Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski

PAÑSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

PIOTR KABULSKI

G³ówny koordynator Szczegó³owej mapy geologicznej Polski — A. BER Koordynator regionu Dolnego Powiœla i wschodnich Mazur — A. MAKOWSKA

1:50000

Arkusz Susz (171) (z 1 tab. i 2 tabl.)

WARSZAWA 2003 SFINANSOWANO ZE ŒRODKÓW NARODOWEGO FUNDUSZU OCHRONY ŒRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ OPRACOWANIE WYKONANO NA ZAMÓWIENIE MINISTRA ŒRODOWISKA

Autor: Piotr KABULSKI Przedsiêbiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezyñska 39, 03–908 Warszawa

Redakcja merytoryczna: Dorota WAJCHT Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00–975 Warszawa

Akceptowa³ do udostêpniania Dyrektor Pañstwowego Instytutu Geologicznego prof. dr hab. Leszek MARKS

ISBN 83-7372-593-8

Przygotowanie wersji cyfrowej: Stanis³aw OLCZAK, Jacek STR¥K

2 SPIS TREŒCI

I. Wstêp ...... 5

II. Ukszta³towanie powierzchni terenu ...... 7

III. Budowa geologiczna ...... 12

A. Stratygrafia...... 12

1. Kreda ...... 12

a. Kreda górna ...... 12

2. Trzeciorzêd ...... 13

a. Paleogen...... 13 Paleocen ...... 13

Paleocen dolny ...... 13 Oligocen ...... 14

Oligocen dolny ...... 14

3. Czwartorzêd ...... 15

a. Plejstocen ...... 15 Zlodowacenia po³udniowopolskie ...... 15

Zlodowacenie Nidy ...... 15

Zlodowacenie Sanu 1 ...... 15

Stadia³ dolny ...... 15

Stadia³ górny ...... 16

Zlodowacenie Sanu 2 (Wilgi) ...... 17 Interglacja³ wielki ...... 17 Zlodowacenia œrodkowopolskie ...... 19

Zlodowacenie Odry ...... 19

Zlodowacenie Warty ...... 20 Interglacja³ eemski ...... 21 Zlodowacenia pó³nocnopolskie ...... 24

3 Zlodowacenie Wis³y ...... 24

Stadia³ dolny ...... 24

Interstadia³ ...... 26

Stadia³ œrodkowy ...... 27

Stadia³ górny ...... 29

b. Czwartorzêd nierozdzielony ...... 34

c. Holocen ...... 34

B. Tektonika i rzeŸba pod³o¿a czwartorzêdu ...... 35

C. Rozwój budowy geologicznej ...... 36

IV. Podsumowanie ...... 41

Literatura ...... 42

4 I. WSTÊP

Obszar arkusza Susz (171) Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 okreœlaj¹ nastêpuj¹ce wspó³rzêdne geograficzne: 19°15´–19°30´ d³ugoœci geograficznej wschodniej oraz 53°40´–53°50´ szerokoœci geograficznej pó³nocnej. Powierzchnia omawianego terenu wynosi oko³o 308 km2. Znajduje siê on w obrêbie Pojezierza I³awskiego. Administracyjnie obszar arkusza nale¿y w wiêkszoœci do województwa warmiñsko-mazurskiego, powiatu I³awa, gmin — Susz, Kisielice, Zalewo; natomiast zachodnia i pó³nocna jego czêœæ odpowiednio do powiatów: Kwidzyn (gmina Prabuty) i Malbork (gmina Stary Dzierzgoñ), w obrêbie województwa pomorskiego. Jest to obszar o charakterze rolniczym. Lasy porastaj¹ przede wszystkim pó³nocno-wschodni¹ i wschodni¹ czêœæ arkusza. Nale¿¹ one do Parku Krajobrazowego Pojezierza I³awskiego. Jedynym oœrodkiem miejskim jest Susz (5,7 tys. mieszkañców, 1994 r.). Tu te¿ skupiony jest ca³y przemys³: spo¿ywczy, drzewny oraz chemii gospodarczej. Po³udniowo-zachodni¹ czêœæ obszaru badañ przecina linia kolejowa Warszawa–Gdañsk; równolegle do niej biegnie droga I³awa–Kwidzyn, od której w Suszu odchodzi droga do Dzierzgo- nia i Malborka. Pozosta³y obszar pokryty jest doœæ gêst¹ sieci¹ lokalnych dróg asfaltowych. Arkusz Susz Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 wykonany zosta³ w Przed- siêbiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie, na podstawie „Projektu badañ geologicz- nych”, zatwierdzonego decyzj¹ Ministra Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa (KZK/012/P/205/94), z dnia 7.05.1994 r. Prace geologiczno-zdjêciowe prowadzone by³y w latach 1995–1997 na podk³adzie mapy topograficznej w skali 1:25 000. Dla udokumentowania zdjêcia geologicznego wykonano i opisano 1031 sond o ³¹cznym metra¿u 3164,0 m, w tym 976 sond rêcz- nych o g³êbokoœci do 3,0 m (2760,0 m) i 55 sond mechanicznych o g³êbokoœci 5,0–14,0 m (404,0 m). Opisano ponadto 32 ods³oniêcia.

5 Wymieniony wy¿ej materia³ dokumentacyjny uzupe³niony zosta³ danymi archiwalnymi. Sk³adaj¹ siê one z opisów profilów 97 otworów studziennych (w tym jednego zakoñczonego w kredzie), rozrzuconych równomiernie na ca³ym obszarze, 346 otworów i sond surowcowych, 695 otwo- rów i sond torfowych, 450 otworów geologiczno-in¿ynierskich (wiêkszoœæ wykonana w Suszu), 10 hydrogeologicznych oraz 2 otworów badawczych: Ulnowo (otw. 32) i Zieleñ (otw. 16), które przewiercaj¹ czwartorzêd i koñcz¹ siê w osadach trzeciorzêdowych. Lokalizacja studni i otworów badawczych zosta³a zweryfikowana w czasie prac terenowych. W celu okreœlenia litologii i genezy osadów czwartorzêdowych i ich pod³o¿a oraz korelacji lito- stratygraficznej poziomów glin zwa³owych wykonano równie¿ dwa otwory badawcze (kartograficzne): Obrzynowo (otw. 5) i Grabowiec (otw. 38), o ³¹cznym metra¿u 442,0 m. Z otworów tych pobrano 205 próbek do badañ litologiczno-petrograficznych, które przeprowadzono w laboratorium Przedsiê- biorstwa Geologicznego POLGEOL SA w Warszawie. Zakres badañ obejmowa³ nastêpuj¹ce analizy: uziarnienia, sk³adu litologicznego ¿wirów, proporcji minera³ów ciê¿kich, obtoczenia ziarn kwarcu i zawartoœci CaCO3. Wyniki badañ zosta³y opracowane przez Olszyñskiego (1997). W otworze Obrzynowo (otw. 5) nawiercono osady z faun¹ miêczaków i serie osadów piaszczysto-mu³kowatych bogatych w substancje organiczne. Pobrano z nich 81 próbek do badañ palinologicznych i 25 próbek do badañ malakologicznych. Opracowania wykonane przez Janczyk-Kopikow¹ (1996) i Makowsk¹ (1997) pozwoli³y okreœliæ wiek i œrodowisko sedymentacji badanych osadów. W celu ustalenia stratygrafii pod³o¿a czwartorzêdu przekazano z obydwu otworów badawczych (kartograficznych) 6 próbek do badañ palinologicznych i 2 próbki do badañ mikropaleontologicznych. Wyniki ekspertyz przeprowadzonych przez Wa¿yñsk¹ (1996) i Giel (1996) pozwoli³y okreœliæ wiek osadów pod³o¿a na oligocen dolny i paleocen dolny. Aby uœciœliæ obraz budowy geologicznej pod³o¿a czwartorzêdu wykonano ci¹g sondowañ geoelektrycznych o d³ugoœci oko³o 7 km w okolicy otworu wiertniczego Grabowiec (otw. 38; Marciniak, Momot, 1994). Wyniki prac geofizycznych pozwoli³y na sprecyzowanie przebiegu granic litologicznych na obszarze objêtym sondowaniem. Dotyczy to granicy pod³o¿a czwartorzêdu, zasiêgu wystêpo- wania osadów jeziornych w Grabowcu oraz ukszta³towania stropu i sp¹gu glin zwa³owych stadia³u dolnego (toruñskiego) zlodowacenia Wis³y. Badania geologiczne na obszarze arkusza Susz rozpoczê³y siê pod koniec XIX w. Prowadzi³ je Jentzsch (1888–1891) w celu wykonania mapy geologicznej obejmuj¹cej zachodni¹ czêœæ terenu badañ. Po 1945 r., na podstawie istniej¹cych materia³ów, sporz¹dzona zosta³a Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski w skali 1:300 000, arkusz Toruñ (Galon, 1947; Galon, Pacowska, 1953), obejmuj¹ca równie¿ obszar arkusza Susz. W latach piêædziesi¹tych i szeœædziesi¹tych Galon i Roszkówna prowadzili na obszarze czêœci Pojezierza Mazurskiego prace w celu uœciœlenia zasiêgu fazy pomorskiej oraz

6 przebiegu ci¹gów moren czo³owych znacz¹cych recesjê ostatniego zlodowacenia (Galon, 1952b; Ga- lon, Roszkówna, 1961; Roszkówna, 1955, 1956, 1961a, b, c, 1968). Drozdowski (1979) zajmowa³ siê deglacjacj¹ s¹siednich obszarów. Roszkówna i Wiœniewski prowadzili badania sandrów w celu powi¹zania ich z ci¹gami morenowymi i etapami ostatniej deglacjacji (Roszkówna, 1961c; Wiœniew- ski, 1971). Stratygrafia osadów czwartorzêdowych na obszarze arkusza Susz mo¿e byæ rozpatrywana w powi¹za- niu z obszarem Doliny Dolnej Wis³y. Zagadnienia stratygraficzne doliny Wis³y i obszarów przyleg³ych by³y poruszane przez Galona (1952a), Samsonowicza (1951), Halickiego (1951, 1952) i Po¿aryskiego (1951). Obraz budowy geologicznej i stratygrafii utworów czwartorzêdowych tych obszarów zosta³ nastêpnie znacz- nie wzbogacony w wyniku wieloletnich badañ Makowskiej (1976, 1977, 1979b, 1980a, 1986a, b, 1990, 1991, 1992, 1994), które obejmowa³y równie¿ œrodowiska sedymentacji i zagadnienia paleogeograficzne (Makowska, 1973, 1979a, 1982, 1986b). Omawianego obszaru dotyczy³y te¿ niektóre zagadnienia stratygrafii osadów ostatniego zlodowacenia w pracach Mojskiego (1968a, b, 1969, 1979) i Galona (1981) oraz Lisickiego (1996), dotycz¹cej korelacji glin zwa³owych na obszarze Pojezierza Mazurskiego. Niewiele jest opracowañ dotycz¹cych pod³o¿a czwartorzêdu. Obszar opracowywanego arkusza lub jego okolice omawiane s¹ ogólnikowo w syntetycznych publikacjach Ciuka (1972, 1974) i Uberny (1974a, b) oraz w pracach wydanych pod redakcj¹ Po¿aryskiego (1960). Nieliczne prace dotycz¹ kon- kretnych, po³o¿onych blisko otworów wiertniczych (Grabowska, 1975; Marzec, 1973). Wiele informacji o budowie geologicznej i stratygrafii osadów czwartorzêdowych zachodniej czêœci Pojezierza I³awskiego zawieraj¹ opracowania kartograficzne: Mapa geologiczna Pol- ski w skali 1:200 000, arkusz I³awa (Makowska, 1978; 1980b) oraz Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusze: Sztum (Rabek, 1988, 1990) i Prabuty (Uniejewska, Skocki, 1997). Szczególnie du¿o wnios³y wykonane w ramach tych opracowañ badania paleontologiczne (Gawor-Biedowa, 1974, 1976; Janczyk-Kopikowa, 1976; Uniejewska, Skocki, 1997) oraz petrograficzne (Nowak, Rabek, 1988).

II. UKSZTA£TOWANIE POWIERZCHNI TERENU

Obszar arkusza Susz znajduje siê w po³udniowo-zachodniej czêœci Pojezierza I³awskiego (Kon- dracki, 1967). Jest on urozmaicony pod wzglêdem geomorfologicznym. G³ówn¹ jednostk¹ jest wysoczyzna polodowcowa z licznymi formami lodowcowymi typu moreny czo³owe, obszarami sandrowymi, rozleg³ymi nieckami wytopiskowymi oraz rynnami subglacjalnymi (tabl. I). Œrodkow¹ i zachodni¹ czêœæ obszaru arkusza zajmuje wysoczyzna morenowa falista. Wysokoœci wzglêdne

7 przekraczaj¹ tu 5,0 m, a nachylenie stoków wynosi od 2 do 5°. W po³udniowo-wschodniej czêœci terenu znajduje siê wysoczyzna morenowa p³aska.Wysokoœci wzglêdne osi¹gaj¹ do 2,0 m, a nachylenie stoków nie przekracza 2°. Wysokoœci bezwzglêdne powierzchni terenu wahaj¹ siê prze- ciêtnie w granicach 100,0–110,0 m n.p.m. Znacz¹cym elementem rzeŸby obszaru s¹ moreny czo³owe, które skupiaj¹ siê w czterech rejonach. Na po³udniowy wschód od Susza wystêpuje wygiêty ku pó³nocy ³uk moren ci¹gn¹cych siê od Emilianowa przez Ulnowo, Brusiny, okolice Januszewa po Piotrkowo. Wysokoœci bezwzglêd- ne przekraczaj¹ tu 125,0 m n.p.m., a wzglêdne dochodz¹ do kilkunastu metrów. Moreny tego ³uku nie tworz¹ czytelnych, wyraŸnie wyodrêbnionych form, nie maj¹ bowiem ostro zarysowanych granic. Nie ró¿ni¹ siê równie¿ litologi¹ osadów (s¹ to moreny gliniaste), ani ukszta³towaniem powierzchni od otaczaj¹cej wysoczyzny. Granice moren okreœlone s¹ w przybli¿eniu na podstawie analizy hipsometrycz- nej. Roszkówna (1955) okreœli³a je jako moreny spiêtrzone: na podstawie opisu nieistniej¹cego ju¿ ods³oniêcia, który cytuje w swojej pracy. Wœród materia³u gliniastego wyodrêbniono warstwy pia- sków i ¿wirów „stromo postawione”. Drugie miejsce wystêpowania moren znajduje siê na zachodzie obszaru, w kierunku pó³nocnym od Jawt Wielkich. S¹ to niewielkie wzgórza morenowe o wysokoœci bezwzglêdnej przekraczaj¹cej 125,0 m n.p.m. i o wysokoœciach wzglêdnych dochodz¹cych do 20,0 m. Stanowi¹ one zakoñczenie zespo³u moren ci¹gn¹cych siê z obszaru arkusza Prabuty (Uniejewska, Skocki; 1997) i podobnie jak one, zgodnie z obserwacjami Roszkówny (1955), zosta³y uznane za moreny spiêtrzone. Trzeci rejon wystêpowania moren znajduje siê w okolicy Mort¹ga. Na zachód od Mort¹ga uk³adaj¹ siê one w formê wa³u wygiêtego na po³udnie, o wysokoœci do 116,0 m n.p.m. i wznosz¹cego siê na kilkanaœcie metrów ponad dno s¹siaduj¹cych wytopisk. Na wschód od Mort¹ga przybieraj¹ po- staæ rozleg³ego plateau o ¿ywej rzeŸbie, s³abo wyodrêbniaj¹cego siê z przyleg³ego obszaru sandrowego. Wysokoœci moren przekraczaj¹ 120,0 m n.p.m. Zgodnie z opracowaniem Roszkówny (1955), nale¿¹ one do moren po³udniowodzierzgoñskich, które w omawianej czêœci zosta³y równie¿ uznane za moreny spiêtrzone. Za tak¹ kwalifikacj¹ przemawia struktura wewnêtrzna moren, obserwowana w odkrywkach po³o¿onych poza granicami omawianego terenu arkusza, a tak¿e dane z odwierconych dla potrzeb realizacji arkusza Susz sond mechanicznych. Na po³udnie od ostatnio omówionej moreny, na obszarze sandru, znajduje siê wzgórze moreny czo³owej piaszczystej. Jego powierzchnia wznosi siê do wysokoœci 133,0 m n.p.m., stanowi kulminacjê obszaru. P³aska powierzchnia wzgórza tylko o 7,0–8,0 m przewy¿sza otaczaj¹ce wa³y sandrowe. Brak ods³oniêæ uniemo¿liwia pewn¹ kwalifikacjê tej formy. Na podstawie odmiennoœci litologii w porównaniu z s¹siaduj¹cymi morenami spiêtrzonymi zosta³a ona uznana za morenê akumulacyjn¹. Roszkówna (1955) opisa³a tê formê jako byæ mo¿e mo- renê czo³ow¹ zasypan¹ najprawdopodobniej materia³em sandrowym.

8 Znacz¹cym elementem rzeŸby omawianego terenu s¹ powszechnie wystêpuj¹ce kemy.Obok form drobnych o powierzchni niewiele przekraczaj¹cej 1 ha s¹ równie¿ formy du¿e, o powierzch- ni3km2. Najwiêksz¹ form¹ jest kem po³o¿ony pomiêdzy Jeziorem Burgale a Lubnowami Wielkimi. Rozci¹ga siê on na powierzchni oko³o 3 km2 i osi¹ga bezwzglêdn¹ wysokoœæ ponad 125,0 m n.p.m., a wzglêdn¹ 35,0 m. Najwiêkszy zespó³ kemów znajduje siê po pó³nocnej stronie ³uku moren ulnow- skich. Obejmuje piêæ kemów o ró¿nej wielkoœci, wszystkie o zarysie kulistym. Cech¹ charakte- rystyczn¹ tych form jest wystêpowanie na powierzchni ka¿dego z nich wytopiska. Najmniejsza forma, w Januszewie, ma œrednicê oko³o 800 m i powierzchniê 0,3 km2; wewnêtrzne wytopisko ma oko³o 300 m œrednicy. Najwiêkszy kem suski, znajduj¹cy siê na po³udnie od Susza, ma ³¹cznie z tarasami ke- mowymi œrednicê 2,3 km i obejmuje powierzchniê wynosz¹c¹ 2,8 km2. Znajduj¹ce siê na niej obni¿e- nie osi¹ga œrednicê oko³o 1200 m. Bezwzglêdne wysokoœci form dochodz¹ do 120,0–125,0 m n.p.m., a wzglêdne do 20,0 m. Kolejny zespó³ du¿ych kemów znajduje siê na po³udniu w okolicach Czerwo- nej Wody. Maj¹ one przewa¿nie wyd³u¿ony, po³udnikowy kszta³t i p³askie, rozleg³e wierzchowiny. Ich d³ugoœæ dochodzi do 2,0 km. Wysokoœci tych form osi¹gaj¹, niekiedy nawet przekraczaj¹, 120,0 m n.p.m. Prawdopodobnie s¹ to kemy fluwioglacjalne. Wiêksze skupiska kemów znajduj¹ siê tak¿e w zachodniej czêœci arkusza. S¹ to drobne formy w okolicach Jawt Wielkich, Ba³oszyc oraz w okolicach Obrzynowa i Stañkowa. Ich wysokoœci osi¹gaj¹ od 108,0 m n.p.m. w okolicach Obrzynowa, do 120,0 m n.p.m. ko³o Jawt Wielkich. Du¿ym kemom towarzysz¹ z regu³y tarasy kemowe.Tworz¹ p³askie powierzchnie rozci¹gaj¹ce siê miêdzy kemami i obni¿eniami wytopiskowymi. Ich wysokoœæ jest ró¿na, przeciêtnie waha siê w granicach 105,0–110,0 m n.p.m. Tarasy kemowe powszechnie znajduj¹ siê w s¹siedztwie kemów kolistych okolic Susza, Micha³owa i Olbrachtówka. Najwiêksz¹ powierzchniê zajmuje taras kemowy ko³o Bronowa, gdzie ma postaæ równiny rozci¹gaj¹cej siê miêdzy wytopiskiem Polderu Bro- nowskiego i Jeziorem Burgale. Wysokoœæ formy wynosi oko³o 105 m n.p.m. i wznosi siê 7,0–8,0 m ponad dna s¹siednich wytopisk. Na omawianym terenie wyró¿niono równie¿ ozy.S¹toniewielkie pojedyncze wa³y o przebiegu NNW–SSE i NNE–SSW. Najokazalsza forma w okolicy Januszewa ma 1,5 km d³ugoœci i 10,0 m wysokoœci wzglêdnej. Pozosta³e formy maj¹ d³ugoœæ w granicach 600,0–750,0 m. Wysokoœci bez- wzglêdne wynosz¹ 107,0–110,0 m n.p.m., a wzglêdne 5,0–10,0 m. Zag³êbieniom wytopiskowym towarzysz¹ moreny martwego lodu. S¹to niewielkie formy. Najwiêksza znajduje siê na po³udniu, miêdzy Ró¿ank¹ i Falknowem. Jest to rozleg³y obszar pokryty kopiastymi, ma³ymi, gêsto osadzonymi pagórkami, które daj¹ obraz œwie¿ej rzeŸby polodowcowej. Pozosta³e moreny, wystêpuj¹ce w okolicy Jawt Wielkich i Lubnowów Ma³ych, maj¹ postaæ wa³ów le¿¹cych miêdzy wytopiskami. Wysokoœæ bezwzglêdna tych form osi¹ga 107,0 m n.p.m., a wysokoœci wzglêdne dochodz¹ do 12,0–13,0 m.

9 Ca³¹ pó³nocno-wschodni¹ czêœæ obszaru arkusza zajmuj¹ równiny sandrowe (powierzchnie) sandru pó³nocnoi³awskiego (Wiœniewski, 1971). Zaczynaj¹ siê od moren po³udniowo- dzierzgoñskich. Jest to teren o skomplikowanej morfologii i genezie. Osady wodnolodowcowe tworz¹ dwa poziomy sandrowe. Wy¿szy poziom ma postaæ dwóch wa³ów rozpoczynaj¹cych siê na pó³nocy w okolicy Jeziora Gemben. Jeden biegnie w kierunku po³udniowo-wschodnim miêdzy Je- ziorem Witoszewskim i Jeziorem B¹dze, a drugi na po³udniowy zachód w kierunku Kamieñca. Wy- sokoœci bezwzglêdne malej¹ od ponad 125,0 m n.p.m. na pó³nocy i w czêœci œrodkowej do 120,0 m n.p.m. na po³udniu. Szerokoœæ wa³ów wynosi 1,0–1,5 km, a wysokoœci wzglêdne dochodz¹ do 10,0–15,0 m. Ich powierzchnia jest praktycznie p³aska. Zachodnia odnoga wy¿szego poziomu koñczy siê na obszarze równiny zastoiskowej Lipowo Du¿e–Kamieniec, a wschodnia przed³u¿a siê na obszar s¹siedniego arkusza. Osady drugiego (ni¿szego)poziomu sandrowego znajduj¹ siê na zewn¹trz wa³ów pierwszego poziomu i miêdzy nimi. Ni¿szy poziom znajduj¹cy siê na zewn¹trz wa³ów tworzy p³ask¹ powierzchniê o wysokoœci 105,0–113,0 m n.p.m. Inaczej ukszta³towany jest drugi poziom wewn¹trz wa³ów. Ma bardzo urozmaicon¹ powierzchniê miejscami przypominaj¹c¹ krajobraz m³odej rzeŸby glacjalnej z licznymi zag³êbieniami bezodp³ywowymi. Prawdopodobnie spowodowane jest to akumulowaniem tej czêœci sandru na martwym lodzie. Dopiero na po³udnie od Jeziora B¹dze powierzchnia sandru staje siê p³aska, a urozmaicona jest tylko w pobli¿u zag³êbieñ bezodp³ywowych i dolin wód roztopowych. Inny obszar wystêpowania osadów sandrowych (obszary wodnolodowcowe w ogólnoœci) tworzonych na martwym lodzie znajduje siê miêdzy Bornicami i Górkami; le¿y w ob- rêbie du¿ej niecki wytopiskowej, w s¹siedztwie moreny martwego lodu, osadów jeziornych i równin torfowych. Obszar ten wznosi siê na wysokoœci 110,0 m n.p.m., ale z regu³y nie przekracza 105,0 m n.p.m. Pozosta³e obszary sandrowe maj¹ du¿o mniejsze powierzchnie. Najwiêkszy z nich znajduje siê na po³udnie od Stañkowa. S¹ tu dwa poziomy sandrowe, z których dolny zwi¹zany jest z nieck¹ wytopiskow¹. Byæ mo¿e osadzany by³ jednoczeœnie z poziomem górnym na powierzchni lodu wype³niaj¹cego wytopisko. Wysokoœæ tego poziomu oscyluje w granicach 95,0 m n.p.m. Górny poziom znajduje siê oko³o 10 m wy¿ej. Charakteryzuje siê p³ask¹ powierzchni¹ terenu. Na szkicu geomorfologicznym obydwa poziomy przedstawiono ogólnie, zosta³y rozdzielone jedynie przez krawêdzie morfologiczne. Wœród osadów wy¿szego poziomu znajduj¹ siê niewielkie gliniaste r ó w- niny erozyjne wód roztopowych.Pozosta³e obszary sandrowe to w¹skie, pod³u¿ne p³aty, wskazuj¹ce swoim u³o¿eniem kierunek odwodnienia pobliskich wytopisk. Przep³yw wód odbywa³ siê prawdopodobnie wœród bry³ martwego lodu. Osady wodnolodowcowe w okolicy Falknowa w pocz¹tko- wym odcinku tworz¹ s³abo zarysowany wa³ towarzysz¹cy rynnie, który w dalszym odcinku przechodzi w lekko wciêty w wysoczyznê sandr.

10 Obszar arkusza Susz podlega³ deglacjacji arealnej, o czym mo¿e œwiadczyæ obfitoœæ niecek wytopiskowych.S¹torozleg³e obni¿enia, wype³nione ró¿norodnymi osadami. Gdy znajduj¹ siê w nich osady wytopiskowe, wtedy dna obni¿eñ s¹ p³askie. W wielu przypadkach znaczna czêœæ dna niecek wyœcielona jest glinami zwa³owymi, ich powierzchnia jest p³aska lub falista jak na wyso- czyŸnie. Granice niecek wyznaczone s¹ przez krawêdzie o ró¿nym stopniu zachowania. Czêsto s¹ one nieczytelne lub s³abo czytelne, zdenudowane b¹dŸ zatarte przez procesy zachodz¹ce podczas wytapiania martwego lodu. Na pó³noc od Bornic pó³nocno-wschodnia krawêdŸ wytopiska zosta³a zasypana przez osady wodnolodowcowe. Z nieckami wytopiskowymi zwi¹zane s¹ równiny i obszary zastoiskowe.Naj- wiêksze zastoisko znajduje siê w rejonie Lipowo Du¿e–Kamieniec. Po³o¿one jest miêdzy dwiema nieckami wytopiskowymi i wznosi siê ponad nie o oko³o 10 m. Wysokoœæ bezwzglêdna obszaru zastoiska dochodzi do 113,0 m n.p.m. Poza zachodni¹ czêœci¹ o p³askiej powierzchni, morfologia pozosta³ego obszaru zastoiska przypomina wysoczyznê falist¹. W dnie niecek wytopiskowych znajduj¹ siê tarasy jeziorne i równiny torfowe,zajmuj¹ce du¿e powierzchnie. W przypadku wiêkszych niecek mo¿liwe jest wyró¿nienie wy¿szych (I) i ni¿szych (II) tara- sów jeziornych.Wyznaczaj¹ one zasiêgi jezior dziœ nieistniej¹cych oraz pierwotne zasiêgi jezior wspó³czesnych. Równiny torfowe znajduj¹ siê równie¿ w rynnach polodowcowych oraz w obni¿eniach na wysoczyŸnie morenowej i na obszarach sandrowych, gdzie zajmuj¹ du¿o mniejsze powierzchnie. Wype³niaj¹ tu, z regu³y niewielkie, zag³êbienia powsta³e po martwym lodzie. Nastêpnym znacz¹cym elementem rzeŸby terenu s¹ rynny subglacjalne. Najwiêksza rynna to rynna Jeziora Dzierzgoñ o kierunku NNE–SSW. Jej niewielki fragment znajduje siê w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza. Rynna ma szerokoœæ oko³o 2 km, a wysokoœæ krawêdzi dochodzi do 20,0 m. Dno rynny ma urozmaicon¹ morfologiê i znajduje siê na wysokoœci 70,0–90,0 m n.p.m. Znajduj¹ siê w niej ostañce erozyjne. Druga rynna, o podobnym kierunku przebiegu jak po- przednia, ci¹gnie siê od Olbrachtowa do Ulnowa. Jest to drobna forma o szerokoœci oko³o 100–150 m i g³êbokoœci do 10,0 m. Ma d³ugoœæ oko³o 8 km. Dwie nastêpne, jeszcze mniejsze formy, wystêpuj¹ w okolicach Obrzynowa i Grabowca. Maj¹ kierunek NNW–SSE. Na wschód od Mort¹ga wystêpuj¹ odcinki rynien uk³adaj¹ce siê w szlak rynnowy biegn¹cy z obszaru arkusza Dzierzgoñ i przed³u¿aj¹cy siê na obszar arkusza Dobrzyki Szczegó³owej mapy geologicznej Polski. Zachowane odcinki rynny cechuj¹ siê œwie¿oœci¹ rzeŸby — krawêdzie maj¹ wysokoœæ 20,0 m; s¹ strome. Sama forma jest w¹ska, ostro zarysowana. Pomiêdzy zachowanymi odcinkami rynna zosta³a prawdopodobnie zasypana przez osady wodnolodowcowe. Na wschód od Lubnowów Wielkich i w okolicach Jeziora Kawki oraz Jeziora Januszew- skiego wystêpuj¹ doliny wód roztopowych. S¹todrobne formy o d³ugoœci przeciêtnie 1,5 km, powsta³e w czasie odwodnienia obni¿eñ wytopiskowych.

11 Procesy erozji i denudacji zachodz¹ce po ust¹pieniu l¹dolodu doprowadzi³y do rozciêcia istniej¹cych krawêdzi przez dolinki erozyjne, u podnó¿a których w kilku miejscach zosta³y usy- pane sto¿ki nap³ywowe. Odprowadzenie wód z wysoczyzny i obszarów sandrowych odbywa³o siê wzd³u¿ zag³êbieñ okresowo przep³ywowych i jedyn¹ dolin¹ rzeczn¹ Liwy, wzd³u¿ której wystêpuj¹ niewielkie tarasy zalewowe. Formy antropogeniczne nie odgrywaj¹ wiêkszej roli w morfologii terenu. Znaczniejszymi elementami s¹ osadniki i wysypisko odpadów komunalnych, atak¿e kana³y, nasypy oraz rowy i wciêcia linii kolejowej inieistniej¹cej kolejki w¹skotorowej, a tak¿e piaskownie, piaskownie–¿wirownie i glinianki. Na omawianym obszarze zlokalizowano równie¿ grodziska. Sieæ rzeczna na obszarze arkusza Susz jest s³abo rozwiniêta. Jedyn¹ rzek¹ odwadniaj¹c¹ omawiany teren jest Liwa, uchodz¹ca do Wis³y. Poni¿ej Jeziora Januszewskiego p³ynie dolin¹ wód roztopowych, któr¹ uchodzi do zbiorników nieistniej¹cych dziœ jezior; pozosta³oœci¹ po nich jest Jezioro Gaudy, Polder Bronowski i Bagna Karolewskie. Przez ten obszar Liwa p³ynie rowem, wykopanym dla odprowadzenia jej wód. Nastêpny odcinek doliny Liwy przebiega przy ujœciu z Bagien Karolewskich; tworzy tu prze³om przez kem i wykorzystuj¹c szlak sandrowy p³ynie na obszar s¹siedniego arkusza — Prabuty. Charakterystycznym elementem na omawianym terenie s¹ jeziora. S¹ to g³ównie jeziora wytopiskowe, jedynie Jezioro Dzierzgoñ, Burgale i prawdopodobnie Suskie s¹ pochodzenia rynnowego.

III. BUDOWA GEOLOGICZNA

A. STRATYGRAFIA

G³ównym przedmiotem badañ stratygraficznych na obszarze arkusza Susz by³y utwory czwarto- rzêdowe i podœcielaj¹ce je utwory trzeciorzêdowe (tabl. II). Pe³ny profil osadów czwartorzêdowych wraz z utworami pod³o¿a nawiercony zosta³ w piêciu otworach wiertniczych: badawczych (kartograficznych) — Obrzynowo (otw. 5), Grabowiec (otw. 38); badawczych — Zieleñ (otw. 16); Ulnowo (otw. 32) oraz studziennym w Suszu (otw. 21). Podstaw¹ dla ustalenia stratygrafii osadów pod³o¿a czwar- torzêdu by³y wyniki badañ paleontologicznych i palinologicznych próbek utworów paleocenu dolnego (montu), oligocenu dolnego i interglacja³u eemskiego, pobranych z wy¿ej wymienionych otworów.

1. Kreda

a. Kreda górna

Kreda pisz¹ca, gezy, margle i mu³ki wapniste tonajstarsze utwory nawiercone na obszarze arkusza Susz. Osi¹gniêto je w jednym tylko otworze wiertniczym w Suszu (otw. 21).

12 Przewiercono oko³o 60,0 m omawianej serii. Dominuj¹cym osadem jest kreda pisz¹ca przewarstwio- na marglami i gezami w stropie, a w sp¹gu mu³kami wapnistymi. Strop utworów kredy wystêpuje na g³êbokoœci 167,3 m p.p.m. W niniejszym opracowaniu seria zosta³a okreœlona ogólnie jako górnokre- dowa ze wzglêdu na brak podstaw do ustalenia dok³adniejszego wieku.

2. Trzeciorzêd

Powy¿ej opisanej serii kredowej znajduj¹ siê osady trzeciorzêdowe. Mo¿na je podzieliæ na cztery kompleksy litologiczne. S¹ to od sp¹gu: margle piaszczyste; piaski i piaskowce wapniste; piaski bezwapniste i przewarstwiaj¹ce siê wzajemnie mu³ki, i³y i piaski. Wiek drugiej i czwartej z wymienionych serii jest okreœlony na podstawie badañ próbek utworów pobranych z otworów: Obrzynowo (otw. 5), Grabowiec (otw. 38), i Ulnowo (otw. 32).

a. Paleogen Paleocen

Utwory paleocenu nawiercone zosta³y we wszystkich piêciu otworach przewiercaj¹cych osady czwartorzêdowe. Wysokoœæ stropu paleocenu waha siê w granicach od 94,0 m p.p.m. w Zieleniu (otw.16) do 115,2 m p.p.m. w Obrzynowie (otw. 5).

Paleocen dolny

Margle piaszczyste z glaukonitem rozpoznane zosta³y w dwóch otworach wiertniczych. W Suszu (otw. 21 ) jest to monotonna seria marglista o mi¹¿szoœci 57,0 m, le¿¹ca na kredzie pisz¹cej. W drugim otworze w Ulnowie (otw. 32) nawiercono jedynie strop margli i przewiercono do g³êbokoœci 15,0 m. Wystêpuj¹ tu tak¿e liczne szcz¹tki fauny, nie by³y one jednak badane. Osady zali- czono do paleocenu dolnego na podstawie podobieñstwa wykszta³cenia litologicznego w porównaniu z obszarami s¹siednich arkuszy. Na obszarze arkusza Kwidzyn (Koz³owska, Koz³owski, 1985) profil paleocenu w Tychnowach jest podobny do obserwowanego na omawianym arkuszu Susz. W sp¹gu profilu wyró¿niono margle piaszczyste z glaukonitem przechodz¹ce ku górze w piaski margliste z faun¹, o ³¹cznej mi¹¿szoœci 72,0 m (Po¿aryski, 1960). Podobnie wykszta³cone utwory paleocenu, wystêpuj¹ce w facji marglisto-piaszczystej znane s¹ równie¿ z profilów otworów w Polsce pó³nocnej (Ciuk, 1974). Osi¹gaj¹ tam mi¹¿szoœæ oko³o 90 m. Piaski i piaskowce wapniste z glaukonitem nawiercone zosta³y we wszystkich otworach wiertniczych przebijaj¹cych utwory czwartorzêdowe. Przewiercono je w Suszu (otw. 21) i w Ulnowie (otw. 32), gdzie le¿¹ na marglach piaszczystych. Najwiêksz¹ mi¹¿szoœæ — 21,0 m osi¹gaj¹ w Zieleniu (otw. 16), w którym jednak nie zosta³y przewiercone. Ich paleoceñski wiek zosta³ tu okreœlony na podstawie badañ mikrofaunistycznych (Makowska, 1980b).

13 Z otworów badawczych (kartograficznych) wykonanych dla omawianego arkusza (otwory: 5 i 38) pobrano równie¿ próbki osadów do badañ mikropaleontologicznych. Zosta³y one przeprowadzone przez Giel (1996). W próbkach znaleziono liczne szcz¹tki fauny — fragmenty korali, p³ytki i kolce je¿owców, mszywio³y, ma³¿oraczki, skorupki ma³¿y i zêby ryb. Zespó³ dobrze zachowanych otwornic znaleziono jedynie w Obrzynowie (otw. 5). Na ich podstawie wiek badanych utworów mo¿na okreœliæ na paleocen dolny (mont; Giel, 1996). Opieraj¹c siê na wynikach powy¿szych badañ, osady z pozosta³ych otworów wiertniczych na podstawie podobieñstwa litologicznego i po³o¿enia w sekwencji osadów trzeciorzêdowych zosta³y uznane równie¿ za utwory paleocenu dolnego.

Oligocen

Osady oligocenu stanowi¹ bezpoœrednie pod³o¿e utworów czwartorzêdowych na ca³ym obszarze arkusza. Jedynie w okolicach Susza (otw. 21) zosta³y one erozyjnie usuniête i na powierzchni pod³o¿a czwartorzêdu ods³aniaj¹ siê piaski i piaskowce paleocenu. Strop osadów oligocenu opada z 68,0 m p.p.m. w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru (otw. 16) do 105,9 m p.p.m. na pó³nocnym zachodzie (otw. 5).

Oligocen dolny

Piaski z glaukonitem wystêpuj¹ na opisanych wy¿ej osadach paleocenu dolnego. S¹ bezwapniste. Mi¹¿szoœæ warstwy zmienia siê od 4,0 m (otwory: 5 i 16) do 16,0 m (otw. 32). Seria tych osadów nie zosta³a udokumentowana faunistycznie, wiêc jej wiek mo¿na szacowaæ poœrednio na podstawie litologii i po³o¿enia wzglêdem warstw udokumentowanych. Podobne osady z najni¿szej czêœci oligocenu dolnego, wykszta³cone w facji piaszczystej kwarcowo-glaukonitowej, opisywane s¹ m. in. w okolicach Kwidzyna, Ostródy i w rejonie olsztyñskim (Ciuk, 1974). Mu³ki, i³y i piaski.Jest to ró¿norodny litologicznie kompleks przewarstwiaj¹cych siê i³ów, i³ów wêglistych, mu³ków, piasków py³owatych i drobnoziarnistych. Osady te s¹ bezwapniste, przybieraj¹ barwy od szarobr¹zowej do czarnej. Mi¹¿szoœæ warstw zmienia siê od 5,0 m w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru (otw. 5) do 22,0 m na po³udniu i wschodzie (otwory: 16 i 32). Osady tej serii poddano badaniom palinologicznym. Najpierw przebadano próbki pobrane z otworu badawczego w Ulnowie (otw. 32). Badania te przeprowadzi³a Grabowska (1975). Wyniki badañ sprecyzowa³y wiek osadów na oligocen dolny. Zosta³y one dodatkowo potwierdzone przez eks- pertyzy wykonane przy opracowywaniu arkusza Susz. Próbki pobrane z wierceñ kartograficznych zosta³y przebadane przez Wa¿yñsk¹ (1996). Zarówno dla otworu w Obrzynowie (otw. 5), jak i w Grabowcu (otw. 38) wyniki wskazuj¹ na oligocen dolny.

14 3. Czwartorzêd

Obszar arkusza Susz pokryty jest osadami czwartorzêdowymi o mi¹¿szoœci od oko³o 180 do oko³o 220 m. Najmniejsza mi¹¿szoœæ wystêpuje w po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru, gdzie osady trzeciorzêdowe tworz¹ wyniesienie w powierzchni pod³o¿a czwartorzêdu.

a. Plejstocen

Kompleks plejstoceñski sk³ada siê z osadów zlodowaceñ po³udniowopolskich, interglacja³u wielkiego, zlodowaceñ œrodkowopolskich, interglacja³u eemskiego i zlodowaceñ pó³nocnopolskich.

Zlodowacenia po³udniowopolskie

Osady zlodowaceñ po³udniowopolskich le¿¹ bezpoœrednio na osadach pod³o¿a. Sk³adaj¹ siê z jednego, dwóch, a w otworze w Suszu z trzech poziomów glin zwa³owych powsta³ych w okresie zlodo- waceñ Sanu 1 i Sanu 2 (Wilgi) oraz z rozdzielaj¹cych je utworów miêdzymorenowych, zastoiskowych i wodnolodowcowych. Mi¹¿szoœæ ca³ego kompleksu zmienia siê od oko³o 10 do prawie 50 m.

Zlodowacenie Nidy

Piaski py³owate ze ¿wirami lodowcowe zosta³y przewiercone w dwóch otworach wiertniczych (otwory: 21 i 32). Ich strop znajduje siê odpowiednio na wysokoœci 97,0 i 70,0 m p.p.m. W obydwu otworach maj¹ mi¹¿szoœæ oko³o 3 m. S¹ to g³ównie piaski py³owate ze ¿wirami i z okruchami ska³ krystalicznych. Prawdopodobnie jest to residuum powsta³e z rozmycia glin zwa³owych. Do zlodowacenia Nidy zosta³y zaliczone na podstawie swojego po³o¿enia poni¿ej poziomu glin zwa³owych korelowanych z udokumentowanymi w otworach kartograficznych glinami zwa³owymi zlodowacenia Sanu 1.

Zlodowacenie Sanu 1

Stadia³ dolny

Mu³ki i i³y zastoiskowe wystêpuj¹ tylko w jednym otworze (otw. 21). Ich strop le¿y na g³êbokoœci 196,0 m. Jest to seria o niewielkiej mi¹¿szoœci (4,0 m), wykszta³cona w dole jako szarozie- lone mu³ki, a w górze jako ciemnobrunatne i³y. Powstanie serii zwi¹zane jest z transgresj¹ l¹dolodu stadia³u dolnego. Gliny zwa³owe zosta³y rozpoznane w dwóch otworach wiertniczych: w Suszu (otw. 21) i w Ulnowie (otw. 32). Mi¹¿szoœæ glin zmniejsza siê od 13,0 m w Suszu do 2,5 m w Ulnowie, gdzie le¿¹ na wyniesieniu pod³o¿a. S¹ to gliny szare, brunatne, w Ulnowie piaszczyste. W obydwu otworach stanowi¹ dolny poziom glin zwa³owych z dwudzielnego kompleksu glin, który na podstawie korelacji

15 z przebadanymi glinami w otworach kartograficznych uznany zosta³ za kompleks zlodowacenia Sanu 1. Na tej podstawie omawiany poziom glin zosta³ zaliczony do stadia³u dolnego tego zlodowacenia. I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe wystêpuj¹ w wierceniach w Suszu (otw. 21) i w Ul- nowie (otw. 32). W Suszu i w dolnej czêœci wydzielenia w Ulnowie s¹ to i³y i mu³ki o zbli¿onej do siebie mi¹¿szoœci — oko³o 2–3 m. W Ulnowie przykryte s¹ piaskami kwarcowo-skaleniowymi o mi¹¿szo- œci 4,0 m. S¹ to osady zwiêz³e o barwach od szarej do brunatnej. Trudno rozstrzygn¹æ w zdecydowany spo- sób o przynale¿noœci tych osadów do dolnego czy górnego stadia³u.

Stadia³ górny

Gliny zwa³owe stwierdzone zosta³y we wszystkich otworach wiertniczych przebijaj¹cych czwartorzêd, oprócz wiercenia w Zieleniu (otw. 16), gdzie zosta³y erozyjnie usuniête. W Obrzynowie (otw. 5) i w Grabowcu (otw. 38) le¿¹ bezpoœrednio na osadach oligocenu. W pozosta³ych wierceniach, w Suszu (otw. 21) i Ulnowie (otw. 32) za gliny stadia³u górnego zosta³ uznany górny poziom glin dwudzielnego kompleksu zlodowacenia Sanu 1. Strop omawianych glin obni¿a siê konsekwentnie w kierunku z po³udniowego wschodu na pó³nocny zachód: od 53,0 m p.p.m. w Ulnowie i 67,0 m p.p.m. w Grabowcu, do 95,0 m p.p.m. w Obrzynowie. Mi¹¿szoœæ zmienia siê od 5,0 m w Suszu do 11,0 m w Obrzynowie i Grabowcu. Jest to najstarszy poziom glin zwa³owych na obszarze arkusza, dla którego wykonano badania petrograficzne. Wykaza³y one du¿¹ zawartoœæ mu³owców z glaukonitem i znaczn¹ iloœæ ska³ pochodzenia lokalnego. Wspó³czynniki petrograficzne wykazuj¹ doœæ du¿e wzajem- ne podobieñstwo. W Obrzynowie wynosz¹: O/K–K/W–A/B — 1,19–0,98–0,90, natomiast w Grabow- cu: 1,13–1,10–0,88. Pozwala to zaliczyæ omawiane gliny do zlodowacenia Sanu 1, ze wskazaniem na stadia³ górny tego zlodowacenia (Lisicki, 1996). W dolnej czêœci omawianych osadów w Obrzynowie znajduje siê warstwa piasków o mi¹¿szoœci 1,3 m podœcielona warstw¹ ¿wirów (0,4 m). Pod nimi znajduje siê warstewka glin zwa³owych licz¹ca 0,1 m gruboœci, która le¿y na osadach oligocenu. Badania petrograficzno-litologiczne wykazuj¹ silne zanieczyszczenie tych osadów materia³em trzeciorzêdo- wym, co mo¿e sugerowaæ glacitektoniczne przemieszanie osadów trzeciorzêdowych i czwartorzêdo- wych (Olszyñski, 1997). Nie mo¿na jednak wykluczyæ, ¿e s¹ to rozmyte gliny zwa³owe starszego poziomu glacjalnego. Piaski wodnolodowcowe wystêpuj¹ tylko w wierceniu w Obrzynowie (otw. 5), gdzie ich strop znajduje siê na wysokoœci 89,0 m p.p.m. Ich mi¹¿szoœæ wynosi 6,0 m. Le¿¹ bezpoœrednio na glinach zwa³owych stadia³u górnego. Tworz¹ sekwencjê rozpoczynaj¹c¹ siê ¿wirami piaszczystymi, które przechodz¹ w piaski gruboziarniste i œrednioziarniste ze ¿wirami i wy¿ej w piaski drobno- i œred- nioziarniste. Osady wykazuj¹ œrednie obtoczenie ziarn kwarcu, R=0,40. S¹ to piaski wodnolodowco-

16 we powsta³e w czasie recesji l¹dolodu stadia³u górnego, które wykazuj¹ zmniejszaj¹c¹ siê si³ê transportow¹ wód roztopowych. I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe.Osady te w otworze wiertniczym w Obrzynowie (otw. 5) stanowi¹ kontynuacjê sedymentacji wodnolodowcowej; piaski drobno- i œrednioziarniste przechodz¹ w piaski bardzo drobnoziarniste i wy¿ej w mu³ki i i³y warwowe. S¹ to zwiêz³e osady o barwie szarozielonej. Maj¹ ³¹czn¹ mi¹¿szoœæ prawie 7,0 m, a ich strop znajduje siê na wysokoœci 82,0 m p.p.m. Osady tego zbiornika zastoiskowego wystêpuj¹ prawdopodobnie w zachodniej i po³udniowo-zachodniej czêœci obszaru arkusza. Rozpoznane zosta³y one równie¿ w otworze w Suszu (otw. 21). Osi¹gaj¹ tam mi¹¿szoœæ wynosz¹c¹ 16,0 m i opisane s¹ jako ciemnobr¹zowe i³y. Strop i³ów znajduje siê w Suszu du¿o wy¿ej ni¿ w Obrzynowie — na wysokoœci 57,0 m p.p.m. S¹ to osady zastoiskowe z recesji l¹dolodu stadia³u górnego zlodowacenia Sanu 1.

Zlodowacenie Sanu 2 (Wilgi)

Gliny zwa³owe tego wieku nawiercone zosta³y w Obrzynowie (otw. 5) i w Suszu (otw. 21). Maj¹ wyrównan¹ mi¹¿szoœæ w granicach 5,0–8,0 m. Ich strop, podobnie jak strop glin zwa³owych zlodowacenia Sanu 1, obni¿a siê konsekwentnie z po³udniowego wschodu na pó³nocny zachód od oko³o 52 m p.p.m. do 74,0 m p.p.m. W po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru rozpatrywa- ne osady zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) zosta³y usuniête przez erozjê rzeczn¹ podczas interglacja³u wielkiego. W obu wy¿ej wymienionych otworach wiertniczych gliny s¹ warstwowane. W Suszu opisane s¹ jako gliny z przewarstwieniami mu³ków i i³ów. W Obrzynowie zaœ, wed³ug wyników badañ petrograficzno-litologicznych (Olszyñski, 1997) w sp¹gu wystêpuj¹ gliny py³owate, które wy¿ej przechodz¹ w gliny piaszczyste z przewarstwieniami piasków i glin py³owatych w stropie. Charakte- ryzuj¹ siê du¿¹ zawartoœci¹ CaCO3 (z wyj¹tkiem warstwy stropowej), nieznaczn¹ przewag¹ amfiboli nad granatami i wyraŸn¹ przewag¹ wapieni pó³nocnych nad ska³ami krystalicznymi. Podobnie jak gliny starsze zawieraj¹ du¿¹ iloœæ mu³owców z glaukonitem oraz du¿o okruchów lignitów. Œrednie war- toœci wspó³czynników petrograficznych wynosz¹: O/K–K/W–A/B — 1,53–0,78–1,29, co pozwala korelowaæ omawiane osady z glinami zwa³owymi zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi; Lisicki, 1996). Stro- powa czêœæ glin ma prawdopodobnie charakter glin sp³ywowych, osadzanych w strefie marginalnej wycofuj¹cego siê l¹dolodu. Kontynuacjê sedymentacji w tej strefie stanowi¹ le¿¹ce na glinach zwa³owych t³uste, zwiêz³e, laminowane i³y zastoiskowe o mi¹¿szoœci 0,6 m.

Interglacja³ wielki

Piaski i mu³ki jeziorno-rzeczne nawiercone zosta³y tylko w Obrzynowie (otw. 5). Tworz¹ zró¿nicowan¹ litologicznie seriê o mi¹¿szoœci oko³o 23 m, któr¹ mo¿na podzieliæ na dwie czê-

17 œci. Doln¹ o mi¹¿szoœci 14,0 m tworz¹ przewarstwiaj¹ce siê piaski drobno- i bardzo drobnoziarniste z mu³kami i piaskami mu³kowatymi. Wœród osadów drobnoziarnistych znajduj¹ siê wk³adki piasków gruboziarnistych ze ¿wirami. Górn¹ czêœæ serii stanowi¹ przewarstwiaj¹ce siê piaski bardzo drobnoziarniste z drobnoziarnistymi. Wœród minera³ów ciê¿kich przewa¿aj¹ amfibole nad granatami, wystê- puj¹ du¿e zawartoœci epidotu, wêglanów i biotytu. Osady cechuje s³abe i bardzo s³abe wysortowanie, co m. in. œwiadczy o niskoenergetycznym œrodowisku sedymentacji. Jedynie w obrêbie wk³adek pia- sków gruboziarnistych, gdzie energia œrodowiska by³a wy¿sza, obtoczenie ziarn kwarcu osi¹ga war- toœæ R=0,35. Na tej podstawie omawiane osady okreœlono jako jeziorne z wp³ywami rzecznymi zaznaczaj¹cymi siê w dolnej czêœci serii (Olszyñski, 1997). Piaski, piaski ze ¿wirami i ¿wiry, rzeczne.Strop osadów rzecznych, wyznaczaj¹cy jednoczeœnie górn¹ granicê osadów interglacja³u wielkiego, tworzy wyrównan¹ powierzchniê na wysokoœci oko³o 43–46 m p.p.m. Równie¿ mi¹¿szoœæ wykazuje ma³e wahania (od 5,5 do 10,0 m) i jedynie w Grabowcu (otw. 38) odbiega od wartoœci przeciêtnych osi¹gaj¹c 24,0 m. Tak¿e wykszta³cenie osadów w Grabowcu ró¿ni siê od ich wykszta³cenia na pozosta³ym obszarze. W sp¹gu wy- stêpuje warstwa drobnych ¿wirów z piaskami gruboziarnistymi, o mi¹¿szoœci wynosz¹cej 4,0 m, na niej le¿y warstwa ¿wirów o mi¹¿szoœci 1,0 m przykryta piaskami ró¿noziarnistymi z drobnymi ¿wirami, o mi¹¿szoœci 2,5 m. Na piaskach powtarza siê identyczna sekwencja osadów sk³adaj¹ca siê z warstwy ¿wirów o mi¹¿szoœci 2,0 m przykrytych piaskami 14-metrowej mi¹¿szoœci. Seria nie zosta³a w pe³ny sposób przebadana ze wzglêdu na s³aby uzysk rdzenia, jednak badania przeprowadzone na pobranych próbkach osadów wskazuj¹ na du¿¹ przewagê granatów nad amfibolami oraz na dobre obtoczenie minera³ów ciê¿kich. Wed³ug Olszyñskiego (1997) charakter osadów pozwala uwa¿aæ je za utwory rzeczne prawdopodobnie facji korytowej, powsta³e w œrodowisku sedymentacji wodnej cechuj¹cym siê du¿¹ energi¹ i zmiennymi warunkami przep³ywu. Mo¿na uznaæ, ¿e omawiane osady powsta³y w trzech cyklach sedymentacyjnych rozpoczynaj¹cych siê ¿wirami i przechodz¹cych ku gó- rze w piaski ró¿no- i drobnoziarniste. W Obrzynowie (otw. 5) natomiast na podstawie makroskopowego opisu rdzenia mo¿na wyró¿- niæ cztery cykle sedymentacyjne. Osady maj¹ drobniejsz¹ frakcjê ni¿ w Grabowcu. Ka¿dy cykl rozpoczyna siê warstw¹ piasków gruboziarnistych ze ¿wirami, na których le¿¹ piaski œrednio- i gruboziarniste, przechodz¹ce wy¿ej w piaski drobnoziarniste. Mi¹¿szoœæ cyklu zwiêksza siê od 1,0 m dla cyklu najni¿- szego do prawie 4,0 m dla najwy¿szego. Stopieñ obtoczenia ziarn kwarcu ulega w tych osadach popra- wie od R=0,44 w sp¹gu serii, do R=0,35 w górnej czêœci. W dolnej czêœci piasków stwierdzono wystêpowanie skorupek otwornic (Olszyñski, 1997). Jeœli otwornice znajduj¹ siê na pierwotnym z³o¿u, mog¹ œwiadczyæ o niedalekiej obecnoœci morza i jego wp³ywach na obszarze omawianego arkusza.

18 Zlodowacenia œrodkowopolskie

Kompleks osadów zlodowaceñ œrodkowopolskich znajduje siê na obszarze ca³ego arkusza. Jego mi¹¿szoœæ zmienia siê w szerokich granicach od oko³o 20 m w Grabowcu (otw. 38), do 66,5mwSu- szu (otw. 21). Najmniejsz¹ mi¹¿szoœæ utwory zlodowaceñ œrodkowopolskich maj¹ w otworach badawczych (kartograficznych) — otwory: 5 i 38, gdzie wystêpuje g³ównie jeden poziom glin zwa³owych i podœcielaj¹ce utwory zastoiskowe. W œrodkowej czêœci obszaru arkusza iloœæ poziomów glin zwa³owych zwiêksza siê, w Suszu i w Ulnowie (otw. 32), a mi¹¿szoœæ kompleksu przekracza 50,0 m. Równie¿ wy- sokoœæ stropu zwiêksza siê od 24,0 i 12,0 m p.p.m. w Grabowcu i w Obrzynowie do 21,0 m n.p.m. w Suszu. Takie ukszta³towanie powierzchni stropowej jest wynikiem dostosowania siê l¹dolodu zlodowacenia Warty do wczeœniejszej rzeŸby pod³o¿a oraz póŸniejszych procesów erozji wodnolodowcowej, rzecznej i morskiej, zachodz¹cych na powierzchni glin zwa³owych osadzonych w czasie recesji tego l¹dolodu.

Zlodowacenie Odry

Piaski, i³y, miejscami mu³ki, zastoiskowe.Jest to rozleg³a i mi¹¿sza seria zastoiskowa, prawdopodobnie zwi¹zana z dolin¹ rzeczn¹ interglacja³u wielkiego. Powsta³a poprzez zatarasowanie odp³ywu wód rzecznych przez zbli¿aj¹cy siê l¹dolód zlodowacenia Odry. Strop serii znajduje siê na wyrównanej wysokoœci 25,0–32,0 m p.p.m. Mi¹¿szoœæ zmienia siê w granicach 10,0–20,0 m, wykazuj¹c tendencjê wzrostu w kierunku pó³nocno-zachodnim. Pod wzglêdem litolo- gicznym s¹ to osady zró¿nicowane. W œrodkowej czêœci omawianego terenu badañ wystêpuj¹ i³y zastoiskowe, które w kierunku po³udniowo-wschodnim i pó³nocno-zachodnim przechodz¹ w osady piaszczyste. W Obrzynowie (otw. 5) s¹ to piaski drobnoziarniste i bardzo drobnoziarniste przewarstwiaj¹ce siê z piaskami mu³kowatymi i mu³kami. Cechuj¹ siê nisk¹ zawartoœci¹ CaCO3 i ponad dwu- krotn¹ przewag¹ amfiboli nad granatami. W Grabowcu profil jest nieco odmienny. W sp¹gu wystêpuj¹ piaski bardzo drobnoziarniste i mu³kowate warstwowane poziomo. Podobnie jak w Obrzy- nowie maj¹ nisk¹ zawartoœæ CaCO3 i znaczn¹ przewagê amfiboli nad granatami. Ku stropowi piaski przechodz¹ stopniowo w mu³ki i w i³y warwowe, koñcz¹ce sedymentacjê w zbiorniku. Gliny zwa³owe.Dozlodowacenia Odry zaliczone zosta³y najni¿sze gliny zwa³owe z kompleksu glin œrodkowopolskich w otworach wiertniczych w Suszu (otw. 21) i w Ulnowie (otw. 32). Nie by³y one poddane badaniom, wiêc ich wiek mo¿na okreœliæ jedynie na podstawie sekwencji osadów podœcielaj¹cych. Strop glin zwa³owych obni¿a siê od 10,0 m p.p.m. w Suszu, do 26,0 m p.p.m. w Ul- nowie. Podobnie zmniejsza siê mi¹¿szoœæ od 16,0 do 5,0 m. Na pozosta³ym obszarze gliny zwa³owe zlodowacenia Odry zosta³y zniszczone w czasie transgresji l¹dolodu zlodowacenia Warty.

19 Piaski i piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe le¿¹ na glinach zwa³owych zlodowacenia Odry. Ich mi¹¿szoœæ zmienia siê od 3,5 m w Suszu (otw. 21) do prawie 10 m w Ulnowie (otw. 32). S¹ to kwarcowo-skaleniowe, wapniste piaski ró¿noziarniste z przewag¹ drobnoziarnistych. Pochodz¹ one z recesji l¹dolodu zlodowacenia Odry.

** ¯wiry wodnolodowcowe wystêpuj¹ tylko w Zieleniu (otw. 16) w otworze wiertniczym, który znajduje siê poza przekrojem geologicznym A–B. Strop osadów znajduje siê na wyso- koœci 64,0 m p.p.m., mi¹¿szoœæ wynosi 5,0 m. Prawdopodobnie ich obecnoœæ zwi¹zana jest z przep³ywem wodnolodowcowym w rynnie. Piaski i mu³ki jeziorne.S¹topiaski drobnoziarniste i mu³ki, warstwowane poziomo. Zlokalizowano je tylko w otworze w Zieleniu (otw. 16), gdzie le¿¹ na ¿wirach wodnolodowcowych. Mi¹¿szoœæ wynosi 76,0 m, natomiast strop osadów znajduje siê na wysokoœci oko³o 13 m n.p.m. Mi¹¿szoœæ i po³o¿enie tej czêœci profilu w Zieleniu jest nietypowe. Mo¿na je porównaæ do osadów w otworze wiertniczym w Wielkim Dworze (Makowska, 1980b). Autorka przypuszcza, ¿e osady jeziorne powsta³y w d³ugiej na oko³o 30 km rynnie polodowcowej, wype³nianej w okresach postglacjalnych osadami jeziornymi. Górna czêœæ osadów wype³niaj¹cych rynnê mo¿e nale¿eæ do interglacja³u eemskiego.

Zlodowacenie Warty

Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe zlodowacenia Warty w otworach w SuszuiwUl- nowie tworz¹ serie miêdzymorenowe pomiêdzy glinami zwa³owymi. S¹ to przewa¿nie piaski gruboziarniste ze ¿wirami i otoczakami. Mi¹¿szoœæ waha siê w zakresie 5,0–7,5 m. Gliny zwa³owe tego wieku tworz¹ rozleg³y kompleks glin zwa³owych, wystêpuj¹cy na obszarze ca³ego arkusza (z wyj¹tkiem przypuszczalnej rynny, znajduj¹cej siê we wschodniej czêœci obszaru). Ma on zró¿nicowan¹ mi¹¿szoœæ. W Obrzynowie (otw. 5) i w Grabowcu (otw. 38) kszta³tuje siê ona odpowiednio 11,5 i 9,0 m. W œrodkowej czêœci obszaru arkusza gliny podzielone s¹ osadami miêdzymorenowymi na dwa lub trzy poziomy. Tam te¿ mi¹¿szoœæ ich razem z warstwami miêdzymo- renowymi dochodzi do 25,0 m. Strop glin zwa³owych osi¹ga najwy¿sze po³o¿enie w Suszu (21,0 m n.p.m.) i w Ulnowie (7,0 m n.p.m.) i opada do 13,6 m p.p.m. w Obrzynowie i 23 m p.p.m. w Grabowcu. Gliny zwa³owe pobrane z wierceñ kartograficznych poddano badaniom petrograficznym. Zosta³y okreœlone jako gliny ilasto-piaszczyste, miejscami piaszczyste, o wysokiej zawartoœci CaCO3. Wyka- zuj¹ wyraŸn¹ przewagê amfiboli nad granatami. W ¿wirach zaznacza siê przewaga wapieni pó³nocnych nad ska³ami krystalicznymi. Udzia³ ska³ lokalnych jest wyraŸnie mniejszy ni¿ w glinach zwa³owych le¿¹cych ni¿ej.

20 Iloœæ ¿wirów w próbkach w otworze wiertniczym w Grabowcu by³a zbyt ma³a do analiz, wiêc do badañ stosowano próbki po³¹czone, co podwa¿a wiarygodnoœæ wyników badañ petrograficznych dla tej warstwy. Tym niemniej uzyskane wspó³czynniki petrograficzne glin z obydwu otworów s¹ ze sob¹ bardzo zbie¿ne i wynosz¹: dla Obrzynowa: O/K–K/W–A/B — 1,60–0,69–1,37, a dla Grabowca: 1,53–0,71–1,37. Na podstawie wartoœci wspó³czynników petrograficznych omawiane gliny okreœlo- no jako gliny zwa³owe pochodz¹ce ze zlodowacenia Warty (Olszyñski, 1997). I³y zastoiskowe.Wotworze wiertniczym w Ulnowie s¹ to py³owato-piaszczyste i³y warwowe o mi¹¿szoœci oko³o 2,5 m le¿¹ce w serii miêdzymorenowej pod najwy¿sz¹ warstw¹ glin zlodowacenia Warty. W Obrzynowie s¹ to i³y warwowe o barwie czekoladowej i mi¹¿szoœci 0,6 m. Le¿¹ na glinach zwa³owych i powsta³y w zbiorniku zastoiskowym w czasie recesji l¹dolodu. Mu³ki morskie zlokalizowano w otworze wiertniczym w Obrzynowie. S¹ to zwiêz³e mu³ki warstwowane poziomo o barwie szarozielonej. Ich mi¹¿szoœæ wynosi oko³o 1,5 m. Wysoka za- wartoœæ wêglanów oraz sk³ad minera³ów ciê¿kich s¹ zbli¿one do wartoœci, którymi cechuj¹ siê le¿¹ce wy¿ej, udokumentowane faunistycznie osady morskie (Olszyñski, 1997). Mo¿na przyj¹æ, ¿e omawiane mu³ki stanowi¹ kontynuacjê sedymentacji w zbiorniku zastoiskowym, który zosta³ objêty wp³ywami morskimi. By³by to poziom morza sztumskiego (Makowska, 1979a).

Interglacja³ eemski

Osady interglacja³u eemskiego wystêpuj¹ na znacznej powierzchni obszaru arkusza z wyj¹tkiem jego œrodkowej i po³udniowej czêœci (otwory: 21, 26, 32). W czêœci zachodniej wyró¿niono osady morskie, rzeczne i jeziorne. Tworz¹ przewodni poziom stratygraficzny, udokumentowany faunistycznie (Makowska, 1997) i palinologicznie (Janczyk-Kopikowa, 1996). Na podstawie badañ mo¿liwe jest ich powi¹zanie z osadami eemskimi obszarów s¹siednich arkuszy, zw³aszcza arkusza Prabuty (Uniejewska, Skocki, 1997) i Sztum (Rabek, 1990) oraz z profilami wierceñ wykonanych dla arkusza I³awa Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 (Nowiny, Julianowo-Prabuty). Strop osadów eemskich wystêpuje w Obrzynowie (otw. 5) na wysokoœci 2,5 m p.p.m., a mi¹¿szoœæ serii wynosi 8,9 m, roœnie w kierunku pó³nocnym i zachodnim (na granicy arkusza mo¿e osi¹gaæ ponad 15,0 m). We wschodniej czêœci obszaru s¹ to osady jeziorne nawiercone w Grabowcu (otw. 38) i w Zieleniu (otw. 16). Maj¹ tu du¿¹ mi¹¿szoœæ (Grabowiec — 20,0 m, Zieleñ — mi¹¿szoœæ nie okreœlona), a ich sedymentacja odbywa³a siê w zbiornikach pozosta³ych po rynnie polodowcowej. Wyjaœnienie genezy oraz wieku osadów jeziornych w Zieleniu i ich zwi¹zku z podobnymi osadami w Wielkim Dworze, znajduj¹cymi siê poza obszarem arkusza Susz, wymaga jednak dalszych badañ. Piaski rzeczne.Seria tych osadów rozpoczyna siê warstw¹ ¿wirów o mi¹¿szoœci 0,7 m, na których le¿¹ piaski drobno- i bardzo drobnoziarniste. Ziarna kwarcu s¹ doœæ s³abo obtoczone, R=0,50.

21 Zawieraj¹ ma³¹ iloœæ CaCO3 (oko³o 3 %). WyraŸn¹ przewagê maj¹ amfibole nad granatami; stosunek wynosi 2:1. W piaskach wystêpuj¹ kawa³ki drewna i warstewki substancji organicznej. Prawdopodob- nie utwory te odpowiadaj¹ II (EII) serii osadów rzecznych kopalnych dolin eemskich poznanych na obszarze doliny Wis³y (Makowska, 1979b). Mu³ki i piaski morskie wystêpuj¹ w profilu otworu w Obrzynowie (otw. 5), gdzie le¿¹ na piaskach rzecznych. Jest to seria o mi¹¿szoœci 3,8 m. Ich strop znajduje siê na wysokoœci 3,8 m p.p.m. W osadach znajduje siê liczna fauna miêczaków, która by³a przedmiotem badañ malakologicznych (Makowska, 1997). Pozwoli³y one na okreœlenie wieku i œrodowiska sedymentacji omawianych osadów oraz na œcis³¹ korelacjê z osadami morskimi w profilach otworów w Nowinach, Krastudach, Liczach i innych. Wed³ug Makowskiej (1997) osady morskie rozpoczynaj¹ siê piaskami pla¿owymi o mi¹¿szoœci 0,7 m. Wystêpuj¹ tu pojedyncze, po³amane skorupki miêczaków, tworz¹ce zespó³ zubo¿ony w stosunku do fauny wystêpuj¹cej wy¿ej. Na piaskach pla¿owych znajduj¹ siê w³aœciwe osady morskie. Jest to piaszczysto-mu³kowata seria o mi¹¿szoœci 3,1 m. Zachowana w niej fauna pozwoli³a na wyró¿nienie etapów rozwoju morza. Piaski ilaste z wk³adk¹ i³ów, le¿¹ce na osadach pla¿owych, reprezentuj¹ trans- gresjê. Znajduje siê tu najbardziej kompletny zespó³ miêczaków w ca³ym profilu, stanowi¹cy ³¹cznie 16 gatunków œlimaków i ma³¿y. Pe³niê rozwoju zbiornika morskiego obrazuj¹ le¿¹ce powy¿ej mu³ki o mi¹¿szoœci 1,3 m, a koniec sedymentacji morskiej wyznaczaj¹ le¿¹ce na mu³kach regresywne piaski. Iloœæ gatunków miêczaków zmniejsza siê stopniowo w górê profilu, osi¹gaj¹c w piaskach wyznaczaj¹cych regresjê po³owê iloœci z okresu transgresji. Wœród wskaŸnikowych gatunków zarówno dla œrodowiska morskiego, jak i dla wieku osadów wystêpuj¹: Hydrobia ulvae, Rissoa membranacea, Bit- tium reticulatum, Abra ovata, Brachyodontes lineatus, Venerupis aurea senescens, Cardium lamarc- ki. Na podstawie zespo³u fauny mo¿na stwierdziæ, ¿e by³o to p³ytkie morze o niewielkim zasoleniu (Makowska, 1997). Zarówno sk³ad fauny miêczaków jak i po³o¿enie hipsometryczne osadów morskich pozwalaj¹ skorelowaæ je z osadami morza tychnowskiego interglacja³u eemskiego rozpoznany- mi na terenach po³o¿onych na zachód i pó³noc od obszaru arkusza Susz. Omówiona czêœæ profilu obejmuj¹ca osady morskie objêta zosta³a badaniami palinologicznymi (Janczyk-Kopikowa, 1996). Daj¹ one pe³ny obraz zmian florystycznych w interglacjale eemskim oraz w najni¿szej czêœci zlodowacenia Wis³y. Pozwalaj¹ na powi¹zanie lokalnych poziomów py³ko- wych z poziomami regionalnymi oraz na ustalenie stratygrafii tej czêœci profilu. Pierwszymi osadami posiadaj¹cymi dokumentacjê palinologiczn¹ s¹ utwory transgresji morskiej. Wed³ug Janczyk-Kopikowej spektum py³kowe z dolnej czêœci osadów transgresywnych wskazuje na panowanie œrodowiska bezleœnego. Wystêpowa³y turzycowate, trawy, bylice oraz luŸne zaroœla brzozowo-sosnowe. Na tej podstawie klimat okreœliæ mo¿na jako borealny z cechami klimatu subarktycznego.

22 Ten fragment profilu nale¿y wi¹zaæ z wczesnym eemem (E I). W póŸniejszym etapie transgresji morskiej pojawiaj¹ siê lasy sosnowo-dêbowe, które przechodz¹ w lasy dêbowe (Quercus) z wi¹zem, jesionem i z ciep³olubnymi krzewami. Niewielki udzia³ roœlinnoœci zielnej wskazuje na zwart¹ pokrywê leœn¹. Panuje klimat umiarkowany. Wy¿sza czêœæ sukcesji py³kowej wskazuje na ocieplanie klimatu. Zaznacza siê dominacja leszczyny (Corylus), która tworzy wielogatunkowe lasy liœciaste z dêbem, lip¹, wi¹zem i jesionem. Utrzymuj¹ siê ciep³olubne krzewy i pn¹cza. Poziomy py³kowe Quercus i Corylus wyznaczaj¹ optimum klimatyczne interglacja³u eemskiego, pokrywaj¹ce siê z okresem pe³nego rozwoju morza tychnowskiego. Mu³ki, i³y i piaski jeziorne.WObrzynowie (otw. 5) jest to warstwa mu³ków o mi¹¿szo- œci 1,3 m przykryta warstewk¹ ³upków torfiastych. S¹ to osady reliktowego zbiornika pozosta³ego po regresji morza. O zmianie œrodowiska sedymentacji œwiadczy znaleziona fauna. S¹ to skupienia detry- tusu muszli, nale¿¹cych do trzech s³odkowodnych gatunków: Valvata piscinalis, Bithynia tentaculata i Pisidium sp. (Makowska, 1997). Badania palinologiczne (Janczyk-Kopikowa, 1996) potwierdzaj¹ wyniki badañ malakologicznych. W omawianych mu³kach stwierdzono wystêpowanie du¿ej iloœci s³odkowodnego glonu Pediastrum, co zdaniem Janczyk-Kopikowej wskazuje na œrodowisko spokoj- nego zbiornika jeziornego. Zasz³a te¿ zmiana w obrazie roœlinnoœci. Lasy mieszane z przewag¹ leszczyny ust¹pi³y miejsca lasom grabowym (Carpinus), w których udzia³ leszczyny stopniowo spada, a wzrasta iloœæ œwierka i jod³y. Klimat mo¿na okreœliæ jako umiarkowany. Spektrum py³kowe ze stropowej czêœci osadów jeziornych obrazuje dalsze och³odzenie klimatu. Liœciaste lasy grabowe ustêpuj¹ miejsca lasom iglastym ze œwierkiem, sosn¹ i jod³¹. Ten etap zmian florystycznych odpowiada póŸnemu eemowi (EIII) i koñczy interglacjaln¹ sukcesjê py³kow¹ w Obrzynowie. Brak jest w profilu osadów ze schy³kowego poziomu eemu (EIV), charakteryzuj¹cego siê lasami sosnowymi. Zosta³y one zniszczone w wyniku erozji rzecznej w czasie przedglacjalnej czêœci zlodowacenia Wis³y. Osady jeziorne wystêpuj¹ równie¿ w Grabowcu (otw. 38). S¹ to piaski py³owate i bardzo drobnoziarniste z wk³adkami mu³ków; maj¹ mi¹¿szoœæ oko³o 20 m. Le¿¹ bezpoœrednio na glinach zlodowacenia Warty. Zawieraj¹ ma³e iloœci CaCO3 (do 4%). Cechuj¹ siê du¿¹ przewag¹ amfiboli nad granatami, wysok¹ zawartoœci¹ wêglanów i glaukonitu. Wœród wêglanów wystêpuj¹ okruchy muszli (Olszyñski, 1997). Osady te sedymentowa³y w œrodowisku niskoenergetycznym, z okresowym wzro- stem energii transportu. Zgodnie z sugestiami Olszyñskiego miejscem sedymentacji by³ zbiornik jeziorny, choæ nie mo¿na wykluczyæ, ¿e sedymentacja odbywa³a siê w œrodowisku równi zalewo- wej, i w takim przypadku osady te odpowiada³yby osadom rzecznym z okresu poprzedzaj¹cego trans- gresjê morza tychnowskiego.

23 Zlodowacenia pó³nocnopolskie Zlodowacenie Wis³y

W okresie tego zlodowacenia powsta³ zró¿nicowany kompleks litologiczny o du¿ej mi¹¿szoœci w granicach od 80,0 do 115,0 m. Osady te znajduj¹ siê na wysokoœci od 8,0 do 132,0 m n.p.m. Na ca³y kompleks sk³adaj¹ siê trzy poziomy glin zwa³owych przedzielone mi¹¿szymi seriami rzecznymi, jeziornymi, zastoiskowymi i wodnolodowcowymi.

Stadia³ dolny

Mi¹¿szoœæ osadów stadia³u dolnego (toruñskiego) waha siê od oko³o 22–23 m w Suszu (otw. 21) do prawdopodobnie 60 m w Falknowie. Strop serii obni¿a siê od 57,0 m n.p.m. w Falknowie (otw. 35) do oko³o 36 m n.p.m. w Obrzynowie (otw. 5). Utwory stadia³u dolnego to g³ównie osady rzeczne, przykryte w czêœci pó³nocno-zachodniej obszaru utworami zastoiskowymi oraz jeden poziom glin zwa³owych. Piaski rzeczne, lokalnie rzeczne delt, z przewarstwieniami mu³ków i torfów jeziornych.WObrzynowie (otw. 5) strop tych osadów znajduje siê na wysokoœci 8,7 m n.p.m. Ich mi¹¿szoœæ w profilu otworu wiertniczego wynosi 11,3 m, sk¹d roœnie w kierunku pó³nocno-zachodnim, osi¹gaj¹c na granicy obszaru arkusza prawdopodobnie oko³o 17 m. S¹ to piaski drobno- i bardzo drobnoziarniste, w sp¹gu ró¿noziarniste, przewarstwione mu³kami, torfami i gytia- mi, tworz¹cymi dwa zespo³y warstw o ró¿nej mi¹¿szoœci. G³ównymi minera³ami ciê¿kimi w tej serii s¹ amfibole i granaty, wystêpuj¹ce w podobnych iloœciach. Ziarna kwarcu wykazuj¹ dobre obtoczenie; wspó³czynnik obtoczenia R wynosi 0,35 i 0,36 dla dwóch badanych próbek osadów (Olszyñski, 1997). Dla ca³ej serii zosta³y wykonane badania fauny (Makowska, 1997) oraz analiza palinologiczna (Janczyk-Kopikowa, 1996). Pozwoli³o to na ustalenie warunków klimatycznych i œrodowiska sedymentacji najwczeœniejszego okresu zlodowacenia Wis³y. Seria zaczyna siê piaskami ró¿noziarnistymi o mi¹¿szoœci 2,1 m. Le¿¹ one na osadach jeziornych interglacja³u eemskiego. Dobre obtoczenie ziarn kwarcu, brak CaCO3 i wyrównane zawartoœci amfiboli i granatów pozwalaj¹ uznaæ piaski za rzeczne. Na piaskach le¿¹ mu³ki, torfy i gytie, o mi¹¿szo- œci 1,6 m. Zawieraj¹ sporadyczne szcz¹tki dwóch gatunków miêczaków: Bithynia tentaculata i Pisidium sp. Litologia i ubogi zespó³ skamienia³oœci œwiadcz¹ o p³ytkim, szybko zarastaj¹cym zbiorniku, przekszta³conym w zatorfione bagnisko (Makowska, 1997). Badania palinologiczne przeprowadzone w tej czêœci profilu pozwoli³y poznaæ dokonuj¹ce siê zmiany roœlinnoœci i okreœliæ podzia³ stratygraficzny osadów (Janczyk-Kopikowa, 1996). Spektrum py³kowe z mu³ków œwiadcz¹cych o sedymentacji jeziornej wskazuje na istnienie roœlinnoœci bezleœnej klimatu subarktycznego. Dominowa³y turzyce, trawy, bylice i brzoza krzewinkowa. Poziom ten mo-

24 ¿na odnieœæ do najstarszego „stadia³u” (och³odzenia) zlodowacenia Wis³y. W wy¿szej czêœci profilu nastêpuje zmniejszenie udzia³u roœlin zielnych, zwiêksza siê udzia³ sosny i pojawia siê brzoza drze- wiasta. Wzrost udzia³u sosny powoduje przekszta³cenie lasów brzozowo-sosnowych w sosnowo-brzozowe z modrzewiem. Wy¿ej zmniejsza siê udzia³ sosny, a wzrost iloœci roœlin zielnych (g³ównie traw) œwiadczy o rozluŸnieniu pokrywy leœnej. Tê czêœæ profilu mo¿na odnieœæ do „interstadia³u” (ocieplenia , Ammersfoort-Brorup). Le¿¹ce powy¿ej piaski o mi¹¿szoœci 2,4 m s¹ p³one palinologicznie, ale ziarna py³ku z przewarstwiaj¹cych piaski mu³ków wykazuj¹ maksymalny dla ca³ego profilu udzia³ roœlinnoœci zielnej (g³ównie turzycowatej). Podobne spektrum py³kowe wystêpuje w dolnej czêœci nastêpnej warstwy organogenicznej, znajduj¹cej siê na wysokoœci 3,7–4,4 m n.p.m. Œwiadczy ono o maksymalnym och³odzeniu w profilu Obrzynowo i daje obraz roœlinnoœci zimnego stepu. Omó- wione poziomy zosta³y zaliczone przez Janczyk-Kopikow¹ do drugiego „stadia³u” (och³odzenia) zlodowacenia Wis³y. Próbki z wy¿ej le¿¹cych torfów i zatorfionych piasków wykazuj¹ wysokie zawartoœci py³ków roœlin zielnych, ale z wiêksz¹ zawartoœci¹ sosny i brzozy. Powszechne by³y wówczas luŸne lasy sosnowo-brzozowe z ja³owcem oraz rozleg³e murawy stepowe. Wy¿ej zwiêksza siê zwartoœæ la- sów. Klimat mo¿na okreœliæ jako borealny z cechami klimatu subarktycznego. Roœlinnoœæ tego poziomu zosta³a przez Janczyk-Kopikow¹ odniesiona do „interstadia³u” (ocieplenia, Odderade). Przebadan¹ palinologicznie czêœæ profilu zamyka próbka z warstwy torfów piaszczystych pobrana z wysokoœci 8,7 m n.p.m. Daje ona spektrum bezleœne. Roœlinnoœæ reprezentowana jest przez trawy, turzycowate, brzozy krzewiaste, goŸdzikowate oraz pojawia siê widliczka (Selaginella selaginoides). Œwiadczy to o istnieniu tundry, któr¹ odnieœæ mo¿na do trzeciego „stadia³u” (och³odzenia) zlodowacenia Wis³y (Janczyk-Kopikowa, 1996). W Grabowcu (otw. 38) omawiana seria ma mi¹¿szoœæ 6,3 m, a jej strop znajduje siê na wysoko-

œci 3,5 m n.p.m. S¹ to piaski drobnoziarniste, o niskiej zawartoœci CaCO3 i dwukrotnej przewadze amfiboli nad granatami. Obtoczenie ziarn kwarcu poprawia siê od sp¹gu do stropu serii, wspó³czynnik obtoczenia R wynosi od 0,46 w stropie i 0,36 w sp¹gu. Osady charakteryzuj¹ siê warstwowaniem po- ziomym, przek¹tnym tabularnym i przek¹tnym ripplemarkowym. Obecne s¹ równie¿ laminy i warstwy z substancj¹ organiczn¹ o mi¹¿szoœci do 0,4 m, nie by³y one jednak badane palinologicznie. Piaski, miejscami mu³ki, rzeczne, lokalnie rzeczne delt.Tworz¹ grub¹ seriê piaszczyst¹ le¿¹c¹ na osadach poprzedniego wydzielenia lub na glinach zwa³owych œrodkowo- polskich. Mi¹¿szoœæ zmienia siê od 25,0 m w Obrzynowie (otw. 5) i w Suszu (otw. 21), do 33,0–34,0 m na po³udniowym wschodzie, w Ulnowie (otw. 32) i Grabowcu (otw. 38). Strop osadów le¿y na wyso- koœci od 34,0 do 44,0 m n.p.m. W Grabowcu seria rozpoczyna siê warstw¹ piasków œrednio- i gruboziarnistych o mi¹¿szoœci 5,0 m. W ca³ej serii przewa¿aj¹ piaski drobnoziarniste z bardzo drobnoziarnistymi

25 lub œrednioziarnistymi, miejscami z przewarstwieniami mu³ków. Cechuj¹ siê bardzo nisk¹ zawarto-

œci¹ CaCO3 oraz dobrym obtoczeniem ziarn kwarcu. W Obrzynowie w zespole minera³ów ciê¿kich granaty przewa¿aj¹ nad amfibolami, wysoki jest udzia³ turmalinów i cyrkonu. W Grabowcu amfibole przewa¿aj¹ nad granatami, du¿e s¹ zawartoœci epidotu i wêglanów. W czêœciach profilu o zwiêkszonej zawartoœci CaCO3 wystêpuj¹ pokruszone skorupy ma³¿y (Olszyñski, 1997). Z badañ petrograficzno-litologicznych wynika, ¿e osady powstawa³y w warunkach niewysokiej energii w œrodowisku fluwial- nym, na pó³nocy w strefie zasiêgu dawnego morza tychnowskiego prawdopodobnie na obszarze delty. I³y zastoiskowe s¹tozwiêz³e, t³uste osady o barwie czekoladowej i mi¹¿szoœci 0,9 m. Nawiercone zosta³y w Grabowcu (otw. 38) pod glinami zwa³owymi i zwi¹zane s¹ z transgresj¹ l¹dolodu stadia³u toruñskiego. Gliny zwa³owe wystêpuj¹ prawie na ca³ym obszarze arkusza z wyj¹tkiem czêœci po³udniowo-zachodniej (otw. 21 — Susz i 26 — Ba³oszyce), gdzie znajduj¹ siê kulminacje powierzchni ni¿ej le¿¹cych glin œrodkowopolskich. Na pozosta³ym obszarze mi¹¿szoœæ glin tego stadia³u waha siê od 2,0 m w czêœci pó³nocno-zachodniej do 13,0–15,0 m na po³udniowym wschodzie. W wiêkszoœci otworów archiwalnych gliny stadia³u dolnego (toruñskie) nie zosta³y osi¹gniête albo zosta³ nawiercony tylko ich strop. Powierzchnie glin znajduj¹ siê na wysokoœci od ponad 50,0 m n.p.m. w œrodkowej, po³udniowej i wschodniej czêœci obszaru, sk¹d obni¿aj¹ siê w kierunku pó³nocno-zachodnim (otw. 5 — 36,0 m n.p.m.). Maksymalne wysokoœci osi¹gaj¹ one w Fabiankach (otw. 17 — 59,0 m n.p.m.) oraz Falknowie (otw. 35 — 57 m n.p.m.). Strop glin jest nierówny, na niewielkiej odleg³oœci mi¹¿szoœæ glin jest redukowana z oko³o 15 m (okolice Falknowa) do 2,0 m (Ulnowo) lub nawet do 0 (Susz). W obydwu otworach badawczych (kartograficznych; otwory: 5 i 38) s¹ to gliny piaszczyste o znacznej przewadze wapieni pó³nocnych nad ska³ami krystalicznymi. Ska³y pod³o¿a wystêpuj¹ w podrzêdnych iloœciach. Wœród minera³ów ciê¿kich amfibole dwukrotnie przewa¿aj¹ nad granatami. Wspó³czynniki petrograficzne w obydwu otworach dobrze koreluj¹ siê ze sob¹ i wynosz¹: O/K–K/W–A/B — 1,72–0,61–1,49 dla glin zwa³owych z Obrzynowa oraz 1,64–0,65–1,42 w Grabowcu.

Interstadia³

Osady tego wieku wystêpuj¹ tylko w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru. Jest to kompleks sk³adaj¹cy siê z dwóch serii rzecznych przedzielonych seri¹ morsk¹ o ³¹cznej mi¹¿szoœci w granicach 25,0–35,0 m. W Obrzynowie (otw. 5) strop osadów znajduje siê na wysokoœci 64,0 m n.p.m., sk¹d opada ku pó³nocnemu wschodowi do oko³o 55 m n.p.m. W kierunku œrodkowej czêœci obszaru kompleks zmniejsza siê i zanika. Zosta³ tu zerodowany w czasie stadia³u œrodkowego (Œwiecia). Piaski rzeczne maj¹ mi¹¿szoœæ 6,7 m. Mo¿na wyró¿niæ trzy cykle sedymentacyjne, z któ- rych pierwszy rozpoczyna siê piaskami gruboziarnistymi i ¿wirami le¿¹cymi na glinach zwa³owych, a wy¿sze piaskami œrednioziarnistymi ze ¿wirami. Ponad nimi le¿¹ piaski drobnoziarniste laminowa-

26 ne poziomo. Mi¹¿szoœæ osadów poszczególnych cykli roœnie ku górze: dolny ma 0,7 m, œrodkowy 2,0 m, a górny 4,0 m gruboœci. Wspó³czynnik obtoczenia R ziarn kwarcu w sp¹gu warstwy wynosi 0,46, a wapnistoœæ spada z 5% w sp¹gu do 2% w stropie. Wœród minera³ów ciê¿kich amfibole przewa- ¿aj¹ nad granatami, ale przewaga ta maleje ku stropowi. Wyniki badañ litologicznych wskazuj¹, ¿e s¹ to osady rzeczne (Olszyñski, 1997). I³y i mu³ki morskie.Wsp¹gu jest to warstewka i³ów o mi¹¿szoœci 0,1 m, na niej le¿y cienka warstewka piasków bardzo drobnoziarnistych, py³owatych, a profil koñcz¹ mu³ki o mi¹¿szoœci 0,7 m. Mu³ki wykazuj¹ poziom¹ laminacjê, zawieraj¹ warstewki wzbogacone w substancjê organiczn¹. Wystêpuj¹ te¿ u³amki muszli miêczaków i skorupki otwornic (Olszyñski, 1997). Na tej podstawie mo¿na przypuszczaæ, ¿e s¹ to osady morskie. Gdyby te przypuszczenia potwierdzi³y siê, by³yby to osady morza krastudzkiego (Makowska 1986a, b, 1990), poznanego na obszarze arkusza Sztum (Rabek, 1990) i Prabuty (Uniejewska, Skocki, 1997). Piaski rzeczne delt.Jest to seria piasków drobnoziarnistych o mi¹¿szoœci 21,2 m. Jej strop w Obrzynowie znajduje siê na wysokoœci 64,0 m n.p.m. Utwory cechuj¹ siê nisk¹ zawartoœci¹

CaCO3 (w granicach 2–3%), a wœród minera³ów ciê¿kich wyraŸn¹ przewag¹ granatów nad amfibolami. W stropie pojawia siê warstewka drobnych ¿wirów o mi¹¿szoœci 0,6 m, a ponad nimi piaski drobnoziarniste z warstwowaniem przek¹tnym tabularnym. Wspó³czynnik obtoczenia ziarn kwarcu R wynosi tu 0,53, a amfibole uzyskuj¹ niewielk¹ przewagê nad granatami. Olszyñski (1997) uzna³ omówione utwory za limniczne, okresowo rzeczne. Prawdopodobnie powstawa³y w warunkach sedymentacji deltowej, w œrodowisku o ma³ej energii przep³ywu. Wzrost energii nastêpuje w stropowej czêœci serii, co mo¿e sugerowaæ zapowiedŸ zmiany œrodowiska sedymentacji. Piaski i mu³ki jeziorne.S¹topiaski py³owate oraz mu³ki nawiercone w otworach1i2 w Jakubowie Obrzynowskim. Strop osadów w obydwu s¹siaduj¹cych ze sob¹ otworach znajduje siê na wysokoœci 58,0 i 64,0 m n.p.m., co mo¿e œwiadczyæ o zaburzeniach glacitektonicznych. Seria nie zosta³a przewiercona, wiêc ich mi¹¿szoœæ mo¿na jedynie szacowaæ na oko³o 10 m. S¹ to osady zbiornika jeziornego koñcz¹cego sedymentacjê deltow¹.

Stadia³ œrodkowy

Piaski i piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe stadia³u œrodkowego (Œwiecia) zlodowacenia Wis³y wystêpuj¹ na obszarze ca³ego arkusza. Ich mi¹¿szoœæ zmienia siê od niewielkich w Suszu (otw. 21), 11,0 m w Obrzynowie (otw. 5) do 40,5 m w Grabowcu (otw. 38) i 44,0 m w Ulno- wie (otw. 32). Zmienna mi¹¿szoœæ i nierówna powierzchnia stropu wskazuj¹, ¿e omawiane utwory by³y poddawane intensywnym procesom egzaracji. Na po³udniowym wschodzie arkusza osady wodnolodowcowe le¿¹ na glinach zwa³owych stadia³u dolnego (toruñskiego) — otwory: 32 i 38. Na pozosta³ym obszarze le¿¹ na piaskach rzecznych interstadia³u dolnego (krastudzkiego) lub wprost na

27 piaskach rzecznych stadia³u dolnego (otwory: 20 i 21 w Suszu). Wysokoœæ stropu piasków zmienia siê od 92,0 m n.p.m. w Grabowcu do 50,0–60,0 m n.p.m. w pó³nocnej czêœci obszaru arkusza (57,0 m n.p.m. w otw. 3 w Matulach, 60,0 m n.p.m. w otw. 6 w Lubnowach Ma³ych); jego po³o¿enie nie wykazuje jednak wyraŸnych prawid³owoœci. W Obrzynowie mo¿na by³o przebadaæ jedynie górn¹ czêœæ osadów wodnolodowcowych, ponie- wa¿ próbki w dolnej czêœci by³y pobierane z koryt. S¹ to piaski œrednioziarniste, w sp¹gu z domieszk¹ drobnoziarnistych, a w stropie gruboziarnistych. Amfibole wykazuj¹ wyraŸn¹ przewagê nad granatami, wysoki udzia³ maj¹ epidot i pirokseny. Ziarna kwarcu s¹ œrednio obtoczone, R=0,59. Zawartoœæ

CaCO3 wynosi od 4,4 do 6,5%. W Grabowcu przebadana seria zaczyna siê piaskami gruboziarnistymi z drobnymi ¿wirami, któ- re stopniowo przechodz¹ ku górze w przewarstwiaj¹ce siê piaski œrednio- i drobnoziarniste ze ¿wirami. Wspó³czynnik obtoczenia ziarn kwarcu zawiera siê w granicach 0,40–0,60. Amfibole wyraŸnie przewa¿aj¹ nad granatami z wyj¹tkiem sp¹gu warstwy, gdzie wartoœci s¹ wyrównane. Zawartoœæ

CaCO3 jest niska i wynosi od 2,0 do 3,5%. Ca³oœæ nale¿y uznaæ za osady wodnolodowcowe osadzone w czasie zbli¿ania siê l¹dolodu stadia³u œrodkowego (Œwiecia). Mu³ki zastoiskowe wystêpuj¹ tylko w otworze 20. Maj¹ mi¹¿szoœæ oko³o 4 m. Le¿¹ na osadach wodnolodowcowych. Powsta³y na przedpolu nasuwaj¹cego siê l¹dolodu. Gliny zwa³owe tego stadia³u nawiercone zosta³y w obrêbie ca³ego obszaru arkusza, jednak nie stanowi¹ ci¹g³ego poziomu, tak jak gliny toruñskie, gdy¿ w wielu miejscach zosta³y zniszczone przez póŸniejsze procesy erozyjne. Miejscami nie s¹ rozdzielone od glin zwa³owych stadia³u górnego, tworz¹c wraz z nimi jeden kompleks o du¿ej mi¹¿szoœci. Czêsto nawiercony jest tylko ich strop. Z tych powodów trudno jest okreœliæ granice wystêpowania omawianych glin zwa³owych (Œwiecia) na badanym obszarze, zmiany ich mi¹¿szoœci czy tendencje w zmianach ich po³o¿enia w stosunku do wysokoœci bezwzglêdnych. Na podstawie danych wynikaj¹cych z analizy przekrojów roboczych wynika, ¿e glin zwa³owych brak w pasie od po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza po rejon na zachód i na pó³noc od Susza w okolicach Ró¿nowa i Olbrachtowa. Brak jest ich rów- nie¿ na po³udniowy zachód od Jawt, w okolicach Lubnowów Wielkich oraz na pó³nocy w okolicy Jakubowa i Górek. Przeciêtnie strop glin znajduje siê na wysokoœci 60,0–75,0 m n.p.m., poni¿ej 60,0 m n.p.m. opada w pó³nocnej czêœci obszaru (Matule, otw.3—59mn.p.m.). Jedynie w Obrzyno- wie (otw. 5) ich strop znajduje siê wysoko — 89,0 m n.p.m. Mi¹¿szoœæ glin osi¹ga najwiêksze warto- œci w Obrzynowie — 13,6 m, Kamieñcu (otw. 9) — 12,0miwBornicach (otw. 4) — 10,0 m. Generalnie zawieraj¹ siê w granicach od 2,0 do 7,0 m.

28 Badania petrograficzne zosta³y przeprowadzone na podstawie próbek osadów pobranych w otworze kartograficznym w Obrzynowie (otw. 5). Wykaza³y one, ¿e s¹ to gliny piaszczyste w dolnej czêœci profilu, a ilaste w górnej. S¹ s³abo zwietrza³e. Amfibole nieznacznie przewa¿aj¹ nad granatami, a wapienie pó³nocne dwukrotnie przewa¿aj¹ nad ska³ami krystalicznymi. Cechuj¹ siê nisk¹ zawartoœci¹ glaukonitu oraz mu³owców pochodz¹cych z pod³o¿a. Wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹: O/K–K/W–A/B — 2,20–0,50–1,70. Piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe nawiercone zosta³y w kilkunastu otworach na obszarze ca³ego arkusza. S¹ to piaski przemyte, od drobnoziarnistych po ¿wiry z pospó³k¹ (otw. 3) w Matulach. Ich mi¹¿szoœæ wynosi od 1,0 m w Zieleniu (otw. 16) do 19,0 m w Matulach. Badania litologiczne osadów z otworu w Obrzynowie wykaza³y zdecydowan¹ przewagê amfiboli (54%) nad granatami (16,5%), du¿¹ zawartoœæ piroksenów oraz œrednie obtoczenie ziarn kwarcu. Wyniki badañ wskazuj¹ na osadzanie w warunkach wysokoenergetycznego przep³ywu wód roztopowych. Osady wodnolodowcowe zwi¹zane s¹ z recesj¹ l¹dolodu stadia³u œrodkowego. Byæ mo¿e górna czêœæ piasków wodnolodowcowych pochodzi z transgresji l¹dolodu stadia³u górnego. Ich rozró¿nienie jest niemo¿liwe bez obecnoœci rozdzielaj¹cych je osadów zastoiskowych. I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe wystêpuj¹ w czterech otworach wiertniczych na obszarze arkusza Susz. Mi¹¿szoœæ osadów waha siê od 1,8 m w Obrzynowie (otw. 5) do 22,0 m w Zie- leniu (otw. 16). S¹ to utwory zastoiskowe zwi¹zane z recesj¹ l¹dolodu stadia³u œrodkowego (Œwiecia) zlodowacenia Wis³y.

Stadia³ górny

Osady tego wieku stanowi¹ najwy¿szy kompleks litologiczny na obszarze arkusza Susz. Domi- nuj¹ w nim gliny zwa³owe fazy leszczyñskiej, poznañskiej i pomorskiej. Przewa¿nie nie s¹ rozdzielone i tworz¹ jedn¹ seriê gliniast¹. Rozdzieleñ mo¿na dopatrywaæ siê w poziomach bruków morenowych, ¿wirów gliniastych lub piasków ze ¿wirami, które wystêpuj¹ w nielicznych otworach wiertniczych. Przewa¿nie jest to podzia³ dwudzielny na gliny leszczyñsko-poznañskie i gliny pomor- skie; rzadziej jest to podzia³ trójdzielny. Do fazy pomorskiej nale¿¹ osady i formy powierzchniowe pochodz¹ce z recesji ostatniego zlodowacenia. Piaski wodnolodowcowe.S¹tonajstarsze osady wystêpuj¹ce w odkrywkach. Znaj- duj¹ siê one w wykopie kolejki w¹skotorowej w okolicy Jakubowa Obrzynowskiego, gdzie le¿¹ pod piêciometrowym przykryciem glin zwa³owych fazy pomorskiej. Do tego samego wydzielenia zosta³y zaliczone utwory z otworu wiertniczego 23, w Adamowie; s¹ to piaski gruboziarniste o mi¹¿szoœci 3,0 m. Le¿¹ na i³ach zastoiskowych z recesji stadia³u œrodkowego. Pochodz¹ z transgresji l¹dolodu stadia³u górnego.

29 Gliny zwa³owe tworz¹ ci¹g³y poziom o mi¹¿szoœci od 12,0 (otwory: 5, 14, 32, 34 i 38) do 34,0 m (otw. 22). Przeciêtna mi¹¿szoœæ glin zwa³owych stadia³u górnego mieœci siê w granicach od kilkanastu do oko³o 20 m. W przypadku, gdy gliny stadia³u górnego tworz¹ jeden kompleks z glinami zwa³owymi stadia³u œrodkowego (Œwiecia), mi¹¿szoœæ wzrasta do 37,0–38,0 m. Byæ mo¿e w nielicznych przypadkach mi¹¿szoœæ po³¹czonych glin przekracza 50,0 m. Ich strop tworzy powierzchniê wysoczyzny morenowej i uk³ada siê przeciêtnie na wysokoœci 100,0–110,0 m n.p.m. Sp¹g maksymalnie wznosi siê na wysokoœæ 92,0 m n.p.m., a obni¿a siê do 66,0 m n.p.m. Omawiane osady poddane zosta³y badaniom petrograficznym. W Obrzynowie (otw. 5) s¹ to gliny o strukturze warstwowej. Gliny zwa³owe ilaste, gliny mu³kowate oraz gliny piaszczyste tworz¹ warstwy rozdzielone poziomami ¿wirów. Stosunek amfiboli do granatów jest taki sam w ca³ym profilu i wynosi 1:1. Zawieraj¹ niewielk¹ iloœæ glaukonitu, wêglanów oraz epidotu, natomiast du¿o stau- rolitu, dystenu i cyrkonu. Wspó³czynniki petrograficzne dla ró¿nych czêœci profilu glin ró¿ni¹ siê znacz- nie miêdzy sob¹. W œrodkowej „warstwie” wynosz¹: O/K–K/W–A/B — 1,77–0,60–1,66, a w górnej: 0,99–1,29–0,68. Byæ mo¿e jest to wynikiem wystêpowania dwóch poziomów glin zwa³owych zwi¹zanych z dwiema fazami transgresji l¹dolodu. Nie mo¿na wykluczyæ, ¿e powsta³y w strefie marginalnej, gdzie ulega³y intensywnemu rozmywaniu. W Grabowcu (otw. 38) cechy najwy¿ej po³o¿onych glin ró¿ni¹ siê zdecydowanie od glin w Ob- rzynowie. S¹ to gliny piaszczyste w ca³ym profilu, o du¿ej zawartoœci CaCO3. Amfibole zdecydowanie przewa¿aj¹ nad granatami, zaœ wapienie pó³nocne nad ska³ami krystalicznymi. Udzia³ ska³ pod³o¿a (g³ównie mu³owców z glaukonitem) jest niewielki. Wspó³czynniki petrograficzne wynosz¹ O/K–K/W–A/B — 2,11–0,51–1,81. Cechy te upodobniaj¹ najwy¿szy poziom glin zwa³owych z Gra- bowca do ni¿szego poziomu glin z Obrzynowa, który zosta³ uznany za gliny stadia³u œrodkowego (Œwiecia). Piaski lodowcowe wwiêkszym skupieniu wystêpuj¹ w dwóch miejscach — na wschód od Obrzynowa i na po³udnie od Falknowa. S¹ to piaski ze ¿wirami o ró¿nym stopniu przemycia, od dobrze przemytych piasków typu wodnolodowcowego do piasków py³owatych. Przewa¿nie na powierzchni terenu wystêpuje du¿a iloœæ ¿wirów. Mi¹¿szoœæ piasków wynosi od oko³o2mdooko³o 7,5 m. W okolicy Obrzynowa p³aty piasków lodowcowych maj¹ niewielk¹ mi¹¿szoœæ, towarzysz¹ licznym obni¿eniom wytopiskowym, drobnym kemom, ozom i szlakowi odp³ywu wód roztopowych. Na po³udniowym wschodzie (w okolicy Falknowa) maj¹ du¿¹ mi¹¿szoœæ; wystêpuj¹ tu rozleg³ym p³atem towarzysz¹cym formom zwi¹zanym z martwym lodem. W obydwu przypadkach pokrywy piaszczyste powsta³y w wyniku rozmycia glin przez wody roztopowe pochodz¹ce z wytapiania bry³ martwego lodu.

30 Piaski, piaski ze ¿wirami, gliny zwa³owe i mu³ki moren czo³owych. Moreny czo³owe wystêpuj¹ w czterech rejonach. Najwiêkszy rejon wystêpowania wzgórz morenowych znajduje siê pomiêdzy Suszem, Ulnowem, Brusinami i Piotrkowem. Zbudowane s¹ one przede wszystkim z glin zwa³owych o mi¹¿szoœci oko³o 20 m, jedynie najwy¿sze czêœci wzgórz utworzone s¹ ze stromo postawionych warstw piasków i ¿wirów (Roszkówna, 1955). W zachodniej czêœci obszaru arkusza na pó³noc od Jawt Wielkich wystêpuje druga grupa moren czo³owych. S¹ to niewielkie, izolowane wzgórza zbudowane z piasków drobnoziarnistych o mi¹¿szo- œci oko³o 20 m przykrytych grub¹, do 3,5 m, warstw¹ glin zwa³owych. Inn¹ budowê maj¹ moreny w okolicach Mort¹ga. S¹ one zbudowane z mu³ków, piasków ze ¿wirami i piasków, przewa¿nie pod przykryciem glin zwa³owych. Mi¹¿szoœæ osadów dochodzi prawdopodobnie nawet do oko³o 40 m. Je- dyne piaszczyste wzgórze czo³owomorenowe znajduje siê na po³udnie od Mort¹ga. Tworz¹ je piaski drobnoziarniste i ró¿noziarniste ze ¿wirami o œrednicy do 10 cm. Ich mi¹¿szoœæ mo¿na szacowaæ po- œrednio na oko³o 40 m. Piaski, piaski ze ¿wirami, gliny zwa³owe i mu³ki moren martwego lodu towarzysz¹ du¿ym zag³êbieniom wytopiskowym. S¹ to formy o zró¿nicowanej budowie geologicznej. Miêdzy Falknowem a Ró¿ank¹ jest to rozleg³a forma o ¿ywej rzeŸbie zbudowana czêœciowo z glin zwa³owych, a czêœciowo z przemytych ró¿noziarnistych piasków ze ¿wirami. Miejscami piaski przykryte s¹ glinami piaszczystymi. Na pó³nocy w okolicy Lubnowów Ma³ych morena ma inn¹ budo- wê. Jest to rozga³êziony wa³ utworzony z piasków py³owatych, mu³ków, piasków drobnoziarnistych, miejscami pod grubym przykryciem glin piaszczystych. Mi¹¿szoœæ osadów morenowych mo¿e osi¹gaæ 15,0 m. Piaski, piaski ze ¿wirami i gliny zwa³owe ozów.Wzachodniej czêœci obszaru na po³udnie i wschód od Obrzynowa wystêpuj¹ drobne formy zbudowane z piasków drobno- i œred- nioziarnistych. Okazalsze formy wystêpuj¹ na po³udniowym wschodzie. S¹ utworzone z piasków drobnoziarnistych lub ró¿noziarnistych ze ¿wirami. Mi¹¿szoœæ osadów dochodzi do oko³o 10 m. Po- krywê gliniast¹ ma jedynie forma na pó³noc od Januszewa. Jej gruboœæ osi¹ga 3,0 m. Piaski, mu³ki i gliny zwa³owe kemów wystêpuj¹ na ca³ym obszarze arkusza. S¹ to kemy o ró¿nej wielkoœci i wysokoœci. Zbudowane s¹ z piasków drobnoziarnistych, bardzo drobnoziarnistych, py³owatych i mu³ków. Mniejsze kemy maj¹ przykrycie glin piaszczystych o mi¹¿szoœci do 3,0 m, wiêksze formy s¹ pozbawione przykrycia gliniastego. Osady najwiêkszych kemów osi¹gaj¹ prawdopodobnie mi¹¿szoœæ 40 m. Piaski, mu³ki i gliny zwa³owe tarasów kemowych zregu³y towarzysz¹ kemom. Najrozleglejsza forma tego typu rozci¹ga siê na wschód od Jeziora Burgale. Posiada przykrycie

31 piasków py³owatych oraz glin piaszczystych. Mi¹¿szoœæ osadów tarasów kemowych waha siê przewa¿nie w granicach od 5,0 do 20,0 m. Mu³ki, gliny i piaski wodnomorenowe wystêpuj¹ na terenie ca³ego obszaru arkusza; towarzysz¹ z regu³y morenom czo³owym i kemom lub wystêpuj¹ w s¹siedztwie wytopisk. Wy- kszta³cenie litologiczne utworów wodnomorenowych ró¿ni siê od siebie w zale¿noœci od miejsca wystêpowania. W okolicy Ulnowa le¿¹ pomiêdzy moren¹ czo³ow¹ a wytopiskiem. S¹ to przewarstwiaj¹ce siê gliny mu³kowate, mu³ki, gliny piaszczyste bez ¿wirów, piaski py³owate, a tak¿e piaski drobnoziarniste i ró¿noziarniste ze ¿wirami. Ich mi¹¿szoœæ wynosi od 4,0 do ponad 7,0 m. Podobn¹ li- tologiê wykazuje obszar na zachód od Olbrachtówka. Osady wodnomorenowe wystêpuj¹ tu miêdzy kemem a rynn¹ i miejscami przykryte s¹ glinami zwa³owymi. W okolicy Brusin p³at omawianych utworów zalega miêdzy moren¹ i wytopiskiem. Jednak tutaj s¹ to piaski drobno- i œrednioziarniste z nie- ci¹g³ymi, zaburzonymi warstwami mu³ków i mu³ków gliniastych, wœród których znajduj¹ siê soczew- ki piasków drobnoziarnistych, miejscami py³owatych. Ca³oœæ jest przykryta glinami zwa³owymi. Na pó³nocy osady wodnomorenowe wystêpuj¹ wœród obni¿eñ wytopiskowych. Na wschód od Pachutek jest to p³aski obszar zbudowany z piasków drobnoziarnistych i py³owatych, mu³ków piaszczystych i glin piaszczystych. Natomiast na wschód od Górek litologia jest odmienna: s¹ tu mu³ki, gliny mu³kowate i piaszczyste, miejscami pod przykryciem glin zwa³owych. Pod glinami mu³kowatymi wystêpuj¹ piaski ró¿noziarniste ze ¿wirami z przewarstwieniami glin piaszczystych. Ca³y obszar znajduje siê miêdzy kemem i wytopiskiem. Piaski i piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe (sandrowe). Najwiêkszy obszar sandrowy znajduje siê w pó³nocno-wschodniej czêœci obszaru arkusza. Jest to rozleg³y sandr pó³nocnoi³awski (Roszkówna, 1955, 1956; Wiœniewski, 1971) o urozmaiconej morfologii i skomplikowanej genezie. Zosta³ uformowany w czasie postoju czo³a l¹dolodu na linii moren po³udniowo- dzierzgoñskich. Sk³ada siê z dwóch poziomów sandrowych. Ich litologia i mi¹¿szoœci zosta³y rozpoznane jedynie na podstawie sond oraz nielicznych otworów surowcowych i studziennych. Brak jest odkrywek. Utworzone s¹ z piasków drobnoziarnistych, œrednioziarnistych, gruboziarnistych oraz z piasków ró¿noziarnistych ze ¿wirami. Gruboœæ frakcji zdaje siê wzrastaæ ku pó³nocy. Nie ma wier- ceñ przebijaj¹cych pierwszy (wy¿szy) poziom sandru, wiêc jego mi¹¿szoœæ mo¿na jedynie szacowaæ na podstawie przekrojów roboczych na oko³o 30 m. Drugi (ni¿szy) poziom jest lepiej rozpoznany dziêki kilku przebijaj¹cym go otworom. Ma mi¹¿szoœæ w granicach 10,0–12,0 m, maksymalnie prawdopodobnie oko³o 15 m. Poza omówionym obszarem osady wodnolodowcowe zajmuj¹ mniejsze obszary w kierunku po³udniowo-wschodnim od Obrzynowa, na po³udnie od Stañkowa i na po³udniowy wschód od Falk- nowa. Wszêdzie przewa¿aj¹ piaski drobno- i œrednioziarniste, miejscami wystêpuj¹ piaski ró¿no-

32 ziarniste ze ¿wirami. Maj¹ ró¿ny stopieñ przemycia. Piaski z rejonu Falknowo-Grabowiec zosta³y przewiercone w otworze 38. Ich mi¹¿szoœæ wynosi 6,5 m. Charakteryzuj¹ siê du¿¹ zawartoœci¹ CaCO3 (do 15 %) i nieznaczn¹ przewag¹ granatów nad amfibolami. Wspó³czynniki obtoczenia ziarn kwarcu wynosz¹ 0,50–0,54. S¹ to cechy wskazuj¹ce na fluwioglacjalne pochodzenie osadów (Olszyñski, 1997). Mu³ki, i³y i piaski zastoiskowe.Najwiêksze obszary osadów zastoiskowych znajduj¹ siê w œrodkowej czêœci obszaru arkusza w okolicy Lipowa Du¿ego i Kamieñca oraz w okolicach Bornic. Powstanie zastoiska zwi¹zane jest z zatamowaniem odp³ywu wód roztopowych z linii moren po³udniowodzierzgoñskich. Odp³yw zosta³ zatarasowany przez martwy lód zalegaj¹cy w obni¿eniach Polderu Bronowskiego i Jeziora Gaudy. Typowe osady zastoiskowe wystêpuj¹ w okolicy Lipowa Du¿ego. Widoczne one s¹ w cegielni w Li- powie. S¹ to przewarstwiaj¹ce siê ¿ó³toszare mu³ki i czekoladowe i³y warwowe. Maj¹ mi¹¿szoœæ oko³o 4–5 m. Pod nimi znajduj¹ siê drobnoziarniste, równoziarniste, bardzo dobrze przemyte piaski wodnolodowcowe. Jednak w zachodniej czêœci zastoiska przewa¿aj¹ piaski drobnoziarniste, bardzo drobnoziarniste i py³owate, znajduj¹ce siê miejscami pod przykryciem mu³ków lub glin mu³kowatych. Zosta³y rozpoznane jedynie przy pomocy wierceñ, które wykaza³y, ¿e ich mi¹¿szoœæ przekracza 20,0 m. Podobne osady wystêpuj¹ w œrodkowej czêœci zastoiska, gdzie mi¹¿szoœæ przekracza 8,0 m. We wschodniej czêœci zastoiska wystêpuj¹ piaski bardzo drobnoziarniste, które w kierunku Jeziora Gaudy przechodz¹ w piaski py³owate i mu³ki. Osady zastoiska schodz¹ tak¿e do obni¿enia wytopiskowego w okolicach Kamieñca, gdzie prawdopodobnie powsta³y czêœciowo w zbiorniku istniej¹cym na martwym lodzie. W okolicy Bornic, na pó³noc od omówionego obszaru, znajduje siê mniejszy obszar zastoisko- wy. Powsta³ w analogicznej sytuacji, przez zatarasowanie odp³ywu wód lodowcowych przez bry³ê martwego lodu. Osady sk³adaj¹ siê z mu³ków, mu³ków piaszczystych i piasków bardzo drobnoziarnistych. Ich mi¹¿szoœæ wynosi oko³o 8 m. Podobny pod wzglêdem litologii jest obszar na po³udnie i po³udniowy zachód od Grabowca. Utwory zastoiska le¿¹ na osadach wodnolodowcowych, czêœcio- wo siê z nimi przewarstwiaj¹. Powsta³y w wyniku zamierania przep³ywu sandrowego odwadniaj¹cego wytopiska rejonu Brusin i Falknowa. Gliny zwa³owe w sp³ywach s¹togliny piaszczyste. W obrêbie wytopisk przykrywaj¹ one piaski i mu³ki wytopiskowe. Osi¹gaj¹ do oko³o 3 m mi¹¿szoœci. Mu³ki wytopiskowe, piaszczyte i gliniaste, wystêpuj¹ w obrêbie obni¿eñ wytopiskowych, razem z piaskami oraz glinami piaszczystymi i mu³kowatymi. Osady te le¿¹ w ró¿nej konfigu- racji. Na zachód od Redak mu³ki o mi¹¿szoœci 0,6–1,5 m le¿¹ bezpoœrednio na glinach zwa³owych. Miejscami, szczególnie w kierunku pó³nocnym od Redak, wystêpuj¹ pod przykryciem opisanych wy¿ej glin piaszczystych.

33 Piaski wytopiskowe wystêpuj¹ równie¿ w obrêbie obni¿eñ wytopiskowych. Najwiêk- szy obszar wystêpowania tych osadów znajduje siê w okolicach Redak i Ró¿anki. S¹ to piaski drobnoziarniste, ró¿noziarniste ze ¿wirami i wk³adkami glin piaszczystych. Czêsto zarówno piaski, jak i mu³ki wytopiskowe wystêpuj¹ pod pokrywami glin piaszczystych o gruboœci 1,4–2,4 m, na pó³noc od Redak. Na po³udnie od Ró¿anki piaski o mi¹¿szoœci 2,1–5,7 m le¿¹ na mu³kach gliniastych.

b. Czwartorzêd nierozdzielony

Piaski i gliny py³owate zwietrzelinowe (eluwialne) zajmuj¹ niewielkie powierzchnie na obszarze ca³ego arkusza. S¹ to pokrywy piaszczysto-py³owato-gliniaste o ma³ej mi¹¿szoœci. Piaski i gliny deluwialne wystêpuj¹ na stokach i u podnó¿y wzniesieñ. S¹ to zanie- czyszczone piaski py³owate, miejscami py³owate i gliniaste, z wk³adkami glin.

c. Holocen

Osady holocenu wystêpuj¹ na powierzchni ca³ego obszaru arkusza. Wype³niaj¹ doliny, obni¿e- nia wytopiskowe oraz rynny polodowcowe. Piaski rzeczne tarasów zalewowych wystêpuj¹ tylko w dolinie Liwy. S¹ to piaski od drobnoziarnistych do ró¿noziarnistych. Ich mi¹¿szoœæ dochodzi do 5,0–6,0 m. Mu³ki i piaski jeziorne.Osady te, mu³ki, mu³ki piaszczyste oraz piaski od drobnoziarnistych do ró¿noziarnistych tworz¹ tarasy (miejscami dwa—IiII)znajduj¹ce siê na obrze¿ach mis jeziornych, wype³nionych wspó³czeœnie wod¹ lub osadami organicznymi. Mi¹¿szoœæ osadów jeziornych osi¹ga prawdopodobnie 10 m. Piaski humusowe i namu³y zag³êbieñ okresowo przep³ywowych wype³niaj¹ zag³êbienia o charakterze dolin odwadniaj¹cych wysoczyznê lub obszary sandrowe. Ukszta³towa³y siê w póŸniejszych etapach deglacjacji. Dziœ wype³nione s¹ piaskami o ró¿nym stopniu przemycia, piaskami py³owatymi, gliniastymi namu³ami i sp³ywami glin piaszczystych. Zawieraj¹ domieszkê substancji organicznej. Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych. Zag³êbienia te wype³nione s¹ osadami zró¿nicowanymi litologicznie. S¹ to przede wszystkim namu³y torfiaste, a tak¿e piaski z materia³em organicznym, piaski py³owate, mu³ki piaszczyste oraz gliny piaszczyste. Kreda jeziorna. Osad ten zajmuje niewielkie pola w obrêbie równin torfowych, gdzie miejscami wystêpuje pod kilkudziesiêciocentymetrowym przykryciem torfów. Jest to osad bia³y, sza- ry lub ¿ó³ty, silnie wapnisty, miejscami plastyczny. Czêsto zawiera liczn¹ faunê miêczaków. Miejsca- mi byæ mo¿e jest to wapnista gytia.

34 Gytie wystêpuj¹ powszechnie pod torfami w obrêbie obni¿eñ wytopiskowych. Najwiêksze mi¹¿szoœci osi¹gaj¹ w du¿ych wytopiskach i w rynnach, do 8,0 m. Przeciêtnie ich mi¹¿szoœæ mieœci siê w granicach od 2,0 do 5,0 m. Miejscami tworz¹ rozleg³e gytiowiska; najwiêksze znajduj¹ siê na Bagnach Karolewskich, na Polderze Bronowskim i w wytopisku na zachód od Mort¹ga. Torfy wystêpuj¹ powszechnie, wype³niaj¹c zarówno niewielkie zag³êbienia bezodp³ywowe jak i dna rozleg³ych wytopisk, gdzie tworz¹ równiny torfowe. Osi¹gaj¹ do 5,0 m mi¹¿szoœci. Torfy przewa¿nie zalegaj¹ na gytiach w œrodku rozleg³ych obni¿eñ; w ma³ych wytopiskach i na obrze¿ach du¿ych torfy le¿¹ na mineralnych osadach jeziornych lub wytopiskowych.

B. TEKTONIKA I RZEZBA POD£O¯A CZWARTORZÊDU

Obszar arkusza Susz le¿y w obrêbie syneklizy peryba³tyckiej platformy wschodnioeuropejskiej (Po¿aryski, 1974). Bezpoœrednie pod³o¿e czwartorzêdu stanowi¹ osady oligocenu dolnego. Strop ich znajduje siê na wysokoœci pomiêdzy 68,0 i 105,9 m p.p.m. RzeŸba pod³o¿a jest ma³o urozmaicona. Zasadniczym elementem jest w¹skie i d³ugie obni¿enie dolinne o przebiegu prawie po³udnikowym, ci¹gn¹ce siê od okolic Susza przez Obrzynowo ku pó³nocnej granicy obszaru. Dolina pog³êbia siê w kierunku pó³nocnym: w Suszu pod³o¿e ma rzêdn¹ 100,3 m p.p.m., w Obrzynowie 105,9 m p.p.m. Jedynie w okolicy Susza w dnie obni¿enia ods³aniaj¹ siê osady paleocenu dolnego. Prawdopo- dobnie otwór Bukowo na arkuszu Sztum (Rabek, 1990) le¿y na przed³u¿eniu doliny: jej dno znajduje siê tu na wysokoœci 136,8 m p.p.m. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e pierwotnie by³a to dolina rzeczna przefor- mowana nastêpnie przez wkraczaj¹ce z pó³nocy l¹dolody. Po obu stronach obni¿enia strop pod³o¿a podnosi siê. Na wschodzie osi¹ga kulminacje w otw. 16 (Zieleñ) — 68 m p.p.m. W kierunku zachodnim osi¹ga w œrodkowej i po³udniowej czêœci obszaru arkusza Prabuty wartoœci od 90,0 do 40,0 m p.p.m. (Uniejewska, Skocki, 1997). Ma³a iloœæ otworów na- wiercaj¹cych pod³o¿e (Galon, 1952a) uniemo¿liwia dok³adniejsze rozpoznanie litologii, tektoniki i ukszta³towania jego powierzchni. Brak jest równie¿ przekonuj¹cych danych o zjawiskach glacitektonicznych. Byæ mo¿e œwiadczy o nich fragment profilu otworu wiertniczego Obrzynowo (otw. 5) z g³êbokoœci 155,5–178,2 m. Wystê- puj¹ tu warstwowane drobnoziarniste osady jeziorne. Warstwowania s¹ nachylone pod k¹tem 45–60°, a wzd³u¿ granic warstw widoczne s¹ powierzchnie œciêæ i zlustrowañ. Jako zaburzenia glacitektoniczne zosta³y równie¿ potraktowane dane z blisko po³o¿onych otworów studziennych, w których odpowiadaj¹ce sobie utwory wystêpuj¹ na wyraŸnie ró¿nych wysokoœciach. Jest to jednak interpretacja autora, która powinna zostaæ potwierdzona wiêksz¹ iloœci¹ pewnych informacji.

35 C. ROZWÓJ BUDOWY GEOLOGICZNEJ

Najstarszymi osadami stwierdzonymi otworami wiertniczymi na obszarze arkusza Susz s¹ utwory kredy (tab. 1). Stanowi¹ one, wraz z osadami paleocenu dolnego, sekwencjê regresywn¹ (prawdopodobnie z luk¹ sedymentacyjn¹ miêdzy kred¹ a paleocenem) sp³ycaj¹cego siê morza z wiê- ksz¹ dostaw¹ materia³u terygenicznego (Po¿aryski, 1960). Wynurzenie l¹du w paleocenie górnym doprowadzi³o do denudacji starszych osadów. Z osadów nastêpnego cyklu transgresji i regresji morskiej obejmuj¹cej eocen œrodkowy do oligocenu dolnego (Ciuk, 1972, 1974) na badanym terenie zachowa³y siê jedynie regresywne i brakiczne osady oligocenu dolnego. Utwory neogeñskie nie zachowa³y siê, zniszczone w najstarszym czwartorzêdzie. Prawdopodobnie obszar arkusza objêty by³ zlodowaceniem najstarszym (Makowska, 1980b), jednak osady te zosta³y zniszczone. Najstarszymi zachowanymi osadami s¹ piaski ze ¿wirami zlodowacenia Nidy, które stanowi¹ residuum po glinach zwa³owych. Maj¹ niewielki zasiêg, zosta³y znacz- nie zniszczone w czasie interglacja³u podlaskiego i zlodowacenia Sanu 1. To ostatnie pozostawi³o po sobie dwa poziomy glin zwa³owych odpowiadaj¹cych stadia³owi dolnemu i górnemu. W czasie stadia³u górnego dosz³o do egzaracji osadów starszych, w tym osadów stadia³u dolnego i interglacja³u ma³opolskiego, na wiêkszoœci obszaru arkusza. W wyniku tego gliny stadia³u górnego le¿¹ miejscami bezpoœrednio na osadach oligocenu. Glinom zwa³owym towarzysz¹ osady zastoiskowe i wodnolodowcowe z transgresji i recesji l¹dolodów. Szczególnie mi¹¿sze osady powsta³y w czasie recesji stadia³u górnego, koñcz¹cego zlodowacenie Sanu 1. Osady interglacja³u ferdynandowskiego równie¿ nie zachowa³y siê, zniszczone w czasie zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi). Egzaracja l¹dolodu tego zlodowacenia siêgnê³a g³êboko do osadów zastoiskowych zlodowacenia Sanu 1. Dopiero interglacja³ wielki zostawi³ po sobie serie osadów jeziornych i rzecznych. Osady jeziorne ograniczone s¹ do rozleg³ego obni¿enia w pó³nocno-zachodniej czêœci arkusza, natomiast piaski rzeczne wystêpuj¹ na znacznej powierzchni obszaru. Byæ mo¿e, ¿e w zbiorniku jeziornym zaznacza³y siê wp³ywy nieodleg³ego morza holsztyñskiego. Natomiast tam, gdzie pod³o¿e jest wzniesione, erozja rzeczna doprowadzi³a do znisz- czenia utworów zlodowacenia Sanu 2 (Wilgi) i czêœciowo Sanu 1. Och³odzenie klimatu i nasuwanie siê l¹dolodu Odry spowodowa³o zatarasowanie odp³ywu wód rzecznych i powstanie rozleg³ego zbiornika zastoiskowego. Zlodowacenie Odry pozostawi³o po sobie poziom glin zwa³owych oraz osady wodnolodowcowe z recesji. Wiêksze rozprzestrzenienie maj¹ utwory zlodowacenia Warty. Podobnie jak w przypadku starszych zlodowaceñ, dosz³o do egzaracji osadów interglacja³u lubelskiego i zlodowacenia Odry. Dwu- lub trójdzielnoœæ glin Warty mo¿e œwiadczyæ o objêciu terenu przez l¹dolody ko- lejnych stadia³ów lub o wystêpowaniu porwaków pod³o¿a podwarciañskiego. Z okresem zlodowaceñ œrodkowopolskich zwi¹zane jest powstanie du¿ej rynny polodowcowej wype³nionej osadami wodnolodowcowymi i przede wszystkim jeziornymi (Makowska, 1980b).

36 Tabela 1 TABELA LITOLOGICZNO-STRATYGRAFICZNA

Stratygrafia Utwory Procesy geologiczne (opis litologiczny) System Oddzia³ Pododdzia³ Piêtro Podpiêtro Torfy — Q Akumulacja bagienna th Gytie — Q Akumulacja jeziorna gy h Kreda jeziorna — Q Akumulacja mineralna jeziorna kj h Namu³y zag³êbieñ bezodp³ywowych — Q Akumulacja mineralna i organiczna nh Piaski humusowe i namu³y zag³êbieñ okresowo Akumulacja mineralna i organiczna przep³ywowych — Q phh Mu³ki i piaski jeziorne — li Q Akumulacja jeziorna Holocen mp h Piaski rzeczne tarasów zalewowych — f Q t Akumulacja rzeczna p h Piaski i gliny deluwialne — d Denudacja — procesy zboczowe pgQ Piaski i gliny py³owate zwietrzelinowe (eluwial- Wietrzenie ne) — z pgpyQ Piaski i mu³ki wytopiskowe — m pm Q Piaski wytopiskowe— b Q B3 Wytapianie materia³u morenowego z bry³ martwego p p4 lodu i osadzanie go w niewielkich, zmiennych zbiornikach wód stoj¹cych na powierzchni lub po- Mu³ki wytopiskowe — b Q B3 m p4 miêdzy bry³ami martwego lodu; miejscami pokrycie osadów wytopiskowych sp³ywami b³otnymi Gliny zwa³owe w sp³ywach — g Q B3 gzw p4 Mu³ki, i³y i piaski zastoiskowe — b Q B3 Akumulacja zastoiskowa pomiêdzy bry³ami martwe- mi p4 go lodu Piaski i piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe (san- Akumulacja przez wody lodowcowe podczas recesji drowe) — fgQ B3 l¹dolodu, miejscami akumulacja pomiêdzy bry³ami p p4 martwego lodu Mu³ki, gliny i piaski wodnomorenowe — fgg Q B3 Akumulacja osadów wód stoj¹cych i sp³ywów b³ot- mg p4 nych pomiêdzy bry³ami martwych lodów i formami lodowcowymi lub wodnolodowcowymi Piaski, mu³ki i gliny zwa³owe tarasów kemowych Akumulacja w zbiornikach wód stoj¹cych lub przez — tk Q B3 wody p³yn¹ce miêdzy bry³ami martwego lodu, lub po- pm p4 miêdzy kemami a martwym lodem w dalszym etapie wytapiania Piaski, mu³ki i gliny zwa³owe kemów — k Q B3 Akumulacja w zbiornikach wód stoj¹cych w przeta- pm p4 inach lodowcowych Piaski, piaski ze ¿wirami i gliny zwa³owe ozów Akumulacja przez wody lodowcowe w szczelinach — o Q B3 l¹dolodu p p4 Piaski, piaski ze ¿wirami, gliny zwa³owe i mu³ki Akumulacja przez p³yn¹ce wody lodowcowe i w moren martwego lodu —gm Q B3 zbiornikach wód stoj¹cych w szczelinach miêdzy p p4 bry³ami martwego lodu oraz wytapianie materia³u morenowego z bry³ martwego lodu Piaski, piaski ze ¿wirami, gliny zwa³owe i mu³ki Akumulacja przez p³yn¹ce wody lodowcoweiwnie- moren czo³owych — gc Q B3 wielkich zbiornikach wód stoj¹cych oraz wytapianie p p4 materia³u morenowego podczas oscylacji czo³a l¹do- Stadia³ górny lodu g B3 Rozmywanie glin zwa³owych w strefach lokalnych po- Zlodowacenie Wis³y Piaski lodowcowe — Q p p4 wierzchniowych przep³ywów wód roztopowych, miejscami akumulacja osadów wodnomorenowych g B3

Zlodowacenia pó³nocnopolskie Akumulacja lodowcowa Gliny zwa³owe — Q 4 C zwartorzêd gzw p Piaski wodnolodowcowe — fgQ B3 Akumulacja wodnolodowcowa na przedpolu p p4 P lejstocen transgreduj¹cego l¹dolodu I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — bQ B2 Akumulacja zastoiskowa na przedpolu cofaj¹cego siê imp p4 l¹dolodu Piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe — fg Q B2 Akumulacja wodnolodowcowa podczas recesji l¹dolodu p¿ p4 Gliny zwa³owe — gQ B2 Akumulacja lodowcowa gzw p4 Stadia³ œrodkowy

37 cd. tabeli 1

Mu³ki zastoiskowe — b Q B2 Akumulacja zastoiskowa w czasie transgresji l¹dolodu m p4 Piaski i piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe Akumulacja osadów wód lodowcowych w czasie fg B2 Stadia³ — transgresji l¹dolodu; erozja

œrodkowy Q p p4 Piaski i mu³ki jeziorne — li Q B1-2 Akumulacja mineralna jeziorna na obszarze delty pm p4 rzecznej Piaski rzeczne delt — fdQB1-2 Akumulacja w delcie rzek p p4 I³y i mu³ki morskie — m QB1-2 Akumulacja w zbiorniku morskim im p4 Interstadia³ Piaski rzeczne — f QB1-2 Akumulacja rzeczna p p4 Gliny zwa³owe — gQ B1 Akumulacja lodowcowa gzw p3 b B1 Zlodowacenie Wis³y I³y zastoiskowe — Q 4 Akumulacja w zbiorniku przed czo³em nasuwaj¹ce- i p go siê l¹dolodu Zlodowacenia pó³nocnopolskie Piaski, miejscami mu³ki, rzeczne, lokalnie rzeczne Akumulacja w korytach i w delcie rzeki delt — f QB1 pm p4 Stadia³ dolny Piaski rzeczne, lokalnie rzeczne delt, z przewarstwie- Akumulacja mineralna rzeczna oraz mineralna i orga- niami mu³ków i torfów jeziornych — f QB1 niczna w starorzeczach i jeziorkach na obszarze delt p p4 Mu³ki, i³y i piaski jeziorne — li Q Akumulacja mineralna i organiczna w zbiornikach jezior- mi p34- nych pozosta³ych po regresji morza Interglacja³ Mu³ki i piaski morskie — m Q Akumulacja morska eemski mp p34- Piaski rzeczne — f Q Akumulacja rzeczna p p34- m W Mu³ki morskie — Q 3 Akumulacja morska stanowi¹ca przed³u¿enie aku- m p mulacji w zbiorniku zastoiskowym I³y zastoiskowe — bQW Akumulacja w zbiornikach zastoiskowych i p3 Gliny zwa³owe — g W Akumulacja glacjalna; egzaracja

Warty Q gzw p3

Zlodowacenie fg W Piaski i ¿wiry wodnolodowcowe — Q 3 Akumulacja wodnolodowcowa przed czo³em p¿ p l¹dolodu Piaski i mu³ki jeziorne — liQ Akumulacja w zbiorniku jeziornym rozwiniêtym pm p3 prawdopodobnie w rynnie polodowcowej ¯wiry wodnolodowcowe — fgQ Akumulacja przez wody przep³ywów rynnowych; ¿ p3 erozja Piaski i piaski ze ¿wirami wodnolodowcowe Akumulacja wodnolodowcowa na przedpolu — fgQO cofaj¹cego siê l¹dolodu p p3 Gliny zwa³owe — gQ O Akumulacja glacjalna Zlodowacenia œrodkowopolskie 3

Odry gzw p

Zlodowacenie Piaski, i³y, miejscami mu³ki, zastoiskowe Akumulacja w zbiorniku zastoiskowym powsta³ym — bQO przez zatarasowanie odp³ywu wód rzecznych pi p3 Piaski, piaski ze ¿wirami i ¿wiry, rzeczne Akumulacja rzeczna, przewa¿nie facji korytowych — f Q Interglacja³ p p23- wielki Piaski i mu³ki jeziorno-rzeczne — li-f Q Akumulacja w zbiorniku jeziornym z wp³ywami se- pm p23- dymentacji rzecznej, byæ mo¿e tak¿e morskiej Zlodowace- Gliny zwa³owe — gQ G nie Sanu 2 gzw p2 Akumulacja lodowcowa; egzaracja

Plejstocen (Wilgi) I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — bQS3 Akumulacja w zbiorniku zastoiskowym na przedpo- imp p2 Czwartorzêd lu wycofuj¹cego siê l¹dolodu fg S3 Piaski wodnolodowcowe — Q 2 Akumulacja wodnolodowcowa w czasie recesji p p l¹dolodu g S3 Stadia³ górny Gliny zwa³owe — Q Akumulacja lodowcowa; egzaracja gzw p2 I³y, mu³ki i piaski zastoiskowe — bQS1 Akumulacja zastoiskowa w czasie recesji l¹dolodu imp p2 Gliny zwa³owe — gQ S1 Akumulacja glacjalna; egzaracja gzw p2

Zlodowacenie Sanu 1 b S1

Zlodowacenia po³udniowopolskie Akumulacja zastoiskowa

Stadia³ dolny Mu³ki i i³y zastoiskowe — Q mi p2 Zlodowa- Piaski py³owate ze ¿wirami lodowcowe — gQN Erozja i denudacja osadów lodowcowych cenie Nidy ppy p2

38 cd. tabeli 1

Mu³ki, i³y i piaski — Ol Akumulacja morska w facji brakicznej, przybrze¿nej Oligocen mip 1 lub l¹dowa w facji jeziorno-bagiennej Oligocen dolny Akumulacja w nieg³êbokim morzu w fazie recesji Piaski z glaukonitem — p Ol1 Piaski i piaskowce wapniste z glaukonitem Akumulacja w sp³ycaj¹cym siê w zbiorniku morskim Paleogen Paleocen —ppcwPc1 Paleocen Trzeciorzêd dolny Akumulacja morska z wiêksz¹ dostaw¹ materia³u Margle piaszczyste z glaukonitem —mep Pc 1 piaszczystego, co wskazuje na recesjê

Kreda pisz¹ca, gezy, margle i mu³ki wapniste Akumulacja morska — kpCr 3 Kreda górna Kreda

Schy³ek zlodowacenia Warty przyniós³ powstanie rozleg³ego zastoiska, wype³niaj¹cego obni¿- enie znajduj¹ce siê w pó³nocno-zachodniej czêœci obszaru arkusza Susz i przed³u¿aj¹ce siê poza jego granice. Stopniowo zaczê³y siê zaznaczaæ w zastoisku wp³ywy morskie, które dociera³y z pobliskiego basenu morza sztumskiego (Makowska, 1986b). Interglacja³ eemski rozpoczyna siê sedymentacj¹ rzeczn¹, któr¹ mo¿na korelowaæ z cyklem rzecznym EII z Doliny Dolnej Wis³y (Makowska, 1979a, b). Nastêpnie na obszar arkusza wkroczy³a transgresja morza tychnowskiego. By³ to p³ytki, s³abo za- solony zbiornik, w którym sedymentacja trwa³a w czasie optimum klimatycznego (Makowska, 1997). Regresja morza pod koniec interglacja³u eemskiego pozostawi³a po sobie reliktowe zbiorniki jeziorne. Ich osady koñcz¹ sedymentacjê interglacjaln¹. W po³udniowo-wschodniej czêœci obszaru arkusza, do której nie dotar³a sedymentacja morska, przez ca³y okres interglacja³u istnia³y zbiorniki rzeczne i jeziorne. Pocz¹tek zlodowacenia Wis³y przyniós³ zmianê sedymentacji i znaczne och³odzenie. Obszar niedawnego morza pokrywa³a delta rzeczna. Na jej powierzchni istnia³y liczne jeziora i starorzecza, w których odbywa³a siê sedymentacja jeziorno-bagienna (Makowska, 1997). Zachowane w osadach bagiennych py³ki roœlin pozwalaj¹ wydzieliæ nastêpuj¹ce po sobie ocieplenia i och³odzenia klimatu (Janczyk-Kopikowa, 1996). Pierwsze ocieplenie mo¿na skorelowaæ z okresem Ammersfoort-Brörup, a drugie z Odderade. Nastêpuj¹ce potem och³odzenie zwiastuje zbli¿anie siê l¹dolodu. Poza obszarami deltowymi odbywa³a siê sedymentacja w dolinach rzecznych. Na mi¹¿szych osadach delto- wych i dolinnych le¿¹ gliny zwa³owe stadia³u dolnego (toruñskiego) zlodowacenia Wis³y. Utwory powsta³e po ust¹pieniu stadia³u toruñskiego powtarzaj¹ sekwencjê znan¹ z interglacja³u eemskiego. Sedymentacja rzeczna rozpoczê³a siê na pocz¹tku interstadia³u (interglacja³u krastudzkiego, Makowska, 1986b, 1990): na piaskach rzecznych le¿¹ osady morza, korelowanego z morzem kra- studzkim, powy¿ej osady deltowe zasypuj¹ce zbiornik morski, wraz z koñcz¹cymi sedymentacjê deltow¹ osadami jeziornymi. Stadia³ œrodkowy (Œwiecia) rozpoczyna siê akumulacj¹ grubej serii wodnolodowcowej. Ma miejsce erozja, obejmuj¹ca ca³¹ powierzchniê obszaru arkusza. Na znacznej jego czêœci zostaj¹ znisz-

39 czone osady interglacja³u krastudzkiego, a tak¿e gliny zwa³owe stadia³u toruñskiego i le¿¹ce pod nimi piaski deltowe i dolinne. Sedymentacjê wodnolodowcow¹ koñcz¹ osady lokalnych zastoisk. Wkraczaj¹cy l¹dolód stadia³u Œwiecia zostawi³ po sobie poziom glin zwa³owych przykrywaj¹cy ca³y obszar arkusza. W czasie jego recesji powsta³y utwory wodnolodowcowe i zastoiskowe. Nastêpuj¹ce ocieplenie interstadia³u (górnego) nie jest zaznaczone ¿adnymi osadami. Zosta³y one zniszczone przez erozjê i egzaracjê zwi¹zan¹ z nadejœciem l¹dolodu stadia³u górnego (g³ównego). Zo- sta³y tak¿e zniszczone osady z recesji l¹dolodu stadia³u Œwiecia — gliny zwa³owe, a tak¿e górna czêœæ osadów wodnolodowcowych z transgresji tego l¹dolodu. Stadia³ górny zaczyna siê akumulacj¹ piasków wodnolodowcowych. Zachowa³y siê one w niewielu miejscach. L¹dolód zostawi³ po sobie grub¹ pokry- wê glin zwa³owych. Miejscami gliny s¹ dwu- lub trójdzielne, co odpowiada po³¹czonym lub rozdzielo- nym fazom leszczyñskiej, poznañskiej i pomorskiej. Osady rozdzielaj¹ce to przewa¿nie bruki morenowe lub piaski, œwiadcz¹ce o zachodz¹cych procesach erozyjnych w okresach miêdzyfazowych. Deglacjacja koñcz¹ca fazê pomorsk¹ na obszarze arkusza Susz pozostawi³a wiele form, które umo¿liwiaj¹ podjêcie próby odtworzenia jej przebiegu. Pocz¹tkowo czo³o aktywnego lodu oscylo- wa³o, tworz¹c ³uk moren czo³owych rejonu Emilianów–Piotrkowo. Byæ mo¿e s¹ one zwi¹zane z pa- górkami morenowymi na po³udnie od Stañkowa, przed³u¿aj¹cymi siê na obszar arkusza Prabuty (Uniejewska, Skocki, 1997). Na przedpolu moren zalega³y liczne bry³y martwego lodu, z których naj- wiêksza znajdowa³a siê w rejonie Redak i Falknowa. Wœród martwego lodu tworzy³y siê moreny martwego lodu, kemy, ozy i osady wodnomorenowe. Odp³yw wód zachodzi³ pomiêdzy bry³ami lodu na po³udniowy wschód i na po³udnie poprzez miejsca tworzenia siê kemów fluwioglacjalnych. Jedno- czeœnie na zapleczu moren czo³owych w przetainach powstawa³y kemy. Cofniêcie siê frontu aktywnego lodu na liniê moren po³udniowodzierzgoñskich pozostawi³o miêdzy Ulnowem i Mort¹giem du¿e pokrywy martwych lodów w okolicach Bronowa, Kamieñca, Lubnowów Ma³ych i Bornic. Na ca³ym tym obszarze tworzy³y siê moreny martwego lodu, kemy i tarasy kemowe, ozy i osady wodnomorenowe. Prawdopodobnie uformowa³ siê odp³yw wód roztopowych na zachód, tworz¹c sandry okolic Stañkowa. Jednoczeœnie wskutek intensywnego topnienia l¹dolodu na pó³nocy i uformowania siê odp³ywu wód na po³udnie zacz¹³ siê tworzyæ wy¿szy I-szy poziom sandru pó³nocnoi³awskiego. Wody zachodniej odnogi I-szego poziomu sandru, zatarasowane przez martwy lód, utworzy³y zastoisko Li- powa Du¿ego. Natomiast wschodni¹ odnog¹ zachodzi³ odp³yw w kierunku I³awy. Osady sandrowe pomiêdzy istniej¹cymi dziœ wa³ami sandrowymi I-szego poziomu tworzy³y siê na martwym lodzie, a swoj¹ obecn¹ rzeŸbê powierzchni uzyska³y po jego wytopieniu. Po odsuniêciu czo³a lodu na pó³noc, utworzy³ siê II poziom sandrowy. Równie¿ i on osadza³ siê czêœciowo na martwym lodzie, zasypuj¹c wytopisko w okolicach Bornic. Po ust¹pieniu l¹dolodu trwa³o wytapianie martwych lodów. Wtedy

40 powsta³y prawdopodobnie doliny wód roztopowych okolic Jeziora Kawki, Januszewskiego i na za- chód od Kamieñca, odprowadzaj¹ce wody z wytopienia bry³ lodu. Byæ mo¿e w taki sposób zosta³a przekszta³cona rynna Olbrachtowo–Ulnowo, wykazuj¹ca ogólny spadek ku pó³nocy. Zaczê³y powsta- waæ dolinki odwadniaj¹ce wysoczyznê i obszary wodnolodowcowe, a procesy erozji doprowadzi³y do rozciêcia krawêdzi wytopisk i rynien. W nieckach wytopiskowych uformowa³y siê jeziora i rozpo- czê³a siê akumulacja osadów mineralnych i organicznych.

IV. PODSUMOWANIE

Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Susz, jest pierwszym szcze- gó³owym opracowaniem dotycz¹cym omawianego terenu. Do tej pory prowadzono tu prace dotycz¹ce moren czo³owych i zasiêgu stadia³u górnego (fazy pomorskiej) zlodowacenia Wis³y (Roszko, 1955, 1956), a tak¿e prace kartograficzne na potrzeby Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 (Makowska; 1978, 1980 b). Zasadnicze znaczenie dla poznania litologii i stratygrafii osadów na obszarze rozpatrywanego arkusza mia³o odwiercenie otworów badawczych (kartograficznych), które przebi³y ca³y kompleks czwartorzêdowy i nawierci³y osady pod³o¿a. Przeprowadzone badania malakologiczne i palinologiczne próbek osadów pobranych z otworu Obrzynowo (otw. 5) pozwoli³y na wydzielenie osadów rzecznych, morskich (morza tychnowskiego) i jeziornych interglacja³u eemskiego oraz na poznanie stratygrafii i genezy osadów preglacjalnej czêœci zlodowacenia Wis³y, wœród których wydzielono osady ocieplenia Ammersfoort-Brorup i Odderade oraz przedzielaj¹cych je och³odzeñ. Przeprowadzone badania litologiczno-petrograficzne umo¿liwi³y wyró¿nienie osadów zlodowacenia Sanu 1 i Sanu 2 (Wilgi) w kompleksie zlodowaceñ po³udniowopolskich oraz osadów jeziornych i rzecznych interglacja³u wielkiego. Stwierdzono obecnoœæ osadów, g³ównie glin zwa³owych, zlodowacenia Warty. Istnienie udokumentowanego poziomu osadów interglacja³u eemskiego pozwoli³o te¿ na rozpozio- mowanie osadów zlodowacenia Wis³y, wœród których wydzielono osady stadia³u dolnego, interstadia³u (interglacja³u krastudzkiego), stadia³u œrodkowego i górnego. Wiele problemów nie zosta³o jednak jeszcze rozwi¹zanych. Udokumentowania wymagaj¹ osady interglacja³u wielkiego, a przede wszystkim utwory morskie, których obecnoœæ w osadach jeziornych zasygnalizowa³y badania petrograficzno-litologiczne. Nale¿y ponadto potwierdziæ obecnoœæ osadów zlodowacenia Odry na obszarze arkusza. Nie udokumentowany jest równie¿ poziom morza sztumskiego ze schy³ku zlodowacenia Warty. Dalszych badañ wymaga rozpoznany w Obrzynowie poziom morza krastudzkiego.

41 Poza tym uwagê nale¿y skupiæ równie¿ na wyjaœnieniu wielu problemów dotycz¹cych ostatniej deglacjacji obszaru, w tym bardziej szczegó³owe wyjaœnienie genezy sandru pó³nocnoi³awskiego, a zw³aszcza wzajemnego stosunku miêdzy wy¿szym i ni¿szym poziomem sandrowym. Konieczne jest te¿ przeprowadzenie badañ celem dalszego poznania budowy wg³êbnej omawianego terenu arkusza.

Opracowano Zak³ad Geologii Czwartorzêdu w Przedsiêbiorstwie Geologicznym Pañstwowego Instytutu Geologicznego POLGEOL SA w Warszawie

Warszawa, 1999 r.

LITERATURA

Ciuk E.,1972 — Syntetyczny profil stratygraficzny utworów trzeciorzêdowych rejonu olsztyñskiego. Kwart. Geol., 16,4. Ciuk E.,1974 — Schematy litostratygraficzne paleogenu Polski poza Karpatami i zapadliskiem przedkarpackim. Biul. Inst. Geol., 281. Drozdowski E.,1979 — Deglacjacja dolnego Powiœla w œrodkowym würmie i zwi¹zane z ni¹ œrodowiska depozycji osadów. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 132. Galon R.,1947 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski w skali 1:300 000, ark. Toruñ, wyd. A. Inst. Geol., Warszawa. Galon R.,1952a — Stratygrafia plejstocenu dolnego Powiœla w œwietle nowych prac (Uwagi dyskusyjne). Rocz. Pol. Tow. Geol., 21, 3. Galon R.,1952b — O fazach postoju l¹dolodu na obszarach Pomorza. Spraw. Tow. Nauk. Tor., 4, 1–4. Galon R.,1981 — Wybrane zagadnienia stratygrafii i chronologii Vistulianu w Polsce. Prz. Geol., 29,9. Galon R., Pacowska J.,1953 — Przegl¹dowa mapa geologiczna Polski w skali 1:300 000, ark. Toruñ, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Galon R., Roszkówna L.,1961 — Zasiêgi zlodowaceñ skandynawskich i ich stadiów recesyjnych na terytorium Polski w œwietle analizy form marginalnych l¹dolodu. Prz. Geogr., 33,3. Gawor-Biedowa E., 1974 — Opracowanie mikropaleontologiczne próbek z wiercenia Nowy Dwór i Prabuty. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Gawor-Biedowa E.,1976 — Opracowanie mikropaleontologiczne próbek z wiercenia Nowiny, Prabuty, Zieleñ, Ulnowo. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Giel M. D., 1996 — Wyniki badañ mikropaleontologicznych próbek z wierceñ Obrzynowo OBR–1 i Grabowiec GRA–1, ark. Susz SMGP 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Grabowska J.,1975 — Wyniki analizy mikroflorystycznej paleogeñskich osadów z otworów wiertniczych Szonowo i Ulnowo. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Halicki B.,1951 — Pozycja stratygraficzna osadów eemskich nad doln¹ Wis³¹. Rocz. Pol. Tow. Geol., 20,3. Halicki B.,1952 — Korelacja eemu znad dolnej Wis³y z eemem duñsko-holenderskim i jego stanowisko stratygraficzne. Spraw. z Pos. Wydz. III TNW. (Tychnowy k. Kwidzynia. Kom.).

42 Janczyk-Kopikowa Z.,1976 — Analiza py³kowa osadów w Nowinach. Centr. Arch. Geol. Pañtw. Inst. Geol., Warszawa. Janczyk-Kopikowa Z.,1996 — Opracowanie osadów interglacja³u eemskiego i wczesnego Vistulianu metod¹ analizy py³kowej z profilu Obrzynowo OBR–1, ark Susz 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Jentzsch A.,1888–1891 — Geologische Karte von Preussen und benachbarten deutschen Ländern 1:25 000, ark. Ro- dowo, Prabuty, Kisielice. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Kondracki J.,1967 — Geografia fizyczna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Koz³owska M., Koz³owski I.,1985 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Kwidzyn (169). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Lisicki S.,1996 — Stratygrafia plejstocenu centralnej czêœci Pojezierza Mazurskiego. W: Stratygrafia plejstocenu Polski. Materia³y „Konferencji Grabanów, 18–20 wrzeœnia”. Makowska A.,1973 — Rozwój erozji i akumulacji osadów w dolinach rzecznych interglacja³u eemskiego na obszarze dolnego Powiœla. Kwart. Geol., 17, 4. Makowska A.,1976 — Stratigraphy of Tills Exposed along the Valley of the Lower Vistula Area. Zesz. Nauk. UAM, Ser. Geogr., 12. Makowska A.,1977 — Poziom interglacjalny wœród osadów zlodowacenia œrodkowopolskiego w Dolinie Dolnej Wis³y. Kwart. Geol., 21,4. Makowska A.,1978 — Mapa geologiczna Polski 1:200 000, ark. I³awa, wyd. B. Inst. Geol., Warszawa. Makowska A.,1979a — Marine and Continental Sediments and Processes of the Eemian Interglacial in the Lower Vi- stula Area. Biul. Inst. Geol., 318. Makowska A., 1979b — Interglacja³ eemski w Dolinie Dolnej Wis³y. Stud. Geol. Pol., 63. Makowska A.,1980a — Late eemian with Preglacial and Glacial Part of Vistulian Glaciation in the Lower Vistula Region. Quatern. Stud., 2. Makowska A.,1980b — Objaœnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, ark. I³awa. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Makowska A.,1982 — Paleogeographic environment for Eemian marine transgression on the Lower Vistula. Biul. Inst. Geol., 343. Makowska A.,1986a — Nowy, plejstoceñski poziom morski oraz œlady morza holsztyñskiego na Dolnym Powiœlu. Kwart. Geol., 30,3. Makowska A.,1986b — Morza plejstoceñskie w Polsce — osady, wiek i paleogeografia. Pr. Inst. Geol., 120. Makowska A.,1990 — Nowe stanowisko plejstoceñskich osadów morza krastudzkiego na Dolnym Powiœlu. Kwart. Geol., 34,3. Makowska A.,1991 — Pleistocene marine deposits and their bearing on the stratigraphy of the Younger Pleistocene in Dolne Powiœle (North Poland). Kwart. Geol., 35,1. Makowska A.,1992 — Stratigraphy of the Younger Pleistocene in the Dolne Powiœle and the Elbl¹g Elevation based on mapping and boreholes. Kwart. Geol., 36,1. Makowska A.,1994 — Climatic variation in the preglacial part of the Toruñ Glaciation in the Lower Vistula Region and the Elbl¹g Elevation (preciminary report). Kwart. Geol., 38,1. Makowska A.,1997 — Opracowanie malakologiczne próbek z wiercenia Obrzynowo OBR–1, ark. Susz SMGP 1:50 000. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

43 Marciniak W., Momot B.,1994 — Dokumentacja badañ geoelektrycznych dla SMGP w skali 1:50 000, ark. Pra- buty i Susz. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Marzec M.,1973 — O nowym stanowisku paleocenu w I³awie (woj. Olsztyñskie). Kwart. Geol., 17,1. Mojski J. E.,1968a — Podstawy podzia³u zlodowacenia pó³nocnopolskiego. Kwart. Geol., 12,3. Mojski J. E.,1968b — Zarys stratygrafii zlodowacenia pó³nocnopolskiego (ba³tyckiego) w pó³nocnej i œrodkowej czêœci Polski. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74. Mojski J. E.,1969 — Stratygrafia zlodowacenia pó³nocnopolskiego na obszarze Ni¿u Polskiego i Wy¿yn Œrodkowo- polskich. Biul. Inst. Geol., 220. Mojski J. E.,1979 — Vistulian stratigraphy in glaciated area of Polish Lowland. Quatern. Stud.,2. Nowak B. J., Rabek W.,1988 — Wyniki badañ laboratoryjnych plejstoceñskich osadów morskich z Krastud i Bu- kowa (Dolne Powiœle) na tle geomorfologii obszaru. Kwart. Geol., 31,4. Olszyñski W.,1997 — Badania petrograficzno-litologiczne osadów czwartorzêdowych dla SMGP w skali 1:50 000, ark. Susz. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Po¿aryski W.,1951— Otwornice eemskie znad dolnej Wis³y. Rocz. Pol. Tow. Geol., 20,3. Po¿aryski W.,1960 — Zarys stratygrafii i paleogeografii kredy na Ni¿u Polskim. Pr. Inst. Geol., 30,2. Po¿aryski W.,1974 — Budowa geologiczna Polski, 4. Tektonika, 1. Ni¿ Polski. Inst. Geol., Warszawa. Rabek W.,1988 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Sztum (132). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Rabek W.,1990 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Sztum (132). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Roszkówna L.,1955 — Moreny czo³owe zachodniego Pojezierza Mazurskiego. Stud. Soc. Sc. Torunensis sec. C, 4,2. Roszkówna L.,1956 — Zagadnienie zasiêgu stadium pomorskiego nad doln¹ Wis³¹. Stud. Soc. Scient. Torunensis sec.C,3,1. Roszkówna L.,1961a — Ice-marginal deposits near Dzierzgoñ. End moraines near Mary and extent of the Pomera- nian stage on the Lower Vistula. Guide-book of excursion. From the Baltic to the Tatras. Part 1. North Poland. Area of the last glaciation. VI INQUA Congress, Warszawa. Roszkówna L.,1961b — End moraines near Tczew. Final phases of ice-sheet recession following the Pomeranian stage on the example of the neighbourhood of Dzierzgoñ. Guide-book of excursion. From the Baltic to the Tatras. Part 1. North Poland. Area of the last glaciation. VI INQUA Congress, Warszawa. Roszkówna L.,1961c — Outwash at Przezmark, eemian fauna in secondary bed. Guide-book of excursion. From the Baltic to the Tatras. Part 1. North Poland. Area of the last glaciation. VI INQUA Congress, Warszawa. Roszkówna L., 1968 — Recesja ostatniego l¹dolodu z terenu Polski. W: Ostatnie zlodowacenie skandynawskie w Polsce. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 74. Samsonowicz J.,1951 — Interglacja³ eemski nad doln¹ Wis³¹. Rocz. Pol. Tow. Geol., 20,3. Uberna T.,1974a — Osady z pogranicza kredy i trzeciorzêdu w wybranych otworach wiertniczych z rejonu Warsza- wy, I³awy, Kwidzynia i Malborka. Kw. Geol., 18,4. Uberna T.,1974b — Sytuacja utworów paleogeñskich w pó³nocnej czêœci Ni¿u Polskiego na tle ukszta³towania powierzchni pod³o¿a utworów kenozoicznych. Biul. Inst. Geol., 281. Uniejewska M., Skocki K.,1997 — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Prabuty (170). Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.

44 Wa¿yñska H.,1996 — Wyniki badañ palinologicznych próbek z wierceñ i Grabowiec GRA–1 i Obrzynowo OBR–1 SMGP 1:50 000, ark. Susz. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. Wiœniewski E.,1971 — Struktura i tekstura sandru ostródzkiego oraz teras doliny górnej Drwêcy. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN, 83.