, izuzev nekih u kojima je živjelo pravoslavno stanovništvo. Izgorjela su sela koja nisu evidentirana u Đurišićevom izvještaju: Mojstir (45 kuća), Dolac, Mokri Lug, Jablanovo, Bijediće, Podbreže i Bistrica, centar i opštinsko mjesto. U koritskoj opštini evidentirano je samo osam zapaljenih sela, u rasovskoj tek dva, zatonskoj pet iako je to opština sa najviše sela od kojih nije ostalo nikakvog traga. Sava Joksimović piše: “U selu Korita, u kući Novčića, ubijeno je i zapaljeno šesnaest ljudi, a Begi Ličini su kučinama napunili dimije i zapalili. Četnici su na konjima jurili selom, i iz pištolja ubijali djecu koja bježe. Murata Mehovića slijepog starca od sedamdeset godina, zaklali su i bacli u vatru. Mahmuta Beganovića isjekli su na komade. Selima Dervovića su isjekli i dvije mu kćeri zaklali. U avliji Aziza Šabanovića ostalo je dvadeset unakaženih leševa. Malog Hasima od pola godine, kad je tražio dojku mrtve majke, uhvatili su za noge, udarili o zemlju i bacili u vatru. Žive su bacili u vatru Džema od četiri godine, Šabanović Šaćira od šest godina, Erma Muharemovića i Ragibovo troje djece. Zatim Džemovo dvoje djece i Halitove kćeri i Raifa od dvije godine. Tako su prošla i ostala sela. Blatnjavim putevima, kroz šikare i šume, bježale su bijedne gomile bose i gole, unezvjerenih i izbezumljenih pogleda, jedne prema Bijelom Polju, druge prema Rožajama. Iz Bijelog Polja Italijani su kamionima prebacivali nejač kroz zaton koji je bio četnička teritorija. Italijani su pokrivali žene i djecu ceradama, plašeći se da ih ne bi četnici vidjeli”- cit. prema: “Sandžak”, br. 7-8, Sarajevo februar 1991. U opštoj hajci u februaru iste godine u pljevaljskom srezu, po selima Bukovice, Boljanića, Meljaka, Gotovuše, Hoćevine, Ilinog Brda, Sočicama i Bučja poubijano je, pre ma nepotpunim podacima, 1.352 lica, a od toga 379 djece od osam i 424 od 18 do 12 godina. Latif Močević, predsjednik bukovičke opštine poslao je u Pljevlja potresan izvještaj o onome što su četnici počinili: “Izvještavate se da je u opštini bukovačkoj oko 500 članova muslimanskog življa, većinom žena, djece i nejakih staraca na najokrutniji način mučeno, kasapljeno i spaljeno. Ljudi su razapinjani i pribijani na stabla. Žene i djeca su sabirani i tjerani u kuće koje su spaljene zajedno s njima. U selu Močevićima poklano je i spaljeno 81 čeljade. Tu je zanoćio jedan dio “oslobodilačke vojske”, sagradio nužnik. Nalažene su muslimanske djevojke, kojima su poslije silovanja zabijani kolci u stidna mjesta i na taj način umorene. Dosta su muslimanskih djevojaka odveli sa sobom, pa se ni danas ne zna njihova sudbina. Nađen je leš hadžije Tahirovića, u selu Stražica, koga su derali ispod koljena uz leđa, koža vraćena na prsa, i ovdje su stavili natpis “Muslimanka sa feredžom”. Sve kuće i ostale zgrade popaljene su tako da ni ćumez nije ostao”. Bilo je i slučajeva pokrštavanja. Alija Hadžiavdić Mustafin iz Podbrijega u opštini Bišce u šavničkom srezu svjedočio je 14. juna 1943. godine: “Nepoznati četnici (Crnogorci), kad su ove godine došli u naše selo, htjeli su nas sve poklati. Jedan od njih je, međutim, predložio, da je bolje i korisnije da nas pokrste, jer ćemo tako 18 Traumatična iskustva su prenošena s koljena na koljeno. Četnički zločini ostavili su duboke traume.34 Kama je, piše Dobrica Ćosić, bila “glavno oružje te bradate vojske pod šubarama”.35 Oko 15.000 Muslimana iz Crne Gore i Sandžaka uzeli su učešća u narodnooslobodilačkoj i antifašističkoj borbi u devet partizanskih brigada (III i V proleterskoj, VII omladinskoj, IV sandžačkoj, IX crnogorskoj, I kosmetskoj, I bokokotorskoj, u Brigadi narodne neku uslugu učiniti. I ostali su na to pristali, pa je krštenje na našu sreću obav ljeno odmah i tako smo živote sačuvali. Pokršteni su Hasan Zukanović Muhov i još deset svojih članova, Salko Zukanović Mehin sa jedanaest, Alija Zukanović Musin sa jedanaest, Halil Zukanović Muhov sa šest, Halil Zukanović Bajrin sa cetiri, Alija Hadžiavdić Mustafin sa šest, Bećir Avdić Mujin sa dva, Šaha Hodžić, žena u Mušana sa četiri. Svi su ovi iz Podbrijega. Nadalje su pokršteni i neki muhadžiri koji su se u našem selu nalazili, a inace su iz Grdijevica. To su Hasan Sedović Becirov sa tri člana, Jusuf Dedović Bećirov sa pet, Mula Šabanović žena Osmanova rođena Malinović sa dva i Ziba Malinović sa dva. Dakle u svemu 76 (sedamdeset šest) osoba. Kad je naša vojska došla i oslobodila nas, odmah smo se svi povratili u našu vjeru kojoj smo uvijek vjerni bili, tajno noću obavljajući svoje vjerske dužnosti. Četnici bi to nekad i opazili pa bi nas strogo progonili, ali mi se nekako vješto pravdali”; opšir. R. Pajović, Kontrarevolucija u Crnoj Gori. Četnički i federalistički pokret 1941-1945, Cetinje 1977, 311-315; Isti, Po- kolj Muslimana u Sandžaku i dijelu istočne Bosne u januaru i februaru 1943. godine, 514-515; N. Milovanović, Kontrarevolucionarni pokret Draže Mihailovića, knj. 1, Beograd 1984, 188-192; V. Dedijer-A. Miletić, Genocid nad Muslimanima, 275-318; S. Bandžović, Ratne tragedije Muslimana, Novi Pazar 1993, 142-144; E. Mušović, Muslimani Crne Gore od pada Zete (1499) (u daljem tekstu: Musli- mani Crne Gore), Novi Pazar 1997, 149-150; S. Čekić, Genocid nad Bošnjacima u Drugom svjetskom ratu. Dokumenta, Sarajevo 1996, 289-290. 34 Jakub Durgut piše o sudbini muslimanskog stanovništva Bukovice, prostranog seoskog područja na zapadnom dijelu pljevaljske opštine koje je dva puta masovno stradalo: 1913. i 1943. godine: “Po završetku Drugog svjetskog rata, veći dio preživjelog stanovništva vratio se iz izbjeglištva i za kratko vri jeme obnovio život u Bukovici. Od stasalih mlađih generacija stvorena su nova domaćinstva, tako da su formirana sela koja su i prije postojala, iste ili približne veličine. Međutim, pamteći zločine koji su nad njima vršeni na isti način i skoro u pravilnim vremenskim intervalima... mnoge porodice su se u periodu 1957-1967. god. odselile u Tursku, BiH i druge zemlje”. Vlasti su ovo iseljavanje, prema Dur gutu, pravdale navodnom “migracijom u druge ekonomski razvijene krajeve”, zanemarujući pored ekonomskog, drugi bitan faktor: živo sjećanje na stradanje u II svjetskom ratu. Bez šireg elaboriranja biće dovoljno nekoliko podataka o broju stanovnika zadnjih 30 godina. 1961. god. Bukovica je imala oko 2900 stanovnika, 1971. god. oko 2600, da bi 1981. broj bio smanjen na oko 1600 stanovnika. Po popisu iz 1991. Bukovica je imala nepuno 900 stanovnika” - nav. prema: J. Dur gut, Bukovica 1992-1995, Podgorica 2003, 15-16. 35 Cit. prema: D. Ćosić, Prijatelji mog veka, feljton, “Politika”, Beograd 5. maj 2011. 19 odbrane, te u partizanskim odredima, muslimanskim omladinskim bataljonima i četama.36 Osim muslimanskog stanovništva iz Sandžaka iseljavalo se u poratnom periodu takođe i albansko i tursko stanovništvo sa Kosova i Makedonije, Goranci i Torbeši. Bile su to nove generacije iseljenika koje će se u Turskoj pridružiti onima koji su tamo stigli mnogo prije. Iseljavanje je djelimično bilo pojačano iz Sandžaka, kao i drugih dijelova Crne Gore i prema Bosni i Hercegovini.37 U Sarajevo je odmah nakon 1945. došlo mnogo podgoričkih Muslimana, koji su rat proveli u izbjeglištvu u Skadru, “osjećajući se da im u Podgorici više nema mjesta”. U Sarajevu su bili prihvaćeni prijateljski i korektno.38 Ovaj grad će nakon Drugog svjetskog rata postati značajan centar naseljavanja muslimanskog stanovništva iz Crne Gore.39 Periodi ratova u životu jednog naroda, doista se mogu opisati kao «stadijumi ogledala». Sistematizirana znanja pokazuju takođe, van tokova ve likih ideologija i nacionalne retorike, običan ljudski interes da se teška vremena prežive sa što manje posljedica.40

36 M. Memić, Bošnjaci (Muslimani) Crne Gore, Podgorica 2003, 226. 37 U Banjaluci je autor ovih redova 1985.-1990. upoznao dosta doseljenika porijeklom iz beranskog i bjelopoljskog kraja. Na pitanje otkuda oni baš tu da se nasele, jedna starija Muslimanka je rekla: “Ono što smo mi preživjeli u ratu uvuklo nam je strah u kosti. Odlučili smo da dođemo u Bosnu, samo što dalje od Sandžaka. Čak nam se i Sarajevo suviše učinilo blizu. Zato smo došli ovdje u Banjaluku”. Međutim, i odatle će tokom 1992.-1993. biti, zajedno sa drugim Muslimanima, masovno protjerani. 38 M. Memić, Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, Sarajevo 1996, 334-335. Memić citira izvještaj sa III sjednice Predsjedništva Crnogorske antifašističke skupštine od 29. septembra 1944. na kojoj je bilo rečeno: “masovna je pojava da narod muslimanski traži da crnogorska vojska ne dolazi na njihov teren, a da će oni mobilisati svoju vojsku koja će osloboditi njihove krajeve”. 39 Dr. Mustafa Memić navodi 1993. da u Sarajevu od 114 muslimanskih bratstava koja su prije 1912. evidentirana u Podgorici, ima 88 bratstava. Tu su se naselili i građani sa 22 različita prezimena, koja potiču iz 25 beranskih fisova. Od 38 bjelopoljskih bratstava u Sarajevu je evidentirano 36, od 130 fisova koji su u osmanskom periodu bila registrovana u Pljevljima, u Sarajevu je bilo njih 108, odnosno 83 odsto od njihovog ukupnog broja. Od 114 bratstava Gusinjaca i Plavljana u Sarajevu ih je bilo 80; opšir. vidi: M. Memić, Sarajevo kao migracioni centar Muslimana iz Crne Gore, u: Prilozi historiji Sarajeva, Sarajevo 1997, 493- 494, Isti, Bošnjaci (Muslimani) Crne Gore, 250-251. 40 Po zvaničnim podacima u Jugoslaviji je u Drugom svjetskom ratu poginu lo 1.705,000 ljudi. Autor ove brojke bio je Vladeta Vučković koji je nju izračunao kao službenik Statističkog zavoda u Beogradu, predstavljajući je kao ukupni de- 20 Muhadžiri koji su tokom rata pristizali u Sarajevo bili su izloženi velikim nedaćama i iskušenjima. O tim, često bezimenim tragedijama, svjedoči i kazivanje Adila Zulfikarpašića, partizana i poratnog emigranta: “Teško mi se dojmio i slučaj likvidacije 200 sandžačkih trgovaca. To su uglavnom bili čestiti ljudi koji nisu sarađivali ni s ustaškim vlastima niti sa okupatorom. Pobjegli su ispred Đurišićevih koljača, koji su “čistili” Sandžak od Muslimana. Čekali su na svršetak rata da se vrate kućama. Sarajevska OZNA ih je pokupila u Zagrebu i o tome je mene obavijestio potpukovnik Stole Kovačević, Srbin i zamolio me da nešto pokušam protiv likvidacije tih nedužnih ljudi. Na putu do Sarajeva su negdje na bosanskoj teritoriji bili pobijeni”.41 U Bosni je kraj rata dočekalo oko mografski gubitak, a ne, kao što je potom urađeno, demografske žrtve. Bogoljub Kočović smatra da se nakon rata htjelo prijaviti što više žrtava, jer se računalo da će to dati pravo na veće ratne reparacije. On ističe da u zvaničnu brojku od 1,7 miliona žrtava nisu bili ubrojane žrtve iz “nepartizanskih formacija, tj. ustaše, četnici, ljotićevci, Bela garda... To je novih 300-400 hiljada, i oni su jugoslovenski građani; po toj računici zvanično ima više od dva miliona žrtava”. Kočović sma tra da je Jugoslavija imala u Drugom svjetskom rata ukupno 1,014.000 stvarnih žrtava. Po istom ovom autoru najveće demografske gubitke imali su Muslimani 179.000 (16%), Srbi i Crnogorci 744.000 (11%), Hrvati 312.000 (9%), Slovenci 69.000 (5,5%), Makedonci 23.000 (3%). Prema stvarnim gubicima Crnogorci su izgubili najviše: 50.000 (10,4%), Srbi 487.000 (6,9%), Muslimani 86.000 (6,8%), Hrvati 207.000 (5,4%), Albanci 32.000 (2,5%) i Makedonci 7.000 (1%). Više od svih su stradali Jevreji - 27.000 (31,5%) – vidi: M. Galić, Politika u emigraciji, Zagreb 1990, 10. Bogdan Žerjavić, na osnovu svojih proračuna o ratnim demo grafskih gubicima, navodi da naziv najtragičnije jugoslovenske nacije nose Musli mani “jer im je rat odnio 8,1 posto očekivanog stanovništva. Kod Srba taj postotak iznosi također visokih 7,3 posto, a kod Hrvata i Crnogoraca 5 posto” – prema. K. Nikolić, Prošlost bez istorije. Polemike u jugoslovenskoj istoriografiji 1961-1991: glavni tokovi, Beograd 2003, 312. 41 Ključnih pet, Ljubljana 1990, 13; M. Galić, Politika u emigraciji, Zagreb 1990, 86; S. Bandžović, Iseljavanje Muslimana iz Sandžaka, Sarajevo 1991, 99. Govoreći o četničkim zločinima u Sandžaku Milovan Đilas ističe: “Što se tiče četničkih pokolja u Sandžaku, mislim na Bihor i te krajeve, Muslimani … su oku pljeni oko svojih vođa i Talijana, ali nisu vršili masakre. Prema tome, četnički ma sakri u Sandžaku se ne mogu smatrati osvetom, nego su posledica jedne naopake ideologije... namerna i planska akcija, što se vidi i iz dokumenata koji su objav ljeni, a u kojima Pavle Đurišić izveštava Dražu Mihailovića koliko je ubio ljudi i zapalio muslimanskih sela”- cit. prema: “Sandžak”, br. 28, Novi Pazar 1-15. septembar 1993. Nijemci će 1944. odlikovati Đurišića gvozdenim krstom. Ne deljko Bunjevac, pak, ukazuje da u udžbeniku za 8. razred osnovne škole (izdanje Zavoda za udžbenike - Beograd, str. 143) Pavle Đurišić ima počasno mjesto kao 21 5.000 izbjeglica iz Sandžaka, mahom iz pljevaljskog i pribojskog kraja, koje su se uspjele izvući ispred četničkih pokolja.42 Prema istraživanjima Husnije Čengića nakon rata stradao je i jedan broj izbjeglica iz Sandžaka, iz pribojskog i pljevaljskog kraja, koji su spas potražili u Sarajevu, gdje je između ostalog bila izvjesno vrijeme stacionirana XXXVII sandžačka divizija, koja je, po njegovim istraživanjima, imala “detaljno razrađen plan likvidacije svih nepoželjnih zemljaka: Među uhapšenima je bilo ljudi koji su se zamjerili komunistima svojim stavovima. Bilo je i onih koji su nasijedali antikomunističkoj propagandi, bilo je i nepismenih i naivnih seljaka, kao i onih čije su porodice pobijene te su, glavom bez obzira, bježali što dalje od Sandžaka. Bilo je ljudi koji su zaslužili izvjesne kazne, najvjerovatnije vremenske, ali je bilo i onih kojima se nije smjelo ništa dogoditi... Dok je narod pjevao partizanske pjesme i igrao “Kozaračko kolo” vojnici su, uveliko, obilazili kuće, vršili pretres, hvatali i zatvarali izbjeglice iz Sandžaka. Narod nije ni primjećivao kako vojnici provode pojedince u zatvor”, navodeći dalje kako je 30 Muslimana iz Sandžaka izvedeno na Pale i pobijeno. Najveći dio muhadžira, uz brojne nedaće i provjere, vraćen je u Sandžak u popaljene i opljačkane domove.43 Ono što se dešavalo na prostoru Sandžaka krajem Drugog svjetskog rata treba posmatrati u sklopu frontalnog obračuna pobjednika sa svima onim koji su bili, ili za koje se mislilo, da su njegovi protivnici. Komunisti 1945. uopšte nijesu imali problema, sa katarzom, niti potrebu za njom. Ratni trijumf i osvajanje vlasti pročistili su im “dušu” i oslobodili ih svake teskobe.44 Nova, partizanska vlast je,

“antifašista”, neposredno ispod fotografije legendarnog partizanskog komandanta Save Kovačevića. U popratnom tekstu, pored ostaloga, stoji da je on bio jedan od “najpouzdanijih i najsposobnijih Mihailovićevih komandanata” – vidi: N. Bunje vac, Još nešto o Pavlu Đurišiću, “Politika”, Beograd 23. avgust 2011. 42 M. Đilas je govorio: “Zamislite Muslimana koji bježi iz Bijelog Polja sa porodicom, ženom i decom za Sarajevo, preko Romanije u zimskom periodu. Za mislite izbeglice koje prolaze tako dalek put, bez hrane i elementarne sigurnosti. Mislim da je u tim bežanijama stradalo dosta Muslimana, da to niko nije pamtio ni beležio” - cit. prema: “Sandžak”, br. 28, Novi Pazar 1-15. septembar 1993. 43 Prema: H. Čengić, O genocidu nad Bošnjacima (Muslimanima) u zapadnom dijelu Sandžaka 1943. godine, Sarajevo 1994, 209-210. 44 M. Hadžić, Armijska upotreba trauma, u: Srpska strana rata. Trauma i katarza u istorijskom pamćenju, Beograd 1996, 566. Vladimir Dedijer je o tome pisao: “Da li u revolucijama, velikim društvenim previranjima kao što su bile 22 tokom i nakon uspostavljanja svojih organa uprave započela širom zemlje, obračune sa “reakcionarima i klasnim neprijateljem”. Dr. Nebojša Popov ukazuje kako je teško razlikovati oslobađanje od osvajanja gradova. Ulazak pobjedničke vojske u gradove praćen je “čistkom” stvarnih ili potencijalnih protivnika, sa ili bez suđenja. Osobeni dance macabre prate izlivi osvetničke radosti. Kao što su na početku “druge etape revolucije” uklanjani svi oni koji ometaju njen početak i zamah, na kraju rata se uklanjaju svi oni koji bi mogli ometati njen završetak, da bi se uklonili svi oni koji bi mogli ugroziti “bokove nove vlasti”. Za razliku od sedam neprijateljskih ofanziva, pobjednička je bila, kako ju je nazvao Branko ćopić, osma ofanziva, u kojoj mahom seljačka vojska u gradovima nalazi obilniji plen nego u oskudici seoskih uslova u kojima je do tada rat vođen”.45 Takozvana “pseća groblja” u kojima su ljudi pokopani, bez obilježja, kao životinje, bila su raširena na čitavom jugoslavenskom prostoru. Prvi put su postala poznata, u martu 1945. kada je jedan engleski obavještajni oficir optužio partizane da uništavaju crkve.46 Podjela na revolucionare i kontrarevolucionare bila je presudna za mnoge. Teško je procijeniti koliko je ljudi ubijeno u prvom talasu retorzije, bilo da su sudski proganjani ili jednostavno likvidirani, bez suda. Pobjednik nije u toku posljednjih borbi i prvih mjeseci nakon rata znao za vremenske kazne.47 Život ili smrt - bio je izbor, u kojem su 1941-1945. godine, kao i 1948-1953, kada je sudbina naše zemlje takođe visila o koncu, vlast može da bude pravedna i jednako pravedna prema pojedincu, da li nevin u toj atmosferi biti ili ne biti, može da strada? O tome sam počeo da lupam glavu još u jesen 1944. godine, kada sam došao u oslobođeni Beograd... Mi smo često zaboravili da je u ljudskom društvu najviša vrednost čovek” – cit. prema: V. Dedijer, Izgubljena bitka Josifa Visarionoviča Staljina, Beograd 1978, 374. 45 N. Popov, Traumatologija partijske države, u: Srpska strana rata. Trau- ma i katarza u istorijskom pamćenju, 99; opšir. S. Bandžović, U sjeni pobjede, Mak, br. 21-22, Novi Pazar 1998, 63-77. 46 M. Jeftić, Živa reč Milorada Ekmečića, Gornji Milanovac 1990, 115. Dr. M. Ekmečić navodi i jednu pjesmu koja se tada pjevala: “Druže Tito državu uredi, što ne valja, ubij, ne poštedi”. 47 Britanski istoričar Noel Malcolm navodi da je oko 250.000 ljudi izgubilo živote u masovnim strijeljanjima, marševima smrti i koncentracionim logorima 1945. i 1946. godine. On u tom kontekstu citira i izvještaj američkog službenika o situaciji u Jugoslaviji 1945. godine: “Propaganda i organizirane ‘spontane’ demon stracije, prisilni rad, samovoljno rekviriranje po kratkom postupku, hapšenja i kažnjavanja te mjere zastrašivanja isuviše podsjećaju ljude na okupaciju” – cit. prema: N. Malcolm, Povijest Bosne, Zagreb-Sarajevo 1995, 261-262. 23 šanse za život bile slabe i male, a neretko i nikakve: “Ujedno, mnogi “nevini” ili “bezazleni krivci” u prvom talasu suđenja i progona bili su likvidirani, kao “sluge okupatora”, “narodni izdajnici”, “pristalice protivnika NOB-a i partizana”.48 Uzaludno je Dragoljub Jovanović, kao generalni sekretar Narodne seljačke stranke slao pisma “Politici”, koja nisu objavljivana, da “Pored divnih i svetlih reči: Jugoslavija, federacija, demokratija, valja staviti četvrtu reč, ne manje svetu: pravda. To označava pravičnost, ali pre svega pravnu sigurnost”, kako “treba da nema razloga da se boji svako ko pošteno radi i dobro misli. Neka drhte zločinci i neprijatelji naroda, ali samo oni! Od straha se moraju osloboditi svi koje selo zna kao ispravne i čestite. A selo sve zna. U gradu je teže doći do istine i do pravde, ali i to se može ako optuženi ima mogućnosti da se brani, i ako je suđenje javno”.49 Na udaru će se naći i čitave manjinske zajednice.50 Masovno preseljavanje stanovništva iz Bo 48 R. Danilović, Upotreba neprijatelja. Politička suđenja 1945-1991. u Jugoslaviji, Valjevo 1993, 23, 90-91. Danilović dalje navodi: “Kodifikacija bar elementarnih normi - procesnopravnih i materijalnopravnih, tekla je uporedo sa rastom i razvojem partizanskog pokreta. Već tada je opredeljeno prema kome će se primeniti “revolucionarno pravo” - prema “neprijateljima naroda” i prema “izdajnicima”. Ta odmazda bila je bez milosti, potpuna, i najčešće, značila je fizičku eliminaciju... Jaz među građanima je dubok i potpun: oni su ili pristalice i simpatizeri, ili su protivnici, već prepoznati i identifikovani, ili potencijalni. Nema tih žrtava koje nisu vredne i korisne za novu vlast i novi poredak. Svakog po jedinca ili grupu, koji su se ispoljili kao protivnici ili nesimpatizeri treba kazniti, što rigidnije - to bolje”; upor. M. Tripalo, Hrvatsko proljeće, Zagreb 1990, 72. 49 D. Jovanović, Sloboda od straha, Beograd 1991, 391. 50 Dr. Vasa Čubrilović je početkom novembra 1944. izradio i dostavio par tizanskim vlastima elaborat “Manjinski problem u novoj Jugoslaviji” u kome je dosta prostora posvetio posebno sudbini njemačke manjine u Jugoslaviji. U ovom elaboratu on je istakao: “Mi se možemo slagati i ne slagati u pojedinim pitanjima državne politike, ali smo danas svi složni u jednom, da sa folksdojčerima u Jugo slaviji treba jednom za uvek prečistiti račune. Oni su to zaslužili svojim nelojalnim držanjem prema državi u kojoj su živeli, svojom svirepošću i verolomnošću, svo jom grabljivošću i bezobzirnošću... Posle ovih strahota, što ih počiniše Nemci po našim zemljama i po celoj Evropi, oni su izgubili svako pravo, zato ih treba nemi losrdno goniti... Posebice etnički manjinski blokovi su opasni onda kada graniče sa sebi srodnim susednim narodima. Polazeći sa ovog stanovišta, za nas je važno očistiti Nemce, Mađare iz Vojvodine, a Arnaute iz Stare Srbije i Makedonije. Isto tako, treba potisnuti Nemce iz Kočevja, Maribora i drugih graničnih oblasti... Pored čišenja od strane vojske u toku operacija, treba primeniti i druga sredstva, da bi se narodne manjine prisilile na iseljavanja. Pre svega, zbog njihovog držanja u ovom ratu, treba im oduzeti sva manjinska prava. Nemilosrdno treba staviti 24 sne i Hercegovine u Vojvodinu, prije svega Srba, bilo je snažno motivisano političkim kažnjavanjem Njemaca i Mađara za saradnju s Hitlerovom soldateskom i nagrađivanje tzv. boračkih, partizanskih porodica, uz aktivno učešće vlasti i partije.51 “Bili smo surovi”, kazivao je general Jovo Kapičić, “rat nas je na to natjerao – pa je i sistem koji smo stvarali bio surov”.52 Metodi represije su vremenom mijenjani i popuštali, ali je podjela društva na pristalice režima i one “druge” - njihove neistomišljenike, koji su olahko kvalificirani u “unutrašnje neprijatelje”, i zbog toga trpjeli posljedice, bila trajno obilježje socijalističke Jugoslavije. Na teritoriji cijelog Sandžaka, kao i širom zemlje, vršeni su obračuni sa “odmetnicima” kao i onima koji su bili označeni kao osvjedočeni neprijatelji nove vlasti.53 Vojni sud “Diviziske vojne oblasti za Sandžak” je početkom 1945. ocijenio kako je “izdaja koja je bila uhvatila dubokog korena u mnogim mestima i služba okupatoru protivu interesa naroda, zaista došla do velikog izražaja u Novom Pazaru, gde se izvestan broj ljudi eksponirao za veliku faštističku Albaniju i fašističku Nemačku”.54 pred ratni sud sve one članove narodnih manjina, koji su se stavili na bilo koji način u službu okupatorima. Za njih treba stvoriti koncentracione logore, njihova imanja zapleniti, a porodice im isto poslati u logore, pa prvom prilikom prebaciti u njihove nacionalne države. U tom pitanju mnogo nam može pomoći u odnosu Mađara i Nemaca bratska sovjetska vojska. Prilikom čišćenja manjina naročito treba obratiti pažnju na inteligenciju i bogatije društvene slojeve” – vidi: B. Hor vat, Kosovsko pitanje, Zagreb 1988, 51; H. Šarkinović, Bošnjaci od Načertanija do Memoranduma, Podgorica 1997, 246-250. 51 Bosna i Hercegovina između rata i mira, Beograd 1992, 17. 52 Prema: T. Nikčević, Goli otoci Jova Kapičića, Beograd 2010, 209. 53“Neosporno je bilo djelovanje”, kazivao je tutinski sudija Jonuz Hamzagić, “odmetnika koji su pljačkali i činili druga nasilja za vrijeme i poslije okupacije, pa je legitimna bila borba da se oni onemoguće, odnosno pohvataju i predaju pravdi. Također, bilo je i jataka koji su ih čuvali i štitili zbog srodstva, solidar nosti, plaćanja. Međutim, često je i UDBA prikazivala lažno stanje. Skoro uvijek je dostavljan izvještaj o većem broju odmetnika nego što ih je ustvari bilo. Tako su neki odmetnici koji su likvidirani odmah poslije oslobođenja prikazivani kao još uvijek aktivni i prisutni na terenu. Čak se govorilo i o nekim,a koji su poginuli u toku rata i nisu mogli biti odmetnici”. To je UDB-a koristila za teror nad mus limanskim stanovništvom – nav. prema: R. Crnišanin, Kazivanja Hadži Jonuza Hamzagića, Novi Pazar 2007, 144-145. 54 Presuda Vojnog suda Diviziske vojne oblasti za Sandžak, br. 6, od 19. januara 1945. Jedan od najmisterioznijih događaja novije istorije Novog Pazara jesu svakako strijeljanja koja su na Hadžetu izvođena nakon ulaska partizanskih jedinica u ovaj grad u novembru 1944, koja su trajala sve do maja 1945. godine. 25 Sandžačka brigada KNOJ-a je naročito tokom januara i februara 1945. preduzimala brojne akcije čišćenje Sandžaka.55 Mnogi se se našli na udaru vlasti i progona.56 U Gornjem Bihoru je takođe bilo

Po kazivanjima novopazarski prviši su priredili banket u čast predstavnika nove vlasti. Bio je formiran i odbor za doček Oblasnog komiteta KP za Sandžak i drugih oblasnih rukovodstava. Dan nakon tog banketa svi članovi odbora za doček su pohapšeni i po kratkom postupku strijeljani na Hadžetu. Hilmija Hasangić, jedan od poratnih sandžačkih rukovodilaca, kazuje da je bio organizovan veoma svečan doček Oblasnom komitetu u AVNOS-u koji su priredili novopazarski glavari-mus limani: “Drugovi su mi sa ushićenjem pričali o tom dočeku. Bio je formiran speci jalni odbor za doček u koji je ušlo oko stotinu najuglednijih muslimana. Našim rukovodiocima je bio priređen takav banket na kome je bilo svega, sem kako se pričalo, ptičijeg mleka. Pored raznih pita i đakonija posebno su bile zapažene baklave i hurmašice koje su pripremale najbolje novopazarske domaćice. Ali taj veličanstveni banket imao je tragični epilog. Već sutradan su bili pohapšeni skoro svi članovi odbora za doček i po kratkom postupku suđenja, njih preko stotinu, postreljano je na groblju Hadžetu na samoj periferiji Novog Pazara” – vidi: H. Hasanagić, Posle četrdeset godina, rukopis, 4. Ramiz Crnišanin o tim pogubljenji ma piše: “Ne zna se tačan broj streljanih, jer to nikada nije objavljivano. Govoreno je u narodu kada za nekog ne znaju šta je sa njime i gde je “Pojeo ga Hadžet”. To se radilo po kratkom postupku i bez suda i bez suđenja. Nije se ni rodbina obaveštavala, ali su oni znali šta je sa njima koji se nisu vratili” – cit. prema: Sjećanje R. Crnišanina dato autoru 16. juna 1994; takođe vidi: R. Crnišanin, Tijes- na čaršija, Novi Pazar 1992, 108-109; M. Radović, Ljudske i materijalne žrtve Novog Pazara i Deževskog sreza u Drugom svetskom ratu, Novi Pazar 1994, 30; H. Crnovršanin - N. Sadiković, Sandžak - porobljena zemlja, Tuzla 2001, 400. 55 M. Ćuković, Sandžak u NOB-u, Beograd 1964, 543. Vojni sud Sandžačke Divizijske oblasti je samo 21. decembra 1944. osudio “17 lica iz sreza Deževskog i Štavičkog na smrt zbog otvorene i organizovane špijunske službe u korist okupatora, masovnog terora vršenog nad mirnim i ne krivim stanovništvom kao i zbog masovnog paljenja i pljački nad našim narodom”. Do januara 1945. ovaj sud je donio šest zbirnih presuda koje su značile smrt za više desetina osuđenih lica. 56 Milovan Đilas je opisivao jedan slučaj iz svog poratnog robijanja, vezan za sudbinu Halila Hajrovića, nepismenog muslimanskog seljaka iz Bijelog Polja čiju su porodicu u jesen 1941. napali susjedi Crnogorci i ubili petoricu njegovih bratstvenika, među kojima i dječaka od deset godina. Pobuda ovog napada, po riječima Hajrovića, bila je u preotimanju imanja. Nakon ovog zločina Halil je bio prisiljen da sa preživjelim članovima porodice pobjegne u sjenički kraj. U zimu 1944. Halil se kao pripadnik muslimanske milicije sjeničkog prvaka Hasana Zvizdića, našao u svom kraju, odvojio od jedinice i krenuo ka svom selu, u os vetu. U ataru svog sela sreo je dvojicu ubica svojih bratstvenika. “Imali su i brade - oznaku pripadništva “dobrovoljnoj miliciji” “srpske” vere (četnici)”. Halil je jednog uspio da ubije, dok je drugi pobjegao. Nekoliko godina nakon rata Halila je na pijaci u Novom Pazaru prepoznao neki zemljak i prijavio miliciji nakon čega je bio odveden u Bijelo Polje i osuđen. Đilas piše: “Halil nije znao ni svoja prava, ni 26 likvidacija ljudi pod optužbom da su narodni izdajnici i saradnici okupatora. Šefkija Kršić, predsjednik opštine Petnica je pogubljen 12. maja 1945. na Talumu kod Berana. Narod je htio da ga zaštiti, jer nije okrvavio ruke, niti je podsticao na ubijanja. U njegovu odbranu je stao i pravoslavni živalj. Međutim, to nije pomoglo, “pohitalo se sa njegovom likvidacijom”.57 U rožajskom kraju su ubijeni Adem Kurtagić, mula Jakup Kardović, Aljo Ganić i drugi.58 Selektivni obračuni sa “unutrašnjim neprijateljem” u nacionalno mješovitim sredinama unosili su opravdan strah i nepovjerenje prema državi. Na metanje osjećaja “kolektivne krivice” fokusiralo je čitavu zajednicu, ne samo pojedince.

Muslimani u socijalističkoj Jugoslaviji

Jugoslovenska federacija je nastala prema modelu sovjetskog ustava iz 1936. godine. Staljin je u svom komentaru na amandmane sovjetskog ustava iz 1936. rekao da “nacionalnost koja daje ime pojedinoj sovjetskoj republici mora predstavljati više ili manje kompaktnu većinu u toj republici”. Vezivno tkivo obnovljene države bilo je političko: partija i armija. Komunistička vlast nije uspjela nakon 1945. riješiti u potpunosti nacionalno pitanje u Jugoslaviji, ali je preuređenjem zemlje na federativnoj osnovi, omogućila prihvatljivija i prosperitetnija rješenja za taj multietnički prostor. Jugoslavenski komunisti, bez obzira na svoj sovjetski uzor, nisu zapravo prihvatili ideju etničkih republika. Zato je usred područja koje je bilo Jugoslavija bila Bosna i Hercegovina – koja je bila kako da se brani. A budući je sada, pod komunističkom vlašću, malo ko, ako iko, priznavao da je iko njegov bio protiv komunista, ubijenog su svedoci pretvorili u pristašu komunista - kao da bradu nikad nije ni puštao” - prema: S. Bandžović, Ratne tragedije Muslimana, 190-191. 57 S. Adrović, Gornji Bihor, Berane 1994, 126; Z. Muratović, Sandžački gazija Osman Rastoder, Sarajevo 2002, 74-75. U ovom kraju ubijeno je nakon 1945. i nekoliko “muslimanskih odmetnika” (Osman Rastoder, Zifo Šabotić, Halem Hodžić, Iso Skenderović i drugi). 58 Ć. Topalović, Rožaje i okolina 1941-1945, Rožajski zbornik, Rožaje 1985, 18. On navodi da su Panto Milišić i Miljan Tomičić, kao odgovorni beranski rukovodioci, brinuli o svemu što se dešavalo u Rožajama i preporučili vlastima u ovom gradu da budu obazrivi, da ne poduzimaju oštre mjere prema onima koji su “nesvjesno zalutali ili bili zavedeni od strane okupatora, ukoliko nisu pravili zločine i krvavili ruke”. 27 multinacionalni i istorijski entitet. Komunisti, posmatrajući u cje losti, nisu mijenjali granice istorijskih zemalja iz kojih je bila stvorena jugoslovenska federacija.59 Unutrašnje granice su bile, po M. Đilasu, “plod dugotrajnog iskustva Komunističke partije”.60 U ustavima koji su donijeti 1946.-1947. svaka republika je, na istovjetan način, nabrajanjem srezova ili drugih jedinica u svom sastavu utvrdila svoju teritoriju i svoje granice.61 Komunisti nijesu utvrdili granice između nezavisnih država, već između republika unutar Jugoslavije, kojom će upravljati samo njihova partija. U prvim poratnim godinama, jugoslovenski federalizam uglavnom je služio za propagandne svrhe. Federativno funkcionisanje države bilo je, ideološki ograničeno, uslovljeno vlašću Komunističke partije, koja je bila organizovana na principu “demokratskog centralizma”. Tito u maju 1945. govori kako komunisti moraju biti faktor koji će u Jugoslaviji ujedinjavati sve u jednu cjelinu, dodajući dalje: “Voljeti svoju federalnu jedinicu - znači voljeti monolitnu Jugoslaviju”.62 Teritorijalno organizovanje i djelovanje KPJ u predratnom i ratnom periodu uticalo je na obrazovanje federalnih jedinica, a potom i na njihovo međusobno razgraničenje. Konspirativni rad KPJ imao je posljedica i na rad državnih organa, što se ogledalo i u činjenici da u poratnim godinama ne postoje cjeloviti dokumenti o radu najviših partijskih i državnih organa, izuzev donekle Skupštine. Etika “Nove vjere” oslanjala se na princip da je “dobro sve što služi interesima revolucije, zlo sve što tim interesima smeta”.63 Sizifovski je pokušaj svih revolucija da u ime novog ideala mogu

59 I. Banac, Teret lažne povijesti, Forum Bosnae, br. 18, Sarajevo 2002, 46. Banac smatra da je sa stanovišta sovjetskog etničkog federalizma, jugoslovenska revolucija bila konzervativna, čak i uspoređeno s nacionalističkim “balkanskim revolucionarnim” modelom. 60 “Politika”, Beograd 6. septembar 1992. Endrju B. Vahtel smatra da su komunisti uvijek imali na umu stvaranje jedinstvene države nakon rata, a ne oku pljanje neovisnih jugoslavenskih nacija. Njihov poratni režim otjelovljavao je taj dualizam. Oni su se borili za “bratstvo i jedinstvo naroda Jugoslavije”. Taj izraz je trebao da zamijeni ideju o “troimenom narodu”- prema: E. B. Vahtel, Stvaranje nacije, razaranje nacije, Beograd 2001, 160, nap. 8. 61 M. Šuković, Ratovi protiv razuma, Istorijski zapisi, br. 1-2, Podgorica 2002, 182. 62 Osnivački kongres KP Srbije (8-12. maj 1945.), priredili M. Borković-V. Glišić, Beograd 1972, 210. 63 Č. Miloš, Zarobljeni um, Beograd 1985, 84. 28 uništiti pamćenje, pacifikovati prošlost, stvoriti ”drugu pamet” i za uvijek oblikovati”novu svijest”.64 Istorijska svijest je građena na mistifikacijama, stereotipima, predrasudama, političkim zaključcima i ideološkim predstavama. Djelovala je “škola” prilagođene, sele kcionirane istorije, “osnovne istine” o međuratnom periodu i Dru gom svjetskom ratu. “Bratstvo i jedinstvo” je propisivalo spreča vanje destruktivnih sjećanja, “nesukobljavanje, koje je počivalo na dekretiranju zaborava”.65 Jugoslovenska federacija je 1945.-1963. bila centralistički ure đena, nadređena federalnim jedinicama, sa relativno malim obimom njihovih prava. Takav oblik federacije doveo je do osamostaljivanja i birokratizacije saveznih organa te majorizacije u donošenju odluka. To je uzrokovalo konflikte, dovelo do višestruke destabilizacije zemlje, što odslikava i očito nejedinstvo 1962. na čuvenoj sjednici Predsjedništva CKSKJ, na kojoj su učestvovali svi nosioci najvažnijih partijskih i državnih funkcija u federaciji, u svim republikama i u obje autonomne pokrajine.66 Osvojivši vlast u ratu, komunisti su, bar što se tiče ratne ge neracije, iskreno težili da se brutalni međunacionalni sukobi ne ponove. Oni su, ipak, samo odigrali ulogu hibernatora nacionalnih sukoba, a prirodom vlasti koju su uspostavili lagano su pripremali njihovu obnovu.67 Nacionalno pitanje bilo je permanentno otvoreno. Ono je tretirano gotovo isključivo kao političko, koje nalazi svoje prirodno razrješenje u okviru političkih sloboda i demokratije koju je socijalizam mogao da ponudi. Smatralo se da je radnička klasa unutar svih naroda ima jedinstvene interese i da ravnopravnost radnika automatski osigurava i ravnopravnost svih naroda u socijalističkoj zajednici.68 Poratna jugoslovenska državna zajednica je na dekla

64 Prema: L. Perović, Između anarhije i autokratije: srpsko društvo na prelazima vekova (XIX-XXI), Beograd 2006, 360. 65 Prema: T. Kuljić, Pakt ćutanja, “Politika”, Beograd 13. avgust 2011. 66 M. Šuković, Koncepcija federacije u Ustavu od 1974 – činilac očuvanja a ne razbijanja SFRJ, u: Antifašistički narodnooslobodilački rat u Jugoslaviji i savremenost, Beograd 2004, 303. 67 Upor. B. Petranović, Jugoslavija između federalizma i konfederalizma, Tokovi, br. 1, Beograd 1990, 20-23; S. Stojanović, Propast komunizma i razbijanje Jugoslavije, Beograd 1995; V. Dimitrijević, Sukobi oko Ustava iz 1974, u: Srp- ska strana rata, 447-448; L. Perović, Ljudi, događaji i knjige, Beograd 2000, 65. 68 Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije, Međunacionalni ekonomski odnosi, Materijal za internu upotrebu, Beograd 15. juli 1966 godine, 2. 29 rativnom nivou prividno slijedila univerzalni model ljudskih prava. Međutim, na političkom planu je monistička i kolektivistička koncepcija socijalizma s komunističkim monopolom, nametnutom jednostranom ideološkom sadržinom, i s netolerantnošću prema suprotnom mišljenju, podignuta na nivo ustavnog načela. To se na ustavnom planu ogledalo u ispuštanju međunarodnih obaveza zabrane diskriminacije s obzirom na različita politička uvjerenja, uz veliku primjenu kategorija moralno-političke podobnosti, relativizaciju ljudskih prava, uz njihovo široko ograničavanje u zakonskim, a posebino u podzakonskim normama i voluntarizam u njihovoj primjeni. Socijalizam ni u jednoj svojoj fazi nije uspio na zadovoljavajući način riješiti problem ljudskih prava u cjelini.69 Nove vlasti su postepeno, ali sistematski sprovodile politiku stavljanja vjerskih zajednica pod svoj nadzor, vršeći na njih pritisak smanjivanjem vjerskih sloboda i njihovim materijalnim slabljenjem.70 U jugoslovenskom ustavu iz 1946. stajao je uobičajeni član po

69 Ljudska prava. Osnovni međunarodni dokumenti, Zagreb 1990, 6-7 (predgovor Z. Šeparovića). 70 Edvard Kardelj, jedan od najviših jugoslovenskih funkcionera, govori na sastanku Informbiroa u avgustu 1947. u Poljskoj: “S jedne strane smo uvećali pritisak protiv najreakcionarnijeg dela crkvene hijerarhije, a s druge strane, mi dajemo koncesije, pa i materijalnu pomoć onom delu hijararhije i popova, koji su skloni da sarađuju sa državom i koji su nezadovoljni s vatikanskom politikom, koja ih tera u sve oštriji sukob s nama. U rezultatu toga, mi smo postigli prilične uspehe… Tako smo imali u ovoj godini, u vezi sa raznim crkvenim svečabnostima niz sukoba između samih učesnika tih svečanosti, pa čak i masovnih tuča… Mno go su jače naše pozicije u pravoslavnoj crkvi. Tu je diferancijacija mnogo dublja. Na niže svećenstvo mi imamo vrlo jak uticaj, koji datira još iz vremena rata. U nekim republikama, kao što je naprimer u Crnoj Gori i Makedoniji, sveštenstvo stoji skoro kompaktno uz narodnu vlast, a u Srbiji, Bosni i Hercegovini u vrlo ve likom delu reakcionarni vrhovi crkvene hijararhije nemaju ni ovde aktivno za sebe većinu sveštenstva… Što se tiče muslimanske crkve, koja ima, naravno, mnogo manji značaj, mi smo u poslednje vreme postigli vrlo ozbiljan uspeh tom istom tak- tikom diferencijacije. Na poslednjem saboru te crkve bio je izabran novi poglavar muslimanske crkve Reis-Ul-Ulema, koji je tesno povezan za Narodni front. Niže sveštenstvo je, međutim, velikim delom neprijateljski raspoloženo prema nama, ali će posle promene u vrhu, svakako biti mnogo lakše da se lomi njihov otpor odozdo (istakao S. B. ). Mi ne sumnjamo da će naše mere protiv reakcionarne hijararhije svih crkava morati još više da se pooštre, ali smo istovremeno uvereni, da ćemo i u pogledu dalje unutarnje diferencijacije postići nove uspehe” – cit. prema: Obični ljudi u neobičnoj zemlji. Svakodnevni život u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Srbiji, 1945-1990: Jugoslavija između istoka i zapada, Beograd 2007, 32. 30 kome se ova zemlja obavezuje na poštovanje vjerskih sloboda. U praksi je, ipak, bilo drugačije. Već 1946. ukinuti su šerijatski sudovi. Četiri godine docnije donesen je zakon kojim je ženama zabranjeno nošenje feredže.71 Iste godine su zatvoreni posljednji mektebi.72 Nakon usvajanja Zakona o državnim matičnim knjigama 1946. sprovedene su aktivnosti na oduzimanju matičnih knjiga od vjerskih zajednica, s ciljem preuzimanja podataka u matične knjige državnih matičara. Nakon upotrebe ovih matičnih knjiga samo je mali dio vraćen njihovim prvobitnim vlasnicima, a većina je zadržana u narodnim odborima. Novonastale promjene u vezi sa matičnim knjigama uticale su i na sposobnost Islamske zajednice da vodi statističke podatke o muslimanskom stanovništvu. Objavom Zakona o državnim matičnim knjigama prestala je važiti Uredba o vođenju muslimanskih matica po kojoj su svi džematski imami bili dužni da svake godine do kraja mjeseca februara predoče podatke o muslimanskom stanovništvu na području svog džemata.73 U Drugom svjetskom ratu na teritoriji Jugoslavije je uništeno ili teško oštećeno 756 džamija. Mnoge su vlasti pretvorile u muzeje, skladišta ili čak štale. Tijela koja su upravljala vakufima, bila su faktički pod državnim nadzorom, prisiljena da veliki dio svoje najvrednije imovine prepuste vlastima. Brojna muslimanska groblja pretvorena su u parkove ili gradilišta za poslovne i stambene zgrade. Posljednji udarac vakufima zadat je 1958. kada je nacionalizacijom nekretnina nestalo 71 Avdo Humo, jedan od najviših rukovodilaca u BiH, povodom usvaja nja Zakona o zabrani nošenja zara i feredže govori u Skupštini BiH 22. septem bra 1950. godine: “Prodorom primitivnih i zaostalih azijskih plemena na Balkan donesen je u naše krajeve i taj rekvizit mračnjaštva i nazatka... Pokrivanje žene oličava njenu neravnopravnost u najnehumanijem i najprimitivnijem obliku” - cit. prema: “Preporod”, br. 12/475, Sarajevo 15. jun 1990. 72 U Rezoluciji Vrhovnog vakufskog sabora Islamske zajednice u FNRJ, na kome su, pored predstavnika IVZ BiH, bili predstavnici IVZ sa područja Hrvatske, Srbije, Makedonije i Crne Gore, održanom krajem avgusta 1947, istaknuto je i sljedeće: “Ne mogu se zaboraviti stradanja Muslimana u bivšoj nenarodnoj Jugo- slaviji, naročito se ne mogu zaboraviti strahoviti progoni šiptarskih muslimana, ugrožavanje njihove vjerske i nacionalne slobode i pored svih tobožnjih ustavnih odredaba i ostalih pisanih zakona o slobodi vjere i savjesti” - cit. prema: I. Mužić, Islamska vjerska zajednica u Kraljevini Jugoslaviji, “Islamska misao”, br. 65, Sa rajevo 1984, 23. 73 D. Bećirović, Oduzimanje nadležnosti Islamskoj zajednici Jugoslavije u pitanjima bračnog prava i vođenja matičnih knjiga nakon završetka Drugog svjetskog rata, Arhivska praksa, br. 13, Tuzla 2010, 415-417. 31 velikih dobrotvornih zaklada koje su djelovale stotinama godina. Opšti uslovi vjerskog života su, pored prisilne ateizacije, popravljeni 1954. kada je izglasan zakon koji je svima jemčio vjersku slobodu. Poratni izbori za reisu-l-ulemu bili su “vulgarna demonstracija” komunističkog totalitarizma u poslovima vjere.74 Službeni stav prema islamu se donekle izmijenio potkraj pede setih i u šezdesetih godina kada je muslimanska zajednica u Jugoslaviji postala značajan argument “nesvrstane” spoljne politike Jugoslavije koja je tražila svoje mjesto u svijetu u blokovskom okruženju.75 Veze vrha Islamske zajednice sa inostranstvom doprinijele su da Jugoslavija stekne jače povjerenje u muslimanskom svijetu. Želeći da izbjegne oživljavanje veza sa “svrstanim” Turcima i koristeći svoju “nesvrstanu liniju” režimu je više odgovaralo da muslimanski studenti na teološke studije idu u Egipat, a ne u Tursku.76 Priznavanje Muslimana za narod nije bio “jedinstveni događaj, već dugotrajan i ponekad mučan proces” (Audry Helfant Budding). U poratnoj Jugoslaviji su se jedino za Muslimane mijenjali statistički modaliteti nacionalne pripadnosti. Još uvijek nije potpuno razjašnjen odnos i stav ratne i poratne generacije muslimanskih kadrova nakon 1945. prema pretvaranju onog ratnog, čuvenog velikog “M” u malo “m”. Zvanični nazivi Muslimana su se u Jugoslaviji neprestano mijenjali, od “neopredjeljenih”, preko Srba, odnosno Hrvata islamske vjere, do Jugoslavena i konačno - Muslimana. Kao ironiju su pojedini muslimanski intelektualci isticali da je vladajuća ateistička partija ovom narodu odredila religijsko ime.77 Odnos komunista i komunističkog pokreta u Jugoslaviji prema nacionalnom pitanju Muslimana je bio promjenljiv i nedosljedan. Mada je ovaj pokret 74 “Preporod”, br. 5/492, Sarajevo 1. mart 1991. A. Isaković kao indikativan primjer ističe da se 1957. čak i reis izjašnjavao kao Srbin – vidi: A. Isaković, O “nacionaliziranju” Muslimana, 101 godina afirmiranja i negiranja nacionalnog identiteta Muslimana, Zagreb 1990, 15. 75 N. Malcolm, Povijest Bosne, 265; Z. Folić, Islamska zajednica u spo ljnopolitičkim projekcijama jugoslovenske vlade (1949-1964) u: Zbornik izlaganja sa Okruglog stola o crnogorsko-turkskom kulturološkom i ukupnom civilizaci jskom prožimanju – Podgorica 16. maj 2009., Forum, spec. izdanje, Podgorica decembar 2009 47. 76 Nedovršeni mir. Izveštaj Međunarodne komisije za Balkan, Beograd 1998, 17, nap. 3. 77 Upor. F. Đapo-T. Loza, Povratak u Bosnu, Sarajevo 1990, 86; M. Galić, Politika u emigraciji, 78. 32 na teoretskom planu poklanjao više pažnje nacionalnom pitanju, komunisti se nijesu mogli osloboditi nacionalističke, evropocentričke i islamofobične psihologije, što je često ispoljavano u negiranju Muslimana. Ova ideologija je ipak naspram ovog nacionalnog pitanja, u poređenju sa drugim ideologijama, imala pragmatičniji odnos. Dok se u toku rata komunisti obraćaju Muslimanima, uvažavajući ih gotovo na isti način kao Srbe i Hrvate, u poratnom periodu oni ih dugo ne priznaju kao nacionalnu zasebnost što kod njih predstavlja još jedan izvor frustracija i razočarenja.78 Komunisti su sebi dali za pravo da im sami određuju ime i nacionalnost, shodno svojoj ideološkoj doktrini i političkom interesu. Muslimani nijesu samostalno odlučivali o svojoj nacionalnosti.79 Oni su se dugo nalazili u nepovoljnoj situaciji u pogledu svog izjašnjavanja. Nije im se omogućavalo, niti dozvoljavalo, da budu ono što jesu, da se deklarišu onako kako se osjećaju.80 Bili su u poziciji “naroda u sjeni”. Propagirana je svijest da uopšte nije bitno ko je koje nacionalnosti, da će “svi biti Jugosloveni”, da je najvažnije graditi “bratstvo-jedinstvo”, da je nacionalno anahrono. Ukupnom politikom Muslimani su nakon Drugog svjetskog rata podsticani i različitim sredstvima ubjeđivani da se opredjeljuju kao Srbi, Hrvati, Crnogorci itd. Dugo su bili tretirani kao “sumnjiv i kolebljiv element” kojem je data prilika za “nacionalno osvješćivanje”. Međutim, većina nije prihvatila takva rješenja, prepušteni popisnim “izluđivanjima”, pojmovnim i terminološkim konfuzijama.81 Ime “Musliman” jeste bilo priznato 78 A. Purivatra, O nacionalnom fenomenu Muslimana, u: Muslimani i bošnjaštvo, Sarajevo 1991, 27-28. 79 E. Redžić, Sto godina muslimanske politike u tezama i kontroverzama istorijske nauke, Sarajevo 2000, 167. 80 Musliman kao oznaka etničke pripadnosti, Takvim, Sarajevo 1966, 63- 64. 81 N. Duraković, Prokletstvo Muslimana, Sarajevo 1993, 160-162. Branko Kostić, predsjednik Predsjedništva SR Crne Gore 1990. izjavljuje da je musli manska nacija formirana na “čistoj religijskoj osnovi. Ja imam dosta prijatelja Muslimana. Ali, to je njihovo vjersko ubjeđenje, pripadnost islamu. Nacionalno porijeklo im je sasvim nešto drugo”. Akademik Milosav Babović 1991. izjavljuje kako je državni vrh SFRJ muslimansku konfesiju proglasio za narod “verovatno da se dodvori islamskim zemljama u Pokretu nesvrstanih, a možda da i Srba bude manje”; opšir. S. Bandžović, Sandžačke teme, Novi Pazar 1996, 171. Bilo je 1995. i nekih “akademskih” prijedloga da se u školske programe uključe i Muslimani, pod uslovom da se ime ovog naroda piše sa malim početnim slovom, odnosno kao konfesionalnost, i “time izvrši njegova asimilacija u Crnogorce islamske 33 ali ono nije uključivalo i pravo na vlastitu književnost, istoriju, nacionalne institucije.82 Dok su Muslimani priznavani u političkoj ravni, istovremeno im je poricana svaka samoidentifikacija, etnička, povijesna i kulturna sadržina njihovog nacionaliteta.83 Obračun sa “turcizmima” u jeziku, s druge strane, biće nastavljen.84 vjeroispovijesti” – vidi: “Monitor”, br. 264, Podgorica 10. novembar 1995; S. Hadrović-Vrbički, Žedni preko vode, Almanah, br. 13-14, Podgorica 2000, 300. 82 Bosna i bošnjaštvo, 178. Husein Đozo, jedan od istaknutih muslimanskih intelektualaca 1970. piše u Glasniku Vrhovnog islamskog starješinstva u SFRJ (br. 5-6) , da “od sad pojam musliman više ne označava samo pripadnika islam ske vjere, nego i pripadnika muslimanskog naroda, bez obzira na to da li je ovaj pripadnik vjernik ili ne… Činilo bi se da tu islam gubi. Stoji kao nepobitno, da se u tom slučaju formalno riječ musliman najviše otuđila i udaljila od islama. A ipak nije tako. Ja bih rekao, da se ovdje prije radi o vraćanju nego otuđivanju. Malo m ne gubi već dobija. Veliko M ga još više jača i učvršćuje… Mi smo svjesni da malo m predstavlja osnovu za veliko M, bez čega bi ono značilo prazno ime, frazu bez sadržaja”. Islamska zajednica se, kako je primjetio Xavier Bougarel, brzo pretvo rila u svojevrsnu zamjenu za nacionalnu instituciju, kao što će pokazati i obnova vjerske štampe ili otvaranje novih džamija. 83 Upor. H. Pozderac, Nacionalni odnosi i nacionalno zajedništvo, Sarajevo 1978, 43-44; M. Imamović, Historija Bošnjaka, Sarajevo 1997, 565. 84 Profesor dr Drago Čupić, direktor Instituta SANU za srpski jezik, u in tervjuu beogradskim “Večernjim novostima” 1995. kaže: “Nedopustivo je čišćenje turcizama iz srpskog jezika. To je neprirodan i nasilan čin. Jer, reči turskog porekla pa i druge persijske, iranske i iračke reči koje su Turci doneli, kod našeg naroda su davno prihvaćene. One su stilski, jezički i strukturalno utopljene u naš jezik. Bez mnogih od njih ne bismo mogli, jer nemamo zamenu. Kako bismo drugačije zvali: jorgan, jastuk, peškir, jelek, džep, šećer, pamuk, baštu, maramu, kašiku, bubreg, čarapu, čelik, jorgovan, kalup, rakiju... Takvih reči je po rečnicima oko deset hil jada, a u narodu, čak nekoliko desetina hiljada. Zamislite kako zvuči “Na Drini- most”?! Čak i kad bismo probali da maksimalno prilagodimo njihov književni iz raz srpskom jeziku, izbacivši sve reči turskog porekla, bilo bi to strašno. Promenili bismo boju njihovih dela. A znate, i boja je turska reč. Bez nje, možemo da koris timo samo druge strane reči: kolor ili farbu. Boja je imenica od koje su izvedene na desetine srpskih reči i izraza. Zato mislim da se prema turcizmima u našem rečniku ne možemo ponašati kao prema rečima koje treba izbaciti. Pa srpski jezik je odvajkada bio otvoren, a ne puritanski... Turcizmi su uplivali u prirodni tok razvoja našeg jezika, došavši s Turcima na Balkan. Turci su u to vreme bili narod više radne kulture. Sa sobom su doveli mnoge predmete za domaćinstvo koji do tada u Srbiji nisu postojali. Zato su nazivi tih predmeta ostali do danas u upotrebi. Konačno, turska leksika je obogatila srpski jezik. Dala mu je posebnu jasnoću i oštrinu, ali ga nije izmenila. Reči, uzete od Turaka, pretrpele su značajne izmene u strukturalnom i tipološkom smislu. Nastavci osnovnih reči su izmenjeni, pa kad biste se u Ankari služili turcizmima niko vas ne bi razumeo” – prema: “Večernje novosti”, Beograd 30. januar 1995. 34 Kao ateisti, komunisti nisu ni mogli prihvatiti religiju kao presudnu za narodnost. Smatrali su, dug period nakon rata, da su Muslimani nacionalno neopredjeljeni, pa će se, s daljim razvitkom, opredjeljivati kao Srbi ili Hrvati. No, već prvi popisi su pokazali da stvari neće ići tim pravcem.85 Na Osnivačkom kongresu KP Srbije u maju 1945. Velibor Ljujić je naglašavao da muslimani treba da ostanu Muslimani, da se ne uključuju u Srbe, ističući da je iseljavanje u Tursku prije rata, nacionalno ugnjetavanje i nepravilno rješavanje agrarne reforme dovelo do “prosjačkog štapa veliki dio muslimanskog naroda”.86 Akademik Sreten Vukosavljević je upozoravao 1945. kako je Muslimane uzaludno pokušavati nacionalizovati.87 Međutim, Moša Pijade je 1953. iznio stav da je očito, “bez rasprave, da izraz musliman označava pripadnost određenoj muslimanskoj veroispovesti, da sa pitanjem narodnosti nema nikakve veze”.88 Edvard Kardelj je dugo smatrao da Muslimani, upoređujući ih sa Jevrejima, nijesu nacija “mada se individualno uzevši ne osećaju ni Srbima, ni Hrvatima i

85 M. Đilas, Bosanci i Bošnjaci, “Nedeljna borba”, Beograd 14-15. jul 1990. 86 K. Suljević, Nacionalnost Muslimana, Rijeka 1982, 226. 87 On kaže: “Istorija je stvorila velike razlike među nama, te nije samo vjera koja nas je razdvojila... Budući različiti, nalazili smo u svačemu povoda da mrzimo jedni druge... Pokušaj da se Muslimani “nacionalno osveste”, da postanu “Srbi muslimanske vere” nije nimalo uspeo. Ne bi uspeo ni da su Srbi to radili sa više širokogrudosti i doslednosti. Pogrešno je bio zasnovan. Nisu Muslimani nešto što nema svojih izgrađenih osobenosti pa da sada toj nacionalno i kulturno bezobličnoj masi Srbi samo dadu nacionalno obličje. Ono mesto, koje u duši Srba zauzima nacionalno osećanje, nije u Muslimana prazno, pa da Srbi treba sada samo da popune tu prazninu. Muslimani imaju svoju posebnu istorijsku tradiciju... Srbi treba da se iskreno odreknu i dosledno svake namere, koju su imali raniji režimi, da od Muslimana stvore nešto drugo, a ne ono što su: ponajmanje Srbi muslimanske vere. Ma koliko to želeli, to je apsolutno nemoguće postići”; opšir. “Glas Sandžaka”, br. 1, Novi Pazar 15. juni 1945; E. Hasanagić, O autonomiji Sandžaka, Libertas, br. 4, Novi Pazar 1996, 66. 88 M. Pijade piše: “Niko nije nikada stavljao u sumnju da su muslimani u Bosni, Hercegovini, Sandžaku jugoslovenskog porekla, etnički deo jugoslovenske zajednice. Zato će se oni među njima koji su opredeljeni kao Srbi ili Hrvati upi- sivati kao Srbi i Hrvati a oni koji nacionalno nisu bliže određeni upisaće se kao nacionalno bliže neopredeljeni Jugosloveni, a ne samo kao uopšte neopredeljeni, što se ostavlja za druga lica koja ma iz kakvog razloga nemaju određenu nacionalnu pripadnost. Prestaje nenaučna i zaostala praksa da se verska oznaka meša sa određivanjem narodnosti” - prema: “Borba”, Beograd 21. januar 1953; K. Suljević, Nacionalnost Muslimana, 231. 35 mada, s obzirom na to, svakako sačinjavaju posebnu etničku grupu”.89 Igra sa popisima i nametnutim izjašnjavanjima od 1948. do 1971. godine, i prateća lutanja, nedvosmisleno su pokazali, i pored svoje apsurdnosti, da oni itekako postoje. Oni su se 1948. godine mogli izjasniti pod modalitetom “Musliman-neopredijeljen”, 1953. pod “Jugosloven-neopredijeljen”, 1961. “Musliman u etničkom smi slu”, a 1971. i 1981. “Musliman u nacionalnom smislu”, analogno nacionalnim modalitetima ostalih jugoslovenskih naroda.90 Mu slimanska nominacija direktno je ugrožavala i velikosrpske i ve likohrvatske pretenzije.91 U Crnoj Gori se po popisu iz 1948. svega 387 lica izjasnilo kao Muslimani-neopredijeljeni; po popisu iz 1953. godine 6.424 lica; po popisu iz 1961. godine 30.665 i po popisu iz 1971. godine 70.236 lica.92 U smislu etničke pripadnosti 1961. u Jugoslaviji 89 E. Kardelj, Razvoj slovenačkog nacionalnog pitanja, Beograd 1960, 104. 90 U Popisu iz 1948. nije bilo modaliteta u smislu Jugoslaven kao narodnost, ali se u konačnoj obradi podataka o Muslimanima govorilo kao o Jugoslovenima u smislu jugoslovenskog porijekla. Uz pitanje o narodnosti u popisnici popisa stanovništva iz 1953. dato je i objašnjenje: “Svako lice upisuje koje je narodnosti, naprimer: Srbin, Italijan, Slovenac, Makedonac, Crnogorac, Mađar, Šiptar, Nemac, Italijan, Čeh, Slovak, Turčin, Ciganin itd. Lica jugoslovenskog porekla, koja nisu bliže nacionalno opredeljena upisuju “Jugosloven neopredeljen”, dok ostala na cionalno neopredeljena lica upisuju ‘nacionalno neopredeljen’. Uputstvima je dalje naznačeno da za lica koja nisu nacionalno opredijeljena ‘treba utvrditi da li su po svom etničkom poreklu Jugosloveni ili stranci, odnosno nacionalne man jine. Ako je nacionalno neopredeljeno lice bilo jugoslovenskog porekla (naprimer, Muslimani i Bosni i Hercegovini, a delom i u Sandžaku, Crnoj Gori i Makedoniji ili lica koja su navela pokrajinsku pripadnost naprimer Bošnjak, Bokelj, Istra nin itd.) trebalo je upisati “Jugosloven neopredeljen” (Vitalna i etnička obeležja, Popis stanovništva 1953. godine, I, Beograd 1959, XXXIV). U popisu iz 1961. odgovor na pitanje o narodnosti upisivao se prema utvrđenim modalitetima u pop isnici. U objašnjenju modaliteta “Jugosloven nacionalno neopredeljen” rečeno je da građani Jugoslavije koji nisu bliže nacionalno opredijeljeni, odgovaraju “Jugo- sloven nacionalno neopredeljen”. 91 M. Imamović, Bošnjački etnos: identitet i ime, Prilozi, br. 32, Sarajevo 2003, 326-327. 92 K. Hadžić, Brojnost i rasprostranjenost muslimana u Jugoslaviji, Takvim, Sarajevo 1975, 120; V. Žerjavić, Gubici stanovništva Jugoslavije u drugom svjetskom ratu, Zagreb 1989, 137; opšir. H. Šarkinović, Konfesionalni i nacionalni as- pekt popisa stanovništva u Crnoj Gori 1909-2003, Almanah, br. 23-24, Podgorica 2003, 239-263. Po popisu 1948. u opštini Plav bilo je, primjerice, popisano 6.127 stanovnika koji su se izjasnili kao Crnogorci, a u opštini Gusinje 4.561 stanovnik je upisan kao Crnogorac. Ovaj popis je dao podatke samo o “narodnosti” ali ne i o vjeroispovijesti; opšir. H. Šarkinović, Nacionalna, konfesionalna i jezička stru 36 se kao Muslimani izjasnilo 973.000 lica i to: u BiH 943.000, Crnoj Gori 31.000, Hrvatskoj 3.000, Makedoniji 3.000 i Srbiji 93.000.93 Popis stanovništva u pojedinim opštinama 1961. godine94 Opština Srbi % Muslimani % Crnogorci % Albanci % ukupno

Bijelo Polje 420 0,90 9857 21,12 34750 74,48 10 0,0002 46651

Ivangrad 330 0,74 4406 9,99 38569 87,51 41 0,0009 44072

Plav 65 0,34 673 3,35 14890 78,72 3131 16,5 18913

Pljevlja 769 1,64 6794 14,55 38614 82,72 15 0,0003 46677

Rožaje 76 0,51 8009 54,48 5428 36,92 528 3,59 14700

Popis stanovništva u pojedinim opštinama 1971. godine95 ukupno Opština Srbi % Crnogorci % Muslimani %

Bijelo Polje 3493 6,64 29862 56,77 18553 35,27 52598 Ivangrad 3920 7,94 31150 63,11 12362 25,04 49351 Plav 584 2,98 5246 26,84 9401 48,1 19542 Pljevlja 7922 16,9 29630 63,25 8530 18,2 46843 Rožaje 189 1,17 2082 12,99 12483 77,93 16018 ktura stanovništva u Crnoj Gori po popisu iz 2003. godine, Almanah, br. 25-26, Podgorica 2004, 198-200. U svom radu “Crnogorski Muslimani” koji je obja vljen u Zborniku radova “Identitet Bošnjaka-Muslimana” (Plav 1995), dr. Ejup Mušović ustvrđuje: “Sve naznake koje su prišivane Muslimanima ni približno nisu označavale njihov pravi identitet i udaljavale su ga od toga. Tek u novije vreme, od sedamdesetih godina ovog veka, i zvanično im je priznato pravo na nacionalni identitet. Od tada se oni označavaju kao Muslimani, sa velkim početnim slovom M. Time se oni označavaju kao nacija bez obzira na njihovu ideološku pripadnost i konfesionalnu odanost. Za razliku od toga religijska pripadnost se označava kao musliman sa malim početnim slovom m. Na prvi pogled to veliko i malo m ne znače mnogo, a u suštini vrlo mnogo, jer se jednim označava nacionalna a drugim religijska pripadnost” (str. 65). 93 Po proračunima Muhameda Džemaludinovića, da su se svi muslimani slovenskog porijekla pisali kao Muslimani u smislu etničke pripadnosti njihov broj bio bi svakako veći. Prema njemu je 1961. bilo ukupno 1,396.421 Musliman jugoslovenskog etničkog porijekla, od čega se kao Musliman u smislu etničke pri padnosti izjasnilo 972.960 (69,68%), kao nacionalno neopredijeljeni Jugosloveni 278.422 (19,94%), kao Srbi, Hrvati, Makedonci i Crnogorci 145.039 (10,38%) lica; opšir. Takvim , Sarajevo 1967, 108-118; “Zemzem”, br. 1-2, Sarajevo 1971. 94 Savezni zavod za statistiku, Popisa stanovništva od 1961 godine, knjiga VI, Vitalna etnička i migraciona obiležja, Beograd 1967. 95 Savezni zavod za statistiku, Popisa stanovništva za godinu 1971, Be ograd 1974. 37 Većina poratnih popisa rađena je pod pritiskom politički turbu lentnih događaja. Prvi poratni popis 1948. je bio sproveden u godini Rezolucije IB-ea i sukoba sa Staljinom, što je uticalo i na mnoge unutrašnje sukobe. Sljedeći popis je uslijedio 1953. neposredno poslije uvođenja samoupravnog koncepta u privredu Jugoslavije. Popis 1961. je prethodio ekonomskim reformama. Naredni popis 1971. je sproveden pod teretom zaoštravanja odnosa na relaciji republike-federacija.96 Brojni unutrašnji, ali i vanjski faktori su uticali na “priznanje” muslimanske nacije, ali oni nijesu, još u dovoljnoj mjeri poznati i istraženi. Odnos prema Muslimanima, kazivao je dr. Atif Purivatra, dugo se nije utvrđivao u Sarajevu i Bosni i Hercegovini: “Odluke nisu zavisile od Muslimana. Snaga odluka iz vrha provodila se bez pogovora. Uz snažan aparat, postojala je i snažna propaganda. I strah”.97 Na neodrživost i besmislenost politike nacionalnog “opredjeljivanja” ovog naroda u dva maha je upozorio i Tito. On već 1959. ističe da treba prestati s nacionalističkim igrama oko Muslimana i da im treba omogućiti da se izjasne onako kako se zaista i osjećaju. Četiri godine kasnije on pojam Jugoslovena označava građanskom, a ne ideološkom ili međunacionalnom kategorijom. Jugosloven tako znači biti građanin socijalističke Jugoslavije: “Međutim, iako je to jasno kod nas postoje jalove diskusije, na primjer, o tome da li Muslimani treba da se opredijele za neku nacionalnost. To je besmislica. Svako može da bude ono što osjeća da jeste i niko nema pravo da mu natura neku nacionalnu pripadnost”. Time se Muslimani nijesu više mogli u popisnim odjeljcima označavati “Jugosloveni”, nego im se morala tražiti nova nacionalna nominacija.98 Šezdesetih godina unutar Saveza komunista konačno “dozrijeva” spoznaja da je teza o nacionalnom “opredjeljivanju” Muslimana bez naučne osnove. Pitanja o nacionalnom “opredjeljivanju” kritički su analizirana na VI Plenumu CK SKBiH u martu 1963. a zatim na IV kongresu SK BiH 1965. godine. Tada su odbačene kao naučno neosnovana i politički štetna shvaćanja o potrebi nacionalnog “opredjeljivanja”. To je bilo

96 S. Bogosavljević, Bosna i Hercegovina u ogledalu statistike, u: Bosna i Hercegovina između rata i mira, Beograd 1992, 33. 97 Prema: E. Durmišević, Muslimani su svoji na svome (intervju: Atif Pu rivatra), “Islamska misao”, br. 146, Sarajevo februar 1991, 8. 98 Š. Filandra, Bošnjačka politika u XX. stoljeću, Sarajevo 1998, 236. 38 izraženo i u Ustavu SR BiH iz 1963, zatim u Saveznom ustavu iz iste godine, odredbom o izmjeni grba SFRJ, kojem je konačno dodata šesta baklja, kao simbol BiH i Muslimana. Sve dileme su konačno odbačene na XVII sjednici CK SKBiH u februaru 1968. godine, gdje je, uz isticanje kako je praksa pokazala svu štetnost raznih oblika pritisaka i insistiranja iz ranijeg perioda da se Muslimani u nacionalnom pogledu opredjeljuju kao Srbi, odnosno kao Hrvati, potvrđeno da su “Muslimani poseban narod”.99 Ovakav identitet pružao je mogućnost da se istodobno bude i Musliman po porijeklu i ateist po ubjeđenju. Jugoslovensko vođstvo u pokretu nesvrstanih nesumnjivo je olakšalo državno-partijskom rukovodstvu da prizna Muslimane kao zasebnu nacionalnost u panteonu jugoslavenskih nacija.100 I akademik Milorad Ekmečić je tada pisao da se muslimanski nacionalni preporod “završava pred našim očima”.101 Pripadnikom jednog naroda postaje se opredjeljenjem, a ne genetskim porijeklom. U svakom nacionalnom identitetu postoji mnoštvo nijansi i razlika koje svako od njegovih pripadnika na svoj način osjeća i iskazuje. Ljudi se ne definišu samo jezikom, kaže Holm Zundhausen, “koliko god da je važan”. U naciju spada svijest o zajedništvu i ime koje svi prihvataju. Niz autora pokazuje da se nacionalna svijest formira kroz određene etape. Narodi se oblikuju i mijenjaju u istorijskim procesima. Narod, gledano u cjelini, nije samo etnografska i filološka kategorija, već i državnopravni, odnosno teritorijalno-politički i kulturno-istorijski pojam. Nema čistih naroda u istoriji. Teorija da je etnogeneza jednog naroda jednokratni čin koji se obavlja jednom zauvijek, potpuno je neistorijska. Heterogeno

99 XVII sjednica CK SK BiH, Politička biblioteka, izd. “Oslobođenje”, Sara jevo, bez god. izdanja, ABC Muslimana, 40-41; M. Imamović, Historija Bošnjaka, 564-565; opšir. vidi članke u “Preporodu”: Za slobodno izražavanje svoje nacionalnosti (br. 5, Sarajevo 15. novembar 1970); Muslimani su posebna nacija (br. 12, Sarajevo 1. mart 1971); Muslimani - ravnopravnost i afirmacija (br. 13, Sara jevo 15. mart 1971). 100 J. Fine-R. Donia, Bosna i Hercegovina. Tradicija koju su izdali, Sara jevo 1995, 144. 101 On dalje piše: “Ja sam jednostavno zastupao tezu da je neuspjeh srpskog i hrvatskog nacionalnog preporoda da stvore zajedničku naciju na osnovi jednog jezika, da se vremenom prevaziđe religija kao faktor uzajamne podjele, ostavio prostor da se kasnije muslimanski dio naroda afirmiše na istim temeljima kao i ona dva prva” – opšir. vidi: M. Ekmečić, Odgovor na neke kritike “Istorije Jugoslavi- je” (XIX vek), Jugoslovenski istorijski časopis, br. 1-2, Beograd 1974, 223-225. 39 porijeklo mnogoljudnih, razvijenih etničkih zajednica nije izuzetak, već pravilo. Francuzi su tako nastali stapanjem keltskog, iberskog i germanskog stanovništva, Englezi miješanjem Kelta i Germana, dok su u formiranju Italijana učestvovali Pelazgi, Etrurci, Kelti, Grci i drugi. Zajednice koje se nazivaju etničkim, ne moraju da budu i zajednici ljudi istog porijekla, ljudi povezanih krvnim srodstvom. Mogu, ali ne moraju. “Biološka” povezanost nije konstantno, već varijabilno svojstvo etnosa, pa se, shodno tome, i ne može uvrstiti u njegove “odrednice”.102 Nacija nije genetska, organska, već istorijska kategorija. Terminologija doista nikada nije samo terminološko pitanje.103 Zvanično imenovanje Muslimana je na prostoru jugoslovenske državne zajednice, a naročito u Evropi, već od samog početka zvučalo egzotično, pošto se činilo sadržajno neodgovarajućim i evropskim mjerilima neprimjerenim, jer stari kontinent nije naviknut polovinom XX stoljeća na religijsku osnovu nacionalnog označavanja, na činjenicu da se razlika između vjerske i nacionalne pripadnosti iskazuje pomoću veličine jednog slova.104 Svijest o priznavanju Muslimana sporo se razvijala unutar zemlje. Za to veliki dio odgovornosti, osim društvenih i istorijski uslovljavajućih prilika,

102 D. Bandić, Carstvo zemaljsko i carstvo nebesko: ogledi o narodnoj re- ligiji, Beograd 1997, 38-39. 103 Opšir. S. Bandžović, Ballkani dhe stereotipet historiografike, Drita e Jetës, Reviste për filozofi, religjion, shkencë dhe kulturë, Numër 3-4, OJQ “Dri tagjilan”, Gjilan 2008, 116-143. 104 Upor. V. Kržišnik-Bukić, Bosanski identitet između prošlosti i budućnosti, Sarajevo 1997, 42; Lj. Dimić, Srbi i Jugoslavija, Beograd 1998, 65. Bilo je čak i prijedloga da se Muslimani nazovu “Muslovenima” (sinteza muslimanstva i slov enstva), odnosno “Isakovcima”. Petar Rudić penzionisani “pomoćni službenik” u bjelopoljskom muzeju zaključio je kako Muslimani nemaju sopstvenog etničkog imena pa je odlučio da ga sam stvori. Ponudio je ime Isakovci, po Sigismundu Tomaševiću, bratu posljednjeg bosanskog kralja Stevana Tomaševića, koga su Turci odveli u Istanbul, gdje je primio islam i dobio novo ime Ishak. O ovome je P. Rudić objavio i manju brošuru, koja je doživjela dva izdanja; opšir. vidi: P. Rudić, Isakovci - novo nacionalno ime Muslimana srpskohrvatskog jezika, Bijelo Polje 1987, 16-18. Dr. E. Mušović je u “Bjelopoljskim novinama” 20. decembra 1983. ocijenio kao interesantna Rudićeva razmišljanja “a nauka će o tome, verovatno, dati svoju poslednju reč”. Dr. Momčilo Lutovac je ovu brošuru okvalifikovao kao doprinos naučnoj literaturi “odnosno adekvatnijem konstituisanju nacije našeg muslimanskog stanovništva”. 40 snosi i muslimanska politička, kulturna i naučna inteligencija.105 Iz redova velikosrpskih i velikohrvatskih nacionalista, ustvrdio je Branko Mikulić, poricala se, međutim, i dalje nacionalna posebnost Muslimana, pa se u tom nastojalo dokazati da je “individualnost Muslimana u nacionalnom smislu politička diverzija”.106 Oponenti unutar države su nacionalno priznavanje Muslimana vidjeli kao dokaz najviše odanosti “titoističkoj verziji lenjinističkog rješavanja nacionalnog pitanja”.107 Pisanje velikim ili malim slovom imena Musliman u sebi je otkrivalo priznavanje ili nepriznavanje njihovog individualiteta.108 Nema nacionalizma bez stereotipa o “drugima”, 105 Š. Filandra, O jednom asimiliranju Muslimana, Sveske, br. 26-27, Sa rajevo 1989, 416. 106 B. Mikulić, Bosna i Hercegovina u borbi protiv hegemonizma, Soci jaldemokrat, br. 2, Sarajevo 2000, 203. 107 Dobrica Ćosić u julu 1972. zapisuje: “Proglašavanje vere za naciju sma tra se naprednošću, demokratijom, ideologijom samoupravnog socijalizma; dakle, taj ideološki eksces dobija socijalističku legitimnost! To je Titova karta za nes vrstani svet; dokaz njegovog internacionalizma” – cit. prema: D. Ćosić, Piščevi zapisi (1969-1980), Beograd 2001, 82; također vidi: K. Suljević, Otpori tokovima muslimanske posebnosti, Pregled, br. 9, Sarajevo 1970, 255-265. Priča o “konver titima” ili “vještačkim”, odnosno “izmišljenim narodima” prvenstveno se veziv ala za stav prema Muslimanima. Rasprave o “izmišljenim” nacijama su produkt stereotipne matrice i žilavih klišeiziranih predstava koje na razne načine opstaju više od jednog stoljeća. Ćosić će, prema navodima beogradske “Politike” u aprilu 2010. ipak priznati: “Posle svega što se od Titovog vremena dogodilo, sklon sam danas da muslimane smatram za naciju”. 108 H. Ćemerlić, Pitanje nacionalnog osjećaja Muslimana, Prilozi, br. 1, Sarajevo 1965, 378. Dr. Ejup Mušović je u svojim radovima znatnu pažnju povećivao i pitanju nastanka i priznanja muslimanske nacije u Srbiji i Crnoj Gori. On tako piše: “Muslimani su od početka islamizacije (kraj XV veka) izgrađivali svoju posebnost i za pet stotina godina je izgradili. Uz sve ostalo što ih čini oso benim, izgradili su osećanje da su to što su. Zar put oblikovanja Muslimana nije bio sličan, ili sasvim sličan, oblikovanju drugih nacija: Srba, Hrvata, Slovenaca, Crnogoraca, Makedonaca? Zar i njima nije bilo zajedničko slovenstvo? Svi su južni Sloveni; u početku jedan jezik i jedna religija. I svi su se tokom vremena menjali, da bi bili ono što su danas. Isti je slučaj, isti razvojni put, i sa Muslim anima. No, po nekima, koji se u svom razmišljanju teško odvajaju od XIX veka, to tako ne može... Ja ostajem pri konstataciji da je većina Muslimana potekla od Slovena, a manji deo njih bi vodio poreklo od inorodnog. Čini mi se da je teško govoriti o čistoti bilo koje nacije, pa i Muslimana, u bilo kom vremenu i, osobito, na balkanskim prostorima”. Mušović je ovu tezu zastupao i u radovima o Mus limanima u Crnoj Gori: “Kada se govori o procesu islamizacije koji kod nas nije dovoljno proučen, pa otuda česta neznanja, tendenciozna tumaćenja, robovanja mitu prošlosti a odsustvo nauke, onda se sa sigurnošću može reći da su jugo 41 jer bez njih nema ni stereotipa o “sebi”, niti interesnih manipulacija. Bilo je potrebno puno vremena dok se i na CK SK Srbije 1968. nisjeu konačno čule riječi da su Muslimani narod.109 Međutim, ni nakon toga nisu prestala osporavanja Muslimanima izvan Bosne i Hercegovine da se izjasne kao Muslimani.110 slovenski Muslimani potomci islamiziranog sveta i drugih naroda koje su turski osvajači zatekli. To važi i za Muslimane Crne Gore. Dakle, ako su Crnogorci u ogromnoj većini slovenskog porekla onda su to i Muslimani u toj državi. Pod ostalim koje su Turci zatekli a koji su islamizirani u Crnoj Gori treba podrazume vati: Albance, Vlahe, Romane. Možda i neke druge etničke grupe koje su se mogle naći na tim prostorima, npr. Goti, kojih je bilo u zapadnim jugoslovenskim pros torima u XIV veku”. On dalje ustvrđuje: “Sve naznake koje su prišivane Musli manima ni približno nisu označavale njihov pravi identitet i udaljavale su ga od toga. Tek u novije vreme, od sedamdesetih godina ovog veka, i zvanično im je priznato pravo na nacionalni identitet. Od tada se oni označavaju kao Muslimani, sa velkim početnim slovom M. Time se oni označavaju kao nacija bez obzira na njihovu ideološku pripadnost i konfesionalnu odanost. Za razliku od toga religi jska pripadnost se označava kao musliman sa malim početnim slovom m. Na prvi pogled to veliko i malo m ne znače mnogo, a u supštini vrlo mnogo, jer se jednim označava nacionalna a drugim religijska pripadnost” – nav. prema: E. Mušović, Knjigu nisam pisao da bih se dodvorio ili zamerio Muslimanima ili Srbima, in tervju, “Has”’, br. 12, Novi Pazar decembar 1995; Isti, Crnogorski Muslimani, u: Identitet Bošnjaka-Muslimana, 63; upor. Isti, Prvi crnogorski Muslimani, Sim pozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVI, 231-232; Isto, Almanah, br. 3-4, Podgorica 1998. 109 Zadaci SK Srbije u razvoju međunacionalnih odnosa i borbi protiv nacionalizma, izd. “Komunist”, Beograd 1978, 125. Na XIV sjednici CK SK Srbije od 29-30. maja 1968. osuđujući istupanje Jovana Marjanovića koji je tvrdio da je “besmisleno proglašavanje muslimanske nacije”, Petar Stambolić je rekao: “Jovan Marjanović kaže da njegovo istupanje nije šovinističko. Ali gledajte kako je to poređano: “besmisleno je proglašavanje muslimanske nacije”. Ne znam na šta misli drug Marjanović, ali postoji razlika i mnogostruko je značenje termina naroda, a drugo je značenje nacije. On izjednačuje narod i naciju i onda to zove besmislenim. On je mnogo osetljiv na to, no ja bih ga podsetio kada smo 1941. godine u Sandžaku na svim našim lecima koje smo napisali, napisali smo Srbima i Muslimanima, a u Bosni smo se obraćali Srbima, Hrvatima i Muslimanima. Četrdeset pet narodnih heroja ima iz te etničke grupacije. Zar se zbog toga oseća drug Joca Marjanović pogođenim što se Muslimani zovu narod?”. 110 Upor. Z. Logar, Kako ćemo se izjašnjavati prilikom popisa, “Politika”, Beograd 31. avgust 1970; Drugi o nama, “Preporod”, br. 4, Sarajevo 1. novembar 1970; “NIN”, br. 1069, Beograd 4. jul 1971. R. Crnišanin, pak, navodi da je Petar Stambolić, tada član Savjeta federacije, intervenisao kod nekih partijskih komisija da ne treba zauzimati decidirane stavove u pogledu nacionalne posebnosti Musli mana – prema: Bilješke Ramiza Crnišanina. Makedonci su u liku dr. Slavka Milo slavevskog, sekretara CK SK Makedonije, zvanično ubjeđivali Torbeše i Gorance 42 Pored toga, nisu prestali pokušaji da se dokaže da, ako već Muslimani nisu htjeli da prihvate drugu nacionalnu misao, da su oni stranci, narod neslovenskog porijekla, pa su u tom smislu vršena istraživanja krvnih grupa koje su trebale dokazati da muslimanska populacija ima azijatske osobine. U pomenutoj publikaciji Narodi Jugoslavije, iz 1965. se ističe kako su se u toku čitavog perioda osmanske uprave iz Turske u slovenske oblasti preseljavali muslimani-činovnici, duhovnici, zanatlije te se miješali sa doma ćim stanovništvom tvrdeći dalje kako “jugoslovenski muslimani imaju primese krvi i drugih naroda”.111 U “Borbi” je 12. dece mbra 1968. pod naslovom “Mapa krvnih grupa u Crnoj Gori” objavljen izvještaj, koji je potpisao dr. B. Šekler, u kome se govori o istraživanjima dr. Vukmana Gligorijevića i “rezultatima” do kojih je došao proučavajući 6.000 uzoraka krvi Crnogoraca, Albanaca i Muslimana u Crnoj Gori. Prema tim nalazima distribucija krvnih grupa po pojedinim nacionalnostima izgledala je ovako:

Crnogorci: A grupa 45% O grupa 40% B grupa 10% AB grupa 5% Albanci: A grupa 42% O grupa 48% B grupa 7% AB grupa 3% Muslimani: A grupa 40% O grupa 37% B grupa 20% AB grupa 3%

Na osnovu ovakvih istraživačkih rezultata u izvještaju je istaknuto da s obzirom da je u Crnoj Gori najviše zastupljena A krvna grupa da je ona “karakteristična za evropske narode”, pa se nakon toga dodaje da se “može zapaziti da u etničkoj grupi Muslimana ima više B krvne grupe, koja je rasprostranjena u azijskim zemljama”.112 da su oni Makedonci islamske vjeroispovijesti. Sličan stav je imao i visoki kosovs ki funkcioner Fadilj Hodža koji je izjavljivao da su muslimani primarno vjerska skupina i da Muslimana na Kosovu nema – vidi: “Valter”, br. 29, Sarajevo 8. maj 1990; “Parlament”, br. 9, Novi Pazar 19. mart 1999 . 111 A. Purivatra, Nacionalni i politički razvitak Muslimana, 16-17; M. Hadžijahić, Porijeklo bosanskih Muslimana, Sarajevo 1990, 8-9. 112 Nacionalni fenomen Muslimana, studijski projekat (u okviru glavnog projekta: Međunacionalni odnosi u Jugioslaviji i problemi federalizma), Fakultet političkih nauka, Sarajevo maj 1970, 17; “Borba”, Beograd 12. decembar 1968; “Has”, br. 44-45, Novi Pazar 17. decembar 1997. U beogradskoj “Dugi” (br. 355, 3-16. oktobar 1987), D. Kalajić je objašnjavajući karakteristike “kvazi-arapske narodnosti” u Jugoslaviji, nalazio njihovu sličnost sa Arapima, i to u navodnoj sklonosti ka gojaznosti i načinu oblačenja. 43 Poruka je očita i sasvim jasna: da su Crnogorci po sastavu krvi Evropljani a Muslimani azijati zbog navodno veće zastupljenosti krvne grupe B koja je rasprostranjena po azijskim zemljama. Komentirajući ove “rezultate” istraživanja, dr. Muhamed Hadžijahić je ocijenio da interpretacije ovakvog tipa ne samo da su netačne, nego nisu ni daleko od određenih rasističkih zastranjivanja, navodeći da bi se, po istoj logici, o “azijatskoj” grupi B, kao Azijati mogli okarakterisati i Beograđani s obzirom da je i kod njih, gotovo kao i kod Muslimana, utvrđena relativno veća zastupljenost B krvne grupe.113 Pojedini crnogorski književnici, poput Mihaila Lalića su tvrdili da ne postoji nikakav nacionalni identitet Muslimana u Crnoj Gori već da se radi o “potomcima crnogorskih poturčenjaka” koji su uvijek bili “na strani okupatora”.114 Jugoslavija je bila najmaštovitija politička ideja koja je primjenjena u istočnoj Evropi (Stevan Pavlović), civilizacijska i kulturna činjenica, zemlja čija je prva polovina imena bila slovenskog, a druga latinskog porijekla. Nije bila definitivno “rješenje” u istoriji. Ona je bila zbir različitosti i nije mogla funkcionisati na principu odnosa snaga, već isključivo na principu ravnopravnosti. Biti zajedno doista nije značilo biti isto. “Prva” Jugoslavija - ona “stara” koju je razorila spoljna agresija, i “druga” – “nova”, koja se, u agoniji, dugo raspadala pod bremenom unutrašnjih suprotnosti, trajale su različito. U ukupnom svom postojanju, od preko sedam decenija, što za istoriju naroda koji su je sačinjavali svakako nije malo, Jugoslavija se, i pored izmjene više oblika društvenog i državnog uređenja, nije uspjela okušati kao istinski demokratska država i zajednica naroda. U srži sukoba koji su potresali ovu državu, od nastanka do njenog kraja, bilo je pitanje koncepcije države. Jugoslavija se tek Ustavom

113 M. Hadžijahić, Porijeklo bosanskih Muslimana, 31-32; također vid. S. Dacić, Učestalost Rh krvnih grupa u stanovništvu Rožaja, Rožajski zbornik, br. 8, Rožaje 1998, 233-235. 114 A. Isaković, O “nacionaliziranju” Muslimana. 101 godina afirmacije i negiranja identiteta Muslimana, 315. Dr. Jovan Bojović, direktor Istorijskog insti tuta Crne Gore će na najvišim partijskim forumima u ovoj republici 1988. istaći: “U Crnoj Gori je prisutan i muslimanski nacionalizam koji se ispoljava pored os talog i preko izjednačavanja vjerskog i nacionalnog iz straha od navodno srpskog i crnogorskog hegemonizma, težnji za stvaranjem “etnički čistih” životnih prostora, širenje ideja panislamizma i drugo” - cit. prema: J. Bojović, O savremenim nacio- nalizmima u Crnoj Gori, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1988, 159. 44 iz 1974. vraćala duhu i načelima AVNOJ-a, iako je relativiziran jačanjem Saveza komunista Jugoslavije i državno-socijalističkog modela. On je bio i posljednja prilika njenog očuvanja kao složene države. Bio je to, kaže dr Latinka Perović, izraz nastojanja da se zemlja “pripremi za razdoblje posle Tita, da je tu bila jedna procena integracija koje su već počinjale u evropskim razmerama”. Pokušaji konfederacije i regionalizacije države nailazili su na najžešći otpor u Srbiji. To je zapravo početak raspada Jugoslavije. Ne Ustav iz 1974, već zaustavljanje daljeg razvoja Jugoslavije kao složene zajednice. Komunizam nije bio jedina ideologija u Jugoslaviji. Nacionalne ideologije su bile starije od njega. Prisutne su od stvaranja ove države, bilo na sceni ili “u podzemlju”, da bi na kraju postale dominantne. Nacionalizam nikada nije cilj, upozoravaju naučnici, već je uvijek sredstvo za postizanje nekog cilja, pa se može desiti da nacionalizam nadživi i samu naciju - samo pod drugim imenom.

Ukidanje ZAVNOS-a

Prostor Sandžaka je kraj Drugog svjetskog rata dočekao razorenih i popaljenih kuća i sela, sa varošima punim izbjeglica, hroničnom oskudicom praćenom zaraznim bolestima.115 Oblast koja je u međuratnom periodu slovila kao jedna od najzaostalijih, u ratu je još više opustošena i osiromašena.116 Sandžak je bio bez ikakve industrije, sa velikim viškom radne snage, siromašnom mrežom puteva, malo škola i bolnica, arhaičnim oblicima poljoprivrede, oskudnim stočnim fondom koji je skoro bio uništen prisilnim

115 Prema izvještaju o radu Izvršnog odbora ZAVNO Sandžaka od 20. no vembra 1943. do 28. marta 1945. u Sandžaku je bilo popaljeno 22.246 kuća: u bjelopoljskom srezu 11.510, u deževskom 2.122, pribojskom 1.160, mileševskom 1.656, sjeničkom 1.050, štavičkom 223 i zlatarskom 123 kuće. Izvjestan broj zgra da za stanovanje bio je oštećen ili potpuno uništen. U bjelopoljskom, mileševskom, sjeničkom, deževskom i pljevaljskom srezu od anglo-američkog bombardiranja je bilo oštećeno 2.114 zgrada a 825 potpuno uništeno; opšir. Z. Lakić, Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Sandžaka, Mostovi, br. 21, Pljevlja 1974, 93-94. 116 Upor. R. Crnišanin, Privredni razvoj Novog Pazara, u: Novi Pazar i okolina, Beograd 1969, 491-496; E. Mušović, Tutin i okolina, Beograd 1985, 101- 120. 45 otkupima i rekvizicijom.117 Pored toga, oduzimanje zemlje, tzv. viška zemljišta ostavilo je u ovim brdsko-planinskim krajevima znatan broj mnogočlanih porodica skoro bez ikakvih izvora egzistencije i doveo do pojave gladi.118 Nade u bolju budućnost koju su komunisti najavljivali svojim obećanjima i postupcima pred rat, osnivanjem Oblasnog komiteta KPJ za Sandžak, kao i onim u toku rata, formiranjem ZAVNOS-a i najavama sandžačkog preporoda, ugasnule su prije nego su i zaživjele u narodu koji se naivno ponadao da u novoj Jugoslaviji region Sandžaka neće biti zapostavljen.119 Mnogo toga se pokazalo kao propaganda i privremena mjera. Za sve vrijeme djelovanja ZAVNOS-a nije došlo do odvajanja političke od funkcije vlasti, nije dolazilo do unapređenja sudske djelatnosti i osnivanja organa pravosuđa, pa su narodnooslobodilački odbori i dalje obavljali sudsku vlast. U autentičnim partijskim dokumentima do kraja 1944. nije bilo pomena o privremenom karakteru ZAVNOS-a, već se govorilo o neophodnosti njegovog daljeg uzdizanja. Pobornici autonomije su bili naročito kadrovi srpske i crnogorske nacionalnosti. Sve do februara 1945. Sandžak se, mada nepotpuno i nedosljedno, izgrađivao kao posebna politička jedinica. Postojali su, kako navodi dr. Dragoljub S. Petrović, oblasni organi sa vojno-pozadinskim organima, oblasne vojne jedinice, društveno- političke institucije, prije svega partijska organizacija, potom AFŽ, omladinska, pionirska organizacija, narodnofrontovska organizacija, Crveni krst i druge. Početkom 1945. došlo je do izmjena u politici KPJ prema Sandžaku. Oblasni komitet KPJ za Sandžak je upozoravan da muslimanski živalj nije raspoložen za podjelu Sandžaka, jer bi se osjećali “podvojeni”, a čak ni Srbi nijesu bili za njegovo “cepanje”. Žurbu da se položaj Sandžaka riješi početkom 1945. rukovodeći politički faktori Jugoslavije tumačili su time da su susjedne federalne jedinice- Srbija i Crna Gora bile slobodne. Odluka o diobi Sandžaka donijeta je u krugu najvišeg jugoslavenskog državno-partijskog 117 H. Hasanagić, Sandžaku treba više pomoći, “Bratstvo”, br. 8, Novi Pazar 20. septembar 1945. 118 R. Crnišanin, Tijesna čaršija, Novi Pazar 1992, 185. 119 Upor. B. Petranović, Položaj Sandžaka u svetlosti odluka II zasedanja AVNOJ-a o izgradnji Jugoslavije na federativnom principu, Istorijski zapisi, br. 3-4, Titograd 1971; B. Gledović, Doprinos Sandžaka pobedi nad fašizmom, Mo stovi, br. 28, Pljevlja 1975; Z. Lakić, Partizanska autonomija Sandžaka (1943- 1945), Beograd 1992. 46 rukovodstva.120 U februaru 1945. Predsjedništvo AVNOJ-a doni jelo je odluku o diobi Sandžaka.121 U pismu Predsjedništva Anti fašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije upućenom 21. februara 1945. Izvršnom odboru Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Sandžaka, pored ostaloga, stoji: “Uzimajući za osnovu granice između Srbije i Crne Gore kako je ona bila utvrđena posle balkanskih ratova u 1912. godini, AVNO Sandžaka doneće odluku da se povrati stanje od 1912. te da se delovi Sandžaka vrate Srbiji odnosno Crnoj Gori, to znači prema granici od 1912. da Srbiji pripadnu srezovi: Pribojski, Zlatarski, Mileševski, Sjenički, Deževski, Štavički, a Crnoj Gori srezovi: Pljevaljski sa bivšim Boljaničkim, Bjelopoljski sa bivšim Lozanskim, i Beranski sa bivšim Rožajskim”.122 Edvard Kardelj je na sjednici Predsjedništva AVNOJ-a održanoj 24. februara 1945. tvrdio da Sandžak kao pokrajina ne može više opstati, “jer za to nema više nikakvih 120 Prema istraživanjima Gorana Bašića, problem Sandžaka je razmatran još avgusta 1944. na sastanku rukovodstva NOP-a na Visu: “Iz šturih beležaka u Dnevniku Vladimira Dedijera može se zaključiti da je na tom sastanku defini tivno napuštena ideja o autonomiji Sandžaka. tada, a posebno u kasnijim raspra vama i politici koje je rukovodstvo NOP-a vodilo u odnosu na buduće federativno uređenje zemlje i položaja naroda u njoj, formiralo se gledište po kojem su Vojvo dina i Kosovo celovite teritorijalne, istorijske, privredne i etničke celine kojima bi trebalo priznati specijalan status, a da manje teritorijalne oblasti poput Sandžaka, Dalmacije, Istre, razvoj mogu ostvariti u okviru federalnih jedinica” - cit. prema: G. Bašić, Položaj Bošnjaka u Sandžaku, Beograd 2002, 30-31. Milojica Šutović ustvrđuje, pozivajući se na izvode iz dokumentacije Predsjedništva AVNOJ-a, kako je autonomija Sandžaka, iako institucionalno izgrađivana, bila likvidirana s “obrazloženjem da za nju nema ekonomskih i političkih razloga jer je “Sandžak srpski i crnogorski”, “ekonomski nesposoban”, bez “nacionalne podloge”, i prav ljenje takve male zajednice bilo bi “neracionalno drobljenje srpske i crnogorske celine, i Jugoslavije uopšte”, “pa je najracionalnije da se učini povratak na stanje od 1912. na granice između Srbije i Crne Gore posle rata s Turcima”. “Neposto janje” nacionalne podloge sastojalo se u nepriznavanju Muslimana kao posebne nacije” – nav. prema: M. Šutović, Rešenje nacionalnog pitanja ili “planirana do- trajalost” bivše Jugoslavije, Novopazarski zbornik, br. 32, Novi Pazar 2009, 169. 121 Upor. D. Petrović, Konstituisanje federalne Srbije, Beograd 1988, 103; AJ, Zbirka AVNOJ-a, 1945/2. U dopisu koje je 21. februara 1945. ovo predsjedništvo uputilo Izvršnom odboru AVNO Sandžaka ističe se da se razumije po sebi da “svi građani Sandžaka zadržavaju puno pravo da sami određuju svoju nacionalnu pripadnost - srpsku ili crnogorsku - bez obzira da li njihova teritorija prelazi u srpsku ili u crnogorsku jedinicu”. 122 B. Nadoveza, Sandžak u koncepciji Moše Pijade, u: Sandžak juče, danas i sutra, Novi Pazar 2005, 80-81. 47 političkih, ni ekonomskih, ni etničkih razloga”. Na ovoj sjednici Predsjedništva AVNOJ-a Moša Pijade je obrazlagao da je pitanje statusa Sandžaka u toku narodnooslobodilačke borbe moralo biti riješeno stvaranjem posebne jedinice “iz posebnih političkih i vojnih razloga”, ali da je “danas situacija već takva da više nema razloga za to da Sandžak i dalje ostane samostalna autonomna jedinica”.123 Sreten Vukosavljević, predsjednik ZAVNOS-a, je na istoj sjednici bio mišljenja da “Sandžak ne treba cepati, jer je to ipak celina. To je oblast, to je pojam sa svojim specifičnim i političkim i privrednim obeležjima. To je i istorijski tačno. Takvo je i narodno shvatanje. Zato sam za rešenje da se ceo Sandžak pripoji ili Srbiji ili Crnoj Gori”.124 Za sandžačku cjelinu su se izjašnjavali i Srbi i Muslimani. Pomenuto raspoloženje naročito je bilo jako kod muslimanskog stanovništva, dok je srpsko insistiralo na cjelini Sandžaka koji je tradicionalno gravitirao Srbiji.125 U Novom Pazaru je 29. marta 1945, na skupštini 123 AJ, Biblioteka. Zakonodavni rad Predsedništva AVNOJ-a i Predsedništva privremene narodne skupštine DFJ (19. novembar 1944-27. oktobar 1945.); K. Suljović, nav. djelo, 220, nap. 353; B. Nadoveza, Sandžak u koncepciji Moše Pi- jade, u: Sandžak juče, danas i sutra, 81. H. Hasanagić navodi: “Dok mi ovamo u Sandžaku nismo do poslednjeg momenta znali šta nam se sprema, nedavno mi je Mirko Ćuković (koji je bio povučen u Beograd na dužnost glavnog urednika agencije Tanjug) ispričao da ga je tih dana pozvao Aleksandar Ranković i postavio mu pitanje šta on misli o budućem statusu Sandžaka. Mirko mu je odgovorio: “Sandžak treba da ostane jedinstven, i ekonomski i geografski i nacionalno, i treba da pripadne onoj republici, kojoj najviše gravitira, a to je samo Srbija”. Na to mu je Marko, očito nezadovoljan njegovim odgovorom rekao: “Dobro, dobro, sad možeš da ideš” - cit. prema: H. Hasanagić, Posle četrdeset godina, Sećanja ratnog sekretara sjeničkog sreskog komiteta, rukopis, Beograd 1985, 76. 124 B. Petranović-G. Štrbac, Istorija socijalističke Jugoslavije, II, Beograd 1977, 74-77; upor. Dokumenti o razvoju narodne vlasti, priredio L. Geršković, Beograd 1946, 305-306. Marko Vujačić, vijećnik AVNOJ-a, zalagao se da “i Kosovo i Metohiju treba dati Crnoj Gori, jer Metohija je istorijski crnogorska”, a potom je dao i prijedlog: “Ako već Sandžak ne treba da bude više posebna administrativno-politička i privredna oblast sa izvesnom autonomijom, onda sam ja protiv toga da bude pripojen Srbiji, već mislim da Sandžak i oba dukađina treba prisajediniti Crnoj Gori, te tako našu Crnu Goru, koja je najviše dala žrtava u ovoj nadčovječanskoj i herojskoj borbi za slobodu i demokratiju – ovu najmanju feder alnu jedinicu ekonomski ojačati i proširiti na teritoriju koja joj je najbliža i po nar odu najsrodnija” – vidi: Lj. Matović, Poslednja golgota Sretena Vukosavljevića, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XXI, Prijepolje 2005, 103- 104. 125 B. Petranović, Srbija u Drugom svetskom ratu 1939-1945, Beograd 1992, 567. Edib Hasanagić, jedan od tadašnjih sandžačkih čelnika docnije će na 48 ZAVNO Sandžaka, došlo do ukidanja ZAVNOS-a i do donošenja odluke da se šest sandžačkih srezova: pribojski, mileševski, sjenički, štavički, zlatarski i deževski pripoje Srbiji a pljevaljski i bjelopoljski Crnoj Gori.126 Na ovom skupu je, prema zapisniku, istaknuto kako u Jugoslaviji postoje četiri naroda: Srbi, Hrvati, Slovenci i Makedonci, sa četiri federalne jedinice, a da su stvorene “iz specijalnih razloga”, još dvije federalne jedinice: BiH i Crna Gora.127 O tim “specijalnim razlozima” nije bilo posebne diskusije niti komentara. Sandžak se, po shvatanjima vrha države i Partije, nije mogao konstituisati kao autonomna jedinica, jer bi to bilo “previše” za Srbiju u čijoj strukturi su se već naslućivale Kosovo i Vojvodina, kao dvije autonomne jedinice.128 U dijelu usvojene rezolucije ostalo je zapisano povodom ponovne diobe Sandžaka: “da se muslimanski dio stanovništva neće osetiti rastrgan jer će imati sve mogućnosti održanja svoje vjerske pisati: “Sa podjelom se nije slagao najveći dio stanovnika Sandžaka. Muslimani u cjelini. Ni partijsko članstvo nije bilo jednoglasno sa ovom mjerom, naročito u bjelopoljskom i pljevaljskom srezu, koji su pripadali Crnoj Gori. Protiv podjela bili su i neki političari iz predratnih građanskih stranaka, aktivni učesnici NOP-a, a tada članovi AVNOJ-a i ZAVNOS-a. Bilo je mišljenja, među njima, da Sandžak, obzirom na tada većinski dio muslimanskog stanovništva, treba pripojiti Bosni i Hercegovini”; opšir. E. Hasanagić, O autonomiji Sandžaka, Libertas, br. 4, Novi Pazar 1996, 64. 126 B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1988, III, Beograd 1988, 461- 462; također vidi: S. Bandžović, Titov odnos prema izgradnji bosanskohercegovačke državnosti (1943.-1945.), u: Tito i Bosna i Hercegovina, Sarajevo 2007, 99-128, Isti, Bosna i Hercegovina u koncepcijama Komunističke partije Jugoslavije (1941-1945), u: Bosna i Hercegovina prije i nakon ZAVNOBiH-a, izd. ANU BiH, Sarajevo 2007, 14-41. 127 Zanimljivo je, u tom kontekstu, navesti kako Mala enciklopedija Prosve- te (knj. 2, Beograd 1969, 898) predstavlja Crnogorce: “Crnogorci, jedan od naroda Jugoslavije, srpskog porekla i srpskohrvatskog jezika, koji je u toku svoje novije istorije imao poseban istorijsko-politički i ekonomsko-društveni razvitak i raz vio karakteristike posebne narodne individualnosi i posebne nacije; usled takvog razvitka, a u vezi sa narodnooslobodilačkom borbom, narodnom revolucijom, s rešenjem nacionalnog pitanja na bazi samoopredeljenja i federativnim uređenjem Jugoslavije, Crna Gora je postala socijalistička republika u okviru SFRJ”. 128 B. Petranović, Srbija u Drugom svetskom ratu 1939-1945, 568. Dr. Slavenko Terzić, pak, smatra da se naziv “Sandžak” pojavio krajem XIX i početkom XX vijeka kao skraćena oznaka za oblast između Srbije i Crne Gore – vidi: “Borba”, Beograd 23-24. septembar 1995; vid. od istog autora članke: O sandžačkom pitanju, “Politika” 19. april 1991; “Bosanska nacija”, “Politika”, 25. maj 1992; “Sandžak” za novi svetski poredak, “Politika”, 31. avgust 1992. 49 i kulturne zajednice”.129 “Nacionalna” zajednica nije pominjana, niti je smatrano da postoji. Nova vlast je, nastojeći da smiri glasove otpora i neslaganja, propagandnim lecima najavljivala da Sandžak neće više biti “kraj sa malo škola, a mnogo žandarmerije, malo bolnica a mnogo bolesnika, malo puteva, a mnogo putara”. Na zasjedanju ASNO Srbije, održanom 7-9. aprila 1945. formalno je potvrđena odluka o pripajanju većeg dijela Sandžaka Srbiji. Pripajanjem dijela Sandžaka prošireni su teritorijalni okviri Srbije. Ona je postala najmnogoljudnija federalna jedinica u sastavu jugoslovenske državne zajednice. Novopazarski okrug, inkorporiran u okvir Srbije, bio je obična administrativno-teritorijalna jedinica, poput drugih okruga, koja je trajala dok sistem okruga nije ukinut.130

129 Upor. “Sandžak”, br. 3, Sarajevo 1990; A. Purivatra, Nacionalni i politički razvitak Muslimana, 94-95. Milovan Đilas navodi o razlozima uki danja ZAVNOS-a sljedeće: “Antifašističko Veće Sandžaka stvoreno je manje iz političkih, a više iz praktičnih razloga. Ta teritorija za vreme rata nije bila ni srbi- janska ni crnogorska. Onda su komunisti formirali AVNOS kao jedan živi orga- nizam. Kada je, posle rata, došlo vreme da se o tome raspravlja, učestvovao sam u rešavanju toga problema. Sandžački rukovodioci Srbi, bili su za autonomiju... Muslimani su birali manje rešenje u svemu, jer je uticaj Muslimana bio slabiji s obzirom na njihovo manje učešće u ratu, a razume se da nisu bili protiv takvih odluka. Međutim, Crnogorci imaju svoje srezove u Sandžaku, Srbijanci svoje, a onda samim tim privremenim rešenjem i autonomijama Srbijanci su se osećali oštećeni. Nisu bili oduševljeni autonomijama Vojvodine i Kosova i zaključili su da nema mesta, ni prostora za neke nove autonomije i da granica između Srbije i Crne Gore treba da bude ona iz 1912. godine”- cit. prema: “Sandžak”, br. 28, Novi Pazar 1-15. septembar 1993. 130 D. Petrović, Konstituisanje federalne Srbije, 109. Hilmija Hasanagić govori na ovom zasjedanju ASNO Srbije, gdje učestvuje sa poslanicima sandžačkih srezova koji su pripali Srbiji: “Neki reakcionari kada je narod odlučio da se najveći deo Sandžaka priključi Srbiji, preplašili su se za sudbinu muslimana, bojeći se da muslimani u novoj Srbiji otcepljeni od svoje glavnine neće imati ona prava koja bi imali da su skupa. Da se upitamo koji su ti koji liju krokodilske suze nad sudbinom Muslimana u Sandžaku? To su oni isti koljači, koji su pod četničkom kokardom i pod parolom “Za kralja i otadžbinu” klali po desetine hiljada muslimanskih žrtava po Sandžaku... Mi znamo da su interesi Sandžaka uključeni u interese federativne Jugoslavije i od uspeha, od sreće nove federativne Jugoslavije, zavisi i sreća našeg Sandžaka. Ako ne bude dobro čitavoj zemlji, neće biti dobro ni nama Sandžaklijama bez obzira uz koga bili i s kim išli. Zbog toga je narod jednodušno odlučio da pristupi Srbiji. Nema više bojazni da će se ponoviti velikosrpski šovinizam. Mi pristupamo velikoj demokratskoj federalnoj Srbiji, Tito- voj Srbiji, u kojoj je isključeno svako nacionalno ugnjetavanje”. - H. Hasanagić, Posle četrdeset godina, 83. 50 “Partizanska autonomija” Sandžaka 1943.-1945. ukinuta je i prije okončanja Drugog svjetskog rata zbog “viših interesa”, a da istinski nije ni zaživjela u cjelosti.131 Na Trećem zasjedanju AVNOJ-a prvog dana rada, 7. avgusta 1945. odobrena je Rezolucija o rješavanju pitanja položaja Sandžaka i Kosova i Metohije čime je Sandžak definitivno nestao kao re gionalno-politička jedinica. ASNOS, CASNO i AVNOJ su samo sankcionisali odluku donijetu u Novom Pazaru koja je značila stvarni kraj postojanja sandžačkog političkog subjektiviteta. Time je Sandžak sa svojim institucijama pravno-politički prestao da postoji: “ostao je samo tradicionalni naziv ovog područja isključivo u geografskom smislu”.132 Povodom podjele Sandžaka, Aleksandar Ranković je ukazao da je to najbolji dokaz kako KPJ nema nikakvu namjeru da dijeli i cijepa Srbiju.133 U januaru 1947. M. Pijade je, promovišući principe federalnog ustrojstva Jugoslavije istakao i značaj donijetih akata, koji su, između ostalog “likvidirali Novopazarski Sandžak

131 Na IV skupštini Crnogorske antifašističke skupštine narodnog oslobođenja (CASNO) održanoj u aprilu 1945. bilo je, između ostaloga, rečeno: “Na inicijativu AVNOJ-a koncem novembra 1943. godine, osnovano je Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Sandžaka, iako u odlukama Drugog za sijedanja Sandžak nije predviđen kao federalna jedinica. Ovo osnivanje je bilo us lovljeno razvojem prilika u Sandžaku. Okupatoru i izdajnicima našega naroda bilo je uspjelo da zaoštre odnose između srpskog i muslimanskog življa što je svakako za narod Sandžaka imalo i posljedica, ali pravilnim političkim radom ZAVNOS-a, ti odnosi su se iz dana u dan poboljšavali tako da su danas odnosi između Srba i Muslimana dobri. ZAVNOS je imao prelazni karakter tako da je poslije izvršenih zadataka koncem marta ove godine, na svom II zasijedanju donio odluku da se šest srezova priključe federalnoj Srbiji, a dva: pljevaljski i bjelopoljski, federalnoj Crnoj Gori. Predsjedništvo CASNO-a primilo je k znanju odluku ZAVNOS-a o priključenju, a isto tako donijelo odluku o primanju i uključivanju vijećnika iz ova dva sreza u Crnogorsku antifašističku skupštinu narodnog oslobođenja. Od Julskog ustanka pa kroz oslobodilački rat mi smo zajedno sa bratskim narodom Sandžaka prolijevali krv u borbi protivu neprijatelja i tako cementirali bratstvo i jedinstvo naših naroda” – cit. prema: Z. Lakić, Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Sandžaka, u: AVNOJ i NOB u Bosni i Hercegovini, Beograd 1974, 693-694, nap. 58. 132 Termin je ostao da “živi” u štampi, publicistici, političkim govorima i istupima, kao sinonim za nerazvijenost i zaostalost. Vremenom će se on sve više odnositi na onaj dio u sastavu Srbije nego na onaj dio u Crnoj Gori. 133 D. Bujošević, Kako je prekrajana Jugoslavija (II), “Intervju”, br. 237, Beograd 6. juli 1990. 51 kao tursku administrativnu jedinicu”.134 “Staru sandžačku svijest” u dijelu Sandžaka koji se nalazio u sastavu Crne Gore, prema sudu dr. Branislava Kovačevića, zamijeniće “vrlo snažno crnogorska, koja je primljena kao svoja”.135

Društveno-ekonomski položaj Muslimana

Mahom zaplašen, neuki narod, koga su surovi uslovi života odavno navikli na muke i nemaštinu, snalazio se na različite načine da preživi. Sandžačke omladinske brigade udarnički su radile širom Jugoslavije, a svaki poziv za bilo kakav posao sa strane ovdje je priman sa oduševljenjem jer je značio nekoliko briga manje. Sandžaklije su sa elanom učestvovali u obnovi porušenih krajeva i objekata širom zemlje, kao i na izgradnji novih. Međutim, Sandžak su izgradnja i ulaganje države ponovo, kao i u međuratnoj Jugoslaviji, zaobilazili zbog krajeva koji su bili primarniji i bliži onim koji su kreirali ekonomsku politiku obnove i izgradnje. U početku Sandžaklije nijesu mnogo ni očekivale nadajući se da će ipak doći vrijeme kada će se promijeniti odnos prema njima i do ulaganja koji će ovaj region trgnuti iz zaostalosti. Do toga nije došlo zadugo. Nijesu bile daleko od realnosti ni ocjene da je jedan od bitnih razloga svjesnog zaostajanja Sandžaka, naročito novopazarskog, sjeničkog i tutinskog kraja, bio i taj što oni označeni kao “uporišta reakcije”, nijesu bili dovoljno “revolucionarni” u odnosu na druge sredine i da su zato morali biti indirektno kažnjeni. U tom smislu su i lokalni rukovodioci morali biti predvodnici u rušenju svega onoga što je ove krajeve činilo konzervativnim i “reakcionarnim”. Sem toga, partijski izvještaji su govorili kako je misao na staru Jugoslaviju i strah od

134 M. Pijade, Izabrani govori i članci 1941-1947, Beograd 1948, 194. Goran Bašić ukazuje da bi, kada se govori o razlozima iseljavanja muslimanskog stanovništva iz Sandžaka nakon Drugog svjetskog rata, trebalo uzeti u obzir da je i “izvestan broj partizanskih aktivista zauvek napustio zemlju. Verovatno da su izneverena očekivanja u pogledu ciljeva koji su postavljeni u vezi sa položajem oblasti dodatno motivisale ove ljude da se sele”. On takođe ukazuje da iseljavanje “više stotina uglednih i imućnijih porodica govori u prilog tome da su mnogi ra zlozi iseljavanja bili suptilniji od ekonomskih”- nav. prema: G. Bašić, Položaj Bošnjaka u Sandžaku, 21, 31. 135 Nav. prema: B. Kovačević, Muslimani-Bošnjaci između stvarnosti i istorijske svijesti - istorijski grijeh i vječna krivica, Almanah, br. 13-14, Podgorica 2000, 59. 52 srpske hegemonije “Damoklov mač” nad muslimanskim svijetom, da to među njima najviše ostavlja kolebljivost i sumnju.136 U poratnom “vlakovima bez voznog reda” koji su vodili koloniste u Vojvodinu bilo je malo muslimana iz BiH, Sandžaka i iz Makedonije. Sa Kosova ih uopšte nije bilo jer nijesu ispunjavali uslove propisane Uredbom o redu prvenstva u dodjeljivanju ze mlje.137 Mada je u kolonizaciji Vojvodine zvanično bio, uz naglasak na “učešću u NOP-u”, primjenjivan republički, a ne nacionalni kriterij, činjenica je da su naseljavani pretežno Srbi iz BiH i Hrvatske. Ministarstvo za kolonizaciju je konstatovalo kako je među primljenim molbama boraca i ostalih interesenata iz pojedinih srezova i federalnih jedinica bilo veoma malo molbi “muslimanskih interesenata”, što je navodno bila posljedica djelovanja “zlonamernih elemenata” koji su širili glasine da će se muslimanski kolonisti naseliti raštrkano.138 Savezna komisija je odredila u januaru 1946. da Bačko Novo Selo, u bačkopalanačkom srezu bude muslimansko kolonističko naselje. Međutim do proljeća 1947. tu je umjesto planiranih 320 bilo naseljeno svega 138 muslimanskih porodica.139 Iz sandžačkih srezova kolonizovano je početkom 1946. u banatsko selo Mramorak 272 domaćinstva. Od tog broja iz Mileševskog sreza bilo je 117 domaćinstva.140 Bile su to porodice srpske nacionalnosti.

136 Istorijski arhiv “Ras” u Novom Pazaru (u daljem tekstu: IAR), Dopis Povjereništva KPJ za tutinski srez upućen Oblasnom komitetu KPJ za Sandžak, nesređena građa. 137 “Službeni list DFJ”, br. 68, Beograd 7. septembar 1945. 138 N. Gaćeša, Jedan dokument o sprovođenju kolonizacije u Jugoslaviji posle Drugog svetskog rata, Zbornik za istoriju, br. 28, Novi Sad 1983, 192-193. Na sastanku koji je ovim povodom 15. decembra 1945. održan u Ministarstvu za kolonizaciju, njegov čelnik S. Vukosavljević je istakao: “Meni su pričali u Sandžaku da će takvih molbi biti dosta samo ako im damo posebna naselja. Ako ih budemo razbijali, neće se naseljavati. Imaju razloga. Muslimanska vera je jaka vera. Ona ima svoje osobenosti… Svejedno je iz koje kraja je musliman. Vera je pretežna, ona je toliko jaka. Ona preteže preko nacije i jezika”. 139 Bilo je to, mada skromna, prva i jedina organizovana migracija musli manskog stanovništva u krajeve sjeverno od Save i Dunava nakon Karlovačkog mira 1699. godine – vidi: N. Gaćeša, Agrarna reforma i kolonizacija u Jugoslaviji 1945-1948, Novi Sad 1984, 306. 140 M. Veruović, Banatske Sandžaklije, “Polimlje”, br. 430-439, Prijepolje 29. novembar 1964. On piše o ovim kolonistima: “Mnogi nisu znali ni radove oko kukuruza, a za šećernu repu, suncokret i uljanu repicu i druge industrijske biljke jedva da su i čuli da postoje”. 53 Dugo su postojale iluzije u pogledu mogućnosti uklanjanja zatečenih razloga u razvijenosti, kao i u pogledu mogućnost razvoja uopšte.141 Poratno formiranje zadruga pratile su glasine da su seljaci imali tri mogućnosti: jedna je bila učlanjenje u zadruge, druga – odlazak na prinudni rad, i treća – odlazak u zatvor.142 Oduzimanje tzv. viška zemljišta dovelo je i ona domaćinstva koja su nekako mogla egzistirati na prosjački štap. To je uticalo, a pogotovo nakon reformi 1952. da dođe skoro do potpune nezaposlenosti, rapidnog pada životnog standarda, pa i do pojave gladi.143 Prema Društvenom planu za 1953. nacionalni dohodak po stanovniku procjenjen je u Jugoslaviji na 51.328 dinara, u Srbiji na 46.728, dok je u deževskom srezu bio predviđen na 15.010 dinara, u sjeničkom na 13.358 i u štavičkom na 8.216 dinara. Nacionalni dohodak po glavi stanovnika 1953. iznosio je u opštini Novi Pazar 27 %, Sjenici 20 %, a u Tutinu samo 18% od nacionalnog dohotka u zemlji.144 Prihodi po glavi stanovnika od poljoprivrede su 1955. iznosili 32.882 dinara, a u novopazarskom srezu 14.031 dinar.145 U pojedinim ekonomskim programima je bilo isticano da ovo područje ne treba razvijati, već u potpunosti raseliti.146 U štavičkom srezu do kraja juna 1953. u društvenom sektoru bilo je 704 osigurana lica, što se smatralo i brojem upošljenih, imajući u vidu njihov status. Te godine je ovaj srez imao 28.176 stanovnika, što znači da je bilo u radnom odnosu svega 2,50 % stanovništva.147 Dom narodnog zdra vlja ovaj srez je dobio tek 1953. godine.

141 Međunacionalni ekonomski odnosi, CK SKJ, materijali za internu upotrebu, Beograd 15. jul 1966. 142 M. Bačevac, Zaposlenost u društvenom sektoru napodručju opštine Tu- tin u periodu 1945-1957, Tutinski zbornik, br. 4, Tutin 2003, 317. 143 R. Crnišanin, Članci i bilješke, rukopisi, Novi Pazar 1990. 144 Ekonomski institut NR Srbije, Ekonomski problemi Novog Pazara, 9. 145 IAR, SKS Novi Pazar, k. 1, Zapisi i materijali Sreske konferencije SKS Novi Pazar od 29. i 30. januara 1955. 146 Dr E. Mušović 1989. navodi: “Recimo ja znam, pošto mi godine to dozvoljavaju, da je bilo rečeno u jednom programu koji nije prihvaćen, da ovo područje industrijski ne treba razvijati, već da ga treba čak u potpunosti raseliti, ipak su se pojedine regije brzo razvijale a mi smo zaostajali” - cit. prema: Informa- tivni bilten OK SK Novi Pazar: Zadaci Saveza komunista u ostvarivanju nacionalne ravnopravnosti u opštini Novi Pazar, Novi Pazar 1989, 10-11. 147 M. Bačevac, Zaposlenost u društvenom sektoru napodručju opštine Tu- tin u periodu 1945-1957, 321. 54 Stanje je bilo nezavidno i u crnogorskom dijelu Sandžaka, u njenim sjevernim oblastima. Rožaje je dočekalo oslobođenje sa krivudavim sokacima, “bez vodovoda i kanalizacije, bes struje sa fitiljačama i gasnjačama, dućančićima-ćumezima”, bez ijedne javne ustanove. Od 1944. do 1958. nije bilo većih investicija. Vjesnik privrednog razvoja bilo je samo Šumsko-industrijsko preduzeće “Gornji Ibar”, osnovano 1947. godine. Do 1952. ovo preduzeće bilo je jedino industrijsko preduzeće u beranskom srezu i činilo je 85 % dohotka sreza.148 Rožaje je sve do 1953. bilo bez ljekara.149 Slična sudbina zadesila je i Pljevlja, nekadašnju Taslidžu. U pljevaljskom kraju su, prema partijskim izvještajima, nakon rata, u organima vlasti bili “uglavnom pravoslavci, a tek izuzetno muslimani”, a oštrije su mjere preduzimane protiv muslimana “nego protiv pravoslavnih za iste krivice”.150 Pošto se ovaj grad nalazio na lokaciji gdje su pronađene naslage lignita, vlada Crne Gore je odlučila da ta oblast, uz izgradnju termoelektrane, bude sirovinska baza za proizvodnju električne energije. Potpuni razvoj Pljevalja je bio podređen tom projektu. Porušeno je cjelokupno staro jezgro grada i čaršija sa oko 300 dućana, mnoge džamije, kuće sa okućnicama. Pošto nije izgrađena nikakva prerađivačka industrija, rušenjem čaršije brojno muslimansko stanovništvo, koje je činilo 80% gradskog stanovništva, ostalo je bez posla i osigurane egzistencije. Rješenje su mnogi potražili iseljavanjem u Bosnu. Kuće i ostale nekretnine su prodavani skoro u bescijenje. Ubrzo je procenat Muslimana u gradu sveden na 15 odsto. Umjesto iseljenog starosjedelačkog stanovništva u grad dolaze crnogorski seljaci i radnici zaposleni kao rudari.151 Fabrika hartije u Beranama je zatrovala Lim, što je otjeralo ljude sa njegovih obala.152 Godine 1957. ukinuta je opština Petnjica, nakon čega je Petnjica bila samo geografski pojam i prostor sa koga

148 Opšir. A. Matović, Rožaje – kroz vjekove, Rožajski zbornik, br. 10, Rožaje 2001, 190-192. 149 A. Matović, Rožajsko zdravstvo od 1912. do 1994. godine, Rožajski zbornik, br. 7, Rožaje 1995, 147. 150 Z. Folić, Skidanje zara i feredže u Crnoj Gori, Almanah, br. 11-12, Pod gorica 2000, 81. 151 N. Koštović, Sarajevo između dobrotvorstva i zla, Sarajevo 1995, 136- 137. 152 M. Hadžišehović, Muslimanka, New Jersey 1997, 123. 55 se muslimansko stanovništvo masovno selilo.153 U krajevima Crne Gore u kojima je u periodu između dva svjetska rata bila izvršena agrarna reforma, nakon 1945. opet su se pojavili problemi. Oni su posebno pritiskali područje Plava i Gusinja, odakle je jedan dio stanovništva bio iseljen još nakon 1918. godine.154 Zbog politike denacionalizacije i asimilacije kojoj su bili izloženi, Muslimani su bili prisiljeni da se još više zatvaraju, gledaju s nepovjerenjem i zebnjom svijet oko sebe ili da se iseljavaju. Vlasti su jedno vrijeme zabranjivale rad mekteba i onemogućavale klanjanje teravija.155 Na Muslimane u Sandžaku, kako piše dr. Branko Petranović, gledalo se u Srbiji kao na grupu koja nije imala svojstvo naroda, nacije, ali je načinom života, istorijskim uslovima u kojima se razvijala, mentalitetom i psihologijom, religijom činila 153 Z. Muratović, Sandžački gazija Osman Rastoder, 112; Isti, Bihor i bratstvo Muratovića u njemu, Sarajevo 2003, 13-16. 154 Dr. Mustafa Memić piše da je zemlja tog stanovništva, najčešće manji posjedi bila proglašena “komitskom”, pa je od agrarnih komisija dodjeljivana Crnogorcima: “Nakon okupacije zemlje aprila 1941. bivši vlasnici ove tzv. agrarne zemlje vratili su se iz Albanije kao emigranti i ponoivo preuzeli svoju zemlju u posjed. Oslobođenjem zemlje 1945. godine bivši naseljenici su pokrenuli zahtjev da im se zemlja dodijeljena između 1921. i 1941. godine povrati u vlasništvo. Oni kojima je ona bila oduzeta kao navodno “komitska zemlja”, što oni u stvari nisu bili, suprotstavili su se ponovnom oduzimanju njihove zemlje izjavljujući da su oni bježali od starih režima a da od narodnooslobodilačke vlasti neće da bježe već žele da žive u svojim domovima i na svojoj zemlji, ističući da je ovo i njihova vlast. Vlada NR Crne Gore bila je primorana da donese poseban zakon za regulisanje ovih odnosa i u tom smislu formirala je posebni agrarni sud. Au tor ove knjige bio je član tog Suda. Prihvaćen je princip da oni koji su pobjegli u Albaniju zbog terora koji je vršen nad njima prije 1941. godine, koji se tokom narodnooslobodilačkog rata nisu ogriješili prema narodnooslboodilačkoj boprbi, a koji su izrazili želju da ostanu na svoojoj zemlji i da žive u Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji, da takvima treba dodijeliti zemlju. Svima drugima ona je ponovo oduzeta. Smatralo se da je to pravedno rješenje i stanovništvo ovih krajeva je takve odluke podržavalo. Međutim, nakon što je ovaj sud prestao da postoji, jer se smatralo da je problem riješen, ponovo su pokretani procesi putem redovnih sudova”. Ovi sudovi su skoro u svim slučajevima poništavali odluke Agrarnog suda i zemlju vrađali crnogorskim naseljenicima, što je izazivalo revolt prijašnjih muslimanskih posjednika. Oni se više nisu vrađali u Albaniju, ostajali su da žive u FNRJ, “ali najčešće u bijedi i siromaštvu, bez igdje ičega svoga” - nav. prema: M. Memić, Bošnjaci (Muslimani) Crne Gore, 243-244. 155 R. Crnišanin, Tijesna čaršija, 115; upor. Opštinski komitet SKS Novi Pazar, Zadaci Saveza komunista u ostvarivanju nacionalne ravnopravnosti, in terni materijal, Novi Pazar februara 1989. 56 specifičnu etničku grupu. Smatralo se da nijesu narod nego etnička grupa, jer se narod “ne može inaugurirati aktom ili dekretom”.156 Udžbenici su malo ili nimalo govorili o njihovoj prošlosti. Doba osmanske uprave je tretirano kao “tamnovilajetsko” - višestoljetno doba mraka. Škole su proizvodile ljude uskih pogleda, bez znanja o nacionalnoj svijesti, kulturno-povijesnom i duhovnom jedinstvu Muslimana na jugoslovenskom prostoru. Školskim programima se u odnosu na Muslimane nije vršila klasna, nego nacionalistička indoktrinacija u smislu njihovog “denacionaliziranja”, odnosno “opredjeljivanja”.157 U Crnoj Gori su u poratnim godinama gotovo svi imami slijedili zvanične tendencije i nesebično pomagali brojne akcije Narodnog fronta.158 Uvlačenje Islamske zajednice u strukture države, ustvrđuje Š. Filandra, vršeno je i putem državnog socijalnog osiguranja njenih službenika. “Ugovor o socijalnom osiguranju sveštenika islamske vjerske zajednice u Federativnoj narodnoj Republici Jugoslaviji” potpisan u Sarajevu 5. aprila 1952. Hadži Ibrahim Fejić, reisu-l-ulema, ocijenio je “epohalnim događajem u životu Islamske vjerske zajednice”. Njime su socijalno osigurani “radni ljudi” u ustanovama Islamske zajednice, on daje veći podstrek radu na obrazovanju i učvršćivanju bratstva i jedinstva, a posebno stoga “što će izvršeno penziono i socijalno osiguranje naših vjerskih službenika biti težak udarac za one neprijatelje naše zemlje koji među neobavještenim svijetom u nekim islamskim zemljama šire glasine o progonu uleme – islamskih vjerskih službenika u novoj Jugoslaviji”.159 U kakav ponižavajući položaj su bile dovedene ustanove Islamske zajednice u Jugoslaviji, svjedoči i činjenica da su njihovi prvaci bili prisiljeni da rade protiv sebe samih, islama i potreba muslimana. Prilikom zabrane rada mekteba donosi se napis, koji prema napomeni uredništva “Glasnika VIS-a FNRJ”, “objašnjava opravdanost prekida mektebskog rada”. Tumačeći “štetnost” mekteba za razvoj muslimanske djece, kao zaključak se navodi “da su mektebi kako po sadržini gradiva koje pružaju djeci

156 B. Petranović, Jugoslovensko iskustvo srpske nacionalne integracije, Beograd 1993, 114. 157 M. Imamović, Historija Bošnjaka, 565. 158 B. Kovačević, Komunistička partija Crne Gore 1945-1952, Titograd 1986, 133-135. 159 Š. Filandra, Bošnjačka politika u XX. stoljeću, 219. 57 da ga savladaju tako i po dobu i psihičkom razvitku djece koja treba da ga usvajaju opasni po njihovo duševno i tjelesno zdravlje, da su oni ozbiljna kočnica njihovom normalnom napredovanju i razvitku psihičkih snaga, pa jedino iz tih razloga mi smatramo da mektebi kao preživjele i štetne ustanove treba da nestanu iz društvenog života muslimana Bosne i Hercegovine”. Vjerski službenici su bili u takvom položaju da su zabranu rada mekteba sami opravdali.160 Prilikom održavanja Svjetske muslimanske konferencije u Karačiju čijom je rezolucijom izražena “zabrinutost zbog uslova pod kojima žive muslimani na Balkanu, naročito Jugoslaviji”, reis Fejić je davao novinarima izjave kojima je poricao sve navode o ugroženosti i neravnopravnosti muslimana u Jugoslaviji. Osnovni zakon o eksproprijaciji, koji je Predsjedništvo pre zidijuma Narodne Skupštine FNRJ, obnarodovalo 4. aprila 1947. omogućio je da se nepokretna imovina i pravo na nju, mogu eksproprisati kada to nalaže opšti interes izvođenja “korisnih ra dova radi društveno-ekonomskog i kulturnog razvoja naroda”. U Haremu, nadomak Berana, 1947. porušena je džamija, zatim zgrada u vlasništvu vakufskog povjereništva i oduzeto 35 ari vakufskog zemljišta. Dvije godine kasnije porušena je i glavna džamija u tom gradu. Jedan od razloga rušenja ove džamije je bio i “novi urbanistički plan”.161 U pljevaljskom kraju je bilo naređeno da se poruše zidovi koji su opasivali dvorišta. Avlija je bila svetinja, intima, zaklon i njihovu rušenje potaklo je Muslimane da se sele ka Bosni i Turskoj: “Porušili su zidove i duvare oko avlija, ogolili i razgolitili stare i dotrajale, ohrdane kuće i poljske klozete u dvorištima i baštama... porušiše avlije, porušiše staje, zabraniše držanje krava bez kojih gradska sirotinja nije mogla da zamisli život. Zagorčaše život u kasabi”.162 Mnogi islamski spomenici u ovom gradu našli su se na

160 Š. Filandra, Bošnjačka politika u XX. stoljeću, 221-222. 161 Zapisnik sa zasjedanja Vakufskog sabora NR Crne Gore od 6. avgusta 1951. godine, kopija. B. Agović piše o poratnom rušenju niza džamija u Crnoj Gori. Navodi, između ostaloga, rušenje Hadži Hasanove džamije u Pljevljima, Haznadar Mehmed-agine džamije iz XVII stoljeća u Bijelom Polju – opšir. B. Agović, Džamije u Crnoj Gori, Podgorica 2001, 259, 342 162 H. Čengić, O genocidu nad Bošnjacima (Muslimanima) u zapadnom dijelu Sandžaka 1943. godine, 10, 220; upor. R. Vejzalajbegović, Močevčiću, mali Carigrade, dok bijaše, dobar li bijaše, “Preporod”, br. 22, Sarajevo 1. avgust 1971; N. Sarač, Forum za zaštitu Muslimana, (intervju sa dr. M. Filipovićem), “Valter express”, br. 13, Sarajevo 19. mart 1990. H. Čengić navodi slučaj jednog 58 udaru i nipodaštavanju.163 Shvatanje integriteta kuće predstavlja je dan od temelja islamske kulture i islamskog načina života. Religija silom doživljava transformaciju. Prelazi put od dominantnog oblika društvene svijesti do marginalizacije. Pokušaji potiskivanja religije zvaničnom ideologijom “naučnog socijalizma” kao “ateističkim surogatom za religiju” imalo su duboke posljedice.164 Ateizam je uvijek bio odbijanje aktuelne koncepcije božanskog. Još je Frojd uvidio da svako potiskivanje religije može da bude samo destruktivno. Religija je ljudska potreba koja utiče na život na svim nivoima.165

starog Muslimana koji je uspio da proda kuću i odlučio da ide u Tursku pa se hvalio: “Šućur Allahu, idem tamo među svoju braću. Neće mi din-dušmanin viriti u perčin! Nasmija mu se komšija pekar, pa će: - To ti, Boga mi, kao da u Turskoj ima avlija. Jok, jadan ne bio, davno ih je Ćemal sredio! Putnik-namjernik sleže ramenima. Povi se i ode kući da razmišlja o budućoj kući bez avlije”. 163 Džuver Rović, profesor pljevaljske gimnazije piše 23. juna 1964. u “Politici ekspres”: “Najnovija stambena zgrada u Pljevljima gradi se nad skrovištem muslimanskog sveca. Temelji su podignuti, a svečeva kuća nije smjela da se dirne. Nije pomogla ni intervencija opštinskih organa, jer je prvo postao svetac, pa opština i zakoni koji štite takve “svece”. Spratovi rastu, a svetac spokojno drijema i smije se svima. Čak se pronijela priča da se tamo može dobiti stan jedino uz njegovu saglasnost, pa se često mogu vidjeti građani uz svečev prozor. Mora se pomalo i zavidjeti: dio stambene zgrade zauzima svetac, taman toliko da se izgradi jedan stan. Kad bi se iselio svetac, dugogodišnji i sadašnji direktor Gimnazije bi se spokojno odmarao na “svetom” mjestu”. 164 Dr. Fikret Karčić je istraživao problem revitalizacije uloge islama u životu muslimanskih grupa u Jugoslaviji, Albaniji i Bugarskoj u posljednjim de cenijama socijalističkih režima. Izučavanje islamske obnove na Balkanu ukazuje kako je islam preživio stoljeće dugu vladavinu nenaklonjenih režima i ideologija, šta je ta obnova značila za muslimane na periferiji muslimanskog svijeta, te kako su nemuslimani shvatali taj proces i reagovali na njega. On je ustvrdio da je islam ska obnova u ovim državama imala religijski i kulturni karakter, što su potvrdili i brojni radovi o nepolitičkom karakteru islama na Balkanu. Islamska obnova se manifestovala u pojačanoj ličnoj religioznosti, (re) konstrukciji i gradnji džamija, obrazovanju, izdavačkoj djelatnosti, upotrebi islamskih društvenih simbola, poja vi muslimanskih ustanova solidarnosti, političkih i kulturnih organizacija. Glavni razlog za vjerski i kulturni karakter obnove je apolitična priroda islama u ovom re gionu u postosmanskom periodu. Proces obnove je bio dio širih društvenih prom jena u balkanskim socijalističkim zemljama, ali i rezultat unutrašnjeg razvoja u okviru pojedinih muslimanskih zajednica; opšir. vidi: F. Karčić, Islamska obnova na Balkanu 1970.-1992, u: Muslimani Balkana: “Istočno pitanje” u XX. vijeku, izd. Behram-begova medresa, Tuzla 2001. 165 K. Armstrong, Istorija Boga, Beograd 1995, 399. 59 Komunistički program se, prema navodima Džona Šindlera, sastojao u potpunom uklanjanju islama iz javnosti. Nijedan mu slimanski udžbenik u Jugoslaviji neće biti štampan sve do 1964. godine, što je bilo iskustvo bez presedana: “Tajna policija je smestila veliki broj saradnika unutar islamske zajednice kako bi ograničavala sumnjive aktivnosti, a muslimanska verska hijerarhija je bila pre puna režimskih špijuna”.166 Breme za Muslimane predstavljali su i dalji pokušaji njihove asimilacije i denacionalizacije, teški uda rci na njihovu tradiciju, vjersko-kućnu intimu, rušenje džamija, preoravanja grobalja, oduzimanja vakufske imovine ogromne vrijednosti, kontinuirano razaranje matrice koja je tvorila specifične oblike života i djelovanja u njima.167 Eksproprijacija i nacionalizacija vakufskih dobara obuhvatila je čitavu Crnu Goru.168 Jedna od naj drastičnijih mjera nove vlasti bila je i ona o abrogaciji starog pravnog poretka, kojom je ukinuto važenje šerijatskog prava. Ono je bilo na snazi u međuratnoj Jugoslaviji na osnovu međunarodnih i ustavnih odredbi. To je pravo važilo i u porodičnim i u nasljednim odnosima muslimana. 166 Dž. Šindler, Nesveti teror: Bosna, Al Kaida i uspon globalnog džihada, Beograd 2009, 34-35. 167 Za vrijeme osmanske uprave na području današnje Crne Gore, kako se navodi u literaturi, podignuta je u različitim vremenskim periodima 161 džamija. Najveći broj njih podignut je na području Pljevalja (26), Bara sa Ostrosom-Kraji nom (25), Ulcinja sa Vladimirom (24), Bijelom Polju (20), Podgorici sa okolinom (13), na nikšićkom području (10), devet u Herceg Novom, Risnu, Bijeloj i Sutori ni, osam na području “Stare Crne Gore” (cetinjsko područje), osam u plavskom, deset u gusinjskom, Spužu i Danilovgradu (4), Rožajama (3), Beranama (2) i Pet njici jedna džamija. Od ovog broja u raznim vremenima, ratovima i paljevinama nestalo je 88 džamija. Za mnoge se ni temelji ne prepoznaju, “kao ni lokacije na kojima su se nalazile”. U izvorima i literaturi se takođe spominje da su na prostoru Crne Gore tokom osmanske uprave postojale dvije medrese u Pljevljima, Herceg Novom dvije, Podgorici, Bijelom Polju, Baru i Ulcinju po jedna, kao i niža medre sa u Plavu, Rožajama, Kazancima i Nikšiću – nav. prema: Z. Alispahić-A. Hadžić, U posljednjih dvadeset godina u Crnoj Gori sagrađeno je 38 džamija, “Preporod”, br. 10/948, Sarajevo 15. maj 2011, 51. 168 Stanje je usložnjavala i činjenica odsudstva stručnog vjerskog kadra. Bajro Agović navodi podatke da 1953. od 82 imama, koliko ih je ukupno bilo, njih 35 nije završilo četiri razreda medrese, od čega je 27 imama ovladalo samo osnovnim znanjem stečenim u sibjan i iptidaija mektebima: “Ovaj nedostatak stručnog vjerskog kadra prouzrokovan je mnogim okolnostima, političke prirode u poratnim godinama i zbog veoma nepovoljnog starosnog doba imama u Crnoj Gori” - nav. prema: B. Agović, Džamije u Crnoj Gori, 14-15. 60 Djelatnost otkrivanja muslimanki skidanjem zara i feredže bila je kombinacija političkih i zakonodavnih mjera. Od 1947. Antifašistički front žena (AFŽ), s očiglednim neuspjehom vodio je ovu kampanju. Otpor je bio velik. U avgustu 1947. održano je zasjedanje Vrhovnog vakufskog predstavništva u FNRJ i zaključeno je da je dužnost tog sabora i Vrhovnog vjerskog starješinstva svestrano pomoći akciju žena za skidanje zara i feredže. Sistematski vođen od vlasti, a putem ustanova Islamske zajednice provođen, pokret za otkrivanje muslimanki nailazio je na otpor, bez obzira što su čelnici Islamske zajednice aktivno učestvovali u tim akcijama i propagirali ih.169 U Beranama su vlasti okupile 68 imama na jednoj konferenciji u vezi sa pospješivanjem akcije skidanja zara i feredže. Samo je jedan imam odbio da potpiše usvojene zaključke.170 I u ovoj sredini su nastali proglasi “250 uglednih građana” s pozivom na skidanje zara i feredže.171 Od decembra 1950. do marta 1951. u Pljevljima, zbog stvorenog osjećaja nesigurnosti, jedan broj muslimanki uopšte nije izlazio iz svojih avlija. Akcija skidanja zara i feredže nailazila je na izvjestan otpor u pljevaljskom, barskom i titogradskom srezu (Tuzi). U Ulcinju je proglašenje Zakona zateklo 800 žena pod feredžom, a 30 žena, koje su ranije skinule feredžu, potpuno se povlače u kućne odaje.172 “Pobjeda” u oktobru 1947. piše da je potrebno razbiti dvoličnost “jednog dijela muslimana koji na konferencijama zastupaju gledište da muslimanke treba da se otkriju, a kod kuće ne dozvoljavaju svojoj ženi ili kćerki da skine feredžu, niti da učestvuje u akcijama Fronta i radu antifašističkih organizacija”. Isti list navodi kako su najaktivniji u borbi za “preporod i oslobođenje muslimanki ispod feredže muslimani koji se nalaze u Jugoslovenskoj armiji ili koji su za nju krvno vezani”.173 Frontalna akcija skidanja zara

169 Š. Filandra, Bošnjačka politika u XX. stoljeću, 218. 170 “Sandžačke novine”, br. 86, Novi Pazar 14. januar 1998. 171 Sreski odbor Narodnog fronta Sreza beranskog. Proglas Muslimanskom narodu sreza beranskog od 17. septembra 1947, kopija. U proglasu se navodi: “Reakcija danas plače za skidanje feredže, a mi svi znamo da je njima uspjelo da postanu gospodari u zemlji, da bi nam oni i glave skinuli, a kamoli feredže, jer su nam svježe uspomene njihove vladavine i muslimanskog pokolja u Bosni, Sandžaku, Beranama itd”. 172 Z. Folić, Skidanje zara i feredže u Crnoj Gori, 85. 173 “Pobjeda” 11. oktobra 1947. piše: “Kod jednog dijela muslimanki, koje su raspoložene da se otkriju, vodi se agitacija da će se otkriti ako se otkriju hodžine žene i djevojke. No, pitanje otkrivanja odžinih žena i djevojaka ne smije 61 i feredže zbog načina na koji je provedena, zatvorila je zauvijek brojne muslimanke, pogotovo starije žene, iza kućne kapije. Feredžama su žene takođe skrivale svoju sirotinju, jer u to vrijeme nije bilo mnogo tekstila. Sve je to rezultiralo produbljivanjem straha i sveopšte nesigurnosti u uslovima neskrivenog siromaštva.174 Nakon objavljivanja Zakona 1951. godine, pokrivenim ženama je bio zabranjen izlazak na ulice. Snaga odluka iz državno-partijskog vrha provodila se, uz rigorozne kazne za neposlušnost, bez nekog pogovora.175 Uz moćan aparat, postojala je i snažna propaganda, ali biti vezano za slobodu i svjetlost dana ostalih muslimanki. U pojedinim mjestima naše Republike odže su pomogle akciju za otkrivanje žena ispod feredže, što je za svaku pohvalu, ali onamo gdje to praktično ne uspijeva nije pravilno vezati svoju sudbinu za odžine žene”; opšir. J. Rastoder, Crnogorska štampa o položaju muslimanki i skidanju zara i feredže u Barskom i Ulcinjskom sreztu 1946-1950, Almanah, br. 41-42, Podgorica 2008, 321-326. 174 Upor. R. Crnišanin, Politički pluralizam i ustavno-pravni položaj Bošnjaka-Muslimana u SRJ, u: Identitet Bošnjaka-Muslimana, Plav 1995, 17; S. Kačar, Zarozavanje zara, Podgorica 2000, 16. S. Kačar citira ispovijest jedne žene: “Iz straha listom se išlo u Tursku. Strah brate. Strah i visoki porezi. Strahovalo se da se nešto još strašnije ne desi. Mlogo je otišlo. Valahi, nije niko ni zaustavlj’o”. 175 Semiha Kačar je u knjizi Zarozavanje zara (Podgorica 2000) jasno pred stavila to stanje i dileme koje su pratile muslimanke po sandžačkim mjestima u tom vremenu. Knjiga je uvjerljivo svjedočanstvo iz ugla obične, mahom neobrazovane žene, bez prava na odbranu, nedužne žrtve, ali očvrsle i visprene, onoga što je ona vidjela, duboko preživljavala i promišljala: “To je bilo moranje, i to ti je. Silom zarozavanje zara! Ja se pitam: šta je im’o Zakon sa mnom i sa mojom feredžom? Moja feredža-moja briga! No hoćeš, oni sve zorom. Skini pa skini. Druge ti nema. Drage volje - na sramotu!”. Ova kazivanja koja plijene svježinom i koloritom de talja, narodnim jezikom, razastiru duboke, traumatične lomove u krhkoj duši žene, narušavanje njenog svijeta, inspirativna za još šira, multidisciplinarna istraživanja. Jedan od aktivista, čiju je izjavu S. Kačar objavila, kazuje o svom nastupu na pro pagandnim zborovima: “Drage majke, sestre i snahe, došo je Zakon za sva vremena, da se skine to, to zlo sa glave. Ja nisam ni završio govor kad nasta vriska i jeka žena. Ja više nisam mog’o da pričam od piske”. Još nepripremljene i nesvjesne za javne i masovne demonstrativne nastupe odricanja od “stega prošlosti”, što se od njih očekivalo, žene nisu skrivale zazor od nadolazećeg: “Iz straha listom se išlo za Tursku. Strah brate. Strah i visoki porezi. Strahovalo se da se nešto još strašnije ne desi. Mlogo je otišlo. Valha hi, nije niko ni zaustavljo”. Tamo su se opet lomili između iluzija koje su ih dovele i onog što ih je neočekivano zadesilo. Oni koji su ostajali tražili su načina da se zaštite, priviknu na novi život i pravila ponašanja: “Bio je neki Ahmet, milicajac iz Luga, on bi ti žene nasred uljice, skido koju bi god zatek’o sa feredžom”. Rane su ostale. Potresna su kazivanja o nasilnom iftarenju radnica u novopazarskim fabrikama: “Sve sam se krila. Krila sam se i u WC i po parku. Alarahmetelje Hamdija Rebronja, portir, da mu Bog da dženet, on bi nas 62 i duboko usađeni, generacijski prenošeni strah. U teškim vremenima dolazi do izražaja obični ljudski interes da se preživi sa što manje posljedica. Nakon sjednice Politbiroa CK KPJ, održane polovinom janu ara 1952. godine, upućene su direktive republičkim partijskim organizacijama o daljoj politici prema vjerskim zajednicama, uz naznaku o potrebi potpore nižeg sveštenstva i svešteničkih udru ženja. Već u martu 1952. u Crnoj Gori je otpočela intenzivna antireligijska kampanja, u koju su bili uključeni i pojedini vjerski službenici. Pojedinci iz tih redova su kritikovali sujevjerje, gatanje i praznovjerice kod muslimana, ne propuštajući da pomenu i “neracionalno” praznovanje Kurban Bajrama.176 Ukazivali su kako su pokušaji restauracije džamija “antipodni urgentnim privrednim zadacima”.177 Nakon donošenja i primjene zakonskih odredbi da vjerske obrede ne mogu obavljati imami koji nijesu bili socijalno osigurani, bez potrebne školske spreme i dekreta o postavljenju, u januaru 1954. otpušteno je 40 imama, 19 ih je penzionisano, pa su u službi ostala svega 23 aktivna imama. Od ovog broja njih 20 je pokrivalo prostor Bara i Ulcinja, a samo trojica Podgoricu, Ivangrad (Berane) i Gusinje. Na teritoriji Pljevalja, Bijelog Polja, Plava i Rožaja nije bilo aktivnih imama, što je zaprijetilo da vjerski život muslimana zadobije strogo zatvorenu ritualnu formu. Ovakav raspored ima ma je svakako pokazivao i odnos vlasti prema muslimanima i njihovom etničkom porijeklu. Imami su koncentrisani tamo gdje je postojala muslimanska skupina albanskog etničkog porijekla, dok su oni izostali u krajevima sjeverne Crne Gore, crnogorskom dijelu Sandžaka, gdje su živjeli muslimani slovenskog porijekla i koji su smatrani Crnogorcima, smatrajući da će tako lakše izvesti njihovo nacionalizovnje. Mnogi su Muslimani ovu odluku shvatili kao skrnavljenje “najvrijednijeg dragulja njihovog identiteta” pa su slate brojne pokupio za njegov hastal i poređali bi na njegov sto hranu, a u usta bi turi gu- micu, ili samo mrda vilicama, ka da žvačeš, a on bi se kleo šefici da smo sve bile za njegov sto i jele i da nijedna ne postimo”. Mnogi od tih preživjelih provinci jskih ideoloških pravovjernika i komesari nisu ostali na starim pozicijama, i oni će namah u poznim godinama otkriti vjernika u sebi u poznim godinama. 176 “Pobjeda”, Podgorica 28. oktobar 1952. 177 Z. Folić, Islamska vjerska zajednica u Crnoj Gori 1947-1953, Almanah, br. 15-16, Podgorica 2001, 190-191. 63 molbe i peticije da se odobri rad otpuštenim imamima, što je do nekle uticalo na docniju popustljivost Vakufskog sabora Crne Go re i stvaranje snošljivijih uslova za odvijanje vjerskog života mu slimana. Manifestovana upornost je istovremeno pokazala, da je vjersku komponentu bilo gotovo nemoguće izbrisati iz kolektivne i individualne svijesti “baštinika islamske tradicije” u Crnoj Gori.178 Vjera je, kao temeljno distinktivno obilježje, bila moćnija odrednica identiteta ličnosti od nametnute nacionalne pripadnosti.

Nastavak iseljeničkog pokreta

“Mutna rijeka” iseljenika ka Turskoj, ka “sedam stambolskih bregova” i dalje je tekla. Život u krajevima koji su zahvaljujući diskriminatorskoj državnoj politici ostajali bez budućnosti, nije za mnoge porodice više ostavljao nadu da će biti bolje.179 Muslimani su u strahu od ponavljanja istorije, pamteći njene kobi, naročito ono što su preživjeli u Drugom svjetskom ratu, kao i prve poratne godine, pod presijom nacionalističko-etatističke politike, bez ikakvih nacionalnih i kulturnih institucija, pod utiskom brzog nestajanja vjerskih dobara, spomenika, frontalnih udara po jeziku, kulturi, tradiciji i načinu života, izloženi daljem ekonomskom propadanju i zaostajanju, bili prisiljeni na put u Tursku. Muslimani su u svijesti zadržavali slike psihoze straha, nesigurnosti i neizvjesnosti iz bliske prošlosti. Ljudi se nijesu mogli osloboditi utiska da se kod takvih postupaka radi o tendencijama koje ugrožavaju opstanak u tim krajevima. Kod njih se formiralo mišljenje da se, u cjelini, prema njima nema povjerenja i da su tu nepoželjni.180 178 Z. Folić, Islamska vjerska zajednica u Crnoj Gori 1947-1953, 197. 179 “Strah i neizvjesnost sjutrašnjeg dana”, piše Hamdo Kočan 2000. go dine, “još od Berlinskog kongresa, pa preko balkanskih, i oba svjetska rata, do da nas, režiraju dramu egzodusa. Kolone izbjeglica slivale su se prema unutrašnjosti Turske, u naše vrijeme ka Zapadnoj Evropi, Americi... Duga istorija “razvlačenja pameti” rezultirala je višedecenijskim i višegeneracijskim iseljavanjima. Prečesto je izbor bio ili odlazak u nepoznato ili fizičko zatiranje i gubitak svega što je stica no kroz život. Pod presijama i neutoljivim željama komšija da se dočepaju zemlje, kuća, i drugih dobara drastično je mijenjana demografska struktura stanovništva, sužavan vlastiti prostor i definitivno su potirani tragovi vjekovnog bitisanja” - cit. prema: H. Kočan, Da li nam je izvjesna samo neizvjesnost, Almanah, br. 13-14, Podgorica 2000, 153. 180 H. Đozo, Zapažanja sa puta po Sandžaku, Kosmetu i Makedoniji, 462. 64 U prvim poratnim godinama interes za iseljavanjem poka zivali su naročito seljaci, nekadašnji veleposjednici i trgovci kojima je nacionalizovana imovina. Ukidanjem privatnog sektora ostajali su i bez posla i bez zanimanja. Seljaci su se suočavali sa padom cijene zemljišta, kao i padom prodaje svojih proizvoda zbog navike stanovništva da kupuje jeftiniju i manje kvalitetnu robu iz državnih prodavnica. Ulaganja u sela su bila zaustavljena. Seljaštvo je u očima nove vlasti bilo simbol zaostalosti. Država je sa druge strane pokušavala, po sovjetskom obrascu, da ukrupni posjede pa je tjerala seljake u zadruge. Seljaci su teže dolazili do novca, prisiljeni da se bore sa državnim nakupcima koji su određivali cijenu njihovih proizvoda.181 Proces iseljavanja je, između ostalog, svakako sadržavao i fazu napuštanja sela i urbanizacije u opsegu šire regije.182 O toj sumornoj zbilji i iseljavanju Jakup Memić je pisao: “Naša je sveta i vjerska dužnost da se klonimo luksuza i nepotrebnih stvari jer jedna poslovica kaže: Ko kupuje ono što mu ne treba, prodavaće i ono što mu treba. Treba što manje da kupujemo ono što možemo sami da proizvedemo, da čuvamo i štedimo mukom zarađeni novac, da svoje poljoprivredno imanje obrađujemo kako treba i da ni u kom slučaju ne dozvolimo da se među nama širi mržnja, nesloga, smutnja i lukavstvo. Umjesto da naši ljudi posiju ljučiku i stočnu repu i da poboljšaju doprinos svojih prihoda u mlijeku oni idu kod nekih vajnih hodža da im uoči marta zapišu stoci, da ima više mlijeka i da se ne brani musti. Eto, to je taj primitivizam, koji donosi bijedu i to su ti stari nevaljali običaji od kojih treba da bježimo-hidžret činimo, a ne da bježimo iz domovine, iz svog zavičaja u kome smo se rodili, porasli, od svojih najbližih i najmilijih sa kojima smo život proturili. Vidite li kako izgledaju živi rastanci, da li ste prisutni kada neka porodica seli, a po nekoliko je prati, da li ste uočili taj žalosni momenat kada se ljudi od tuge gube i u nesvijest padaju, a za djecu i žene da ne govorimo. U tome, žalosnom momentu moraju zaplakati i oni koji te nikada nisu poznavali, pa čak i oni koji su se nekada mrzili, a tako isto i ti njih”.183

181 M. Hadžišehović, Muslimanka, 183. 182 M. Dogo, Neka zapažanja o turskom nasleđu i seobama Muslimana, u: Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena, Beograd 1995, 314. 183 J. Memić, Vasika, Glasnik, br. 6-8, IVZ, Sarajevo 1958, 266-275. Autor dalje piše o onima koji su se odlučili na muhadžirluk: “Oni ne znaju ni kakve će sve muke i poteškoće naići kada ostanu bez svoje imovine, bez kuća i vatana, bez 65 Za zvaničnu politiku Muslimani su odlazili skoro nečujno, bez većih komentara. Partijski organi su, početkom pedesetih godina XX vijeka, čak isticali kako se ovdašnji građani teško odvajaju od svoje sredine i “da više vole ovde živeti u najvećoj bedi, nego ići na stranu”.184 Oni su dalje izvještavali da su suzbili iseljavanje i pro pagandu za odlazak u Tursku, napominjući da ipak ima primjera da ljudi mijenjaju svoju nacionalnost.185 Bila su to prava raspolućivanja unutar jednog naroda. Oni koji su ostajali izjašnjavali su se kao “Srbi”, naročito komunisti, za razliku od svojih sunarodnika koji su se deklarisali i odlazili kao “Turci”. Nadležni organi su znali da se tu ne radi o etničkim “Turcima”, ali nijesu željeli da čvrsto stanu na put iseljavanju niti da ga zakonski zabrane. Uporno insistiranje predstavnika vlasti da se radi isključivo o ekonomskim motivima za iseljavanjem minimiziralo je brojne druge relevantne činioce.186 Da se ne radi samo o ekonomskim motivima, svjedoči i činjenica da iseljavanja nijesu išla ka razvijenim dijelovima zemlje, već van nje, niti su bila privremenog karaktera. Tretman ovih iseljenika je bio potpuno drugačiji u odnosu na iseljenike iz Jugoslavije po drugim zemljama. poznanika i prijatelja i idu među nepoznat narod čiji jezik ne poznaju, u većini slučajeva bez škole i zanata, a ako nešto imaju od školske spreme, čim pređu granicu svoje domovine, postaju nepismeni, jer ne znaju jezika, pa im i škola slabo može da pomogne. Ovo je, doduše, nekim usijanim glavama teško i objasniti sve dotle dok ne okuse muhadžrske čorbe”. 184 IAR, GK KPS Novi Pazar, k. 3, Zapisnik sa sastanka Biroa Gradskog komiteta KPS Novi Pazar od 30. marta 1952. 185 IAR, GK KPS Novi Pazar, k. 2, Zapisnik sa sastanka Gradskog komiteta KPS Novi Pazar od 23. septembra 1954. 186 Dr. Ejup Mušović je pisao o iseljavanju stanovništva iz Crne Gore, stavljajući u prvi plan ekonomske motive: “Pošto je Crna Gora bila i ostala jed na od privredno nedovoljno razvijenih republika SFRJ, bile su karakteristične ekonomske migracije, odmah u posleratnim godinama prema Vojvodini (kolo nizacija) i to su bili uglavnom Crnogorci. Muslimani su bili zahvaćeni talasom migracija od 1950. do 1970. godine - prema Turskoj, zatim prema Sarajevu, Za grebu i delimično prema Beogradu. Prema Turskoj su se u najvećem broju iselili Muslimani iz rožajskog kraja, smatra se oko 4.500 lica, dok su iz Bihora, Bijelog Polja, Plava i Gusinja to bili samo pojedinačni slučajevi. Jedan dio tih Muslimana zadržao se u Makedoniji i tamo žive njihovi potomci dok su oni koji su otišli za Tursku najviše naseljeni u istanbulskim pregrađima: Pendik, Kučukoj, a delom i u drugim turskim gradovima” - cit. prema: E. Mušović, Muslimani Crne Gore, 152. 66 Pokušaji zaustavljanja iseljavanja bili su zato više puko zado voljavanje forme nego izraz stvarne brige i želje države. Povratak onima koji se nijesu snašli nije i dalje dopuštan, kao ni u periodu prije Drugog svjetskog rata. Pedesetih godina je u saveznoj upravi državne bezbjednosti na snazi bila interna naredba po kojoj je iseljenim muslimanima u Tursku, kao i u međuratnom periodu, bio zabranjen povratak u zemlju.187 Za period od 1946. do 1953. nema zvaničnih podataka o spoljnoj migraciji.188 Publicista Ismet Kočan navodi podatke Amirana Kurtkan Bilgisevena da je nakon 1947. iz Jugoslavije u Tursku iseljeno oko 500.000 osoba. Iz Tirane su se krajem četrdesetih godina čule optužbe da Jugoslavija sistematski ugnjetava prava albanskog stanovništva. Vlada u Beogradu je optuživana kako teži istrebljenju Albanaca u Jugoslaviji. U arsenalu raznih optužbi našla se i ona da Jugoslavija Albancima sprema “isto što i Caldarisova vlada Čamerijcima”, aludirajući na egzodus albanskog stanovništva iz sjeverne Grčke u južnu Albaniju nakon Drugog svjetskog rata.189 Masovno iseljavanje “određenog” stanovništva i bezočno manipulisanje i trgovina ljudskim sudbinama, zadovoljavalo je pojedine promišljene državno-policijske zamisli. Britanski istoričar Noel Malcolm smatra da su jugoslovenske vlasti preduzimale mjere da omoguće i “ohrabre” izjašnjavanje ljudi na Kosovu i Makedoniji kao “Turaka” po nacionalnosti. Rezultat nije izostao. Jugoslavija je 1951. Turke proglasila nacionalnom manjinom i počela sa otvaranjem škola na turskom jeziku. Već 1950.-1951. bilo je 132 osnovne, 16 srednjih škola i jedna škola za obrazovanje nastavnika na turskom jeziku.190 Prema jugoslovenskim policijskim izvorima turska vlada je 1951. opet prva pokrenula pitanje iseljavanja “lica turske narodnosti jugoslovenskih državljana” radi spajanja sa članovima svojih porodica koje žive u Turskoj. Pregovori predstavnika SSIP-a sa turskom stranom započeli su u

187 “Preporod”, br. 15/478, Sarajevo 1. avgust 1990; F. Saltaga, Musliman- ska nacija u Jugoslaviji, Sarajevo 1991, 187. 188 Razvitak stanovništva Jugoslavije u posleratnom periodu, Beograd 1974, 25. 189 A. Životić, Jugoslavija, Albanija i velike sile (1945-1961), feljton, “Poli tika”, Beograd 7. oktobar 2011. 190 M. Teodosijević, Jezik štampe turske narodnosti u Jugoslaviji (list “Tan”), Prilozi za orijentalnu filologiju, br. 37, Sarajevo 1987, 92. 67 turskoj ambasadi u Beogradu.191 Odatle su se kontakti izdizali na veći diplomatski nivo. Jugoslovenska vlada se obavezala da će sa “blagonaklonošću” rješavati ovo pitanje. Bilo je to vrijeme veoma dobrih međudržavnih odnosa ove dvije zemlje.192 Kada je 1953. potpisan sporazum sa Grčkom i Turskom i dozvoljeno veliko iseljavanje “Turaka” izgledalo je da se radi o daljem nastavku predratne politike koja je imala za cilj uklanjanje većeg broja muslimana sa prostora Sandžaka, sa Kosova i iz Makedonije.193 Vlade Jugoslavije i Turske su naime 1953. dalje aktuelizovale konvenciju iz 1938. o iseljavanju “Turaka” iz Jugoslavije. Dogovor dvije vlada nije nikada ratifikovan, zbog ekonomskih klauzula, pa je to bio “džentlmenski sporazum”. Ova interna konvencija nikada nije poništena.194 Od 1953. kada su, formalno “manjinama zagarantovana sva prava” otpočelo je preseljavanje “zaostalog turskog stanovništva iz Makedonije u Tursku”.195 “Džentlmenski sporazum” Jugoslavije i Turske u Splitu 1953, odnosno predsjednika FNRJ Josipa Broza Tita i Fuada Kuprilla, turskog ministra spoljnih poslova, prvobitno je zvanično otvorio vrata samo pripadnicima turske narodnosti da se vrate u svoju maticu.196 Sporazum, nastao u cilju “humanitarnog spajanja porodica” nije se odnosio samo na članove uže porodice, već su se pod tim po dražumijevali bliži i dalji krvni srodnici, pa čak i srodnici po tazbini. U duhu ovog sporazuma i donijetih propisa, iseljenicima je priznato izuzetno pravo slobodnog raspolaganja imovinom i nakon dobijanja

191 IAR, Fond arhive Međuopštinske konferencije SKS za opštine Novi Pa zar, Sjenica i Tutin (u daljem tekstu: MOK), k. 1, Informacija SUP-a Novi Pazar o iseljavanju muslimanskog življa u Tursku uz otpust iz državljanstva. Novi Pazar novembar 1968. 192 D. Bogetić, Zapadna komponenta jugoslovenske spoljne politike (1952- 1954), Užički zbornik, br. 23, Užice 1994, 201-205. 193 N. Malcolm, Kosovo. Kratka povijest, Sarajevo 2000, 364. 194 P. Imami, Srbi i Albanci kroz vekove, feljton, “Danas”, Beograd 25. sep tembar 1998. 195 J. Trifunovski, Posleratne migracije stanovništva u Narodnoj Repub- lici Makedoniji, Etnografski institut, knj. LXXV, Zbornik radova, knj. 4, Beograd 1962, 125. 196 F. Shehu - S. Shehu, Pastrimet etnike te trojeve Shqiptare 1953-1957, Prishtine 1993, 15. 68 otpusta iz jugoslovenskog državljanstva, sve do samog iseljenja.197 Pojam “turske narodnosti” je, kao i u među ratnom periodu, bio veoma rastegljiv i obuhvatao je heterogenu etno-vjersku grupaciju.198 On je, zato, ubrzo počeo da se primjenjuje, da širom otvara i legalizuje put odlaska i Muslimanima sa prostora Sandžaka, Albancima sa Kosova, raznorodnom muslimanskom stanovništvu iz Makedonije u “matičnu zemlju” i po inerciji, na osnovu ranijih međudržavnih ugovora, koji su se pokazali djelotvornim, provjerenim. To je pratilo “odricanje od državljanstva rodne grude”, pa se svaki dalji pokušaj brige sa jugoslavenske strane cinično smatrao miješanjem u unutrašnje poslove turske države. Turska je, kao i Jugoslavija, znala da među onima koji žele da se isele nema mnogo etničkih Turaka, ali se, zbog međudržavnih dogovora i “viših” ciljeva nije pravio problem. Jugoslaviji je odgovaralo da ode što više tog stanovništva, kao i Turskoj, s obzirom na njena ogromna, nenaseljena prostranstva. Turska vlada je, ipak, bila prisiljena da šalje cirkularne note svojoj ambasadi u Beogradu i konzulatu u Skoplju, kada je utvrdila da je u Tursku pristigao veliki broj “Turaka” koji su zapravo bili etnički Albanci.199 Tokom 1954.-1956. u Jugoslaviji je zakonski bilo definisano pitanje imovinsko-pravnih odnosa građana koji su dobili otpust iz jugoslovenskog državljanstva, kao i stranih državljana nastanjenih u zemlji. Time je pravno cjelovitije uređena materija o raspolaganju nepokretnim dobrima od strane privatnih lica. Građani koji su zbog, trajnog iseljavanja u inostranstvo, tražili legalan otpust iz jugoslovenskog državljanstva, te namjeravali otuđiti vlastito zemljište i zgrade, bili su obavezni da taj imetak prvo ponude na prodaju narodnom odboru sreza (grada) na čijem se području nalazila

197 IAR, MOK, k. 1, Informacija od 23. januara 1971. o iseljavanju Musli mana u Tursku i njihovom povratku. 198 Lj. Stojković i M. Martić 1953. pišu kako su “mnogi Južni Sloveni primili Muhamedovu veru i u toku vekova postali Turci” - vidi njihovu knjigu: Nacio- nalne manjine u Jugoslaviji, 25. Dr. Olga Zirojević, pak, ukazuje 1993. godine: “Naši Muslimani jesu slovenskog porekla, govore istim jezikom kao i Srbi i Hr vati, ali oni su i Evropljani, to ne treba nikako zaboraviti. Mnogi od onih koji su otišli u Tursku postali su vrlo uspešne zanatlije i trgovci, te su bili u prednosti nad tamošnjim stanovništvom, upravo zbog svog evropskog imidža na koji su uvek bili vrlo ponosni” – cit. prema: N. Živković-Z. Martinov, Srbi su pokorni u rop- stvu, a obesni u slobodi, “Novi pančevac”, Pančevo 26. avgust 1993, 11. 199 T. Džuda, Srbi: Istorija, mit i razaranje Jugoslavije, Beograd 2003, 78. 69 navedena imovina. Cilj je bio da se na račun privatnog sektora fizički poveća socijalistički poljoprivredni sektor, iako je ovu činjenicu zakon prećutkivao. U slučaju kad narodni odbor ne bi pokazao interes za kupovinu predmetnog imetka, vlasnik je sticao punu slobodu da ga proda bilo kojem drugom kupcu. Kupoprodajni ugovori sklopljeni protivno obaveznoj proceduri nijesu bili pravno valjani. Narodni odbor sreza (grada) je tada mogao kupiti tu nepokretnu imovinu po cijeni iz poništenog ugovora. Ozvaničenje prava prvootkupa nepokretnog imetka građana koji su dobili odobrenje za trajno iseljenje u inostranstvo i otpust iz jugoslavenskog dražavljanstva od strane države bilo je sračunato na smanjenje ukupnog obima privatnog poljoprivrednog sektora.200 Muslimani iz Sandžaka i Albanci sa Kosova i iz Makedonije počeli su se, kao i u međuratnom vremenu, masovno izjašnjavati kao Turci da bi lakše dobili potrebna dokumenta za odlazak. U Bosni i Hercegovini “ovo pitanje se upravo nije ni postavljalo”.201 Pojedini istraživači su “tursko” izjašnjavanje tumačili time da je ono bilo uslovljeno “kompleksom društveno-ekonomskih, kulturnih, političkih, psiholoških i drugih faktora”.202 U dokumentima koje su potpisivali u ambasadi Republike Turske u Beogradu, na turskom jeziku, koji većina nije poznavala ni u osnovnim elementima, stajale su odredbe da Turska nema prema njima nikakve obaveze kada u nju dođu. U svojim nemuštim “objašnjenjima” i tvrdnjama pred nadležnim službenicima u ambasadi, da su oni zapravo etnički Turci, Muslimani su konstruisali najrazličitije priče o svom “turskom” porijeklu, izgovarajući pritom i neke riječi na turskom jeziku koje su znali, a koje su prije toga dugo učili. Rješenja o otpustu iz državljanstva donosili su republički sekretarijati za unutrašnje poslove, uz prethodnu saglasnost Saveznog sekretarijata za unutrašnje poslove, sve do izmjene propisa o nadležnosti 1. januara

200 B. Miličić, Istoriografska analiza pravne regulative o djelimičnoj na- cionalizaciji zemljišta seljaka u Jugoslaviji 1953-1956. godine, Prilozi, br. 33, Sarajevo 2004, 176. 201 IAR, Fond arhive Skupštine opštine Novi Pazar (u daljem tekstu: SO NP), Sjednica SO Novi Pazar od 24.2.1969, Informacija o iseljavanju Muslimana u Tursku uz otpust iz državljanstva, Sekretarijat za unutrašnje poslove SO Novi Pazar, Novi Pazar novembra 1968. 202 V. Rudić-M. Stepić, Etničke promene u Raškoj oblasti posle Drugog svetskog rata, u: Etnički sastav stanovništva Srbije i Crne Gore i Srbi u SFR Ju- goslaviji, Beograd 1993, 183. 70 1965. godine.203 U Beogradu je 16. marta 1955. formirana specijalna komisija za sprovođenje “Džentlmenskog sporazuma”. U njoj su bili: Aleksandar Ranković, Svetislav Stefanović, Milan Bartoš, Krste Crvenkovski, Leo Geršković, Vojkan Lukić, Marko Vučković i Pavle Ivičević.204 Dok su u monarhističkoj Jugoslaviji komunisti Muslimane smatrali autohtonim stanovništvom i bili protiv njihovog odlaska, u poratnoj Jugoslaviji ne samo da su zvanično tolerisali već su svojom inferiornošću i drugim postupcima, dugo vremena, i indirektno podsticali na iseljavanje.205 Akademik Milisav Lutovac je

203 IAR, SO NP, Knjiga zapisnika sa sednica SO-e Novi Pazar, Sjednica SO Novi Pazar od 24. februara 1969., Informacija o iseljavanju Muslimana u Tursku uz otpust iz državljanstva, Sekretarijat za unutrašnje poslove SO Novi Pazar, Novi Pazar novembar 1968. 204 F. Shehu - S. Shehu, Pastrimet etnike, 20; J. Lluka, Shperngulja a shqiptareve, 55; “Borba”, Beograd 25. januar 1994; opšir. S. Bandžović, Iselja- vanje Bošnjaka u Tursku, Sarajevo 2006. 205 A. Purivatra, O problemima iseljavanja Muslimana, u: Migracije i Bos- na i Hercegovina, Sarajevo 1990, 633-634. O odlasku poratnih iseljenika u ma terijalima Matice iseljenika BiH iz 1974. se, između ostaloga, navodi: “Opterećeni raznim predrasudama, podvrgnuti pritisku šovinistiočkih i etatističkih elemenata, poneseni propagandopm vanjskih i unutrašnjih neprijatelja, oni su napuštali svo ja poljoprivredna imanja i svoje kuće, zanatske radionice, sigurno zaposlenje u društvenom sektoru, obezbijeđeno zdravstveno osiguranje, već regulisane penzije i iseljavali se u Tursku gdje im sve to nije bilo obezbijeđeno, često ni u najmanjoj mjeri. Oni su se zato snalazili kako su znali i umijeli, ulagali sredstva dobivena prodajom imanja i kuća, inventara, namještaja itd. u Jugoslaviji u kupovinu skupe zemlje, posebno placeva u Turskoj, i tako obezbijeđivali kakav takav krov nad glavom. Mnogi, međutim, ni to nisu mogli učiniti pa su sami ili uz pomoć susjeda i ljudi dobra srca podizali provizorne baračice i udžerice ili kopali zemunice... Obezbijedivši kroiv nad glavom, mnogi naši iseljenici su polazili u lov na ma kakav posao. I nalazili su ga u nadničenju na građevinama, transportnim uslu gama (čuveni istambulski hamali), raznim komunalnim uslugama (čistači cipela, noćni čuvari itd.), a zatim u već prezasićenoj veoma oskudnoj industriji, trgovini i ugostiteljstvu. Veliki broj tih naših iseljenika našao je u međuvremenu i zapo slenje u inostranstvu, posebno i SR Njemačkoj. Među oko milion radnika iz Tur ske privremeno zaposlenih u inostranstvu nalazi se i veliki broj naših iseljenika i njihovih potomaka. Vremenom, za proteklih 10, 20, 30 ili manje godina, otkako su uselili u Tursku, znatan broj naših iseljenika i njihovih potomaka, se, dobrim dijelom i uz pomoć naših starih iseljenika i njihovih potomaka, prilično snašao i već riješio svoje stambene probleme, svoje zaposlenje, školovanje djece, itd. Ali, i pored svega toga, veliki broj naših iseljenika i njihovih potomaka u Turskoj još uvijek se nalazi u teškom položaju i želi da se vrati u Jugoslaviju” - cit. prema: Naši iseljenici u Turskoj: Mogućnosti saradnje matica iseljenika u Jugoslaviji sa našim iseljenicima i njihovim potomcima u Turskoj, materijal za internu upotrebu, Sarajevo 1974, 17-18. 71 iseljavanje objašnjavao samo time da su se ljudi selili u Tursku “koja nije bila u ratu, pa je trenutno pružala više mogućnosti za život” te da su ih privlačili “raniji iseljenici, njihovi rođaci”.206 Po zvaničnim, podacima iz Jugoslavije se u druge zemlje 1955. iselilo 51.543 lica; 1956. - 54.862; 1957. - 57.070; 1958. - 41.426; 1959. - 27.840; 1960. - 23.182 lica. Zvanični državni statističari su ocjenjivali da je 1955.-1958. bilo to mahom iseljavanje u Tursku. Brojni autori koji su se bavili iseljavanjima iz Jugoslavije ističu kako nisu “registrovani svi slučajevi iseljenja iz naše zemlje”.207 Po državnim statističarima iz Jugoslavije se 1953.-1961. iselilo 291.298 lica. Iseljavanje je bilo naročito živo u godinama 1955-1957. kada je broj emigranata godišnje prelazio 54.000 lica.208 Državna statistika takođe konstatuje da je u periodu 1961-1971. proces emigracije bio znatno usporen. Po zvaničnim podacima je 1961. iseljeno 11.418 lica; 1962. - 7.891; 1963. - 8.661; 1964. -7.107; 1965. - 9.071; 1966. - 10.684; 1967. - 8.774; 1968. - 9.205; 1969. - 6.665; 1970. - 3.804 lica. Međutim, treba takođe istaći da se i ovaj broj smatra za “potcenjen”.209 Iseljavanje Muslimana, naročito iz opština Novi Pazar, Sje nica i Tutin kao i iz Crne Gore: iz Rožaja, Korita, Bistrice i Bihora otpočelo je 1950. godine.210 Ono je trajalo u nekoliko talasa, ma

206 M. Lutovac, Etničke promene u oblastima stare Raške (u daljem tekstu: Etničke promene), Glas SANU, CCCVII, Odeljenje društvenih nauka, 20, Beo grad 1978, 222. 207 Razvitak stanovništva Jugoslavije u posleratnom periodu, 26-27. 208 Demografski razvitak nacionalnosti u SR Srbiji (u daljem tekstu: Demo- grafski razvitak nacionalnosti), Institut društvenih nauka-Centar za demografska istraživanja, izrađeno na zahtjev Republičkog zavoda za privredno planiranje SR Srbije, za internu upotrebu, Beograd maj 1967, 270. 209 Razvitak stanovništva Jugoslavije u posleratnom periodu, 28. 210 U kontekstu iseljavanja muslimanskog stanovništva iz Crne Gore dije lom će zato se pisati i o iseljavanju muslimanskog stanovništva iz opština Novi Pazar, Sjenica i Tutin. Iz njih se, pored domicilnog, selilo i ono stanovništvo pori jeklom iz krajeva koji su od 1877-1878. ušli u sastav Crne Gore, zatim ono pristi glo nakon balkanskih ratova kao i u međuratnom periodu . Fikret Sebečevac i Se lim Šaćirović su, istražujući strukturu muslimanskog stanovništva novopazarskog kraja, ustvrdili da su useljeničke struje muslimana na taj prostor bile najmasovnije iz Rugove, Plava i Gusinja, Rožaja, Bihora, Kolašina, Mojkovca, Nikšića, Bosne i Hercegovine, Tutina, Sjenice i Duge Poljane, a najmanje sa Kosova - vidi: F. Sebečevac-S. Šaćirović, Naselja novopazarskog kraja, Beograd 1995, 34. 72 sovno sve do 1970. godine.211 Iseljenički talas u Crnoj Gori je bio najizraženiji u rožajskom kraju. Smatra se da se oko 4.500 lica iz ovog kraja iselilo u Tursku.212 Samo iz bratstva Nurkovića iselilo se oko 40 domaćinstava.213 Prvi poratni iseljenik iz Rožaja bio je Ćerim-aga Zejnelagić, jedan od bogatijih rožajskih trgovaca “koji nije bio naklonjen novom društvenim i političkom uređenju države, bolje reći novoj vlasti”.214 Među iseljenima su 1954-1955. bile i 211 E. Mušović, Posleratne migracije i imigracije stanovništva novopazarskog kraja, Novopazarski zbornik, br. 13, Novi Pazar 1989, 144-145; Isti, O posleratnim migracijama sandžačkih Muslimana u Tursku i Makedoniju (u daljem tekstu: O posleratnim migracijama sandžačkih Muslimana) u: Migracije i Bosna i Hercegovina, 456-457. 212 E. Mušović, Muslimani Crne Gore, 152. 213 Š. Nurković, Nurkovići, Rožajski zbornik, br. 8, Rožaje 1998, 141. Uzroke iseljavanja iz Crne Gore, mahom iz njenih najnerazvijenijih opština, dr. A. Kurpejović je vidio, osim u ekonomsko-socijalnim prilikama, i u strahu od “ponovnih iskušenja i tragedija”, ponašanju organa unutrašnjih poslova i neuvažavanju nacionalnog bića; opšir. A. Kurpejović, Program nacionalne afirmacije Muslimana u Crnoj Gori, Podgorica 1998, 39. Po mišljenju dr. Šerba Rastodera iseljavanje iz Crne Gore vršeno je “mada više ne toliko zbog izrazitog neprijateljskog okruženja, pravne nazaštićenosti, nacionalne obespravljenosti”, koliko zbog ekonomske pasivnosti krajeva koje su naseljavali – prema: Š. Ras toder, Kratak pregled iseljavanja muslimana iz Crne Gore u Tursku, Zbornik izlaganja sa Okruglog stola o crnogorsko-turskim kulturološkim i ukupnim civili zacijskim prožimanjima (Podgorica 16. maj 2009.), Forum Bošnjaka/Muslimana Crne Gore, specijalno izdanje, Podgorica decembar 2009, 31. U periodu između dva svjetska rata, ukazuje Rastoder, pitanje ishrane bilo je jedno od najaktuelnijih u Crnoj Gori. Samo u periodu 1918-1929. čak je šest godina (1918, 1919, 1920, 1922, 1923, 1927, 1928) bilo kritično. Smrtni slučajevi kao posljedice gladi nisu bili rijetkost; opšir. Š. Rastoder, Životna pitanja Crne Gore 1918-1929, knj. 1, Bar 1995, 56. 214 On je odselio u Tursku odmah nakon završetka rata, 1945. ili 1946. godine. Imao je dva odrasla sina. U Rožajama je imao najbolju kuću, kulu od kamena. Kula je imala prizemlje i još dva sprata. Bila je ograđena ogradom i u dvorištu je imala bunar kao i druge pomoćne objekte. U Turskoj se uspio dobro snaći – nav. prema: A. Kurpejović, Opšti osvrt na osnovne uzroke iseljavanja Mus- limana Crne Gore u Tursku (1946-1970), rukopis, Dokumentacija Matice Musli manske Crne Gore, broj: 41/5. Ramiz Crnišanin, koji je kao član jugoslovenske parlamentzane delegacije boravio u oktobru 1968. u Turskoj sreo se na jednom prijemu sa Ćerimovim sinom Ismetom s kojim je svojevremeno završio malu ma turu u Novom Pazaru. Docnije će o tome objaviti svoja sjećanja: “Ismet sada nosi prezime Bora, poznati je privrednik koji posluje sa našim firmama i važi za jednog od najboljih poznavaoca naše i turske privrede... Njegov otac Ćerim Zejnelagić je iz Rožaja, pa je još za vreme Kraljevine Jugoslavije otišao u Tursku, ali se 1937. godine vratio, dadržavši tursko državljanstvo. Do pred kraj rata bio je u 73 porodice Smaila i Hasana Hadžića.215 Iseljavanje će biti nastavljeno i šezdesetih godina. Šest naselja u rožajskom kraju: Bašča, Bijela Crkva, Bogaje, G. Lovnica, Paučina i Grižica imali su 1961.-1971. veoma smanjeni broj stanovnika.216 Poratni talas iseljavanja najviše je zahvatio one krajeve koji nijesu bili izloženi masovnim četničkim udarima u toku Drugog svjetskog rata, kao što je to bio slučaj sa pribojskim, pljevaljskim i bjelopoljskim krajem. Iseljenički pokret obuhvatio je dosta muhadžirskih porodica koje su se doselile u Sandžak nakon Berlinskog kongresa 1878. godine.217 Porijeklo tih porodica može Novom Pazaru i Rožaju. Negde u jesen 1944. godine ponovo se vratio u Tur sku. Za Ćerima Zejnelagića mi je pričao Krsto Filipović-Grof, da je njega i deda Šehovića, spasio od strijeljanja, kada su bili uhvaćeni u Rožaju 1941. godine. Za to je platio albanskom kapetanu pet stotina napoleona... Pored Ismeta koji je bio najstarije dijete, Ćerim je imao još dva sina Nusreta i Smaja kao i kćerku Faketu. Ismet, Smajo i Faketa su umrli, a Nusret je živ i u Istambulu je. Ima sina i kćerku. Od Ismeta je ostao sin Engin i kćer Berna, od Smaja samo kćerka Ebruš, a Nusret ima sina Kerima i kćerku. Ismet je bio veoma dobar i plemenit čovek. On je znao gde kojeg svojtu ima, da sa njim uspostavi kontakt, da ga po mogućstvu poseti, da pomogne. Mnogim nađim iseljenicima je pomogao da se snađu u novoj sredini”. Umro je, prilikom poslovnog boravka, u Beogradu. Ukopan je u Istambulu - opšir. vidi: R. Crnišanin, Ličnosti i događanja, Novi Pazar 2005, 265-269. 215 Hilmo Hadžić navodi da je iseljavanje više porodica Hadžića iz Rožaja započelo nakon balkanskih ratova, te da su veze za njima, osim sa onima iseljenim 1954-1955. godine skoro pogubljene: “Svi su tamo bili prinuđeni da promijene prezimena, a bili su, naročito ovi koji su prvi otišli, rastureni diljem Anadolije. Priča se da su teško i u sirotinji živjeli. Ovi kasnije otišli, kao i neki iz prehodnih generacija, danas žive na području Istambula i okolnih gradova” - cit. prema: H. Hadžić, Genealoško stablo bratstva Hadžića iz Rožaja, Rožajski zbornik, br. 12, Rožaje 2005, 185. Iz Rožaja su 1932. u Tursku iselili Muhedin, Adem i Fešo Hadžić. Pored njih tada su se, prema navodima Avda Cikotića, takođe iselili Se lim, Numan, Muhamed, Bećo, Ramiz, Hivzo, Ibro, Hako i Suljo Agić, Salih i Haz bo Ganić, Salih Kardović, Jonuz Ćatović, Bejtaginica Sutović, Osman i, Murat i Amir Mulalić, Mujo Zejnelagić - nav. prema: Sjećanje Avda Cikotića na Rožaje iz 1930. godine, Rožajski zbornik, br. 12, Rožaje 2005, 67 . 216 S. Nurković, Razvitak stanovništva Rožaja u poslijeratnom periodu, Rožajski zbornik, br. 3, Rožaje 1984, 67. 217 E. Mušović, Nikšićani i Kolašinci u Sandžaku, Novopazarski zbornik, br. 7, Novi Pazar 1983, 96. Prema Mušovićevim istraživanjima u novopazarskom, tutinskom i sjeničkom kraju nema ni jedne porodice čiji preci u XIX vijeku nijesu doselili iz Crne Gore, Crnogorskih brda, Hercegovine ili Bosne. To potvrđuje i očuvana crnogorsko-hercegovačka tradicija, ijekavština i način naglašavanja riječi u jeziku, narodni melos i drugo - prema: P. Vlahović, Etnička istorija u naučnom delu Ejupa Mušovića, Novopazarski zbornik, br. 29, Novi Pazar 2006, 62. 74 se pratiti, između ostaloga, i na osnovu njihovih prezimena. Po M. Lutovcu “oko 300 kuća Bihoraca se iselilo u Makedoniju i Tursku”.218 Iz Hisardžika, u prijepoljskom kraju, 1955. su se iselila braća Inajetović, veoma sposobni majstori, koji su bili napravili sopstvenu, malu hidrocentralu u klisuri Mileševki, blizu svojih kuća. Jedva su dobili dozvolu da ponesu frižidere, jer nije bilo dozvoljeno da se iznose električni aparati. Spisak stvari koji se iznosio morao je biti ovjeren u opštini, pred svjedocima. Da bi se dobila vozna karta bilo je, potrebno na kraju, predati prekriženu ličnu kartu lica koja su se iseljavala.219 Dugi put je vodio željeznicom do Soluna odakle se potom, uz presjedanje, išlo opet vozom dalje do Turske. Put preko Bugarske, iako je bio kraći, nije bio moguć, sve do šezdesetih godina, zbog zategnutih odnosa sa ovom zemljom. Iseljenici su dobijali jugoslovenske pasoše za jednokratnu upotrebu, u kojima je stajala oznaka “bez državljanstva”. Pošto iseljenici nijesu smjeli ponijeti sa sobom dragocjenosti, oni su temeljito ( kao i stvari koje su nosili ) pretresani na jugoslovensko-grčkoj granici. Na granici su se odvijale prave drame.220 Dešavalo se da se putnici radi kontrole zadrže, a da voz, pošto se radilo o međunarodnoj liniji, nastavi put bez njih. Stvari koje su sa sobom nosili bile su mnogo jeftinije od zakupa vagona. Pravo na posjetu Jugoslaviji sticali su nakon navršenih pet godina boravka. Pisma koja su slali u Jugoslaviju morala su biti otvorena. Sličan “tretman” su imala i pisma koja su stizala u Tursku. Kako se

218 M. Lutovac, Bihor i Korita, Antropogeografska ispitivanja, Srpski etno grafski zbornik SANU, LXXXI, Beograd 1967, 36. 219 M. Hadžišehović, Muslimanka, 185. Dr. Ejup Mušović je o iseljavan ju muslimanskog stanovništva u Tursku započetom pedesetih godina XX vijeka pisao: “Govorilo se da je Turska “obećana zemlja”, da su tamo velike mogućnosti za zaradom, da tamo “teče med i mleko”, da su tamo veće verske slobode i da će, u slučaju rata, životi biti bezbedniji” - cit. prema: E. Mušović, Tutin i okolina, Beograd 1985, 120. 220 Jedan iseljenik je pred polazak rekao ženi da sakrije dragocjenosti tako da ni on sam ne zna gdje, bojeći se da će ga na granici primorati da prizna. Žena ga je poslušala. Kada su krenuli, ponijeli su dosta hrane, jer je put bio višednevan i naporan. Kako je voz dugo putovao i zadržavao se na stanicama to je hrana, zbog ljetnje žege, počela da smrdi, naročito paprike punjene mesom. Zbog nesnosnog smrada čovjek je posudu sa tim paprikama bacio kroz prozor. Žena je pokušala da ga zaustavi ali je sve već bilo kasno. Naime, ona je neke paprike bila “napunila” zlatom. 75 radilo mahom o neobrazovanom i neupućenom stanovništvu većina nije znala za međudržavne probleme tog vremena, za “hladni rat”, povremenu grčko-tursku zategnutost, te za podozrivost što je izazivao njihov prelazak iz socijalističke zemlje u zemlju sa kapitalističkim društvenim uređenjem. Iz drugih se sandžačkih opština, pak, manje selilo zahvaljujući uviđajnosti i zabrani pojedinih rukovodećih ljudi koji su tražili da se odatle ne odlazi. U Prijepolju je bio zauzet stav da se ne dozvoli iseljavanje u Tursku.221 Iz te opštine tihi pravac iseljavanja je, pak, zbog blizine, išao ka Bosni i Hercegovini. Sličnu sudbinu je imao i pljevaljski kraj. Iz sela u ovom kraju šezdesetih godina se više iseljavalo u BiH, a manjim dijelom u Tursku.222 Raseljavanje Muslimana, pogotovo sa seoskog područja Bukovice, gdje je bilo oko 40 sela i zaselaka, na granici prema BiH, vlasti su tumačile “migracijom u druge ekonomski razvijenije krajeve”, zanemarujući pritom živo sjećanje na česta stradanja Muslimana od 1912. godine.223 Iz novopazarskog kraja nisu odlazili samo obični građani, već i komunisti jer su, suočeni sa činjenicom da su im se selile cijele porodice, u strahu od samoće i sami na kraju odlazili. Kod Muslimana je nastala psihoza privremenosti pa je malo ko mislio da će ostati. Jedna žena je kazivala o tome: “Vlast zulum, ovde ne može da se živi, te počeše ić za Tursku. Amidže čovekovi su odma 53-e otišli za Tursku. Razdvajanje. Plač. Ni smrtni slučaj nije teži. Neko mora da ide, neko da ostane. Ne zna se kome je teže: dalj oni

221 E. Mušović, O posleratnim migracijama sandžačkih Muslimana, 475; R. Crnišanin, Tijesna čaršija, 187; opšir. S. Bandžović, Posljeratno iseljavanje Mus- limana iz Sandžaka u Tursku, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVI, Prijepolje 1995, 299-308. 222 “Glas islama”, br. 16, Novi Pazar mart 1998. 223 Cijela Bukovica je 1913. bila popaljena, a “ubijeno je i protjerano više njenih stanovnika nego što je ostalo živo”. Grigorije Božović je pisao 21. marta 1933. u beogradskoj “Politici” u reportaži “Begovska Bukovica” da se stanovnici Bukovice smatraju među najstarijim muslimanima u pljevaljskom kraju: “Ima- ju džamiju stariju od pljevaljske. Veliki broj, gotovo svaki treći je ako ne beg, a ono aga. Ni Bihor nije toliko begovski kao Bukovica”. U februaru 1943. četnici su popalili Bukovicu. Veliki broj stanovnika je opljačkan, pobijen ili protjeran. Na području Bukovice i Boljanića bile su evidentirane 1004 žrtve nastradale u Drugom svjetskom ratu. Bukovica je 1961. imala oko 2900 stanovnika; deset go dina kasnije tu je bilo oko 2600; 1981. tek oko 1600 stanovnika; opšir. J. Durgut, Bukovica 1992-1995: etničko čišćenje, zločini i nasilja, Podgorica 2003, 15-16. 76 što idu ilj oni što ostaju? Mi smo ostali, nismo imali para. Niko nam se nije sekir’o; ni o nama što ostajemo ni onima što idu”.224 Uticaja na iseljavanje su, osim teške ekonomske situacije, nezaposlenosti, siromaštva i besperspektivnosti, niskog kulturnog, prosvjetnog i opšteg nivoa stanovništva, religioznih motiva, rođačkih veza, takođe imale razne mjere vlasti, sektašenje u pogledu ostvarivanja prava muslimana u vezi sa obavljanjem vjerskih obreda i upražnjavanja običaja. Ponašanje organa unutrašnjih poslova u akciji prikupljanja oružja, kao i u akcijama za likvidiranje odmetnika, imala su takođe uticaja na pokretanje. Upadljivo je bilo pasivno ponašanje vlasti i omogućavanje skoro nesmetanog djelovanja raznih elemenata na širenju propagande i drugih aktivnosti u vezi sa iseljavanjem, iz čega se sticao utisak da je vlast upravo to i inicirala.225 Ona je sprečavala iseljavanje samo onih porodica čiji su pojedini članovi, ili one u cjelini, bile tretirane kao “državni neprijatelji”, zazirući od njihove moguće, “slične” aktivnosti u Turskoj.226 Iseljavanje je, “doduše prikriveno”, podržavala zvanična vlast. U selima, po mjesnim kancelarijama, nicali su punktovi za dobijanje potrebnih dokumenata radi iseljavanja. Neki pripadnici državne sigurnosti otvoreno su govorili ljudima: “Šta čekate, što se ne selite”, ili :“Ako imaš problem da dobiješ dokumenta, dođi kod mene”. Od izrade dokumenata moglo se dobro zaraditi”.227 Iseljavanje je vršeno 224 S. Kačar, Zarozavanje zara, 44. S. Kačar navodi i kazivanje druge žene o tome: “Niko ih nije ustavljo. Niko im nije branio da idu. Ništa nisu nosili od stvari, sem sebe i ono na sebe. E, dal su para imali, ja ne znam. Jadno je bilo samo go narod, polijek torbice za jelo i drugo ništa. Milicija bi upala u autobuse i pregledala ko ima vize, on more da ide, ko nema, skinuli bi ga”. 225 . Crnišanin, Tijesna čaršija, 178-179. 226 R. Dupljak, Mladi muslimani u Sandžaku, Novi Pazar 2003, 93. 227 R. Crnišanin, Kazivanja Hadži Jonuza Hamzagića, 148. M. Baltić piše u romanu Duvarine o poratnim zbivanjima u jednom selu na Pešteri: “Muslimani, nekako u to doba, počeše da idu u Tursku. Najprije porijetko. Ko je mogo da kupi vasiku za dosta para i zlata on je i otišo. Dođe onda UDBA. Posebna stanica u naše mjesto i posebni ljudi... Tu su bili i danju i noću. Proglasiše skupljanje pušaka i pištolja. Najprije dobrovoljno... Narod je predavo, viđo je da se mora i žito predat onoliko koliko mu država zareže... Selo je bilo otrijebljeno, ali se sada traži još... Toliko se strah uvuko u narod, ljudi ne umiju da rade, da zbore, oči im se ištetile, a UDBA ne popušća. Tada su mnogo skupe bile sirove jagnjeće kože. Kad bi gore u stanicu zovni, prebili bi na crno ime. Ko je imao prijesnu kožu da privije, uboj bi izvuko. Ko ne, ostao bi da truhne. Bilo ih je i koji su umrli pod batinu. Muslimani nagrnuše listom za Tursku. Gotovo da za cijenu nisu ni pitali, samo da se proda. A 77 dosta organizovano. Kuće i imanja su prodavani skoro u bescijenje. Pojedini Srbi, za koje se smatralo da su “reakcionari” govorili su Muslimanima: “Blago vama, vi imate kud da odete, a mi nemamo gde. U Americi nas neće, a u Rusiji je još gore nego kod nas”. Vlast nije preduzimala ozbiljnije mjere da bi spriječila tako nešto. Bilo je raznih pritisaka, otkupa, rekvizicije, oduzimanja imanja, lokala, zatvaranja radnji uslijed nacionalizacije. Posebno je bilo pritisaka prilikom “teranja bandi”, sakupljanja oružja i dr. Tim pritiscima bilo je izloženo i srpsko stanovništvo, naročito u krajevima gdje se motao poneki odmetnik”.228 Sekretar Sreskog komiteta KPJ u Novom Pazaru, Drago Purić, je svakog jutra dobijao informaciju od načelnika sreskog SUP-a Hrana Bogdanovića koliko je dato otpusta, kao i koliko je novih zahtjeva za iseljavanje podnijeto. Otpust iz državljanstva se mogao dati svakom moliocu koji je ispunio sljedeće uslove: da je podnio molbu za otpust; da je u vrijeme podnošenja molbe navršio 18 godina; da je ispunio obaveze prema državi, kao i javne i društvene obaveze na koje treba paziti u javnom interesu; da je dokazao da je primljen ili da će biti primljen u strano državljanstvo.229 Mesrur Šačić, jedan od mjesnih rukovodilaca u Dugoj Poljani kod Sjenice, isticao je kasnije: “Nama u opštinama, rukovodstvima tih organizacija, niko nije ništa rekao, dao zadatak, insistirao da se to iseljavanje zaustavi, da se razgovara sa ljudima, da ne idu iz socijalističke u kapitalističku zemlju... Koliko znam vlast je onda jedno vreme ćutala, kao da se ništa u tom pogledu nije dešavalo”.230 Službenici opština su ljudima obećavali sve potrebne papire a za vasika, to je bila bagatelja. U početku se teško dolazilo do nje. Išlo se preko jednog advokata, Muja, zvanog Krka. Nakupio se taj lijepih žutki... Batali država UDBU, rasformiraše stanicu i džandari odoše. Ostalo još straha u ljudima. Džaba što su otišli, strah se ne može iselit iz čojeka, ko kad se čojek iseli nekud. Ali, sad je to bilo kasno. Selo opuste, niđe nikog” - cit. prema: M. Baltić, Duvarine, Sarajevo 1991, 189-190. 228 “Sandžačke novine”, br. 4, Novi Pazar 18. april 1996. Takođe vidi rad D. Drljače, O etničkom sastavu gradskih i ostalih naselja Raške oblasti, Glasnik Etnografskog instituta, knj. XLIV, Beograd 1995, 144-146. 229 Lj. Stojković-M. Martić, Nacionalne manjine u Jugoslaviji, 99. 230 “Sa ove distance gledajući na događaje ne može čovek da se otme utisku da sakupljanje oružja u to vreme, kad je iseljavanje počelo da se vrši nije puka koincidencija, jer je akcija oko oružja jako ubrzala proces iseljavanja Muslimana u Tursku” – cit. prema: M. Šačić, Vučji tragovi, Beograd 1996, 190; upor. Isti, Druga sofra, Beograd 1998, 112. 78 uzvrat dobijali ćilime i druge poklone. Pričalo se i o postojanju “lu tajućih” advokata koji su, na magarcima, obilazili udaljena pešterska sela, ugovarali poslove i sređivali potrebnu dokumentaciju za iseljenje.231 Ponuda kuća na prodaju bila je znatno iznad tražnje pa su dovitljivi ljudi za veoma malo novca dolazili do lijepih kuća. Tu priliku su posebno iskoristili Muslimani iz sjevernih krajeva Crne Gore i Polimlja kupujući upravo te kuće.232 Doseljenici iz Crne Gore kupovali su i kuće po selima novopazarskog kraja od Muslimana koji su se iseljavali.233 Dr. Petar Vlahović je ustvrdio o tim doseljenicima: “Najnovije doseljenike (misli se na novopazarski kraj - prim. S. B.) sačinjavaju Muslimani iz Polimlja koji Novi Pazar i njegovu okolinu smatraju odskočnom platformom za dalja kretanja prema Makedoniji i Turskoj. Seobe ove vrste otpočele su posle Drugog svetskog rata. Naime, reč je o onom muslimanskom stanovništvu koji bi želelo

231 M. Šačić, Vučji tragovi, 189, 192. Šačić dalje navodi: “Kasnije, posle dvadesetak godina, kad sam obilazio neke rođake u Turskoj, koji su se iselili u vreme koje opisujem, pričali su mi na koje su sve muke i teškoće nailazili prilikom kompletiranja dokumentacije. Imenovali su ljude koji su im u tome za debele pare pomagali... Pričali su mi o nekim koji su ovamo važili kao vrlo ugledni i pravični, nepodmitljivi i uzorni radnici na svim mestima i položajima”; opšir. vidi: S. Bandžović, Muhadžirski pokreti u spisima i svjedočenjima savremenika tokom XIX i XX stoljeća, Zbornik Sjenice, br. 14, Sjenica 2003, 21-53. 232 R. Crnišanin, Tijesna čaršija, 178-180. 233 Katastarska opština Mur, materijal Opštinskog komiteta SKS Novi Pa zar, Analiza stanja, problema i zadataka na sprovođenju odluka VII kongresa SKJ, Novi Pazar 11. mart 1959, 9. Ramiz Crnišanin navodi 1970. da je vrijeme prvog poratnog popisa 1948. opština Novi Pazar brojala 44.148 stanovnika. Taj broj je do popisa od 1953. godine, znači za svega pet godina porastao na 64.433 ili za 20.285 stanovnika, dok se u vreme trećeg popisa 1961. godine smanjio na 58.777 stanovnika, odnosno manje 5.433 žitelja. Na povećanje stanovništva između dva popisa uticalo je pre svega doseljavanje, odnosno mehanički priraštaj. Uticala je takođe, i dosta visoka stopa nataliteta, ali je glavni činilac bio doseljavanje. Gro doseljenika je bio iz Polimlja - doline Lima, Bijelo Polje, Berane, Bihor i dr. Skoro svi doseljenici su se nastanili u gradu, te je otuda i grad narastao naglo. Veoma mali broj je nastanjen na selu i to uglavnom u prigradska sela (Podbijelje, Hotkovo, Banja). Glavni uzrok smanjivanja broja stanovnika između dva zadnja popisa je iseljavanje Muslimana za Tursku, kao i jednog dela Srba u razvijenije krajeve Republike i cele zemlje. Ova brojka bi bila daleko veća kada bi joj se uračunala brojka priraštaja i doseljenika, jer je i u ovom periodu bilo velikog pri liva stanovništva sa strane. Doduše, jedan broj tih pridošlica je više bio u prolazu za Tursku, a sasvim mali deo je ostao” - cit. prema: R. Crnišanin, Rasprave, Beo grad 1999, 87-88. 79 preko iseljeničkog pasoša da se useli u Tursku”.234 Kako ova lica nijesu u svojim opštinama uspjela da dobiju potrebna dokumenta radi iseljenja, dolazila su u Novi Pazar gdje je ta procedura išla brže. Proces učestalog doseljavanja muslimanskog stanovništva iz gradova sjeverne Crne Gore u novopazarski kraj nije zvanično analiziran, kao ni razlozi koji su uticali na ovakve intenzivne pokrete. Dr. E.Mušović je ovo doseljavanje objašnjavao navodnom primamljivošću Novog Pazara “naročito od onda kada je u njemu počela da se razvija industrija u nešto pojačanom obimu”, iako nje, tada u Novom Pazaru, skoro da nije bilo, pogotovo u takvom obimu da bi ona mogla biti faktor za naseljavanje.235 Lokalni rukovodioci su ovo doseljavanje tumačili kao isključivu posljedicu ekonomske zaostalosti krajeva iz kojih su dolazili. Međutim, i Novi Pazar je bio nerazvijen. Očito se radilo i o drugim motivima koji su uticali na masovnost iseljavanja u pravcu Novog Pazara, uključujući svakako i ono šta se dešavalo Muslimanima na tom prostoru u toku rata, naročito stradanje od četnika, kao i akcije nove vlasti nakon 1945. godine (rekvizicija, rušenje džamija i drugih islamskih objekata, prisilno zadrugarstvo i druge akcije). Samo u selo Trnava, nedaleko od Novog Pazara, došlo je nekoliko desetina muslimanskih porodica iz Crne Gore, naseljavajući se na imanjima onih koji su se

234 On navodi: “Ali kako su za sada turske vlasti rezervisane prema “Bošnjacima” to im za prvo vreme Novi Pazar s okolinom služi prvenstveno kao sabirni centar. Doseljeničko stanovništvo iz Sandžaka pre svega kupuje kuće uz skromnu okućnicu i zapošljava se u industriji, jer svoj boravak u novopazarskom kraju smatra privremenim. Zbog toga što živi u neprekidnom iščekivanju, može se reći da je život ovog dela stanovništva relativno nesređen. Karakteristično je da jedna odseljena porodica obično povlači za sobom druge, pre svega bliže rođake a zatim susede... Ova useljavanja ne ograničavaju se samo na Polimlje kao zemlju maticu, mada su ona ipak najbrojnija, već obuhvataju i druge predele u kojima ima muslimanskog življa. Uočava se, npr., bosanskohercegovačka struja čiji je glavni pravac kretanja duž starog “bosanskog druma”, koji istodobno obuhvata i predele oko Pljevalja, Prijepolja, Priboja i Nove Varoši. Matice ove struje ne pružaju se duboko u Bosnu već su uglavnom ograničeni na periferne sandžačke oblasti na severozapadu... Međutim, izvestan broj ovih došljaka postepeno se priv- ikava na novu sredinu, sklapa nova poznanstva i rodbinske veze, pa se opredeljuje za stalan boravak” – prema: P. Vlahović, Najnoviji useljenici, u: Novi Pazar i okolina, 393-394. 235 E. Mušović, Etnički procesi i etnička struktura stanovništva Novog Paz- ara (u daljem tekstu: Etnički procesi), Beograd 1979, 115-116. 80 selili u Tursku. U ovom selu je bilo dosta potomaka muhadžira iz Hercegovine doseljenih nakon 1878. godine.236 Vlasti, preokupirane drugim problemima, nijesu mnogo posve ćivale pažnju razlozima iseljavanja Muslimana. Razloge su nalazili u istorijskom, ekonomskom i društveno-političkom konktekstu.237 Štampa je o tome malo pisala. Kao inicijatori iseljavanja označeni su “obezglavljena i razvlašćena muslimanska i velikosrpska buržo azija, raskulačeni elementi na selu i sav onaj šljam koji je služio okupatoru”.238 Pitanje se, kao i u prethodnim vremenima, svodilo isključivo na djelovanje i propagandu “neprijateljskih elemenata”. Drugi pokretači iseljavanja, vezani za agresivno ponašanje nove vlasti nisu pominjani. U nosećim referatima na sreskim partijskim konferencijama pedesetih godina o problemu iseljavanja veoma se malo govori. Rijetki diskutanti iz redova Muslimana, pokreću i ova pitanja, ali nastojeći da amortizuju i uopšte posljedice iseljeničkog pokreta. Tako se 1954. govori da razni elementi “razvlašćene muslimanske burožoazije” vrše propagandu za iseljavanjem, tražeći da se omladina vaspitava u duhu socijalizma, a ne da ih odvode u Tursku “i da se tamo vaspitavaju u onom duhu u kome su vaspitavani i njihovi roditelji”. Po ovim navodima u Tursku je išla problematična “razvlašćena buržoazija” kojoj je oduzeta imovina, pa je zato tražila društveni poredak u kome će se ponovo moći obogatiti. Kao jedan od centara “psihoze želja za odlaskom u Tursku” pominje se i Skoplje, zatim “sistematski i neprijateljski rad protivu koga se komunisti u gradu nisu borili”.239 Na partijskim skupovima se kao glavni agitatori pominju mjesni

236 Odavde su se 1958.-1970. u Tursku iselili Fazlagići, Džuburovići, Ćustovići, Ćorhamzići, Bilalovići, Kapetanovići. U Trnavu tada dolaze porodice Mehovića iz Bora kod Berana, Puze, Veskovići, Begovići i Idrizovići iz Zatona kod Bijelog Polja, Halilovići i Salkovići iz Sutivana kod Bijelog Polja, Mahmutovići iz Bistrice, Kalići iz Rasova kod Bijelog Polja i druge porodice – prema: E. Mušović, Demografske karakteristike prigradskih i drugih sela u okolini Novog Pazara, Zbornik radova Etnografskog instituta, knj. 14-16, Beograd 1984, 491-492. 237 IAR, SO NP, Knjiga zapisnika sa sednica SO-e Novi Pazar, Sjednica SO Novi Pazar od 24. februara 1969, Informacija o iseljavanju Muslimana u Tursku uz otpust iz državljanstva, Sekretarijat za unutrašnje poslove SO Novi Pazar, Novi Pazar novembra 1968. 238 “Bratstvo”, br. 150, Novi Pazar 1954. 239 IAR, SK SKS, Zapisnik sa Sreske konferencije SKS sreza Deževskog od 22. februara 1954. Diskusije H. Mujovića, O. Dervišnurevića i R. Pruševića. 81 imami, koji su skoro svi imali “vasike” za iseljavanje.240 Pored njih, kao inicijatori su isticani i “pojedini reakcionari” koji šire defetizam i osjećaj nesigurnosti.241 Preporuke su bile da se o Turskoj govori kao o kapitalističkoj zemlji, pod jakim uticajem Amerike.242 Diskutanti su, pored upozoravanja na propagandu, koja ima za cilj “neko nesigurno stanje za muslimane u Jugoslaviji”, isticali da seljaci, pripremajući se za odlazak, više nijesu željeli da rade, da su neki masovno uništavali svoje šumske posjede i voćnjake.243 Lokalni partijski organi su punu pažnju posvećivali obuzdavanju vjerskih manifestacija, pogotovo u toku mjeseca Ramazana, sprečavajući paljenje vatri po brdima u čast svetog islamskog mjeseca. Istovremeno se zabranjivao post radnicima muslimanima. Posjeta reisu-l-uleme Sulejmana ef. Kemure gradovima po Sandžaku krajem jula 1958. godine, kada su lokalni organi nastojali administrativnim mjerama zaustaviti iseljavanje u Tursku, nije donijela neko umirujuće olakšanje muslimanskom stanovništvu. On je, shodno vremenu i okruženju, dao pomirljivu izjavu kako ga je najviše impresionirala “prisna saradnja ustanova Islamske vjerske zajednice sa organima vlasti”.244 Misao seobe je destruktivno djelovala na sredinu u kojoj je bi la prisutna, pasivizirajući i demobišući ljude kod kojih je postojala namjera da se sele. Oni su bili opterećeni mislima da su tu samo privremeno, da nema potrebe da se bilo šta preduzima, kada će svakako jednoga dana sve to ostaviti ili prodati veoma jeftino. Vjerski teoretičari su seobe vidjeli i kao bježanje od vlastitih slabosti, od sudbine koja ljude uvijek prati i od koje se ne može pobjeći.245 Šerijatski tumači nijesu mogli riješiti pitanje manjinskog muslimanskog stanovništva i njegove sudbine u većinskom okru ženju hrišćanskih naroda. Dr. E. Mušović, i sam porijeklom iz

240 IAR, Zapisnici i materijali Opštinske konferencije SKS Novi Pazar, k. 3, Opštinska konferencija SKS opštine Novi Pazar održana 11. marta 1960. 241 IAR, SK SKS, k. 3, Zapisnik sa sednice od 1. februara 1955. 242 IAR, SK SKS, k. 3, Zapisnik sa savetovanja od 12. decembra 1955. 243 IAR, SK SKS, k. 1, Zapisnik sa Prve konferencije SKS sreza Novi Pazar od 3. i 4. marta 1956. 244 “Bratstvo”, br. 277, Novi Pazar 1. avgust 1958. 245 H. Đozo, Zapažanja sa puta po Sandžaku, Kosmetu i Makedoniji, Glasnik, VIS u SFRJ, br. 9-10, Sarajevo 1967, 463. 82 muhadžirske porodice246, primarni razlog je gotovo isključivo na lazio u ekonomskim problemima, ne ulazeći u druga, delikatnija pitanja, koja je ipak, letimično pominjao.247 Za pojedine demografe, poput dr. Dolfe Vogelnika, iseljavanje muslimanskog življa 1953.- 1961. “neistorijski uzeto jeste fenomen koji se pojavio iznimno”.248

246 Dr. E. Mušović je o pisao o svom selu, pešterskom Suvom Dolu (opština Tutin): “Dve su porodice Mušovića bile u Suvom Dolu od 1930. godine i bavile su se isključivo trgovinom. Jedna od njih je starinom iz Šahovića (sada Tomaševo), a druga iz Stričine na Tari. Oni su ta mesta napustili 1924. godine, bili neko vreme u Bijelom Polju i odatle su doseljeni u Suvi Do, baveći se tu samo trgovinom. Iselili su se i sada žive u Tutinu, Novom Pazaru, Sarajevu, Skoplju, Beogradu” - cit. prema: E. Mušović, Stanovništvo MZ Suvi Do, Novopazarski zbornik, br. 10, Novi Pazar 1986, 209. 247 E. Mušović, O posleratnim migracijama sandžačkih Muslimana u Tursku i Makedoniju, 459. Kao drugorazredne razloge on smatra: “Verski fana- tizam, porodične i rođačke veze, strah od rata i njegovih posledica, određeni pri- tisci koji javno nikada nisu izlazili na videlo (o ovom poslednjem govore neki koji su se iselili)”. Ovakve ocjene će biti, na naučnom skupu Migracije i Bosna i Hercegovina,održanom 1989. u Sarajevu, jedan od povoda za komentar dr. Ra sima Muminovića da je Mušović time zapostavljao druge razloge iseljavanja: “Njemu je bez sumnje poznato da nije nikako slučajno što se intezivnost tih migracija javlja nakon svakog od dva svjetska rata, da su ponajviše uslovljene onim što se dogodilo u toku ratova i posebno stanjem iza njih, u što ulaze i ekonomske determinante, ali one nisu odlučujuće” - prema: R. Muminović, Historija-znanost ili obmana?, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, 588-589. Dr. Atif Purivatra u vezi sa Mušovićevim ocjenama o iseljavanju na istom skupu ističe: “Uvažavajući sve teškoće na koje nailazi dr Mušović pri naučnoj obradi iseljavanja Muslimana iz Sandžaka (npr. nepotpunost i nedostupnost arhivske i druge građe, korištenje stranih arhiva, tabuizacija teme, njena politizacija i propagandno-publicistička ob rada), mislim da bi bilo potrebno, utoliko to već nije učinio, da ukaže na uzročno- posljedički karakter veze između navedene tri faze iseljavanja Muslimana iz Sandžaka u Tursku, uključujući sve aspekte (od pravno-političkog preko socijal no-ekonomskog do nacionalno-vjerskog i psihološkog) tog fenomena. Samo tako obuhvatnom obradom tog iseljavanja moguće je objektivno ukazati na njegove uzroke, kao i na posljedice koje se održavaju i na promjene demografske struk ture stanovništva” - prema: A. Purivatra, O problemima iseljavanja Muslimana, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, 632-633. U svom reagiranju dr. E. Mušović je, iznoseći kako je “većina migracija motivisana ekonomskom prirodom, ekonomskim razlozima, a da nisu isključeni ni drugi razlozi”, dalje istakao: “Iako je to vrlo teško, pokušao sam da dam neku težu dimenziju iseljavanja Muslimana u Tursku, jer oni svojim odlaskom gube sve sa svojom otadžbinom, gube svoj nacionalni identitet, nisu više Muslimani nego Turci, što je, smatrano, tragično. Druge alter- nacije za njih nije bilo” – prema: Migracije i Bosna i Hercegovina, 596. 248 D. Vogelnik, Obim i neke karakteristike unutrašnje migracije u Jugo- slaviji u razdoblju 1953-1961. godine, Ekonomski anali, br. 12-13, Beograd 1962; Demografski razvitak nacionalnosti, 270. 83 Radilo se o parcijalnom sagledavanju problema u ograničenom vremenskom okviru. Pri tome je proces iseljavanja izolovan i sveden na nepovezane mikro pojave. Nije detaljnije sagledavana dubina i kontinuitet ovog istorijskog procesa na širem balkanskom prostoru čime je onemogućeno istraživanje njegove trajnosti. Na složena pitanja nuđeni su jednostavni odgovori. “Naše islamizirano stanovništvo” - inače “slovenskog porekla”, pisao je dr. Mirko Barjaktarović, “smatralo je da kada je islamske religije samim tim je i nacionalno “turskog” porekla i pripadnosti. Zato je bilo uvereno da se seli “ka svojima”. Ovo bi bila i vrsta psiholoških i kulturoloških razloga za napuštanje svog zavičaja”.249

Put preko Makedonije

Po J. Trifunovskom, Muslimani u Sandžaku su se bili toliko “namnožili” da se jedan “deo mora nekuda seliti”.250 Muslimani su se prvobitno selili iz Sandžaka direktno u Tursku. Nakon administrativnih zabrana 1958. godine, kada je vlada Srbije, na osnovu inicijativa partijskih rukovodioca iz sandžačkih gradova, te poslanika Voje Lekovića i Selma Hašimbegovića, odlučila da više ne daje olako otpust iz jugoslovenskog državljanstva, išlo se preko Makedonije, odakle su lakše, nakon dobijanja makedonskog republičkog državljanstva, moglo otići u Tursku. Rastanci su, naročito po selima bili teški: danima se plakalo i lelekalo, a kad je došao dan rastanka padalo se i po putu bez svesti”.251 Odigravale su se i prave porodične drame. Zabilježen je slučaj da se jedan čovjek želio iseliti sa porodicom u Tursku ali da je otac njegove žene bio protiv toga, te je on, na kraju, sam sa djecom otišao dok mu je žena

249 M. Barjaktarović, O kretanju ljudi i njihovim posledicama, Novopazar ski zbornik, br. 18, Novi Pazar 1994, 113. 250 J. Trifunovski, Posleratne migracije stanovništva u Narodnoj Repub- lici Makedoniji, Etnografski institut, knj. LXXV, Zbornik radova, knj. 4, Beograd 1962, 125. 251 Rečko Derdemez se sjećao svog polaska 11. oktobra 1958. iz tutinskog kraja: “Bujkoviće ustalo na noge. Prati nas i plače preko 500 duša. Svi hoće da nas dotaknu, da nas zagrle, da nas vide, jer ko zna...možda je to zadnji put. Dugo gledaju za nama, a mi nikako da odvojimo oči od seljana, od Vrela, Matipolja, Višnjice, Batrćuše. Hoćemo da večno i u tuđini zadržimo slike zavičaja i detin- jstva” - nav. prema: H. Derdemez, Derdemezi i prijatelji, Tutin 1994, 53. 84 ostala u Novom Pazaru.252 Ljudi bi prodavali svoja imanja, odlazili u Makedoniju i tu se privremeno naselili, da bi odatle, nakon izvjesnog vremena i pribavljanja potrebne dokumentacije, odlazili u Tursku.253 Kuće su nerijetko nakratko kupovane od prethodnih sandžačkih doseljenika koji su se selili u Tursku, a onda ponovo prodavane novim privremenim doseljenicima. Neki su to ocijenili kao “muhadžirluk sa presjedanjem”.254 Intervencije lokalnih sandžačkih političara, koji su htjeli zaustaviti seobe, kod makedonskih organa nijesu dale rezultate. Dobijali su odgovore od najviših makedonskih 252 M. Radovanović, Porodica, brak, srodstvo i srodnički odnosi u selima u neposrednoj okolini Novog Pazara, Zbornik radova Etnografskog instituta, knj. 14-16, Beograd 1984 541-542. 253 M. Lutovac, Etničke promene, 222; E. Mušović, Jugoslovensko iseljeništvo u Turskoj, Zbornik Etnografskog instituta, knj. 12, Beograd 1981, 68-69; Isti, Makedonija kao most na putu iseljavanja sandžačkih Muslimana i kao njihova nova domovina, Novopazarski zbornik, br. 18, Novi Pazar 1994, 138- 140; M. Memić, Zemaljsko antifašističko vijeće Sandžaka u funkciji reafirmacije Sandžaka i bosanskog nacionalnog bića, u: Društveni i državno-pravni kontinuitet Sandžaka, Sarajevo 1996, 212-215. 254 “Selam”, br. 5, Prizren juli-avgust 1996. Munir Agović, porijeklom iz Rožaja, koji se iselio 1963. u Tursku, kazivao je 2010. o svojim porodičnim iskust vima: “Mi kad smo šćeli za Tursku nije bilo dozvoljeno. Mi smo se zato prvo digli u Makedoniju. Tu smo proveli jednu zimu, a onda iz Makedonije ovamo. Bili smo malo u muhadžirluku u jednom gradiću pored Istanbula. Imao sam dedu u Sam sunu, to je daleko. Zvao se Šaćir, moje majke otac. On se doselio 1925. godine. Žena mu nije htjela ostaviti rod, otkazala je, on je našao drugu i poveo za Tursku. Tako je moja nana ostala tamo. On je kasnije, 1954. godine došao na viđenje. Pitao je biste li i vi za Tursku. Mi rekosmo, pa bismo. Kada je otišao rodbina se po dijelila i od toga ne bijaše ništa. On je već odnio naše podatke. Ponovo je on zvao i pitao “da li smo na riječ”, da nam pošalje “vasiku”. Moj otac mu je odgovorio da “što pljune ne liže”. Drugi su se pokolebali i on je tadi samo mome ocu i njegovoj familiji uputio papire. Onda prvo dođe ta “vasika” u Beograd, oni ga pozovu u konzulat, daju mu broj “vasike” i pitaju ga da li zna turski. “Idi i nauči turski, kada naučiš dođi da ti damo “vasiku”. On je to javio puncu koji je ovdje u Turskoj onda morao izvesti komisiju koja će garantovati da će nas on izdržavati tri godine, pa da u tom slučaju ne moramo znati turski. Ama mi nismo htjeli njemu “pasti na ruke”, to bilo samo radi garancije. Poslije je nama “vasika” došla i više ga nisu zvali u Beograd. U pismo je stavili i došla je. Kad je otac pokušao u Crnoj Gori da to “zganja” pitali su da li mu se to “današnjica ne sviđa”. Otac se raspitao kako je moguće i saznao je da u Makedoniji ima turskih sela. Tu smo prvo došli, a odatle u Tursku. Nismo htjeli kod tog našeg dede, nego smo ovdje došli u jedan gradić kraj Istanbula” – prema: A. Hodžić-M. Kalajdžić, Malo se promijenilo i bosanski kojim vi govorite u Bosni, mi ne meremo dobro da razumimo, “Preporod”, br. 12/925, Sarajevo 15. jun 2010, 35. 85 rukovodilaca da oni daju otpust iz državljanstva samo pravim Turcima i nikom drugom.255 Mada su mnoge porodice planirale da se u Makedoniji zadrže kratko do puta ka Turskoj, nekoliko hiljada je, sticajem niza okolnosti, ostalo da živi.256 Za J. Trifunovskog to je bilo spuštanje “brđana i planinaca iz siromašnijih delova Sandžaka u pitomije kotline Makedonije”. U Skoplju i njegovoj okolini naselile su se brojne porodice.257 Nije prošlo mnogo vremena od njihovog dolaska a u Makedoniju su počeli pristizati i drugi Muslimani iz raznih dijelova Sandžaka.258 Iseljenici iz Sandžaka i Crne Gore naselili su se 1950.-1964. u 26 sela u okolini Skoplja, Velesa, Prilepa kao i u samom Skoplju.259 Sedamdesetih godina XX vijeka tu je registrirano 1.100 domaćinstava sa oko 9.500 članova, za deset godina taj broj

255 R. Crnišanin, Tijesna čaršija, 192. 256 J. Čolović, Sandžaklije u Pelagoniji, “Preporod”, br. 10/210, Sarajevo 15-31. maj 1979; Š. Borančić, Sandžaklije u Makedoniji, “Sandžak”, br. 21-22, Novi Pazar juni 1993. 257 J. Trifunovski, Posleratne migracije stanovništva u Narodnoj Republici Makedoniji, 125. Doselile su se porodice Ćatovića, Vodopića, Spahića, Topića, Čavića, Sulejmanpašića i druge. Iz Plava i Gusinja su se doselili Omeragići, Džanići, Medunjani, Redžepagići, Šabovići, Seferovići, Draškovići, Radončići, Đukanovići, iz Berana Ramusovići i Zejnilovići, iz Rožaja Ćatovići, iz Bijelog Polja Muderizovići, Idrizovići, Haskovići i Mehovići, iz Novog Pazara Hudovići i Muratovići, iz Sjenice Hadžiahmetagići, Kugići i Spahovići, iz Priboja Hasanagići i Kreho, iz Pljevalja Selimanovići, Bajrovići i Tahirbegovići, iz Goražda Hodžići, iz Mostara Ćemalovići i Radžanovići, iz Stoca Ćatovići, iz Nevesinja Kazazići, iz Gračanice Ruvići, iz Maglaja Sofići i Arifagići, iz Prozora Sabitovići, iz Konjica Džumhuri, iz Bugojna Krzići, iz Rudog Osmanići, iz Sarajeva Spahići i Bajramovići - prema: B. Redžepagić, Bošnjaci u Makedoniji, “Vakat”, br. 3, Skoplje marta 1994. 258 J. Trifunovski, Bošnjaci u Makedoniji – prilog proučavanju posleratnih migracija stanovništva u FNRJ, Geografski pregled, V, Sarajevo 1961, 96-99. 259 Naseljenici u Makedoniji su bili iz okoline Berana, Bijelog Polja, Pljevalja, okoline Novog Pazara, Sjenice, Prijepolje i Priboja. Iz okoline Be rana doseljenici su bili u selima: Vinčanu, Donjem Konjaru, Srednjem Konjaru, Čifluku, Crkvinu. Iz okoline Bijelog Polja u selima: Milinu, Vidovratu i Viničinu. Iz okoline Novog Pazara u selima: Ljubinu, Kruši, Strahojadici, Srednjem Konja ru, Čifluku, Ćojliji, Gornjem Orizaru, Lažanu, Desovu, Gornjem Žitošu, Vodovra tu. Iz okoline Prijepolja doseljenici su bili u selima: Borinu, Ćojliji, Srednjem Konjaru, Donjem Konjaru; opšir. Sandžaklije u Makedoniji, “Preporod”, br. 12, Sarajevo 1. mart 1971; J. Trifunovski, Posleratni sandžački doseljenici u Make- doniji, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, VII, Prijepolje 1981, 76-77; E. Mušović, O posleratnim migracijama sandžačkih Muslimana u Tursku i Makedoniju, u: Migracija i Bosna i Hercegovina, 458-459. 86 se povećao na 1.500 domaćinstava sa 9000 članova.260 Makedonija je, za razliku od onih naseljeničkih pokreta muhadžira posljednjih decenija XIX vijeka, bila tako jedno od muhadžirskih posredničkih odredišta na putu ka Turskoj.261 Put preko Makedonije intenziviran je nakon 1958. kada više nije bilo jednostavno dobiti u Srbiji i Crnoj Gori otpust iz jugoslovenskog državljanstva. Oni koji su se željeli iseliti već su se izjašnjavali kao “Turci”, pa su kao takvi u Makedoniji, gdje su se kraće zadržavali, lakše dobijali otpust iz državljanstva i potom se selili.262 Turske su 260 Samo u Skoplju i njegovoj okolini nastanjeno je 412 domaćinstava: Skoplje 200, Donje Konjare 42, Orčanica 34, Batnice 35, Srednje Konjare 30, Čolije 18, Ljuben 15, Kruša 11, Strahojadice 11, Kondevo 8, Čifluk 8, Katlano vo dva. U okolini Velesa nastanjena su 442 domaćinstva: Milin 90, Vinčen 71, Crkvine 61, Vidovrat 50, Gornji Orizari 170. Selo Gornji Orizari je 1971. imalo 1.795 stanovnika i tada se tamo 554 stanovnika izjasnilo kao “Turci”. Po selima prilepske kotline naseljeno je, po popisu 1971. godine, 251 domaćinstvo: Desovo 70, Ležane 40, Gornje Žitoše 30, Borino 30, Babrešte 30, Kanatlare 21, Jekranov 15, Sadžedov 10, Pištaljev 15 domaćinstava. 261 Enciklopedija Jugoslavije je na tendenciozan način predstavila dolazak muhadžira u Makedoniju krajem XIX stoljeća: “Koloniziranje muhadžira u ne muslimanske etničke sredine imalo je za posledicu razgaranje šovinizma kod fa natiziranih turskih i muslimanskih masa i potiskivanje hrišćana čifčija sa turskih čifluka”. 262 R. Crnišanin, Tijesna čaršija, 191-193; upor. E. Mušović, Makedonija kao most na putu iseljavanja sandžačkih Muslimana i kao njihova nova domovina, 135-142. Noel Malcolm ustvrđuje kako su jugoslovenske vlasti poduzimale neobično aktivne mjere da podstaknu izjašnjavanje ljudi na Kosovu i u Make doniji kao “Turaka” po nacionalnosti: “uz tradicionalan pizvuk koje riječ “Turčin” ima u regiji (gdje je korištena kao opći termin za muslimane), ovo je moglo biti posebno privlačno vjerski raspoloženim elementima albanskog muslimanskog stanovništva. Rezultat nije izostao, na Kosovu broj od 1.315 ljudi registrovanih kao “Turci” u popisu iz 1948., skočio je 1953. na 34.583. Beograd je 1951. vršio jak pritisak na kosovske vlasti da ohrabre ovaj proces tako što je Turke progla sio nacionalnom manjinom i počeo otvarati nove turske škole. Donekle je ovo mogla biti samo primjena principa “zavadi pa vladaj”. Međutim, 1953., kad je Jugoslavija potpisala novi sporazum i sa Turskom i sa Grčkom, i dozvolila veliko iseljavanje jugoslavenskih “Turaka” u Tursku, izgledalo je da se radi o odavno pripremljenoj politici, koja je za cilj imala uklanjanje velikog broja Albanaca… Iseljavanje velikih razmjera počelo je 1953., sa, prema nekim izvještajima, 13.000 “Turaka” koji su iz Jugoslavije otišli u Tursku. Procjenjuje se da je između 1945. i 1966. oko 246.000 ljudi iz cijele Jugoslavije emigriralo u Tursku. Više od polovine je vjerovatno bilo iz Makedonije (gdje je regiastrovani broj “Turaka” skočio sa 95.940 iz 1948., na 203.000 1953.); mnogi od njih bili su muslimani Slaveni, a neki su možda i bili etnički Turci” – cit. prema: N. Malcolm, Kosovo: kratka povijest, Sarajevo 2000, 365. 87 vlasti smatrale “čistim Turčinom” samo onoga ko je najmanje dvije godine živio kao deklarisani Turčin u Makedoniji. U to vrijeme su se u Skoplju masovno kupovale (dijelile) potvrde o navodnom turskom porijeklu.263 Po popisu iz 1948. u Jugoslaviji je bilo 97.954 lica koja su se izjasnila kao Turci; 1953. se izjasnilo 259.535; po popisu iz 1961. godine 182.964 a po popisu iz 1971. godine 127.920 lica.264 Neki istraživači uzimaju u obzir specijalni političko-istorijski trenutak u vrijeme izvođenja popisa 1953. godine, koji se odnosi na Balkanski pakt između Jugoslavije, Turske i Grčke (tzv. Balkanski pakt), sankcioniran ugovorima triju država 28. februara 1953. u Ankari i 8. avgusta 1954. na Bledu, ocjenjujući da je za određene etničke grupe i manjine, otvaranje novog poglavlja političkih odnosa između Jugoslavije i Turske predstavljalo privremeni, ali bitan izazov u njihovom etnokulturnom prilagođavanju.265 “Nova Makedonija” je 1.170 dana, od 5. januara 1953. do 18. maja 1957. objavljivala spiskove sa imenima lica koja su tražila ispisivanje iz jugoslovenskog državljanstva sa makedonske teritorije. Država je nakon toga naredila da se prekine sa takvom praksom. U tim spiskovima bilo je ukupno 67. 648 lica.266 Altan Deliorman smatra da se u tom periodu u Tursku iz Jugoslavije iselilo 89. 972 lica. Razliku od 22.324 osobe Ferit i Sevdije Shehu tumače time da 263 P. Imami, Srbi i Albanci kroz vekove, feljton, “Danas”, Beograd 25. sep tembar 1998. 264 K. Hadžić, Brojnost i rasprostranjenost muslimana u Jugoslaviji, 120- 121. Savjetnik u republičkom komitetu za inostrane poslove SR Makedonije iz javio je feljtonisti prištinskog dnevnika “Jedinstvo” da “onu rekordnu cifru od 259.535 popisanih Turaka u našoj zemlji 1953. godine treba primiti sa velikom rezervom, jer među njima ima dosta i lažnih Turaka” - opšir. P. Imami, Srbi i Al- banci kroz vekove, feljton, “Danas”, Beograd 25. septembar 1998. 265 M. Radovanović, Antropogeografske i etnodemografske osobenosti šarplaninskih župa Gore, Opolja i Sredske, u: Šarplaninske župe Gora, Opolje i Sredska. Antropogeografsko-etnološke, demografske, sociološke i kulturološke karakteristike, Zbornik radova, SANU, pos. izdanja, knj. 40/II, Beograd 1995, 41. 266 F. Shehu-S. Shehu, Pastrimet etnike, 69. Tako “Nova Makedonija” 13. decembra 1956. objavljuje u rubrici “Oglasi” tekst tipiziranog sadržaja: “Sekre- tarijat za unutrašnje poslove pri ONO - Ohrid - ispostava Kičevo saopštava da su Abdulovski Rešidov Abdula, žena Safija, braća Ismail i Nazif i snahe od braće Nedžiba i Remzija iz sela Plesnica, okolina Ohrida, podnijeli molbu za otpust iz državljanstva FNRJ, pa se saglasno članu 19, tačka 3, Zakona o državaljanstvu FNRJ, obavještavaju sve javne, društvene organizacije i ustanove da u roku od 10 dana naprave prigovor ovom Sekretarijatu u odnosu na njihove neizvršene obaveze prema istim”. 88 je bilo dosta lica koja su se iselila preko Makedonije u Tursku, ali da njihove generalije nisu bile objavljivane u “Novoj Makedoniji”, iz čega zaključuju da makedonski organi nijesu objavljivali sva imena iseljenika. Altan Deliorman smatra da su nadležni makedonski organi bili veoma širokogrudi kada je u pitanju bilo iseljavanje u Tursku, kada su iseljenici brzo, bez ikakvih poteškoća, dobijali sva potrebna dokumenta. Beđet Hamid Halili (Gunaj) koji se doselio u Istanbul, docnije je svjedočio da je njegova porodica za svega 24 časa dobila sva potrebna dokumenta za iseljenje, iako su bili pod uslovnom kaznom zbog sukoba sa jednom porodicom. Državni organi u Makedoniji su od iseljenika prevashodno zahtijevali da izmire sve dugove. U slučaju neizvršavanja dobijali su opomenu da u roku od 10 dana izvrše sve svoje obaveze. Ljudi su to plaćali s obzirom da su imali novca, pošto su prethodno rasprodali svoje kuće i imanja.267 Iz Makedonije se 1951.-1955. iselilo u Tursku oko 38.000 lica.268 Iz ove republike se 1955.-1958. iselilo 160.000 lica.269 Po istraživanjima dr. Gligora Todorovskog 1950.-1970. iz Makedonije se u Tursku iselilo 127.000 lica, a u isto vrijeme se doselilo 28.000 lica sa Kosova i Sandžaka.270 U Makedoniji je 1953. bilo 203.936 Turaka (15,6% od ukupnog stanovništva u Republici) a 1971. zbog iseljavanja tek 108.552 Turaka (odnosno 6,6% od ukupnog stanovništva. Dolazak Sandžaklija u Makedoniju započeo je 1953. a naj veći broj njih je došao do 1957. godine. Prosječno se godišnje do seljavalo oko 200 porodica.271 Doseljenici su kupovali kuće po

267 F. Shehu-S. Shehu, Pastrrimet etnike, 66. 268 Г. Тодоровски, Демографските процеси во Македонија предизвикани од иселување на Турци во педесетите години, Гласник, ИНИ, год. 41, бр. 1-2, Скопје 1997, 64-67; Isti, Демографските процеси и промени во Македонија од почеткот на првата балканска војна до осамостојување на Македонија: со посебан осврт врз исламизираните Македонци, Скопје 2001. 269 Opširnije: F. Shehu-S. Shehu, Pastrimet etnike, kao i feljton: Etnička čišćenja albanskih prostora od 1953. do 1957, “Borba”, Beograd 25-26. januar 1994. 270 E. Mušović, Makedonija kao most na putu iseljavanja sandžačkih Mus- limana i kao njihova nova domovina, 140; Isti, Stanovništvo sjeničkog i tutinskog kraja, 36-37. 271 Д. Бубевски, Миграците на населението во СР Македонија – внатресни и мегурепублички текови, tekovi, Скопје 1990, 409-410. Nakon raspada jugoslavenske državne zajednice u pojedinim prorežimskim novinama u Beogradu će se pojaviti tekstovi da u Makedoniji ima čak 200.000 Muslimana, da su se oni svjesno doseljavali radi širenja tzv. “zelene transferzale”, kao i o 89 naseljima koje su napuštali Turci, koji su prodavali jeftino svoja imanja, često u bescijenje. Bojali han na Bit-pazaru u Skoplju bio je simbol sandžačkog okupljanja, i upoznavanja sa Turcima, koji su po bagatelnim cijenama nudili svoja imanja širom Makedonije. Sandžaklije su u Skoplju bili mahom koncentrisani u Bošnjačkoj mahali, Bit-pazaru, Karadak mahali, Pajko mahali, Dućandžiku, Tohani. Doseljenika iz rožajskog kraja najviše je bilo u Bošnjačkoj mahali na Čairu, Gazi Babi i okolnim mjestima: Ljubin, Batince, Cojlije, Rzancino, Srednjo i Dolnjo Konjari, Kornjo Orizari, Gradsko, Vodovrati. Među iseljenicima koji su preko Makedonije 1960-1970. otišli u Tursku bile su najbrojnije Balote, Camići, Dacići, Bralići, Murići, Kajevići, Tuzi, Kuči, Kurbadovići, Čolovići, Redžovići, Kalači. U katastrofalnom zemljotresu koji je u julu 1963. razorio Skoplje, među 1.070 poginulih lica, bilo je i 22 Muslimana iz Sandžaka.272 U selu Kanatlarcu, u prilepskom kraju, turska kuća sa tri hektara zemlje prodata je 1955. za 150.000 dinara. U selu Kruši, u okolini Skoplja, jedna turska kuća sa dva hektara zemlje prodata je za 50.000 dinara. Muslimani koji su 1957. pristigli u Makedoniju iz okoline Bijelog Polja, govorili su da su se iselili zbog nerodne i sušne godine i savjeta predstavnika vlasti da se isele u druge krajeve. Nijedno domaćinstvo nije se preselilo bez prethodnog saznanja o oblasti gdje je dolazilo. Naseljavali su se većim dijelom mlađi ljudi, dok su rjeđe dolazili starije osobe.273 U Vodovratu, u veleškom kraju, naseli su se nakratko muhadžiri iz pljevaljskog kraja. Oni su se već 1954. iselili u Tursku.274 Muslimanke iz Sandžaka, kao i one iz BiH, koje su se udavale za Albance u Makedoniji, brzo su se albanizirovle.275 navodnim planovima doseljavanja četiri miliona Muslimana iz Turske na prostore nekadašnje Jugoslavije – vidi: Širi se zelena potkovica, “Politika ekspres”, Beo grad 16. mart 1994. 272 Opšir. R. Škrijelj, Bošnjaci rožajskog kraja u Republici Makedoniji, Rožajski zbornik, br. 10, Rožaje 2001, 170-172. Tada su, između ostalih, poginuli Nezir (16) i Nadira (10) - djeca Delije Košute, doseljenog iz rožajskog sela Crnče. 273 Upor. J. Trifunovski, Posleratni sandžački doseljenici u Makedoniji, 78- 79; K. Hadžić, Brojnost i rasprostranjenost muslimana u Jugoslaviji, 123. 274 Bile su to porodice Čota i Miraščija iz Boljanića, Karakaša iz Gradca; opšir. R. Škrijelj, Neimarstvo na bošnjački način, “Glas islama”, br. 57, Novi Pa zar avgust 2001. 275 Opšir. J. Trifunovski, Bosanke u Makedoniji, Geografski pregled, XIII, Sarajevo 1970. 90 Doseljenicima koji su u Makedoniji ostali da žive bilo je potrebno dosta vremena da se prilagode na nove klimatske prilike, prisiljeni da rade najteže fizičke i poljoprivredne poslove.276 Kako se radilo mahom o ljudima sa sela, teško su dolazili do posla, pa su se bavili poljoprivredom. Ženili su se djevojkama iz istog ili drugih doseljeničkih sela. Neki su bili prisiljeni da mijenjaju staništa u potrazi za boljom zemljom. U oblasti Babune i Topolke, u veleškom kraju, bilo je 1966. godine 389 sandžačkih porodica, smještenih po selima Crkvino, Gornji Orizar, Slivnik, Otištin i Melnici. U Crkvini su bili rodovi: Šabotići, Prpuzovići, Adilovići, Hajdarpašići, Zverotići, Kalači, Javorovci, Plavci, Turkovići, Hadrovići. Od ukupno 58 domaćinstava, njih 20 je bilo iz Berana, deset iz okoline Novog Pazara, deset iz Tutina, Sjenice osam, Rožaja deset. Jedni su se doseljavali, drugi su se selili. Preko Crkvina se u Tursku iselilo 30 domaćinstava. U Gornjem Orizaru bilo je u istom periodu 160 domaćinstava porijeklom iz sjeničkog kraja (sela: Šare, Kladnica, Medare, Dujke, Trijebine), novopazarskog kraja (sela: Vučja Lokva, Trnava), kao i iz tutinskog kraja (sela: Sebečevo, Paljevo), te po deset porodica iz rožajskog i prijepoljskog kraja. Početkom sedamdesetih godina XX vijeka u selima Batinci i Konjari u okolici Skoplja živjelo je 202 porodice Muslimana porijeklom iz pribojskog, tutinskog, rožajskog i bjelopoljskog kraja sa 1.583 člana.277

276 Redžep Škrijelj će predočiti zanimljive podatke o iseljenicima iz rožajskog kraja koji su odustali od odlaska u Tursku i ostali da žive u Makedoniji - vidi: R. Škrijelj, Bošnjaci rožajskog kraja u Republici Makedoniji, 173-175. 277 Iz pribojskog kraja: iz sela Goleša tu su bile dvije porodice Saračevića sa 20 članova, tri porodice Begovića sa 26 članova, te jedna porodica Ćehovića sa 10 članova; iz sela Požegrmac dvije porodice Hararevića s 10 članova i jedna porodica Mehinagića sa sedam članova; iz sela Potoci jedna porodica Mujevića sa 11 članova; iz sela Miliješi jedna porodica Hrustemovića sa osam članova i dvije porodice Spahića sa 15 članova; iz sela Zabrđe šest porodica Hadžića sa 20 članova. Iz tutinskog kraja: iz sela Dolovo bile su tri porodice Čolovića sa 27 članova, jedna porodica Hasića sa sedam članova, dvije porodice Suljića sa 10 članova, dvije porodice Ugljana sa 12 članova, te pet porodica Selmanovića sa 30 članova; iz sela Dobri Dub četiri porodice Tutića sa 40 članova; iz sela Drage tri porodice Redžovića sa 30 članova, tri porodice Pepića sa 30 članova, te četiri porodice Mušina sa 40 članova; iz sela Koniče dvije porodice Halilovića sa 20 članova; iz sela Naboje tri porodice Hasića sa 30 članova, osam porodica Pepića sa 50 članova; iz sela Bukovice četiri porodice Hasića sa 40 članova; iz sela Starčevići 20 porodica Rizvanovića sa 200 članova; iz sela Ribariće 10 porodica 91 Doseljenici nije mogli lako izbjeći udare politike asimilacije i denacionalizacije jer im se, pored potpune slobode vjeroispovijesti, negirao nacionalni identitet. Po popisu iz 1953. kao Muslimani izjasnilo se u Makedoniji 1.591 lice, po popisu iz 1961. godine 3.002, po popisu iz 1971. godine 1.248, po popisu iz 1981. godine 39.513 i po popisu iz 1991. godine 35.256 lica.278 Neke su se porodice, pak, nakon nesnalaženja u novoj sredini vratile iz Makedonije u Sandžak ili su se odselile u Bosnu i Hercegovinu. U Novi Pazar se do 1981. vratilo 27 porodica iz Skoplja, Velesa 11, Tetova četiri i iz Štipa 11 porodica.279 Prema podacima Savjeta za pitanje iseljenika od 1953. do 1957. iselilo se 195.000 lica u Tursku, u najvećem broju

Berovića sa 100 članova, dvije porodice Metića sa 10 članova, jedna porodica Kapetanovića sa 10 članova i osam porodica Biševaca sa 40 članova; iz sela Čulije dvije porodice Čolakovića sa 15 članova; iz sela Brđak tri porodice Ćosovića sa 30 članova; iz sela Daljevo jedna porodica Zukorlića sa devet članova i jedna poro dica Bulića sa šest članova; iz sela Šaronje tri porodice Trtovaca sa 20 članova; iz sela Mojstir dvije porodice Latifovića sa 15 članova; iz sela Oraše dvije porodice Zilkića sa osam članova; iz sela Jelići dvije porodice Ramičevića sa 20 članova; iz sela Kovači dvije porodice Tafilovića sa 15 članova; iz sela Žirče jedna poro dica Latifovića sa sedam članova; iz sela Paljevo četiri porodice Suljovića sa 40 članova; iz sela Ervenice tri porodice Lukača sa 15 članova i 10 porodica Drndara sa 50 članova; iz sela Aliverovići dvije porodice Ganevića sa 20 članova; iz sela Đerekare dvije porodice Tahirovića sa 20 članova, tri porodice Ahmetovića sa 30 članova, tri porodice Jašarevića sa 25 članova i dvije porodice Destanovića sa 15 članova. Iz rožajskog kraja: iz sela Biševo tri porodice Omerovića sa 30 članova, četiri porodice Mukovića sa 20 članova, četiri porodice Redžovića sa 25 članova, pet porodica Kuča sa 25 članova, dvije porodice Kardovića sa 10 članova i tri porodice Đozovića sa 25 članova; iz sela Besnik bilo je sedam porodica Murića sa 60 članova; iz sela Bać šest porodica Kajevića s 50 članova. Iz bjelopoljskog kraja: iz sela Korita pet porodica Mekića sa 50 članova; iz sela Sipanje pet poro dica Skoka sa 40 članova – opšir. J. Čolović, Sandžački muslimani u Makedoniji, “Zemzem”, br. 3-4, Sarajevo 1971. 278 Po ovom popisu u Bitolju je bilo 1.323 Muslimana, Berovu 77, Brodu 849, Valandovu tri, Vinici 26, Gostivaru 5.403, Debru 3.137, Delčevu 51, Demir Hisaru 2, Kavadarcima 308, Kičevu 2.435, Kočanu 310, Kratovu pet, Krivoj Palanci devet, Kruševu 1840, Kumanovu 377, Negotinu 193, Ohridu 531, Prilepu 3.243, Probištipu 16, Radovišu 17, Resenu 157, Svetom Nikoli 58, Skoplju 13.905 (Gazi Baba 3.144, Karpoš 1.628, Kisela Voda 3.098, Centar 2.845, Čair 3.190), Strugi 383, Tetovu 1.132, Velesu 3.146 i Štipu 390; opšir. “Vakat”, br. 3, Skoplje mart 1994. 20-21; upor. N. Limanovski, Etničke karakteristike islamizovanih Makedonaca, intervju, “NIN”, br. 2055, Beograd 20. maj 1990. 279 Opštinski komitet SKS-Novi Pazar, Zadaci Saveza komunista u ostvarivanju nacionalne ravnopravnosti, interni materijal, Novi Pazar februara 1989. 92 iz Makedonije, Kosova, Sandžaka i u manjem dijelu iz Bosne i Her cegovine.280 Masovno iseljavanje Muslimana iz Sandžaka vremenski se poklapalo sa iseljavanjem Goranaca, Torbeša, Turaka i Albanaca iz Makedonije i sa Kosova, zahvaljujući upravo sporazumima iz 1938. i 1953. godine. Petrit Imami navodi da je u vezi sa Albancima još 50-ih godina postojala namjera da se podstakne “proces” međusobnog otuđivanja Albanaca u Jugoslaviji od onih u Albaniji. U socijalističkoj Jugoslaviji sve do 1967. službeni naziv za Albance koji žive u Jugoslaviji bio je Šiptar, dok su se Albancima nazivali stanovnici Albanije.281 Jahja Lluka navodi da je Jugoslavija, radi iseljavanja Albanaca sa Kosova i otkupa njihovih imanja, formirala fond od 3.750.000 dolara, od čega je jedan milion bio namijenjen za otkup zemlje i kuća na teritoriji Peći.282 Iseljavanje sa Kosova je naročito uzelo maha nakon zloglasne akcije prikupljanja oružja 1956. godine.283 Ove akcije su ostavile teške posljedice po albansko- srpske odnose na Kosovu. Dr. Hakif Bajrami iznosi podatke da se do 1966. u Tursku iselilo 414.500 Albanaca, Muslimana i Turaka.284 280 A. Isaković, O “nacionaliziranju” Muslimana, 177; S. Bandžović, Se obe Bošnjaka-Muslimana u Tursku, Mak, br. 4, Novi Pazar 1994, 53-55. 281 “Danas”, Beograd 14-15. mart 1998. Lingvista dr. Miloš Moskovljević je u časopisu Naš jezik (sv. 5-6, Beograd 1958) “tumačio” da riječi Arbanas, Al banac, Šiptar ne treba smatrati sinonimima, navodeći da je Albanac stanovnik Al banije, Šiptar Jugoslavije, a pod nazivom Arbanas podrazumijevali su se i jedni i drugi. Ovaj lingvista se pritom nije upuštao u to zašto je takvo jezičko “rješenje” bilo namijenjeno samo Albancima, s obzirom da su u Jugoslaviji živjeli i dijelovi drugih naroda, odnosno njihove nacionalne manjine (Mađari, Italijani, Turci, Ru muni, Česi, Bugari). 282 J. Lluka, Shperngulja e Scqiptareve nga Peja, 54-55. 283 Među onima koji su tada napustili Kosovo bio je i Redžo Sadiku, bivši partizanski oficir. U toku akcije organa UDB-e i potrage za oružjem maltretiran je zajedno sa rođacima nekoliko dana. Tada je odlučio da ide. Nije bilo potrebno da bježi. Dovoljno je bilo pronaći dva svjedoka da u Sekretarijatu unutrašnjih poslova u Peći izjave da on klanja u džamiji i da ga proglase Turčinom. Nakon odlaska Sadikua, iz Istoka se odselilo odmah 20 porodica albanske pripadnosti u Zeytinburn u Turskoj - cit. prema: “Vjesnik u srijedu”, Zagreb 29. maj 1968. Redžo Sadiku je kazivao novinarima: “Neka se dobro zna da mi nismo Turci, niti ćemo ikad biti. Proglasiše nas Turcima kako bismo mogli pobjeći od postupaka kakve su nekad primjenjivali neki organi državne sigurnosti na Kosmetu”. 284 Iseljeno je 1951-1952. godine 37.000 lica; 1953. godine 193.000; 1954. godine 17.500; 1955. godine 51.000; 1956. godine 54.000; 1957. godine 7.710; 1958. godine 41.300; 1959. godine 32.000; 1960. godine 27.880; 1961. godine 93 Broj etničkih Turaka je 1948.-1961. teško odrediti zbog “namera jednog dela stanovništva muslimanske veroispovesti da se iseli u Tursku”. Razlozi njihovog iseljavanja su nalaženi u “rodbinskim vezama i verskim pobudama”.285 Njihov broj ni u jednom poratnom popisu nije bio tačan jer su se zbog iseljavanja mnogi muslimani različitog etnničkog porijekla izjašnjavali kao Turci.286 Od 1953. do 1971. godine, broj turskog stanovništva se sa 203.936 u Jugoslaviji sveo na svega 108.552 stanovnika. Između 1953. i 1961. prosječno se selilo godišnje 9.050 Turaka.287 Oni koji su iz Jugoslavije, nakon državnog “blagoslova” krenuli ka Turskoj, zvanično kao “Turci”, znaju koliko su zapravo bili podsticani djelotvornošću oprobane “formule” za iseljavanje koja je promovisana još 1937. godine.288 Pokazalo se da je, po ne kim navodima, “strategija i taktika propagande dobro osmišljena i vođena jer je polazila iz kabineta Aleksandra Rankovića”, šefa moćne UDB-e”.289

31.600; 1962. godine 15.940; 1963. godine 25.720; 1964. godine 21.530; 1965. godine 19.821 lice; opšir. B. Cani-C. Mijatović, Kosmet ili Kosova, Beograd 1996, 162. H. Bajrami dalje navodi kako je prema jednom dokumentu koji je sastavljen za potrebe Socijalističkog saveza Kosova (Komisije za iseljenike) od 1912. do 1967. u Tursku iseljeno oko milion Albanaca. 285 J. Trifunovski, Posleratne migracije stanovništva u Narodnoj Republici Makedoniji, 125. 286 Demografski razvitak nacionalnosti, 60. 287 Mada se po popisu iz 1971. u Makedoniji 108.552 stanovnika izjasnilo kao Turci, dr. J. Trifunovski smatra da je samo 20 odsto u tome pravih Turaka, a da zapravo 80 odsto čine Albanci, Torbeši, Romi, Muslimani i još neki drugi; upor. J. Trifunovski, Posleratne migracije stanovništva u Narodnoj Republici Makedoniji, Zbornik radova, knj. LXXV, Etnografski institut, knj. 4, Beograd 1962, 121-128; Isti, Albansko stanovništvo u Makedoniji, Beograd 1988, 100-101. 288 Srbija i Albanci. Pregled politike prema Albancima od 1913. do 1945. godine, II, Ljubljana 1989, 68-69. 289 O uzrocima iseljavanja iz Crne Gore i položaju muslimanskog življa dr. Avdul Kurpejović 2011. piše: “Neravnomjeran ekonomski i društveni razvitak Crne Gore se ogledao u izrazitom zaostajanju u razvoju Kontinentalnog regiona na kome je živjelo preko 80% Muslimana. Oni su bili u diskriminatorskom položaju u odnosu na druge narode koji su živjeli u razvijenijim Središnjem i Primorskom regionu, gdje su pretežno živjeli Crnogorci i Srbi kao dominantni na tim pros torima.. U Jugoslaviji, u periodu obnove i izgradnje koja traje do 1952. godine, Muslimani u Crnoj Gori su nastavili da žive u siromaštvu i bijedi. Period izgradn je i razvoja nakon obnove u Crnoj Gori, dok su se dobijala sredstva od države nije bio ravnomjeran teritorijalno, več je bio skoncentrisan na Podgoricu, (Titograd,) 94 Novi-direktni put

Prognoze Borisa Kidriča, “oca socijalističkog privrednog sistema”, da će do 1964. u Jugoslaviji biti ostvaren privredni razvoj kojim će biti izjednačeni razvijeni i nerazvijeni krajevi države, pokazale su se kao nerealne, bez obzira na centralistički dirigovane investicijske planske politike i Jugoslovenski fond za razvoj, osnovan 1965. godine.290 Sandžak je sve više zaostajao u poređenju sa drugim krajevima zemlje. Novi talasi iseljavanja muslimanskog stanovništva u Tursku dijelom će se šezdesetih godina XX vijeka poklapati sa iseljavanjima viška radne snage iz Jugoslavije po zemljama zapadne Evrope koje su imale izraženu potrebu za radnom snagom. Početkom šezdesetih godina mijenjao se odnos jugoslovenskih vlasti prema iseljavanju i vanjskim migracijama. Jugoslavija je postala otvorenija, pa je emigracionom politikom nastojala riješiti dio društveno-ekonomskih problema. Od 1952.

Nikšić i kasnije na Cetinje i Berane, dok su opštine u kojima je žvijelo preko 80% Muslimana ostajale izrazito nerazvijene, a to su: Bijelo Polje, Pljevlja, Plav, Rožaje, Berane, dijelom Bar i Ulcinj. Neravnomjeran razvoj je bio i u zdravstvu, obrazovanju i kulturi. Univerziteti i univerzitetske jedinice, fakulteti su se nalazili u Podgorici i Nikšiću, a kasnije u Kotoru, dok ih na Kontinentalnom dijelu Crne Gore nije bilo čime su bili nejednaki uslovi studiranja za studente iz tog regiona, a posebno kada se ima u vidu siromaštvo njihovih roditelja. Opštine u kojima je egzistiralo preko 80% Muslimana su ostale nerazvijene i do današnjih dana. U takvim uslovima i okolnostima, iako je bila sloboda, nacionalna, vjerska i druga, perspektiva egzistencije Muslimana nije bila izvjesna. U Crnoj Gori se ne mogu dobiti decidni podaci o broju iseljenih Muslimana u Tursku u pomenutom periodu iz više objektivnih i subjektivnih razloga. Poznato je da je u periodu šezdesetih go dina u Crnoj Gori otpočeo proces masovnijih migracionih kretanja na relaciji selo i gradska naselja, izmešu regiona, odlazak sa kontinentalnog u srediušnji i primor ski region, odlaska u druge republike i iseljavanje. Bilo je migracionih kretanja i između opština unutar pojedinih regiona, zavisno od mogućnosti zaposlenja i školovanja djece… Ono što je karakteristično za Crnu Goru u pogledu iseljavanja Muslimana u Tursku, jeste činjenica da nije bilo ni približno istog intenziteta niti obima u svim opštinama. Imamo opština u kojima egzistira znatan broj Musli mana iz kojih nije bilo iseljavanja u Tursku, opština iz kojih je bilo iseljenih jedna ili dvije porodice, dok je iseljenih iz rožajske opštine bio najintenzivniji i najobim niji. Tako imamo mali broj iseljenih u Tursku u ovom periodu iz Pljevalja, Bara, Podgorice, Bijelog Polja, a što je karakteristično da nije bilo iseljavanja iz opštine Plav” – nav. prema: A. Kurpejović, Opšti osvrt na osnovne uzroke iseljavanja Muslimana Crne Gore u Tursku (1946-1970). 290 H. Zundhausen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka, Beograd 2008, 396. 95 do 1960. nezaposlenost je rasla po znatnoj stopi (17,20 odsto) i povećala se za 114 500 lica. Nezaposlenost je najprije i najviše pogađala nerazvijena i nedovoljno razvijena područja. Proces emigracije iz zemlje nije tekao ravnomjerno, kako vremenski, tako i prostorno. “Privremeni” odlazak na rad u inostranstvo, uprkos svim ideološkim rezervama, je 1963. zakonski regulisan. Jugoslavija je bila jedina socijalistička zemlja koja je zvanično priznavala i podržavala (privremenu) radnu migraciju u inostranstvo.291 Sve do 1965. i početka privredne reforme broj radnika-migranata bio je minimalan, zatim 1966.-1968. u porastu, da bi 1969-1971. dostigao svoj maksimum. Do popisa stanovništva 1971. postojale su teškoće u utvrđivanju broja ekonomske emigracije. Prema procjenama, broj radnika zaposlenih na “privremenom radu u inostranstvu” se kretao između 500.000 do jednog miliona, pa i više.292 Najviši državni i politički organi Jugoslavije nisu imali potpune podatke o iseljavanju iz zemlje, nego su, kada je razmatrana iseljenička problematika, uvijek govorili o procjenama.293 Kada je 1964. donesen novi Zakon o državljanstvu” (“Službeni list SFRJ”, br. 38/64), nije se više moralo ići preko Makedonije, već se moglo ići direktno u Tursku.294 Po ispunjenju zakonskih uslova, otpust iz

291 H. Zundhausen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka, 395. Dok je 1962.- 1964. broj zaposlenih u Jugoslaviji porastao za oko 566.000, u periodu od 1964- 1967. broj ukupno zaposlenih opao je za oko 47.000 lica. Godine 1967. bilo je za jedan odsto manje zaposlenih nego 1964. godine. Težina političkih problema ublaživana je rastućim odlaskom pretežno seljaka na rad u zemlje zapadne Evrope. 292 Porast nezaposlenosti u zemlji i lica na radu u inostranstvu u odnosu na ukupno stanovništvo 1971. kretao se od 2,45 odsto u Crnoj Gori, do 6,71 odsto u Makedoniji; opšir. J. Pudar, Nezaposlenost kao determinirajući faktor ekonomske emigracije, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, 526-535. 293 K. Spehnjak, Većeslav Holjevac u političkim događajima u Hrvatskoj 1967. godine, Časopis za suvremenu povijest, br. 3, Zagreb 2000, 570. 294 U članu 13. Osnovnog zakona o jugoslovenskom državljanstvu je staja lo: “Ispis iz jugoslovenskog državljanstva daće se licu koje je podnijelo zahtjev za otpust, a ispunjava sljedeće uslove: l. da je navršilo 18 godina života; 2. da nema smetnje u pogledu vojne obaveze; 3. da je izmirilo dužne doprinose; 4. da je regulisalo obavezu iz socijalnog osiguranja i radnog odnosa; 5. da je regulisalo imovinsko pravne obaveze iz bračnog odnosa i odnosa roditelja i djece prema licima koja žive u Jugoslaviji; 6. da se protiv njega u Jugoslaviji ne vodi krivični postupak, zbog krivičnog djela koje se goni po službenoj dužnosti ili ako je u Ju- goslaviji osuđeno na kaznu zatvora - da je tu kaznu izdržalo; 7. da je primljeno ili da je dokazalo da će biti primljeno u strano državljanstvo”. 96 jugoslovenskog državljanstva je normiran kao pravo, izuzev ako se radilo o razlozima bezbijednosti i drugim interesima zemlje, ili ako su to nalagali razlozi reciprociteta. Rješenja o otpustu iz državljanstva donosio je neposredno Savezni sekretarijat za unutrašnje poslove.295 Lokalni organi vlasti nijesu pojavi iseljavanja u početku pridavali većeg značaja, smatrajući da se radi o pojedinačnim slu čajevima, da iseljavanje nije poprimilo veće razmjere. Odlazili su i opštinski odbornici.296 Pokazalo se da procjene nijesu bili ispravne, da je, iseljenički pokret svakodnevno rastao. Muslimani – komunisti, kao i oni na političkim položajima, mahom su “nešto iz straha, nešto iz ubeđenja” izbjegavali da glasnije postavljaju ova pitanja ili da ih pokreću u partijskim organizacijama. Mada se u javnosti o ovome dosta govorilo, o tome se, sve do Brionskog plenuma, mahom ćutalo. Nastala je po sandžačkim krajevima, ponovo velika ponuda kuća, radnji i drugih nepokretnosti po veoma niskim cijenama. U selima je stvorena prava mreža oko mjesnih kancelarija, gdje su dovitljivi pojedinci uzimali velike pare od neukih seljaka radi obezbjeđivanja potrebne dokumentacije za odlazak. Iseljenici su autobusima iz Novog Pazara odlazili u obližnju Rašku, odakle su željeznicom, preko Niša i Bugarske išli u Tursku: “Svakog jutra se na autobuskoj stanici ponavljala ista slika: lelek i vriska onih koji su odlazili u tuđi svet”.297 Iz Novog Pazara su odlazile stare gradske porodice, a pristizalo ruralno stanovništvo iz okolnih krajeva, nenaviknuto na gradski ambijent. Novi Pazar je počeo gubiti svoju fizionomiju. Zamirao je život, praćen sveopštom apatijom.298 Ljudi su plaćali po milion i po dinara za prevoz stvari koje su vrijedile jedva pola miliona. Drugi su prodavali svu imovinu bukvalno u bescijenje. “Mnogi se sjećaju povorki iseljenika koje su ličile na sprovod. Bilo je padanja na sred čaršije”.299 Iseljenici su kupovali stvari koje su u Turskoj mogli brzo

295 IAR, SO NP, Knjiga zapisnika sa sednica SO-e Novi Pazar, Sjednica SO Novi Pazar od 24. februara 1969, Informacija o iseljavanju Muslimana u Tursku uz otpust iz državljanstva, Sekretarijat za unutrašnje poslove SO Novi Pazar, Novi Pazar novembar 1968. 296 IAR, SO NP, Knjiga zapisnika sa sednica SO-e Novi Pazar, Sjednica od 11. marta 1966. 297 O. Turković, Velika ćuprija, Novi Pazar 1995, 240-241; E. Mušović, Etnički procesi, 113. 298 R. Crnišanin, Ličnosti i događanja, 198. 299 Rad N. Seferović se nalazi u arhivskoj dokumentaciji Muzeja “Ras” u Novom Pazaru. 97 i dobro unovčiti: kućne aparate (usisivače, frižidere), s obzirom da su kao muhadžiri bili oslobođeni carine. Sa sobom su nosili mnogo ćilima “novih neprostrtih duplih venaca i perunika i čergi, da bi se i sa njima otkinuo koji dinar dok se porodica ne snađe, dok se neko ne zaposli i ne počne primati platu”.300 Dolazila su puna kola pratilaca iz sela. Roba je prevožena kamionima do Raške gdje je utovarana u zakupljene vagone. Ljudi su se na razne načine dovijali za prevoz jer nije bilo puno autobusa niti autobuskih linija. U porodici koja je ostajala zavladala bi opšta žalost, kao da je neko umro, pa se jedno vrijeme iz nje nije ni izlazilo. U takvu kuću su dolazile komšije i porodični prijatelji pokušavajući da utješe utučenog domaćina.301 Novi egzodus muslimanskog stanovništva nije izazivao veću pažnju, ni na lokalnom, ali ni na republičkom nivou, niti je uticao na svestranije razmatranje motiva koji su vodili ka daljem iseljavanju. Mnogim porodicama zametnuo se potpuno trag kao da nikada nisu ni postojale. Na nesreći onih koji su se selili drugi su sticali bogatstva, jeftino kupujući njihove kuće i imovinu. Neki kažu da se za par pešterskih volova u Novom Pazaru mogla kupiti kuća.302 Za pripremu i kompletiranje dokumentacije za iseljavanje trebalo je, ukoliko se taj posao prepusti “stručnjacima”, osigurati nekoliko desetina hiljada dinara, što je bila velika suma, s obzirom da je prosječna radnička plata bila svega nekoliko hiljada dinara. Da bi se dobila “vasika” - dozvola turskih vlasti za useljavanje, a dobijala se preko turske ambasade u Beogradu, trebalo je da se dokaže pripadnost turskoj narodnosti, što se, kao što je navedeno, iskazivalo poznavanjem desetak turskih riječi.303 Pojedinci su, poput izvjesnog Pere Mastilovića, službenika u turskoj ambasadi, iseljenicima pro davali “vasike”, po astronomskim cijenama.304 “Vasike” su jedno vrijeme prodavane kao gotovi, ovjereni formulari pa ih je mogao kupiti ko god je htio. U Novom Pazaru su 1966. “na crno” prodavale “vasike Perovače” po cijeni od 100.000 dinara. Neki su budućim

300 H. Derdemez, Derdemezi i prijatelji, Tutin 1994, 54. 301 M. Baltić, Duvarine, 160. 302 I. Havić, Muhadžeri. Kako je počelo, feljton, “Sandžak”, br. 5, Sarajevo 1990. 303 M. Lutovac, Etničke promene, 222; E. Mušović, Etnički procesi, 112. 304 Opšir. S. Bandžović, Poslijeratno iseljavanje sandžačkih Muslimana, feljton, “Oslobođenje”, Sarajevo mart 1991. 98 iseljenicima jednostavno mijenjali dinare za falsifikovane turske lire, kao izvjesni Mula Sefo u Novom Pazaru, koje su ove nesrećnike odvodile direktno u turske zatvore. Porijeklo falsifikovanog novca ostalo je nerazjašnjeno, kao što je ostalo misteriozno i ko je sve učestvovao u ovom nečasnom poslu.305 Iz jedne su neizvjesnosti mnogobrojne porodice išle u drugu. Turska je opet, silom prilika, u nepostojanju druge alternative, po stala “obećana zemlja” iz koje su mnogi bili prisiljeni da odmah po dolasku, nakon privremenog i osnovnog zbrinjavanja svojih porodica, krenu u evropske zemlje u potrazi za zaradom ili da se prepuste mukotrpnom preživljavanju od prvih dana u novoj do movini.306 Sedamdesetih godina XX vijeka, u izmijenjenim dru štvenim okolnostima, i dio Muslimana iz Crne Gore, kao i znatan broj građana drugih nacionalnosti iz drugih dijelova države, okrenuće se 307 ekonomskim emigracijama ka zapadnoevropskim zemljama. Koliko se Muslimana sa prostora Sandžaka u poratnom peri odu iselilo u Tursku teško je precizno utvrditi. Neki podaci govo re o 36.000, a drugi o znatno većem broju.308 O tome se dugo nije vodilo računa jer je proces tekao kontinuirano, bez vidljivih na znaka da će brzo prestati. Prema nekim navodima najveći broj Muslimana iz bjelopoljskog kraja iselio se iz sela bihorskog kraja. Odlasku ovih ljudi, kompletnih porodica prethodila je prodaja nepokretnosti - njihove cjelokupne imovine koja je često bila znatno ispod stvarne vrijednosti. Kupci su najčešće bili rodbina ili komšije koje su ostali tu da žive. U etnički mješovitim sredinama kupci

305 Pera Mastilović je zbog ovakvog “posla” u Okružnom sudu u Novom Pazaru osuđen 1967. na sedam godina strogog zatvora; upor. E. Mušović, O posleratnim migracijama sandžačkih Muslimana u Tursku i Makedoniju, 456-457. Redžep Škrijelj, pozivajući se na svjedočenja savremenika, navodi da su, kao učesnici u špekulantskim poslovima oko dobijanja “vasika” bili poznati i Ismet Murić, zv. Nosonja iz okoline Rožaja i Rušo Prangelj iz sela Raduhovce (Tutin) – vidi : R. Škrijelj, Bošnjaci rožajskog kraja u Republici Makedoniji, 172, nap. 56; takođe vidi: “Has”, br. 73, Novi Pazar 5. april 1999. 306 S. Bandžović, Iseljavanje Bošnjaka-Muslimana iz BiH i Sandžaka u Tur- sku, 170-171; R. Crnišanin, Priče iz Tijesne čaršije, 60-61. 307 Š. Rastoder, Kratak pregled iseljavanja muslimana iz Crne Gore u Tur- sku, 30-31. 308 “Naši dani”, br. 991, Sarajevo 13. april 1990; “Oslobođenje”, Sarajevo 21. oktobar 1991. 99 njihovih posjeda bili su privilegovani pripadnici druge konfesije. Bilo je i slučajeva ostavljanja posjeda bez novčane naknade u formi neformalnog poklona u želji da se što prije ode, a i obećanja da će se i drugima po dolasku u drugu zemlju omogućiti put u ‘’obećanu zemlju’’. Opštinski partijski organi u Bjelom Polju nisu raspravljali o problemima i uzrocima iseljavanja muslimanskog stanovništva.309 Zaim Azemović ustvrđuje da je iz rožajske opštine od 1945. do 1968. iseljena u Tursku 331 porodica sa 2.795 članova.310 Iz nekih sela se iselila i polovina stanovništva. To se nije odmah uočavalo u velikoj mjeri zbog znatnog priraštaja i brzog naseljavanja iz drugih priplaninskih sela.311 Različita propaganda je takođe uzimala svoj danak. Širio se strah od izbijanja novog rata u kome bi Muslimani, opet, kao u Drugom svjetskom ratu, stradali od četnika. Govorilo se kako je Turska bila neutralna u toku Drugog svjetskog rata i da je u njoj veća bezbjednost i dugoročnija egzistencijalna sigurnost. Isticano je da u toj državi ima posla, dosta neobrađene zemlje i da su tamo “naša braća, po vjeri, sa kojima smo živjeli više vjekova”. Među Muslimanima rožajske opštine najviše je bilo iseljenih seljaka iz udaljenih sela i zaseoka. Tako je najviše domaćinstava iselilo iz sela Paučine, zaseoka Zloglavlje, Tuzeva Luka, Ramoviće, sela Klanca, Donje i Gornje Lovnice, dok se veoma malo domaćinstava, jedno ili dva, iselilo iz velikih sela kao što su Kalače i Biševo. Da su uzroci iseljavanja bili različiti potvrđuje podatak da je iz sela Seošnice, koja je blizu grada i iz koga je bio veliki broj zaposlenih, iseljeno 12 domaćinstava sa preko 70 stanovnika. To je oko 28% domaćinstava, jer je Seošnica tada imala oko 40 domaćinstava. Malo je bilo iseljenih domaćinstava u kojima su bili zaposleni muškarci. Nije bilo iseljenih prosvjetnih radnika. Postupak iseljavanja je bio, kao i u drugim opštinama, dosta uprošćen. Trebalo je pribaviti uvjerenje od nadležnog opštinskog organa uprave o srodnicima u Turskoj. Uvjerenje se izdavalo na osnovu izjave dvojice svjedoka, jer drugih dokaza nije bilo. Do „vasike” se mahom dolazilo švercom i uz dosta novca, preko jednog broja ljudi iz Novog Pazara, koji

309 S. Čoković, Uzroci, motivi i način iseljavanja Muslimana iz Bijelog Polja i okoline u Tursku u vremenskom periodu od 1946. godine do 1970. godine. 310 Z. Azemović, Selo Bukovica kod Rožaja, Rožaje (bez godine izdanja), 37. Samo iz sela Bukovice iseljeno je 30 porodica sa 270 članova. 311 M. Lutovac, Etničke promene, 222. 100 su imali svoje „veze“ sa ljudima u ambasadi Republike Turske u Beogradu. Nakon dobijanja „vasike“, slijedila je prodaja zemlje, po bagatelnim cijenama, jer nije bilo previše kupaca, kao i druge pokretne i nepokretne imovine. Nakon toga, slijedio je popis imovine koju iseljenik nosi sa sobom u Tursku. To su bile najosnovnije pokretne stvari i novac od prodate nepokretne imovine. Prvo se odlazilo u Makedoniju, a nešto kasnije i direktno iz Crne Gore u Tursku. Privatna, javna i dijelom prikrivena propaganda za iseljavanje u Tursku je imala bolje efekte od akcija koju su vodili neki opštinski funkcioneri. Na sastancima su se mogle čuti i riječi: „Vi nas ubeđujete da se ne iseljavamo u Tursku, a sjutra ćete se iseliti i vi“. Skupština Crne Gore, u kojoj je 1965. iz Rožaja bilo pet poslanika Muslimana, nije našla za shodno da se posveti problemima iseljavanja muslimanskog stanovništva. Ni Centralni komitet Saveza komunista nije se bavio ovim pitanjem, iako je to pitanje pokretano u Rožajama preko Opštinskog komiteta Saveza komunista. Republička vlada, odnosno Ministarstvo unutrašnjih poslova, takođe se nije bavilo ovim pitanjem, “što je logično, jer Ranković je bio njihov tutor”. Socijalistički savez radnog naroda (SSRN) Crne Gore se, takođe nije bavio ovim pitanjem, mada je tadašnji predsjednik Opštinskog odbora SSRN Rožaja Avdul Kurpejović pokretao to pitanje na sjednicama Glavnog odbora SSRN Crne Gore. On je 1968. inicirao i napisao Zaključke Izvršnog odbora Opštinske konferencije SSRN Rožaja o iseljavanju Muslimana, uzrocima i posljedicama. Ovi Zaključci su poslužili kao osnova za usvajanje Zaključaka na zajedničkoj sjednici Opštinskog komiteta Saveza komunista i Izvršnog odbora SSRN Rožaja koji su, sa Analizom, dostavljeni Centralnom komitetu Saveza komunista Crne Gore i Republičkoj konferenciji SSRN Crne Gore. Organi kojima su poslati Zaključci sa Analizom nijesu stavili na dnevni red pitanje iseljavanja Muslimana Crne Gore u Tursku. U jeku najveće masovne kampanje iseljavanja i pokretanja stanovništva rožajske opštine, predsjednik Skupštine opštine Rahman Adrović je ocijenio da bi trebalo poslati jedan broj uglednih ljudi sa sela u Tursku da borave i vide gdje se ljudi iz ove opštine sele. Avdul Kurpejović je, u dogovoru sa predsjednikom Rahmanom Adrovićem, pošao u Novi Pazar i ugovorio autobus za Tursku. Trošak, (zakup, autobusa) plaćen je iz budžeta Opštine. 101 Kada su se vratili iz Turske, pobornici iseljavanja stavili su tačku na iseljavanje. Ono je konačno zaustavljeno 1969. godine, odnosno 312 1970. godine.

Odnos vlasti prema iseljavanju

O tabuiziranom pitanju egzodusa Muslimana dugo se ćuta lo, minimiziralo ili se ono ignorantski zaobilazilo.313 Odlazak sta novništva u Tursku smanjivao je brige lokalnih organa vlasti oko upošljavanja velikog viška radne snage, rješavanja nagomilanih socijalnih problema. Iseljavanje je lokalnim partijskim organima često bila name tnuta, neželjena tema zbog svoje masovnosti i očiglednosti, o kojoj se govorilo bez mnogo priprema, bez dovoljnog uvida u činjenice i spremnosti da se detaljnije istraži. Kao razloge za iseljavanje, Opštinski komitet u Novom Pazaru je, između ostalih, navodio i sljedeće: “Kod jednog većeg dela ovih građana vlada neizvesnost i nesigurnost za budućnost. Naime, postoji strah ukoliko bi došlo do rata, da bi za muslimanski živalj bilo još teže nego za vreme prošlog rata. Sem toga, u prilično velikom broju slučajeva se navodi sumnja u to šta će biti posle Tita. U vezi s tim, pojedinci izjavljuju: “Nama može ovde da bude dobro dok je Tito živ, a kad umre, ko zna šta će biti sa nama. Siguran sam tamo gde idem da ću živeti pedeset puta gore, ali ću bar svoju glavu skloniti da o njoj ne brinem”; “Ova zemlja je navikla da stalno menja vladare. I svaki je pre nego što su došli partizani na vlast, stvorio razdor podstičući na međusobno ubijanje pravoslavnog i muslimanskog življa. Nije ni sigurno koliko će ova sloboda dugo trajati i šta ako neko drugi dođe, opet ranija muka”. Kao drugi razlozi za iseljavanje stanovništva navedeni su ekonomski: usitnjenost posjeda, veliki broj članova domaćinstva, male mogućnosti za zapošljavanje, te da su se iseljenici nadali da će preko Turske lakše otići u Njemačku na rad. Nakon ekonomskih navode se i religiozni motivi “da kod nas nema verskih škola i da je zbog toga sve manje hodža, a i ono malo što ima, takođe se iseljava”, zatim rodbinska povezanost, smatranje

312 A. Kurpejović, Opšti osvrt na osnovne uzroke iseljavanja Muslimana Crne Gore u Tursku (1946-1970). 313 Upor. “Politika”, Beograd 27. oktobar 1991. 102 da im je Turska otadžbina. Kao jedan od bitnih razloga navedena je i propaganda, uz isticanje prijedloga sa “terena” da bi trebalo “zabraniti prolaznicima iz Nemačke da se zadržavaju u našoj zemlji, jer su takva lica najčešće nosioci propagande za iseljavanje”.314 Na partijskim sastancima su se diskusije vodile u limitiranim okvirima, bez potrebnog analitičkog uvida u složenost iseljeničkog procesa, sa mehaničkim ponavljanjima i konstatacijama. Linija nezamjeranja je bila najpogubniji način postojanja koja je omogućavala privremeno egzistiranje, ali bez izglednije perspektive. Da bi se o iseljavanju i drugim pitanjima donekle progovorilo sveobuhvatnije i slobodnije bilo je neophodno da se izvrši obračun sa Službom državne bezbjednosti i osude njeni brutalni metodi rada. Ova služba je preko svoje široke saradničke mreže nadzirala cjelokupni društveni život u zemlji. Na sjednici Izvršnog komiteta CK SKJ 16. juna 1966. obrazovana je komisija da ispita rad SDB. Komisija je izvještaj podnijela Izvršnom komitetu 22. juna, a već l. jula plenarnoj sjednici CK SKJ na Brionima. U izvještaju su bile istaknute tendencije da se SDB “postavio iznad društva”. To je konačno rezultiralo padom njenog čelnika Aleksandra Rankovića pod formalnom optužbom zloupotrebe Službe državne bezbjednosti, a u stvari, zbog pokušaja uspostavljanja “integralnog jugoslovenstva” kao glavnog izvora državnog hegemonizma, ili samo drugog imena 314 IAR, Opštinski komitet SKS Novi Pazar, Informacija o pripremi i zahtevu muslimanskog življa za iseljenje u Tursku, Novi Pazar 25. novembar 1965. “Kao neka potvrda tome u nekim slučajevima navodi se primer da je nekom iz grada odbijena molba za otpust iz državljanstva, pa kada se navodno lično Titu žalio na Titovo pitanje zbog čega se iseljava iz naše zemlje, odgovorio je: “Kad bi ti nama garantovao da nećeš nikad umreti, ne bi se niko iseljavao”. Posle toga, Tito mu je navodno rekao: “Idi kući, u roku od tri dana dobićeš odpust”. Po svoj prilici ovakve i slične sumnje i priče su rasprostranjene kod većeg broja ljudi i na svim područjima naše opštine”. U Informaciji se u vezi sa propagandom dalje navo di: “U čitavoj ovoj propagandi sigurno određenu ulogu imaju i lica koja su bila neposredni učesnici u neprijateljskim formacijama, saradnici okupatora ili pak su po raznim osnovama osuđivana od strane naših državnih organa. Od ukupnog bro ja odraslih koji traže iseljenje, ovakvih lica ima 77 i to: 37 neposrednih saradnika i učesnika neprijateljskih formacija, 9 koji su materijalno pomagali neprijatelja i 31 osuđivanih po raznim osnovama”. Međutim, u istoj ovoj informaciji se navodi da se i za iseljavanje prijavilo i šest članova SKJ “koji su radi toga isključeni iz Saveza komunista”. Isključenje iz SKJ je vršeno iz formalnih razloga, pošto je bilo nedopustivo da se član partije trajno iseljava u zemlju sa kapitalističkim društvenim uređenjem. 103 za velikosrpski nacionalizam.315 Radilo se o tradiciji policijske i vojničke države i politike kao primjenjene sile.316 Postojalo je sto tine hiljada policijskih dosijea građana, prije i poslije Brionskog plenuma. Nema epoha istorije bez nadzora.317 Polip civilne i vojne službe sigurnosti zahvatio je sve sektore rada i života SKJ i državnog aparata.318 Očekivano je pokretanje krivičnog postupka protiv glavnih aktera. Pojedini funkcioneri su bili pritvoreni ili pod istragom. Umjesto najavljenih progona, donijet je akt o opštoj amnestiji. Time su oprošteni potencijalni progoni za krivična djela, izvršena u vršenju funkcije u organima policije, a naročito političke policije. Po mišljenju Branka Petranovića nakon Brionskog plenuma počelo je razbijanje srpske federalne jedinice, ustvrđujući dalje da je “talas nacionalizma preplavio zemlju”.319 315 S. Inić, Duga tradicija autoritarizma, “Helsinška povelja”, Beograd feb ruara 1999; detaljnije: M. Mišović, Tamna strana brionske istine, Beograd 1997. 316 L. Perović, Na tragu srpske liberalne tradicije, u: M. Nikezić, Srpska krhka vertikala, Beograd 2003, 17. 317 U arhivima Službe državne bezbjednosti (SDB) tokom dvije poratne decenije nakupili su se ogromni fondovi, dosijei i materijali raznih vrsta i značaja. Do 1. jula 1966. u arhivima SDB-ea nalazilo se čak 2.754.923 dosijea, što poka zuje da je 12 odsto lica od ukupnog broja stanovnika ili 35 odsto radno aktivnog stanovništva Jugoslavije imalo dosijea. Nakon Brionskog plenuma CK SKJ i pada A. Rankovića, u nastojanju da se ova služba „oslobodi kompromitujuće građe o akcijama koje nisu bile u skladu sa proklamovanom demokratizacijom“, do kraja 1968. od navedenog broja dosijea, vatri je zvanično predato 2.141.155, dok je 153.598 dosijea ustupljeno Službi javne bezbjednosti, Službi bezbjednosti JNA, naučnim institutima i arhivima. U SDB Crne Gore do jula 1966. bilo je 40.885 dosi jea za lica od čega je potom 29.207 uništeno. U posjedu SDB zadržano je 11.673 ličnih dosijea, kao i oko 50.000 izvještaja, analiza, informacija i zabilježaka; opšir. S. Cvetković, Kako je spaljeno pet kilometara dosijea UDB-e, Arhiv, br. 1-2, Beo grad 2008, 79-80. 318 B. Petranović-M. Zečević, Agonija dve Jugoslavije, Beograd 1991, 221. Koča Popović, pak, smatra da je Ranković bio više “sprovodnik i saučesnik nego kreator politike koja nije izbegavala ni surovost” - opšir. A. Nenadović, Razgovori s Kočom, Zagreb 1989, 142. 319 B. Petranović, Jugoslovensko iskustvo srpske nacionalne integracije, 113. Razočaran krahom koncepta unitarne Jugoslavije i integralnog jugoslaven stva, detronizacijom Aleksandra Rankovića kao simbola takve Jugoslavije, s kojim je bio tijesno povezan, Dobrica Ćosić je od privilegiranog komunističkog vjernika i zagovornika jugoslavenstva, postao posrednik između srpskih nacionalista i dog matske struje unutar SKJ, te agresivni glasnogovornik srpskog nacionalnog pitanja. Na XIV sjednici Centralnog komiteta SK Srbije, održanoj krajem maja 1967. oštro je kritikovao politiku jačanja državnosti republika, naglašavajući da je to koncepci 104 U Tutinu je 28. januara 1967. održano savjetovanje pred stavnika opština Tutin, Sjenica, Novi Pazar i Rožaje o problemu iseljavanja u Tursku. Časlav Nedeljković, načelnik novopazarskog SUP-a, predočio je podatke da je u toku 1965. iseljeno iz opštine Novi Pazar 177 porodica sa 1.147 članova, a u 1966. godini 154 domaćinstva sa 826 članova. Pored njih iseljeno je još 115 porodica sa 623 člana. Preko Makedonije je otpust dobilo iz državljanstva 336 porodica sa 1.188 članova i 110 lica pojedinačno. Iz opštine Tutin, po njegovim podacima, iseljeno je 1965. godine 290 porodica sa 1.330 članova, pojedinačno 93, a preko Makedonije 29 porodica. U 1966. iseljeno je 110 porodica sa 627 članova, preko Makedonije 181 porodica sa 845 članova i pojedinačno 33 porodice sa 192 člana. Iz opštine Sjenica je 1965. iseljeno 81 porodica a godinu dana kasnije 110 porodica sa oko 1.500 članova. Po Nedeljkovićevom mišljenju bili su najznačajniji ekonomski faktori za odlazak ljudi.320 Na istom ja primitivnog, birokratskog i siromašnog društva. Uočavajući da politička kretanja idu «neželjenim tokom», nagovijestio je tada zaokret u politici Srbije, koji se dvije decenije kasnije i desio: «Ako u Jugoslaviji potraju i pobede tradicionalne, odnosno nacionalističko-etatističke politike i partikularističke orijentacije... mogao bi se i u srpskom narodu razgoreti stari istorijski cilj i nacionalni ideal – ujedinjenje srpskog naroda u jedinstvenu državu». Ćosić je govorio da je nakon Rankovićevog pada, svog govora na XIV-oj sjednici CK SK Srbije i isključenja iz SKJ, postao disident, opozicionar, da mu je dodijeljena «uloga žrtvenog jarca; kao i narodu kome pripad am». Dragoljub Todorović je, međutim, nizom primjera nastojao da pokaže da je njegovo “opozicionarstvo” bilo zalaganje za još veću centralizaciju SKJ i društvenu uravnilovku, za više komunizma i unitarizma. Pitanja na kojima se Ćosić razišao sa Titom su suštinski principi državne politike, kojom je Tito nastojao reformirati državu. Tito mu nije odgovarao jer je osujetio Rankovićev puč i koncepciju srpske ideje Jugoslavije, što je prekinuo primjenu antistaljinističkog staljinizma, zalažući se za decentralizaciju i time za očuvanje Jugoslavije, u kojoj Srbi neće imati pre sudnu riječ. Nakon pada Rankovića, Ćosić je Tita smatrao izdajnikom komunizma i revolucije, mada je o njemu 1961. pisao kao oličenju svega najuzvišenijeg, da treba titovski misliti i imati titovski stav. Nacionalizam izrasta na interesima. On nije cilj, već je sredstvo za dostizanje cilja. Srpski separatizam je razočarani hegemonizam. Srpski narod se bio identificirao sa Jugoslavijom, smatrajući je prevashodno svo jom državom, zanemarujući da tu žive i drugi narodi; opšir. D. Todorović, Knjiga o Ćosiću, Beograd 2005. 320 Dok je 1962-1964. broj zaposlenih u Jugoslaviji porastao za oko 566.000, u periodu od 1964-1967. broj ukupno zaposlenih opao je za oko 47.000 lica. Godine 1967. bilo je za jedan odsto manje zaposlenih nego 1964. godine. Težina političkih problema ublaživana je rastućim odlaskom dijela radno sposob nog stanovništva na rad u zemlje zapadne Evrope, pa je njihov broj 1968. dostigao oko 400.000 lica; opšir. vid. Istorija SKJ, 439. 105 sastanku Sava Radojević, sekretar Opštinskog komiteta SK u Rožaju, rekao je o iseljavanju: “I kod nas u opštini Rožaje obim ove pojave je sličan kao i u ovim opštinama. Mi smo u nekoliko navrata govorili o ovom problemu pa smo zainteresovali CK Crne Gore. Dolazio je i sekretar CK. Može se reći da je stav njihov bio da ovo iseljavanje ne mora da izazove uznemirenje i akcije koje bi to spriječile. Čuli smo stavove koji su bili suprotni stavovima nas iz opštine, te smo prestali sa aktivnošću na tom planu. Tu smo pogriješili jer je naša akcija bila dosta uspješna. Ja smatram da ovaj problem ne bi trebalo prepustiti stihiji. Naši republički faktori nisu bili za to da se sa ovim problemom upoznaju faktori u zemlji. Mislim da su oni potcenili ovu akciju. Smatram da bi bilo dobro da sve četiri opštine naprave jednu dokumentovanu analizu koja bi bila prezentovana i republičkim centralnim komitetima i Centralnom komitetu SK Jugoslavije i da jedna grupa ode i upozna sa tim problemima one drugove kako bi onda znali kako da se ponašamo. Mislim da se motivi odlaska ne mogu svesti samo na ekonomski, religiozni ili druge već je tu čitav kompleks činjenica koje na to utiču. Smatram da bi bilo potrebno da se koriste uticajni ljudi a naročito, udruženja Islamske vjerske zajednice da na ovom planu deluju”. Omer Kurpejović, član rožajskog opštinskog komiteta SK, je iznio da se ne može reći kako se sele samo ljudi koji ne poznaju sistem, te da su se iz rožajskog kraja selili i “odbornici i članovi SKJ od 1945. godine, za koje se ne bi moglo reći da ne poznaju sistem i nijesu bili uključeni u društveno- političku aktivnost. Mislim da se ovaj problem ne može identifikovati sa ekonomskom emigracijom u drugim krajevima. To nije isto jer ovdje ljudi mijenjaju državljanstvo i prezime. Smatram da je osnovni motiv bio ekonomski ali sada je najprisutniji element nesigurnost i bezperspektivnost. Mislim da je tačno ono što je drug Jefto iznio u pogledu tretiranja ovog područja zbog učešća u revoluciji.321 Hoću da kažem da u Makedoniji postoji velika korupcija. prosto neshvatljivo do kojih razmera ide, ništa se bez para ne može završiti. Slažem se da treba preduzeti administrativne mere radi zabrane odlaska, ali

321 Jefto Vučković, sekretar Opštinskog komieta SK Sjenica, govorio je prethodno da ima više razloga za odlazak: “Hoću ovde da istaknem još nešto. Ima prigovora da se na ovo područje gledalo kao na nerevolucionarno područje za vreme rata, pa je zbog toga ostalo nerazvijeno. Mislim da je u početku bilo po malo i ovoga i onoga”. 106 da treba i tražiti uzroke i razviti široku političku akciju. Povratak porodica koje to žele bio bi dobar i poželjan. Otuda vrlo često pišu doduše u alegorijama kako tamo nije dobro. Svaka vest se vrlo brzo čuje odavde u Istambul i čim je neko, koji se ovde zalagao protiv iseljavanja, otišao tamo, bio je hapšen. Postoji takođe veliko podmićivanje i najobičnija pljačka u turskoj ambasadi. Osim toga ljudi koji tamo odlaze kao turisti organizovano se tamo dočekuju, vode se na razne gozbe i prikazuju im se najlepše strane života”.322 Mahmut Đerlek, predsjednik Opštinske konferencije SSRN Tutina ukazivao je da je nakon IV Plenuma pojačana aktivnost na iseljavanju: “Na primer, iz sela Draga 102 stanovnika iseljeno je za Skoplje, od toga 82 je otišlo u Tursku. U selu Pružanj skoro niko nije hteo da uđe u rukovodstvo Socijalističkog saveza jer se svi sele. Selo Glogovik podelilo se oko elektrifikacije, na one koji hoće i one koji neće za Tursku. Mi smo na konferenciji Socijalističkog saveza insistirali da se o tome govori ali niko nije hteo da diskutuje. Pored ekonomskog postoje i politički motivi. To se ogleda u sledećem: prvo, sele bogatija-najača domaćinstva i drugo, ne seli se tako masovno pravoslavni živalj. Nismo mogli politički dovoljno da dejstvujemo jer smo se ustručavali i vrlo sramežljivo pristupali ovom problemu. Mislim da je forma ekonomska, odnosno svuda kada se razgovara govori se o tome da nema svetla, puta, škole itd. Međutim, suština je politička jer u neformalnim razgovorima se ističe ustvari strah, nesigurnost, “dok je Tito živ ostali bi, a šta posle”.323 322 Amir Redžović, predsjednik rožajske opštine, istakao je da u toj opštini ljudi vrlo teško dolaze na zborove birača: “Niti se interesuju za probleme kooper- acije, komunalnih objekata itd. Postoji izvesna opšta nestabilnost, jer ne možeš da biraš odbornika jer se ne zna hoće li ići za Tursku ili ne”. Bilješku sa ovog sav jetovanja načinio je Ramiz Crnišanin, tada poslanik republičkog vijeća Skupštine SR Srbije. Na savjetovanju su ekonomski razlozi označeni kao primarni za iselja vanje, što je opet bilo teško prihvatljivo, s obzirom da se, po takvim gledištima, iz jednog nerazvijenog regiona išlo u još ekonomski nerazvijeniju zemlju. 323 Isto. Ejup Mušović na ovom savjetovanju govori: “Mislim da je potreb no i raščistiti razne probleme oko statistike i evidencije, gdje je bilo često nespora zuma i gde su se ponekad Muslimani osećali kao da su pod pritiskom srbiziranja ili hrvatiziranja itd. Na primer, u legitimacijama, svedočanstvima i drugim doku mentima piše Srbin, nema rubrike Musliman. Zato mislim da je opravdano da se formira delegacija koja bi upoznala sa ovim problemom republičko rukovodstvo i nastupila sa određenom argumentacijom ističući, osobito, teškoće ovog kraja... Prilikom mog boravka u Turskoj, saznao sam da je jedna porodica čiji su članovi govorili da je u Jugoslaviji bolje, preseljena negde u unutrašnjost. Bio sam takođe 107 Jedan od praktičnih iskoraka postbrionskog doba bila je i smjena na čelu novopazarskog SUP-a. Umjesto Časlava Ne deljkovića za načelnika je postavljen Smajo Ljuca. Policija se počela potom korektnije ponašati. Bilo je očito da se pitanje iseljavanja nije moglo riješavati na lokalnom nivou. Centri moći su ipak bili van Sandžaka. SO Novi Pazar je polovinom maja 1968. konstatirala da je SUP u ovom gradu uspješno reorganizovan i prilagođen “stvarnim potrebama društva na današnjem stepenu demokratskog i samoupravnog razvitka”.324 Veoma izraženi instikt naroda, upadljivi strah zbog neizvjesne budućnosti lokalni opštinski i partijski funkcioneri nijesu mogli shvatiti, bez obzira što je dolazio iz širokih narodnih, mahom neobrazovanijih slojeva. Nijesu se mogli složiti sa činjenicom da ti slojevi posjeduju, bez obzira na gorka istorijska iskustva, više osjećaja, od njih, za realnost i ono što se može desiti. Obični ljudi često bolje spoznaju istinu nego oni koji se smatraju obrazovanim, pošto je njihovo promatranje ljudi i života manje zamagljeno nerijetko ispraznim teorijama. Hilmija Hasanagić, jedan od istaknutih prvoboraca i poratnih rukovodilaca, uputio je, povodom masovnog iseljavanja u Tursku, 14. marta 1967. pismo predsjedniku CK SK Srbije Dobrivoju Radosavljeviću, u kojem se ističe: “Kao primarni uzročnik svakako u Bursi, tamo je masovno nezadovoljstvo tih ljudi što su došli u Tursku. Meni su mnogi govorili: “Tita cenimo i ustajući njegovo ime pominjemo, ali je mnogo pogrešio što nam je dozvolio da odemo iz Jugoslavije” – vidi: R. Crnišanin, Rasprave, 36. Ejup Mušović je takođe pisao: “Život većine Muslimana koji su se iselili u Tursku težak je i mukotrpan, ali nije gori i teži od onog života što su ga imali u Sandžaku u vreme iseljavanja” – prema: E. Mušović, Etnički procesi, 115, nap. 414. Mr. Ramiz Crnišanin docnije će napisati da je Ejup Mušović bio jedan od energičnih protivnika iseljavanja Muslimana u Tursku “jer je smatrao da odlaskom tamo Muslimani gube svoj nacionalni identitet kojeg su tako up orno čuvali više stotina godina. Osim toga on nije vidio nikakvu progresivnu per spektivu Muslimana koji tamo odlaze jer nijesu imali nikakvih mogućnosti za školovanje i napredovanje u ostalim društvenim djelatnostima. On je odlazio u Tursku, razgovarao sa mnogim iseljenicima i oni su mu se iskreno povjeravali. O tim svojim susretima je pisao i objavljivao radove u listovima i časopisima. Ne samo da je pisao već je to pričao na svakom koraku po povratku u zemlju. On je istinski doživljavao muke i patnje tih iseljenika, njihove muke, neznanje jezika i teškoće prilagođavanja” – cit. prema: R. Crnišanin, Ejup Mušović – začetnik naučnog istraživanja, Novopazarski zbornik, br. 29, Novi Pazar 2006, 76-77. 324 IAR, SO NP, Knjiga zapisnika sa sednice SO-e Novi Pazar, Sjednica od 15. maja 1968. 108 treba sagledati kompleks ekonomske zaostalosti ovog kraja, koji se po svojoj nerazvijenosti nalazi na najnižoj lestvici u Jugoslaviji. Pri tome interesantno je sagledati kako su osećanja ekonomske besperspektivnosti (česte suše, neekonomska agrarna politika i krut sistem oporezivanja) doživljavali Srbi koji nisu tražili izlaza u emigraciji, a zašto su Muslimani našli kao jedini izlaz iseljavanje u Tursku, čija je privreda zaostalija od naše i u kojoj teško nalaze zapošljenje, nego većina iseljenika samo ostavlja tamo porodice i idu da se zapošljavaju u Zapadnu Nemačku i druge zapadne zemlje. Treba ispitati da li objektivno diskriminatorski ne deluje i stav Saveznog sekretarijata za unutrašnje poslove, koga se pridržavao i SSIP, da se niko od onih ne vrati, pa ni onda kada tamo ne može uopšte da se zaposli i kad doživi duboko razočarenje u uslove života i rada u Turskoj. Koliko je poznato na ostalu ekonomsku emigraciju drugih, naročito razvijenih zemalja, ovakvi stavovi nisu nikada primenjivani... Pored ekonomske nesigurnosti, mišljenja sam da treba sagledati i uzroke osećanja političke nesigurnosti muslimanskog življa u ovome kraju. Na prvo mesto trebalo bi izučiti koliko su ovu nesigurnost prouzrokovale deformacije UDB-e nad muslimanskim življem, koje su po grubosti bile slične kao na Kosmetu, a koje posle IV i VI Plenuma nisu rasvetljavane sem nešto u tutinskoj opštini. Naročito treba preispitati koliko je političko rukovodstvo ostalo imuno u odnosu na deformacije, i koliko su neki politički rukovodioci dali doprinos povećanju političke nesigurnosti kod Muslimana, kao na primer: - tolerisanjem da se prikupljanje oružja sprovede u drastičnim formama kod Muslimana; - sprovođenjem politike sistematskih izolovanja ratnih kadrova-Muslimana od uticaja na muslimanske mase (najdrastičniji primeri nekadašnjih i sadašnjih saveznih i republičkih poslanika Hasa Rožajca iz Novog Pazara, Dede Zimonjića iz Sjenice i Abdula Redžovića iz Tutina); - način sprovođenja u život u osnovi ispravnog stava CK SKJ i CK SKS da ne treba sprečavati ekonomsku emigraciju naših građana ukoliko mogu da obezbede bolji život u inostranstvu, koji je na ovom području dobio specifične deformacije jer su ga oberučke prihvatili samo najodgovorniji kadrovi nasuprot masovnih upiranja Muslimana komunista, nastojeći da ga sprovedu u život na isti 109 način kao što je izvedena akcija iseljavanja Muslimana i Turaka iz Makedonije, mada su ove dve stvari kvalitetno potpuno različite. Jer su Turci kao manjinci iz Makedonije selili u svoju matičnu zemlju i kao takvi prihvatani od strane Turaka, a novopazarski muslimanski živalj je slovenskog porekla, niko od njih ne zna ni reč turski, pa ih Turci prihvataju i tretiraju ne kao svoje sunarodnike nego kao “Muhadžire” - pretežno kao političke izbeglice i vrše na njih uporan pritisak da se što pre asimiliraju - kao Turci; - najzad treba sagledati da li masovniji zahtevi za iseljavanje Muslimana u Tursku u poslednje vreme, uprkos održanog i IV i VI Plenuma SKS, ne leže i u tome što tamo na raščišćavanju deformacija nije praktično ništa učinjeno, što su svi kadrovi koji su bili umešani u ove deformacije ostali na svojim mestima i pozicijama, kao da ničega nije bilo i kao da je politika koja se vodila u ovom kraju ispravna; - Da bi “muslimanski kompleks” bio potpunije sagledan mislim da bi bilo korisno izučiti koliko su na političku nesigurnost i nacionalnu rezervisanost Muslimana bili od uticaja: zvanično nepricizno konfuzno gledanje na Muslimane kao etničku grupu; tretiranje ovog područja kao nerevolucionarnog, a Muslimana kao nacionalno i politički nepouzdanog elementa. U vezi sa svim ovim interesantno je sagledati rezultate politike kažnjavanja, zapošljavanja, školovanja, zdravstvene zaštite itd. na ovom području. Možda su neki od istaknutih problema uticali da je muslimanski živalj izgubio veru i političku sigurnost za svoj dalji opstanak u Jugoslaviji, pa žure da se isele iz nje “dok je još Tito u životu”, što se ovih dana dosta često može da čuje među onima koji hoće da se iseljavaju”.325

325 Pismo Hilmije Hasanagića upućeno Dobrivoju Radosavljeviću 14. marta 1967. godine. Govoreći 1990. o iseljavanju u Tursku Jakub Selimovski, reisu-l-ulema, istakao je i ovo: “Poslije rata i revolucije došlo je do velikog iseljavanja Muslimana iz Makedonije i sa Kosova. To nije bilo nikakvo dobrovoljno iseljavanje, jer ne znam ko bi se dobrovoljno iselio iz svoje zemlje, nego je to bila neka vrsta izgona u atmosferi euforije nacionalizma, ali i uskraćivanja osnovnih vjerskih prava i sloboda. Muslimani se iseljavaju i iz Sandžaka, sve do 1966. Ka- kav je odnos prema toj problematici svjedoči i činjenica da još uvijek nema tačnih podataka koliko je ljudi iselilo. Smatra se da je iz Makedonije iseljeno u svim valovima oko 200.00 muslimana” - cit. prema: “Danas”, br. 420, Zagreb 6. mart 1990. 110 Hasanagić je na kraju svog pisma preporučio da se razmotre svi materijali u vezi sa ovom problematikom.326 D. Radosavljević je nakon ovog pisma pozvao H. Hasanagića na razgovor koji je tom prilikom još jednom obrazložio pojedine tačke iz svog pisma, posebno ukazujući na poraznu, diskriminatorsku politiku koja se vodila prema muslimanskim kadrovima.327 Kasnije, devedesetih godina XX stoljeća, Hilmija Hasanagić će ukazati u svojim intervjuima na te probleme još jednom. On je tada progovorio o akcijama UDB-e po Sandžaku, o strahovladi njenih oficira “od kojih većina nije znala ni da se potpiše”, ističući kako im je omiljeni metod bio da ljude drže po dva-tri dana gole na pešterskom mrazu, u otvorenoj prostoriji. Nakon mučenja bi ih pustili, zaprijetili im da ne smiju nikome ništa pričati. Dešavalo se vrlo često da ljudi po puštanju iz zatvora izvrše samoubistvo ili ga čak pokušaju u samom zatvoru.328 Na novom partijskom sastanku koji je održan 31. maja 1967. u Tutinu u vezi sa iseljavanjem iz opština Novi Pazar, Sjenica i Tutin zaključeno je, smatrajući ekonomske razloge primarnim, da “uzroke

326 Naveo je sljedeće priloge: studiju “Ekonomski problemi razvoja Sandžaka” izd. Ekonomskog instituta Srbije iz 1957; Analizu o stanju muslimanskog življa u Novom Pazaru, Sjenici i Tutinu koju je po zadatku CK SKS podnijela 1952. partijska komisija pod rukovodstvom Ediba Hasanagića; Izveštaj posebne komisije CK SKS u sastavu: Raja Nedeljković, Krsta Filipović i Mandić iz 1952. godine; Izveštaj opštinske komisije SO Tutin o deformacijama UDB-e, diskusija i zaključci SO Tutin po ovim pitanjima; Zabeleške narodnog poslanika Ramiza Crnišanina sa savjetovanja predstavnika opština Tutin, Sjenica, Novi Pazar i Rožaje posvećenog problemima iseljavanja Muslimana u Tursku od 28. januara 1967. 327 H. Hasanagić, Nevolje sandžačkih Muslimana, 75. 328 “Vox”, Sarajevo 1991. U ovom intervjuu H. Hasanagić navodi i ovo: “Nije mi padalo na pamet da se obraćam Titu, ali suludo je bilo i pomisliti da on za genocid nad Muslimanima ne zna. Ja sam zvanično protestvovao na nivou Repub- like Srbije, preko Centralnog komiteta, Petra Stambolića. Išao sam da apelujem kod njega da spriječi prinudno iseljavanje muslimana sa jednim obrazloženjem, koje mi se sada čini pomalo naivno, da je to narod pretežno slavenskog porijekla, sa manjim oazama Arnauta na Pešteri. On me je mirno saslušao i uputio kod sekretara Republičkog narodnog fronta. Naravno, nisam se ni javio tom sekretaru, jer sam odmah vidio koliko je sati. Tada Front i funkcionere Fronta niko ni za šta nije zarezivao. Ali, nastavio sam da idem na teren i da se odlučno suprostavljam naročito na partijskim konferencijama. Nastavio sam da idem u Sjenicu, Tutin i da apelujem poput Šantića “Ostajte ovdje”! Bio je to govor gluvih. Narod je ćutao kao zaliven, moji apeli su ostajali bez efekta. Kasnije, kada sam saznao o meto- dama progona UDBE-e, jasno mi je zašto su ostajali nijemi i na Aleksu Šantića”. 111 iseljavanja treba tražiti u istorijskom, ekonomskom i društveno- političkom kontekstu ovog kraja”, navodeći dalje , između ostalog, da “razni srpski šovinisti šire dezinformacije, naročito na selu, kako bi se jeftino dokopali zemlje i druge imovine. U međusobnim odnosima podgreva se nepoverenje, a jedan deo reakcije želi da predstavi kako svi muslimani žele da se isele u Tursku i da su nepouzdan element”.329 Zaključeno je također da treba omogućiti jednom broju iseljenika povratak u zemlju “vodeći računa o bezbednosti zemlje i njihovom socijalnom stanju”.330 Na skupu koji je organizirala Komisija za rad SK na razvijanju odnosa među republikama, narodima i narodnostima CK SK Srbije od 8-10. juna 1967. data je i informacija iz Novog Pazara, koju je podnijela Desa Romić, član komisije. Ona je sumirala zaključke sa sjednice u Tutinu od 31. maja o uzrocima iseljavanja u Tursku. U ovoj informaciji je bilo istaknuto kako se od 1955. lako dobijao otpust iz jugoslavenskog državljanstva, ali i smanjivala mogućnost povratka za one koji se nisu snašli: “Izraz nepoverenja je time pokazan sa pozicija vlasti. Ako se prema jednom delu stanovništva izražava po verenje, a prema drugome ne, dobija se utisak da su u Jugoslaviji muslimani građani drugoga reda”. Pored toga, permanentno je stva rano uvjerenje o Muslimanima kao “nerevolucionarnom, nepouzda nom i anacionalnom elementu”. Desa Romić je istakla u ovoj infor maciji i posljedice ekonomske zaostalosti ovog regiona. U izmijenjenoj društvenoj klimi došlo je i do višednevne posjete reisu-l-uleme Sulejmana ef. Kemure, sa saradnicima: Husein hadži Đozom, vjersko-prosvjetnim referentom, i Ešrefom hadži Berberovićem, sekretarom Vrhovnog islamskog starješinstva, Sandžaku, Kosovu i Makedoniji u junu 1967., gdje se dosta pažnje,

329 Predlog zaključaka u vezi sa problemom iseljavanja muslimana u Tursku, Novi Pazar maj 1967, kopija. U ovom dokumentu dalje stoji: “Strana obaveštajna služba koristi težak položaj pojedinih iseljenika i vrbuje ih za neprijateljsku delatnost prema našoj zemlji. Takvi elementi su skloni i švercu i raznim smutnjama, te svojim nesmetanim prisustvom u našoj sredini nanose ozbiljnu političku štetu”. 330 Isto. U prijedlogu zaključaka je istaknuto kako se ponekad iseljavan jem, špekuliše kao “sredstvom političkog pritiska da bi se ostvarili zahtevi pojedi naca i grupa. Neki su skloni da nerad, nedisciplinu ili nezaposlenost objašnjavaju tobož nepravilnim nacionalnim odnosom. To je postalo učestana pojava koja se lansira iz redova nezadovoljnika srpskih i muslimanskih šovinista. Ima pristras nosti i nervoze kod ocena pojedinih postupaka. Na šovinizam, često se odgovara šovinizmom”. 112 pored razmatranja vjerske problematike, posvećivalo zaustavljanju iseljavanja u Tursku. Islamska vjerska zajednica predstavljala je u tom vremenu jedini vid institucionalnog postojanja muslimana u zemlji, kao posebni vid zajednice. Vjerskog poglavara su svuda dočekivale velike mase naroda. Na sastanku sa vjernicima u Prijepolju 15. juna konstatovano je da “muslimani ovih krajeva pripadaju etničkoj grupi kojoj pripadaju i muslimani Bosne i Hercegovine, pa da zbog toga nema nikakvog opravdanog razloga da napuštaju svoju zemlju i da sele u Tursku”. Reis je tim povodom pozvao prisutne da suzbijaju iseljavanje i da ne nasjedaju “kojekakvim propagandnim smicalicama nekih iseljenika”.331 U razgovoru sa vjernicima u Novom Pazaru 18. juna kao razlozi za iseljavanje, u toku diskusije, spomenuto je i to što nijesu odvojeni kazani za muslimane u vojsci, bolnicama, domovima, kao i pitanje uposlenosti radi izdržavanja porodica. Navedeni su i primjeri da su pojedini iseljenici, koji su išli na rad u zapadnoevropske zemlje, posjećivali automobilima Sandžak i uticali na svoje rođake i prijatelje da i oni “tako postupe da bi navodno lakše došli do nekog kapitala”. Njihov dolazak u nerazvijene sandžačke gradove i sela u automobilima ostavljao je utisak kod bivših komšija i rođaka da im je “hidžret donio kola”.332 Reisu-l-ulema je i okupljene muslimane u Novom Pazaru, kao i na skupovima u Priboju, Novoj Varoši, Prijepolju, Sjenici, pozvao da zaustave iseljavanje. U Tutinu je sastanak sa delegacijom VIS-a prerastao u masovni skup. Predstavnici tutinske opštine su zamolili Sulejmana ef. Kemuru i njegovu pratnju da im pomognu u zaustavljanju iseljavanja jer je zbog toga “zavladala pasivnost prema svim javnim zbivanjima od strane onih koji su naumili da se sele”. Delegacija je upoznata da se do 1965. iz tutinske opštine iselilo u Tursku 376 domaćinstava sa 2.667 članova. Predočeno je da su razlozi iseljavanja bili ekonomsko-političke prirode, nekad i rodbinski. Imalo je dosta posljedica i to, kako je naglašeno, što su 1949.-1953. maltretirani čestiti građani muslimani od strane organa bezbjednosti vrlo nehumanim i grubim postupcima, pa “žrtve takvog postupka iz straha, koji još ne mogu da iz sebe odagnaju, sele ili se spremaju da isele u Tursku”. Husein hadži Đozo je apelovao na

331 H. E. Berberović, Posjeta reis-ul-uleme Muslimanima Crne Gore, Sandžaka, Kosmeta i Makedonije, Glasnik, VIS u SFRJ, br. 9-10, Sarajevo 1967, 424. 332 H. Đozo, Zapažanja sa puta po Sandžaku, Kosmetu i Makedoniji, 463. 113 muslimane ovoga kraja da ostanu na svojim ognjištima, da je ta seoba bježanija od samoga sebe, da se iseljavanjima ne može pobjeći od vlastitih slabosti.333 Tri godine docnije posjeta reisa Tutinu biće od strane partijskih organa u ovoj opštini okvalifikovana kao napad na “SK i njegovu politiku, pri čemu je organizovan skup vernika u Domu kulture na kome su podnijeti referati o novoj demokratiji”.334 O problemima iseljavanja tokom posjete reisa govoreno je i na skupu u Rožajama. Tu je, pak, istaknuto, kako je jedan od razloga iseljavanja i nezadovoljstvo vjernika ponašanjem viših vjerskih organa. Samo je jedan učenik iz tog kraja bio u Medresi na školovanju, što je bilo nedovoljno, s obzirom da se jedan imam iselio u Tursku, a dva su imala preko 75 godina. Prisutnost brojnih uočenih problema u Sandžaku obilježavala je tešku zaostalost jedne sredine, koja je u sebi krila elemente davno preživjelih primitivnih zajednica. Istorija će sigurno upisati u grijeh, piše H. Đozo, i “političkim i vjerskim predstavnicima ovog dijela našeg stanovništva što nisu više učinili na rješavanju ovih problema”.335 O iseljavanju se i dalje govorilo na sjednicama opštinskih komiteta i konferencija SK u sandžačkim opštinama, isticali su se gotovo isključivo ekonomski motivi i rođačke veze. Komunisti su se “malo stideli da govore o tome”.336 Ako bi neko pomenuo po litičke i druge motive, bio je oštro napadan tvrdnjama da su to neargumentovane optužbe. Odbačene su kao neprihvatljive tvrdnje Abdula Redžovića da su u tutinskom kraju regrutne komisije odbijale da vojnike sa ovog područja šalju u povjerljive vojne jedinice, o djelovanju UDB-e i slično, naglašavajući i dalje primarnost ekonomskih motiva. Komisija za rad SK na razvijanju odnosa među republikama, narodima i narodnostima odbacivala je ovakve Redžovićeve istupe smatrajući ih perifernim. Na VIII sjednici OK SK Novi Pazar, održanoj 30. juna 1967. godine, diskutiralo se i o životu iseljenika u Turskoj. Ramiz Duljević je negirajući tvrdnje Redžovića, iznoseći ekonomske razloge kao primarne, rekao i nešto 333 H. E. Berberović, Posjeta reis-ul-uleme Muslimanima Crne Gore, Sandžaka, Kosmeta i Makedonije, 432. 334 OK SK Tutin, Samoupravljanje i samoupravni odnosi u opštini Tutin, materijali, Tutin 27. decembar 1979; M. Bačevac, nav. djelo, 465-466. 335 H. Đozo, Zapažanja sa puta po Sandžaku, Kosmetu i Makedoniji, 465. 336 IAR, Zapisnici i materijali Opštinske konferencije SKS Novi Pazar, k. 1, Zapisnik sa I sednice Opštinske konferencije SKS Novi Pazar od 26. januara 1968. - Istup R. Crnišanina. 114 više o stanju tih iseljenika: “Mogu vam reći bez imalo preterivanja da oni ljudi koje sam ja video tamo i sa njima razgovarao, da se ovi ljudi ne osjećaju ovde Jugoslovenima koliko se tamo osećaju. Bio sam tamo na jednom sijelu (posedak) i negde oko 22 časa uveče, uključili su radio stanicu Sarajevo, baš kada su emitovane narodne pesme. Mogu vam reći da su skoro svi počeli da plaču. Jedan stariji čovek, čijeg se imena ne sećam, pomenuo je Tita, i iz poštovanja je ustao na noge, eto kako se oni osećaju.”337 O dugo vremena tabuiziranom problemu iseljavanja gotovo stidljivo je počela pisati i štampa, ne ulazeći pritom u potpunije istraživanje motiva koji su vodili ka Turskoj.338 Talas iseljavanja Muslimana opao je, sa promjenom društvene klime u zemlji, početkom sedamdesetih godina.339 Već 1969. se prestalo sa izdavanjem uvjerenja Muslimanima o “turskoj” na cionalnosti.340 Jednu od posljednjih iseljeničkih grupa Sulejman Smlatić je zapazio u januaru 1970. u istanbulskom kvartu Kučuk “baš u momentu kad su se iskrcavali iz autobusa kojim su stigli iz Sjenice”.341 Povratak dijela nezadovoljnih iseljenika iz Turske, saznanja o tamošnjem nelagodnom životu, kao i nove, povo ljnije prilike u Jugoslaviji, priznavanje Muslimana kao naroda, učinili su da proces iseljavanja zamre, a da se trajnija rješenja traže u opstanku u svojoj sredini i unutar Jugoslavije. Već će po pis 1971. biti ocijenjen kao “puni izraz ličnih sloboda svih gra đana oko izjašnjavanja o nacionalnoj pripadnosti”.342 Prestanak masovnog iseljavanja iz “perspektivnog socijalizma u propadajući kapitalizam” pojedini naučnici su protumačili time da su Muslimani 337 IAR, OK SK Novi Pazar, kut. br. 7. Materijal za VIII sjednicu OK SK Novi Pazar od 30. juna 1967. 338 Upor. Ž. Minović, Seobe sandžačkih muslimana, “Politika”, Beograd 17. mart 1968; R. Jovanović, Stanovništvo opštine Sjenica 1921-1991, Novopa zarski zbornik, br. 22, Novi Pazar 1998, 250-251. 339 IAR, Međuopštinska konferencija SK Novi Pazar, k. 1, Informacija o iseljavanju Muslimana u Tursku i o problemu povratka iz Turske, Novi Pazar no vembar 1970. 340 IAR, Međuopštinska konferencija Sk Novi Pazar, k. 1, Informacija o iseljavanju Muslimana u Tursku i problemima njihovog povratka iz Turske od 23. januara 1971. 341 S. Smlatić, Iseljavanje jugoslovenskih Muslimana u Tursku i njihovo prilagođavanje novoj sredini, 2. 342 IAR, Međuopštinska konferencija SK Novi Pazar, k. 1, Izveštaj MOK-a za period juni 1970 – maj 1972, Novi Pazar maj 1972. 115 odustali od iseljavanja “videći da odlazak u Tursku ne rešava pitanje egzistencije”.343 Alija Matović iz Rožaja, govoreći na IX Kongresu SKJ o ekonomskoj zaostalosti cijelog regiona, isticao je da je “osvetljavanje međunacionalnih odnosa u Jugoslaviji, a naročito u sredinama kao što su plavska, rožajska, bjelopoljska, pljevaljska, pa rekao bih i čitavog Sandžaka dugo godina (je) bilo zanemarivano, pa čak i izloženo površnosti i kabinetskoj, odnosno “patronatskoj” udaljenosti od životnog problema naroda, narodnosti i etničkih grupa”.344 U Crnoj Gori su, pak, na najvišim partijskim forumima u februaru 1970. iznošene tvrdnje kako je pojačana aktivnost Islamske vjerske zajednice “koja vrši uticaj na iseljavanje stanovništva u Tursku”. To je izazivalo burnu reakciju vjerskih organa koji su iznosili da su upravo oni sve preduzimali da se seobe zaustave.345 Nakon prestanka iseljavanja, pojavila se želja jednog broja iseljenih iz Crne Gore za povratak u Jugoslaviju, odnosno rodno mjesto odakle su se iselili. Pošto povratak nije odobravan, Avdul Kurpejović, poslanik u Vijeću naroda Skupštine Jugoslavije, po stavio je 1970. poslaničko pitanje saveznom ministru za inostrane poslove Mirku Tepavcu: „Ko je i po kom osnovu dozvolio iselja vanje Muslimana iz Jugoslavije u Tursku i zašto se ne odobrava povratak onima koji to želje“. Dobio je odgovor da nije bio rati fikovan međudržavni ugovor o iseljavanju Muslimana, već je po stojao dogovor o iseljavanju Turaka, u određenom broju. Nakon poslaničkog pitanja, A. Kurpejović je insistirao kod predsjednika Skupštine opštine Rožaje da uputi pismo Odboru za spolju politiku Vijeća naroda Skupštine Jugoslavije o iseljavanju Muslimana u Tursku i omogućavanju povratka onima koji to žele. Pored toga, poslato je pismo Ambasadoru Jugoslavije u Turskoj, sa Analizom i Zaključcima pomenutih organa kojim se traži njegovo angažovanje na omogućavanju povratka jednom broju iseljenih. Nakon toga po slanici Skupštine Jugoslavije, Privrednog vijeća Omer Kurpejović i Vijeća naroda Avdul Kurpejović, su 5. juna 1970. razgovarali sa Svetolikom Jovanovićem, načelnikom u Saveznom ministarstvu inostranih poslova o iseljavanju i mogućnostima povratka jednog broja iseljenih. Konačan odgovor o povratku je glasio: “Po Turskom 343 Upor. E. Mušović, Tutin i okolina, 120-121; V. Rudić-M. Stepić, Etničke promene u Raškoj oblasti posle Drugog svetskog rata, 183. 344 A. Matović, Sandžak regija koja spaja, u: Sandžak juče, danas i sutra, 232-233. 345 Glasnik, VIS u SFRJ, br. 7-8, Sarajevo 1970, 356. 116 Ustavu i drugim propisima nije dozvoljeno iseljavanje njenih građana u druge države. Pošto su iseljeni Muslimani iz Crne Gore primili tursko državljanstvo i de facto asimilirani, ne mogu dobiti otpust iz turskog državljanstva“. Rečeno je da bi njihov povratak iz Turske izazvao ekonomsko-socijalne poteškoće jer su otuđili zemlju i kuće, izgubili posao a mogućnosti ponovnog zapošljavanja su ograničene.346 Osim pokušaja evidentiranja onih koji su odlazili, posebno mjesto su imali i iseljenici koji su nakratko dolazili u svoj rodni kraj ili su bili na proputovanju. U materijalu Međuopštinske konferencije SKS za Novi Pazar, Sjenicu i Tutin od 11. januara 1971. navodi se: “Veliki broj naših iseljenika u Turskoj, nalazi se na radu u Nemačkoj. Prilikom tranzita kroz zemlju, zadržavaju se u poseti rodbini i prijateljima. Nije bez efekta uticaj koji vrše u ovoj sredini. U razgovorima koji vode, bilo je reči o političkim temama za naš društveni sistem kao što je negiranje socijalističkog društvenog sistema i njegova identifikacija sa kapitalističkom socijalnom nejednakošću, podgrejavanju netrpe ljivosti iz predratnog perioda putem oživljavanja uspomena iz 1925. i drugih godina. Dolazak stranaca na ovo područje je iz godine u godinu povećan”.347 Organi unutrašnjih poslova budno su pratili dolazak

346 Kada je riječ o povratku, odgovor bi se mogao svesti na to, zašto su se iseljavali Muslimani kada ih na to niko nije prisiljavao. Treba ukazati, piše dr. A. Kurpejović, i na činjenicu da u vrijeme intenzivnog i masovnog iseljavanja Mus limana iz rožajske opštine u Tursku bio veoma intenzivan privredni razvoj ove opštine. Po popisu stanovništva 1961. rožajska opština je imala 14.700 stanovni ka, od čega Muslimana 13.000. a 1971. godine 16.018, odnosno više u odnosu na 1961. godinu 1.318. stanovnika. Doseljavanjem iz drugih opština, uz visok prirod ni priraštaj, nadomješten je broj iseljenih stanovnika u ovom periodu u Tursku. Najviše doseljenih bilo je iz ivangradske, odnosno sadašnje beranske opštine iz regiona Bihora, jer se rožajska opština u tom periodu ubrzo ekonomski razvijala i postojala je mogućnost zapošljavanja. Doseljeni Muslimani iz Bihora su se naselili u predgrađu grada Rožaja, a mali broj se naseljavao po selima, na imanjima seljaka koji su se iselili u Tursku. Izgrađeno je nekoliko fabrika i iz dana u dan je rastao broj zaposlenih. Postojali su uslovi potpunog osnovnog, osmogodišnjeg, obrazovanja i svoreni uslovi za srednje obrazovanje u Gimnaziji i Školi učenika u privredi. Je dan broj učenika nakon završene srednje škole nastavio je studiranje u Crnoj Gori, Srbiji i drugim republikama. Nije bilo nikakvih ekcesnih slučajeva na relaciji re ligije niti nacionalne osobenosti. Bio je znatan broj poslanika Skupštine Crne Gore Muslimana”, u vladi i na nekim drugim funkcijama – prema: A. Kurpejović, Opšti osvrt na osnovne uzroke iseljavanja Muslimana Crne Gore u Tursku (1946-1970). 347 “Evo nekoliko podataka: područje Novog Pazara je 1968. godine po- setilo 1.328 stranaca, od čega samo iz Turske 719 lica; 1969. godine 983 lica, od čega samo iz Turske 486, a za 10 meseci 1970. godine 2.095 stranaca od čega samo iz Turske 1.224. Ovi odlasci iz Turske su interesantni u vezi s bezbedonosnim 117 “stranaca” u mjesta u kojima su bili rođeni, na način kao da se radi o neospornim neprijateljima i špijunima. Za one koji bi se vratili naveli su da su morali prevashodno biti materijalno osigurani, da neće pasti na teret društvene zajednice, da će biti lojalni. Nakon ovih uslijedile su “nove” informacije koje su se i dalje, po inerciji, bavile pretresanjem starih podataka, bez suptilnijih analiza. U Informaciji od 23. januara 1971. o iseljavanju u Tursku ističe se da do 1951. nije bilo iseljavanja i da je tek nakon “Džentlmenskog sporazuma” , “koji nije bio perfektan”, krenula rijeka iseljenika koja je prvobitno trebalo obuhvatiti samo pripadnike turske narodnosti u cilju spajanja porodica ali se to proširilo i na Muslimane. Pojam porodice nije bio ograničen samo na članove uže porodice. Pod ovim su se podrazumjevali bliži i daljni krvni srodnici, pa čak i srodnici po tazbini. U istoj informaciji stoji da je Turskoj kao nadoknada za “tursku imovinu” koja je nacionalizirana u Jugoslaviji ili potpala pod bilo kakve jugoslovenske zakone do kraja 1960. bilo isplaćeno 3.289.000 dolara. Ocijenjeno je da su osnovni razlozi za iseljavanje ekonomske i porodične prirode. Većina iseljenika je, po tome izvoru, bila iz siromašnih i zemljoradničkih porodica: “Opšta zaostalost i nizak kulturni nivo, verska i nacionalna osećanja bila su pogodno tlo za uticaj spoljne i unutrašnje propagande za iseljenje” pominjući dalje emisare turske vlade i turiste koji su govorili o blagodetima Turske.348 Dio onih koji su otišli u Tursku, ne našavši svoj mir i obećanu “oazu blagostanja”, poželio je da se, u svojoj naivnosti, ne poznajući svu složenost državne politike, i prepreke koje stoje na tom putu, vrati u rodni kraj. Međutim, njihove molbe za repatrijaciju sa puno nade, za koje se tvrdi da ih je bilo na hiljade, nailazile su na stanovitu odbojnost, prepreke i zatvorena vrata nadležnih.349 Prilikom posjete jugoslovenske situacijama, jer je Turska članica Atlantskog pakta, pa to za procenu situacije treba imati u vidu” – prema: IAR, Međuopštinska konferencija SK, “Neki od problema koji utiču na bezbednost ovog područja kao i na ličnu sigurnost građana”, materijal sa sjednice od 11. januar 1971. 348 IAR, Međuopštinska konferencija SK, k. 1, Informacija o iseljavanju Muslimana u Tursku i njihovom povratku od 23. januara 1971. 349 Naši iseljenici u Turskoj, Matica iseljenika Bosne i Hercegovine. Adil Zulfikarpašić navodi: “Naišao sam u Turskoj na niz ljudi koji su mi rekli da bi se htjeli vratiti, ali im je državljanstvo oduzeto” - cit. prema: M. Đilas-N. Gaće, Bošnjak Adil Zulfikarpašić, Cirih 1995, 104. 118 parlamentarne delegacije Republici Turskoj u oktobru 1968., ambasador Muhedin Begić i generalni konzul u Istanbulu Popov upoznali su ovu delegaciju s tim da mnogi iseljenici žele da se vrate, da tim povodom uporno dolaze u jugoslovenska diplomatsko-konzularna predstavništva tražeći informacije kako to da postignu, bez obzira što su nakon toga bili izloženi saslušavanjima turske policije. Diplomatski predstavnici su naročito naglasili da od strane iseljenika nije zabilježen nikakav antijugoslavenski ispad.350 Nakon toga, predsjednik Savezne skupštine Milentije Popović je zadužio Mijuška Šibalića, člana SIV-a i Ramiza Crnišanina, poslanika u Narodnoj skupštini Srbije, da, zajedno sa Radovanom Stijačićem, saveznim sekretarom sa unutrašnje poslove, razmotre mogućnosti povratka dijela tih iseljenika, vodeći računa o mogućim negativnim ekonomskim posljedicama njihovog povratka.351 Jugoslavenska vlada je u oktobru 1968. odredila uslove koje su povratnici iz Turske trebali ispuniti da bi ponovo stekli jugo slovensko državljanstvo. Prije svega su trebali dobiti otpust iz turskog državljanstva ili priložiti dokaze da će ga dobiti. Njihove zahtjeve su također trebale razmatrati posebne komisije u opštinama gdje su se namjeravali naseliti. Turske vlasti, a posebno turska ambasada u Beogradu, nijesu izdavali uvjerenje o otpustu iz državljanstva. Umjesto odgovora na svoje molbe, povratnici iz Turske su dobijali iz ambasade u Beogradu formulare sa brojnim pitanjima, koje su trebali popuniti, pa su od ovoga načina rješavanja svojih problema brzo odustajali. Jugoslavenske vlasti su tada, u pojedinim slučajevima, na osnovu čl. 8 Zakona o državljanstvu, davali jugoslovensko, i bez otpusta iz turskog državljanstva.352 Na primjeni ovog člana insistirali su partijski i opštinski organi iz Novog Pazara, Sjenice i Tutina.353 350 Ramiz Crnišanin, tada član jugoslovenske delegacije, docnije će pisati da su mu u jugoslovenskoj ambasadi tada rekli da “veliki broj iseljenih Muslimana želi da se vrati i da ni oni iz ambasade ne razumeju zašto naše vlasti imaju stav da ne odobravaju taj povratak. Pogotovo što se ti ljudi najkorektnije odnose prema našoj zemlji. Ističu da oni ne znaju ni za jedan antijugoslovenski postupak ili neku antijugoslovensku organizaciju koju bi sačinjavali ti naši iseljenici. Oni stalno dol aze u ambasadu i konzulate tražeći da im se odobri povratak. Pri tome znaju da će zbog svakog obilaska naših predstavništava imati posla sa policijom” - cit. prema: R. Crnišanin, Ličnosti i događanja, 264. 351 Dokumentacija Ramiza Crnišanina. 352 IAR, Međuopštinska konferencija SK Novi Pazar, k. 1, Informacija o iseljavanju Muslimana u Tursku i njihovom povratku od 23. januara 1971. 353 IAR, Međuopštinska konferencija Sk Novi Pazar, k. 1, Zaključci o isel javanju Muslimana u Tursku i njihovom povratku od 1. februara 1971. 119 U upornom savladavanju brojnih administrativnih prepreka donekle su uspijevali oni “srećnici” koji su, preko rada u Njemačkoj, nekako dobijali dozvole za povratak.354 Neke porodice su dolazile u Jugoslaviju sa pasošem, na osnovu jugoslovensko-turskog spo razuma, kojim im je bio omogućen boravak u trajanju od 60 dana. Nakon dolaska odmah su, izjavljujući da se više neće vratiti u Tursku, preduzimale mjere za prikupljanje dokumentacije za prijem u jugoslovensko državljanstvo i dokaze o obezbjeđivanju sredstava za život, nastojeći da cijeli postupak okončaju za tih 60 dana, “jer po osnovu ovog dolaska po pravilu produženja boravka preko 60 dana nema”. Neki su uspjeli da u ovom roku pribave potrebnu dokumentaciju, dok su drugi, kasneći, izlazili iz Jugoslavije i ponovo se vraćali, pošto im je taj ulazak omogućavao boravak od novih 60 dana. Pojedini povratnici su, pak, da ne bi napuštali Jugoslaviju, i išli preko granice, uz velike materijalne troškove, donosili ljekarska uvjerenja da nijesu sposobni za putovanje, da im je potrebno liječenje, tražeći na osnovu toga produženje boravka u cilju pribavljanja dokumentacije i riješenja svog statusa. Ove molbe su obično pratile i izjave da se ne smiju vraćati u Tursku, s obzirom da su tamošnje vlasti informisane o njihovim nastojanjima da povrate jugoslovensko državljanstvo, “te im je tamo nesiguran boravak”.355 Put povratka je za mnoge ostao ipak samo želja. Jugoslovenski organi su vraćali one koje su imali falsifikovan pasoš ili na neke druge načine pokušavali da ostanu.356 Pojedine porodice su davale velike sume novca falsifikatorima putnih isprava u Turskoj. Nakon toga, one su bile dovedene do Skoplja. Tu su im oduzimane ove isprave. Iz Skoplja su upućivane u Novi Pazar, bez ikakve dokumentacije. Po dolasku su i one preduzimale mjere za prijem u jugoslovensko državljanstvo i trajan ostanak u zemlji.357 Molbe nijesu mogle biti povoljno i brzo rješavane zbog komplikovane procedure i datih uputstava nadležnih organa jer se smatralo da su oni ispisivanjem iz jugoslovenskog državljanstva i prihvatanjem turskog postali stranci za zemlju u kojoj su bili rođeni. Indikativno je da se na ovom krajnje nehumanom i neshvatljivom

354 M. Lutovac, Etničke promene, 222. 355 IAR, SO NP, Sjednica SO Novi Pazar od 24. februara 1969. 356 IAR, Međuopštinska konferencija SK, k. 1, Informacija o iseljavanju Muslimana u Tursku i njihovom povratku od 23. januara 1971. 357 IAR, SO NP, Sjednica SO Novi Pazar od 24. februara 1969. 120 tretmanu posebno insistiralo kad su bili samo u pitanju Muslimani i Albanci koji su odlazili u Tursku i poželjeli da se vrate. Zemlja koja je širom svijeta isticala svoju širokogrudost i otvorenost, uslovljavala je svojim dojučerašnjim građanima pravo na povratak.358 Lica koja su otišla u druge zemlje su se mogla vratiti pošto im je bilo dozvoljeno da zadrže državljanstvo. Za mnoge više nije bilo povratka iz Turske. Iseljavanja su pratili emotivni istupi i opisi na sjednicama nadležnih organa, ali nije bilo dovoljno sluha niti spremnosti na višim instancama da se zaista razriješi ovo pitanje, da se studiozno analiziraju svi uzroci koji su doveli od iseljavanja. Početni pokušaji analize uzroka iseljavanja Muslimana, na lokalnom nivou, sveli su se, pojednostavljivanjem, skoro isključivo na ekonomske motive iako su oni zapravo bili tek dio izuzetno složenog mozaika, koji se nazirao tek u opštim natuknicama i nešto smjelijim nastupima pojedinih partijskih aktivista. Takav odnos će obilježiti sedamdesete i osamdesete godine XX vijeka. Niko se zapravo nije usudio da se detaljnije upušta u analiziranje odlazaka ljudi koji su iz jedne neizvjesnosti odlazili u drugu, već se sve prikrivalo politikantskim rječnikom i kalkulantskim uopštavanjima koja nijesu dozvoljavala da se ovaj problem detaljnije razriješi i osvijetli.359 Strah je bio prisutan i kod onih koji su odlazili, ali i kod onih koji su ostajali. Pragmatski razlozi su nadvladavali moralne u suočavanju sa istinom i neumoljivim činjenicama. U takvoj atmosferi mnogi su smatrali da ne treba otvarati ovaj osjetljivi

358 Zagrebački “Vjesnik u srijedu” pisao je 29. maja 1969. godine: “Naši iseljenici u Turskoj moraju čekati punih pet godina da bi stekli pravo povratka u Jugoslaviju, ali samo kao turisti. Za taj se put mora platiti više od 3.000 turskih lira (oko 3.600 novih dinara) za “državnu taksu”, zapravo kao mito nadležnim službenicima... Kako se vidi, naši državljani, pa čak i oni koji su bili zlostavljani i iseljeni, nisu ravni čak ni sa klasnim neprijateljima, kao što su četnici, ustaše, bje- logardejci, balističke bande i druge grupe. Od njih su, naime, mnogi amnestirani i imaju pravo da se povrate u domovinu, dok naši iseljenici iz Turske nemaju tog prava... U novim uvjetima u nas, osobito poslije Brionskog plenuma, stižu mno- gobrojna pisma i zahtjevi naših državljana iz Turske koji pitaju kako bi mogli ostvariti pravo da se vrate u domovinu. Oni nisu bili kriminalci niti su došli u sukob sa zakonom... Zaista, nije li neodrživo da i dalje ostane na snazi stara konvencija između naše zemlje i Turske, “naslijeđena” od predratne buržoaske Jugoslavije i podešena suvremenim uvjetima? Naime, obnovljena konventa, na žalost, gotovo ništa nije prihvatila od logike naših društvenih odnosa i demokratizacije. U pitanju su naši građani-iseljenici, ljudi prema kojima se u prošlosti teško griješilo”. 359 Upor. Savez komunista Srbije u ostvarivanju politike nacionalne ravnopravnosti, XV sjednica CK SKS, 142-147 (diskusija A. Hašimbegović). 121 problem bojeći se mogućih posljedica čiji se konačni ishod nije mogao predvidjeti. Sa latentnim strahom i zebnjom rasle su mnoge generacije Muslimana, pritisnute negativnim nasljeđem i iskustvima prošlosti, nesnalaženjem i neodlučnošću, razvijajući pritom osjećaj autocenzure i kompromisa sa sopstvenom savješću. Mnogi će “vrsni” analitičari i istraživači iseljene Muslimane zbog ranije nametnutog nacionalnog izjašnjavanja docnije tretirati kao iseljene Srbe.360 U svojim politikantskim opservacijama i statističkim dubiozama neće dublje ulaziti u pozadinu ovog složenog pitanja, niti će pružiti odgovor kamo su zapravo oni otišli.361 Seobe muslimanskog stanovništva će u znatnoj mjeri biti uopštavane ili zaobilažene. U etnografskoj publikaciji Narodi Jugoslavije, iz šezdesetih godina prošlog stoljeća, na jednom mjestu je bio spomenut “znatan broj Muslimana srpskog porijekla” koji su se iz BiH iselili u Tursku. Međutim, na drugom mjestu, kada su se nabrajali zemlje u kojima žive iseljenici iz Jugoslavije, potpuno je ignorirano postojanje 360 Upor. V. Krsmanović, Sandžak danas: između vilajetske prošlosti i budućnosti”, feljton, “Borba”, Beograd 25. jun 1990; upor. Ž. Tokalić, Sandžak. Zemlja Raška, Beograd 1991, 12-13. 361 Opšir. S. Bandžović, Vladavina olovnih slova, Libertas, br. 2, Novi Pa zar 1995, 12-13; Isti, Retorika neokrstaštva, u: Interkulturalnost i tolerancija, Beograd 1999, 232-233. Polemišući sa autorima koji govore o pojmu iseljenika i ne prave pritom razliku između pojma iseljeništva u druge krajeve iste zemlje od iseljavanja u drugu zemlju, dr. Atif Purivatra je ukazivao 1990. da Muslimani iseljeni u Tursku nijesu bili identični iseljenicima drugih naših naroda i narodnosti (Makedonaca, Hrvata, Srba, Slovenaca i dr.). Prvi sele iz svoje domovine u drugu zemlju, a drugi iz svog kraja u drugi kraj svoje domovine što je razlika: “Ta razlika se očituje i u indiferentnosti državnih i društvenih organa i organizacija, posebno matica iseljenika, koji ništa ne čine da zaštite kulturno-istorijske i nacionalne kara kteristike muslimanskih iseljenika u odnosu na iseljenike drugih naših naroda. Njih ni najmanje ne pogađa to što su muslimanski iseljenici potpuno prepušteni asimilovanju s narodom u novoj sredini, odrođavanju, dakle, što su bez svoje krivice svake godine bliži svojoj izgubljenosti za Jugoslaviju. Zato i mislim da je tretman iseljenih Muslimana prema tretmanu iseljenih pripadnika drugih naših naroda jedan od primarnih razloga, što je nepoznato, kako u našoj zemlji, tako i u svjetskim razmjerama zašto se Muslimani iseljavaju iz svoje rođene domovine u druge zemlje, a pogotovo ne to da je napuštanje uslovljeno odricanjem od svog državljanstva, tj. odricanjem od svog zavičaja, svoje rodne grude, svoga vlastitog bića. To je upravo suprotno zvaničnim političkim nastojanjima da svi naši građani zadrže u inostranstvu jugoslovensko državljanstvo. Nasuprot tome, samo se kod Muslimana insistira na otpustu iz jugoslovenskog državljanstva kod njihova isel javanja, što bez sumnje ima i svoju veliku specifičnost” – cit. prema: A. Purivatra, O problemima iseljavanja Muslimana, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, 633. 122 iseljenika u Turskoj.362 U pojedinim univerzitetskim udžbenicima, kada se govori o migracijama iz Jugoslavije, ovo pitanje će se potpuno minimizirati: “Među onima koji su za stalno emigrirali iz naše zemlje od 1948. do danas nalazi se 48.000 Italijana, 7.000 Jevreja, 15.000 Turaka i 67.000 Nemaca”.363 Preko iseljavanja etnički raznorodnog muslimanskog stanovništva u Tursku ćutke se prelazilo. Iseljavanja su, kao neizbježni pratilac, raspolutila Muslimane, postajući sastavni dio njihove nezavidne istorijske sudbine, lišavajući ih u znatnoj mjeri od dijela vitalne, duhovne snage. Nauka je dugo minimizirala razmjere ove istorijske drame jednog naroda. Mnogo je savremenih “naučnih” radova čiji autori istrajavaju na mentalnoj matrici XIX vijeka, kao pobornici epike i manihejske interpretacije istorije, olakih sudova koji su snagom inercije ukorjenjivani kao dogme.364 U nekim naučnim krugovima, postoji otpor prema propitivanju i reaktuelizaciji određenih tema, pošto im odgovaraju uprošćene slike. Robert M. Hejden piše da veliki dio retoričke snage nekih stavova u savremenim političkim

362 Prema: XVII sjednica CK SK BiH, diskusija J. Marjanovića, 180-181. 363 D. Rodić, Geografija Jugoslavije, II, Udžbenik za studente Prirodno- matematičkog fakulteta, Beograd 1975, 30. U objavljenoj karti (str. 22) o “jugoslovenskom stanovništvu izvan domovine” Turska nije označena. 364 Po Đuri Kovačeviću najkraće je putovanje Muslimana u prošlost: “Ono ima za potrebu za zaboravom starijih predaka, isticanjem sjaja turskog carstva, vrednosti islamske zajednice i kulture... Srbe sagledavaju kao rušioce njihovog sjajnog sveta, pa otuda i neprijateljstva i to da u ekstremnom pravoslavnom srp- stvu muslimanstvo znači izdaju i srpsku neslobodu” - nav. prema: Đ. Kovačević, Jugoslavija: osvajanje ili gubitak istorije, u: Raspad Jugoslavije. Produžetak ili kraj agonije, Beograd 1992, 19. Srpski akademik Antonije Isaković govori: “Srbi su Muslimanima ogledalo. Oni kad vide Srbe, kažu: ‘Ja sam preverio’. Naime, Musliman zna da je njegov predak, koji je bio pravoslavan i bio Srbin, prešao u islam – znači, preverio je. Ali, Musliman neće to da zna i da se ne bi na to podsećao, on čini masakre i zverstva, ne bi li uništio Srbina u sebi. Odatle ide to klanje. Muslimani, ustvari, neće da se sećaju svog porekla. A ja mislim da je cela stvar u muslimanstvu u tome da se oni sete svog porekla. Onaj koji je to uradio, on je oslobođen. To je uradio Meša Selimović. On je znao da Selimovići potiču od Vujovića sa granice Crne Gore i Hercegovine, koji su prešli na islam. Znao je to Meša, a znao je i njegov otac. I, osećao se Srbinom muslimanske vere. A nije slučajno ni Vuk Karadžić rekao:’Srbi Muhamedovog zakona, rimskog zakona’… Muslimani treba da čine da se ne stide svog porekla, koje ne seže više od trista go dina unazad. To nije tako duga istorija, sve može da se istraži. Međutim, oni neće da se sete svog srpskog porekla” – prema: “Duga”, Beograd 25. septembar 1993; Kovanje antijugosloveneske zavere, I, Beograd 2006, 316-317. 123 diskursima potiče iz “orijentalnog okvira” u kome “definitivno ne- evropska esencija jeste islam”, dok su muslimani “ne-evropljani”. Ostaje dilema da li je “biti musliman”, prema parafraziranju po jedinih autora, u savremenim uslovima, to “najjasnija metafora za subverzivnost i Drugost”.365 Pojedini turski političari (R. Erdoan) upozoravaju da je islamofobija zločin protiv čovječnosti, upravo kao što je antisemitizam.366 Uklanjanje istorijskih predrasuda uvijek je mukotrpan posao.367 Iskustva kazuju da su “stereotipi i potreba za stereotipnim mišljenjem jači od znanja i stečenog obrazovanja”. Samo neuki i nerazumni ljudi, pisao je Ivo Andrić, mogu smatrati da je prošlost mrtva i neprelaznim zidom zauvijek odvojena od sadašnjosti. Istina je, naprotiv, “da je sve ono što je čovek nekad mislio i osećao i radio neraskidljivo utkano u ovo što mi danas mislimo, osećamo i radimo. Unositi svetlost naučne istine u događaje prošlosti, znači služiti sadašnjosti”.368 Zablude dugo žive i teško se iskorjenjuju. Višestoljetna fama o “krugu turske magije” to rječito pokazuje.

365 Upor. R. Hejden, Muslimani kao “drugi” u srpskoj i hrvatskoj politici, Korak, br. 11, Sarajevo 2008, 33. Neki od visokih jugoslavenskih državnih funk cionera iz Crne Gore govoriće 1998. da manjine ne mogu imati veća prava od većinskih naroda: “Je li došlo vrijeme da Crnom Gorom upravljaju oni protiv ko jih su se naši preci borili” – prema: “Monitor”, br. 395, Podgorica 15. maj 1998. 366 Društvo ksenofobično, a vlada diskriminatorska, “Dnevni avaz”, Sa rajevo 1. mart 2011, 22. Dr. Miroljub Jeftić će 1992. navoditi da se Njemačka pripremala da se oslobodi oko milion Turaka koji su u njoj radili, koji su trebali potom biti upućeni u Bosnu. Po ovakvoj tezi Njemci bi se riješili “prljavih Azi- jata”, a u BiH bi bilo “milion muslimana više”, pa bi Turska imala “priliku za mešanje u naše unutrašnje stvari”. Na osnovu svega se izvodio zaključak: “Za Ju- goslaviju bi to bilo stvaranje nove Turske, jer bi ti ljudi doneli turski jezik i tursku nacionalnu svest i ideologiju”. Turski radnici bi zadržali svoje “nemačke plate”, a uz to bili “među braćom - bosanskim muslimanima, a njih Turci doživljavaju kao slovizirane Turke koje samo treba naučiti turski i - sve je rešeno” - prema: M. Halilović, Uvoz Turaka u Bosnu, “Nedjelja”, br. 104, Sarajevo 16. februar 1992. Dr. Radovan Samardžić je, pak, pisao kako je pod uticajem “velikog broja naseljenika južnoslovenskog i arbanaškog porekla, Turska počela obnavljanje svoje imperijalne tradicije i svog islamskog duha” - prema: R. Samardžić, Na rubu istorije, Beograd 1994, 225-226. 367 Istina je za masu, ukazivao je svojedobno Osvald Špengler, ono što se stalno čita i sluša: “Može neka sirota glava negde sediti i sakupljati razloge koliko god hoće da bi se utvrdila “istina” – to ostaje njegova istina” – prema: O. Špengler, Propast Zapada: nacrti za morfologiju istorije sveta, II, Beograd 1937, 552. 368 Cit. prema: I. Andrić, Kad je reč o arhivima, Arhivski almanah, br. 2-3, Beograd 1960, 7. 124 II ISELJENIŠTVO U TURSKOJ

Često se navodi da je konstrukcija etničkih ili kulturnih granica potpuno arbitražna.369 Turska je prostor na kojem su se, navodi dr. Olga Zirojević, miješali razni civilizacijski krugovi – vizantijski, arapski, persijski, kineski, indijski, bliskoistočni i mnogi drugi: “Turci su duševan i patrijahalno vaspitan narod koji izuzetno poštuje svoju istoriju. Oni o svojim precima govore sa beskrajnim, niti lažnim, niti preteranim poštovanjem. I oni ih ne otkrivaju ponovo, kao mi”.370 Savremeno tursko društvo koje se može nazvati društvom ljudskog preobražaja, sačinjeno je od skoro 60 etničkih grupa i predstavlja društvenu sintezu hiljadu godina stare anadolske i balkanske istorije.371 U Republici Turskoj živi mnogo 369 A. Bošković, Etnologija svakodnevnog života, Beograd 2005, 113. 370 “Novi pančevac”, Pančevo 26. avgust 1993, 10. Ona takođe ukazuje da su u XV i XV stoljeću Sloveni, “pretežno Srbi, zauzimali najviše položaje u Carstvu, a tu su bile i rodbinske veze (sultanija Mara u haremu Murata Drugog). Sve je to doprinelo, što se odavno zna, da se srpski jezik koristio kako u upravi tako i u diplomatskoj korespon denciji. U Istanbulu su postojale slovenske kancelarije koje su vodile prepisku sa bal kanskim provincijama, Dubrovačkom republikom, pa i samom Ugarskom. Ove kancel arije postojale su u carskoj prestonici sve do vremena sultana Sulejmana Drugog (u Evropi je nazivan Veličanstvenim, a za Turke je Prvi ili Kanuni odnosno Zakonodavac; 1520-1566). Zna se, takođe, da su čak i neki sultani (Mehmed Drugi, Sulejman drugi) naučili naš jezik. I evropski savremenici govore o korišćenju četiri jezika u carstvu: turskom, arapskom, na trećem mestu je Ilirika i, najzad, konstantinopoljski grčki. I ovaj poslednji jezik igrao je na Porti veliku ulogu, čak u izvesnom smislu, i veću. Sultani i visoki dostojanstvenici koristili su ga u diplomatskoj korespondenciji sa Evropom. Poznato je da je sultan Mehmed Drugi (Osvajač ili Fatih) govorio grčki, a posedovao je i grčke spise” – cit. prema: O. Zirojević, Pravo blago u biblioteci, “Politika”, Magazin dodatak, Beograd 15. maj 2011. 371 “Svijet”, br. 28, Sarajevo 22. mart 1998. 125 muslimanskih iseljenika i njihovih potomaka porijeklom iz krajeva postjugoslovenskih zemalja. Te iseljenike, osim turskog i albanskog čini i brojno stanovništvo slovenskog porijekla.372 Ajdin Rakić piše 2008., ne navodeći izvore, da je u Turskoj broj “Muslimana koji vode porijeklo iz Crne Gore veći od današnjeg ukupnog broja stanovništva u Crnoj Gori, što znači da je Turska najveća crnogorska dijaspora”.373 Od useljavanja stotina hiljada iseljenika prošlo je više stoljeća. U međuvremenu su stasale generacije njihovih potomaka, potpuno ili gotovo potpuno odvojenih od nekadašnje matične zemlje.374 Širom te države, uprkos tome, se mogu vidjeti naseobine, naselja, sela , pa i gradovi sa velikim brojem turskih državljana koji govore jezikom zemalja iz kojih su došli, organizuju se u svojevrsne oblike okupljanja, održavaju više ili manje intenzivne veze sa svojom rodbinom, prijateljima i poznanicima u krajevima iz kojih su davno potekli. Radi se o lojalnim turskim državljanima koji su prihvatili i usvojili vrijednosti društva koje ih je primilo. Na pretpolitičkom nivou oni imaju svijest o različitom etničkom porijeklu, pri čemu je vjerski element bila presudna komponenta tog porijekla.375 372 Problem muhadžirskih pokreta sa Balkana postao je česta tema mnogih dokumentarnih programa, romana i poezije u Turskoj. U dokumentarnom serijalu “Progonstvo i smrt” koji je emitovan 2008. na turskim televizijama, govori se o velikim dramama ljudi koji su raznim pritiscima, etničkim čišćenjima, diskrimi natorskim mjerama protjerivani sa Balkana u posljednjih 150 godina osmanske države – vidi: G. O. Gecer, Fenomen migracije i pokušaji spriječavanja iste nakon okupacije Bosne i Hercegovine, Saznanja, br. 3, Tuzla 2009, 173, nap. 1. 373 A. Rakić, Turska u srcu, Crna Gora u duši, “Monitor”, br. 933, Pod gorica 5. septembar 2008, 48-50. 374 Opšir. S. Bandžović, Iseljenici iz Sandžaka u Turskoj, Novopazarski zbornik, br. 20, Novi Pazar 1996, 137-154; Isti, Iseljeništvo iz Sandžaka u Turskoj, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVII, Prijepolje 1997, 211- 213; Isti, Uzroci muhadžirskih pokreta iz Bosne i Hercegovine 1878-1912., Alma nah, br. 48-49, Podgorica 2010, 89-128. Zanimljiv zapis je napravio Ferko Šantić kada je krajem juna 1986. boravio u jednom anadolskom selu u kojem su živjeli iseljenici iz Hercegovine, gdje je čuo stare hercegovačke pjesme: “Nevjerovatno, tri hiljade kilometara od njihove Hercegovine živi u izvornom obliku pjesma koja se više ni u samoj Hercegovini ne pjeva. Pokušavam zapjevati s njima. Stvarno ne mogu. Duša mi jeca, plače bez suza, ali u grču sam. Čitav skup mi liči na skup duhova. Da li ovo kroz njih pjevaju duhovi njihovih očeva i djedova a da oni toga nisu ni svjesni” – vidi: F. Šantić, Zapisi iz Anadolije, “Sandžak”, br. 7-8, Sarajevo, februara 1991. 375 M. Dogo, Neka zapažanja o osmanlijskom nasleđu i seobama muslimana, “Književne novine”, br. 908, Beograd 15. maj 1995. 126 Pod novim podnebljem

Krajem XIX i početkom XX vijeka muhadžiri iz Crne Gore su se rasipali širom Osmanskog carstva.376 Dio je ostajao na Balkanu, dok su neki dospjeli do Anadolije. Višegeneracijski muhadžirski put neće biti prekinut. Predstave o tom putu u nauci i publicistici ostaće višeslojne.377 U Anadoliju su posljednjih decenija XIX stoljeća, pored muhadžira sa Balkana, pristigle na hiljade muhadžira iz provincija Kars i Ardahan koje su bile pripojene Rusiji, Tatari sa Krima, Kazana i Azerija. Nakon proglašenja autonomije Krita 1897. desetine hiljada muslimana napustilo je ovo ostrvo i naselilo se na zapadnoj obali Anadolije. Dolazak muhadžira u Anadoliju doveo

376 Jedan od njih, Murat M. Oručević iz Podgorice podnio je 1909. zahtjev za dobijanje pasoša crnogorskim vlastima kako bi se iselio: “Murat M. Oručević iz Podgorice; vjeroispovijedi muhamedanske; rođen u Podgorici, star 50 god. Stasa srednjeg; kose prosijede; očiju smeđih, usta i nosa običnog; brkova smeđih; oso bitih znakova nema, stanja oženjen; namjerava iseliti se iz Crne Gore u Prevezi- Turskoj. Oručević vodi sobom: Humu ženu od 50 god. staru, Useina sina 26 god, Meda 23 god, Mahmuta 18 god, Ahmeta 13 god, Osmana unuka tri god, Ibrahima pola god, Fatu snahu 37 godina, Zepu 21 godinu. Oručević je podnio razrešnicu od nadležnog mu komandanta bataleona g. komandijera Selima Bibezića, kao i uvjerenje od kapetanskog suda da nikakvih državnih dažbina ne duguje, te se isti upućuje Knj. Ministarstvu radi primanja pasoša” – cit. prema: A. Rakić, Turska u srcu, Crna Gora u duši, 49. Pored Murata M. Oručevića, pasoše za iseljenje u Prevezu, primorsko naselje u Epiru, na obali Jonskog mora, dobili su tada, prema arhivskim istraživanjima Predraga Vukića, i Seljo Averić, sa porodicom, Zahir Hadžibulić sa ženom Sabirom, Omer Amatović i Buto Delalić. Preveza je nakon Prvog balkanskog rata ušla u sastav grčke države; takođe vidi: P. Vukić, Iselja- vanje podgoričkih muslimana u Berane u toku 1910. i 1911., Almanah, br. 35-36, Podgorica 2006, 313-316. 377 Živko M. Andrijašević navodi pismo koje je početkom septembra 1878. Šaćir efendija Pivodić uputio iz Tuzle crnogorskom knjazu Nikoli, u kome se, po pitanju odlaska muslimanskog stanovništva iz Nikšića, između ostaloga, kaže: “Znamo i čujemo i sada kako su moji nišići a osobito moja rodbina mirno izašli i oni koji su ostali kako zadovoljno i veselo žive. Zato vama odviše zafaljujemo i blagodarimo na vašu ljubav i junaštvo poštenja. Ostajemo vas i vašega punca a našega prijatelja Petra Vukotića pozdravljajući. Mi smo u Tuzli kod muktir(a). Ja vaš prijatelj Šaćir Efendija Pivodić iz Nikšića” – cit. prema. Ž. M. Andrijašević, Tri dokumenta, “Monitor”, br. 392, Podgorica 24. april 1998, 45. Šefko Alomerović je pisao da je knjaz Nikola nikšićkim muslimanima dozvolio da “prilikom napuštanja grada zadjenu za pojas prazne kubure i opašu “krive sablje”, zbog čega se i danas njihovi potomci, koji žive duboko u Anadoliji kunu “čašću kralja Nikole” – prema: “Has”, br. 78, Novi Pazar 20. jul 1999. 127 je do krupnih promjena u brojčanom sastavu stanovništva. Neke provincije, poput Burse, koje su zbog slabe naseljenosti i prirodnih bogatstava privukle veliki broj muhadžira, udvostručile su 1876.- 1906. svoju populaciju. Prvobitno smještani po selima, muhadžiri su ubrzo počeli da uvećavaju dimenzije ruralnog egzodusa. Oni su nakon 1878. dobili pravo da se naseljavaju u urbanim zonama. Od tada se oko centralnih anadolskih gradova, pojavljuju kvartovi muhadžira koji su se razlikovali po planu i tipu naseobina. Takav je bio slučaj “bosanskog kvarta” u Ankari ili nekoliko kvartova u Čorumu, nastalih 1881.-1892. godine. Muhadžiri sa Balkana donosili su sa sobom znanje, a pojavljivao se, kod manjeg dijela, i kapital koji im je davao prilike da otvore svoje firme. U okviru srednje muslimanske klase, koja počinje da se obrazuje krajem XIX stoljeća bilo je mnogo muhadžira. Njihov doprinos je bio značajan i na intelektualnom planu. Dolazak ogromnog broja muhadžira uveo je u Anadoliju veliku jezičku raznovrsnost. Asimilacija je tekla veoma sporo. To je bio jedan od problema koje je Osmansko carstvo ostavilo Turskoj.378 378 F. Žoržon, Poslednji trzaji (1878-1908), u: Istorija Osmanskog carstva, 657. Kroz čitava stoljeća koncept hidžre imao je snažan uticaj na musliman sku misao i praksu. Ovaj koncept je postao sastavni dio osmanskog intelektu alnog nasljeđa. Za muslimane na osmanskom dijelu Balkanu, kao najbrojnije stanovništvo, uprkos činjenici da je većina njih živjela na granici islamskog svi jeta, suočena sa neprijateljskim evropsko-hrišćanskim svijetom, islam je, smatra Kemal Karpat, ostao apolitičan sve dok nisu desetkovani. Njihova pasivna kul turno-vjerska svijest mogla se lako preobratiti u impulsivni muslimanski identitet kada su to okolnosti zahtijevale. Međutim, sve do pojave migracije, islamski iden titet ovih muslimana održavao se mahom u nepolitičkim obredima i društvenoj praksi. Migranti su bili krajnje raznoliki u pogledu društvenog, etno-lingvističkog i historijskog porijekla. Karpat smatra da su se oni u mjestu svoga porijekla iden tifikovali s islamom u smislu društvenog ponašanja i rituala više nego u smislu političkog sistema. Prije seoba u srce Carstva, većina tih muslimana se identi fikovala sa svojim plemenom ili etničkom grupom, dok je islam u principu osigu ravao pravilo društvenog ponašanja i sekundarni izvor identiteta. Proces seoba je promijenio ovaj relativno pasivni grupni muslimanski identitet u mnogo in tezivniju političku svijest šireći njen geografski i ideološki okvir. Proces seoba nije samo promijenio izvorni grupni muslimanski identitet migranata, već je i po mogao da se politizuje identitetom muslimana u krajevima u koje su se naselili. Seobe i okolnosti koje su ih proizvele bile su katalizator promjene vjerskog i kul turnog identiteta migranata u novi dinamični politički identitet povezan s novim konceptom muslimanske teritorijalne države; opšir. K. Karpat, Hidžret iz Rusije i sa Balkana: proces samodefinisanja u kasnoj osmanlijskoj državi, u: Muslimani Balkana: “Istočno pitanje” u XX. vijeku, Tuzla 2001. 128 Muhadžiri ipak nijesu većinom nailazili na ono što su s očitom nadom priželjkivali. U bespućima Anadolije “mnogi su umirali, a oni koji su ostali u životu, sačuvali su jezik i svoje običaje; mislima vazda živjeli sa svojim rodnim krajem”.379 Suočavanje sa grubom realnošću i novim svijetom je razbijalo iluzije, nadanja i snove kojima su se zanosili. Posebno su loše prihvatani oni koji nisu znali turski jezik.380 Jovan Cvijić 1910. piše: “Pričali su mi bosanski muhadžiri, koji su kao mladići pošli u Malu Aziju i onamo naučili turski kao što prost čovek, koji se potuca po Austriji ili Nemačkoj nauči nemački, da svaki Osmanlija pozna od prve reči da su stranci i da se s njima kao sa strancima ponaša... Jedno veče sam se sastao radi razgovora sa važnijim bosanskim muhadžirima iz Bruse. Bilo je teško gledati te opale i oronule ljude, mahom predstavnike nekoliko najpoznatijih i najsilnijih bosanskih porodica. Svi su se samo tužili i kajali, što su napustili svoju zemlju, ali su se time branili što se pod “Švabom” nije moglo izdržati”.381 Obilazeći 1910. iseljenike u

379 Jahja efendija Musić - plavski muftija i kadija Gusinjskog okruga, 321. 380 Š. Filandra, Bošnjačka politika, Sarajevo 1998, 30. Iz Sivri Hisara stiza lo je pismo u Bosnu: “Ja sam živ, hvala Bogu, samo mi je od dana do dana teže i nikad se čovjek ovdje obiknut ne može. Niko ne radi ništa već ako ima Bošnjak jednu žutu medžidiju ili dvije, pa ide na selo da kupi šta, neće ga ubiti već mu uzmu ovo para pa kažu: hajde sad kajmakamu pa tuži. Tako mi Boga, ne more se živiti! Turkuše gledaju na nas ko na krmke. No ima dana kada više ne plačem nego šutim. Nemam pasoša da bježim, niti imam jedne krajcare. Ovo malo ti namrčih, više ne smijem... Sarajlije su u Sivri Hisaru, vilajet Angora, pate se i plaču”. Jedan muhadžir je pisao iz Adapazara: “Svi se kajemo i plačemo. Turkuše nas ne trpe, pa kako s njima ne more biti sloge i mira, jer su to ljudi zadrti i i kavgadžije, to ima nas Bošnjaka zbog svađe i tučnjave uvijek na sudu, a na žalost i zbog krađa, jer će čovjek sagnuti za tuđim malom, kad ga glad na zlo natjera”. Iz Ankare je neki muhadžir pisao: “Rado bi se vratili svi naši muhadžiri, ali nam ne daju ovamošnje vlasti, a i nemamo sa čim. Turkuše spram Bošnjaka su gore nego se zamisliti more”; opšir. S. Bandžović, Iseljavanje Bošnjaka u Tursku, 614-616. 381 J. Cvijić, Govori i članci, 200-201. Sarajevski list “Gajret”, nastojeći da utiče da se zaustavi iseljavanje muslimanskog stanovništva iz BiH, pisao je početkom februara 1910. da u tuđem, nepoznatom svijetu, “ne može biti sladak ni najljepši zalogaj, jer se on svaki čas zagorčuje i pretvara se u slatki šećer u grki pelen i čemer. Jer, šta je lakše nego biti ismijan i pogrđen kad se čovjek nađe u tuđem svijetu, među tuđim ljudima, koji imaju drukčije običaje i koji govore drugim, nepoznatim jezikom. Ništa nije lakše nego biti prezren, i odbačen među tuđim ljudima, koji ti ne razumiju jezika, kojim ih nastojiš umoliti, da ti dadu za rade, a svaki onaj nevoljnik koji mora pružiti ruku, da isprosi komad hljeba, gori je od najprezrenijeg skota u očima stranca i neznanca koji ga ljutito otjera i odgurne 129 Osmanskom carstvu, J. Cvijić je zapisao da je po njihovom dolasku u malarične i močvarne krajeve, odmah pomrlo blizu jedne trećine, mahom djece, tumačeći to naglim prelaskom iz svježe i hladne Bosne u suhu Anadoliju. Oni, pak, koji su se naselili po sredinama koje su klimatski i morfološki bile slične starim krajevima poput onih u Mramornom primorju (Karamursel, i okolna sela: Olukli, Karabunar, Hayriye, Insaniye i druga) koje su naselili hercegovački iseljenici brže su se, bez nekih poteškoća, prilagođavali. Cvijić je iznio i mišljenje da će i potomstvo iseljenika izumirati iz istih razloga. S. Smlatić je sedamdesetih godina XX stoljeća ustanovio da se ta Cvijićeva “prognoza” nije ostvarila, da je natalitet adaptiranih doseljenika, naprotiv, stalno rastao.382 Prvi doseljenici se nisu lako adaptirali “naročito starci koji nisu mogli da nauče turski i koji vazda osjećaju da ih ovdje smatraju kao strance”.383 veleći: “Dosta mi je i naše sirotinje, nego mi se još dovlače kojekakvi probisvjeti iz tuđeg svijata”, itd. Jest, na svome topragu, u svojoj rodnoj grudi, gdje se ljudi međusobno poznaju, može svaki naći nekoga koji ga razumije. Imaš kome da kažeš derte i čedere, imaš kome da se potužiš na nevolje i nedaće, imaš u kog i da uzajmiš u potrebi; imaš napokon u koga i da isprosiš u nevolji. Svijet te poznaje i razumije te, pa te neće odbiti ni odbaciti, a najmanje će te prezreti rezil učiniti. O, jest teško i nevoljno je tamo, gdje nema svoga brata ni bližnjega. Pa ipak ima naše braće, koja se odlučuju na taj sudbonosni korak, koji se zove hidžret, pa ipak imade našeg svijeta, koji napusti ovu zemlju, ovaj krvlju djedova naših natopljeni toprag, i ode u ledinu, tuđinu u daleki nepoznati svijet “gdje svoga nema i gdje brata nije”. Ipak ima naše jadne braće, koja pođu na taj sudbonosan put, na kojem im je sigurna propast… Prema tome naš iseljenik ne može da seobom popravi i poboljša svoje imovinsko stanje, pa je prema tome lakomost onih naših ljudi, koji čuju za kojekakve “dunume zemlje, volove i lire”, što car daje muhadžirima, glupa, pa ne bi trebalo niko da se na takve glase polakomi”. 382 S. Smlatić, Iseljavanje jugoslovenskih Muslimana u Tursku i njihovo prilagođavanje novoj sredini, 8. Smlatić navodi primjer porodice Mehmeda i Tahe Kličić iz cazinskog kraja koja se 1927. doselila u Tursku. Tada je imala samo šest članova, a već 1967. bilo je 40 članova grupisanih u sedam porodica. 383 G. Gravier, Emigracija Muslimana iz Bosne i Hercegovine, Pregled, god. I, br. 7-8, Sarajevo 1911, 477. U selu Aksidžam, nedaleko od grada Kirklareli ja, žive iseljenici iz Bosne i Sandžaka, čije su porodice stigle prvih decenija XX stoljeća. Tu su Bajraktarevići iz Foče, Šahovići i Balote iz Novog Pazara, Hadžifejzovići iz Sjenice, Karačići iz Bijelog Polja, Maslahati iz Sarajeva, kao i porodice: Šatara, Pilavovića, Gegića, Kovačevića, Biberovića, Gudževića. Ejub Pilavović, sada Ulkar, sjećao se da su mu roditelji govorili da su njegovi došli iz Bosanske krajine. Nisu direktno, već su malo “šjedali” u Novom Pazaru, a da su odatle, nakon balkanskih ratova, otišli u Tursku – vidi: “Preporod”, br. 16/925, Sarajevo 1. juni 2010, 30. 130 Epoha „kratkog“ XX vijeka je, zahvaljujući brojnim fe nomenima, postala najkontradiktorniji period u istoriji ljudskog društva. Rasprave o ratovima i pravdi su još uvijek politički i moralno neophodne.384 Pravda za zločince i žrtve može tražiti razdvajanje nacionalnosti „od zločina i naglašavanje važnosti viktimizacije na individualnom nivou“.385 Tokom balkanskih ratova 1912.-1913. ušao je u upotrebu termin “balkanizacija” koji označava stvaranje većeg broja državica na prethodnoj teritoriji jedne veće zemlje ili carstva. Od Atlantika do Urala bilo je uoči Prvog svjetskog rata 21 država. Prvih decenija XXI vijeka na istom prostoru bilo je već 48 država.386 Nakon balkanskih i Prvog svjetskog rata u Anadoliju je došlo do velikog priliva muslimanskog stanovništva iz drugih država, pa i iz krajeva koji su ušli u sastav Crne Gore 1912. godine.387 Austrijski 384 M. Volzer, Pravedni i nepravedni ratovi: moralni argumenti sa istorijskim primerima, Beograd 2010, 8. 385 Karl Jaspers je prije više decenija primjetio da ne postoji pojam “pro tezanja nacionalnog karaktera na svakog pojedinog pripadnika nacije… narod ne može junački poginuti, ne može biti zločinac, ne može postupati moralno ili nemoralno: to mogu samo pojedinci” – cit. prema: D. MacDonald, Suživot ili međusobna mržnja?, u: Suočavanje s jugoslavenskim kontraverzama: inicijativa naučnika: centralnoevropske studije, priredili C. Ingrao- Th. A. Emmert, Sarajevo 2010, 378. 386 B. Milanović, Početak balkanizacije Afrike?, “Politika”, Beograd 22. april 2011. 387 Iz nekih od tih krajeva stanovništvo se kontinuirano selilo. Iz Gornjeg Bihora, su se 1913.-1914. iz sela Bor iselile porodice Hadrović Naila, Haka, Riz va, Meše, Osmana, Bajrama, Ibre, Hadra, Vejsela, Hasana, Sinana, Huse, Kadrije, Murata, Suke, Omera, Mehmeda, Huseina, Hamida, Haska, Paše, Derviša, Šefta, Mehović Murata, Osmana, Avdula, Neka, Nedžiba, Džafera, Ragipa, Ujkana, Jak upa, Vjesela, Halita, Zahita, Nazifa i Arslana, Haka (1920) Đule, Hašima (1925) i Ruša (1930). Iz Kruščice porodice Ličina Hamida, Haska, Saka, Hafiza, Haćima, Jupa, Zumbera, Umera, Džanka, Bećira, Ajdina, Jašara, Aljka, Ibrahima, Džafera, Isaha, Aziza, Ibre, Smaje, Naha, Huseina, Šefke, Ise, Daša, Smaila, Hadre, Se jda, Rizvana, Muslima, Pajaza, Hajradina, Tahira i Mahita. Iz Vrševa: Hajdarpašić Dana (1936), Hajdarpašić Meha (1954), Osmana, Naila, Bajrama, Džeka, Ka suma, Muharema, Sulejmana, Arslana, Zverotić Šema, Saliha, Ramiza, Zenuna, Ćamila, Arifa, Javorovac Sajka, Šabana, Kadrije, Avdije, Saita, Malića i Smaila. Iz Lagatora: Ramčilović Mule, Zaima, Šabana, Mahmuta, Rahmana, Mehmeda, Avdije (1913), Ljutvije, Memiša (1913), Emšira, Latifa (1928), Sada (1962), Avdi je (1962), Selima (1913), Šerifa, Malić Miralema, Rugovac Colja, Latić Umera, Ibrahima i Suka. Iz Radmanaca: Ličina Sada, Naka, Duka, Šabana, Biša, Rastoder Mehe, Tahira, Kožar Tala, Kožar Bajrama, Iljaza, Kršić Tahira i Halita. Iz Dobro- dola porodice Šabotić Bahtijara, Zike, Zene, Bahte, Sefadila, Safeta, Rizaha, Mu 131 konzularni agent u Bursi izvještavao je da je, zbog okrutnosti bugarske armije, prispjelo u vilajet Bursa samo do novembra 1912. oko 21.000 izbjeglica iz Rumelije.388 Nakon grčkog zauzimanja Epira 1913. godine, gdje je bilo oko 155.000 muslimana (44% ukupnog stanovništva), uključujući 100.000 Albanaca, polovina je odmah pobjegla u Anadoliju i Albaniju.389 Teške nevolje je tada izbjeglicama, pored oskudice i neizvjesnosti, kao i ostalom turskom stanovništvu, donijela i epidemija kolere koja je uzimala znatne žrtve. Bugarska i Rumunija su, u cilju inteziviranja procesa iseljavanja, dozvolile muslimanskom stanovništvu da rasprodaje svoja imanja, i da ponesu dio prihoda sa sobom. Kao posljedica toga, jedan broj begova i aga, od kojih su mnogi imali velike zemljišne posjede, donio je izvjestan kapital u Istanbul. Ovi relativno dobrostojeći useljenici kupovali su posjede, mahom po gradovima, postajući brzo dio osmanske gradske elite.390 Neki su investirali kapital u trgovinu i mala indsutrijska preduzeća, proširujući time gradski preduzetnički sloj u nastajanju, dodajući mu muslimansku dimenziju. Migracioni pokreti su uvijek dolazili nakon velikih ratova ali i kao posljedica brojnih političkih, ekonomskih, socijalnih, kulturnih i drugih neriješenih problema. Iseljeništvo iz Sandžaka rasulo se tokom prohujalih decenija širom Republike Turske. Sreću su imali oni muhadžiri koji su naselili obalski pojas Mediterana, od Jalove prema Izmiru (Smirna), naseljeni nakon Prvog svjetskog rata na prostoru koje je napustilo grčko stanovništvo. To je veoma bogat i plodan dio harema, Velije, Džanke i Rašida. Iz Petnice: Muratović Aziza, Šeće, Džafera, Beća, Bajrama, Spahe, Delije, Malića, Halila, Tahira i Murata. Iz Vrbice: Agović Zaima, Cikotić Avdula, Ćeman Ujkana (1913), Ćeman Selmana (1960), Taraniš Bahti jara, Adila, Selima (1958), Hadrović Saita (1934). Iz Godočelja: Kočan Ismeta, Mule, Hakija, Adema, Smaila, Hamdije, Nuhe (1960). Iz Savinog Bora: Rastoder Ćazima, Hajriza, Vejsela, Baše, Sinana, Paša, Avdije. Iz Kalice: Osmanović Bejte, Zaima, Suka, Jusufa, Mehmeda, Mete. Iz Tucanja: Šabotić Rame (1934), Deste (1934), Ahme (1934), Smaila (1934), Sejde (1968) i Šeće (1968). Iz Murovaca: Škrijelj Muja, Reha i Ragipa. Iz Dašće Rijeke: Škrijelj Hasima, Avdije i Smaje. Iz Javorovine Škrijelj Redžepa. Iz Trpeza porodica Talević Bahte (1934) – prema: S. Adrović, Gornji Bihor, 39-40. 388 T. Kraljačić, Povratak muslimanskih iseljenika iz Bosne i Hercegovine u toku Prvog balkanskog rata, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, 152. 389 Opšir. J. McCarthy, Death and Exile. The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims 1821-1922, The Darwin Press, New Jersey 1996, 135-178. 390 K. Karpat, Hidžret iz Rusije i s Balkana: Proces samodefiniranja u kasnoj osmanlijskoj državi, Znakovi vremena, br. 12, Sarajevo 2001, 188. 132 Turske.391 U Čanakleru žive potomci muhadžira koji su se tu doselili 1912. godine. Sačuvali su svoj jezik od zaborava. Život muhadžira pristiglih u periodu između dva svjetska rata u cjelini nije bio lak.392 Muslimani prispjeli u tom periodu, koji su posjedovali neko obrazovanje, brže su rješavali svoje egzistencijalne probleme, jer je u početku Ataturkove vladavine Turskoj nedostajao školovani kadar.393 Bio je to mukotrpan početak izgradnje novog turskog društva, na dugom putu njegove modernizacije. Ataturkova vizija moderne Turske “imala je kapitalistički Zapad kao osnovnu referencu”.394 Do nastavka i novog vala iseljavanja muslimanskog stanovništva sa Balkana doći će nakon Drugog svjetskog rata. Iseljavanja muslimana biće nastavljena i narednih decenija iz Jugoslavije.

Tegobe i iskušenja

U Turskoj je i nakon Drugog svjetskog rata poljoprivreda ostala najvažnija grana privrede. Ona je bila agrarno-sirovinska zemlja. Oko ¾ stanovništva bavilo se poljoprivredom i davalo oko polovine nacionalnog dohotka. U zemlji je 1944. bilo samo oko 1000 traktora, nasuprot oko dva miliona drvenih plugova i milion gvozdenih plugova. Zahvaljujući pomoći i kreditima SAD, samo u 391 B. Mušović, Neke karakteristike života i običaja sandžačkih Musli- mana iseljenih u Tursku (u daljem tekstu: Neke karakteristike života i običaja), diplomski rad, rukopis, Filozofski fakultet, Beograd 1993, 7; Ista, Neke karakteristike života i običaja Muslimana iz Novopazarskog Sandžaka iseljenih u Tursku, Etnoantropološki problemi, Etnografski institut, sv. 11-12, Beograd 1996-1997, 18-19. 392 Stari Nazim Kerkey porijeklom iz Ribarića, u tutinskom kraju, čija je porodica došla 1925. i naselila se u selu Balabankoy, kazivao je 2010. o tome kroz šta su sve prošli: “Troje nas je živih što smo došli otuda. Još moj brat i jedna žena. Kada smo ovdje, sefte uljegli bilo nas je 37 kuća. Iz Ribarića i Jezgrovića, oklen smo došli. Nije bilo ništa, ni puta. Bugari izbjegli, ostale male kuće, prazne. Vjeruj velku smo muku vidjeli. Para se nemaše. Odavde trijes-četeres kilometara ljudi su na hrbatu donosili trijest kila žita. Nema hajvana, nema ništa. Sada je do bro. Dobro živimo” – cit. prema: A. Hodžić-M. Kalajdžić, “Moji su negdje po viš Sarajva, selo Lukovac, ima hin puno što sam ih poznavo, nemere da mi nampane”, “Preporod”, br. 16/925, Sarajevo 1. juni 2010, 30. 393 M. Hadžišehović, Muslimanka, 179. 394 D. Tanasković, Globalne koordinate neoosmanizma, feljton, “Politika”, Beograd 8. mart 2011. 133 toku 1952. uvezeno je oko 17.000 traktora. Njihov broj se povećao sa oko 2.500 u 1948. na 37.000 početkom 1953. godine. Uvezeno je na hiljade drugih poljoprivrednih mašina. Zbog nedovoljnih prinosa, Turska je morala 1954. da sklopi sporazum o kupovini žitarica od SAD, u zamjenu za hrom, kako bi mogla da podmiri potrebe ishrane svog stanovništva.395 Iseljenici iz Sandžaka nakon Drugog svjetskog rata naseljavali su se mahom na periferiji velikih gradova Istanbula, Izmira (u Budži), Adapazara, gdje su formirali svoja naselja poput Pendika, Bešjuzevlera, Kartala, Jeni Bosne, Bajrampaše, Zejtinburua, Alibe lkaja, Kučuk koja i Jildrim mahale. Veliki gradovi su pružali mogućnost muhadžirima da dođu do sredstava za život, pa se, za raz liku od svojih prethodnika, nijesu naseljavali po selima.396 Za prvih pet godina bili su oslobođeni državnog poreza. Za mnoge poratne doseljenike, naročito one sa sela, dolazak u Tursku je predstavljao jednu vrstu civilizacijskog šoka. Znatan dio te seoske populacije se tu po prvi put sreo sa metalnim priborom za jelo, koji je ubrzo potisnuo njihove drvene kašike koje su donijeli, zajedno sa soframa (“gdje je sofra tu je kuća”), koje su takođe bile raritet u gradovima. Čak je i nošnja bila drugačija, modernija. Dimije koje su nošene po sandžačkim selima bile su u novoj sredini veoma upadljive. Kuhinja je bila mnogo bogatija u odnosu na onu u mjestima iz kojih su došli. Muhadžiri su prvobitno sebe mahom smatrali većim čuvarem islamske i osmanske tradicije i običaja od samih etničkih Turaka. U Sandžaku se čuvanje tih vjekovnih običaja smatralo otporom udarcima na vjeru, te vidom borbe protiv asimilacije. U Turskoj je, pak, takav odnos izgubio smisao. To je bio i jedan od razloga da se dio onih koji su došli nije mogao lako prilagoditi tim, za njih, velikim promjenama, pa su, u početku, razočarani tražili da se vrate. Najstariji iseljenici i njihovi potomci su se u Istanbulu koncentrisali u naseljima Mehmed Fatih, Jedrenska kapija, Sultan Selim, Sene Bagče, Kara Đumruk, Eski Ali paša, Šehir Emineni, Aksaraj, Šehzade itd. Poratni doseljenici naselili su kvartove: Kučuk koj (Malo Selo), Bajram-paša, Selakoj, Zejtinburi, Alibejkaj, Jeni Bosna i druge. Nije ih tamo dočekao lagodan život. Kučuk koj je

395 S. Branković, Privreda Turske, Pregled, br. 2, Sarajevo 1954, 143; D. T., Posleratni razvoj turske poljoprivrede, Pregled, br. 11-12, Sarajevo 1955, 284. 396 B. Mušović, Neke karakteristike života i običaja, 7-8. 134 1958. bio malo selo a u Jildrim mahali je prva kuća našeg doseljenika podignuta 1958. godine.397 Trideset godina kasnije u Kučuk koju bilo je 25.000 doseljenika iz Jugoslavije, a u Jildrim mahali oko 20.000 doseljenika koji su uglavnom govorili maternji jezik. Najveći dio doseljenika u Jildrim mahali došao je iz crnogorskog dijela Sandžaka. Sve običaje koje su sa sobom donijeli sačuvali su, govoreći kasnije da su “izvorniji” od onih u mjestima iz kojih su doselili.398 Ulice su prvobitno bile u Istanbulu obično popločane kamenom, osim glavne koja je bila povezana sa putevima koji su vodili u druga mjesta van grada. Te puteve su pravili zemljoposjednici koji su doseljenicima iz Jugoslavije prodavali placeve uračunavajući troškove za izgradnju puteva u cijenu placa. Cijena placa je uveliko zavisila od ponude i potražnje. Doseljenici su, pritisnuti oskudicom, bili prinuđeni da za gradnju kuća uzimaju kredit kod bankara pod određenim kamatama.399 Dok je 1958. kvadratni metar koštao tri lire, dotle je 1968. u jeku naglog priliva doseljenika koštao 100 lira, da bi sedamdesetih godina usljed opadanja intenziteta doseljavanja njegova cijena pala na 50 lira. Krajem šezdesetih godina na periferiji velikih gradova doseljenici su izgradili kuće, sa ili bez inventara. 397 U Kučuk kej su se još od 1913. do 1927. naselile neke porodice iz bjelopoljskog kraja: Muslići, Đurđevići, Đečevići, Memići, Sarajlići, Sadikovići, Salkovići, Elezovići, Krpulovići, Kučevići. Oni su uzeli nova, turska, prezimena: Akovali, Klč, Turkoglu, Bajazola, Čelik, Šeftelija; o tome: J. Medojević, Musli- mani u bjelopoljskom kraju: Demografska studija 1477-2002, Podgorica 2003, 37. 398 A. Hodžić-M. Kalajdžić, Bayrampaša i Pendik, “Preporod”, br. 2/940, Sarajevo 15. januar 2011, 38. U Yildrim mahali (opština Bajrampaša) nalazi se i firma “Er sport” koja se bavi proizvodnjom i prodajom sportske obuće, uvozom i izvozom konfekcije, kože, obuće. Vlasnici su joj braća Abas i Sabahudin Erik, kao i njihov rođak Hakija, porijeklom iz Biševa od Čolovića, od čuvene Šemsi- pašine porodice. Da je svaki početak težak kazivao je Hakija Erik, govoreći o odiseji svoje porodice od Biševa preko Makedonije do Turske u koju su došli sa 2.000 turskih lira početkom jula 1963. godine. Sa tim novcem su mogli živjeti tek mjesec dana. Bili su malo “stravljeni”, ali i ono što je najvažnije složni. U fabirici se zaposlilo 11 članova porodice i sav novac su čuvali kod starog oca Deka koji je bio “glava kuće”; opšir. F. Kajević, Od kace do bicikla, “Sandžak”, br. 11-12, Novi Pazar decembar 1992. 399 Opšir. Nacionalni osjećaj iseljenika Muslimana-srpskohrvatskog jezika u Turskoj (Fond istraživačkog projekta: Međunacionalni odnosi u Jugoslaviji i problemi federalizma), šapirografirano izdanje Instituta za društvena istraživanja Fakulteta političkih nauka, Sarajevo 1971; S. Bandžović, Vrisci muhadžira, “Mus limanski glas”, br. 38, Sarajevo 3. januar 1992; Isti, Iseljavanje Muslimana u Tur- sku, “Sandžak”, br. 11-12, Novi Pazar decembar 1992. 135 Nije bilo kanalizacije, vode, a dugo nijesu imali ni svjetla. Žene i djeca, čak i ona od dvanaest godina, zapošljavali su se po privatnim fabrikama, radeći za niske nadnice i po 12 sati dnevno, dok su odrasli muškarci radili po zapadnoevropskim zemljama. Fabrikanti su slali kamione u naselja doseljenika po radnu snagu.400 Tu bi ih ukrcali u kamione i na isti način vratili nakon završenog radnog vremena. Na ovakav način su iseljenici ne samo radili već i učili turski jezik, radeći zajedno sa turskim radnicima. U boljem položaju su bili oni koji su imali neku završenu školu u Jugoslaviji. Školska sprema im je u Turskoj, nakon provjere dokumenata, bili priznata, bez obzira što nijesu znali jezik. Muškarci koji su u Jugoslaviji odslužili vojni rok bili su oslobađani od ove obaveze u novoj državi. Stanovništvo gradskog porijekla lakše se adaptiralo u novoj sredini od onoga koje je stiglo sa sela. U početku je veliki broj djece poratnih doseljenika ostajao neškolovan. Bio je mali broj onih koji su pohađali srednje škole, a oni koji su studirali sedamdesetih godina bili su veoma rijetki. Neki su, nakon zbrinjavanja porodica, odmah otišli u zapadnoevropske zemlje na rad, odakle su slali zarađeni novac porodicama za izdržavanje.401 U Pendiku, azijskom dijelu Istanbula, nije bilo 400 Z. Azemović piše: “Nije lako biti muhadžir, svoju kuću raskućiti i svoj zavičaj ostaviti... Nema onog našeg gostoprimstva, no se i svojta u tuđini promi jeni, svakome svoja kapa otežala. Poneki ni cigaru jedan drugom da pruže no štede i s mukom za svaki obrok lire preko prsta odbrojavaju” - cit. prema: Z. Azemović, Orlovi na Bosforu, “Sandžačke novine”, br. 114, Novi Pazar 27. jul 1998. 401 Boraveći 1968. i 1973. u Turskoj E. Mušović je, na osnovu kontakata sa iseljenicima, docnije zapisivao svoje utiske: “U stambolskoj Pišman mahali smestila se pešterska sirotinja, tamo odseljena posle pedesetih u potrazi za hle bom” objašnjavajući potom da “njihovoj mahali nije pravo ime Pišman mahala nego su je tako oni međusobno nazvali zbog toga što su se mnogi popišmanili (pokajali) što su došli ovamo da žive, što ni to nije onako kako su se nadali, ali, eto, sudbina”, prenoseći dalje njihova razmišljanja upućena njemu lično: “Znamo da si ti pisac, čuli smo ovamo za to, i da pišeš istoriju, i to o nama, o našoj istoriji da pišeš, a bogami je o nama teško pisati. Mi smo ti večito bili neprijatelji s mu kama i nemaštinom. Za nekakva dobra mi znali nijesmo - ne tako mi Boga. Taka nam je ta sudbina”. Murat Hercegli, porijeklom iz Sjenice, tamo mu je postavio pitanje: “Kako bi to bilo da kod nas dođu komunisti na vlast, pa da mi uzmu moja kola i moj mal (imovinu) što sam ga s mukom zaradio, pa da mi ga podele onoj mnogobrojnoj sirotinji iz mog sokaka?” – prema: E. Mušović, Zemljače, ovde se tako priča, “Ibarske novine”, Kraljevo 17. maj 1968; opšir. E. Mušović, Sermija, Beograd 1994, 23-25; S. Bandžović, Djelo dr. Ejupa Mušovića, Mak, br. 18-19, Novi Pazar 1997, 89-92. 136 lagodnog života. Tu su prvi muhadžiri iz Jugoslavije počeli pristizati početkom pedesetih godina XX vijeka. Jedan od doseljenika Habib Gunay se toga prisjećao: “Mi smo se počeli ovdje i u susjedne grad ske opštine doseljavati oko 1958. godine. Kada smo dolazili bila su to nenaseljena mjesta sa razvijenom teškom i bazičnom industrijom i tu se najlakše mogao naći posao. Kod zapošljavanja smo uvijek bili u prednosti nad domaćim stanovništvom, a i država nas je za pet godina oslobodila svih poreza. Ujedno, i prve žene koje su počele da rade u fabrikama bile su naše”. Pored Pendika, veliki je broj iseljenika i njihovih potomaka u susjednim gradskim opštinama Kartal, Maltepe i Umranije: “ima nas oko sto hiljada”.402 U Izmiru, trećem gradu po veličini u Turskoj, naseljen je veliki broj muhadžira u opštinama Bornova-mahale Ćamidbi i Altinda, Buća, Urla – sela Nohutalan i Zeytinalan, Alaćati, Aliaga – selo Ćakmaklikoy, Odemiš – karaovo selo, Bergama, Karaburun i Kemalpaša – selo Halilbeyli.403 U vilajetu Balikesir smješteni su u Ayvaliku, Burhaniyi i Gomeću. U Ayvaliku su velika sela Kučuk-koj i Altinova.404 U gradu Burhaniji znatan je broj naseljenika porijeklom iz Crne Gore. Među njima je najviše onih iz bjelopoljskog kraja, pa je znatan broj onih koji su uzeli prezime Akova – stari naziv za Bijelo Polje. Vlasti su im nakon dolaska dodjeljivale zemlju, a otvaranjem velikih fabrika, oni su stekli značajnu ulogu kao radna snaga.405 402 J. Bojadžić, “Derneci” na Bosforu, “Oslobođenje”, Ljubljana-Sarajevo 8-15. jun 1995. 403 U Izmiru djeluje udruženje Bosna-Sandžak. Na čelu ovog udruženja 2011. je Šenay Bičer, pravnica, porijeklom iz Kolašina. Njeni najbliži saradnici su Abdulah Gul, porijeklom Pepić iz Kolašina, Mustafa Egi, porijeklom Ćatović iz Bijelog Polja, Ozlem Akbiyuk, porijeklom Kalić iz Bijelog Polja, Umut Utku Erdogan, porijeklom Kalić iz Kolašina, Saut Nezir, porijeklom Kalić iz Kolašina i drugi; opšir. B. Perva, Bijeli luk i plavo more, “Preporod”, br. 14/952, Sarajevo 15. juli 2011, 55. 404 Almir Hodžić i Mirsad Kalajdžić pišu da se u selu Kučuk koy (Küçüköy), između Ajvalika i turističkog mjesta Sarimsaklija, žive doseljenici porijeklom iz sjevernih krajeva Crne Gore; opšir. A. Hodžić-M. Kalajdžić, Izmir, “Preporod”, br. 24/938, Sarajevo 15. decembar 2010, 42. U Sarimsakliju se nalazi i hotel “Dobra” čiji su vlasnici porijeklom iz Bijelog Polja i Pljevalja. 405 Predsjednik ove opštine je 2010. bio Fikret Akova. On je posjetio i Crnu Goru, gdje je “svoju opštinu pobratimio sa Bijelim Poljem, koje je rodno mjesto njegovog dede”. U decembru 2010. godišnjoj svečanosti Udruženja ovih doseljenika prisustovao je i Ramo Bralić, ambasador Crne Gore u Turskoj; opšir. A. Hodžić-M. Kalajdžić, Halilbeyli koyu – Hercegovina u Turskoj, “Preporod”, br. 1/939, Sarajevo 1. januar 2011, 41. 137 Gomeč je takođe mjesto u kome je znatan broj stanovnika porijeklom iz Crne Gore. Bave se raznovrsnim poslovima, turizmom, a u okolini uzgajaju masline i pamuk, neki su se posvetili stočarstvu. U dva sela u blizini Gomeča ima i doseljenika iz Crne Gore. U Ulubejleri živi pet i Kasaba Karaču deset takvih porodica.406 U selu Čataltepe, udaljeno 80 kilometara od Čanakalle, žive porodice porijeklom iz Crne Gore i Hercegovine: Karcići (sada Salam), Heldići (Arslan), Martinovići (Aksoy), Čengići (Bedir), Đurđevići (Inan), Smailagići (Zengin), Bandići (Oren), Sadikovići (Baš), Hadžibulići (Karabuli). Nekada je to bilo veliko selo. Većina stanovnika se, u potrazi za bo ljim životom, vremenom odselila prema Bigi, Izmiru i Istambulu. Preostalo stanovništvo se bavi pomalo stočarstvom, sječom šume, obrađuju zemlju ili siju povrće.407 Vremenom su mnogi doseljenici uspjeli da se snađu i obezbijede pristojne uslove za život, te postanu ugledni i bogati poslovni ljudi, trgovci, zanatlije, javni i politički djelatnici.408 Sedamdesetih godina

406 A. Hodžić-M. Kalajdžić, Halilbeyli koyu – Hercegovina u Turskoj, “Pre porod”, br. 1/939, Sarajevo 1. januar 2011, 41. 407 A. Hodžić-M. Kalajdžić, “Moji su negdje po viš Sarajva, selo Luko- vac, ima hin puno što sam ih poznavo, nemere da mi nampane”, “Preporod”, br. 16/925, Sarajevo 1. juni 2010, 31. 408 “Danas”, Beograd 10. decembar 1997. U dokumentima Matice iselje nika Srbije iz 1978. stoji da se prilikom utvrđivanja položaja i stanja iseljenika iz Jugoslavije u Turskoj uočavaju dvije osnovne grupacije različitog generacijskog postanka: iseljenici i njihovi potomci iseljeni u periodu do oko 1925. i iseljeništvo nastalo nakon Drugog svjetskog rata: “Razlike između dve osnovne grupe odnose se prvenstveno na socijalnu strukturu i društveno-ekonomski položaj. Među po ratnim iseljenicima najbrojnije je seljaštvo i to nepismeno seljaštvo, zatim zanalije I sitni trgovci, koji su u masi ekonomski “slabašni”. Za razliku od njih predratno iseljeništvo i njihovi potomci zauzimaju izvanredne visoke položaje u političkom, javnom i ekonomskom životu Turske”. Iseljeništvo u Turskoj, navodi se dalje, “spada među najbrojnije jugoslovensko iseljeništvo uzeto prema zemlji imigracije (oko 1 milion ljudi) i to je značajan faktor kada govorimo o našem političkom zadatku. Zatim, pored ekonomskog faktora u procesu iseljavanja snažan uticaj je imao i religiozni faktor, u svim periodima. Sledeća opšta karakteristika je da ovo naše iseljeništvo, u masi, pozitvno gleda na zbivanja u Jugoslaviji… neposredna posledica ovog stanja je da u Turskoj nema organizovane političke emigracije, ne prijateljski raspoložene prema Jugoslaviji, osim pojedinaca koji su se iz političkih razloga iseljavali, što je olakšavajući i pozitivan faktor za delovanje sa naše strane”; opšir. Matica iseljenika Srbije, Savetovanje po pitanju iseljeništva iz SR Srbije u Turskoj (iz uže Srbije i SAP Kosova), Beograd 1. novembar 1978. U materijala Matice iseljenika BiH iz 1981. stoji da su iseljenici i njihovi potomci u Turskoj 138 XX stoljeća tri ministra u vladi Bulena Edževita bili su porijeklom iz Jugoslavije. Po navodima Mesuda Besnikua, tadašnjeg generalnog konzula Jugoslavije u Istanbulu, skoro sve valije u Turskoj (načelnici okruga), kao i većina policijskih i dobar dio vojnih starješina, bili su porijeklom iz Jugoslavije. Potomci iseljenika su se istakli i kao dobri vojnici. Posebno su došli do izražaja u toku kiparske krize, gdje ih je dosta i stradalo u sukobu sa Grcima. Među poginulim je bio i Ćamil Dacić, rođen 1947. u Ibarcu kod Rožaja, koji se u Turskoj zvao Kamil Balkan. On je proglašen za gaziju (heroja), a jedna ulica, kao i škola u istanbulskom naselju Bešjuzevler dobila je njegovo ime.409 Mnogi od onih koji su otišli u Tursku postali su uspješne zanatlije i trgovci, te su bili u prednosti nad tamošnjim stanovništvom upravo zbog evropskog imidža na koji su uvijek bili vrlo ponosni.410 Svojim bogatstvom izdigao se cijeli niz ljudi porijeklom sa prostora nekadašnje jugoslovenske državne zajednice. Nadaleko se pročuo Tarik Šara, vlasnik svjetski značajnog, interkontinentalnog privrednog giganta “Enka”- najveće turske građevinske firme, porijeklom iz Sandžaka, čija je porodica 1942. iz Skoplja pobjegla u Tursku.411 Ugledno ime je postao i Ali Šena, vlasnik velike industrije

živo zainteresovani za “veze i kontakte sa svojom rodbinom iz starog zavičaja, vjerno čuvaju i gdje god mogu manifestuju svoje porijeklo, jezik i običaje. Kod njih je sve izraženiji i patriotski stav prema Jugoslaviji koji se manifestuje kroz zahtjeve za trajniju povezanost sa svojom matičnom domovinom, ponos zbog ugeda SFRJ, koji je zasnovan na rezultatima njenog samoupravnog socijalističkog razvoja i nesvrstane spoljne politike, njihovu spremnost da se na razne načine pozitvno angažuju u daljem uspostavljanju i jačanju veza i saradnje sa svojom ranijom domovinom. Među njima nema terorističkih i sličnih antijugoslovenskih organizacija” – prema: Matica iseljenika BiH, Rezime rasprave o mogućnostima saradnje sa građanima našeg porijekla u Turskoj, Sarajevo 10. februar 1981. 409 E. Mušović, Jugoslovensko iseljeništvo u Turskoj, 73-74. 410 “Novi pančevac”, Pančevo 26. avgust 1993; H. Hajdarević, Atmosfera rodbinstva i bliskosti, “Ljiljan”, br. 343, Sarajevo 9-16. avgust 1999. 411 Šara o tome govori: “U Skoplju smo bili najbogatija porodica, da bi u Istanbulu kao muhadžeri imali mnogo teških dana. Sjećam se, nisam imao da jedem... Majka je prodala i ono preostalo zlato što je imala kako bi nas prehranila. Bila je to borba za elementarnu egzistenciju. Najteže mi je bilo kada sam izgubio brata od 19 godina. Šest godina bio je mlađi od mene. Radio je u jednoj fabrici eksploziva. Borili smo se za njegov život. Nažalost, bili smo siromasi, nismo imali novca da ga liječimo. To je bilo najstrašnije što može čovjeka zadesiti. Završio sam fakultet bez knjiga” – prema: F. Kajević, Treća ruka, Novi Pazar 1993, 178; opšir. V. Ivanović, Naš zemljak iz Istanbula, “Politika”, Beograd 11. februar 1987. 139 kože i avio-kompanije. Murat-beg Bajrović, porijeklom iz Pljevalja, stvorio je avio-kompaniju “Sandžak air”. Porodica Sarvan razvila je posao u Izmiru. Barjaktari su porodica koja se uspješno bavi poslovima u industriji. Porodica Altin je postala vlasnik prestižne istanbulske robne kuće i hotela “Polanin”.412 Svi oni koji su željeli otići u Tursku, kao što je već istaknuto, izjašnjavali su se kao Turci.413 Dolaskom brojnih porodica iz Ju goslavije povećan je ukupni broj iseljenika sa onima, iz ranijih vremena, razmještenih širom nove domovine.414 Doseljenici koji su u Turskoj oformili kompaktna naselja umogome su sačuvali stare običaje, dok su oni koji su se pojedinačno rasuli po Turskoj, bili izloženi bržoj asimilaciji. Porodice iseljenika koje su imale slovenska prezimena, posebno ona koja su se završavala na “ić”, morale su da ih turciziraju ili da uzmu prezimena na turskom jeziku.415 Više porodica je za nova prezimena uzelo pune ili skraćene nazive gradova, mjesta i sela odakle su dolazili. Doseljenici iz Sandžaka uzeli su nova prezimena: Alkan (crvena krv), Aksoj (svijetli rod), Jildiz (zvijezda), Demir (gvožđe), Erden (vojnički), Jeni-Bbazar (Novi Pazar) Ak-Bajrak (svijetla zastava), Bujuk-Bajrak (velika zastava), Sandžakli (Sandžaklija) i sl. Akaguli su se ranije prezivali Hafizovići, Akove ranije Ličine. Potomci legendarnog Šemsi-paše

412 J. Bojadžić, Pogled sa Bosfora, “Parlament”, br. 18, Novi Pazar 10. decembar 1999. 413 U Jugoslaviji se 1948.-1953. broj lica koja su se, radi mogućnosti lakšeg iseljavanja, izjašnjavala kao Turci, povećao za dva i po puta. U Makedoniji je nji hov broj povećan za dva, na Kosovu za 26 puta, dok je u Srbiji njihov broj povećan za cijelih 36 puta; upor. J. Trifunovski, Preseljavanje sandžačkih Muslimana u Makedoniju, Glasnik Srpskog geografskog društva, br. 1, Beograd 1956, 60-61; Isti, “Bošnjaci” u Makedoniji, Geografski pregled, V, Beograd 1961, 95-104. 414 Opšir. E. Mušović, Posleratne migracije i emigracije stanovništva novopazarskog kraja, Novopazarski zbornik, br. 13, Novi Pazar 1989; S. Bandžović, Emigracija Muslimana iz Bosne i Hercegovine i Sandžaka u Tursku (1878-1941), Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XV, Prijepolje 1993, 137-145; Isti, Posljeratno iseljavanje Muslimana iz Sandžaka u Tursku, 299-308. 415 Jedan muhadžir je na pitanje službenika kako hoće da se preziva rekao da ne zna. Službenik je promrljao i rekao “Bilmez”. Potom je ubrzo ovaj muhadžir upoznao jednog starog muhadžira koji je u Tursku pristigao u periodu između dva svjetska rata i sve mu ispiričao. Stari muhadžir se nasmijao, a onda mu rekao da to znači “neznalica”, i uputio ga da umjesto tog uzme prezime “Bilim” (znalac), što je ovaj i uradio – prema: H. Derdemez, Derdemez i prijatelji, 55. 140 Biševca su uzeli prezime Erik.416 Po tvrdnjama nekih iseljenika promjena prezimena nije shvatana kao nešto traumatično jer su sa svojim prvobitnim prezimenima bili upadljivi i izazivali su određeno podozrenje među domaćim stanovništvom, a oni su i sami željeli što potpuniju integraciju unutar turskog društva. Dešavalo se čak i da braća koja su u Tursku stigla u različitim periodima uzmu i različita prezimena.417 “Kumovi” su im nerijetko bili raniji doseljenici iz Sandžaka, rođaci koji su im slali “vasike” i oni kod kojih su privremeno nalazili smještaj. Iz brojnog bratstva Balota iz rožajskog kraja, iselilo se 1964.-1970. oko 200 domaćinstava u Tursku. Skoro svi su tamo zadržali prezime Balota.418 Savezno izvršno vijeće je u oktobru 1968. donijelo odluku u vezi sa nekim mogućnostima povratka iseljenika, pa i onih koji su otišli iz Jugoslavije u Tursku, ali to nije olakšalo put povratka. Turska je strogim zakonima sprečavala da se iznosi imovina van njenih granica, te je određivala dvostruke carine prema carinskoj deklaraciji o uvezenoj robi prilikom doseljenja, pa su oni koji su se htjeli vratiti prodavali svoju imovinu u bescijenje. Cijena autobuske karte iz Jugoslavije u Tursku iznosila je 40.000 tadašnjih starih dinara, dok je u obrnutom smjeru iznosila čak pola miliona starih dinara.419 Za taj put se moralo platiti još oko 3.000 turskih lira, odnosno oko 3.600 novih jugoslavenskih dinara za “državnu taksu”, zapravo kao mito nadležnim službenicima.420 Put povratka je ipak ostajao pusta želja. Molbe za repatrijaciju nailazile su na odbojnost, prepreke i zatvorena vrata za većinu podnosilaca, pošto se smatralo da su ispisivanjem iz jugoslovenskog i prijemom 416 Iseljenici su takođe uzeli i prezimena: Ajdogan, Atasfer, Altin, Bajuk, Biber, Ertural, Guber, Gultas, Igbar, Karhapijan, Pajaz, Sakar, Sipahi, Senturk, Šimšer, Tacan, Unursal, Kalkan, Erden, Demirok, Islamoglu, Salpata, Osturk, Koš, Agdemir, Čašlikan, Ateš, Deniz, Nurilijer, Kansu, Ezdaš, Atasevor, Kahra man i druga; opšir. M. Memić, Poznati Bošnjaci iz Sandžaka i Crne Gore, Sara jevo 1998, 203-211. 417 Od dva brata iz porodice Hamidović, doseljenih krajem pedesetih godina iz novopazarskog kraja u Tursku, jedan je uzeo prezime Hamidoglu a drugi Kunuk. 418 U. Hadžić, Balote, Rožajski zbornik, br. 7, Rožaje 1995, 137. 419 IAR, OK SK Novi Pazar, kut. br. 6, Zapisnik i materijali sa IV proširene sjednice OK SK Novi Pazar od 28. septembra 1966; S. Bandžović, Posljeratno iseljavanje Muslimana iz Sandžaka u Tursku, 303. 420 N. Duraku, Put bez povratka, “Vjesnik u srijedu”, Zagreb 29. maj 1968. 141 turskog državljanstva postali stranci, čekajući godinama na rješenje. Diplomatsko-konzularnim predstavništvima Jugoslavije u Turskoj činile su pri tome posebne teškoće i izmjene prezimena iseljenika.421 Da se niko od Muslimana, iseljenih u Tursku, nije bavio dje latnostima uperenim protiv svoje bivše zemlje, potvrdio je i Mi lentije Popović, visoki savezni funkcioner koji se nalazio na čelu jugoslavenske parlamentarne delegacije koja je posjetila Tursku.422 Dr. Ejup Mušović navodi primjer profesora Deroka koji je, nakon povratka iz Turske sa jednog putovanja, izjavio, da “nigde nije sreo patriotskije emigracije od one u Turskoj”.423 Dr. Enes Pelidija je obilazeći neke iseljeničke porodice u Turskoj, porijeklom iz Sandžaka, docnije zapisao: “U brojnim razgovorima sa tim ljudima nisam osjetio ništa negativno što bi se odnosilo na našu zemlju ili kraj odakle su došli njihovi preci. Naprotiv, radovali su se svemu lijepome o čemu sam im pričao, pokazujući živo interesovanje za sve što se odnosi na cjelokupni život”.424 Dr. Hasnija Muratagić -Tuna je 1994. u Erdeku naišla na iseljenike iz Prijepolja: “Trgoh se kad čuh da neko pjeva “Ibrahim-bega vezana vode”. Za stolom grupa ljudi. Tražim onog što pjeva. Lako ga nađoh. Pjevao je i plakao. Rukama je brisao suze. Tog čovjeka sam i ranije viđala. Sretali smo se, ali nijesmo razgovarali. Zagolica me otkud zna pjesmu. Zaključih da nije Turčin. Želim da se upoznam sa njim. Sjutradan brzo uspostavismo vezu. Rekli su nam da je iz Burse. Obradovah se. Rođeni amidža mog oca je još osamnaeste otišao u Bursu, nikad se

421 Upor. A. Purivatra, O problemu iseljavanja Muslimana, u: Migracije i Bosna i Hercegovina. Dr. Ejup Mušović piše 1981. godine: “Prema jednoj proceni do koje sam došao u Istanbulu, konsultujući veliki broj ljudi, oko 40% iseljenih Muslimana vratilo bi se u Jugoslaviju pod uslovom da im se omoguće najminimal niji uslovi za život. Međutim, to je nemoguće iz više razloga, a jedan od njih je i činjenica da su mnogi, u vreme dok su se iseljavali i tamo privikli na nove uslove života, ostali bez igde ičega” - cit. prema E. Mušović, Jugoslovensko iseljeništvo u Turskoj, 70; opšir. S. Bandžović, Iseljeništvo iz Sandžaka u Turskoj, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVII, Prijepolje 1997, 211-223. 422 I. Havić, Muhadžeri. Kako je počelo, feljton, “Sandžak”, br. 6, Sarajevo 24. decembar 1990. 423 E. Mušović, Jugoslovensko iseljeništvo u Turskoj, 75; opšir. vidi: s. Bandžović, Izazovi i historijska iskustva u djelu dr. Ejupa Mušovića, Tutinski zbornik, br. 1, Tutin 2000, 95-129. 424 E. Pelidija, Tragom Pljevljaka u bijelom svijetu, “Sandžak”, br. 7-8, Sa rajevo februar 1991. 142 niko sa njim nije vidio. Čuo jeste. Davno je slao pisma. Možda ću od njega nešto saznati. Pjevač se zvao Isa. Prije trideset i pet godina je došao iz Prijepolja. Sve nam ispriča lijepim našim jezikom. Pitam ga kako to da nije zaboravio jezik. Reče da i sad s majkom govori naški. Majka još nije naučila turski. Kaže da joj ne treba, prešla je osamdesetu. Isa nam obeća da će nas upoznati sa njom. Ona rijetko izlazi na sunce. Doveli su je da je ne ostavljaju samu. Babo je umro prije nekoliko godina”.425 Na posebnost iseljenika ukazivali su i turski državni organi i političke partije. Oni su proklamirali potpuno integrisanje svih iseljenika u tursko društvo, tursku naciju, potpunu asimilaciju neturskih nacionalnih i etničkih grupacija. Vlasti i političke partije, a posebno vojska, bili su dugo veoma odlučni u suzbijanju isticanja bilo kakvog neturskog identiteta turskih državljana.426 Vremenom su počeli shvaćati da isticanje porijekla ne šteti temeljnom turskom opredjeljenju.427 U Istanbulu je formiran 1968. sportski klub “Jildrim Bosna” (“Gromovita Bosna”) u kojem su zastupljeni skoro svi sportovi. Krajem osamdesetih godina osnovan je i “Dernek”, kulturno-umjetničko društvo iseljenika iz Sandžaka, sa Kosova i iz Makedonije. U ovom velegradu djeluje i klub Albanaca “Bratstvo”. Po njihovim podacima u Turskoj ima dva miliona Albanaca. Najpoznatiji Albanac, po porijeklu, je, prema nekim navodima, svakako Kenan Evren, nekadašnji turski predsjednik.428 Devedesetih godina stvoreno je sedam “Derneka” u četiri velika grada (Bursa, Izmir, Adapazar i Istanbul). U evropskom dijelu Istanbula formirana su tri “Derneka” u opštinama Bajrampaša, Selakjoj i Alibejkoj. U

425 Ona dalje piše: “Isa nam je pričao zašto su došli a više koliko su patili. Reče nam da mu majka i sad pati... Upoznao nas je i s majkom. Ona nam se požali da joj se sin i snaha po cio dan kupaju u Limu, mislila je na more. U ovolikom moru ona vidi samo svoj Lim. Ispriča nam da joj je snaha Arnautka i da se Turci nerado miješaju s našima” – cit. prema: H. Muratagić-Tuna, Svačiji život u jednu sjenku stane, Mak, br. 5-6, Novi Pazar 1994, 26-27. 426 Matica iseljenika BiH, interni materijal, Sarajevo oktobar, 1974. 427 H. Somun, Bosanskohercegovačka dijaspora, Forum Bosnae, br. 6, Sa rajevo 1999, 133. 428 F. Shehu - S. Shehu, Pastrimet etnike, 40-55; “Preporod”, br. 3/514, Sarajevo 1. februar 1992. Bakir Tanović u “Preporodu” (br. 15/478 od 1. avgusta 1990) ističe da je Kenan Evren zapravo porijeklom iz Novog Pazara odakle se njegova porodica iselila u Preševo. 143 azijskom dijelu Istanbula, u opštini Pendik također je 1992. formiran “Dernek”.429 Dr. Ejup Mušović je zaključivao da su iseljenici u Turskoj izgubljeni za svoj etnos, da su, pored turskog jezika, prihvatili sve što je tursko, da im ništa drugo od njihovog nije ostalo, smatrajući da je religija učinila svoje i olakšala posao potpune asimilacije.430 Jedan od najuspješnijih iseljenika, Šarik Tara je dao jasan sud o iseljenicima: “Mladost koja je došla u Tursku, ona se neće vratiti natrag. Svi oni koji su došli iz Sandžaka, u prosjeku su zadovoljni. Ako neko nije zadovoljan, taj nije zadovoljan samim sobom”, navodeći da je “jedno jasno, da Tursku osjećaju kao svoju novu domovinu”.431 Veze sa zavičajem, posebno poratnih iseljenika nijesu prekidane. Nakon svih promjena koje su se desile na političkom, ekonomskom i kulturnom planu, krajem osamdesetih godina ojačali su naročito trgovački kontakti.432 Turska više nije bila “preko bijela svijeta”, kako se to nekad beznadežno činilo. Učestale su naizmjenične rodbinske posjete i stalna, poslovna saradnja. Audio-vizuelna sredstva omogućavala su čuvanje kontakata, slika i uspomena na rodnu grudu, slavlja, rođake, prijateljstva i drage ljude.433 429 I. Mehmedović, Kutak sa osjećajem domovine, “Sandžak”, br. 20, Novi Pazar maj 1993; Isti, Kako sačuvati bogatstvo kultura, “Has”, br. 102, Novi Pazar 13. novembar 2000. Dernek je 2010. brojao preko 1100 članova koji plaćaju po sedam EUR-a godišnje članarine. Stipendiraju oko 150 studenata na različitim uni verzitetima širom Turske. Dernek ima folklornu i harmonikašku sekciju, sportski klub – prema: “Preporod”, br. 2/940, Sarajevo 15. januar 2011, 39. 430 E. Mušović, O posleratnim migracijama sandžačkih Muslimana u Tursku i Makedoniju, 457; Isti, Muslimansko stanovništvo Srbije, Kraljevo 1992, 155. Slično konstatuje i Binasa Mušović; upor. B. Mušović, Jugosloven- ski muhadžiri u Turskoj i njihova sudbina, u: Identitet Bošnjaka-Muslimana, 91; Ista, Običaji sandžačkih Muslimana u Turskoj, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVI, Prijepolje 1995, 273. 431 Upor. F. Kajević, Treća ruka, 179; E. Rahić, Historijska geneza Bošnjaka, Takvim, Novi Pazar 1996, 178-179. Fehim Muktarević, novinar i prevodilac Tur ske Radiotelevizije (TRT) smatra da su doseljenici odavno raščistili sa dilemom novog identiteta, te da se svi oni, bez obzira koliko u kući održavali kulturu svojih predaka, osjećaju Turcima od onog trenutka kada su prekoračili granični prelaz Kapikule – prema: I. Kočan, Putevi sevdalinke: o Bošnjacima u Turskoj, 381. 432 “Sandžak”, br. 29, Novi Pazar 15 - 30. septembar 1993. 433 U rezimeu sa rasprave o mogućnostima saradnje sa građanima jugo slovenskog porijekla u Turskoj, koja je održana u Sarajevu 10. februara 1981. u organizaciji Predsjedništva Matice iseljenika BiH istaknuto je da “naši iseljenici i njihovi potomci su živo zainteresovani za veze i kontakte sa svojom rodbinom iz 144 Naseobine i brojnost iseljenika

Dokumenta i istraživanja naučnika, publicista i drugih istra živača locirala su brojne gradove, kasabe i sela kao mjesta življenja iseljenika i njihovih potomaka u Turskoj: - Gradovi: Istanbul (kvartovi: Besuyzevler, Bayrampasa, Pendik), Ankara, Edirna, Bursa, Izmir (kvartovi: Tepedžik, Bogazidži, Zejtinluk, Čandibi, Mersinli, Bornova, Altindag, Bunarbaši, Budža), Adapazar, Adana, Eskišehir, Manisa, Konja, Izmit, Jalova itd. - Kasabe: Biga, Erdek, Karamursel, Inegel, Soke, Burhanije, Urla, Ajdin, Biledžik, Arifija, Kilikija, Kjutahija, Durgutlu, Čanakale, Denizli, Mugla, Džejhan, Havsa, Kesan, Gelibol, Kušadasi, Ajvalik, Jenišehir, Balikesir, Bergama, Efes, Kalabak, Kirkkale, Sindžan, Bol, Irgripli, Maras, Čankiri itd. - Sela: Domać, Gelebeč, Juran, Jenikej, Kalafat, (Bosna koj), Jazlik, Haramanli, Kese, Omer kej, Čamlidža, Demir koj, Ča taltepe,434 Balikli, Pejrazli, Pašaliman, Gemeč, Kučuk koj, Nahut koj, Česma, Aladžat, Sejdikej, Tira, Odemiš, Zejtinlankej, Turan kej, Esen koj, Lutfije, Inajet, Olukli, Karabunar, Hajrije, Ihsanije, Sematli, Tašorgan, Ajazma, Tahtalije, Orde koj, Soltan, Džine, Tuzla, Keškimaden, Hajman, Bejpazar, Nallihan, Ajoš, Stanoš, Ku ruk česma, Seldžuk, Halil-bejli, Seydikoy, Alakami, i druga brojna sela u Trakiji, evropskom dijelu Turske i po Maloj Aziji. Teško je odgonetnuti i približno precizan broj muslimana koji su se iz Jugoslavije iselili u Tursku, usljed nepostojanja vjerodostojnih izvora, čime je otvoren širok prostor za velike razlike u procjenama, starog zavičaja, vjero čuvaju i gdje god mogu manifestuju svoje porijeklo, jezik i običaje...Među njima nema terorista i sličnih anijugoslovenih organizacija... Iz- vjestan broj ljudi našeg porijekla, naročito mladih i onih koji su prvih godina poslije oslobođenja iselili u Tursku želi da se vrati u zemlju. Mislimo da bi o ovom pitanju trebalo utvrditi naše jasne stavove i dati precizan odgovor” - prema: Rezime rasprave o mogućnosti saradnje sa građanima našeg porijekla u Turskoj, Matica iseljenika BiH, Sarajevo 1981, kopija. 434 U blizini ovog sela nalazi se selo Nusratiye u kome žive muhadžirske porodice Đurđevića, Keljevića porijeklom iz Bijelog Polja, Babajića iz Berana, Helića i Efendića iz Kolašina, doseljene nakon balkanskih ratova. Svi oni, navode Amir Hodžić i Mirsad Kalajdžić, “čuvaju sjećanja na rodni kraj, mada niko iz sela nikada nije tamo išao niti ih je ko posjetio” – prema: “Preporod”, br. 12/926, Sarajevo 15. jun 2010, 34. 145 kao i u pogledu njihove etničke strukture.435 Niz autora koji se bave ovom tematikom, ne odolijevajući svojevrsnim licitacijskim iskušenjima, iznosi različite podatke, mahom ne navodeći njihove izvore. Smail Balić iznosi podatke o 61.669 muslimana koji su se 1950.-1957. iselili u Tursku.436 Po podacima iz statističkih turskih izvora u ovu zemlju je između 1946. i 1968. pristiglo 41.950 porodica sa 159.030 članova. Turski naučnik Altan Deliorman 1973. ističe da je iz Jugoslavije u Tursku iseljeno oko 200.000 lica. On računa da je u Tursku 1953. stiglo 1.113 lica; 1954. - 9.729; 1955. -17.000; 1956. - 31.996; 1957. - 30.162; 1958. - 30.137; 1959. - 18.403; i 1960. godine 13. 304 lica.437 Geray Cevat predočava 1962. procjenu o 283.000 doseljenika iz Jugoslavije.438 Po Turskoj enciklopediji iz 1954. broj Muslimana koji su se iselili u islamski Orijent iznosi 600.000 lica. Tvrtko Čubelić, koji je, u jesen 1966. zajedno sa Hansom Joahim Lankše’om (Hans Joachim Lanksche) s Univerziteta u Minhenu, bio na studijskom boravku u Turskoj, iznio je procjenu od 400.000 turskih državljana “s bosanskim maternjim jezikom”. On je tu uračunao i one useljenike iz Makedonije čije

435 U materijala Matice iseljenika Srbije iz marta 1975. godine, između os taloga; stoji: “Prema nekim podacima između dva rata, kao i u periodu posle II svetskog rata, otišlo je u Tursku i zemlje Bliskog istoka nekoliko stotina hiljada Muslimana, Turaka i Albanaca iz cele Jugoslavije, od čega ne mali broj iz SR Srbi je – Sandžak i Kosovo… Ne ulazeći dublje u analizu pojedinih perioda iseljavanja pripadnika ovih naših naroda i narodnosti, ono je između dva rata bilo jednim delom izazvano tadašnjom politikom vladajućih velikosrpskih krugova, manjim delom bilo je rezultat agrarne reforme i uverenja dela tih ljudi da je Turska njihova matična zemlja. U posleratnom periodu iseljavanje je bilo izazvano najvećim de lom neprijateljskom propagandom o odnosu novog socijalističkog društva prema slobodi veroispovesti i ravnopravnosti naroda, delom i kao posledica klasnog re fleksa i shvatanja o mogućnosti privatnog poslovanja u novoj Jugoslaviji. Važna komponenta ovog iseljavanja, nema sumnje, bila je i ukupna tadašnja nasleđena privredna zaostalost krajeva u kojima su živeli ovi naši građani”; opšir. Matica is eljenika Srbije, Informacija o pitanju našeg iseljeništva u Turskoj i mogućnostima naše aktvnosti, Beograd 29. mart 1975. 436 S. Balić, Bošnjaci u inostranstvu, Glasnik, Rijaset IZ u BiH, br. 5-6, Sarajevo 1999, 459. 437 A. Deliorman, Buyuk Darbe, Istanbul 1973, 248; F. Shehu - S. Shehu, Pastrimet etnike, 30. 438 G. Cevat, Turkie den ve Turkie ve gocler ve Gocmelerin iskam (1923- 1960), Ankara 1962, 235; F. Shehu - S. Shehu, Pastrimet etnike, 30-31. 146 porodice i dnevni govor nisu bili turski.439 Po podacima Konzularne uprave Saveznog sekretarijata za inostrane poslove Jugoslavije iz marta 1970. u Turskoj se nalazilo 300.000 tzv. “Gečmena”, poratnih doseljenika iz Jugoslavije.440 D. Anaikovski računa da je 1955.- 1958. iz Makedonije iseljeno 160.000 lica. Dr. Aslan Puška pominje cifru od 350.000 iseljenih Albanaca sa Kosova u Tursku. Dr. Branko Horvat predočava dvije verzije o broju iseljenih. Po jednoj je iseljeno 231.000 lica, od čega je 80% bilo Albanaca, a po drugoj 80.000 Albanaca.441 Dr. Pajazit Nuši iznosi da se 1953.-1972. iz Jugoslavije u Tursku iselilo 246.108 lica, dok dr. Hakif Bajrami računa da se u Tursku 1953.-1966. iselilo 412.000 lica.442 Ovakve procjene, opterećene problematičnim sindromom zaokruženih cifara, ukazuju na nastojanja istraživača da daju sopstvene procjene, ne otkrivajući metode kojim su došli do ovakvih brojki, koje se, u odsustvu kompetentnih izvora, opet primaju sa određenom rezervom. Time se ovo pitanje svakako ne iscrpljuje, već, naprotiv, još više usložnjava. Hajrudin Mehmedbašić iznosi 1986. da postoje različite procjene o broju iseljenika u Turskoj, kao i da je tokom vremena znatan broj doseljenika sa prostora jugoslovenske državne zajednice, stvorio posebnu sociopsihološku rezonansu o ogromnom broju doseljenika i njihovih potomaka. On navodi i neke procjene, do kojih su došli pojedini istraživači, da u Turskoj danas ima čak oko sedam miliona iseljenika i njihovih potomaka. Ovi istraživači u svojim računicama uzimaju u obzir sve doseljenike i njihove potomke ne samo posljednjih stotinu godina nego i u ranijim vremenima. U ovaj su broj uračunali adžamioglane, ratne zarobljenike, kupljene robove, sve one koji su sa područja Jugoslavije protjerani u Malu Aziju (surgun), zatim sve ratne veterane koji su se nakon raznih vojnih operacija nastanjivali na teritoriji Turske, itd. Nacionalnu strukturu svih iseljenika i njihovih potomaka teško je utvrditi, jer zvaničnih podataka o tome nema. Najviše je muslimana slovenskog porijekla, Albanaca, zatim Turaka i Čerkeza čiji su preci svojevremeno kolonizovani u Makedoniji i na Kosovu. Bez obzira na porijeklo, 439 S. Balić, Bošnjaci u inostranstvu, 460-461. 440 S. Bandžović, Iseljavanje Muslimana iz Sandžaka, 121; Isti, Iseljavanje Muslimana iz Srbije i Crne Gore u Tursku u: Identitet Bošnjaka-Muslimana, 77- 87. 441 F. Shehu-S. Shehu, Pastrimet etnike, 96. 442 F. Shehu - S. Shehu, Pastrimet etnike, 31. 147 svi oni se sada tretiraju ne samo kao turski državljani nego i kao Turci. Izuzetak je činilo samo oko dvije hiljade iseljenika i njihovih potomaka Srba, Makedonaca, Crnogoraca i Hrvata koji su zadržali jugoslovensko državljanstvo.443 Veoma je teško dokučiti u “trci procjena”, kako se dolazi do procjene od više miliona iseljenika. Naročito se nameće pitanje, kod ovakvih podataka, kolika je stopa nataliteta kod iseljenika morala biti da bi se dostigla takva impozantna brojka. Albanski demograf Rifat Bljaku smatra da se tačan broj ise ljenika u Turskoj ne može utvrditi zbog nedostupnosti građe koja se čuva pod ključem u arhivima u Beogradu, Istanbulu, Ankari, Londonu, Beču i u drugim državama.444 Dr. Ejup Mušović je navodio da u Turskoj živi više od dva miliona potomaka jugoslovenskih muhadžira.445 Dr. Darko Tanasković, orijentalista, iznosi procjenu od nekoliko miliona iseljenika iz Jugoslavije u Turskoj.446 Hajrudin Somun, bosanskohercegovački ambasador u Turskoj, govoreći 1994. o iseljenicima iz bivše Jugoslavije procjenjuje da ih u toj državi ima “najmanje tri, a najviše pet-šest miliona”.447 Dr. Muhamed Filipović navodi brojke od oko tri miliona potomaka iseljenika. Ovu procjenu prihvata i dr. Enes Pelidija.448 U beogradskoj štampi je navođen i podatak da je u Turskoj preko pet miliona građana koji vode porijeklo sa jugoslovenskog prostora.449 Etnolog Binasa Mušović ide još dalje, pa procjenjuje, računajući i na iseljenike još od kraja XVII vijeka, kako je “gotovo sigurno da je u današnjoj Turskoj svaki šesti stanovnik potomak iseljenih muhadžira sa naših prostora, tj. da

443 H. Mehmedbašić, Od Jedrena do Iskenderuna, 129-130; upor. Isti, Nez- aboravna Bosna, Iseljenički almanah, Sarajevo 1989, 75-76; Nedovršeni mir, 131. 444 Upor. F. Shehu-S. Shehu, Pastrimet etnike, 35; S. Braha, nav. djelo, 493. 445 E. Mušović, Jugoslovensko iseljeništvo u Turskoj, 70; opšir. S. Bandžović, Balkanski muhadžirski pokreti u historiografskom kaleidoskopu, Al manah, br. 35-36, Podgorica 2006, 155-192 . 446 “Politika ekspres”, Beograd 17. oktobar 1994. 447 “Oslobođenje”, evropsko izdanje, Sarajevo-Frankfurt 4-11. avgust 1994. 448 M. Filipović, Bosna i Hercegovina, 11; E. Pelidija, Bošnjaci u inozemstvu, Vijeće Kongresa bošnjačkih intelektualaca, tribina br. 45, Sarajevo 1996, 6. Žak Rupnik, ekspert za međunarodne odnose iz Pariza navodi cifru o dva miliona “Turaka” porijeklom iz Bosne - vidi o tome: Ž. Rupnik, Evropa u balkanskom ogledalu, “Republika”, br. 196, Beograd 1-15. septembar 1998. 449 “Danas”, Beograd 10. decembar 1997. 148 je takvih u Turskoj oko deset miliona”.450 Prema podacima Centra za strateška istraživanja Turske u ovoj zemlji živi između pet i šest miliona lica porijeklom sa jugoslovenskog prostora.451 Milionske procjene govore i o fenomenu broja koji prati iseljeničku populaciju u Turskoj, kao otrgnutom dijelu naroda, koji se romantičarski doživljava i na koga se računa i oslanja. U materijalu Matice iseljenika Srbije iz marta 1975. navodi se da je u Ankari živjelo 5.805 iseljenika, Bursi 28.140, Istanbulu 91.197, Izmiru 55.871, kao i da je u Manisi, po izjavi tamošnjeg gradonačelnika od 86.000 stanovnika bilo čak 60.000 porijeklom iz Jugoslavije. Po popisu iz 1945. u Turskoj 121.219 lica je izjavilo da je rođeno u Jugoslaviji, a po popisu iz 1965. godine 240.469 lica. Nijesu, međutim, poznato kako je glasilo pitanje na koje je dobijen odgovor o porijeklu. Pitanje se očito nije odnosilo na sve ranije doseljenike sa prostora Jugoslavije. Bosanski jezik, kao svoj maternji jezik, prijavilo je po popisu iz 1945. godine 16.485 doseljenika, a po popisu iz 1965. taj broj je iznosio 21.143 doseljenika. U navedenim materijala Matice iseljenika navodi se kako se iseljeništvu u Turskoj nije posvećivala dužna pažnja pošto su turske vlasti “veoma osetljive na svaku vezu sa novim turskim državljanima, a postojalo je i subjektivno mišljenje u našoj zemlji da te naše bivše građane i njihove potomke ne treba smatrati našim iseljenicima”, da su to sada turski državljani čije je pripadništvo turskoj naciji nesporno: “Mi smo priznali i priznajemo da se u ovom slučaju radi o turskim državljanima i njihovo pripadništvo turskoj naciji je neosporno, pošto su sporazumno dobili otpust iz našeg državljanstva i po uprošćenom postupku dobili tursko (period najvećeg iseljavanja 1954. godine)”.452 U intervjuu Miloša Minića, potpredsjednika

450 B. Mušović, Jugoslovenski muhadžiri u Turskoj i njihova sudbina, 90. Postoje i neka neutemeljena mišljenja da se iz Sandžaka čak “u Tursku, uglavnom, ali i druge zemlje, ukupno odselilo skoro 4 miliona ljudi” – nav. prema: “Duga”, br. 1698, Beograd 15-28. avgust 1998. 451 R. Gruda, Sandžak u sjenci topova, Novi Pazar 1997, 38-39. 452 Matica iseljenika Srbije, Informacija o pitanju našeg iseljeništva u Tur- skoj i mogućnostima naše aktvnosti, Beograd 29. mart 1975. U istom materijalu se ukazuje da su u to doba bile veoma intenzivne veze i posjete iz Jugoslavije rođacima i prijateljima u Turskoj i obratno: “Uspostavljen je stalan nedeljni auto buski saobraćaj na liniji Istambul-Kosovska Mitrovica- Novi Pazar. Organizator je naš iseljenik iz Istambula i linija je veoma dobro iskorišćena. Ranije su posto jale povremene autobuske veze: Tutin-Istambul; Novi Pazar-Istambul; Sjenica- 149 SIV-a i saveznog sekretara, turskom listu “Milet” 1976. je istaknuto “da u Turskoj živi više stotina hiljada turskih građana, čiji su preci doselili u Tursku iz Bosne i Hercegovine, Kosova i Makedonije i koji čuvaju uspomene na zavičaj svojih predaka, a nerijetko pamte jezik i običaje kraja iz koga su došli”.453 Turska štampa (list “Hurijet”) je u aprilu 1978. objavila podatak da se nakon Drugog svjetskog rata iz Jugoslavije u Tursku doselilo 190.000 ljudi.454 U zapaženom dokumentarnom filmu “Muhadžiri” Bakira Tanovića je kazano da prema nekim procjenama “prilično realnim, danas u Turskoj živi oko 4.000.000 ljudi koji svoje porijeklo vuku od ovih Bošnjaka Muslimana”.455 Ismail Džem, ministar spoljnih poslova Republike Turske izjavljuje u intervjuu sarajevskom listu “Ljiljan” u oktobru 1997. sljedeće: “Mi imamo milione građana balkanskog porijekla. Iako mi u Turskoj još nemamo tačne statistike koliko je građana iz različitih zemalja postalo našim vatandasima, oni su najbolja spona, preko svojih udruženja, svojih individualnih aktivnosti, jednom riječju, najbolja garancija dobrih odnosa između naših zemalja”.456

Istambul i nije isključeno da će te veze zbog velikog interesovanja biti ponovo us postavljene. Pored toga brojna su individualna putovanja o kojima nema zvaničnih podataka. Isto tako brojna su organizovana grupna putovanja u Tursku, od strane niza naših turističkih agencija. Tako na primer za 1975. godinu “Putnik” organi zuje 6 grupnih putovanja; “Ineks-turist” – 10; “Centroturist” – 7-8 itd. autobusima i avionima. Veliki broj naših iseljenika ili njihovih potomaka najčešće su vodiči za turiste iz Jugoslavije po Istambulu i drugim mestima, a naši turisti su često smešteni u hotelima koje drže naši iseljenici”. 453 “Oslobođenje”, Sarajevo 11. jun 1976. 454 E. Mušović, Jugoslovensko iseljeništvo u Turskoj, 69. 455 Upor. B. Tanović, Četiri miliona zaboravljenih Muslimana-Bošnjaka, “Preporod”, br. 15/478, Sarajevo 1.avgust 1990; Isti, Dijaspora u Turskoj i SAD u svjetlu historijske sudbine Bošnjaka, u: Bosna i Hercegovina i dijaspora, 58; Bos- na i bošnjaštvo, 126; S. Halilović, Bosanski jezik, Sarajevo 1991, 30. B. Tanović se u “Preporodu” poziva 1990. i na izjavu Mustafe Aksina, tadašnjeg turskog am basadora u Jugoslaviji, da se u Tursku nakon 1945. doselilo oko 700.000 lica iz Jugoslavije. Osman Brka, bosanskohercegovački političar, iznosio je brojku od pet miliona muslimana “koji su pod pritiscima napustili svoju rodnu grudu i otišli u Tursku i druge zemlje” - “Bosanska pošta”, br. 11, Mysen (Norveška), 30. avgust 1996; takođe vidi: R. Muminović, Tuđi sebi, neshvatljivi drugima, “Ogledalo”, br. 1, Zagreb 1990; Š. Filandra, Zaboravljeno naše iseljeništvo, “Muslimanski glas”, br. 6, Sarajevo 31. maj 1991. 456 “Ljiljan”, br. 249, Sarajevo 22. oktobar 1997; također vidi: H. Hajdarević, Atmosfera rodbinstva i bliskosti, “Ljiljan”, br. 343, Sarajevo 9-16. avgust 1999. 150 Život i običaji

Emigracija sa jugoslovenskog prostora u Turskoj, bez obzira na svoju brojnost, nije se institucionizirala na jezičkoj i etničkoj osnovi. Turska politika je od početka bila usmjerena na punu jezičku i kulturno-političku asimilaciju svih doseljenika. Asimilacija u so cijalno-političkom pogledu je bila potpuna, bez obzira što su ise ljenici po mnogim naseljima činili određenu subkulturnu ili folklornu grupu ili zajednicu, unutar koje se sačuvao maternji jezik, iako prilično arhaičan. Iseljenici ni sami nijesu mahom željeli nikakvu kulturno-političku autonomiju, a još manje izolaciju u odnosu na novo okruženje, već naprotiv, integraciju u tursko društvo.457 Iako su neke porodice sa područja nekadašnje Jugoslavije doselile prije sto i više godina, pa se radi o četvrtoj generaciji tih iseljenika, one i pored turskog, “govore srpsko-hrvatski, makedonski ili albanski jezik, pa na tom jeziku razgovaraju kod kuće i u užem krugu prijatelja, sa gostima iz Jugoslavije ili korespondiraju na njemu sa rodbinom i prijateljima u Jugoslaviji”.458 Jezik iseljenika je onakav kakvim su ga donijeli oni koji su se doseljavali. To ističe i Alija Nametak koji je obilazio svoje rođake 1965. u mjestu Turgutlu ili, kako ga doseljenici nazivaju, Durgutu, odnosno Durgut-Kasabi, ili samo Kasabi.459 Zufer Bešlić, koji je sa grupom imama obilazio Tursku 1966. godine, naišao je u Inegelu, gradiću 30 km od Burse na iseljenike iz BiH i Sandžaka, kojih je bilo oko 5.000-6.000, navodeći: “Interesantno je to da i danas ima, kako smo saznali, dosta žena, ljudi koji ne znaju turski jezik iako su došli prije 50-60 godina. Ljubomorno i danas u svojim porodicama čuvaju naše običaje i jezik”.460

457 M. Imamović, Bošnjaci u emigraciji. Monografija Bosanskih pogleda 1955-1967, Bošnjački institut Cirih-Odjel Sarajevo, Sarajevo 1996, 63-65. 458 Pismo Hajrudina Mehmedbašića, ispred Glavnog odbora Matice iselje nika BiH, Izvršnom vijeću SR BiH od 11. avgusta 1970. povodom posjete Sulej mana Demirela, premijera Republike Turske. 459 A. Nametak, Jezik naših iseljenika u Turskoj, Glasnik, Rijaset IVZ u SFRJ, br. 3, Sarajevo 1990, 51. Alija Nametak navodi da su muhadžiri u Tur skoj često pravili od turskih riječi turcizme kojih ranije nije bilo. Navodi primjer: “Od ovoga trafika puna kazaja biva” (“dešava se mnogo prometnih saobraćajnih nesreća”); takođe: A. Nametak, Jezik naših iseljenika u Turskoj, Kabes, br. 1, Mo star novembar 1995. 460 Z. Bešlić, Prva naučna ekskurzija članova Uleme u inostranstvo, Glasnik, VIS u SFRJ, br. 9-10, Sarajevo 1966, 530. Prema informaciji Ekonomsko- 151 Ranije su bili veoma rijetki brakovi iseljenika i njihovih potomaka sa “Turkušama”, kako oni nazivaju Turke, kao i sa Kurdima, Lazovima i pripadnicima drugih narodnosti. Među iseljenicima i njihovim potomcima je poznata i dugo poštivana izreka: “Ko oženi svoga sina tuđinkom, taj rastavlja samog sebe sa unukom”. Na pitanje zašto se njihove djevojke ne udaju za Turke, jedan iseljenik iz Bosne je odgovorio: “Svako tegli svom narodu”. U novije doba su učestaliji brakovi, naročito djevojaka iz iseljeničkih porodica sa Turcima.461 B. Mušović motive toga vidi u tome da se, prilikom udaje za sina nekog iseljenika brak odvijao dalje unutar porodične zajednice, dok je kod Turaka običaj, bar u gradovima, što je za žene primamljivije, da se mladi bračni par odvoji od zajednice i živi samostalno.462 U Turskoj su se mogli sklapati i brakovi između bliskih rođaka, čemu su se doseljenici iz Sandžaka mahom suprostavljali, nazivajući to “poganim običajima” koje nisu htjeli prihvatiti. Običaji “dvostrukog vjenčanja”, tj. vjenčanja pred matičarem, potom pred informativnog biroa Bosne i Hercegovine u Izmiru iz sredine 2001. godine, u Tur skoj su doseljeni muslimani iz BiH i Sandžaka, odnosno njihovo potomstvo, bili posebno brojni po pojedinim mjestima: Balkaja selo 3000 – doseljeni 1917-1918. godine; Istambul 700.000 doseljenih 1878.-1918; Bursa 50.000 doseljenih 1863.- 1918; Izmir 250.000 doseljenih 1876.-1918. godine. Prema navodima ovog biroa u Turskoj je bilo 1.021.500 potomaka muhadžira iz BiH i Sandžaka doseljenih u periodu 1878.-1918. godina – nav. prema: I. Šabotić, Seobe Bošnjaka iz Bosne i Hercegovine u vrijeme austro-ugarske uprave, u: Zbornik radova/Naučni skupovi “Migracije u Bosni i Hercegovini” održani 19.01.2010. i 12.09. 2011. u Tuzli, izd. BZK “Preporod”, Tuzla 2011, 245. 461 Stara Safija Aktan iz Polatlija, nadomak Ankare, kazuje: “Dođoše jabanđije u kuću, djeca počeše ženiti Turkuše i Ćurte i sve preokrenuše. Djeca počeše zboriti s njima i mi ništa ne razumimo. Moja svekrva ni riječi nije znala tur ski. Kada bi neko prozborio ona bi rekla. “Šta zborite Bog vas ne ubio, ja ni jenu riječ ne razumim”– cit. prema: A. Hodžić-M. Kalajdžić, Dođoše jabanđije u kuću, djeca počeše ženiti Turkuše”, “Preporod”, br. 10/924, Sarajevo 15. maj 2010, 33. 462 Upor. B. Mušović, Neke karakteristike i običaji, 34-35; P. Vlahović, Etničke odrednice Muslimana, u: Nacionalne manjine u Saveznoj Republici Ju- goslaviji, Beograd 1996, 108. Filiz Sandžak objašnjava 2011. običaje prošnje djevojaka među iseljenicima i njihovim potomcima: “Do porijen sve bi pravili kao tamo, u Bosni i Sandžaku. Ide se djevojka prosit pa se prsten turi. Djeveri čuvaju prsten, ali sad i mi, kao i Turci, pravimo svadbe. Kad se snaha oknije obuču joj se dimije. Njene drugarice pjevaju da mlada ne zaplače. Kad plače onda nevjesta otvori duvak i poslije se igra. Eto tako. Drugi dan ide se da se kose prave nevjesti. Kad se završi s frizurom ide se kući. Dođu svatovi da uzmu nevjestu. Nevjesta izađe s tekbirima i daju joj Kur’an i hljeb u ruke i idu da se vjenčaju” – prema: B. Perva, Hisar džamija na obali plavog Egeja, “Preporod”, br. 16/954, Sarajevo 15. avgust 2011, 48. 152 imamom po šerijatskim zakonima prenijeli su se, preko rođačkih i drugih veza, iz Turske i u Sandžak.463 Često se moglo čuti da su naši iseljenici i njihovi potomci dugo bili osobeni. Zatvarali su se u svoje krugove, ženili se i udavali između sebe, pomažući jedni druge, ljubomorno čuvajući svoj maternji jezik i običaje “koji su dosta različiti i uočljivi”. Ima i područja, navodi se u materijalima Matice iseljenika BiH 1974. godine, sa posebnim grobljima u koja se sahranjuju samo naši iseljenici.464 U naselju Kučuk koj, u Istanbulu, postoji zajedničko, muhadžirsko groblje, doseljenika sa prostora nekadašnje Jugoslavije. Ono je unutar podijeljeno prema etničkoj pripadnosti preminulih. Osjećaj za zavičaj, napisao je dr. Rasim Muminović, “razvija se u nama i zato ga nosimo uvijek sa sobom upravo zato što smo ga ugradili u svoje biće”. U povezanost iseljenika sa starim krajevima, u njihovo čuvanje starih običaja i živi interes za sve ono što je otuda dolazilo mogli su se uvjeriti svi oni koji su ih obilazili po Turskoj.465 Stare krajeve iz kojih su potekli nisu zaboravljali.466

463 B. Mušović, Običaji sandžačkih Muslimana u Turskoj, 266-271. 464 R. Ilova (Čengić), Alibegovica, Takvim, Sarajevo 1967, 187. Inžinjer F. Beširoglu, potomak bosanskih muhadžira, piše sarajevskom “Preporodu” 1972. godine: “Mi ovdje nismo izgubili naša nacionalna obilježja... Nas ovdje ima iz svih krajeva Bosne i Hercegovine, Sandžaka, pa i sa Kosova i iz Makedonije. Raznih Čengića, Ljubovića, Mušovića, Kapetanovića, Filipovića, Cerića, Beširovića, Šahinpašića, Nanića, Barjaktarevića, Selimbegovića, Ferizbegovića, Kučukalića, Hajdarevića” - cit. prema: “Preporod”, br. 49, Sarajevo 15. septembar 1972. 465 Ajdin Rakić, opisujući sudbinu muhadžira iz Crne Gore, navodi da su mnogi umirali od želje za domovinom ali nisu nikako imali hrabrosti da dođu: “kada se poznati Podgoričanin Dr. Koristović vratio iz jedne posjete Turskoj, danima su dolazili ljudi da se informišu o svojim najbližima. Srećna što će nakon dugo go dina čuti nešto o svom bratu Gondža Kerović je bila među prvim radoznalcima”. Međutim vijest da je njen jedini brat, Alija, koji je iz Podgorice otišao 1925. umro u 33. godini i za sobom ostavio troje male djece, bila je presudna za njen život: “I danas nakon toliko godina, sastavljaju se srodnici, koji jedni o drugima nijesu ništa znali. Možda je primjer Fate Hadžiablahović jedan od najtužnijih kojeg sam do sada zabilježio. Svoje sestre Feridu Dervišević, Bahriju Bibezić i Sebiju Kolarević nikada nije mogla zaboraviti. Nakon što su joj umrla dva muža ostala je sama sa petoro djece. Bez rodbine i bez poznavanja turskog jezika. Njeni stihovi koje je satkala u pjesmi domovini “Da će se ovo brdo spustiti malo, pa da vidim moje najdraže tamo”, bude u meni tugu. A brdo kao da je bilo od “kamena” pa nije čulo ni Fatine ni želje mnogih drugih” – nav. prema: A. Rakić, Turska u srcu, Crna Gora u duši, 50. 466 Opšir. vid. radove S. Smlatića, Kalafat koy kod Bige-naselje bosanskih iseljenika-Muslimana, Geografski pregled, XI-XII, Sarajevo 1969; Maternji jezik- 153 Ma kako čuvali jezik, narodnu predaju i običaje starog kraja, pod uticajem škole, gdje je nastava isključivo na turskom jeziku, i života u široj socijalnoj sredini, mlađi naraštaji se udaljavaju od svoga korijena. Sve rjeđe i teže govore jezikom svojih roditelja i djedova. Samo u pojedinim selima (dakle u nižim društvenim slojevima), komunikacijski udaljenim od većih gradova, nacionalna obilježja još se uspješno čuvaju”.467 Muhadžiri uočavaju i međusobne razlike u dijalektu. U selima u kojima su pomiješani doseljenici ikavci i ijekavci preovladavala je ijekavština.468 Znatan broj, naročito poratnih iseljenika, poput onih od ranije, ostajao je svijet za sebe, boreći se i odupirući u početnim, nezavidnim uslovima življenja novoj asimilaciji. Ljubav prema Bosni i Hercegovini, Sandžaku, Crnoj Gori, Kosovu i Makedoniji, kao užem zavičaju - izražava se u mnogim iseljeničkim naseobinama, odnosno u većim i manjim grupama ili pojedinačnim porodicama naših iseljenika i njihovih potomaka, na razne načine.469 Posebne oblike izražavanja ljubavi, najveće blago (kako naši iseljenici u Turskoj njeguju našu narodnu tradiciju i kulturu), Iseljenički kalendar, Sarajevo 1971; U Kalabaku kraj Izmira, Iseljenički almanah, Sarajevo 1972, 11-113; Muslimani srpskohrvatskog jezika u Turskoj, IX kongres geografa Jugoslavije, Sarajevo 1974. 467 S. Halilović, Bosanski jezik, Sarajevo 1991, 31; H. Vajzović, Pričam ti priču, “Oslobođenje”, Sarajevo 18. april 1988; “Sandžačke novine”, br. 24, Novi Pazar 6. novembar 1996. 468 Upor. A. Nametak, Jezik naših iseljenika u Turskoj, 49; N. Valjevac, Ekstralingvistički faktori u bosanskom jeziku, Forum Bosnae, br. 5, Sarajevo 1999, 257, nap. 27. Dr. Naila Valjevac smatra da se govor iseljenika u Turskoj čuva “u suštini u gotovo neizmijenjenoj formi u kojoj je ponijet iz domovine, a prirodne inovacije u njemu vječito ukazuju na njegovo jezičko okruženje”. 469 Dr. Avdul Kurpejović piše 2011. da je briga državnih organa i drugih državnih institucija o iseljenim Muslimanima u Turskoj izostala: “Oni se nala ze u diskriminatorskom položaju u odnosu na iseljenike crnogorske i albanske nacionalnosti u drugim državama. Iako je pokretano i stalno se pokreće pitanje uspostavljanja saradnje sa iseljenim Muslimanima kakva je uspostavljena sa is eljenim Crnogorcima i Albancima, to se ne prihvata. Ranija Komisija za iseljen ike i sadašnji Centar za iseljenike Crne Gore nijesu uspostavili nikakvu zvaničnu saradnju sa iseljenim Muslimanima u Turskoj, iako su oni privrženi Crnoj Gori, ništa manje od drugih iseljenih naroda Crne Gore. Ni organi opštine Rožaje nijesu pokazali nužnu brigu o iseljenim njihovim nekadašnjim sugrađanima, iako oni održavaju porodične veze, interesuju se o razvoju opštine i društvenom, eko nomskom i političkom položaju i statusu svojih nekadašnjih sunarodnika, bolje reći srodnika” – prema: A. Kurpejović, Opšti osvrt na osnovne uzroke iseljavanja Muslimana Crne Gore u Tursku (1946-1970). 154 kao i posebne saradnje i veza sa starom domovinom, predstavljaju svojevrsni sastanci, sijela, teferiči, dan gostiju, svadbe, mevludi, po kućama ili imanjima iseljenika i njihovih potomaka, na kojima se okupljaju gotovo isključivo porodice iseljenika i njihovih potomaka, te eventualno rijetke porodice Turaka, Kurda, Čerkeza, Lazova, Arapa i drugih narodnosti koje su u rodbinskim vezama sa porodicama naših iseljenika. Iseljenici su se lakše prilagođavali prirodnoj nego društvenoj sredini, pogotovo stanovništvo u seoskim naseljima.470 Senahid Halilović ističe da su iseljenici bilingvi: “Uz naš jezik mnogi poznaju i turski. Maternji jezik najčešće nazivaju bosanskim, a neki i jugoslavskim i jugoslovenskim”.471 Iseljenici starijih naraštaja nijesu zaboravili mnoštvo jezičkog folklora (narodne pjesme, doskočice, šale, priče, zagonetke i dr.) koje su donijeli iz rodne zemlje, pamteći ih i prepričavajući na sijelima i sastancima. U to su se mogli uvjeriti svi oni koji su ih obilazili.472 Nekadašnja sumorna, beznadežna udaljenost nije se činila više toliko strašna i pogubna, niti je Turska bila više toliko daleka. Daljine ipak nijesu potpuno raspolutile svijest.473 Svemu je tome prethodila duga, potresna dra ma o razdvojenosti jednog naroda, ispunjena mnogim znanim i neznanim generacijskim, pojedinačnim i porodičnim sudbinama, koje su sadržajno obilježile njegovu istoriju tokom posljednjih burnih decenija XIX kao i cijelog XX vijeka. 470 S. Smlatić, Iseljavanje jugoslovenskih Muslimana u Tursku i njihovo prilagođavanje novoj sredini, 8. 471 S. Halilović, Bosanski jezik, 32. 472 F. Šantić, Zapisi iz Anadolije, “Sandžak”, br. 7-8, Sarajevo februar 1991. Književnik Refik Ličina piše kako se, po evropskim zemljama, dešava da strani doseljenici, negdje pred kraj života (najčešće u bolesti), pretrpe zanimljive jezičke izmjene. Zaboravljaju potpuno jezik domaćina i progovaraju na maternjem, mada su ga bili, činilo se izgubili; opšir. vidi R. Ličina, Skonski epigrami, Novi Pazar 1997. 473 Rizah Gruda pisao je 1994. o starom Jusufu Alijagiću iz sela Lepenac, nedaleko od Mojkovca, čija se porodica iselila 1914. i naselila na obali Egejskog mora, u gradiću Alačeta: “Sjeća se stari Jusuf svake brazde, livade, potoka, izvora, voćke, svih njegovih komšija… Dok stari Jusuf priča u njegovim očima suze teku i veli: vidi sine imam veliko imanje, velik je beriket, velike kuće, dobro življenje, ali nema nešto drugo, nema naše vode i vazduha, have, naših planina, našeg uku snog i lijepog sira i kajmaka i našeg mesa. Sve bih ti ja ovo dao za moj Lepenac. Svake noći sanjam moj zavičaj” – cit. prema: R. Gruda, Od Mojkovca do Izmira, “Sandžak”, br. 53, Novi Pazar 1-31. oktobar 1994, 32. 155 156 REZIME

Migracije stanovništva čine veoma složenu naučnu proble matiku. Iseljenički pokreti su jedan od temeljnih i tragičnih simbola istorije muslimana na Balkanu, bilo da je riječ o dugotrajnom, iscrpljujućem razdoblju povlačenja Osmanskog carstva iz Evrope započetom u XVII vijeku sa “Bečkim ratom”, što je dovelo do nasilnih i krupnih demografskih pregrupiranja naroda i vjerskih zajednica, ili o periodu krajem XIX i tokom XX vijeka, kada se ova kretanja burno odvijaju u novonastalim uslovima, u pojedinim regijama, sa više ili manje inteziteta. Prateći element iseljavanja je bilo i sticanje velike dobiti - prisvajanjem i oduzimanjem imovine protjeranih vlasnika. Prisilne migracije, istjerivanje, egzodusi, deportacije na nacionalnoj i vjerskoj osnovi, lišile su stotine hiljada ljudi građanskih prava i osnovne egzistencije. Suštinska dimenzija u odnosima različitih etničkih i vjerskih zajednica je odnos jednakosti, odnosno nejednakosti. U balkanskom etničkom kaleidoskopu načelo nacionalnosti u XIX stoljeću nadasve je bilo recept za nasilje. Muslimani su bili prva žrtva nastanka i ekspanzije nacionalnih država na Balkanu. Nacionalne države su nastajale u krvi, na razvalinama Osmanskog carstva, putem “vjerskih i etničkih čišćenja”, progona “nepoželjnog stanovništva”, posebno muslimana. Pokrštavanja su često bila alternativa smrti. Trend ka protjerivanju muslimana prisutan je u cijeloj istoriji balkanskih nacionalnih država u XIX stoljeću, koje su težile primjenjenim “rješenjima” prije da eliminišu, nego da regulišu “muslimansko pitanje”. Nastala, tzv. “turska ostrva” na Balkanu su, naročito nakon 1878. i prelomnog Berlinskog kongresa, sve više sužavana, ili su potpuno iščezla sa površine zbog iseljavanja muslimana i prodora 157 hrišćanskog stanovništva. Neki istoričari ta preostala “ostrva” danas nazivaju “rezervatima”. Deosmanizacija Balkana je ostala pojava dugog trajanja. Istorija muslimana Balkana i tokom XX stoljeća, tog “doba ekstremizma”, protekla je u znaku masovnih egzodusa, nasilnih deportacija, kontinuiranih asimilatorskih pritisaka, nedefinisanog manjinskog statusa u okviru balkanskih država, latentne ili otvorene diskriminacije, represije i neizvjesnosti. Prohujalo vrijeme je doista bilo istorija bez previše pozitivnih naznaka. Ratovi, iseljavanja, pokušaji asimilacije i denacionalizacije, bili su preovlađujuće teme. Republika Turska, nastala nakon Prvog svjetskog rata na razvalinama Osmanskog carstva, smatrala je legitimnim prava muslimana sa Balkana da se nasele u njoj i uživaju prava, poput ostalih njenih građana, što je svakako odgovaralo iseljeničkim planovima balkanskih država koje su imale muslimanske manjine. Fragmentiranje teritorija koje su naseljavali muslimani na Balkanu i pojava novog, užeg definisanja identiteta, dovela je do diskontunuiteta i parceliziranja njihove svijesti. Ova isparceliziranost se manifestovala i u odsustvu potpunijeg saznanja o međusobnoj istorijskoj povezanosti muslimanskih zajednica. Velike žrtve i materijalni gubici ne mogu a da ne izazovu dublja razmišljanja. Procjene da je danas više potomaka južnoslovenskih muhadžira u Turskoj, uzimajući u obzir sve muhadžirske pokrete tokom XIX i XX stoljeća, nego onih istog porijekla u današnjim postjugoslovenskim zemljama, izazivaju čitav niz dubokih promišljanja o sudbini muslimana nakon nestanka osmanske uprave na Balkanu, o usudu onih koji su ostali, o ostatku “iseljenog naroda”, o tome da je svaka njihova generacija bila izložena ratovima i stradanjima, brojnim iskušenjima. Pitanja istorije kao iskustva i istorije kao svjedočanstva moraju se povezivati i zajedno razmatrati. Kada bi se istorija Balkana pisala iz perspektive istorije seoba, stekla bi se mnogo realnija, stvarnosti bliža slika od one koje pružaju izobličene i “ekstremno konstruirane” nacionalne istorije (H. Zundhausen). Iseljavanja muslimanskog stanovništva iz pojedinih država na Balkanu se ne mogu posmatrati izolovano od širih tokova zbivanja, već ih treba uklapati u neophodni geografsko-istorijski kontekst, uz analizu svih njihovih uzroka. Balkanske nacionalne istoriografije će (u velikoj mjeri nenaklonjene muslimanima) pitanje njihovog iseljavanja i nestanka sa određenih prostora jednostrano, kontinuirano minimizirati i potiskivati. Svaka 158 vladajuća istorija u biti je “istorija pobjednika”, u kojoj su teme samo vlastite žrtve (V. Benjamin). Muhadžirski pokreti muslimanskog stanovništva sa prostora današnje Crne Gore, započeti posljednjih decenija XVII vijeka, obilježiće njegovu istoriju i u narednim vjekovima. Potomci tih muhadžira danas žive u Bosni i Hercegovini, Srbiji, na Kosovu, Makedoniji, Albaniji, Turskoj. Emigracija muslimanskog stanovništva iz Crne Gore tokom XIX stoljeća u druge krajeve na Balkanu pod osmanskom do minacijom, pa potom u Tursku nakon njenog stvaranja u godinama po okončanju Prvog svjetskog rata, kao sastavni dio dugotrajnog procesa iseljavanja muslimana sa Balkana, predstavlja jedan kon tinuirani iseljenički pokret koji je, obilježavajući život više ge neracija, bio, u više faza, izazvan djelovanjem niza političkih, društvenih, ekonomskih i drugih činilaca. Ovim iseljavanjima, za početim posljednjih decenija XIX stoljeća, trajno se gubio znatan dio naroda sa balkanskog i južnoslovenskog prostora koji se u turskim krajevima, u promijenjenim okolnostima življenja teško i bolno prilagođavao novim uslovima života, kidajući veze sa rodnim krajevima, čuvajući predanja o svom pravom porijeklu i zavičaju. Širom Turske živi razasut veliki svijet tih iseljenika i njihovih potomaka, dio tijela jednog naroda isječen usudom istorije. Neophodna su dalja multiperspektivna istraživanja i novi prilozi za shvatanje i drugačije čitanje istorije južnoslovenskog prostora, viđeno, između ostalog, i iz ugla onih koji su, iz raznih razloga, morali da napuste taj prostor. Njihov odlazak, posebno bogatijih i obrazovanijih slojeva stanovništva, će imati dalekosežne, teške posljedice, ne samo na demografsko-ekonomskom, već i na kulturnom polju. Bez elite, davno je već napisano, nema bogatstva ni tradicije. Neophodna su naučno utemeljena djela protiv logike “kratkog pamćenja”, višedecenijskog istoriografskog “organizovanog zaborava”, “skrivenih strana isto rije”, „kulture zaborava“ i selektivnog društvenog sjećanja. Tabui pripadaju ideologijama. Stradanja muslimanskog stanovništva u Drugom svjetskom ratu, opšti položaj nakon njega, razne poratne diskiriminatorske mjere, uticaće na nastavak iseljavanja. Muslimani ni tada, kao ni u prethodnim periodima, izloženi raznovrsnim “popisnim kom binatorikama” nisu samostalno odlučivali o svom identitetu i nacionalnosti. Proces iseljavanja muslimanskog stanovništva nakon 159 Drugog svjetskog rata prošao je kroz više faza do 1970. kada je opao. Vlade Jugoslavije i Turske su 1954. aktuelizirale konvenciju iz 1938. o iseljavanju Turaka iz Jugoslavije u Tursku. Pošto ona nije nikada ratifikovana, došlo je do novog- “džentlmenskog sporazuma” o “blagonaklonom stavu Turske za prijem Turaka iz Jugoslavije”. Mada u poratnom periodu nije bilo masovnog terora i ubijanja, kao u prethodnim periodima, iseljavanje je bilo izazvano djelovanjem niza složenih faktora: od diskriminatorskih, političkih, vjerskih do ekonomskih (višak radne snage), propagandno-psiholoških, koji su kao cjelina pospješivali njegov intezitet. Poratni iseljenici, za razliku od onih nakon balkanskih ratova, i međuratnog perioda, mahom nisu bili rođeni u osmanskoj državi, niti su je pamtili, selili ka onome šta je od nje preostalo, u nadi da će tu naći svoj blagostanje, mir i sigurnost. Bez ekonomske moći, ali i bez intelektualne snage koja bi otvorila nove vidike, u svijetu izolacije na koju se odgovaralo samoizolacijom, rješenja su tražena u nastavku iseljavanja. Kod mnogih ljudi će se javiti potreba da odu što prije. To je psihološki bilo opravdano činjenicom da ih je ostanak vezivao za traumu, dok ih je prostorno odvajanje dovodilo u sigurnost. Poratna iseljavanja u Tursku su u Crnoj Gori najviše pogodila rožajski i bjelopoljski kraj. U određenim periodima, krajem pedesetih godina, zbog administrativnih zabrana, iseljenici su se selili u Makedoniju, gdje su, nakon privremenog boravka i dobijanja makedonskog republičkog državljanstva, lakše dobijali potrebna dokumenta za iseljenje. Odlazili su, zajedno sa muslimanima raznorodnog porijekla, kao “Turci”, po dokumentima koje su posjedovali. Manji dio je ostao da živi u Makedoniji. Iseljenici su svojim odlaskom u Tursku izgubili, kao i u prethodnim periodima shodno ugovorima sa Turskom, državljanstvo Kraljevine Srbije, Kraljevine Crne Gore, Kraljevine Jugoslavije, odnosno socijalističke Jugoslavije. Time je mnogima, koji se nijesu uspjeli snaći, bilo, zbog složene i duge procedure povratka državljanstva, onemogućen povratak u zemlju. Iseljenici iz Jugoslavije u druge zemlje nijesu morali, za razliku od ovih iseljenika, da se odriču jugoslovenskog državljanstva. Veoma je teško utvrditi sve segmente iseljeničke drame i odgonetnuti tačan broj muslimana iz Jugoslavije, koji su se iselili u Tursku, zbog nedostatka primarnih i vjerodostojnih izvora. Neophodno je zato i traganje za 160 «živim dokumentima» - protivtežom zvaničnim izvorima. Svako lično svjedočenje je djelimično i njegov značaj postaje mjerljiv u kontekstu drugih istorijskih izvora. Individualna sjećanja su dio onog korpusa istorijskih izvora kroz koje se prolazi krčenjem puta saznanju i shvatanju prošlosti. Najodgovorniji državno-partijski organi nijesu šezdesetih go dina XX vijeka imali prave podatke o iseljavanju, nego su, kada je razmatrana iseljenička problematika, uvijek govorili o procjenama. Prema zvaničnim rezultatima popisa stanovništva iz 1965. u Turskoj je bilo 240.469 iseljenika porijeklom iz Jugoslavije. Turska zvanična politika je od početka bila usmjerena na njihovu punu asimilaciju. Po podacima Konzularne uprave Saveznog sekretarijata za inostrane poslove Jugoslavije iz marta 1970. u Republici Turskoj se nalazilo 300.000 tzv. “Gečmena”, poratnih doseljenika iz socijalističke Jugoslavije. Na velike administrativne prepreke su nailazili oni koji su, razočarani u život u Turskoj, htjeli da se vrate. Njih je uspio prebroditi tek manji broj iseljenika. Tabuizirani proces iseljavanja u Tursku, i pored svoje izazo vnosti i nezaobilaznosti, nije dugo bio u fokusu naučne pažnje. O pravim i sveobuhvatnim motivima koji su uticali na iseljavanje, s obzirom na skopčanost sa političkim i društvenim prilikama, nije se mnogo govorilo. Kada se počelo o tome skoro stidljivo pisati onda se nije pratio njegov kontinuitet, niti njegovo obuhvatanje šireg prostora, pogotovo utabanog puta i sudbine iseljenika u Turskoj. Zvanično se govorilo da su seobe bile uslovljene ekonomskim motivima, iako je tada Jugoslavija bila ekonomski razvijenija od Turske. Pored ekonomskih faktora isticane su i propagandne akcije vjerskih službenika, “reakcionara” i “unutrašnjih neprijatelja”. Na talasu iseljavanja su se naročito našle opštine u Srbiji i Crnoj Gori sa muslimanskom većinom. Sa promjenom društvene klime u Jugoslaviji krajem šezdesetih godina XX vijeka, pogotovo nakon pada Aleksandra Rankovića, dolazi i do prestanka olakog izdavanja dokumenata o “turskom porijeklu”, zamiranja iseljeničkog pokreta, do izvjesne demokratizacije i uspostavljanja boljeg položaja musli manskih zajednica. U naučnim krugovima, pod uticajem tehnologije organizo vanog zaborava i minimiziranja ove tematike, ipak su izostala sve obuhvatnija, analitička istraživanja, lišena straha od uticaja politike. 161 Pored velikog demografskog pada ovog naroda ona su ujedno značila u velikoj mjeri i promjenu duha i kulture gradova i naselja u kojima su nekada živjeli i koji su njihovim definitivnim odlaskom, po uzoru na metode i iskustva ranijih vremena, bili izloženi sistematskom potiranju tragova njihove bogate, viševjekovne materijalne i duhovne kulture, zapravo definitivno gubeći brojne spomenike i svjedočanstva svog prisustva, svoje bogate prošlosti i tradicije. Modernizam i univerzalnost su danas istoriografiji postali prijeko potrebni. Na Balkanu, gdje su paraistoriografije, agresivne nacionalne ideologije, mitska i istorijska svijest ispunjeni “velikim vremenima”, dijalektiktičkom povezanošću “klanja i oranja”, egzistiraju zasebni modeli kolektivnih memorija, kao i različiti datumi i priče unutar njih. “Neprijatne istine” se zaboravljaju ili prepravljaju u pojedinačnoj i kolektivnoj svijesti. Svaki autor mora biti svjestan da će ga različito čitati i doživljavati. Opasno je jednoznačno svođenje istorijskog totaliteta na jednu dimenziju. Nema vječite naučne paradigme. Realna istorija “ima više perspektiva”. Nužno je suočavanje i analiza različitih viđenja o istim događajima. Savremeni naučnik, kritičan prema službenim verzijama prošlosti, mora, svjestan da ono što se zbilo ima više perspektiva, uz prihvatanje legitimnosti drugačijeg mišljenja, dosegnuti kompetencije multidisciplinarnog pristupa ukoliko želi da njegova misija ima smisao. Saznavanje tačnije slike prošlosti, na osnovu istraživanja arhivske građe, upo ređivanja i kritičkog vrednovanja izvora i istoriografije, smanjuje mogućnosti manipulacije, demagogije i iracionalnog emocionalnog opredjeljivanja. Nužno je i podsjećanje na sociološke upute ka ko uravnoteženiji odnos prema sadašnjici i umjerenije nade u bu dućnost jesu uslov i odmjerenijeg viđenja prošlosti. Nestankom nametnutog istoriografskog “monolitnog jednozvučja” i procesima detabuiziranja, deideologizovanja i prevazilaženja prećutkivanja kao oblika potiranja nepoželjne prošlosti, ovakve slojevite teme ve zane za subinu muslimanskog stanovništva, mogu se studioznije istraživati i ulaziti u sve njene detalje, kako bi se, razložno i trezveno, osvijetlila jedna od najznačajnijih dionica istorije crnogorskog, južnoslovenskog i balkanskog prostora.

162 LITERATURA

a) Knjige - Posebna izdanja

ABC Muslimana, prired. A. Purivatra-M. Hadžijahić, Sa rajevo 1990. B. Agović, Džamije u Crnoj Gori, Podgorica 2001. S. Adrović, Gornji Bihor, Berane 1994. Ž. Andrijašević -Z . Stanojević, Pokrštavanje muslimana 1913. godine, Podgorica 2003. Ž. Andrijašević-Š. Rastoder, Istorija Crne Gore, Podgorica 2006. I. Andrić, Diplomatski spisi, Beograd 1992. J. Cvijić -I. Andrić, O balkanskim psihičkim tipovima, Beograd 1996. H. Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, Sarajevo 1991. H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, Stockholm 1997. Z. Azemović, Selo Bukovica kod Rožaja, Rožaje (bez godine izdanja). B. Babić, Politika Crne Gore u novooslobođenim krajevima 1912-1913, Beograd 1984. H. Bajrami, Rrethanat shoqerore dhe politike ne Kosove 1918-1941, Prishtine 1981. S. Balić, Kultura Bošnjaka. Muslimanska komponenta, II izdanje, Zagreb 1994. M. Baltić, Duvarine, Sarajevo 1991. Балканот во новиот милениум, Скопје 2002. Balkanski ugovorni odnosi 1876-1996. Dvostrani i višestrani međunarodni ugovori i drugi diplomatski akti o državnim granicama, 163 političkoj i vojnoj saradnji, verskim i etničkim manjinama, prired. M. Stojković, I-III, Beograd 1998. H. Bajrami, Debimi dhe shperngulja e Shqipatereve ne Turqi, Dokumente, Prishtine 1996. S. Bandžović, Iseljavanje Muslimana iz Sandžaka, Sarajevo 1991. S. Bandžović, Ratna tragedija Muslimana 1941-1945, Novi Pazar 1992. S. Bandžović, Iskušenja historije, Novi Pazar 1993. S. Bandžović, Ratne tragedije Muslimana, Novi Pazar 1993. S. Bandžović, Slovo otpora, Novi Pazar 1994. S. Bandžović, Sandžački zapisi, Novi Pazar 1994. S. Bandžović, Sandžačke teme, Novi Pazar 1996. S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Srbije i Crne Gore tokom XIX stoljeća, Sarajevo 1998. S. Bandžović, Kameni svjedok, Novi Pazar 1999. S. Bandžović, Iseljavanje Bošnjaka u Tursku, Sarajevo 2006. S. Bandžović, Bošnjaci i antifašizam, Sarajevo 2010. P. Bartl, Albanci, Beograd 2001. M. Bartoš, Međunarodno javno pravo, Beograd 1954. G. Bašić, Položaj Bošnjaka u Sandžaku, Beograd 2002. H. Bašić, Krivice, Sarajevo 1986. H. Bašić, Crnoturci, Podgorica 1996. G. Bašić, Položaj Bošnjaka u Sandžaku, Beograd 2002. U. Bećović, Pljevlja. Tragom vremena, Pljevlja 1996. Bijelo Polje, Beograd 1987. К. Битоски, Македонија во времето на големата источна криза (1875-1881), Скопје 1982. M. Bojić, Historija Bosne i Bošnjaka, Sarajevo 2001. Lj. Dimić-Đ. Borozan, Jugoslovenska država i Albanci, I, Beograd 1998. I. Bošnjović, Demografska crna jama, Sarajevo 1990. D. Bogdanović, Knjiga o Kosovu, Beograd 1990. M. Borisavljević, Agrarna reforma u Novo-Pazarskom San džaku (Staroj Rasiji-Raškoj), Beograd 1928. Bosanski pogledi 1960-1967, London 1984. Bosna i bošnjaštvo, Zbornik radova, Sarajevo 1990. S. Braha, Gjenocidi serbomadh dhe Qendresa shqiptare (1844-1990), Tirane 1991. 164 D. Breznik, Demografija, Beograd 1988. Д. Бубевски, Миграците на населението во СР Македонија – внатресни и мегурепублички текови, tekovi, Скопје 1990. Ž. Bulajić, Agrarni odnosi u Crnoj Gori (1878-1912), Titograd 1959. M. Busuladžić, Muslimani u Evropi, Sarajevo 1997. B. Cani-C. Milivojević, Kosmet ili Kosova, Beograd 1996. G. Cevat, Turkie den ve Turkie ve gocler ve Gocmelerin iskam (1923-1960), Ankara 1962. E. Cvetić, Novopazarski sandžak, Jagodina 1909. B. Cvetković-M. Burišić - S. Skoko, Srbija i Crna Gora u balkanskim ratovima 1912-1913, Beograd 1972. J. Cvijić, Sabrana dela, I-IV, Beograd 1987. R. Crnišanin, Tijesna čaršija, ITP “Damad”, Novi Pazar 1992. R. Crnišanin, Priče iz Tijesne čaršije, Beograd 1995. R. Crnišanin, Rasprave, Beograd 1999. R. Crnišanin, Ličnosti i događanja, Novi Pazar 2005. R. Crnišanin, Kazivanja Hadži Jonuza Hamzagića, Novi Pazar 2007. H. Crnovršanin-N. Sadiković, Sinovi Sandžaka, Frankfurt 1996. H. Crnovršanin–N. Sadiković, Sandžak – porobljena zemlja, Tuzla 2001. M. Dašić, Vasojevići od pomena do 1860, Beograd 1986. J. Dedijer, Nova Srbija, Beograd 1913. J. Dedijer, Hercegovina i Hercegovci, Beograd 2000. V. Dedijer - A. Miletić, Genocid nad Muslimanima 1941- 1945: Zbornik dokumenata i svjedočenja, Sarajevo 1990. V. Dedijer, Veliki buntovnik Milovan Đilas, Beograd 1991. A. Deliorman, Buyuk Darbe, Istanbul 1973. H. Derdemez, Derdemezi i prijatelji, Tutin 1994. Lj. Dimić, Srbi i Jugoslavija, Beograd 1998. Lj. Dimić-Đ. Borozan, Jugoslovenska država i Albanci, I-II, Beograd 1998. M. Dimitrijević, Privreda i trgovina u Novoj Srbiji, Beograd 1913. Lj. Doklestić, Kroz historiju Makedonije. Izabrani izvori, Zagreb 1964. 165 Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903-1914, knj. V, sv. 3, SANU, Beograd 1986; knj. VII, sv. 2, Beograd 1980; knj. VI, sv. 1 i 2, Beograd 1981. Dokumenti o spoljnoj politici SFRJ 1948, Beograd 1989. R. J. Donia, Islam pod Dvoglavim orlom: Muslimani Bosne i Hercegovine 1878.-1914, Sarajevo 2000. R. Dupljak, Mladi muslimani u Sandžaku, Novi Pazar 2003. J. Durgut, Bukovica 1992-1995: etničko čišćenje, zločini i nasilja, Podgorica 2003. V. Dvorniković, Karakterologija Jugoslovena, fototipsko izdanje iz 1939, Beograd 2000. Društveni i državno-pravni kontinuitet Sandžaka, Zbornik radova, Sarajevo 1996. N. Duraković, Prokletstvo Muslimana, Sarajevo 1993. T. Džuda, Srbi: Istorija, mit i razaranje Jugoslavije, Beograd 2003. M. Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije 1790-1918, I-II, Beograd 1989. M. Ekmečić, Dugo kretanje između klanja i oranje: Istorija Srba u Novom Veku 1492-1992, Beograd 2007. J. Erdeljanović, Stara Crna Gora, Beograd 1978. J. Erdeljanović, Kuči, Bratonožići, Piperi, Beograd 1981. F. Fazlagić, S Bošnjacima u Turskoj, Zenica 2010. M. Femić, Prijepoljski kraj u prošlosti i vremenu, Beograd- Prijepolje 1999. Š. Filandra, Bošnjačka politika u XX. stoljeću, Sarajevo 1998. Z. Folić, Vjerske zajednice u Crnoj Gori 1918-1953, Podgorica 2001. Z. Folić, Država i vjerske zajednice u Crnoj Gori 1945-1965, Podgorica 2007. M. Gleni, Balkan 1804-1999. (Nacionalizam, rat i velike sile), I-II, Beograd 2001. B. Gligorijević, Parlament i političke stranke u Jugoslaviji 1919-1929, Beograd 1979. B. Gligorijević, Kralj Aleksandar Karađorđević, knj. 1, Be ograd 1996. M. Gligorijević, Rat i mir Vladimira Dedijera, Beograd 1986. M. Gjurgjević, Memoari sa Balkana (1858-1878), Sarajevo 1997. 166 G. Gravier, Novopazarski Sandžak, Beograd 1913; Zavičajni muzej, Novi Pazar 1977. (reprint) R. Gruda, Sandžak u sjenci topova, Novi Pazar 1997. R. Gruda, Muslimanska bratstva u Crnoj Gori i zapadnom Sandžaku u vrijeme osmanske vladavine, Novi Pazar 2001. R. Guberinić, Seobe sa Gornjeg Lima, Ibra i Tare, Ivangrad 1976. M. Đilas, Land Without Justice, London 1958. M. Đilas, Crna Gora, Beograd 1989. M. Đilas, Svjetovi i mostovi, Beograd 2002. A. Đogović, Bošnjaci Vitomirice, Peć 2001. D. Đorđević, Ogledi iz balkanske istorije, Beograd 1989. D. Đorđević, Nacionalne revolucije balkanskih naroda 1904- 1914, Beograd 1995. J. Hadži-Vasiljević, Muslimani naše krvi u južnoj Srbiji, Beograd 1924. M. Hadžijahić, Od tradicije do identiteta. Geneza nacionalnog pitanja bosanskih Muslimana, Sarajevo 1974. M. Hadžijahić, Porijeklo Bosanskih Muslimana, Sarajevo 1990. M. Hadžijahić, Posebnost Bosne i Hercegovine i stradanje Muslimana, Sarajevo 1991. M. Hadžijahić-M. Traljić, Islam i Muslimani u Bosni i Hercegovini, Istanbul 1996. M. Hadžišehović, Muslimanka, Clifton, New Jersey 1997. R. Hajdarpašić, Kolašinska kapetanija i bošnjački narod, Sarajevo 1996. H. Halid, Borba polumjeseca i krsta, s turskog preveo Musa Ćazim Ćatić, Mostar 1913. R. Halilagić, Bosna i Hercegovina i Crna Gora (1790.-1918.): Teritorijalno formiranje u svjetlu međusobnih političkih odnosa, Sarajevo 2001. S. Halilović, Bosanski jezik, Sarajevo 1991. J. Hammer, Historija Turskog (Osmanskog) Carstva, I-III, Zagreb 1979. H. Hasandedić, Muslimanska baština Bošnjaka, II, Herceg Novi i okolina, Vrgorac i okolina, Imotska Krajina, Makarsko primorje, Zapadna Hercegovina, Mostar 1999. 167 S. Huntington, Sukob civilizacija i preustroj svjetskog poretka, Zagreb 1998. Historija Osmanske države i civilizacije, priredio E. Ihsanoglu, Sarajevo 2004. E. Hobsbaum, Doba extrema: Istorija Kratkog dvadesetog veka 1914-1991, Beograd 2002. V. Holjevac, Hrvati izvan domovine, Zagreb 1968. B. Horvat, Kosovsko pitanje, Zagreb 1988. B. Hrabak, Arbanaški upadi i pobune na Kosovu i u Makedoniji od kraja 1912. do kraja 1915. godine, Vranje 1988. B. Hrabak, Džemijet. Organizacija muslimana Makedonije, Kosova, Metohije i Sandžaka, Beograd 2002. S. Ćerić, Muslimani srpskohrvatskog jezika, Sarajevo 1968. M. Ćorović, Ćor-pašin odžak, Istanbul 1996. S. Ćorović, Ibrahimbegov ćošak, Sarajevo 1964. V. Ćorović, Borba za nezavisnost Balkana, Beograd 1937. M. Ćuković, Sandžak, Beograd 1964. S. Čekić, Genocid nad Bošnjacima u Drugom svjetskom ratu. Dokumenta, Sarajevo 1996. H. Čengić, O genocidu nad Bošnjacima (Muslimanima) u zapadnom dijelu Sandžaka 1943. godine, Sarajevo 1994. H. Čengić, Borba za opstanak Bošnjaka u Sandžaku 1919- 1926, Sarajevo 1999. V. Čubrilović, Odabrani istorijski radovi, Beograd 1983. F. Čulinović, Dokumenti o Jugoslaviji, Zagreb 1958. P. Imami, Srbi i Albanci kroz vekove, Beograd 2000. E. Imamović, Porijeklo i pripadnost stanovništva Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1998. M. Imamović, Bošnjaci u emigraciji. Monografija Bosanskih pogleda 1955-1967, Sarajevo 1996. M. Imamović, Historija Bošnjaka, Sarajevo 1997. Imperial Legacy: The Ottoman Imprint on the Balkans and the Middle East, Columbia University Press, New York 1996. T. Ipen, Novibazar und Kossovo, Wien 1892. Iseljeništvo naroda i narodnosti Jugoslavije i njegove uzajamne veze sa domovinom, Zbornik radova, Zagreb 1978. Islam, Balkan i velike sile (XIV-XX vek), Zbornik radova, Beograd 1997. 168 Istorija Osmanskog carstva, priredio R. Mantran, Beograd 2002. Istočna Bosna i Sandžak, Zbornik radova, Sarajevo 1996. Istorija makedonskog naroda, I-III, Beograd 1970. Istorija Jugoslavije, Beograd 1972. Istorija srpskog naroda, knj. VI, tom I, Beograd 1983. Istorijski leksikon Crne Gore, knj. 1-5, Podgorica 2006. M. Jagodić, Naseljavanje Kneževine Srbije 1861-1880, Beograd 2004. Z. Janjetović, Deca careva, pastorčad kraljeva, Beograd 2005. D. Janković-M. Mirković, Državnopravna istorija Jugoslavije, Beograd 1987. Б. Јелавич, Историја на Балканот, I-II, Скопје 1999. Đ. Jelenić, Novopazarski Sandžak i politička ravnoteža na Balkanu, Beograd 1910. D. Jeremić, O problemu emigracije i imigracije i o među narodnim sporazumima za njegovo uređenje, Beograd 1928. B. Jezernik, Zemlja u kojoj je sve naopako: Prilozi za etnologiju Balkana, Sarajevo 2000. Đ. Joksimović, Bihor i Donji Kolašin, Prilep 1934. K. Jončić, Nacionalne manjine u Jugoslaviji, Beograd 1962. J. Jovanović, Južna Srbija, reprint izdanje iz 1938, Beograd 1990. J. Jovanović, Stvaranje crnogorske države i razvoj crnogorske nacionalnosti, Cetinje 1948. B. Jovanović-M. Radović-S. Medenica-N. Rakočević, Kolašin, Beograd (bez godine izdanja). S. Jovanović, Sabrana dela, Beograd 1990. V. Jovanović, Jugoslovenska država i Južna Srbija 1918- 1929: Makedonija, Sandžak, Kosovo i Metohija u Kraljevini SHS, Beograd 2002. A. Jovićević, Plavsko-gusinjska oblast (Polimlje, Velika i Šekular), Naselja srpskih zemalja, knj. X, Beograd 1921. I. F. Jukić, Putopisi i istorisko-etnografski radovi, Sarajevo 1953. O. Junghann, National Minorities in Europe, New York 1932. 169 S. Kačar, Zarozavanje zara, Podgorica 2000. F. Kanic, Srbija. Zemlja i stanovništvo, knj. I-II, Beograd 1985. H. Kapidžić, Hercegovački ustanak 1882, Sarajevo 1958. V. Stefanović Karadžić, Crna Gora i Boka Kotorska, Beograd 1953. K. H. Karpat, The Ottoman State and Its Place in World History, Brill 1974. K. H. Karpat, Ottoman Population 1830-1914: Demographic and Social Characteristics, University of Wisconsin Press, Madison 1985. K. H. Karpat, The Turks of Bulgaria: The History, Culture, and Political Fate of a Minority, Madison 1991. K. H. Karpat, Osmanli Nüfusu (1830-1914). Demografik ve Sosyal Őzelikleri, Istanbul 2003. K. H. Karpat, Balkanlarda Osmanli Mirasi ve Ulusiuluk, Ankara 2004. V. Kazimirović, Srbija i Jugoslavija 1914-1945, I-IV, Kragujevac 1995. D. Kicikis, Osmanlijsko Carstvo, Beograd 1999. С. Киселиновски, Етничките промени во Македонија (1913-1995), Скопје 2000. Knjiga o Balkanu, I-II, Balkanski institut, Beograd 1936-1937. И. Кочан, Битка за Македонија: турската исто риографија за Балканските војни 1912-1913, со посебан осврт за Македонија, Скопје 2010. B. Kočović, Žrtve Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, Sarajevo 1990. B. Kojić, Stari balkanski gradovi, varoši i varošice, Beograd 1976. I. Kosančić, Novopazarski Sandžak i njegov etnički problem, Beograd 1912. K. Kostić, Naši novi gradovi na jugu, Srpska književna zadruga, Beograd 1922. A. Kurpejović, Razvoj manje razvijenih opština u Sr Crnoj Gori od 1971. do 1985. godine, Titograd 1983. A. Kurpejović, Muslimani Crne Gore: (značajna istorijska) saznanja, dokumenti, institucije i događaji, Podgorica 2008. 170 S. P. Lades, The Exchange of Minorities: Bulgaria, Greece, and Turkey, New York 1932. S. Ladas, The Excange of Minorities: Bulgaria. Greece and Turkey, New York 1932. A. Lainović, Kratak pogled na prošlost Titograda, Cetinje 1950. V. Laker, Istorija Evrope 1945-1992, Beograd 1999. Љ. Лапе, Одабрани текстови за историјата на маке донскиот народ, књ. II, Скопје 1976. Н. Лимановски-С. Дојчиновски, Националниот идентитет на Македонците муслимани, Скопје 1991. M. Lorković, Narod i zemlja Hrvata, Zagreb 1939. J. Lluka, Shperngulja e Shqiptareve nga Peja e rrethina ne vitet 1912-1994, Prishtine 1997. M. Lutovac, Ivangradska (Beranska) kotlina, SAN, knj. CCLXIX, Beograd 1957. M. Lutovac, Rožaje i Štavica. Antropogeografska ispitivanja, Srpski etnografski zbornik, LXXV, Naselja i poreklo stanovništva, knj. 37, Srpski etnografski institut SANU, Beograd 1960. M. Lutovac, Bihor i Korita. Antropogeografska ispitivanja, Srpski etnografski zbornik SANU, LXXXI, Beograd 1967. R. Ljušić, Istorija srpske državnosti, Novi Sad 2001. C. A. Macartney, National states and national minorities, London 1934. N. Malcolm, Povijest Bosne, Zagreb-Sarajevo 1995. N. Malcolm, Kosovo. Kratka povijest, Sarajevo 2000. L. Mates, Međunarodni odnosi socijalističke Jugoslavije, Beograd 1976. M. Mazower, Balkan: Kratka povijest, Zagreb 2003. А. Матковски, Исламот во очите на немуслиманите од Балканскиот полуостров, Скопје 1975. J. McCarthy, Muslims and Minorities: The Population of Ottoman Anatolia at the End of the Empire, New York 1983. J. McCarthy, Deat and Exile. The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims 1821-1922, The Darwin Press, New Jersey 1996. J. Medojević, Muslimani u bjelopoljskom kraju: Demografska studija 1477-2002, Podgorica 2003. M. Memić, Plav i Gusinje u prošlosti, Beograd 1989. 171 M. Memić, Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, Sara jevo 1996. M. Memić, Poznati Bošnjaci iz Sandžaka i Crne Gore, Sara jevo 1998. M. Memić, Korjeni zla i nasilja, Sarajevo 2000. M. Memić, Bošnjaci (Muslimani) Crne Gore, Podgorica 2003. M. Memić, Pojave prozelitizma u plavsko-gusinjskom kraju 1913. i 1919. godine, Sarajevo 2004. M. Memić, Gusinjsko-plavska krajina u vrtlogu historije, Sarajevo 2008. Migracije u istoriji Balkana, Zbornik radova, Beograd 1989. O. Milosavljević, U tradiciji nacionalizma, Beograd 2002. M. Mirković, Ekonomska struktura Jugoslavije 1918-1941, Zagreb 1952. S. Medenica, Privredni razvitak Crne Gore 1918-1941, Titograd 1959. Memoarska proza XVIII i XIX veka, knj. I-II, priredio D. Ivanić, Beograd 1989. D. Mihajlović, Privreda savremene Turske, Beograd 1937. Đ. Mikić, Austro-Ugarska i Mladoturci 1908-1912, Banjaluka 1983. M. Milićević, Kraljevina Srbija, Beograd 1886. J. Mirić, Kakvi smo mi Srbi? Prilozi za karakterologiju Srba, Beograd 1998. Č. Mitrinović, Naši Muslimani, Beograd 1926. Č. Mitrinović, Kolonizacija južnih krajeva, Beograd 1939. P. Mrkonjić (T. Pejatović), Srednje Polimlje i Potarje, Srpski etnografski zbornik, Naselja srpskih zemalja, I, Beograd 1902. Muhacirlerin Izinde – Boşnaklar’in Trajik Goç Tarihinden Kesitler, Derleyen: Hayri Kolaşinli, Lotus Yayinevi, Ankara 2003, (II izdanje 2004.; III izdanje 2004.). M. Muminović, Moji Tuzi, Podgorica 1998. Muslim Identity and the Balkan State, editors H. Poulton- S. Taji-Farouki, London 1997. J. Mulić, Velika Srbija, Muslimani i Bosna: od početka Prvog srpskog ustanka 1804. do početka Drugog svjetskog rata 1941. godine, Sarajevo 2006. Z. Muratović, Sandžački gazija Osman Rastoder, Sarajevo 2002. 172 Z. Muratović, Bihor i bratstvo Muratovića u njemu, Sarajevo 2003. E. Mušović, Etnički procesi i etnička struktura stanovništva Novog Pazara, Beograd 1979. E. Mušović, Tutin i okolina, Beograd 1985. E. Mušović, Stanovništvo sjeničkog i tutinskog kraja, Beograd 1989. E. Mušović, Muslimansko stanovništvo Srbije od pada De spotovine (1459) i njegova sudbina, Kraljevo 1992. E. Mušović, Muslimani Crne Gore, Novi Pazar 1997. Muslimani Balkana: “Istočno pitanje” u XX. vijeku, priredio F. Karčić, Tuzla 2001. Narodi Jugoslavije, Beograd 1965. M. Nedeljković, Krst i polumesec-najstrašnija srpska razdeoba, Beograd-Bijelo Polje 1993. Nedovršeni mir. Izveštaj Međunarodne komisije za Balkan, Beograd 1998. V. Nikčević, Istraga poturica: Mit ili stvarnost, Podgorica 2001. R. Nikolić, Širenje Arnauta u srpske zemlje, reprint izdanje iz 1938., Beograd 1999. S. Novaković, Balkanska pitanja i manje istorijsko-političke beleške o Balkanskom poluostrvu 1886-1905, Beograd 1906. Novovaroški kraj kroz istoriju. Od neolita do 1941, Nova Varoš 1991. B. Nušić, Kosovo, Beograd 1986. Oblasti stare Raške krajem XIX i početkom XX veka, Zbornik radova, Prijepolje 1995. Ž. Obradović, Manjine na Balkanu, Beograd 2002. В. Ортаковски, Малцинства на Балканот, Скопје 1998. М. Пандевска, Присилни миграции во Македонија 1876- 1881, Скопје 1993. J. Pavlović, Maleševo i Maleševci, Beograd 1929. S. Pavlović, Istorija Balkana, Beograd 2001. Đ. Pejanović, Stanovništvo Bosne i Hercegovine, Beograd 1955. Đ. Pejović, Iseljavanje Crnogoraca u XIX veku, Titograd 1962. 173 Đ. Pejović, Politika Crne Gore u Zatarju i Gornjem Polimlju 1878-1912, Titograd 1973. M. Pelesić, Bošnjaci na svjetskim ratištima, Sarajevo 1996. E. Pelidija, Bošnjaci u inozemstvu, Sarajevo 1996. B. Peruničić, Zulumi aga i begova u Kosovskom vilajetu, Beograd 1989. G. Perazić-R. Raspopović, Međunarodni ugovori Crne Gore 1878-1918, Zbornik dokumenata sa komentarima, Podgorica 1992. M. F. Petrović, Dokumenti o Raškoj oblasti 1900-1912, Be ograd 1995. M. F. Petrović, Dokumenta o Raškoj oblasti 1880-1899, Beograd 1997 R. Petković, XX vek na Balkanu, Versaj, Jalta, Dejton, Beograd 1996. B. Petranović-G. Štrbac, Istorija socijalističke Jugoslavije, I-III, Beograd 1977. B. Petranović-M. Zečević, Jugoslavija 1918-1984, Zbirka dokumenata, Beograd 1985. B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1988, I-III, Beograd 1988. B. Petranović-M. Zečević, Agonija dve Jugoslavije, Beograd 1991. B. Petranović, Jugoslovensko iskustvo srpske nacionalne integracije, Beograd 1993. D. S. Petrović, Konstituisanje federalne Srbije, Beograd 1988. P. Petrović Njegoš, Gorski vijenac, Beograd 1968. R. Petrović, Migracije u Jugoslaviji, Beograd 1987. M. Pilav, U ustaškoj emigraciji s Pavelićem. Sjećanja vječitog pobunjenika, zatvorenika, bjegunca, Cirih 1996. H. Pilica, Bosna i Bošnjaci, New York 1997. Položaj manjina u Saveznoj Republici Jugoslaviji, Zbornik radova sa naučnog skupa održanog 11, 12. i 13. januara 1995, Beograd 1996. J. Popović, Novopazarski Sandžak, Niš 1896. M. Popović, Vidovdan i časni krst, Beograd 1998. V. Popović, Istočno pitanje, III izdanje, Beograd 1996. 174 A. Purivatra, Nacionalni i politički razvitak Muslimana, Sarajevo 1969. A. Purivatra, Jugoslovenska Muslimanska Organizacija u političkom životu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Sarajevo 1977. A. Purivatra-M. Imamović - R. Mahmutćehajić, Muslimani i bošnjaštvo, Sarajevo 1991. I. Pržić, Zaštita manjina, Beograd 1933. R. Radić, Država i verske zajednice 1945-1970, I-II, Beograd 2002. M. Radović, Efendijina sećanja i kazivanja, Novi Pazar 1998. M. Rakić, Konzulska pisma 1905-1911, Beograd 1985. B. Rakočević, Staro Bijelo Polje, Podgorica 1999. B. Ralević, Kaludra, Beograd 1976. Razvoj privrede Sandžaka u periodu 1956-1966, Služba društvenog knjigovodstva, Beograd decembar 1967. L. Ranke, Srbija i Turska u XIX veku, prevod S. Novaković, Beograd 1892. Š. Rastoder, Životna pitanja Crne Gore 1918-1929, knj. I, Bar 1995. Š. Rastoder, Političke stranke u Crnoj Gori 1918-1929, Bar 2000. Š. Rastoder, Bošnjaci/Muslimani Crne Gore: između prošlosti i sadašnjosti, Podgorica 2010. B. Ratković, Prvi balkanski rat 1912-1913, Beograd 1975. Razvitak stanovništva Jugoslavije u posleratnom periodu, Beograd 1974. S. Redžepagić, Bošnjaci Kosova - položaj i identitet, izd. VKBI, Sarajevo 1997. E. Redžić, Sto godina muslimanske politike u tezama i kontroverzama istorijske nauke, Sarajevo 2000. M. Rizvić, Kroz “Gorski vijenac”. Interpretacija i tekstualno- komparativne studije o strukturi, Sarajevo 1985. P. A. Rovinski, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, tom IV, Cetinje 1994. P. Rudić, Isakovci - novo nacionalno ime Muslimana srpsko hrvatskog jezika, Bijelo Polje 1987. S. Salahi, Minorities and the destruction of the Ottoman Empire, Ankara 1993. 175 F. Saltaga, Muslimanska nacija u Jugoslaviji. Porijeklo, islam kultura, povijest, politika, Sarajevo 1991. F. Saltaga, Da li je genocid sudbina Bošnjaka?, Sarajevo 1996. Sandžak juče, danas i sutra, Zbornik radova, Novi Pazar 2005. M. Savić, Trgovina i privreda u novooslobođenim i pripojenim krajevima, Beograd 1913. L. Savadžijan, Izbegličko pitanje u Grčkoj, Beograd 1925. C. J. Shaw - E. K. Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, II, Cambridge University Press 1977. F. Shehu - S. Shehu, Pastrimet etnike te trojeve Shqiptare 1953-1957, Prishtine 1993. F. Sebečevac, Duga Poljana i okolina, Novi Pazar 1993. F. Sebečevac-S. Šaćirović, Naselja novopazarskog kraja, Beograd 1995. K. Sejfula, Savez komunista Jugoslavije i nacionalne manjine, Beograd 1959. Seobe srpskog naroda od XIV do XX veka, Zbornik radova, Beograd 1990. Seobe kao sudbina: Istorijska čitanka za potomke bošnjačkih muhadžira u Makedoniji, Zbornik radova, Skoplje 2011. Ć. Sijarić, Bihorci, Sarajevo 1981. B. Simsir, Turkish Emigrations from the Balkans, Documents, I, A Turkish Exodus 1877-1878, Ankara 1989. B. Simsir, Turkish Emigrations from the Balkans, Documents, II, A Year of transition 1879, Ankara 1989. B. Simsir, Turkish Emigrations from the Balkans, Documents, III, (1880-1885), Ankara 1989. Srbija 1878. Dokumenti, Beograd 1978. M. Skakun, Balkan i velike sile, Zemun 1986. S. Skoko, Drugi balkanski rat 1913, I-II, Beograd 1968. Lj. Stojković-M. Martić, Nacionalne manjine u Jugoslaviji, Beograd 1953. T. Stanković, Putne beleške po Staroj Srbiji 1871-1898, Beograd 1910. J. V. Stanojević, Istorija ratova za oslobođenje i ujedinjenje 1912-1918, Beograd (bez godine izdanja). 176 S. Stanojević, Istorija srpskog naroda, Beograd 1926. Shperngulja e Shqiptereve gjate shekujve, II, Prishtine 1997. V. Stojančević, Srbi i Arbanasi 1804-1912, Novi Sad 1994. T. Stojanović, Balkanska civilizacija, Beograd 1995. A. Sućeska, Bošnjaci u osmanskoj državi, Sarajevo 1995. B. Suljević, Kanje i okolina, Bijelo Polje 2003. K. Suljević, Nacionalnost Muslimana. Između teorije i prakse, Rijeka 1982. Susret ili sukob civilizacija na Balkanu, Zbornik radova, Beograd 1998. H. Šabanović, Bosanski pašaluk, Sarajevo 1982. V. Šalipurović, Ustanak u zapadnom delu Stare Srbije 1875- 1878, Titovo Užice 1968. V. Šalipurović, Raonička buna. Agrarni pokret u zapadnim krajevima Stare Srbije 1903-1905, knj. I, Sjenica 1969. V. Šalipurović, Raonička buna. Agrarni pokret u zapadnim krajevima Stare Srbije 1903-1905, knj. II, Priboj 1970. M. Šačić, Vučji tragovi, Beograd 1996. M. Šačić, Omeraga Šačić i Salihaga Forta u Hercegovačkom ustanku 1882. godine, Beograd 1997. M. Šačić, Pleme Kuči u Žabrene, Beograd 1999. M. Šačić, Kolašinci, Beograd 2000. Р. Шкријељ, Мухаџирската криза и населување на Бошњаците во Македонија (1875-1901), Скопје 2006. Ž. Šćepanović, Srednje Polimlje i Potarje, Istorijsko-etnološka rasprava, Etnografski institut, SANU, Beograd 1979. P. Šobajić, Nikšić. Onogošt, Beograd 1925. S. Šobajić, Crnogorci, faksimil izdanja iz 1928, Beograd 1996. Tajne Balkana. Monografija o geopolitici, Beograd 1995. D. Tanasković, U dijalogu sa islamom, Beograd 1992. D. Tanasković, Islam i mi, Beograd 2000. D. Tanasković, Neoosmanizam: doktrina i spoljnopolitička praksa, Beograd 2010. The Other Balkan Wars: A 1913. Carnegie Endowment Inqury in Retrospect with a New Introduction and Reflection on the Present Conflict by George F. Kennan, Washington, D. C., Carnegie Endowment for International Peace 1993. 177 The Ottoman Imprint in the Balkans and the Middle East, Columbia University Press, New York 1995. M. Teodosijević, Mustafa Kemal Ataturk u jugoslovenskoj javnosti, Beograd 1998. M. Todorova, Imaginarni Balkan, Beograd 1999. Г. Тодоровски, Македонија по распарчувањето 1912/13- 1915, Скопје 1995 Г. Тодоровски, Демографските процеси во Македонија од почеткот на Првата балканска војна до осамостојуванјето на Македонија: Со посебан осврт на исламизираните Македонци, Скопје 2001. J. Tomić, O Arnautima u Staroj Srbiji i Sandžaku, reprint izdanje iz 1913., Beograd 1995. J. Tomić, Rat na Kosovu i Staroj Srbiji 1912. godine, Novi Sad 1913. A. Toumarkine, Les Migrations des Populations Muslimanes Balkanique en Anatolie (1876-1913), Istanbul 1995. J. Trifunovski, Albansko stanovništvo u Makedoniji, Beograd 1988. L. Trnjegorski, Jugoslovenske manjine u inostranstvu, Beograd 1938. L. Trotsky, The Balkan War 1912-1913: The War Corre spondence of Leon Trotsky, Monad Press, New York 1980. D. Tucović, Sabrana dela, knj. 7, Beograd 1980. A. Urošević, Kosovo, Beograd 1965. A. Urošević, Etnički procesi na Kosovu tokom turske vladavine, Beograd 1987. M. Veruović, Polimska viđenja, Novi Sad 1969. M. Vešović, Smrt je majstor iz Srbije, Sarajevo 1994. D. Vlahov, Iz istorije makedonskog naroda, Beograd 1950. P. Vlahović, Brodarevo i njegova okolina, Beograd 1968. B. Vukas, Etničke manjine i međunarodni donosi, Zagreb 1978. M. Vukčević, Crna Gora i Hercegovina uoči rata 1874-1876, Cetinje 1950. S. Vukosavljević, Istorija seljačkog društva, knj. I, Beograd 1953. G. Vuković, Memoari, II, Cetinje-Titograd 1985. 178 D. Vuletić, Polica kod Berana, Beograd 1998. Zbornik radova/Naučni skupovi “Migracije u Bosni i Hercegovini” održani 19.01.2010. i 12.09. 2011. u Tuzli, izd. BZK “Preporod”, Tuzla 2011. O. Zirojević, Konvertiti - kako su se zvali, Podgorica 2001. H. Zundhausen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka, Beograd 2008. D. Živković, Istorija crnogorskog naroda, I-III, Cetinje 1989. D. Quataert, The Ottoman Empire 1700-1912, Cambridge University Press, Cambridge 2000. R. West, Crno jagnje i sivi soko, Beograd-Sarajevo 1989.

b) Članci i rasprave

F. Adanir, The Macedonians in the Ottoman Empire 1878- 1912, u: Comparative Studies on Governmentes and Non-Dominant ethnic Groups in Europe 1850-1940, vol. V, European Science Foundation, New York 1993. S. Abedpour, Masovno stradanje Ermena 1915. godine, Znakovi vremena, br. 37, Sarajevo 2007. F. Ademović, Položaj Bošnjaka-muslimana u periodu između dva rata (1918.-1941.), Takvim za 2000, Rijaset IZ u BiH, Sa rajevo 1999. B. Aleksov, Viđenje verskih preobraćenja u formiranju srpske nacionalne svesti, u: Religija, društvo i politika: Kontroverzna tumačenja i približavanja, Bonn 2002. B. Aleksov, Poturica gori od Turčina: Srpski istoričari o verskim preobraćenjima, u: Historijski mitovi na Balkanu, Sarajevo 2003. Ž. Andrijašević, O ciljevima državne politike Knjaževine Crne Gore (1852-1878), Istorijski zapisi, br. 3, Podgorica 1997. Ž. Andrijašević, Crnogorci i Turci, Almanah, br. 7-8, Pod gorica 1999. Ž. Andrijašević, Neki podaci o zagraničnoj politici Crne Gore (1878-1912), Istorijski zapisi, br. 1-4, Podgorica 2003. Ž. Andrijašević, Crnogorska država prema muslimanima (1878-1912), Almanah, br. 25-26, Podgorica 2004. 179 A. Anić, Evolucija i uloga tri kompleksa istorijskih mitova u srpskom akademskom i javnom mnjenju u poslednjih deset godina, u: Historijski mitovi na Balkanu, Sarajevo 2003 S. Antoljak - I. Dermaku, Izveštaj austrougarskog uhode o prilikama između Pljevalja i Peći 1903. godine, Godišnjak Arhiva Kosova, II-III, Priština 1970. А. Апостолов, Колонизација на мухаџирите во Македонија и растројство на чифчиските односи од крајот на XIX век до 1912. године, Гласник, бр. 1-2, Скопје 1960. А. Апостолов, Обиди за колонизација на Македонија во условите на националните пропаганди на соседните држави, Годишен зборник на Филозофски факултет, књ. 15, Скопје 1963. A. Avdić, Političke prilike u novopazarskom Sandžaku krajem XIX i početkom XX veka, Novopazarski zbornik, br. 3, Novi Pazar 1979. A. Avdić, Novopazarski Sandžak u svetlu događaja velike istočne krize (1875-1878), Novopazarski zbornik, br. 8, Novi Pazar 1984. A. Avdić, Opšti pogled na migraciona kretanja muslimanskog stanovništva na Balkanu od kraja XIX veka do zaključenja jugoslovensko-turske konvencije (11. jula 1938. godine), Novopazarski zbornik, br. 9, Novi Pazar 1985. A. Avdić, Sporovi između srpskih i crnogorskih vlasti u Sandžaku posle zaposedanja 1912. godine, Novopazarski zbornik, br. 10, Novi Pazar 1986. A. Avdić, Hajdučka i komitska delatnost u Sandžaku (1878- 1925), Novopazarski zbornik, br. 11, Novi Pazar 1987. A. Avdić, Prilog proučavanju iseljavanja Srba iz Novopazarskog Sandžaka 1850-1912, Novopazarski zbornik, br 13, Novi Pazar 1989. A. Avdić, Transmigracije Crnogoraca preko Novopazarskog sandžaka 1889. i 1890. godine, Novopazarski zbornik, br. 30, Novi Pazar 2007. A. Avdić, Jugoslovensko-turski pregovori o iseljavanju muslimanskog stanovništva u periodu između dva svjetska rata, Novopazarski zbornik, br. 15, Novi Pazar 1991. 180 Ž. Avramovski, Prilog pitanju talijansko-albanske ireden tističke propagande na Kosovu i Metohiji u vreme minhenske krize i okupacije Albanije, Istorjski glasnik, br. 2-3, Beograd 1964. B. Babić, Migracije u novooslobođenim krajevima Crne Gore 1912-1915, Jugoslovenski istorijski časopis, br. 3-4, Beograd 1973. B. Babić, Iseljavanje muslimana iz novih krajeva Crne Gore u proljeće 1914. godine, Jugoslovenski istorijski časopis, br. 1-4, Beograd 1978. B. Babić, Prilog istoriji Rožaja od Balkanskog rata do I svetskog rata, Rožajski zbornik, br. 5, Rožaje 1986. B. Babić, Arhivska građa o formiranju političkih opština i sastavu činovništva u Rožajskoj oblasti krajem 1912. i početkom 1913. godine, Rožajski zbornik, br. 6, Rožaje 1987. B. Babić, Osnovno obrazovanje muslimanske i katoličke djece u novooslobođenim krajevima Crne Gore 1913-1914. godine, Rožajski zbornik, br. 6, Rožaje 1987. S. Balić, Bošnjaci u inostranstvu, Glasnik, Rijaset IZ u BiH, br. 5-6, Sarajevo 1999. S. Bandžović, Marginalije o stanovništvu Novog Pazara i okoline prema statističkim podacima između dva rata (1918-1941), Novopazarski zbornik, br. 11, Novi Pazar 1987. S. Bandžović, Prilog proučavanju četničkog genocida nad Muslimanima u istočnoj Bosni, Istorijski zbornik, br. 10, Banjaluka 1989. S. Bandžović, O životu Muslimana u Sandžaku između dva svjetska rata, Zbornik Sjenice, br. 6-7, Sjenica 1991. S. Bandžović, Tokovi iseljavanja Muslimana iz Bosne i Hercegovine i Sandžaka u Tursku, Novopazarski zbornik, br. 17, Novi Pazar 1993. S. Bandžović, Emigracija Muslimana iz Bosne i Hercegovine i Sandžaka u Tursku (1878-1941), Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XV, Prijepolje 1993. S. Bandžović, Iseljavanje Muslimana iz Bosne i Hercegovine i Sandžaka u Tursku (1878-1941), Almanah, br. 1-2, Podgorica 1994. S. Bandžović, Iseljavanje Bošnjaka-Muslimana iz BiH i Sandžaka u Tursku, Takvim, 1414/15, Novi Pazar 1994. 181 S. Bandžović, Seobe Bošnjaka-Muslimana u Tursku, Mak, br. 4, Novi Pazar 1994. S. Bandžović, Društveno-ekonomske i kulturno-prosvjetne prilike u Sandžaku između dva rata, Takvim, 1415/16, Novi Pazar 1995. S. Bandžović, Iseljavanje Muslimana iz Srbije i Crne Gore tokom XX vijeka u Tursku, u: Identitet Bošnjaka-Muslimana, Plav 1995; Isto, Almanah, br. 5-6, Podgorica 1999. S. Bandžović, Poslijeratno iseljavanje Muslimana iz Sandžaka u Tursku, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVI, Prijepolje 1995. S. Bandžović, Društveno-ekonomska obilježja Sandžaka u međuratnom vremenu (1918-1941), Novopazarski zbornik, br. 19, Novi Pazar 1995. S. Bandžović, Bošnjačko iseljeništvo u Turskoj, Takvim, 1416/17, Novi Pazar 1996. S. Bandžović, Muhadžirska bespuća 1878. godine, Mak, br. 12, Novi Pazar 1996. S. Bandžović, Tegoba opstanka, Mak, br. 13-14, Novi Pazar 1996. S. Bandžović, Iseljenici iz Sandžaka u Turskoj, Novopazarski zbornik, br. 20, Novi Pazar 1996. S. Bandžović, Muhadžirska kretanja na Balkanu krajem XIX stoljeća, Takvim, 1417/18, Novi Pazar 1997. S. Bandžović, Balkanski muhadžirluk (Muhadžirska kretanja krajem XIX i početkom XX stoljeća), Mak, br. 15-16, Novi Pazar 1997. S. Bandžović, Djelo dr Ejupa Mušovića, Mak, br. 18-19, Novi Pazar 1997. S. Bandžović, Iseljeništvo iz Sandžaka u Turskoj, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVII, Prijepolje 1997. S. Bandžović, Privredne prilike u Sandžaku s posebnim osvrtom na rožajski kraj (1918-1941), Rožajski zbornik, br. 8, Rožaje 1998. S. Bandžović, Migracioni pokreti na Balkanu (1877-1879), Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVIII, Prijepolje 1998. 182 S. Bandžović, Iseljenički pokreti na Balkanu krajem XIX i početkom XX stoljeća, Almanah, br. 3-4, Podgorica 1998. S. Bandžović, Zov istrage, u: Rasizam i ksenofobija, Beograd 1998. S. Bandžović, U sjeni pobjede, Mak, br. 21-22, Novi Pazar 1998. S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Crne Gore 1878. godine, Mak, br. 24, Novi Pazar 1998. S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Srbije i Crne Gore tokom XIX stoljeća, Takvim, Novi Pazara 1999. S. Bandžović, Muhadžiri u Sandžaku nakon 1878. godine, Mak, br. 25, Novi Pazar 1999. S. Bandžović, Muhadžiri iz Crne Gore i BiH u Sandžaku, Glasnik, br. 3-4, br. 5-6, Rijaset IZ u BiH, Sarajevo 1999. S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Crne Gore u XIX vijeku, Almanah, br. 7-8, Podgorica 1999. S. Bandžović, Muhadžirski pokreti, Mak, br. 26, Novi Pazar 1999. S. Bandžović, Sjenički kraj krajem XIX i početkom XX stoljeća u svjetlu opštih zbivanja u Sandžaku, Zbornik Sjenice, br. 11, Sjenica 2000. S. Bandžović, Muhadžiri iz Hercegovine u Sandžaku nakon 1878. godine, Hercegovina, br. 13-14, Mostar 2001. S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Kneževine Srbije u Bosanski vilajet (1862-1867), Znakovi vremena, br. 12, Sarajevo 2001. S. Bandžović, Koncepcije Srpskog kulturnog kluba o preuređenju Jugoslavije (1937.-1941.), Prilozi, br. 30, Sarajevo 2001. S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Jugoslavije u Tursku između dva svjetska rata, Almanah, br. 17-18, Podgorica 2001. S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Srbije tokom XX stoljeća, Tutinski zbornik, br. 2, Tutin 2001. S. Bandžović, Raseljavanje muslimana iz Nikšića (1877. - 1882.), Rožajski zbornik, br. 10, Rožaje 2001. S. Bandžović, Muslimani u Makedoniji i Prvi balkanski rat, Znakovi vremena, br. 13-14, Sarajevo 2001-2002. 183 S. Bandžović, Bošnjački muhadžiri u Turskoj, Zbornik Sjenice, br. 12-13, Sjenica 2001-2002. S. Bandžović, Migraciona kretanja kolašinskih muslimana tokom XIX i početkom XX stoljeća, Rožajski zbornik, br. 11, Rožaje 2002. S. Bandžović, Migraciona kretanja muslimanskog stanovništva na Balkanu krajem XIX stoljeća, Znakovi vremena, br. 15, Sarajevo 2002. S. Bandžović, Bosanskohercegovački muhadžiri u Sandžaku, na Kosovu i u Makedoniji (1878.-1912.), Tutinski zbornik, br. 3, Tutin 2002. S. Bandžović, Balkan i historiografski stereotipi, Beharistan, br. 7-8, Sarajevo 2002, 179-201. S. Bandžović, Bošnjački muhadžiri u Makedoniji krajem XIX i tokom XX stoljeća, Almanah, br.21-22, Podgorica 2003. S. Bandžović, Müslümanlar’in Karadağ’dan 19. Yüzyildaki Göçü, u: Muhacirlerin Izinde – Boşnaklar’in Trajik Goç Tarihinden Kesitler, Derleyen: Hayri Kolaşinli, Lotus Yayinevi, Ankara 2003, (II izdanje 2004.; III izdanje 2004.). S. Bandžović, Birinci Balkan Harbi Sonrasi Sirbistan Ve Karadağ’a Birakilan Bölgelerdeki Müslüman Nüfusun Türkiye’ve Göçü, u: Muhacirlerin Izinde – Boşnaklar’in Trajik Goç Tarihinden Kesitler, Derleyen: Hayri Kolaşinli, Lotus Yayinevi, Ankara 2003, (II izdanje 2004.; III izdanje 2004.). S. Bandžović, 20. Yüzyil’da Sirbistan Ve Karadağ’dan Müslüman Göçleri, u: Muhacirlerin Izinde – Boşnaklar’in Trajik Goç Tarihinden Kesitler, Derleyen: Hayri Kolaşinli, Lotus Yayinevi, Ankara 2003, (II izdanje 2004.; III izdanje 2004.). S. Bandžović, Migracioni pokreti bosanskohercegovačkih muhadžira preko Srbije krajem XIX i početkom XX stoljeća, No vopazarski zbornik, br. 27, Novi Pazar 2003. S. Bandžović, Muhadžirski pokreti u spisima i svjedočenjima savremenika tokom XIX i XX stoljeća, Zbornik Sjenice, br. 14, Sjenica 2003. S. Bandžović, Bosanskohercegovački muhadžiri u Makedoniji (1878-1912), Hercegovina, br. 15-16, Mostar 2003. S. Bandžović, Ratovi i demografska deosmanizacija Balkana (1912.-1941.), Prilozi, br. 32, Sarajevo 2003. 184 S. Bandžović, Sandžak u balkanskim ratovima (1912.-1913.), Tutinski zbornik, br. 4, Tutin 2003. S. Bandžović, Demografska deosmanizacija Balkana krajem XIX i početkom XX stoljeća, Novopazarski zbornik, br. 28, Novi Pazar 2004. S. Bandžović, Položaj muhadžira iz Bosne i Hercegovine u Makedoniji krajem XIX i početkom XX stoljeća, Stav, br. 6-7, god. III, Tuzla 2004. S. Bandžović, Demografska deosmanizacija Balkana i kre tanja bosanskohercegovačkih muhadžira (1878.-1914.), u: Bosna i Hercegovina u okviru Austro-Ugarske 1878-1918. godine, Sarajevo 2011. S. Bandžović, Muhadžirski pokreti na Balkanu od kraja XIX stoljeća do Drugog svjetskog rata, u: Zbornik radova/Naučni skupovi “Migracije u Bosni i Hercegovini” održani 19.01.2010. i 12.09. 2011. u Tuzli, izd. BZK “Preporod”, Tuzla 2011. M. Barjaktarević, Etnički razvitak Gornjeg Polimlja, Glasnik Cetinjskih muzeja, VI, Cetinje 1973. M. Barjaktarević, Uticaj Novog Pazara posredstvom materijalne kulture na severoistočne oblasti SR Crne Gore, Novopazarski zbornik, br. 2, Novi Pazar 1978. M. Barjaktarević, O kretanju ljudi i njihovim posledicama, Novopazarski zbornik, br. 18, Novi Pazar 1994. D. Bećirović, Oduzimanje nadležnosti Islamskoj zajednici Jugoslavije u pitanjima bračnog prava i vođenja matičnih knjiga nakon završetka Drugog svjetskog rata, Arhivska praksa, br. 13, Tuzla 2010. H. E. Berberović, Posjeta reis-ul-uleme Muslimanima Crne Gore, Sandžaka, Kosmeta i Makedonije, Glasnik, VIS u SFRJ, br. 9-10, Sarajevo 1967. H. E. Berberović, Put Reis-ul-uleme po Kosmetu i Makedoniji, Glasnik, VIS u SFRJ, br. 11-12, Sarajevo 1967. Z. Bešlić, Prva naučna ekskurzija članova udruženja ilmije u inostranstvo, Glasnik, VIS u SFRJ, br. 9-10; br. 11-12, Sarajevo 1966. К. Битоски, Прилог кон прашањето за бројот и на ционалниот состав на населението во Македонија во почеткот на XX век, Гласник, бр. 1, Скопје 1982. 185 M. Bjelajac, Dva viđenja rješavanja pitanja nacionalnih manjina u Kraljevini Jugoslaviji pred izbijanje Drugog svjetskog rata, Tokovi, br. 1, Beograd 1989. M. Blagojević, Iseljavanje Srba sa Kosova: trauma i/ili katarza, u: Srpska strana rata. Trauma i katarza u istorijskom pamćenju, Beograd 1996. V. Bogićević, Emigracija Muslimana Bosne i Hercegovine u Tursku u doba austro-ugarske vladavine 1878-1918, Historijski zbornik, br. 1-4, god. III, Zagreb 1950; Isto: Glasnik, VIS, br. 7-9, Sarajevo 1951. R. Bojović, Neki događaji u pljevaljskom kraju između dva rata, Breznički zapisi, br. 3, Pljevlja 1991. Đ. Borozan, Crna Gora u ratu protiv Osmanske imperije od 8. do 18. oktobra 1912. godine, Istorijski zapisi, god. LXXV, br. 1-2, Podgorica 2002. T. Bošković, Iseljavanje srpskog stanovništva iz Raške oblasti (Sandžaka) u Crnu Goru od 1900. do 1912. godine, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVII, Prijepolje 1997. I. Bošnjović, Dijaspora – istorijski izazov Bosne i Hercegovine, u: Bosna i Hercegovina i dijaspora, Sarajevo 1996. S. Branković, Privreda Turske, Pregled, br. 2, Sarajevo 1954. D. Breznik, Demografske odlike stanovništva SR Jugoslavije po nacionalnosti, Jugoslovenski pregled, br. 4, Beograd 1993. Ž. Bulajić, Još jednom o agrarnim odnosima u Crnoj Gori 1878-1912, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1983. S. Burzanović, Nekoliko neobjavljenih dokumenata iz lične arhive Jovana S. Plamenca o nasiljima, zločinima i pokrštavanju muslimana 1912-1913. godine, Almanah, br. 25-26, Podgorica 2004. J. Cvijić, O iseljavanju bosanskih muhamedanaca, Srpski književni glasnik, knj. 24, Beograd 1910. J. Cvijić, Balkanski rat i Srbija, Srpski književni glasnik, Beograd 1912. J. Cvijić, Raspored balkanskih naroda, Glasnik Srpskog geografskog društva, sv. 2, Beograd 1913. M. Dašić, Postanak Berana i uticaj beranskog tržišta na razvoj privrednih i društvenih odnosa u Gornjem Polimlju šezdesetih i 186 sedamdesetih godina XIX vijeka, Istorijski zapisi, br. 1, Titograd 1977. M. Dašić, Hajdučija i četovanje na gornjim tokovima Lima i Tare od sredine XIX vijeka do početka Velike istočne krize (1875- 1878), Istorijski zapisi, god. XXXII (LII), br. 1, Titograd 1979. M. Dašić, Oslobodilački pokret u Donjim Vasojevićima 1861. i 1862. i njegov odjek u Sandžaku, Vranjski glasnik, knj. XIIV- XV, Vranje 1982. M. Dašić, Istoriografski problemi proučavanja sjeverne Crne Gore, Jugoslovenski istorijski časopis, br. 21, Beograd 1986. M. Dašić, Pregled teritorijalnog širenja crnogorske države, Istorijski zapisi, br. 1, Titograd 1987. J. Dedijer, Porijeklo bosansko-hercegovačkog stanovništva, Pregled, Sarajevo 15. januar 1911. V. Degan, Međunarodno uređenje položaja Muslimana sa osvrtom na uređenje položaja drugih vjerskih i narodnosnih skupina na području Jugoslavije, Prilozi, god. VIII, br. 8, Sarajevo 1972. V. Degan, Zaštita manjina na Balkanu putem međunarodnih ugovora, Pregled, br. 10, Sarajevo 1974. M. Dogo, Balkanske nacionalne države i pitanje muslimana, Godišnjak za društvenu istoriju, god. II, br. 3, Beograd 1995. M. Dogo, Neka zapažanja o turskom nasleđu i seobama Muslimana, u: Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena, Beograd 1995. M. Dogo, Odgovor na “Razmišljanja…” prof. dr Milča Lalkova, objavljena u Godišnjaku za društvenu istoriju III-3 (1996), Godišnjak za društvenu istoriju, sv. 1, god. IV, Beograd 1997. D. Drljača, O etničkom sastavu gradskih i ostalih naselja Raške oblasti, Glasnik, Etnografski institut, XLIV, Beograd 1995. E. Čelebić, Naši u Turskoj, “Svijest”, I, Sarajevo 1935. Lj. Čolić, Partija Džemijet kao parlamentarna stranka u Kraljevini SHS, Istorijski časopis, knj. XLII, Beograd 2002. V. Čubrilović, Politički uzroci seoba na Balkanu od 1860. do 1880. godine, Glasnik Geografskog društva, sv. XVII, Beograd 1930. D. Đoković, Kralj Nikola i finansijski problemi Crne Gore u periodu njegove vladavine, u: Kralj Nikola - ličnost, djelo i vrijeme, I, Podgorica 1998. 187 H. Đozo, Zapažanja sa puta po Sandžaku, Kosmetu i Make doniji, Glasnik, VIS u SFRJ, br. 9-10, Sarajevo 1967. B. Đurđev, Osnovna istorijsko-etnička pitanja u razvitku južnoslovenskih naroda do obrazovanja nacija, Pregled, br. 7-8, Sarajevo 1960. M. Džemaludinović (M. Hadžijahić), Koliko ima u Jugoslaviji muslimanskog stanovništva, Takvim, Sarajevo 1967. M. Ekmečić, Internacionalni i interkontinentalni migracioni pokreti iz jugoslovenskih zemalja od kraja XVIII vijeka do 1941. godine, GDI BiH, XX, Sarajevo 1974. M. Ekmečić, Karakteristike Berlinskog kongresa 1878. godine, Prilozi, br. 18, Sarajevo 1981. M. Femić, Prilog proučavanju demografskih obeležja stanovništva prijepoljskog kraja, Užički zbornik, br. 11, Titovo Užice 1982. A. J. Evans, Ilirska pisma, Almanah, br. 1-2, Podgorica 1994. Š. Filandra, Crnogorski Bošnjaci i renominacija nacije, u: Rasprave o nacionalnom identitetu Bošnjaka, Sarajevo 2009. M. Filipović, “Bošnjaci” u okolini Skoplja, Pregled, sv. 94- 95, knj. VII, god. V, Sarajevo oktobar-novembar 1931. S. Fišer-Galati, Posledice balkanskih ratova na istočna srednjoevropska društva, Markstistička misao, br. 4, Beograd 1985. Z. Folić, Skidanje zara i feredže u Crnoj Gori, Almanah, br. 11-12, Podgorica 2000. Z. Folić, Islamska vjerska zajednica u Crnoj Gori 1947-1953, Almanah, br. 15-16, Podgorica 2001. F. Friedman, Islam kao nacionalni identitet: bosansko hercegovački Muslimani slavenskog porijekla (s osvrtom na Mu slimane Novopazarskog sandžaka), Forum Bosnae, br. 18, Sa rajevo 2002. G. O. Gecer, Fenomen migracije i pokušaji spriječavanja iste nakon okupacije Bosne i Hercegovine, Saznanja, br. 3, Tuzla 2009. B. Gligorijević, Između pravoslavlja i katoličanstva - Islam u Jugoslaviji 1918-1941, u: Islam, Balkan i velike sile (XIV-XX vek), Beograd 1997. 188 V. Gluščević, Faktori migracionih kretanja stanovništva Crne Gore u XIX vijeku, Istorijski zapisi, br. 1-4, Podgorica 2005. H. Gološ, Skidanje zara i feredže u srezu deževskom 1951. godine, Zbornik Sjenice, br. 12-13, Sjenica 2001-2002. M. Gogić-Lutovac, Problemi savremenih spoljnih migracija na primjeru opština Ivangrad, Plav i Rožaje, Glasnik, Etnografski institut, XXIV (1975), Beograd 1975. G. Gravier, Emigracija Muslimana iz Bosne i Hercegovine, Pregled, god. I, br. 7-8, Sarajevo 1911. V. Grečić, Spoljna migracija stanovništva Jugoslavije, u: Jugoslovenska država 1918-1998, Beograd 1999. K. Hadžić, Brojnost i rasprostranjenost muslimana u Jugoslaviji, Takvim, Sarajevo 1975. F. Hadžibajrić, Murteza efendija Karađuzović muftija crnogorskih muslimana, Glasnik, VIS, Sarajevo 1963. H. Hadžibegić, Opsada Nikšića 1877. godine prema izvještaju nikšićkog naiba, Istorijski zapisi, br. 1-3, Cetinje 1949. H. Hadžibegić, Turski dokumenti o početku ustanka u Hercegovini i Bosni 1875., Prilozi za orijentalnu filologiju i istoriju jugoslovenskih naroda pod turskom vladavinom, I, Sarajevo 1950. H. Hadžibegić, Turski dokumenti u Državnom muzeju na Cetinju, Istorijski zapisi, br. 1-2, Cetinje 1955. H. Hasandedić, Četiri slučaja pokrštavanja muslimana u Hercegovini za vrijeme austrougarske uprave, Glasnik, Rijaset IZ u SFRJ, Sarajevo 1991. M. Hadžijahić, Uz prilog prof. Vojislava Bogićevića, Hi storijski zbornik, br. 3, Zagreb 1950. M. Hadžijahić, Turska komponenta u etnogenezi Bosanskih muslimana, Pregled, 11-12, Sarajevo 1966. M. Hadžijahić, Političko djelovanje bosanske emigracije u Turskoj, “Naš svijet”, Matica iseljenika BiH, god. II, br. 17-18, Sarajevo oktobar-novembar 1966. M. Hadžijahić, O manjinskim etničkim skupinama u Bosni i Hercegovini u XVIII i XIX stoljeću, do okupacije 1878, Prilozi, br. 18, Sarajevo 1981. M. Hadžijahić, Građa o posljednjim ostacima bosančice u nas, Anali Gazi Husrev-begove biblioteke, knj. XI-XII, Sarajevo 1985. 189 M. E. Hadžijahić, Nekoliko riječi o domovini i iseljavanju, Socijaldemokrat, br. 9, Sarajevo 2002. M. Hadžibrahimović, Razvitak muslimanske prosvjete i kulture u Ulcinju od sredine XIX do početka XX vijeka, Glasnik, Rijaset IZ u SFRJ, br. 6, Sarajevo 1991. U. Hadžić, Balote, Rožajski zbornik, br. 7, Rožaje 1995. R. Hajdarpašić, Kolašinski Muslimani u odbrani svojih domova i bošnjačkih teritorija, u: Društveni i državno-pravni kontinuitet Sandžaka, Sarajevo 1996. R. Hajdarpašić, Sandžak – stjecište izbjeglica, Almanah, br. 37-38, Podgorica 2007. E. Hasanagić, O autonomiji Sandžaka, Libertas, br. 4, Novi Pazar 1996. H. Hasandedić, Spomenici islamske kulture u Heceg Novom, Takvim, Sarajevo 1967. A. Hastings, Južni Slaveni, Forum Bosnae, br. 1-2, Sarajevo 1998. B. Hrabak, Osmanlijsko Carstvo Mladoturaka i Srbija 1908- 1912. godine, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, III, Prijepolje 1976. B. Hrabak, Arbanasi i njihova liga prema okupaciji Bosne i Hercegovine 1878. godine, Prilozi, god. XV, br. 16, Sarajevo 1979. B. Hrabak, Novopazarski Sandžak u poslednjoj godini osmanlijske vlasti, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XII, Prijepolje 1988. B. Hrabak, Sukobljavanje Austro-Ugarske, Prizrenske lige i Sandžaklija oko Sandžaka 1878-1881, Istraživanja, XIV, Novi Sad 1992. B. Hrabak, Novopazarski Sandžak u poslednoj etapi oto manske vladavine (1908-1912), u: Oblasti Stare Raške krajem XIX i početkom XX veka, Prijepolje 1994. B. Hrabak, Jugoslovenska Muslimanska Organizacija prema Muslimanima Sandžaka, Kosmeta i Makedonije 1919-1929, Novopazarski zbornik, br. 19, Novi Pazar 1995. B. Hrabak, Kačaci u bivšem Novopazarskom Sandžaku (Staroj Raškoj) 1918-1928. godine, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVII, Prijepolje 1997. 190 B. Hrabak, Prizrenska liga i Stara Raška, Novopazarski zbornik, br. 22, Novi Pazar 1998. B. Hrabak, Političko okupljanje “južnih muslimana” i prethistorija organizacije “Džemijet”, Tutinski zbornik, br. 1, Tutin 2000. B. Hrabak, Partijsko-politički život na Kosovu, u Metohiji i Raškoj 1919-1923. godine, Novopazarski zbornik, br. 24, Novi Pazar 2000. B. Hrabak, Privreda bivšeg Novopazarskog sandžaka 1918- 1931. godine, Novopazarski zbornik, br. 25, Novi Pazar 2001. M. Imamović, Nesporazumi oko Muslimana, Gledišta, XII, Beograd 1971. M. Imamović, Berlinski kongres i južnoslavenski prostor, Pregled, br. 10-11, Sarajevo 1978. M. Imamović, Pregled istorije genocida nad Muslimanima u jugoslavenskim zemljama, Glasnik, Rijaset IZ u SFRJ, br. 6, Sarajevo 1991. M. Imamović, Bošnjački etnos: identitet i ime, Prilozi, br. 32, Sarajevo 2003. K. Isović, Austrougarsko zaposjedanje Novopazarskog sandžaka 1879. godine, Godišnjak Istorijskog društva BiH, knj. IX, Sarajevo 1958. J. Ivović, Nikšić, mjesto naseljavanja i privremenog boravka (1877-1897), Istorijski zapisi, br. 3-4, Cetinje 1948. J. Ivović, Raseljavanje nikšićkih muslimana, Istorijski zapisi, br. 5-6, Cetinje 1948. Jahja efendija Musić - plavski muftija i kadija Gusinjskog okruga, Glasnik, Rijaset IVZ u SFRJ, Sarajevo 1980, (bez potpisa autora) Z. Janjetović, Pitanje zaštite nacionalnih manjina u Kraljevini SHS na konferenciji mira u Parizu 1919-1920, Istorija 20. veka, br. 2, Beograd 2000. Z. Janjetović, Istorijski uzroci odnosa Hrvata i Srba prema nacionalnim manjinama u jugoslovenskoj državi 1918-1941. godine, u. Dijalog povjesničara-istoričara, 2, Zagreb 2000. M. Joksimović, Doprinos narodu vojske Vasojevića u širenju istočne granice Crne Gore, u: Međunarodno priznanje Crne Gore, Podgorica 1999. 191 Ž. Jovanović, Politički i nacionalni program četničkog po kreta Draže Mihailovića 1941-1945, Istorijski zapisi, br. 3-4, Podgorica 1994. S. Joanović, Novopazarski Sandžak 1878-1900, Novopazarski zbornici, br. 7, 8, 9, 10, Novi Pazar 1983, 1984, 1985, 1986. R. Jovanović, Izvršenje razgraničenja Crne Gore i Turske 1859-1860. godine, Istorijski zapisi, god. XXXIII (LIII), br. 4, Titograd 1980. R. Jovanović, Kosovski mit u nacionalno-političkoj ideologiji i strategiji Crne Gore polovinom XIX vijeka, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1989. R. Jovanović, Osvrt na kretanje u etničkom sastavu stanovništva opština sa područja Sandžaka, Novopazarski zbornik, br. 16, Novi Pazar 1992. R. Jovanović, Stanovništvo opštine Novi Pazar, Novopazarski zbornik, br. 19, Novi Pazar 1995. R. Jovanović, Stanovništvo opštine Sjenica 1921-1991. godine, Novopazarski zbornik, br. 22, Novi Pazar 1998. V. Jovanović, Interministerijalna konferencija Kraljevine Jugoslavije o iseljenju “neslovenskog elementa” u Tursku (1935), Prilozi, br. 35, Sarajevo 2006. Dž. Juzbašić, O iseljavanju iz Bosne i Hercegovine poslije aneksije 1908. godine, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, Sarajevo 1990. Dž. Juzbašić, Refleksije ratova na Balkanu 1912./13. godine na držanje Muslimana u Bosni i Hercegovini, Anali, Gazi Husrev- begova biblioteka, knj. XIX-XX, Sarajevo 2001. H. Jusufspahić, Istočna dijaspora, Glasnik, VIS, br. 3, Sarajevo 1979. S. Kačar, Sudari svjetova, Almanah, br. 7-8, Podgorica 1999. S. Kačar, U svijetu mašina: O poratnom zapošljavanju žena u industriji Sandžaka, Almanah, br. 19-20, Podgorica 2002. H. Kaleši, O strukturi stanovništva Kosovskog vilajeta u drugoj polovini XIX veka, Obeležja, god. VI, br. 3, Priština 1976. F. Karačić, Pitanje javnopravnog priznanja islama u jugoslovenskim krajevima nakon prestanka osmanlijske vlasti, Anali, Gazi Husrev-begova biblioteka, knj. XI-XII, Sarajevo 1985. 192 F. Karčić-M. Jahić, Jedna važna fetva o pitanju iseljavanja bosanskih muslimana u vrijeme austrougarske uprave, Prilozi, Institut za istoriju, XXV, 27, Sarajevo 1991. F. Karčić, Muslimani Balkana na pragu 21. vijeka, Znakovi vremena, br. 9-10, Sarajevo 2000. K. Karpat, The Balkan National States and Nationalism: Image and Reality, Islamic Studies, Vol. 36, Number 2-3, Islamic Research Institute, Islamabad 1997. K. H. Karpat, The migration of the Bosnian Muslims to the Ottoman State, 1878-1914: an account based on Turkish sources, u: Ottoman Bosnia: A History in Peril, Madison 2004. K. Karpat, Hidžret iz Rusije i s Balkana: Proces samodefiniranja u kasnoj osmanlijskoj državi, Znakovi vremena, br. 12, Sarajevo 2001. K. Kaser, Sukob religija i kultura na Balkanu: prošlost i perspektive, Almanah, br. 15-16, Podgorica 2001. I. Kemura, Jedna značajna akcija protiv iseljavanja Muslimana, Glasnik, VIS, br. 1-2, Sarajevo 1971. I. Kemura, Položaj i uloga Islamske vjerske zajednice i “Gajreta” u društveno-političkom životu Muslimana početkom 30- ih godina ovog stoljeća, Anali, Gazi Husrev-begova biblioteka, knj. XI-XII, Sarajevo 1985. С. Киселиновски, Лозанскиот мировен договор, неговата политичка суштина и задолжителна размена на населението мегу Грција и Турција, Гласник, бр. 3, Скопје 1976. S. Kiselinovski, Nacionalna struktura stanovništva Makedonije (1900-1913), Časopis za suvremenu povijest, br. 1, Zagreb 1979. M. Kostić, Pregled bosansko-hercegovačkih muhadžira po Kosovskom vilajetu 1883. godine, Istorijski časopis, br. 1, Beograd 1948. M. Kostić, O brojnom, socijalno-ekonomskom i političkom stanju Srba pod Turcima u Novopazarskom Sandžaku, Istorijski časopis, knj. XIV-XV, Beograd 1965. S. Korkut, Dvije preuzete rezolucije, Socijaldemokrat, br. 5, Sarajevo 2001. B. Kovačević, Muslimani-Bošnjaci između stvarnosti i istorijske svijesti - istorijski grijeh i vječna krivica, Almanah, br. 13-14, Podgorica 2000. 193 T. Kraljačić, Stav srpske vlade prema iseljavanju Muslimana iz Bosne i Hercegovine u posljednjoj deceniji XIX vijeka, Godišnjak Društva istoričara BiH, god. XXXIX, Sarajevo 1988. T. Kraljačić, Povratak muslimanskih iseljenika iz Bosne i Hercegovine u toku Prvog balkanskog rata, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, Sarajevo 1990. T. Kraljačić, Iseljavanje iz Bosne i Hercegovine nakon ane ksije, u: Naučni skup posvećen 80. godišnjici aneksije Bosne i Hercegovine, ANU BiH, Sarajevo 1991. T. Kraljačić, Iseljavanje muslimana iz Bosne i Hercegovine u Albaniju za vrijeme austrougarske uprave, u: Stanovništvo slo venskog porijekla u Albaniji, Titograd 1991. B. Krizman, Elaborat dra Ive Andrića o Albaniji iz 1939. godine, Časopis za suvremenu povijest, br. 2, Zagreb 1977. D. Kujović, Nekoliko svjedočanstava kao prilog ilustraciji prosvjetnih prilika u novooslobođenim krajevima Crne Gore tokom 1913. godine, Istorijski zapisi, br. 1-4, Podgorica 2003. Š. Kulišić, Razmatranja o porijeklu Muslimana u Bosni i Hercegovini, Glasnik Zemaljskog muzeja, VII, Sarajevo 1953. Z. Lakić-T. Žugić, Položaj jugoslovenskih manjina u Albaniji od 1945. do danas, Mostovi, br. 122-123, Pljevlja 1992. O. Lavić, Iseljavanje Bošnjaka muslimana iz BiH za vrijeme austro-ugarske vladavine i risala Mehmeda Teufika Azapagića, Anali Gazi Husrev-begove biblioteke, knj. XVII-XVIII, Sarajevo 1996. S. Lavić, Pusti krajolici: bošnjačka prezimena (rodovi) u povijesnom i prostornom kontekstu istočne Bosne i Hercegovine, Godišnjak, BZK “Preporod”, god. VIII, Sarajevo 2008. R. Levi, Nacionalne manjine u Albaniji, u: Seoba Srba nekad i sad, Beograd 1990. Č. Lučić, Previranja u Raškoj oblasti krajem 19. i početkom 20. vijeka, Istorijski zapisi, br. 3, Podgorica 1997. Č- Lučić, Raški pojas svesrpskih veza i značaj Pljevalja u njemu, Glasnik Zavičajnog muzeja, br. 1, Pljevlja 1999. M. Lutovac, Migracije i kolonizacija u Jugoslaviji u prošlosti i sadašnjosti, Glasnik Etnografskog instituta SANU, VII, Beograd 1958. M. Lutovac, Ivangrad, Tokovi, br. 10-11, Ivangrad 1975. 194 M. Lutovac, Etničke promene u oblastima stare Raške, Glas SANU, CCCVII, Odeljenje društvenih nauka, 20, Beograd 1978. R. Mahmutćehajić, Trajnost stradanja, Glasnik, Rijaset IZ u RBiH, br. 7-9, Sarajevo 1996. D. Maliković, Kačački pokret na Kosovu i Metohiji 1918- 1924. godine, Novopazarski zbornik, br. 25, Novi Pazar 2001. D. Maliković, Kačački pokret u Crnoj Gori 1918-1924, Novopazarski zbornik, br. 26, Novi Pazar 2002. N. Martinović, Novopazarski Sandžak u aneksionoj krizi, u: Velike sile i Srbija pred prvi svetski rat, SANU, Beograd 1976. Α. Матковски, Османска, Османлиска, Отоманска или Турска империја, Гласник, бр. 1, Скопје 1982. A. Matović, Rožaje pod austrougarskom okupacijom, Rožajski zbornik, br. 4, Rožaje 1985. A. Matović, Rožajsko zdravstvo od 1912. do 1994. godine, Rožajski zbornik, br. 7, Rožaje 1995. J. McCarthy, Stanovništvo osmanlijske Evrope prije i poslije pada Carstva, Glasnik, br. 7-8, 9-10, Rijaset IZ u BiH, Sarajevo 1999. H. Mehmedbašić, Naši iseljenici u Turskoj Republici: Od Jedrena od Iskenderuna, Iseljenički alamanah ‘87, Sarajevo 1986. H. Mehmedbašić, Nezaboravna Bosna: Zapis o Huseinu Islamu, Iseljenički almanah, Matica iseljenika BiH, Sarajevo 1989. A. Mehmedović, O Nikšiću - nekad i sad, Glasnik, Rijaset IVZ, br. 4, Sarajevo 1983. J. Memić, Vasika, O iseljavanju turske i šiptarske manjine u Anadoliju, Glasnik, IVZ, br. 6-8, Sarajevo 1958. M. Memić, Karakteristika pokreta otpora protiv sprovođenja odluka Berlinskog kongresa u gusinjskom okrugu (1878-1880), Prilozi, god. XV, br. 16, Sarajevo 1979. M. Memić, Nastanak i širenje islama u sadašnjim granicama Crne Gore, Prilozi za orijentalnu filologiju, br. 41, Sarajevo 1991. M. Memić, Muslimani iz Crne Gore u Albaniji, u: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji, Titograd 1991. M. Memić, Agresivne pretenzije Crne Gore prema Bosni i Hercegovini i njena genocidna ponašanja prema Muslimanima, Pravna misao, br. 5-8, Sarajevo 1992. 195 M. Memić, Sarajevo kao migracioni centar Muslimana iz Crne Gore, u: Prilozi historiji Sarajeva, Sarajevo 1997. Đ. Mikić, Izveštaji austrougarskih konzula u Prizrenu, Mitrovici i Skoplju o prilikama na Kosovu u prvim mesecima ustavnosti u Turskoj (avgust-decembar 1908), Godišnjak Arhiva Kosova, br. 8-9, Priština 1975. Đ. Mikić, Prizrenska liga i austrougarska okupacija Bosne i Hercegovine i zaposedanje Novopazarskog sandžaka (1878-1879), Balcanica, IX, Beograd 1978. Đ. Mikić, Austro-Ugarska i Novopazarski Sandžak u aneksionoj krizi, Novopazarski zbornik, br. 4, Novi Pazar 1980. Đ. Mikić, Novopazarski Sandžak u turskim parlamentarnim izborima 1908. - 1912. godine, Novopazarski zbornik, br. 7, Novi Pazar 1983. Đ. Mikić, Albanci i Srbi u balkanskim ratovima 1912-1913. godine, Istorijski glasnik, br. 1-2, Beograd 1985. P. Milošević, Operacije Istočnog odreda crnogorske vojske u Sandžaku, Gornjem Polimlju i Metohiji 1912. godine, Istorijski zapisi, knj. XXX, sv. 3-4, Titograd 1972. P. Milošević, Oslobođenje Berana od turske vlasti 1912, Tokovi, br. 10-11, Ivangrad 1975. V. Miljanić, Stodvadesetogodišnjica oslobođenja Nikšića od Turaka, Istorijski zapisi, br. 3, Podgorica 1997. A. Mitrović, Značaj Istočne krize 1875-1878. za istoriju balkanskih naroda, Marksistička misao, br. 3, Beograd 1978. R. Muminović, Povijest i nacionalitet, Život, god. XVIII, br. 6-7, Sarajevo juni-juli 1969. I. Mužić, Islamska vjerska zajednica u Kraljevini Jugoslaviji, “Islamska misao”, br. 65, Sarajevo 1984. E. Mušović, Pešter i njegovo stanovništvo u prošlosti, Glasnik, EI, god. XXIX, Beograd 1980. E. Mušović, Mušovići, Istorijski zapisi, god. LIV, br. 2, Titograd 1981. E. Mušović, Jugoslovensko iseljeništvo u Turskoj, Zbornik radova, EI, br. 12, Beograd 1981. E. Mušović, Nikšićani i Kolašinci u Sandžaku, Novopazarski zbornik, br. 7, Novi Pazar 1983. 196 E. Mušović, Demografske karakteristike prigradskih i drugih sela u okolini Novog Pazara, Zbornik radova Etnografskog instituta, knj. 14-16, Beograd 1984. E. Mušović, Stanovništvo MZ Suvi Do, Novopazarski zbo rnik, br. 10, Novi Pazar 1986. E. Mušović, Crnogorski muhadžeri i njihova kretanja, Isto rijski zapisi, 1-2, Titograd 1986. E. Mušović, Stanovništvo Sjenice, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knj. 52-53, Beograd 1989. E. Mušović, Posleratne migracije i imigracije stanovništva novopazarskog kraja, Novopazarski zbornik, br. 13, Novi Pazar 1989. E. Mušović, O posleratnim migracijama sandžačkih Mu slimana u Tursku i Makedoniju, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, Sarajevo 1990. E. Mušović, Makedonija kao most na putu iseljavanja sandžačkih Muslimana i kao njihova nova domovina, Novopazarski zbornik, br. 18, Novi Pazar 1994. B. Mušović, Jugoslovenski muhadžeri u Turskoj i njihova sudbina, u: Identitet Bošnjaka-Muslimana, Plav 1995. B. Mušović, Običaji sandžačkih Muslimana u Turskoj, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVI, Prijepolje 1995. B. Mušović, Neke karakteristike života i običaja Muslimana iz Novopazarskog Sandžaka iseljenih u Tursku, Etnoantropološki problemi, sv. 11-12, Etnografski institut, Beograd 1996-1997. A. Nametak, Narodni osjećaji bosansko-hercegovačkih muslimana iseljenih u Tursku, Napredak, br. 3-4, Sarajevo 1933. A. Nametak, Nacionalno osjećanje bosansko-hercegovačkih muslimana iseljenih u Tursku, Ustaški godišnjak 1942, Zagreb 1941. A. Nametak, Neki narodni običaji i lokalne tradicije muslimana u Podgorici (Titogradu), Glasnik Etnografskog muzeja na Cetinju, II, tom II, Cetinje 1962. A. Nametak, Jezik naših iseljenika u Turskoj, Glasnik, Ri jaset IZ u SFRJ, br. 3, Sarajevo 1990. S. Nurković, Razvitak stanovništva Rožaja u poslijeratnom periodu, Rožajski zbornik, br. 3, Rožaje 1984. 197 S. Nurković, Osvrt na depopulaciju sela sjeveroistočne Crne Gore, Rožajski zbornik, br. 5, Rožaje 1986. M. Obradović, Agrarni odnosi na Kosovu 1918-1941. godine, JIČ, br. 1-4, Beograd 1978. И. Ортајли, Идеолошкото историско наследство на Балканот, u: Балканот во новиот милениум, Скопје 2002. R. Pavlović, Seoba Srba i Arbanasa u ratovima 1876. i 1877- 1878. godine, Glasnik, Etnografski institut, SANU, IV-VI, (1955- 1957), Beograd 1957. R. Pavlović, Ukupno kretanje stanovništva opština Novog Pazara, Tutina, Sjenice i Raške u periodu od 1961-1981. godine, Novopazarski zbornik, br. 5, Novi Pazar 1981. R. Pajović, Pokolj Muslimana u Sandžaku i dijelu istočne Bosne u januaru i februaru 1943. godine, u: Neretva-Sutjeska 1943, Beograd 1969. R. Pajović, O nekim istorijskim pogledima i tretmanu Muslimana Crne Gore, Almanah, br. 13-14, Podgorica 2000. N. Pašić, Faktori formiranja nacija na Balkanu i kod Južnih Slovena, Pregled, br. 5, Sarajevo 1971. B. Pejović, Transformacija naselja u Crnoj Gori poslije drugog svjetskog rata, Zbornik XI kongresa geografa Jugoslavije, Titograd 1983. Đ. Pejović, Agrarna politika crnogorske vlade u krajevima oslobođenim u Balkanskom ratu 1912. godine, Istorijski zapisi, br. 1-2, Cetinje 1955. Đ. Pejović, Naseljavanje Gornjeg Kolašina i Polja (1879- 1886), Istorijski zapisi, br. 3, Titograd 1961. Đ. Pejović, Uzroci masovnog iseljavanja stanovništva iz Crne Gore (1878-1916), Istorijski zapisi, br. 2, Titograd 1962. Đ. Pejović, Naseljavanje Zete i neposrednije okoline Podgorice i način regulisanja odnosa na zemlji iseljenika-muhadžira (poslije 1878. godine), Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1973. Đ. Pejović, Naseljavanje Spuža i način regulisanja agrarnih odnosa (poslije 1878. godine), Istorijski zapisi, br. 3-4, Titograd 1973. M. Pelesić, Predstave Bošnjaka o Bliskom istoku između dva svjetska rata, u: Bosna i svijet, Institut za istoriju, Sarajevo 1996. 198 L. Perović, Političko-istorijska percepcija muslimana u mode rnoj Srbiji, u: Sandžak: identitet u procepu starog i novog, Helsinške sveske, br. 28, Beograd 2008. B. Peruničić, Izveštaj o stanju u okrugu pljevaljskom 1913. godine, Istorijski zapisi, br. 3-4, Titograd 1962. B. Peruničić, Putopis mitropolita Nićifora Perića kroz Kosovo i Sandžak 1906. godine, Arhivski pregled, br. 1-2, Beograd 1986. R. Petković, Nacionalne manjine na Balkanu, Pregled, god. LXVIII, br. 4, Sarajevo 1978. M. Petrović, Istorijski izvori o Prijepolju i Srednjem Polimlju krajem XIX i početkom XX veka, Mileševski zapisi, br. 2, Prijepolje 1996. A. Prekić, Islamska zajednica u Pljevljima, Almanah, br. 25- 26, Podgorica 2004. A. Purivatra, AVNOJ i nacionalna afirmacija Muslimana, Opredjeljenja, br. 10, Sarajevo 1983. A. Purivatra, O problemima iseljavanja Muslimana, u: Mi gracije i Bosna i Hercegovina, Sarajevo 1990. R. Radić, Iseljavanje stanovništva sa jugoslovenskog prostora sredinom pedesetih godina, Istorijski zapisi, br. 1-2, Podgorica 1999. J. Radonić, Crna Gora na Berlinskom kongresu 1878, Isto rijski zapisi, br. 1-2, Cetinje 1955. Lj. Radović, Kretanje, struktura i porijeklo stanovništva sjeverne Crne Gore, Pravni zbornik, br. 1-2, Titograd 1970. Z. Radović, Položaj jugoslovenskih naroda u Albaniji, u: Jugoslovenske manjine u susednim zemljama i njihova prava, Institut za uporedno pravo, Beograd 1992. M. Radusinović, Držanje crnogorskog muslimanskog življa za vrijeme aneksione krize 1908-1909. godine, Istorijski zapisi, br. 3-4, Titograd 1989. N. Rakočević, Iseljavanje Muslimana i razgraničenje Crne Gore i Turske u oblasti Kolašina poslije Berlinskog ugovora, Istorijski zapisi, god. XV, knj. XIX, 2, Titograd 1962. N. Rakočević, Stanje na crnogorsko-turskoj granici uoči Balkanskog rata (1908-1912), Istorijski zapisi, br. 3-4, Titograd 1962. 199 N. Rakočević, Bune u Pljevaljskom sandžaku i Donjokolašinskoj kazi 1905-1906, Tokovi, br. 10-11, Ivangrad 1975. N. Rakočević, Nacionalna politika i politička misao u Crnoj Gori u ustavnom periodu, u: Oslobodilački pokreti jugoslovenskih naroda od XVI veka do početka Prvog svetskog rata, Beograd 1976. N. Rakočević, Borbe Crnogoraca za Kolašin i iseljavanje muslimana iz Kolašina i okoline 1878-1886, u: Stogodišnjica crnogorsko-turskog rata 1876-1878, Titograd 1978. N. Rakočević, Sandžak na stranicama “Cetinjskog vjesnika” od izbora jula 1908. do balkanskog rata, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, VI, Prijepolje 1978. N. Rakočević, Oslobađanje Pljevalja i Kamene Gore u balkanskom ratu 1912. godine, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, VII, Prijepolje 1979. N. Rakočević, Prilozi ekonomskoj istoriji Sandžaka u me đuratnom periodu, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vuko savljevića”, X, Prijepolje 1982. N. Rakočević, Prilog proučavanju nacionalne svijesti Crnogoraca u periodu od 1878. godine do početka XX vijeka, Godišnjak društva istoričara BiH, god. XXXIX, Sarajevo 1988. N. Rakočević, Crnogorsko-albanski odnosi 1878-1914. godine, u: Srbija i Albanci u XIX i početkom XX veka, Beograd 1990. M. Ramadanović, Bosanska emigracija u Osmanskom carstvu i sultanov suverenitet u Bosni i Hercegovini, Znakovi vremena, br. 9-10, Sarajevo 2000. R. Raspopović, Prilike u pljevaljskom kraju uoči oslobođenja 1912., Glasnik Zavičajnog muzeja, br. 1, Pljevlja 1999. J. Rastoder, Spiskovi iseljenih u Tursku iz Sandžaka iz avgusta i oktobra 1935. godine, Almanah, br. 7-8, Podgorica 1999. Š. Rastoder, Vjerska politika kralja Nikole 1878-1912 (odnos prema muslimanima), u: Kralj Nikola - ličnost, djelo i vrijeme, I, Podgorica 1998. Š. Rastoder, Vakufi u Crnoj Gori krajem XIX i u prvoj polovini XX vijeka, Rožajski zbornik, br. 8, Rožaje 1998. Š. Rastoder, Šest nepoznatih dokumenata o Muslimanima u Crnoj Gori 1878-1879, Almanah, br. 5-6, Podgorica 1999.

200 Š. Rastoder, Istorijsko-metodološki okvir izučavanja istorije Muslimana u Crnoj Gori 1878-1912, I-II, Almanah, br. 6-7, br. 7-8, Podgorica 1999. Š. Rastoder, Tri svjedočanstva o pokolju nad Muslimanima u Šahovićima novembra 1924. godine, Almanah, br. 7-8, Podgorica 1999. Š. Rastoder, Istorijska osnova romana Huseina Bašića - Zamjene I-V (Tuđe gnijezdo; Kapija bez ključa; Kosti i vrane; Pusto tursko, Bijeli Azijati), Almanah, br. 15-16, Podgorica 2001. Š. Rastoder, Policijski i vojni izvori o pljačkanju i teroru nad muslimanskim stanovništvom iz 1919. godine, Almanah, br. 15-16, Podgorica 2001. Š. Rastoder, Nekoliko dokumenata iz bečkih arhiva o po krštavanju i iseljavanju muslimanskog stanovništva iz oblasti koje je Crna Gora oslobodila u balkanskim ratovima 1912/1914,Almanah, br. 41-42, Podgorica 2008. Š. Rastoder, Kratak pregled iseljavanja muslimana iz Crne Gore u Tursku, Zbornik izlaganja sa Okruglog stola o crnogorsko- turskim kulturološkim i ukupnim civilizacijskim prožimanjima (Podgorica 16. maj 2009.), Forum Bošnjaka/Muslimana Crne Gore, specijalno izdanje, Podgorica decembar 2009. Ratni izvještaji Lava Trockog – balkanski ratovi 1912-1913, Znakovi vremena, br. 11, Sarajevo 2001. N. Ražnatović, Izvršenje odluke Berlinskog kongresa o predaji Podgorice Crnoj Gori, Istorijski zapisi, br. 1, Titograd 1963. N. Ražnatović, Crna Gora na Berlinskom kongresu, Istorijski zapisi, br. 3-4, Titograd 1973. N. Ražnatović, O razgraničenju Crne Gore i Turske (1881- 1887), Istorijski zapisi, br. 1, Titograd 1987. H. Rebac, Islam u Kraljevini Jugoslaviji, Jubilarni zbornik života i rada Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, knj. II, Beograd 1929. J. Redžepagić, Prilog istraživanju duhovnog razvoja i ide ntiteta muslimanskog stanovništva na prostorima Balkana, Alma nah, br. 3-4, Podgorica 1998. S. Rizaj, Ustrojstvo Turske carevine u 1911. godini - Kosovski, Skadarski i Bitoljski vilajet, Zbornik Filozofskog fakulteta u Pri štini, knj. IV, Priština 1966-1967. 201 S. Rizaj, Novopazarski sandžak u 1900/1. godini, Naša pro šlost, IV-V, Kraljevo 1971. S. Rizaj, Struktura stanovništva Kosovskog vilajeta u II polovini XIX veka, Vranjski glasnik, VIII, Vranje 1972. S. Rizaj, O migracionim kretanjima na Balkanu (1877-1879), Međunarodni naučni skup povodom 100-godišnjice ustanka u Bosni i Hercegovini, drugim balkanskim zemljama i istočnoj krizi 1875-1878. godine, ANU BiH, pos. izdanja, knjiga XXX, Sarajevo 1977. U. Ružičić, Put za orlom. Priča o jednom bosanskom mu hadžeru, Mostovi, br. 122-123, Pljevlja 1992. V. Rudić, Sociogeografske karakteristike Brodareva, Užički zbornik, br. 16, Užice 1987. V. Rudić-M. Stepić, Etničke promene u Raškoj oblasti posle Drugog svetskog rata, u: Etnički sastav stanovništva Srbije i Crne Gore i Srbi u SFR Jugoslaviji, Beograd 1993. M. Sarić, Migraciona kretanja u nikšićkoj oblasti, u: Deseti kongres istoričara Jugoslavije, Beograd 1998. N. Seferović, Kolonija hercegovačkih Muslimana u Kajzeriju u Palestini, Zbornik radova Etnografskog instituta, knj. 12, Beogarad 1981. S. Selimović, Neke karakteristike porekla i migracione di namike stanovništva na području Sjenice, Novopazarski zbornik, br. 24, Novi Pazar 2000. M. Sentić, Značaj Cvijićevog rada za savremena istraživanja migracija, Stanovništvo, br. 4, Beograd 1965. Т. Симовски, Миграционите движења од 1912. до 1971. године и реперкусите врз етничкиот состав на населението во Егејска Македонија, u: Iseljeništvo naroda i narodnosti Jugoslavije i njegove uzajamne veze s domovinom, Zagreb 1978. Т. Симовски, Балканските војни и нивните реперкусии врз етничката положба на Егејска Македонија, u: Oslobodilački pokreti jugoslovenskih naroda od XVI do početka Prvog svetskog rata, Beograd 1976. E. Skopetea, Orijentalizam i Balkan, Istorijski časopis, knj. XXXVIII, Beograd 1991. S. Smlatić, Kalafat koy kod Bige-naselje bosanskih iseljenika- Muslimana, Geografski pregled, XI-XII, Sarajevo 1969. 202 S. Smlatić, Yazlik-koy - najveće bosansko selo u Adapazarskom vilajetu, Geografski pregled, XIII, Sarajevo 1970. S. Smlatić, Maternji jezik-najveće blago (kako naši iseljenici u Turskoj njeguju našu narodnu tradiciju i kulturu), Iseljenički kalendar, Sarajevo 1971. S. Smlatić, U Kalabaku kraj Izmira, Iseljenički almanah, Sarajevo 1972. S. Smlatić, Muslimani srpskohrvatskog jezika u Turskoj, IX Kongres geografa Jugoslavije, Sarajevo 1974. S. Smlatić, Iseljavanje jugoslovenskih Muslimana u Tursku i njihovo prilagođavanje novoj sredini, u: Iseljeništvo naroda i narodnosti Jugoslavije i njegove uzajamne veze s domovinom, Zagreb 1978. M. Sobolevski, Nacionalne manjine u Kraljevini Jugoslaviji, u: Dijalog povjesničara-istoričara, 2, Zagreb 2000. H. Somun, Bosanskohercegovačka dijaspora, Forum Bosnae, br. 6, Sarajevo 1999. M. Spasovski, Teritorijalni razmeštaj naroda i nacionalnih manjina u SR Jugoslaviji, Jugoslovenski pregled, br. 1, Beograd 1994. K. Spehnjak, Većeslav Holjevac u političkim događajima u Hrvatskoj 1967. godine, Časopis za suvremenu povijest, br. 3, Zagreb 2000. G. Stanojević, Prilozi za diplomatsku istoriju Crne Gore od Berlinskog kongresa do kraja XIX vijeka, Istorijski časopis, knj. XI, Beograd 1961. Z. Stanojević - Ž. Andrijašević, Izvještaj crnogorske istražne komisije o nasilnom pokrštavanju muslimana u novooslobođenim oblastima 1913. godine, Almanah, br. 17-18, Podgorica 2001. V. Stojančević, Prilike u zapadnom kraju Kosovskog vilajeta prema izvještajima austrougarskog konzulata u Skoplju 1910, Istorijski časopis, knj. XII-XIII, Beograd 1963. V. Stojančević, Zajedničke političke radnje balkanskih naroda u 19. i 20. veku na obaranju vlasti Turske carevine, Istorijski časopis, knj. XVI-XVII, Beograd 1970. V. Stojančević, Savremena politika, istorija i kartografija o balkanskim ratovima 1912. i 1913. godine: metodološko-istori ogra fski pristup, Istorijski časopis, knj. XXXI, Beograd 1984. 203 V. Nikolić-Stojančević, Jovan Ristić o pitanjima ratnih mi gracija 1876-1878. godine u novim pograničnim etničkim zonama Srbije posle Berlinskog kongresa, u: Život i rad Jovana Ristića, Beograd 1985. P. Stojanović, Običaji sječe glava i kidanja nosa u crnogorsko- turskom ratovanju (osvrti na stanje u XVIII, XIX i na početak XX vijeka), Istorijski zapisi, br. 2, Titograd 1979. M. Stojković, Istorijska iskustva balkanskih odnosa, u: Balkan krajem 80-tih godina, Beograd 1987. M. Stojković, Albanska politika asimilacije jugoslovenskih nacionalnih manjina, Marksistička misao, br. 3-4, Beograd 1989. M. Stojković, Istorijski razvoj zaštite manjina i savremena međunarodna aktuelnost manjinskog pitanja u balkanskim odnosima, u: Položaj manjina u Saveznoj Republici Jugoslaviji, Beograd 1996. P. Strugar, Jedno suđenje grupi muslimana u Podgorici 1880. godine, Istorijski zapisi, br. 3, Titograd 1968. A. Sućeska, Historijski korijeni genocida, u: Bošnjaci i islam, Sarajevo 1998. V. Šalipurović, Putopisi Teodora Ipena - Novi Pazar i Kosovo, Mostovi, br. 35, br. 36, Pljevlja 1977. B. Šekularac, Migracije iz prošlosti i sadašnjosti iz Crne Go re u Bosnu i Hercegovinu, u: Migracije i Bosna i Hercegovina, Sa rajevo 1990. S. Šćepanović, Porijeklo kolašinskih Muslimana, Almanah, br. 5-6, Podgorica 1999. Ž. Šćepanović, Društveno-političke prilike u Bijelom Polju i okolini početkom XX vijeka, Odzivi, br. 6, Bijelo Polje 1973. Ž. Šćepanović, Društveno-ekonomske prilike u Zatarju uoči i za vrijeme Istočne krize 1875-1878, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1974. Ž. Šćepanović, Društveno-političke prilike u Potarju i Za tarju uoči ustanka 1875. i prva ustanička godina u tom kraju, u: Međunarodni naučni skup povodu 100-godišnjice ustanka u Bosni i Hercegovini, drugim balkanskim zemljama i istočnoj krizi 1875- 1878. godine, II, Sarajevo 1977. Ž. Šćepanović, Naseljavanje i podjela zemlje u kolašinskom kraju (1879-1886), Istorijski zapisi, br. 2, Titograd 1985. 204 Ž. Šćepanović, Oslobođenje Bijelog Polja 1912. godine i organizacija vlasti, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1986. Ž. Šćepanović, Bjelopoljska brigada crnogorske vojske u I svjetskom ratu, Istorijski zapisi, br. 2-3, Titograd 1987. R. Škrijelj, Bošnjaci rožajskog kraja u Republici Makedoniji, Rožajski zbornik, br. 10, Rožaje 2001. R. Škrijelj, Enklave bošnjačkih muhadžira na Kosovu, Tutinski zbornik, br. 2, Tutin 2001. R. Škrijelj, Muhadžiri Nikšića u Makedoniji, Almanah, br. 21-22, Podgorica 2003. R. Škrijelj, Sandžački Bošnjaci u Makedoniji (1918-1945), Almanah, br. 27-28, Podgorica 2004. M. Šobajić, Muhamedanizam hercegovački, karakteristika poturica, Almanah, br. 7-8, Podgorica 1999. A. Šorčić, Nacionalne manjine u Jugoslaviji, Naše teme, god. IV, Zagreb 1960. D. Tanasković, “Srbi turskog zakona” ili “Turci srpskog je zika”, u: Serbia i komentari, Beograd 1991. D. Tanasković, Srbi i islam na izmaku XX veka, Letopis Matice srpske, knj. 453, sv. 1, Novi Sad 1994. Š. Tanković, Bošnjačka dijaspora u novim uvjetima, Mak, br. 23, Novi Pazar 1998. M. Teodosijević, Jezik štampe turske narodnosti u Jugoslaviji (list “Tan”), POF, br. 37, Sarajevo 1987. M. Teodosijević, Poznavaoci turskog jezika kod Srba, Orijentalistika, Zbornik radova, Filološki fakultet, Beograd 1997. S. Terzić, Raška ili “Sandžak”, Mileševski zapisi, br. 2, Pri jepolje 1996. S. Terzić, Stara Srbija – nastanak imena i znanja o njoj, Istorijski časopis, knj. XLII-XLIII (1995-1996), Beograd 1997. E. Todorovac, U Turskoj, uz ramazan, Takvim, Sarajevo 1977. D. Todorović, Stav Kraljevine SHS prema mirovnom ugovoru sa Turskom u Sevru 1920. godine, Istorija XX veka, knj. XI, Beograd 1970. Г. Тодоровски, Кон прашњето за миграционите движења во времето од 1878-1912. година, Историја, Списание на Со 205 јузот на историските друштва на СР Македонија, бр. 1, год. III, Скопје 1967. Г. Тодоровски, Документи за просветната политика на српското кралство во Македонија (1912-1915), Гласник, бр. 3, Скопје 1968. G. Todorovski, Migracioni pokreti u Makedoniji od Berlinskog kongresa do početka Prvog balkanskog rata 1912. godine, JIČ, br. 3-4, Beograd 1970. Г. Тoдoровски, Прилoг кон прашањето за состојбата на муслиманските иселеници (муаџири) во Македонија по младотурската револуција, Гласник, бр. 2-3, Скопје 1982. Г. Тoдoровски, Српски документи за состојбата на муаџирите во Македонија (1906-1911), Гласник, бр. 2-3, Скопје 1982. Г. Тодоровски, Осврт за верскиот и опшествениот жи вот на муслиманите во Македонија мегу двете светски војни и по ослободувањето, Гласник, бр. 2, Скопје 1996. Г. Тодоровски, Демографските процеси во Македонија предизвикани од иселување на Турци во педесетите години, Гласник, ИНИ, год. 41, бр. 1-2, Скопје 1997. D. Toholj-T. Burzanović, Prilog bibliografiji seoba i migracija u Jugoslaviji, Godišnjak Društva istoričara BiH, god. XL-XLI, Sarajevo 1990. S. Tomović, Konstruktivni realizam starih Crnogoraca, To kovi, br. 10-11, Ivangrad 1975. Ć. Topalović, Rožaje i okolina 1941-1945, Rožajski zbornik, br. 4, Rožaje 1985. Z. Topčić, U Stambolu na Bosforu, Mak, br. 18-19, Novi Pazar 1997. J. Trifunovski, Bosansko-hercegovački muslimani u Skopskom polju, Zbornik radova, III kongres geografa Jugoslavije, Sa rajevo 1954. J. Trifunovski, Preseljavanje sandžačkih muslimana u Makedoniju, Glasnik Srpskog geografskog društva, XXXVI, br. 1, Beograd 1956. J. Trifunovski, O muhadžirima u Kočanskoj kotlini, Etnološki pregled, br. 3, Beograd 1961.

206 J. Trifunovski, Bošnjaci u Makedoniji – prilog proučavanju posleratnih migracija stanovništva u FNRJ, Geografski pregled, V, Sarajevo 1961. J. Trifunovski, Posleratne migracije stanovništva u Narodnoj Republici Makedoniji, Etnografski institut, knj. LXXV, Zbornik radova, knj. 4, Beograd 1962. J. Trifunovski, “Bošnjaci” u oblasti Babune i Topolke, Ge ografski pregled, X, Sarajevo 1966. J. Trifunovski, Novi podaci o bosanskim muhadžirima naseljavanim u Makedoniji, Geografski pregled, XI-XII, Sarajevo 1967-1968. J. Trifunovski, Posleratni sandžački doseljenici u Make doniju, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, VIII, Prijepolje 1981. J. Trifunovski, Tursko stanovništvo u Makedoniji, Novo pazarski zbornik, br. 10, Novi Pazar 1986. N. Valjevac, Ekstralingvistički faktori u bosanskom jeziku, Forum Bosnae, br. 5, Sarajevo 1999. M. Vasić, Islamizacija u jugoslovenskim zemljama, POF, br. 41, Sarajevo 1991. M. Veruović, Sreten Vukosavljević u predratnoj štampi Sandžaka, Mostovi, br. 72, Pljevlja 1983. D. Vejzović, Štampa o iseljavanju Muslimana, Iseljenički almanah, Sarajevo 1972. M. Velimirović, Vasojevići, Polimlje i Metohija, Godišnjica Nikole Čupića, knj. XVIII, Beograd 1894. M. Velimirović, Gusinjska nahija s pogledom na Malesiju, Godišnjica Nikole Čupića, knj. XXXII, Beograd 1913. R. Vilotijević, Doseljene porodice u Novi Pazar od 1913- 1920, Novopazarski zbornik, br. 18, Novi Pazar 1994. P. Vlahović, Etnički procesi u Makedoniji, Glasnik, br. 36, Etnografski muzej, Beograd 1973. P. Vlahović, Neki elementi spajanja i međusobnog prožimanja različitih etničkih zajednica u oblastima Stare Raške, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, II, Prijepolje 1974. P. Vlahović, Etnološki značaj nekih novijih migracionih kre tanja u Jugoslaviji, Glasnik, br. 37, Etnografski muzej, Beograd 1974. 207 P. Vlahović, Etnički procesi i etničke odrednice Muslimana u Raškoj oblasti, u: Etnički sastav stanovništva Srbije i Crne Gore i Srbi u SFR Jugoslaviji, Beograd 1993. P. Vlahović, Selo u oblastima Stare Raške krajem XX i početkom XX veka, u: Oblasti Stare Raške krajem XIX i početkom XX veka, Prijepolje 1994. P. Vlahović, Etničke grupe Crne Gore u svetlu osnovnih etnoloških odrednica, Glasnik, br. 60, Etnografski muzej, Beograd 1996. P. Vlahović, Etnička istorija u naučnom delu Ejupa Mušovića, Novopazarski zbornik,, br. 29, Novi Pazar 2006. V. Vraneš, Pljevlja pod austrijskom okupacijom, Mostovi, br. 22, Pljevlja 1974. D. Vujović, Zahtjev knjaza Danila za uspostavljanje direktnih diplomatskih veza između Crne Gore i Turske, Istorijski zapisi, br. 1, Titograd 1965. T. Vukanović, Etnogeneza Južnih Slovena, Vranjski glasnik, knj. X, Vranje 1974. P. Vukić, Iseljavanje podgoričkih muslimana u Berane u toku 1910. i 1911., Almanah, br. 35-36, Podgorica 2006. B. Vuković, Etički odnos kralja Nikole prema protivniku, u: Kralj Nikola, ličnost, djelo i vrijeme, II, Podgorica 1998. M. Vulević, Turci i poturice u “Gorskom vijencu”, Stvaranje, br. 10-12, Podgorica 2001. O. Zirojević, Turci u našem ogledalu, u: Etnički odnosi Srba sa drugim narodima i etničkim zajednicama, EI, SANU, Beograd 1998.

c) Statistički izvori

Almanah Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, sv. I, dio I-III, Zagreb 1921-1922. Almanah Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, sv. III, dio VI, Zagreb 1921-1922. Almanah Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, III, sv. III, dio 7,8,9, 1927-1928, Zagreb 1927. Almanah Kraljevine Jugoslavije, (IV) svezak, Beograd 1931. Atlas islamskog svijeta, Sarajevo 2003. 208 Definitivni rezultati popisa stanovništva od 31. januara 1921. godine, Sarajevo 1932. Definitivni rezultati popisa od 31. marta 1931. godine, knj. I-IV, Beograd 1939. Konačni rezultati popisa stanovništva od 15. marta 1948. godine, Savezni zavod za statistiku, knj. VI, Beograd 1955. Popis stanovništva 1953. Vitalna i etnička obeležja, Savezni zavod za statistiku, knj. I, Beograd 1959. Popis stanovništva 1961. Vitalna, etnička i migraciona obeležja, Savezni zavod za statistiku, knj. I, Beograd 1970. Popis stanovništva i stanova 1971: Migraciona obeležja, knj. IX, Beograd 1973 Статистички годишњак на Република Македонија, Ско пје 1996.

209 210 RECENZIJA

U sklopu šireg Projekta „Iseljavanje Muslimana Crne Gore u Tursku“, Matica muslimanska Crne Gore, angažovala je poznatog istoričara, višeg naučnog saradnika na Institutu u Sarajevu, dr Safe ta Bandžovića, da obavi istraživanje iseljavanja Muslimana Crne Gore u Tursku u periodu od 1946 -1970. godine. Autor je, u maniru iskusnog istraživača, konsultovao veoma obimnu literaturu, koju je svrstao u tri grupe: a) Knjige – posebna izdanja, b) Članci i rasprave i c) Statistički izvori, i o tome dostavio rukopis obima 218 strana, od čega se 162 strane odnose na rezultate istraživanja. Rukopis knjige strukturiran je u dva dijela: prvi, Iseljavanje Muslimana iz Crne Gore u Tursku od 1946 - 1970. godine, i drugi Iseljeništvo u Turskoj. Prvi dio čine: Muslimani u Socijalističkoj Jugoslaviji, Ukidanje ZAVNOS-a, Društveno ekonomski položaj Muslimana, Nastavak iseljeničkog pokreta, Put preko Makedonije, Novi - direktni put i Odnos vlasti prema iseljavanju. Drugi dio ru kopisa prezentiran je preko strukture: Pod novim podnebljem, Te gobe i iskušenja, Naseobine i brojnost iseljenika i Život i običaji. Ovako postavljena struktura u osnovi je usaglašena sa ciljevima istraživanja postavljenim pomenutim projektom. Na početku rukopisa, autor ističe da se opredijelio za ideju vo dilju da „proces evropskih intergracija traži zajednički koncept i sjećanje koje će spriječiti obnavljanje i verifikaciju ideja etničkog čišćenja i progona“, te i da „ propitivanje istorije i njena interpre tacija, trebaju da budu lišena svakog ideološkog dogmatizma“ (str.8). Takvo opredjeljenje autora, kao i da „prećutkivanje tragedi 211 je bilo koje vjerske i etničke grupe, jednako je samoj toj tragediji“ (str.11), je za poštovanje, s tim da istraživač u svojim ocjenama, u tom pravcu, do kraja uspije, a dr Bandžović nije žalio truda da bi to postigao. Sasvim pouzdano može se konstatovati da bi on u tome imao više uspjeha da se konkretnije bavio uzrocima i obimom isel javanja Muslimana iz Crne Gore, a ne i uzrocima i obimom iselja vanja sa prostora bivše Jugoslavije, pa i Balkana. Zbog takve ori jentacije, a vjerovatno i zbog toga što nije došao do svih relevantnih podataka, autor bi bio uspješniji da je prikazao obim iseljavanja po opštinama i izvršio konkretniju analizu uzroka koji su, u uslovima Crne Gore, izazvali iseljavanje Muslimana u Tursku. Valja istaći da je za istraživača i analitičara ponekad opasno ako se opredijeli za širi kontekst okolnosti, a zapostavi elemente bliže konkretizacije. Otuda je iznošenje podataka o obimu iseljavanja i njihovim uzro cima sa područja pribojskog, sjeničkog, novopazarskog i tutinskog kraja, kao i iz Bosne i Hercegovine i Kosova i Metohije, pa i čitave bivše Jugoslavije, za ovaj projekat irelevantno, a u nekim aspektima i neprihatljivo. Osim toga, ne vidi se potreba istraživanja iseljavanja u Bosnu i Sarajevo, jer su migraciona kretanja iz Crne Gore, u tre tiranom periodu, prema razvijenim centrima Jugoslavije, posebno: Beogradu, Zagrebu, Sarajevu, Skoplju, Nišu, Novom Sadu, Prištini, i drugima, bila karakteristična za sve konfesije, kao što su bila in tenzivna i migraciona kretanja iz nerazvijenih prema krajevima koji su se brže razvijali i da su mnoga šira ruralna područja Crne Gore, doživjela demografsku eroziju i ostala bez demografsko populacione snage, te da su i ekonomski osiromašila. Bliži prikaz po opštinama dao bi više svijetla na uzroke is eljavanja Muslimana iz Crne Gore u Tursku na osnovu čega bi, na najbolji način, konkretizovao svoje početno opredjeljenje, o neo phodnoj osudi etničkog čišćenje i progona stanovništva sa svojih ognjišta bilo koje vjerske i etničke grupe. Zbog toga su neke njego ve ocjene više rezultat opštosti do koje je došao istraživanjem van Crne Gore, nego što se prevashodno odnose na stanje društvenih, ekonomskih, političkih, psiholoških i religijskih prilika, koje su bile karakteristične za Crnu Goru i njene opštine u kojima žive Musli mani. 212 Nepotrebno je bilo i to što se autor bavio etnogenezom Mu slimana sa osloncem na krvne grupe, čime se izložio opasnosti da uplovi u vode koje su veoma mutne i iz kojih se ne mogu nazreti jasni pravci izlaza. Ipak, autor se sačuvao od te opasnosti, pri čemu je otklon od toga trebao biti sasvim određen. Ako se vrši analiza, iseljavanja Muslimana iz Crne Gore u Tursku u periodu od 1946. do 1970. godine, i uzroci traže u zlodje lima tokom drugog svjetskog rata, što je opravdano, ne mogu se zaobići ni ukupna stradanja koju su nastala uslijed podjele na one koji su bili na strani fašizma i onih na strani antifašizma, bez obzira na vjersku i nacionalnu pripadnost, kao i učinjena zlodjela jednih prema drugima. Osim toga, čini se da autor nije trebao biti kritičan prema onima koji su u ratnom, a naročito u poslijeratnom periodu, bili nosioci međusobnog zbližavanja, pa i pokretačima progresivnih promjena, osobito među mladim ljudima učesnicima antifašističkog pokreta kao reprezentima nove vlasti, pa i vjerskim poglavarima zbog saradnje sa državnim organima, uvjerenim da čine najbolje za svoje vjernike kao i za ukupno stanje međusobnih odnosa. Autor je uspješno prikazao sve teškoće sa kojima su se migranti suočavali, počev od rastanka sa rodnim krajem, opraštanjem od svo jih najbližih koji su ostajali na rodnoj grudi, svojih rođaka i komšija, preko teškoća vezanih za tok svog putovanja, korišćenje Makedonije kao etapne stanice, djelovanje gulikoža kod obezbjeđivanja papira za odlazak, kako iz rodnog kraja, tako i iz Makedonije, zadržavanje pa i trajni opstanak značajnog broja porodica u Skoplju, i selima oko Skoplja i drugih makedonskih gradova i slično. On je sa uspjehom prikazao i sve teškoće na koje su migranti nailazili u novim sredina ma, često močvarnim i surovim, pri učenju jezika, odnosa starosjedi oca prema njima, obavljanju najtežih fizičkih poslova, diskriminaciji kod zapošljavanja, školovanja djece, privremeni odlazak iz Turske u zemlje zapadne Evrope u potrazi za zaradom, tugu za rodnim kra jem, procese asimilacije itd. Sve su to esencijalna pitanja na koja tre ba usmjeriti dalja naučna istraživanja, kao što treba dublje istraživati uzroke iseljavanja iz Crne Gore u Tursku i doći do preciznih podata ka po opštinama, kao i validnih ocjena ove pojave, kako nam se više nikada ne bi dešavala. U tom smislu autor je dao nesporan doprinos. Posebno treba istaći i rezultate do kojih je dr Bandžović došao i u 213 afirmaciji Muslimana u Turskoj, njihovom učešću u privrednom i ja vnom životu Turske, a naročito njihovo pozitivno djelovanje prema krajevima iz kojih potiču, osjećanjima koja u sebi nose, i trud da te veze očuvaju i što je moguće više sačuvaju od zaborava jezik i običaje krajeva iz kojih potiču. Kao rezultat istraživanja dr Bandžovića valja istaći i nesporne činjenice da iseljavanje Muslimana u Tursku nijesu pokrenuli samo ekonomski i vjerski razlozi, već i oni koji su bili političke i psihološke prirode, kao i razlozi vezani za institucionalno djelovanje, pa i primjeri pojedinačnog ekstremnog djelovanja, tim prije što ni ovovremene prilike, pa i u Crnoj Gori, nijesu imune od tih pojava u mješovitim vjerskim i etničkim sredinama. Iz ovakvih i sličnih istraživanja treba izvlačiti poruke i pouke da se korijeni toga zla blagovremeno eliminišu, jer kako je, na početku ovog rukopisa knjige autor istakao da prećutkivanje uzroka tragedi ja, a ovo jesu tragedije, jednako je samoj tragediji. Polazeći od naprijed izloženog, predlažem da Matica musli manska, kao naručilac ovog projekta, prihvati rezultate istraživanja o Iseljavanju Muslimana Crne Gore u Tursku od 1946 -1970. godine, autora dr Safeta Bandžovića, i nastavi sa daljim i dubljim istraživanjima ove i slične problematike.

Decembra, 2011. godine Prof. dr Radovan Bakić

214 BIOGRAFIJA AUTORA

Safet BANDŽOVIĆ (1961.), doktor istorijskih nauka, viši naučni saradnik na Institutu za istoriju u Sarajevu. Posebno se bavi istraživanjima migracija i društvenih odnosa u novijoj istoriji južnoslovenskog i balkanskog prostora. Na Univerzitetu «Lomono sov» u Moskvi obavio je stručno usavršavanje iz oblasti istorijske demografije. Magistrirao je na tematici demografskih kretanja u Bosni i Hercegovini u Drugom svjetskom ratu, a doktorirao na ise ljavanju južnoslovenskog muslimanskog stanovništva u Tursku u XX stoljeću. Autor je dvanaest knjiga kao i većeg broja naučnih i stručnih radova mahom vezanih za migracione i muhadžirske pokrete na Ba lkanu i južnoslovenskom prostoru tokom XIX i XX stoljeća.

215 216 IZDANJA MATICE MUSLIMANSKE CRNE GORE

U periodu 1998-2011 godine

1. Dr Avdul Kurpejović, Program nacionalne afirmacije Mus- limana u Crnoj Gori, Podgorica,1998. 2. Kulturni identitet muslimanskog naroda u Crnoj Gori, zbo rnik, Podgorica, 2001. 3. Dr Avdul Kurpejović, Etnološke odlike muslimanskog naroda u Crnoj Gori, Podgorica, 2001. 4. Ljiljana Lipovina , Bibliografija muslimanskog naroda Crne Gore, Podgorica, 2004. 5. Kulturna baština muslimanskog naroda Crne Gore, zborn ik, Podgorica, 2006. 6. Dr Avdul Kurpejović , Slovenski Muslimani zapadnog Ba lkana, Podgorica, 2006. 7. Dr Avdul Kurpejović, Vjerske, kulturne i etnološke odlike tradicionalnog braka i porodice muslimanskog naroda Crne Gore, Podgorica,2007. 8. Dr Avdul Kurpejović, Muslimani Crne Gore - Značajna istorijska saznanja, dokumenta, institucije i događaji, Pod gorica,2008. 9. Dr Avdul Kurpejović,Osman Grgurević, Matica muslimanska Crne Gore – Informativni vodič, Podgorica,2010. 10. OSVIT - glas Muslimana Crne Gore, 1, Podgorica, 2010.

217 11. OSVIT - glas Muslimana Crne Gore, 2, Zbornik radova sa naučnog skupa “Očuvanje kulturnog identiteta i baštine Muslimana Crne Gore”, Podgorica, 2010. 12. Dr Safet Bandžović, Iseljavanje Muslimana Crne Gore u Tursku, Knjiga I, Podgorica, 2011. 13. Vjersko i kulturno u nacionalnom identitetu Muslimana Crne Gore, zbornik, Podgorica, 2011 14. Dr Avdul Kurpejović, Kulturni i nacionalni status i položaj Muslimana Crne Gore, Podgorica, 2011 15. OSVIT - glas Muslimana Crne Gore, 3, Podgorica, 2011.

218 SADRŽAJ

PREDGOVOR ...... 5

PORATNA ISELJAVANJA MUSLIMANA IZ CRNE GORE U TURSKU ...... 9

Muslimani u socijalističkoj Jugoslaviji ...... 27 Ukidanje ZAVNOS-a ...... 45 Društveno-ekonomski položaj Muslimana ...... 52 Nastavak iseljeničkog pokreta ...... 64 Put preko Makedonije ...... 84 Novi-direktni put ...... 95 Odnos vlasti prema iseljavanju ...... 102

ISELJENIŠTVO U TURSKOJ ...... 125

Pod novim podnebljem ...... 127 Tegobe i iskušenja ...... 133 Naseobine i brojnost iseljenika ...... 145 Život i običaji ...... 151 219 Rezime ...... 157

Literatura ...... 163

Recenzija ...... 211

Biografija autora ...... 215

Izdanja Matice ...... 217

Sadržaj ...... 219

220 CIP – Каталогизација у публикацији Централна народна библиотека Црне Горе, Цетиње

ISBN 978-86-907277-9-7 (Knj. 2) COBISS.CG-ID 17590288

221 222