Ta'limda Axborot Texnologiyalari Fanidan O'quv Uslubiy Majmua

Ta‘limda axborot texnologiyalari fanidan o‘quv uslubiy majmua

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA`LIMI VAZIRLIGI

NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI

FIZIKA – MATEMATIKA FAKULTETI

" INFORMATIKA O‘QITISH METODIKASI" KAFEDRASI

INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI FANIDAN

Bilim sohasi: 100000 – Gumanitar TК’ХТЦ sШСКsТ: 110000 – Pedagogika TК’ХТЦ вШ‘ЧКХТsСТ: BКrМСК ЭК’ХТЦ вШ‘ЧКХТsСХКrТ

Navoiy 2019 Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Ushbuo‘quvuslubiymajmuaO‘zbekistonRespublikasiOliyvao‘rtamaxsusta’lim vazirligitomonidan 2015 yil 21 avgustdatasdiqlangano‘quvrejasiva 2016 yil 9 yanvardaBD-5110000-2.02 bilanro‘yxatdano‘tkazilgan, O‘zbekistonRespublikasiOliyvao‘rtamaxsusta’limvazirligitomonidan 2016 yil 22 yanvardatasdiqlangan “Informatikavaaxborottexnologiyalari” namunaviyfandasturigamuvofiqishlabchiqildi.

Tuzuvchilar: Yodgorov G‘.R. - “IЧПШrЦКЭТФК Ш‘qТЭТsС ЦОЭШНТФКsТ” ФКПОНrКsТ mudiri, ,f.-m.f.n Norbekov A.O. - «IЧПШrЦКЭТФК Ш‘qТЭТsС ЦОЭШНТФКsТ» ФКПОНrКsТ Ш‘qituvchisi

Shamsutdinov F.O. - «IЧПШrЦКЭТФК Ш‘qТЭТsС ЦОЭШНТФКsТ» ФКПОНrКsТ Ш‘qТЭЮЯМСТsТ

Taqrizchilar: Ibragimov A.A. - “IЧПШrЦКЭТФК Ш‘qТЭТsС ЦОЭШНТФКsТ” ФКПОНrКsТ dotsenti,f.-m.f.n Utapov T.U. - “IЧПШrЦКЭТФК Ш‘qТЭТsС ЦОЭШНТФКsТ” ФКПОНrКsТ dotsenti,pedagogika fanlari nomzodi

Fanning Ш‘qЮЯ ЮsХЮЛТв ЦКУЦЮКsТ “IЧПШrЦКЭТФК Ш‘qТЭТsС ЦОЭШНТФКsТ” kafedrasining 2017-yil 28-КЯЮsЭНКРТ “1” sШЧ вТР‘ТХТsСТНК ЦЮСШФКЦКНКЧ Ш‘ЭРКЧ ЯК fakultet kengashida muhokama qilish uchun tavsiya etilgan.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Mundarija MA’RUГA № 1: ...... 4 MA’RUГA № 2: ...... 9 MA’RUГA№ 3: ...... 23 MA’RUГA№ 4: ...... 31 MA’RUГA№ 5: ...... 42 MA’RUГA№ 6: ...... 48 MA’RUГA№ 7,8: ...... 53 MA’RUГA№ 9: ...... 66 MA’RUГA№ 10: ...... 74 MA’RUГA№ 11, 12: ...... 81 MA’RUГA№ 13: ...... 93 MA’RUГA№ 14, 15: ...... 98 MA’RUГA№ 16: ...... 112 MA’RUГA№ 17:...... 118 MA’RUГA№ 18: ...... 124 MA’RUГA№ 19: ...... 131 MA’RUГA№ 20, 21: ...... 135 MA’RUГA№ 22: ...... 142 MA’RUГA№ 23: ...... 147 MA’RUГA№ 24: ...... 158 AMALIВ MASHG’ULOTLAR TO‘PLAMI ...... 165 LABORATORIYA ISHLARI TO‘PLAMI ...... 202 MUSTAQIL TA’LIM MAVГULARI ...... 260 GLOSSARIYA ...... 265 FAN DASTURI ...... 269 ISHCHI O‘QUV DASTURI ...... ! . TEST SAVOLLARI ...... 35356 BAHOLASH MEZONI...... 366 TARQATMA MATERIALLAR...... 3745 FOYDALANILADIGAN ADABIYOTLAR………………………………….378

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

MA’RUГA № 1: INFORMATIKA VA AT FANINING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI. AXBOROT TUSHUNCHASI, AXBOROTNING O‘LCHOV BIRLIKLARI

Reja: 1. Informatika va AT fanining maqsad va vazifalari. 2. Axborot tushunchasi. 3. Axborot o‘lchov birliklari.

Tayanch iboralar: Axborot texnologiyalari, tushunchasi va ularning turlari. Vatanimizda informatika fanining holati va rivojlanish istiqbollari. Informatikaning tuzilmasi. Axborotni Ш‘lchash va tasvirlash. Axborotning sintaktik, semantik va pragmatik Ш‘lchovlari. Shaxsiy kompyuter tuzilishining axboriy-mantiqiy asoslari.

O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan sШ‘ng uning oldida iqtisodiy va ТУЭТЦШТв rТЯШУХКЧТsС ЮМСЮЧ, ЦКНКЧТв ЯК ЦК’ЧКЯТв вКЧРТХКЧТsС ЮМСЮЧ ФОЧР вШ‘llar ochildi. Respublikaning barcha sohalarini texnik vositalar bilan qurollantirish, гКЦШЧКЯТв ЭОбЧТФК ЯК ЭОбЧШХШРТвК ЛТХКЧ ЭК’ЦТЧХКsС СКЦНК бКХqКrШ гКЦШЧКЯТв talablarga javob beruvchi telekommunikatsiyali va kompyuterli aloqa tizimini rivojlantirish dolzarb masalalardan biri bШ‘lib qoldi. 1991-1994- yillarda O‘zbekiston hamdШ‘stlik davlatlari orasida birinchilardan bШ‘lib axborotlashning yaxlit davlat siyosatini amalga oshirishga asos soldi. O‘zbekiston Respublikasida 1992-yil 8-dekabrda Fan va texnika davlat qШ‘mitasi qoshida axborotlashtirish markazi tashkil qilindi. Uning maqsadi jamiyatni axborotlashtirish va kompyuterlashtirish bШ‘yicha hujjatlar yiР‘ishdan iborat edi. 1993-1995 yillarda davlat boshqaruvi va bank muassasalarining information ЭТгТЦХКrТЧТ ФШЦpвЮЭОrХКsСЭТrТsСРК КsШsТв О’ЭТЛШr ЛОrТХНТ. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000-yil 16- oktyabrda tasdiqlangan qarorida O‘гЛОФТsЭШЧНК ЮгХЮФsТг ЭК’ХТЦ sЭКЧНКrЭХКrТРК ФШ‘ra Ш‘rta maxsus, kasb- hunar, akademik litsey, oliy Ш‘qЮЯ вЮrЭТ ЭК’ХТЦТ ЮМСЮЧ “IЧПШrЦКЭТФК” fani bШ‘yicha talabalar Ш‘zlashtirishi lozim bШ‘lgan bilim va kШ‘nikmalarni rivojlantirishga asosiy e`tibor qaratilgan. O‘zbkiston Rspublikasi Przidntining 2002-yil 30-maydagi «KШЦpвЮЭrlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya txnologiyalarini joriy etish tШ‘Р‘rТsТНК»РТ ПКrЦШЧТ ЯК ЮЧТ ЛКУКrТХТsСТЧТ ЭК'ЦТЧХКsС yШ‘lida Vazirlar Maxkamasining 2002-yil 6-iyundagi maxsus qarori Rspublikamizda informatika va axborot txnologiyalarini rivojlantirishda yana bir muhim bosqich bШ‘lib qoldi. Shuning bilan bir qator quyidagi qonunlar va farmoyishlar ham qabul qilingan: «AбЛШrШЭХКsСЭТrТsС СКqТНК qШЧЮЧ» (ЦКв, 1993в), (вКЧРТ ЭКбrТrНКРТ ЮsСЛЮ qШЧЮЧ 2003-yil 11-dekabrda oliy majlisning 2-chaqiriq 13-sessiyasida qabul qilindi), “EHM НКsЭЮrХКrТ ЯК ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКХКrТЧТЧР СТЦШвКsТ СКqТНК” (ЦКв, 1994в),

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

«EХОФЭrШЧ rКqКЦХТ ТЦгШ ЭШ‘Р‘rТsТНКРТ»(НОФКЛr, 2003 в.), «EХОФЭrШЧ СЮУУКЭ КвХКЧТsСТ tШ‘Р‘rТsТНКРТ», «EХОФЭrШЧ ЭТУШrКЭ ЭШ‘Р‘rТsТНКРТ» ( 2004 y.) Qonunlar. 1994-yilda qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasini axborotlash konsepsiyasi»НК qЮвТНКРТ ЦКsКХКХКr qШ‘yilgan: - milliy kompyuter tarmoР‘ini tashkil qilish; - axborotni mahsulot sifatida huquqiy asosini tashkil qilish; - mamlakatimiz axborot industriyasini mahkamlash. Shu konsepsiya asosida O‘zbekiston Respublikasini axborotlashtirish dasturi ishlab chiqildi. Shuningdek, 1997-yil 29-КЯРЮsЭНК qКЛЮХ qТХТЧРКЧ «KКНrХКr ЭКввШrХКsС ЦТХХТв НКsЭЮrТ»НК ЦКгФЮr ЦКsКХКРК ФКЭЭК О’ЭТЛШr qКrКЭТХРКЧ. Buning yorqin dalili sifatida 1997-yil 29-КЯРЮsЭНК qКЛЮХ qТХТЧРКЧ «KКНrХКr tayyorХКsС ЦТХХТв НКsЭЮrТ»ЧТ, O‘zbkiston Rspublikasi Oliy Majlisining ikkinchi chaqiriq V sssiyasida Przidnt I. Karimov kШ‘targan masalalar yuzasidan 2001 yil 23-ЦКвНК VКгТrХКr MКСФКЦКsТЧТЧР «2001—2005 yillarda kompyutr va axborot txnologiyalarini rТЯШУХКЧЭТrТsС, «IЧЭrnЭ»ЧТЧР бКХqКrШ КбЛШrШЭ ЭТгТЦХКrТРК kng kirib borishini ta'minlash dasturini ishlab chiqishni tashkil etish chora- tadbirlari tШ‘Р‘rТsТНК»РТ QКrШrТЧТ ЯК 2001-yilning may oyida rspublikamizda birinchi marta Ш‘tkazilgan Internet fstivalini aytib Ш‘tish mumkin. “AбЛШrШЭХКsС СКqТНК”РТ “EHM ЮМСЮЧ НКsЭЮr ЯК ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТЧР СЮqЮqТв СТЦШвКsТ СКqТНКРТ”, “AХШqКХКr СКqТНКРТ” qШЧЮЧХКr ЛТХКЧ O‘zbekiston Respublikasini 2010-yilgacha axborotlash, qayta qurishning milliy dasturlari va telekommunikatsion tarmoqni rivojlanishining normativ huquqiy asoslari yaratildi va axborot resurslari rivojlanishi uchun iqtisodiy, tashkiliy shart – sharoit va ФКПТХХТФ ЭК’ЦТЧХКЧНТ. Yuqoridagi qarorni amalga oshirish maqsadida kШ‘plab ishlar amalga oshirildi va yana bir qator ishlarni amalga oshirish rjalashtirilgan.Bugungi kunda rspublika ta'lim muassasalarida minglab kompyutrlar mavjud bШ‘lib, ularning asosiy qismini Pentium rusumli zamonaviy kompyutrlar tashkil etadi. Bu kompyutrlar zaruriy dasturiy mahsulotlar bilan ta'minlangan. Ta'lim muassasalarida, shu jumladan, akadmik litsy va kasb-hunar kolljlarida Internet xalqaro axborot tarmoР‘idan va elktron pochta xizmatidan foydalanuvchilar soni tobora oshib bormoqda. Navbatdagi dolzarb vazifalar sifatida dunyoda mavjud bШ‘lgan ilР‘or va zamonaviy informatsion-pdagogik txnologiyalarni Ш‘rganish, ularni Ш‘quv jarayoniga tadbiq etish, oliy Ш‘quv yurtlari, akadmik litsylar va kasb-hunar kolljlari Ш‘rtasida yagona axborot tarmoР‘ini tashkil etish, Ш‘quv jarayoniga qШ‘llash uchun dasturiy mahsulotlar ishlab chiqish, virtual kutubxonalar tashkil etish va ularni uzluksiz tarzda jahonda mavjud va rspublika ta'lim muassasalarida tayyorlanayotgan elktron darsliklar bilan boyitish kabilar blgilangan. XXI asrda oliy va Ш‘rta maxsus Ш‘quv yurtlarining bitiruvchilari yangi sharoitlarga ijodiy va kasbiy yondashishga tayyorlangan bШ‘lishlari lozim. Shu sКЛКЛХТ RОspЮЛХТФКЦТгНК ЭК’ХТЦ sШСКsТНК СКЦ ЛШsСqК sШСКХКrНКРТ ФКЛТ ФКЭЭК Ш‘zgarishlar amalga oshirilmoqda

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Fanning predmeti va vazifasi «IЧПШrЦКЭТФК ЯК КбЛШrШЭ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ» ПКЧТЧТЧР prОНЦОЭТ ЛТr-biri bilan uzviy boР‘liq uchta tushuncha: algoritmlash, dasturlash va EHMdan tashkil topgan bШ‘lib, talabalarning algoritmik fikrlash madaniyatini Ш‘stirish, kompyuter savodxonligini oshirish va EHMni Ш‘qish jarayonida, ilmiy texnik ishlash ishlarida, ilmiy izlanishlarda va kelajakdagi muhandislik faoliyatlarida qШ‘llash bilimlarini berishni nazarda tutadi. Informatika - IЧПШrЦКЭsТвК (бКЛКr, КбЛШrШЭ,ЦК’ХЮЦШЭХКr) ni jamlash va qayta ishlashning usullarini Ш‘rganadi. Informatika fan sifatida axborotlash jarayonlari qonuniyatlarni Ш‘rganadi. Informatsion jarayon keng tushuncha bШ‘lib, ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ УКЦХКsС, ЮгКЭТsС, sКqХКsС, ЭШ‘pХКsС, qТНТrТsС ЯК ТsЭО’ЦШХМСТРК berishgacha bШ‘lgan jarayonlarni Ш‘zida jamlaydi. Informatika - sШ‘гТ ХШЭТЧМСК «ТnПormКtТo» sШ‘zidan olingan bШ‘lib, КбЛШrШЭХКrЧТ ЭЮsСЮЧЭТrТsС ЯК ЭКСХТХ qТХТsС НОРКЧ ЦК’ЧШЧТ ЛТХНТrКНТ. «IЧПШrЦКЭТФК» ПКЧТЧТЧР ЯКгТПКsТ ЭКХКЛКХКrРК EHMНК qКвЭК ТsСХШЯ ЮМСЮЧ гКrЮr bШ‘lgan axborotlarni tasvirlash yechilayotgan masalani birmuncha sodda bШ‘laklarga bШ‘lib, matematik modellash asoslarini Ш‘zlashtirish, asosiy algoritmlar turlarini, algoritmik tillardan birini mukammal bilish, dastur tuzish va uni EHMga kiritib natija olish va shaxsiy kompyuterlarda ishlashni Ш‘rgatishdan iboratdir. Insoniyat Ш‘zining rivojlanishi tarixi mobaynida modda, quvvat va axborotlarni Ш‘zlashtirib kelgan. Bu rivojlanishning butun bir davrlari shu bosqichning ilР‘or texnologiyasi nomi bilan atalgan. Masalan: «tosС Кsr» - mehnat quroli yasash uchun toshga ishlov berish texnologiyasini egallash bosqichi, «ФТtoЛ МСop ОtТsС КsrТ» - axborotni tarqatishning yangi usulini Ш‘zlashtirish bosqichi, «ОlОФtr КsrТ» - quvvatning yangi turlarini Ш‘zlashtirish bosqichi shular jumlasidandir. Bundan 20-30 yillar ilgari «Кtom КsrТ» boshlandi deyilgan bШ‘lsa, bugungi kunda «КбЛorot КsrТ», «EHM КsrТ» deb ataladi. «InПormatika» fanining kelib chiqishi, uning uch tarkibiy qismi algoritm, dastur va hisoblash vositalarini paydo bШ‘lishi va rivojlanishi bilan boР‘liq. Kishilik jamiyatida hisoblash ishlari (podadagi mollar soni, ov natijasi, yer Ш‘lchash va x.k.) boshlangan davrdayoq qШ‘shish, ayirish kabi arifmetik amallardan, keyinchalik esa kШ‘paytirish bШ‘lishdan foydalanganlar. Bu amallar Ш‘sha davrga taalluqli bШ‘lgan algoritmlar asosida bajarilgan. Hisoblash ishlari uchun zarur bШ‘lgan axborot hajmining oshishi, qШ‘lning barmoqlaridan farqli Ш‘laroq yangi turdagi hisoblash vositalarining yaratilishiga sabab bШ‘ladi. XIX asr oxiri, XX asr boshlarida fanlarning yangi yШ‘nalishlari va yangi fanlar paydo bШ‘lishi ishlov berish uchun zarur bШ‘lgan axborot hajmini keskin oshib ketishiga olib keldi. XX asr Ш‘rtalarida yaratilgan axborotlarni avtomatik ishlov qurilmasi – elektron hisoblash mashinalari (EHM)lar katta hajmdagi axborotlarni saqlab turish va katta tezlikda ishlov berish imkoniyatini tugdirdi. Buning natijasida murakkab ilmiy-texnik masalalarni (atom energetikasi, kosmosni Ш‘zlashtirish, ob-havoni bashorati, ishlab chiqarishni avtomatlashtirilgan loyihalash va h.k.) yechish, ularni tahlil qilish mumkin bШ‘lib qoldi.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Demak, qШ‘yilgan masalani tШ‘Р‘ri yechib olish uchun zarur bilim va mahorat (algoritm va usul), EHM tushunadigan dastur va EHMning Ш‘zi bir butunning uch qismi, biz Ш‘rganishimiz kerak fanning tarkibidir. Informatika axborotlarni EHM yordamida tasvirlash, saqlab turish, uzatish va ishlov berish usullarini Ш‘rganadigan fandir. EHMlarni ishlab chiqish va undan ПШвНКХКЧТsС sШСКsТНК ФКЭЭК вЮЭЮqХКrРК ОrТsСРКЧ ШХТЦ V.M.GХЮsСФШЯ ЭК’ЛТrТ ЛТХКЧ aytsak: «ВКnРТ Кsr ЛosСТНК tОбnТФ УТСКtНКn rТvoУlКnРКn mКmlКФКtlКrНК aksariyat axborot EHM xotirasida joylashgan bo‘ladi. XXI asr axborotlardan ana shu axborotlardan foydalanishni bilmagan kishi, XX asr boshida o‘qish vК вoгТsСnТ» bilmagan odamga Ш‘xshab qoladi. Bundan kelib chiqqan holda, «InПormatika» fanini Ш‘rganish ikkinchi savodxonlik bilan tengdir. Informatika fani ham boshqa fanlar qatorida olamni bilish uchun xizmat qiladi. Olamdagi har bir jonli va jonsiz mavjudot makonda va vaqtda Ш‘zgarib turadigan modda va quvvat kШ‘rinishda namoyon bШ‘ladi. Modda va quvvat dunyonining ikki muhim mazmuni, uning ikki muhim tarkibiy qismidir. Lekin borliqni mavjud bШ‘lishi va uni bilishning yana bir muhim va zarur mazmuni bor, bu ham bШ‘lsa axborotdir. Axborot ЮЦЮЦТв ЭК’rТПРК ОРК ЛШ‘lmagan emperik tushuncha. Axborot nima? degan savolga, falsafa fani bizni Ш‘rab turgan borliqni ifodasi deb tushuntirsa, axborotlardan amalda foydalanuvchilar axborot va saqlanish, shakl Ш‘zgartirish va uzatish mumkin bШ‘lgan ashyo, (oЛ’ОФt) deb tushintiradi. Esda saqlang: Bizni o‘rab turgan borliq haqidagi bilimlar yoki har qanНaв ma’lumotlar aбborot НОb atalaНi.

AЛrt tnlgiyasi – bu bir znjirg birlshgn, brtni yiР‘ish, qyt ishlsh, sqlsh, trqtish vks etish, shu biln birgbrtning ishnchliligini v tzkrligini shirish jryonlri, mhnt unumdrligini rttirish mqsdid infrmtsin rsursdn fydlnishni t’ЦТЧХvchi uslublrni ishlb chiqish jryonlri v dsturni tnik vsitlrining yiР‘indisidir. Jmiyatni brtlshtirish jylrd insniyat fliyatining brch ijtimiy hmiyatg eg bШ‘lgn kШ‘rinishlrid ishnchli brt v unumli m’ХЮЦtlrdn tШ‘liq v zmnviy trzd fydlnilishg qrtilgn chr – tdbirlr infrmtsin dvltdgi brch fydlnuvchilrg infrstruktur tushunchsi stidbrt hisblsh rsurslri vvtmtlshgn lq tizimi kng miqyosd qШ‘llnildign bzd yangi Tdn fydlnish imkniyatini bruvchi brt t’ЦТЧХv struktursi tushunildi. HКЦЦКРК ЦК’ХЮЦФТ, EHM СТsШЛХКsСХКrЧТ КЯЭШЦКЭХКsСЭТrТsС ЯШsТЭКsТНТr. Hisoblash mashinasi keng kШ‘lamdagi masalalarni: fan, texnika, tibbiyot, aloqa va boshqalarni hisoblashda ishlatiladi.EHM deganda axborotlar va hisoblashlarni algoritm asosida ishlov berishni tezlashtiradigan yoki avtomatik tarzda amalga oshiradigan qurilmani tushunamiz.Shunday qilib, «HТsoЛlКsС mКsСТnКsТ» tushunchasi «КбЛorot» va «КlРorТtm» tushunchalari bilan chambarchas boР‘liq.Ilmiy-texnik rivojlanishini, qayta ishlanayotgan axborot hajmini

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua oshirmasdan turib amalga oshirib bШ‘lmaydi. Qayta ishlanayotgan axborot hajmini oshrishning ikkita yШ‘li bor: Birinchi yo‘li – axborotni qayta ishlayotgan odamlar sonini oshirish, bu yШ‘l shu kungi masalani hal qilmaydi. Ikkinchi yo‘li – mehnat unumdorligini oshirish. Axborotni qayta ishlashda mehnat unumdorligini oshirishni birdan-bir yШ‘li, bu axborot qayta ishlash mashinasi bШ‘lgan EHMlaridan foydalanishdir. Masalan, 1 sekundida 1 mln. amal bajaradigan EHM mehnat unumdorligini oddiy arifmometrga qaraganda 30 mln. oshiradi. Lekin mehnat unumdorligini shu darajada oshirishi nafaqat hisoblash ishlarini avtomatlashtirish, balki axborotni yiР‘ish, saqlab turish va uzatishlarini ham avtomatlashtirish kerak. Axborotni abstrakt tushunchalar qatoriga, masalan, matematik formulalar qatoriga qШ‘yish mumkin, lekin u har doim moddiy kvvat shaklida fizik asosiga ega bШ‘lgan holda namoyon bШ‘ladi va shuning uchun ham uni Ш‘lchash mumkin. Kundalik hayotimizda uzlukli axborotni biz sШ‘zlar orqali Ш‘zlashtirib kelamiz. SШ‘zlar esa Ш‘z navbatida harflar va maxsus belgilardan tashkil topadi. Bu turdagi axborotlar matnli axborot deb ataladi. Qayta ishlayotgan axborot turiga qarab, hisoblash texnikasi vositalari uch turga bШ‘linadi:  Uzluksiz (analog) elektron hisoblash mashinalari (AEHM), bu xildagi mashinalarda vaqt birligi ichida uzluksiz ustida hisoblash ishlari bajariladi.  Raqamli (diskret) elektron hisoblash mashinalari (REHM), bularda vaqt birligi ichida raqamlardan tashkil topgan diskret (uzlukli) qiymatlar ustida amallar bajariladi.  Aralash (gibrid) elektron hisoblash mashinalari (GEHM) bu xildagi mashinalar AEHM larni axborotlarni uzluksiz kiritib-chiqarish, REHMlarni esa axborotlarni katta tezlikda ishlov berish kabi xususiyatlarni Ш‘zida mujassamlashtirgan. Esda saqlang: Axborot noaniqligini teng ikki martaga kamaytiradigan ma’lumot, aбbort o‘lchov birligi bit deb ataladi. Axborot turlari Matn. Matn – ЛЮ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ТПШНКХКsС sСКФХТ ЛШ‘lib, u mazmunan yagona, yaxlit va tanlangantilning belgilari ketma-ketligidan iborat. Matn hujjat asosidir. Tasvir. Tasvir– bu biror voqea, hodisa yoki jarayonlarning Ш‘zida ifodalangan rasm bШ‘laklari va ranglaridan iborat ЦК’ХЮЦШЭНТr. FШЭШ, ЦКЧгКrК, ЦКЭОЦКЭТФ funksialar grafigi va shunga Ш‘xshash ЦК’ХЮЦШЭХКr бТsШЛХКЧКНТ. Animatsiya. AЧТЦКЭsТвК ЦК’ХЮЦ ЭОгХТФНК tasvirlarni almashtirish mahsulidir. Bunda ЦК’ХЮЦ ЯКqЭ ШrКХТР‘ТНК, ЦК’ХЮЦ sШЧНКРТ bir xil Ш‘lchamga ega bШ‘lgan tasvirlar tezkor almashtiriladi. 8

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Uzatish tezligi 1 sekundiga uzatiladigan bitlar soni bilan Ш‘lchanadi (masalan 19200 bit/sek). Bir sekundda bajara oladigan amallar soni EHMning hisoblash tezligi deb ataladi (masalan 500000 amal/sek). IkkilТФ ЦК’ХЮЦШЭХКrНКРТ КбЛШrШЭ miqdorini Ш‘lchash uchun bit va baytlardan tashqari, quyidagi kattaroq birliklardan ham foydalaniladi. Informatsiyaning eng kichik birligi - bu bit(b). 8 bit 1 Bayt hisoblanadi va bitta simvol yoki harf bilan ustma-ust tushishi mumkin. 1 Kilobayt(KB)=1024 B 1 Megabayt(MB)=1024 KB 1 Gigabayt(GB)=1024 MB 1 erabayt(TB)=1024 B Operativ xotiraning Ш‘rtacha hajmi 1-4GB Qattiq disk uchun 320GB-1 TB Egiluvchan magnitli disk uchun 1,44 MB Kompakt disk uchun 700MB -4,6GB Flesh disklar uchun 1-32GB

Nazorat savollari

1. Informatika nimani Ш‘rgatadi? 2. Informatika fanining predmeti va vazifasi nimadan iborat? 3. QКЧНКв ЦК’ХЮЦШЭХКr КбЛШrШЭ НОвТХКНТ? 4. Axborotni uzatish usullarni ayting. 5. Bit-bayt tushunchalarini izohlang. 6. Qayta ishlayotgan axborot turiga kШ‘ra hisoblash texnikasi necha turga bШ‘linadi?

MA’RUГA № 2: KOMPYUTERLARNING APPARAT VA DASTURIY TA’MINOTI, ГAMONAVIВ KOMPВUTERLARNING ARБITEKTURASI

Reja:

1. KompвutОrlКrnТnР КppКrКt tК’minoti 2. KompвutОrlКrnТnР НКsturТв tК’mТnotТ 3. Zamonaviy kompyuterlarning arxitekturasi

Tayanch tushunchalar: Shaxsiy kompyuterning asosiyqurilmalari, qШ‘shimcha qurilmalari, Monitor, Klaviatura, Tizimli qism, Mikroprotsessor, Joriy xotira, Qattiq magnitli disk, Printer, Sichqoncha, Modem, Kompakt disk uchun disk yurituvchi, Skaner, Strimer, Ovozli xarita.

Hozirgi vaqtda inson hayotiga kompyuter jadal kirib kelmoqda. Kompyuter ish yuritishni osonlashtiradi, yangi hujjatlar va har xil matnlarni tez va sifatli tayyorlash va tahlil qilish, telefon aloqa orqali axborotlar bilan almashish,

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua murakkab hisob kitoblarni tez bajarish va ishlab chiqarish jarayonini osonlashtiradi. Yaqin kelajakda kompyutersiz hayotimizni tasavvur qilib bШ‘lmaydi. Shuning uchun har bir kishiga tushunarli bШ‘lgan kichik hajmdagi bilimlar juda kerak bШ‘ladi. Inson hisoblay boshlashidagi dastlabki hisoblash vositasi bШ‘lib odamlarning barmoqlari xizmat qilgan. Ammo ular yordamida faqat sanash ishlarini bajargan (sabab barmoqlar soni cheklКЧРКЧ). SСЮЧТЧР ЮМСЮЧ КsЭК sОФТЧ sЮЧ’Тв СТsШЛХКsС vositalari vujudga kela boshlagan. Ulardan birinchilari bШ‘lib toshlar va tayoqchalar bШ‘lgan. SШ‘ngra abak (grek, misrlik, rimlik, xitoylik suan-pan va yaponlik soroban), Neper tayoqchalari, rus schyotlari vujudga kelgan. Dunyodagi eng buyuk kashfiyotlarning kШ‘p qismi XX asrga tШ‘Р‘ri kelsada, ulardan eng noyoblari kompyuter va Internet ekanligi sir emas. Chunki, insoniyat bilimi, tafakkuri natijasi Ш‘ХКrШq вКrКЭТХРКЧ ФШЦpвЮЭОr, «HТsШЛХКsС qЮrТХЦКsТ» ЛОqТyos imkoniyatlari bilan kishini hayratlantiradi. Endilikda kompyuter nafaqat hisoblash qurilmasi, balki u televizor, video, telefon, masofadan Ш‘qitish vositasi, elektron pochta, elektron kutubxona, virtual aloqa boР‘lash vositasi va hokazolarni Ш‘z ichiga oladi. Bu esa butun olam ahlini uzoq manzilini yaqin qilish, muloqot, savdo, sayohat, madaniyat, fan-ЭОбЧТФК вКЧРТХТФХКrТ ЛТХКЧ ЦК’ХЮЦШЭ КХЦКsСТsСЧТ вШ‘lga qШ‘yadi. Ingliz yoki rus tilini bilganlar uchun Internet orqali katta firmalarga, korporatsiya, kutubxona, muzeylarga kirib borish hech gap bШ‘lmay qoldi. Kino olami, sport tШ‘Р‘risida turli axborot vositalari yoritayotgan xabarlarni kunda Ш‘qib borish mumkin. Xuddi mamlakatlar Ш‘rtasidagi chegaralar yШ‘qday. Chindan ham kompyuterning paydo bШ‘lishi, hisoblash texnikasi tarixida katta rivojlanish bosqichi bШ‘ldi. XX asrning 30-yillarida hozirgi zamon kompyuterlarining ilk loyihalari yaratilgan edi. Amerikalik, bolgar millatiga mansub olim D.Atanasov (1903-yil 3-oktyabrida tuР‘ilgan) birinchi elektron hisoblash mashinasining muallifi hisoblanadi. Atanasov 1937-yilda, sШ‘ngra 1939-yilda zamonaviy hisoblash mashinasi ФШЧЭsОpЭsТвКsТЧТЧР ЭЮРКХХКЧРКЧ ЯКrТКЧЭТЧТ О’ХШЧ qТХНТ. Unga kШ‘ra: kompyuter Ш‘z elektr quvvati va elektronika yutuqlariga asoslangan bШ‘ladi;shu vaqtgacha yaratilgan qurilmalardan farqli ravishda u Ш‘nlik emas, ikkilik sanoq tizimiga boР‘liq bШ‘ladi;xotiralovchi qurilma sifatida kondensatorlar xizmat qiladi; hisoblash matematik amallar bilan emas, balki mantiqiy amallar yordamida bajariladi. Urush vaqtidagi pala-partishliklar choР‘ida Atanasovning Ш‘z ixtirosini patentlash harakatlari zoe ketadi. ABC(Atanasoff Berry Computer) mashinasi.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Boshqalar esa, olimlar D.Mouchli va D. Ekkort boshchiligida, Garvard universitetida, yangi elektron hisoblash mashinasini yasashga kirishadi. Mashinani yaratish 1945-yilning oxirida yakunlanib, ENIAC (inglizcha to‘la nomining birinchi harflari bilan olingan bo‘lib, o‘zbek tilida "Elektron sonli integrator va hisoblagich" tushunchasini beradi) nomini oldi. U juda ham katta hajmga ega bШ‘lib, 18 ming elektron lampa va 15 ming reledan iborat edi. Bundan tashqari, uning ТsСХКsСТ ЮМСЮЧ 150 ФVЭ (вК’ЧТ ЮЧМСКХТФ katta bШ‘lmagan zavodning ishlashi uchun kerak bШ‘lgan quvvat) elektr energiyasi sarf qilinar edi. Elektron lampalardan tashkil topganligi tufayli oddiy arifmetik amallarni bajarish tezligi nisbatan katta bШ‘lib, qШ‘shish 0,0002 sekundni, kШ‘paytirish 0,0028 sekundni tashkil etar edi. Uning tezligi "Mark- 1"dankШ‘ra (quyida berilgan) 10ming marta tez bШ‘lsada, amallar boshqaruvi tШ‘liq ishlab chiqilmagani bois boshqaruv programmasi simlarni mexanik uyalarga (xuddi avvalgi davrida kommutatorlar telefon simlariniulab aloqa tiklagandek) kiritib boР‘lanish bilan amalga oshirilgan edi.Bunday boР‘lanishlarga soatlab, gohida kunlab vaqt kerak bШ‘lgan. 1940-yillarda mexanik relelar asosida Bebbidj tajribasini birinchi bor nemis olimi K.TSuze takrorlab, kichik kompyuter yaratgan, ЛТrШq ЮrЮsС ЭЮПКвХТ О’ХШЧ qТХК Шlmagan. 1943-yilda esa, AQSH da G.Eyken tomonidan arifmometrdan 100 barobar tez ishlaydigan ancha quvvatli "Mark-1" kompyuteri yiР‘ilgan. U harbiy hisob-kitoblarda asqotgan.Biroq elektromexanik rele juda sekin va keraklicha ishonchli ishlamasdi. 1947-yili rele bilan ishlaydigan "Mark-2" hisoblash mashinasi ixtiro etildi. Bu mashinada birinchi marta ikkilik sanoq tizimi ishlatildi. Uning tarkibi asosan elektromexanik relelardan (13 ming dona) tashkil topgan bШ‘lib, sonlarni xotirada saqlash, ular ustida arifmetik КЦКХХКrЧТ» ЛКУКrТsС ЯК ЛШsСqКrТsС ТЦФШЧТвКЭТРК ega edi. 1945-yilda mashhur matematik Djon fon Neyman kompyuter yaratish uchun hamkorlikka chaqiriladi va shunda u, kompyuter tuzilishining umumiy prinsiplarini qanday bШ‘ХТsСТЧТ О’ХШЧ qiladi. Mazkur prinsip asosida kompyuter quyidagi qurilmalardan iborat bШ‘lishi lozim edi (2-rasm): - arifmetik - logik qurilma, arifmetik-logik amallarni bajaradi; - boshqaruv qurilmasi, programmani bajarish jarayonini tashkil etadi; - xotiralovchi qurilma yoki xotira - prШРrКЦЦК ЯК ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКqХКвНТ; - tashqi qurilma - ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФТrТЭКНТ ЯК МСТqКrКНТ. Mazkur qurilmalar orasidagi aloqa - boР‘liqlik quyidagicha:

Arifmetik, Boshqaruv Tashqi logik qurilma qurilmasi qurilma

Operativ

xotira

Fon Neymanning kompyuter tuzilishi

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Yakka chiziq – bu boshqaruvni, juft chiziqlar - ЦК’ХЮЦШЭХТ ЛШР‘lanishlarni bildiradi. TК’ФТНХКsС гКrЮrФТ, Ш‘sha zamonlardan to sШ‘nggi paytlargacha yaratilayotgan kompyuterlarning aksariyat qismi hamon fon Neyman prinsipi asosida yaratilib kelinadi. Shunday qilib, 1949-yilda fon Neyman prinsipiga moslangan birinchi kompyuterni ingliz olimi Moris Uilki yaratdi va aytish mumkinki, hozirgi zamon kompyuterlarining davri boshlandi. Kompyuterlarning rivojlanishida uning element bazasi Ш‘zgarishi lozim edi. Chunki 40-50 yillarda yaratilgan kompyuterlar tarkibini elektron lampalar tashkil etardi. Shu sabab bu kompyuterlar ulkan, katta bШ‘lib, joylashtirish uchun katta hajmdagi zallar kerak bШ‘lardi. Misol uchun, 1953-yilda yaratilgan BESM-1 kompyuterida 4000 dona lampa ishlatilgan, 3x5 metr hajmdagi maydonda joylashgan, tezligi sekundiga 7000-8000 amal bШ‘lgan, xolos, xotira qismi atigi 4096 ЛКвЭ ЦК’ХЮЦШЭЧТ ОРКХХКrНТ (PОЧЭТЮЦ ЭЮrТНКРТ бШгТrРТ гКЦШЧ ФШЦpвЮЭОrТНК operativ xotira – Gegabaytda Ш‘lchanadi, solishtirib kШ‘ring). Dunyo doim rivojlanishda. 1948-yilda tranzistorlar paydo bШ‘lgach, tranzistorlarni elektron lampalar Ш‘rniga ishlatilishi mumkinligi aniqlandi va mos ravishda kompyuterlar qurilmalarida ham foylanila boshlandi. Natijada, Amerikada 1965- yilda PDP-8 nomli tranzistorlar negizida birinchi mini-kompyuter, sШ‘ngra PDP-11 yaratildi. Agar 40-50yillarda yaratilgan kompyuterlar million dollar atrofida tursa , PDP-8 atigi 20ming dollar baholandi. Bunday mashinalarni (Ш‘xshashlari)SM-3,SM-4, SM-1420 turi bilan Respublikamizniing kШ‘p hisoblash markazlarida hali ham uchraydi. 1959-вТХНК IЧЭОХ ПТrЦКsТЧТЧР ЭК’sТsМСТsТ RШЛОrЭ NШвs ФrОЦЧТвЧТЧР ФТМСФТЧК plastinasida tranzistorlarni boР‘lash usulini ixtiro qilib, integral sxemalar yoki chiplar asrini boshlab berdi. SHunday chiplarga asoslanib, keyin yaratilgan kompyuterlar, shartli ravishda, uchinchi bosqich kompyuterlari deb atala boshladi. Integral sxemalarga asoslangan birinchi kompyuter 1968-yilda Burroughs firmasi tomonidan yana AQSHda yaratildi. Respublikamizning kШ‘pgina statistik organlarida mavjud ES-1055,1060 tur oilasiga mansub kompyuterlar uchinchi bosqich kompyuterlariga misol bШ‘ladi. 1970-yilda Marshian Edvard Xoffi(Intel firmasidan) integral sxema yaratdi. U funksiyalari bШ‘yicha katta EHMning markaziy protsessoriga ayniy edi. SHunday qilib 1971-yilda sotuvga chiqarilgan birinchi mikroprotsessor paydo bШ‘ldi. U Intel-4004 mikroprotsessori deb ataldi. Mazkur mikroprotsessor ENIAC gigant mashinasidan ishchan va tezkor edi. Avvaliga Intel-4004 (4razryadli) mikroprotsessori, sШ‘ngra 197-yildagi Intel-8080 mikroprotsessori yaratildi, u hozirgi kunda ham shaxsiy kompyuter industriyasini standarti hisoblanadi. Mikroprotsessorlar avvaliga maxsus qurilmalarda, misol uchun kalkulyatorlarda ishlatila boshladi. SШ‘ngra esa kompyuterlar tarkibiga kiritildi va 1975yilda tijoratga mШ‘ХУКХХКЧРКЧ ЛТrТЧМСТ "AХ’ЭКТr-8800" shaxsiy kompyuteri yaratildi. Uning bahosi atigi 500dollarni tashkil etardi. TШ‘Р‘ri, bu kompyuterlarda

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua klaviatura va ekran yШ‘q bШ‘lsada, xaridorlar bir necha ming komplektni bir necha oylarda sotib oldilar. MТМrШsШПЭ ПТrЦКsТЧТ ЭКsСФТХ ОЭРКЧ PШХ AХХОЧ ЯК BТХХ GОвЭs "AХ’ЭКТr" ЮМСЮЧ Basic tili interpretatorini yaratganlaridan sШ‘ng esa, bu kompyuterlarda ham programma yozish, muloqot qilish qulay va osonligini kШ‘rgan iste’molchilar Ш‘rtasida shaxsiy kompyuterlar mashhur bШ‘la bordi. Shaxsiy kompyuterlar komplektiga monitor va klaviatura qШ‘shilgach, ularga bШ‘lgan talab kundan kunga oshdi. Boshqa firmalar ham kompyuter chiqara boshladi. Natijada avvaliga Ш‘n minglab, sШ‘ngra esa yiliga yuz minglab kompyuterlar sotila boshladi. Shu Ш‘rinda respublikamiz maktablarida hali ham mavjud bШ‘lgan "Pravets" turidagi sodda kompyuterlar 8-bitli shaxsiy kompyuterlar turi ekanini aytish mumkin. Faqat katta va ulkan EHMlar ishlab chiqarish bilan mashР‘ul bШ‘lgan IBM firmasi shaxsiy kompyuterlar bozoridagi chaqqon savdo va qiziqishga ФОвТЧrШq О’ЭТЛШr ЛОrdi. 1981-yildan boshlab, IBM firmasi ham shaxsiy kompyuter ishlab chiqarishni yШ‘lga qШ‘ydi. IBM firmasi Intel-8088 nomli 16 razryadli mikroprotsessor bazasida IBM PC(Ay-BI-EM Pi-Si deb Ш‘qiladi) shaxsiy kompyuter yaratdi. Bu ФШЦpвЮЭОrЧТЧР prШРrКЦЦК ЭК’ЦТЧotini yaratish u vaqtda katta bШ‘lmagan Microsoft firmasiga topshirilgan edi. Natijada bir-ikki yilda IBM PC boshqa firmalar shaxsiy kompyuterlarini siqib chiqardi. IBM PC kompyuteri 80-yillarda paydo bШ‘lishi bilan mashhur bШ‘lib, IBM PC firmasi, boshqa firmalardan farqli Ш‘laroq Ш‘z kompyuterining konstruktsiyasi, loyihalarini patent himoyasiga olmadi, mantiqqa teskari ish yuritib kompyuter bШ‘laklarini alohida sozlash, yiР‘ish usullarini maxfiy saqlamay hammaga oshkor ОЭНТ. MКгФЮr ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКrМСК ТsЭКgan, sШ‘raganlarga berildi. Ochiq arxitektura prinsipi deb ataluvchi bu yШ‘l IBM firmasiga faqat foyda keltirdi. Chunki, dunyodagi yuzlab, minglab firmalar IBM PC turidagi kompyuter qurilmalarini yaratish uchun raqobat qila boshladi va bu musobaqa natijasТ ТsЭО’ЦШХМСТХКrРК ПШвНКХТ ЛШ‘ldi, qismlar, qurilmalar qiymatlar arzonlashdi. Boshqa firmalar yangi kompyuterlar yaratish loyihasi uchun ilmiy izlanish, ishlariga mablaР‘ ajratmay, IBM PCga mos turdagi kompyuterlar ishlab chiqara ЛШrНТ, СКЭЭШФТ ЛК’гТХКrТ yangi texnik yangiliklarni tezroq kiritdi. KШ‘p ТsЭО’ЦШХМСТХКr bu kompyuterlarni qШ‘shimcha qurilmalar bilan tШ‘ldirdilar. Natija kutilganidan ham ziyoda bШ‘ldi. Hamma IBM PC kompyuteri tШ‘Р‘risida qayР‘uradigan, barcha Ш‘z hissasini qШ‘shib, uni texnik holatini yaxshilaydigan bШ‘ldi, kompyuter qismlari arzonlashdi, Ш‘zi esa dunyoda shuhrat qozondi, ommaviylikka erishdi. Endi esa, EHM va SHEHM(shaxsiy kompyuter) Ш‘rtasidagi farqni aniqlab olsak. Hozirgi zamonda SHEHM(shaxsiy kompyuter)dan tashqari boshqa turdagi EHMlardan ham kШ‘p foydalaniladi.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

MТnТ ФompвutrlКr – Ш‘lchami va bajaradigan amallar hajmi jihatidan juda kichik hisoblanadi. NtЛuФ - IЧЭrЧЭНКЧ ПШвНКХКЧТsС ЯК ШПТs НКsЭЮrХКrТ ЛТХКЧ ishlash uchun mШ‘ljallangan kichik noutbukdir. NЭЛЮФХКr ТбМСКЦ Ш‘lchamlari, kichik vazni, kam ОЧrРТвК ТsЭ’ЦШХТ ЯК ЧТsЛКЭКЧ КrгШЧ ЧКrбХКrТ ЛТХКЧ ajralib turadi. PortКtТv ФompвutrlКrNoutЛuФ – mobil ixcham shaxsiy kompyuter bШ‘lib, uning asosiy qismi va monitori birlashgan holda bШ‘ladi. Bunday kompyuterlarning kШ‘pМСТХТРТ НвКrХТ sЭКЧНКrЭ klaviaturaga, kompyuter grafikasi vositalariga ega SСКбsТв ФompвutrlКr - uyda va ish joyida turli ЦКsКХКХКrЧТ вМСТsСНК ПШвНКХКЧТХКНТРКЧ IBM rЮsЮЦТНКРТ ФШЦpвЮЭОrХКr. AбЛШrШЭХКrРК ТsСХШЯ ЛrТsС ЭгХТРТ ЯК xotira tizimi ish faoliyatimizdagi oddiy masalalarni вМСТsСРК вЭКrХТ СТsШЛХКЧКНТ

Srvr ФompвutrlКr – ПКЧ ЯК ЭбЧТФКning turli sШСКХКrТРК ШТН ЦКsКХКХКrЧТ вМСТsСРК СКЦНК ЭКrЦШqНКРТ ФШЦpвЮЭrХКrРК Ш‘г rsЮrsХКrТЧТ ЭКqНТЦ ОЭТsСРК mШ‘ljallangan kompyuterlar. Ularning amal bajarish ЭгХТРТ ЯК бШЭТrК СКУЦТ sСКбsТв ФШЦpвЮЭrХКrЧТФТРК qaraganda ancha yuqori hisoblanadi.

O‘zining taraqiyot darajasi, elementlar bazasi, xotirasi va tezligiga qarab EHMlar asosan besh avlodga bШ‘linadi. Hozirgi vaqtda hisoblash texnikasining asosini tШ‘rtinchi avlod mashinalari tashkil etadi. Birinchi avlod (1946—1955 yillar) EHMlarida elektron sxemalarning barcha elementlari alohida detallar kШ‘rinishida tayyorlanar edi. Ular ichida eng muhimlari hozirgi paytda eski radio va televizorlarda uchratish mumkin bШ‘lgan vakuumli elektron lampalar edi. Bunday lampalarning bir nechtasi metall panel — shassi ustiga Ш‘rnatilar, Ш‘z navbatida shassi esa EHM korpusi ichiga joylashtirilardi. Ushbu shassining Ш‘ziga sxemaning boshqa elementlari (rezistorlar, kondensatorlar va h.z.) ham mustahkamlab qШ‘yilar edi. EHMning Ш‘zi esa elektron lampali shassilar bilan tШ‘ldirilib tashlangan kШ‘p sondagi metall shkaflardan iborat kШ‘rinishga ega bШ‘lgan. Birinchi avlod mashinalari katta zallarni egallagan holda, yuzlab tonna oР‘irlikka ega bШ‘lib, yuzlab kVt elektr energiyasini sarflar va ularning tezligi sekundiga 10-20 ming arifmetik amalgacha edi. Bunday EHMlar jumlasiga MESM, BESM, Strela, Ural, Minsk-1 kabi va boshqalar. 14

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Ikkinchi avlod (1955—1965 yillar o‘rtalari) EHM tranzistorlarining ixtiro qilinishi tufayli paydo bШ‘ldi. Tranzistorlar Ш‘lchamlarining radiolampalarga nisbatan ancha kichikligi EHM bloklarini bosma platalar deb ataluvchi kШ‘rinishda tayyorlash imkonini berdi. Bunday platalarning bir tomoniga tranzistorlar va boshqa elementlar joylashtirilib, qalaylangan ikkinchi tomoni sirtida sxema elementlarini boР‘lovchi yupqa kШ‘rinishdagi metall Ш‘tkazgichlar joylashgan plastmassa plastinka bor edi. Tranzistorlar va bosma platalardan foydalanish radiolampalarga nisbatan kamroq joy egallab, kamroq energiya sarflar va ishonchliroq ishlar edi. Bu hol EHMni ixchamroq, arzonroq va tejamliroq qilishga imkon beradi. Ularning tezligi sekundiga 10 mingdan 100 ming arifmetik amalgacha bШ‘lib, bunday EHMlarga hozir ishlab chiqarilmayotgan, lekin foydalanib kelinayotgan SA-501 modeli (AQSH, 1959), Stretch (Angliya), "Minsk-2", BESM-6 va h. k. kiradi. Uchinchi avlod (1965-yillarning o‘rtasi va 1970-yillar)- EHMlarining asosini integral sxemalar tashkil qiladi (bunday sxemalar birinchi marta AQSHdagi Kaliforniya shtatidagi Santa-Klara shahrida yaratilgan). Fizika va kimyo sohasidagi tadqiqotlar sxemalarni kremniyning sof kristallidan yasalgan plastinkaning kichik qismida, bu qismga turli moddalarning kerakli aralashmasining yupqa qatlamini surtib qШ‘ygan holda tuzish mumkinligini kШ‘rsatdi. Elementlarni birdaniga plastinkaning kШ‘pgina qismlarida ham tashkil qilish mumkin. Kremniy kristallari ustiga surtilgan kШ‘p qatlamli moddalar kШ‘rinishidagi bunday sxema integral sxema nomini olgan. Bitta kristalli dastlabki integral sxemalarda yuzga yaqin elementlar joylashgan edi. Integral sxemalarning ixtiro qilinishi EHMning elementlar bazasining keyingi rivoji uchun keng istiqbollar ochib berdi, bu imkoniyatlardan hozircha tШ‘la foydalanib bШ‘lingani yШ‘q. Elektron sxemalarning ishonchlilik darajasi, ular baholarining arzonlanishi, Ш‘lchamlarning ixchamligi ishlab chiqarishni avtomatlashtirishga keng imkoniyat yaratdi. Bu avlod EHMlaridagi bir kristallda mingdan ortiq elementlarni saqlovchi integral sxemalar qШ‘llanilgan. Ularning tezligi 100 mingdan to 1 mln. arifmetik amalgacha bШ‘lib, bunday EHMlarga "IBM-360" (AQSH, 1965) va ES oilasiga mansub bШ‘lgan ES-1022, ES-1035, ES-1060 va boshqalarkiradi. To‘rtinchi avlod (1970—1980 yillar) EHMlarida bir kremniy kristallida Ш‘n minglab Ш‘tkazgich elementlar bШ‘lgan katta integral sxemalar (BIS — Bol- shaya integralnaya sxema) qШ‘llaniladi. Bir kremniy kristallida butunlay joylashadigan EHM protsessorining yaratilishi XX asrning ajoyib yutuР‘i bШ‘ldi. Bunday bir kristalli protsessorlar mikroprotsessorlar degan nomni oldi. Natijada bitta platada EHM barcha qurilmalari elektron sxemalarini joylashtirish mumkin bШ‘lib, Ш‘ttiz yil ilgari katta zalni egallagan EHMning Ш‘zi esa hajmi va narxi bШ‘yicha foydalanuvchining ish joyida yakka tartibda qШ‘llashga imkon yaratib berdi. Natijada shaxsiy EHMlar, chШ‘ntak va stol mikro kalkulyatorlari paydo bШ‘ldi. Hozirgi paytda ishlash tezligi, xotira siР‘imi va boshqa xususiyatlari bШ‘yicha eng yuqori bШ‘lgan "Super EHM" mashinalari tayyorlash imkoniyati paydo bШ‘ldi.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Bunday EHMlar eng zamonaviy elementlar bazasida tayyorlanib, juda qimmat narxli, lekin bu mashinalar fan va texnikaning turli sohalarida tengi yШ‘qdir. Ularning tezligi sekundiga 0 mingdan to bir necha million arifmetik amalga ega, ular jumlasiga hozirgi paytda ishlab chiqarishda keng qШ‘llanilayotgan Macintosh, Pentium va boshqalar kiradi. Beshinchi avlod kompyuterlari optik elementlar asosida yaratilgan bШ‘lib, ular kelajak mahsuli hisoblanadi. Bunda elektr toki lazer nurlari bilan almashtiriladi. Natijada kompyuterning tuzilishi ham tubdan Ш‘zgaradi. Uning asosiy xususiyatlaridan biri faqat sonli hisoblash emas (buni hozirgi EHMlar bajaradi), balki u axborotni kiritishda tahlil qilish usuli bilan fikrlanadigan axborotlarni ham bajarish ТЦФШЧТвКЭТРК ОРК, вК’ЧТ ФШЦpвЮЭОr ЛТХКЧ ЦЮХШqШЭ tabiiy tilda amalga oshiriladi. Bundan tashqari, kompyuterlar maxsus bilimga ham ega bШ‘lmoР‘i kerak. Xulosa qilib aytganda, beshinchi avlod kompyuterlarining ishlash prinsipi inson tafakkurining faoliyatiga iloji boricha yaqinlashuvi lozim. Demak, ushbu avlod kompyuterlarining operativ xotirasi sЮЧ’Тв ТЧЭОХХОФЭНК ЭКsЯТrХКЧТsСТ kerak. Bundan kШ‘rinadiki, beshinchi avlod EHMlarini ПКqКЭРТЧК ЛТгРК ЦК’ХЮЦ bШ‘lgan hisoblash jarayonlari uchun emas, balki inson faoliyatining turli sohalarida ham keng kШ‘lamda qШ‘llash mumkin bШ‘ladi. Ularning tezligi yoruР‘lik tezligiga yaqin bШ‘lib, bunday kompyuterlar loyihasi ichida yapon loyihalari birinchi Ш‘rinni egallaydi.

Shaxsiy kompyuterlarning tuzilishi Kompyuterning umumlashtirilgan blok-sxemasi

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Disk yurituvchilari - Bu egiluvchan va ФШЦpКФЭ НТsФХКrНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ Ш‘qish va ularga saqlash ishlarni bajaradigan qismi.

Mikroprotsessor yoki protsessor- Kompyuterning miyasi. Kompyuter ishini boshqarish, barcha hisob-kitoblar va ЛЮвrЮqХКrЧТ ЛКУКrТХТsСТЧТ ЭК’ЦТЧХКвНТ.

Qattiq disk yoki vinchester - Doimiy xotira. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ НШТЦШ sКqlash uchun foydalanadi. U vinchester deb nomlanadi.

Tezkor xotira mikrosxemalari - Kompyuterning vaqtinchalik xotirasi. U dasturlar ishlash jarayonida zarur bШ‘lgan ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКqlash uchun foydalanadi. Kompyuter Ш‘chirilgandan keyin shu xotiradagi ЦК’ХЮЦШЭХКr вШ‘qotiladi. Tezkor xotira mikrosxemalari - Kompyuterning vaqtinchalik xotirasi. U dasturlar ishlash jarayonida zarur bШ‘lgan ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКqlash uchun foydalanadi. Kompyuter Ш‘chirilgandan keyin shu xotiradagi ЦК’ХЮЦШЭХКr вШ‘qotiladi. Ona platasi Mother board - Asosiy elektrosxema bШ‘lib unga protsessor, tezkor va kesh xotira mikrosxemalari, kontroller va adabter elektrosxemalari Ш‘rnatiladi, qattiq disk va disk yurituvchilari ulanadi.

ElОФtr tК’mТnlovМСТ ЛloФ - Xar bir qismning Ш‘ziga mos elektr-quvvat ehtiyojini ЭК’ЦТЧХШЯМСТ ЛХok.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Kontroller yoki adabterlar - Ular har xil tashqi qЮrТХЦКХКr ТsСТЧТ ЭК’ЦТЧХКвНТХКr. Ishlash xolatlari bilan farqlanadi (video plata, tovush plata, tarmoq platasi va ...)

Tizimli blok: Protsessorlar

Pentium, Pentium-II, K7, Athlon XP,Duron Pentium-III, Pentium 4 Athlon 64 Celeron (uy uchun) Sempron (uy va noutbuklar uchun) Xeon (serverlar uchun) Pentium M (noutbuklar uchun) Pentium D, Core 2 Duo (2 yadro) Core 2 Quad (4 yadro)

SHina tezligi 800 MGts

Intel Pentium 4 3.0G 800MHz/1M kesh-xotira1 Mb Takt tezligi 3 GGts

Sichqoncha. Amallarni tanlash qismi. Sichqonchalar tugmalar soni (2 va 3 tugmali) va ishlash holatlari (trekbol va sensor panel) bШ‘yicha farqlanadi.

Monitor - displey yoki ekran. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ОФrКЧ ШrqКХТ foydalanuvchiga chiqarish qismi. Monitorlar diagonal uzunligi 14 - 27 dyuymgacha va nuqtalar Ш‘rtadagi masofa (0,25 - 0,39 milimetrgacha) bilan farqlanadi. Qancha nuqtalar Ш‘rtasidagi masofa kichkina bШ‘lsa, sСЮЧМСК ОФrКЧНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКr КЧТq holda kШ‘rinadi

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Skanerlar. Tasvir va matn ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФШЦpвЮЭОrРК ФТrТЭТsС qismi. Skanerlar rangli va rangsiz bШ‘ladi. Ular tasvirlarni olish sifati bШ‘yicha farqlanadi.

Printerlar. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЛШsЦКРК chiqarish qismi. Printerlar lazer, matritsali (ignali) va sepuvchi turlari bor. Har biri ishlash xolati, tezligi, bosmani sifati va narxi, hamda ranglar bШ‘yicha farqlanadi.

Matritsaliprinterlar pechatlash mashinaga Ш‘xshagan holda ishlay-di. QoР‘oz va ignali qurilma Ш‘rtasida qora rangli lenta joylashadi va ignalar lentaga urganda qoР‘ozda nuqtalar paydo bШ‘ladi. Lazerprinterlarni pechatlashi kserokslar ishlashiga Ш‘xshash holda bШ‘ladi. QoР‘oz magnitlangan qurilma ustidan Ш‘tib kerakli joylar magnitlanadi, keyin maxsus poroshok joylashgan qurilma tagidan Ш‘tib magnitlangan joylarga poroshok yopishadi va keyin issiq qurilma ustidan qoР‘oz Ш‘tib shu poroshok eriydi va nuqta hosil qilinadi.

MultТmНТК vosТtКlКrТ

MultТmНТК vosТtКlКrТ yordamida axborotlarni matnli, tasvirli, tovushli va animatsiyali kШ‘rinishda namoyish etish mumkin. MultТmНТК vosТtКlКrТ Лu: – nutqli axborotni kiritish-chiqarish qurilmalari (mikrofon, kuchaytirgichlar, tovush kolonkalari); – anТmКtsТon vК vТНo ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФТrТЭТsС ЯК МСТqКrТsС qЮrТХЦКХКrТ (ЯТНШФКЦrКХКr, ЯТНШprШФЭШr ЯК ОФrКЧХКr) – tovusСlТ vК vТНo ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКqХШЯМСТ ШpЭТФ НТsФХar VТНoproвФtor ФШЦpвЮЭr ЯК shunga Ш‘xshash namoyish vositalarining alohida qШ‘shimcha monitori hisoblanib, tasvirlarni yirik hajmda tasvirlash uchun mШ‘ljallangan.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Ekran - ЯТНШprШФЭШr ШrqКХТ вШrТЭТХКвШЭРКЧ ЦКЭrТКХХКrЧТ Ш‘zida tasvirlovchi ОХЦЧЭ.

Aktiv kolonkalar. Musiqa va har xil tovushlarni chiqarish qurilmasi. Aktiv kolonkalar dinamiklar soni (1 yoki 2 dinamikli) bШ‘yicha farqlanadi va hokazo.

Mikrofon,quloqchin, videokamera

MoНm tusСunМСКsТ vК unТnР vКгТПКsТ • MШНЦ modulyator-НЦШНЮХвКЭШr sШ‘zlarining qisqartirilgan shakli СТsШЛХКЧКНТ. MШНЦ sТРЧКХЧТ (КбЛШrШЭ) ЭХФШЦЦЮЧТФКЭsТвК ФКЧКХХКr ЛШ‘ylab ЮгКЭТsСЧТ ЭК’ЦТЧХКвНТ. • MШНЦ вШrНКЦТНК ТЧЭrЧЭНК ШННТв КЧКХШР ЭХПШЧ ЭКrЦШР‘i orqali boР‘ХКЧТsС ЦЮЦФТЧ. BЮЧНКв ЦШНЦХКrЧing nazariy jihatdan eng yuqori ПШвНКХКЧТsС ЭгХТРТ 56 KЛ/sФ. ЧТ ЭКsСФТХ ОЭКНТ. • MШНЦ ТМСФТ ЯК ЭКsСqТ ЭЮrХКrРК ЛШ‘ХТЧКНТ ЯК СКr ТФФКХКsТ СКЦ ТЧЭrЧЭРК вШФТ ЭХФШЦЦЮЧТФКЭsТвК ЭКrЦШqХКrТРК ЮХКЧТsС ЮМСЮЧ бТгЦКЭ qТХКНТ

IntrntРК ЛoР‘lanish vositalari

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Kommunikatsiya vositalari ФШЦpвЮЭrХКrЧТ Ш‘гКrШ СКЦНК IЧЭrЧЭ ЭКrЦШР‘i bilan boР‘ХКsС ЮМСЮЧ бТгЦКЭ qТХКНТ ЯК ЮХКr ШrqКХТ ЦК’ХЮЦШЭХКr КХЦКsСТЧТХКНТ. MoНm - ЭХПШЧ ЭКrЦШР‘Т ШrqКХТ ФШЦpвЮЭr ЛТХКЧ КХШqК qТХТsС ТЦФШЧТЧТ ЛrЮЯМСТ qurilmadir. MК’lumotlКrnТ saqlash va almashish qurilmalari Egiluvchan disklar qattiq disklardan farqli. Uning Ш‘lchamlari 3.5dyumli, avvalgisi 5.25" bШ‘lib zich egiluvchan konvertga joylashtirilar edi. SiР‘imi 360 baytni tashkil etadi.

Lazerli disklarquyidagi xarakteristikalarga ega. Diametri 4.72 dyuym va qalinligi 0.05dyuymli plastik diskdan iborat, markazida diametri 0.6 dyuymli teshikcha bor. Yuzasi ikki qatlamdan iborat.

Strimerlar - magnit lentadagi yeР‘uvchilar. SiР‘imi Ш‘nlab gigabaytni tashkil topadi.

Flesh-disklar. Bu, zamonaviy ОЧОrРТвКНКЧ ЦЮsЭКqТХ ЦК’ХЮЦШЭХКr saqlash qurilmasi hisoblanadi. Qurilma minimal hajmni egallaydi. USB rКг’вШЦХКrТРК ФШЦpвЮЭОrЧТ Ш‘chirmasdan ulash imkoniyatiga ega, uni bu holda qattiq disk deb qabul qilinadi. Unga drayver Ш‘rnatish talab qilinmaydi. Flesh-disklar hajmi 32 mbaytdan boshlanadi. Nazoratsavollar: 1. SСКбsТвФШЦpвЮЭОrКsШsТвqЮrТХЦКХКrТЧТqТsqКМСКЭК’rТПХКЛЛОrТЧР. 2. Monitorlarhaqidanimabilasiz? 3. Printerlarhaqidanimabilasiz? 4. Sichqoncha, modem, skaner va aktiv kolonkalar haqida nima bilasiz? 5. Mikroprotsessor va kattik diskni qisqacha ta`riflab bering. 6. Tezkor va kesh xotira mikrosxemalarini qisqacha ta`riflab bering. 7. Kontroller va adapterlarni qisqacha tar`iflab bering. 8. OЧК pХКЭКsТ, НТsФ вЮrТЭЮЯМСТХКrТ ЯК ОХОФЭr ЭК’ЦТЧХШЯМСТ ЛХШФЧТ qТsqКМСК ЭК`rТПХКЛ bering. 22

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

MA’RUГA№ 3: OPERATSION TIZIMLAR, UNING TURLARI. KOMPYUTER VA MOBIL QURILMALAR OPERATSION TIZIMLARI

Reja: 1. DКsturТв tК’mТnot vКгТПКsТ vК turlКrТ 2. DКsturТв tК’mТnotnТnР КsosТв РuruСlКrТ, zamonaviy operatsion tizimlar 3. Kompyuter va mobil qurilmalar operatsion tizimlari. android tizimi haqida va uning kelib chiqish tarixi Tayanch tushunchalar: НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭЧТЧР СШХКЭТ ЯК rТЯШУХКЧТsС tendensiyalari. Dasturiy mahsulotlar, ularning asosiy tavsiflari va klassifikatsiyasi.

DКsturТв tК’mТnot vКгТПКsТ vК turlКrТ Kompyuter ikkita ajralmas qismdan tashkil topgan bШ‘ladi: apparat ta’minoti (harНаarО) va Нasturiв ta’minot (soПtаarО). Ular Ш‘zaro boР‘langan holda yagona uyР‘unlikda ishlaydi va muayyan vazifalarni bajaradi. Kompyuterning imkoniyatlarini kngaytiradigan va turli vazifalar bajarishini ЭК’ЦТЧХКвНТРКЧ ЯШsТЭК ЛЮ КХЛКЭЭК НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭНТr. DКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ ШНКЭНК kompyuterning qattiq diskida saqlanadi va kompyuter yoqilishi bilan maxsus dastur – opratsion tizim ishga tushadi. Dasturiв ta’minot ikkita asosiв РuruhРa bo‘linadi: 1. TТгТЦ НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ 2. Amaliy dasturiy ЭК’ЦТЧШЭ TТгТЦ НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТРК ШНКЭНК Шpratsion tizim va qobiqlar, qШ‘shimcha НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭРК ОsК вШrНКЦМСТ ЯКгТПКХКrЧТ ЛКУКrКНТРКЧ СКr бТХ НКsЭЮr ЯК dasturiy majmualar kiradi (masalan, matn muharriri, elktron jadval, grafik dasturlar va hokazo). BЮЧНКЧ ЭКsСqКrТ, НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ ЭКrqКЭТХТsСТ ЯК ЭКrР‘ib qilinishi bШ‘yicha quyidagi 3 ta turga ajratiladi: • SШПЭаКrО – qiymati 100% tШ‘langanidan kyin Ш‘rnatilib, foydalaniladigan НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ. • SСКrОаКrО – КprШЛКЭsТвК, вК’ЧТ sТЧШЯНКЧ Ш‘tkazish muddatiga ega bШ‘lgan (odatda 7 kundan 40 kungacha, yoki bir ncha bor kirib ishlashga) yoki imkoniyatlari chФХКЧРКЧ НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ. UЧНКЧ ПШвНКХКЧТЛ, гКrЮrХТРТ aniqlanganidan kyin xarid qilish mumkin. • FrООаКrО – mutlaqo bpЮХ НКsЭЮrТв ЭК’Цinot. Aksariyat hollarda rklama sifatida yoki dasturchilarning ilk ishlanmalari tarqatiladi. KШЦpвЮЭОrРК НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭЧТ Ш‘rnatish jarayoni installyatsiya dyiladi, uni Ш‘chirish esa dinstallyatsiya dЛ КЭКХКНТ. BТrШr ЛТr НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭЧТ Ш‘rnatisСНКЧ ШХНТЧ ЭТгТЦ ЭКХКЛХКrТЧТ, вК’ЧТ ФШЦpвЮЭОrРК qШ‘yiladigan talablarni kШ‘rib chiqib, mosligini aniqlash lozim. Agarda kompyuterning konfiguratsiyasi dasturning tizimga bШ‘lgan talablariga javob brmasa, u holda mazkur dastur ishlamaydi yoki notШ‘Р‘ri ishlaydi. DКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭЧТЧР Ш‘rnatishga mШ‘ljallangan nusxasi odatda zich holatdagi majmua shakliga ega bШ‘lib, distributiv db nomlanadi. Distributiv

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua aksariyat hollarda kompakt-diskda joylashgan bШ‘ladi, lkin zarurat tuР‘ilsa, uning nusxasini qattiq НТsФ вШФТ ЛШsСqК ЦК’ХЮЦШЭ sКqХКsС ЯШsТЭКsТРК ФШ‘chirish mumkin. Har bitta distributiv litsnzion shartnoma (yoki klishuv)ga ega bШ‘lib, Ш‘rnatish uchun zarur bШ‘ladigan maxsus kalit yoki maxfiy parolga ega bШ‘ladi (cdkey). Mazkur parol yoki kalit kiritilЦКРЮЧМСК НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭЧТ Ш‘rnatib bШ‘lmaydi. IBM arxitkturasiga ega bШ‘ХРКЧ ФШЦpвЮЭОrХКr ЮМСЮЧ НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭЧТ ЛЮЭЮЧ dunyo bШ‘yicha kШ‘plab firma va kompaniyalar ishlab chiqaradi. Ularning ayrimlari yirik korporatsiyalar bШ‘lib, butun dunyoga mashhur bШ‘lsa, boshqalari biror bir mintaqada kng tarqalgan bШ‘lishi mumkin. Misol tariqasida Microsoft, Adobe, Macromedia, Borland, Symantec, Corel kompaniyalarini kltirish mumkin. DКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ ШНКЭНК ФШЦpКФЭ НТsФХКrНК ЭКrqКЭТХКНТ ЯК ЮЧТ Ш‘rnatish uchun kompyuterda kompakt disklarni Ш‘qish qurilmasi (masalan: CD ROM, CDWriter, DVD ROM, DVD-Writer) Ш‘rnatilgan bШ‘lishi krak. DКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ ЛКУКrКНТРКЧ ЯКгТПКsТ ЛШ‘yicha bir nchta guruhga bШ‘linadi va har bitta guruhga kiruvchi dasturlar Ш‘zaro turlarga bШ‘linadi.

DКsturТв tК’mТnotnТnР КsosТв РuruСlКrТ: • Opratsion tizimlar – kompyuter va foydalanuvchi Ш‘rtasida muloqot Ш‘rnatish, kompyuter va dasturlarning ishini boshqarish uchun mШ‘ljallangan. Misollar: MS DOS, Windows XP, Vista, Linux, Unix, OS/2,va boshqalar. • MКЭЧ ЦЮСКrrТrТ – matn kiritish, tahrirlash, saqlash va ochish, chop etish, matnni formatlash kabi vazifalarni bajaradigan dastur. Misollar: MS Word, Lexicon, Wordpad, Notepad va boshqalar. • EХktron jadvallar – jadvalga matn, rКqКЦ ЯК ПШrЦЮХК ФКЛТ ЦК’ХЮЦШЭХКr ФТrТЭТЛ, ular ustida hisob-kitoblar bajarish, diagrammalar yaratish imkonini bradigan dastur. Misollar: Lotus, MS Excel va boshqalar. • MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТ ЛШsСqКrТsС ЭТгТЦТ – ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЦКбsЮs УКНЯКХХКrРК kiritib, tartibga solish, krКФХТ ЦК’ХЮЦШЭЧТ ТгХКsС, ЦК’ХЮЦШЭХКr ШЦЛШrТЧТ вКrКЭТsС kabi vazifalarni bajaradigan dastur. Misollar: MS Access, Foxpro, Clipper, Paradox, Oracle va boshqalar. • TКqНТЦШЭ вКrКЭТsС – har xil mavzuda namoyish va taqdimot yaratish, ularga jadval, rasm, audio, vidШ ЯК ЦЮХЭТЦОНТК ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЭКЭЛТq ОЭТsС imkoniyatlariga ega bШ‘lgan dastur. Misollar: MS PowerPoint, Macromedia Director va hokazo. • GrКПТФ muharrir – rastrli, vktorli va boshqa grafikani yaratish, tahrirlash, ishlov brish kabi vazifalarni bajaradigan dastur. Misollar: Adobe Photoshop, Corel Draw, Macromedia Flash, Macromedia FreeHand, Adobe Illustrator, 3D Studio Max, Maya va hokazo. • MЮХtimdia dasturlari – mazkur dasturlar toifasi har xil turdagi multimdia axborot fayllarini (audio, vido va hokazo) ochish va ijro etish va ular ustida boshqa har xil amallarni bajarish imkoniyatini yaratuvchi dasturlar. Misollar: Sound Forge, Cakewalk, WinAmp, Windows Media Player, DivX Player va boshqalar.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

• AЧЭТЯТrЮs – kompyuterni viruslardan saqlash va himoyalash, qattiq disk, mdia vositalarni virusga tkshirish va davolash vazifalarini bajaradigan dastur. Misollar: Norton Antivirus, NOD32, MacAfee Antivirus, Panda Antivirus, DrWeb, Antivirus Kasprskogo va boshqalar. • ArбТЯКЭШr – ФШЦpвЮЭОrНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ТбМСКЦ sСКФХРК ФХЭТrТsС, вК’ЧТ arxivga joylashtirish, chiqarish, yangilash kabi vazifalarni bajaradigan dastur. Misollar: ARJ, RAR, ZIP, WinZip, WinAce, WinRAR va hokazo. • FКвХ Цnjrlari – fayl va kataloglar (k, k ) ustida bir qator amallarni bajarish imkonini bradi – yaratish, Ш‘chirish, nusxa kШ‘chirish, nomini Ш‘zgartirish, kШ‘chirish, tahrirlash, ochib kШ‘rish va hokazo. Misollar: Norton Commander, Dos Navigator, Far Manager, Volkov Commander, Total Commander va boshqalar.

Zamonaviy operatsion tizimlar Opratsion tizim - kompyutr ishga tushirilishi bilan yuklanuvchi shunday bir dasturki, bu dastur foydalanuvchiga EHM bilan muloqot qilish vositasi bШ‘lib xizmat qiladi, uning barcha qurilmalari ishini boshqarish imkonini bradi. Opratsion tizim yordamida tzkor xotiradan foydalanish, disklardan axborotlarni Ш‘qish va axborotlarni disklarga yozish, amaliy dasturlarni ishga tushirish va shu kabi turli ishlarni amalga oshirish mumkin. Opratsion tizimga ehtiyoj borligining asosiy sababi, yuqoridagi ishlarni bajarish uchun kompyutrning quyi bosqichdagi yuzlab yoki minglab elmntar amallarni bajarishga tШ‘Р‘ri kladi Hozirgi davrda kШ‘plab OTlar mavjud: — UNIX; — MS DOS; — OS/2; — WINDOWS 95; — WINDOWS NT; — WINDOWS 98; — WINDOWS 2000; — WINDOWS XP MКsКХКЧ, НТsФ вЮrТЭЮЯМСТ вШФТ ЯТЧМСsЭr qЮrТХЦКХКrТ НТsФЧТ КвХКЧЭТrЮЯМСТ НЯТРКЭХХКrТЧТ ТsСРК ЭЮsСТrТsС вШФТ ЭШ‘xtatish, Ш‘qish qurilmalarini diskning biror silindriga Ш‘tkazish, Ш‘qish qurilmalaridan birini tanlash, axborotni disk yШ‘lidan ФШЦpвЮЭrРК Ш‘qТsС ФКЛТ ОХЦЧЭКr КЦКХХКrЧТРТЧК “ЭЮsСТЧКНТ”. SСЮЧТЧР ЮМСЮЧ biror faylni bir diskdan boshqa diskka yozib qШ‘yish kabi sodda jarayon ham, disk yurituvchi ishlari bilan boР‘liq minglab amallarni, ularni nazorati bilan boР‘liq amallarni, diskdagi fayllarning joylashish jadvalidan axborotni izlash va qayta ishlash amallarini va yana bir qancha amallarni Ш‘z ichiga oladi. Bundan tashqari qЮвТНКРТХКrЧТ СКЦ СТsШЛРК ШХТsС ФrКФ: - ЭЮrХТ ПШrЦКЭХТ НТsФЭХКr ЦКЯУЮН ЛШ‘ХТЛ, ЮХКrЧТЧР СКr ЛТrТ ЛТХКЧ ШprКЭsТШЧ ЭТгТЦ ТsСХКв ЛТХТsСТ sСКrЭ. FШвНКХКЧЮЯМСТ ЮМСЮЧ ОsК СКr qКЧНКв ПШrЦКЭХТ НТsФЭХКr ЛТХКЧ ТsСХКsС УКrКвШЧТ ЛТr бТХ ФМСТsСТ ФrКФ.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

- diskdagi har bir fayl Ш‘z Ш‘rЧТРК ОРК, КЦЦШ ЮХКrЧТЧР НТsФЧТЧР qКвrТНК joylashganligini foydalanuvchi bilishi shart emas, fayllarning joylashish jadvalini ЭКsСФТХ ОЭТsС, КбЛШrШЭЧТ ТгХКsС, ПКвХХКrРК УШв КУrКЭТsС ФКЛТ ТsСХКrЧТ ШprКЭsТШЧ ЭТгТЦ amalga oshiradi. - ЧЮsбК ШХТsС НКsЭЮrТ ТsСТ ЯКqЭТНК ЛТr ЧМСК Ш‘nlab maxsus vaziyatlarga duch ФХТЧТsСТ ЦЮЦФТЧ, ЦКsКХКЧ КбЛШrШЭЧТ Ш‘qish yoki yozishdagi xatolik ( diskdagi ФrКФХТ КбЛШrШЭ УШвХКsСРКЧ ЛК'гТ вШ‘llarning ishdan chiqishi), disk yurituvchilarning ishga tayyor emasligi ( disk Ш‘rnida emas), nusxa olinayotgan fayl uchun diskda joy yШ‘qligi va hokazo. Ana shu barcha vaziyatlardan chiqish ТsСХКrТЧТ ЛКУКrТsС ЯК ПШвНКХКЧЮЯМСТРК ЛЮ СКqНК ФrКФХТ бКЛКr ЛrТЛ ЛШrТsС ФrКФ. OprКtsТon tТгТmnТnР КsosТв vКгТПКsТ foydalanuvchini uning bajarishi va ЮЦЮЦКЧ ЛТХТsСТ СКЦ ФrКФ ЛШ‘ХЦКРКЧ вЮqШrТНКРТ гrТФКrХТ СКЦНК УЮНК ЦЮrКФФКЛ ТsСХКrНКЧ бШХШs ОЭТsС, ФШЦpвЮЭr ЛТХКЧ ЦЮХШqШЭ qТХТsСНК qЮХКвХТФХКr вКrКЭТsСНТr. BЮЧНКЧ ЭКsСqКrТ, ШprКЭsТШЧ ЭТгТЦ ПКвХХКrЧТ ФШ‘chirish yoki bosmaga chiqarish, ФrКФХТ НКsЭЮrХКrЧТ ЭгФШr бШЭТrКРК вЮФХКЛ ТsСРК ЭЮsСТrТsС ЯК ЛШsСqКrЮЯЧТ ЮХКrРК ЮгКЭТsС, ШprКЭТЯ бШЭТrКЧТ НКsЭЮr ТsСТ sШ‘ngida bШ‘shatib boshqaruvni yana Ш‘ziga olish kabi ishlarni ham bajaradi.

DOS oТlКsТРК mКnsuЛ oprКtsТon tТгТmlКr Bu oilaning birinchi vakili - MS DOS tizimidir ( Microsoft Disk Operating System - MТМrШsШПЭ ПТrЦКsТЧТЧР НТsФХТ ШprКЭsТШЧ ЭТгТЦТ). BЮ ШprКЭsТШЧ ЭТгТЦ 1981- yilda IBM PC paydo bШ‘lishi munosabati bilan chiqarilgan. DOS ШТХКsТЧТЧР ШprКЭsТШЧ ЭТгТЦХКrТ ЛТr ЯКzifali bШ‘lib, quyidagi Ш‘ziga xos xususiyatlarga ega: - EHMХТ ТЧЭrПвs ПШвНКХКЧЮЯМСТ ФТrТЭКНТРКЧ ЛЮвrЮq вШrНКЦТНК КЦКХРК ШsСТrТХКНТ; - tizimni EHMning boshqa turlariga Ш‘tishni soddalashtiradigan tuzilma mavjudligi; - oprativ xotiraga kirish hajmining uncha katta emasligi (640 Kbayt). DOS opratsion tizimi oilalarining jiddiy kamchiligi shaxsiy kompyutrlar va opratsion tizim zahiralariga bruxsat kirishdan muhofaza vositalarining yШ‘qligidir. OS/2 oilasiga mansub opratsion tizimlar OS/2 opratsion tizimlari IBM firmasi tomonidan 1987-yilda shaxsiy kompyutrlarning yangi OS/2 yaratilishi munosabati bilan ishlab chiqarildi. OS/2 (Operating Sistem/2) ikkinchi avlod kШ‘p vazifali opratsion tizimdir. U IBM PS - mos kompyutrlar uchun 32 razryadli grafik kШ‘p vazifali opratsion tizim sifatida bir ncha amaliy dasturlar paralll ishini tashkil etish imkonini brib, bunda bir tizimni ikkinchisidan, opratsion tizimni unda ishlayotgan dasturlardan muhofaza qilishni ta'minlaydi. OS/2 da dastur yozish uchun amaliy dasturlashtirish intrfysi API (Application Programming Interface) da mavjud tayyor dasturiy modullardan foydalanishi mumkin. OS/2 oprtsion tizimi qulay grafik foydalanuvchi intrfys bШ‘lib, DOS faylli tizimi bilan mos kladi, bu hol ma'lumotlardan DOS da ham, OS/2 da ham biror bir Ш‘zgarishlarsiz foydalanish imkonini bradi.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

OS/2 ning bir ncha turlari mavjud: OS/2 Warp 3.0 -xotiradan foydalanish takomillashgan va grafik intrfysi yaxshilangan; OS/2 Warp Connect – tarmoР‘ni qШ‘llab - quvvatlashi yaxshilangan; OS/2 Warp Server - srvrli opratsion tizim sifatida ishlash uchun mШ‘ljallangan. OS/2 ning asosiy kamchiligi - uning uchun ilovalarning kam sonligidir, bu xol mazkur tizimni MSDOS va Windows opratsion tizimlariga nisbatan kam ommaviylashtiradi.

UNIX oilasiga mansub opratsion tizimlar Bular 32 razryadli kШ‘p vazifali bir ncha kishi foydalanadigan opratsion tizimdir. UNIX ning kuchli tomoni shundaki, bitta tizimning Ш‘zi turli kompyutrlarda – supr kompyutrlardan shaxsiy kompyutrlargacha foydalaniladi, bu hol tizimni bir mashina arxitkturasidan boshqasiga kamsarf yШ‘li Ш‘tkazish imkonini bradi. UNIX taqsimlovchi ma'lumotlar bazasiga kirish, lokal tarmoqlar, olis masofadan aloqa qilish va oddiy modm yordamida global tarmoqlarga chiqish imkonini Ш‘zida birlashtiradi. UNIX da pochta xizmati - uning asosiy tarkibiy qismlaridandir. Hozirgi paytda UNIX uchun kШ‘plab miqdorda ilovalar mavjud. DOS va Windows uchun kШ‘plab ommaviy bШ‘lgan ilovalar UNIX da foydalanilishi mumkin. UNIX oilasida bir ncha opratsion tizimlar mavjud. Bu oilaning turli vrsiyalari Ш‘z nomiga ega, biroq ular umuman olganda UNIX opratsion tizimini bazaviy xususiyatlarini takrorlaydi. UNIX opratsion tizimining faylli tizimi foydalanuvchiga va foydalanuvchilar guruhi darajasida fayllarni bruxsat kirishdan muhofaza etishni ta'minlaydi. Korxonalar tarmoqlari uchun mШ‘ljallangan UNIX Ware 2.0-32 razryadli kШ‘p (kishi ) foydalanuvchili kШ‘p vazifali opratsion tizimlar UNIX oilasidagi tarmoqli opratsion tizimlar orasida kng tarqalmoqda. Windows oilasiga mansub opratsion tizimlar Windows oilasidagi opratsion tizimlar Microsoft firmasi tomonidan tayyorlangan.Ular qulay grafik intrfysni Ш‘zida namoyon etuvchi kШ‘p vazifali opratsion tizimdir. Windows-95 opratsion tizimida va Windows NT opratsion tizimlar shu oilaning asosiy vakillaridandir. Windows 95 – Microsoft kompaniyasining eng univrsal va eng kШ‘p tarqalgan opratsion tizimidir. Ofislarda, korxona va tashkilotlarda, shaxsiy maqsadlar uchun uylardagi kompyutrlarda muvaffaqiyat bilan foydalanish mumkin. KШ‘plab ilova- НКsЭЮrХКrТРК ОРК. DКsЭЮrХКrЧТЧР бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХШЯМСТ ЮsЮХХКr ЦКЯУЮН. Asosiy kamchiliklari - talab qilingan darajada ishonchli emasligi va Internet bilan ishlashga mШ‘ljallanmaganligidir. Windows 98 - Windows 95 ning tkmillshgn kШ‘rinishi bШ‘lib, Ш‘zining ishnchliligi, dsturlrni himya qilish vsitlrining kШ‘pligi hmd grfik m’ХЮЦtlr biln ktt tzlikd ishly lish imkniyatlri biln jrlib turdi. Birrt hm qШ‘shimch qurilmviy yoki dsturiy vsitlrsiz Iinternetdn kng

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua fydlnlish xususiyatig eg. Shuning uchun hm hzird eng kШ‘p trqlgn prtsin tizimdir. Windows NT – kichik v ktt kmpyutr turlrini bshqrish mqsdid ishlb chiqilgn. Ishnchli trzd ishlshini t’ЦТЧХvchi v kmpyutr qurilmlrini hmd dsturlrni muhfz qilluvchi smrli vsitlrg eg. 1999-yild ishlb chiqrilgn. ssiy kmchiligi – shxsiy mqsdlrd hr kuni fydlndign dsturlr biln ishlshdyrim nqulyliklrni kltirib chiqrdi (msln, ishlsС sЮr’ti kmyadi). SHuning uchun hm yakk kmpyutrlrd kmdn-km hllrdgin qШ‘llnildi. Windows 2000 - Windows 98 v Windows NT prtsin tizimlrining brch imkniyatlrini Ш‘zid mujssmlshtirgn tizimdir. yniqs, bu tizimning qulyligi multimdi m’ХЮЦtlri biln, kmpyutr turlri v Internet biln ishlgnd yaqql szildi. Windows Millenium - АТЧНШаs 2000 ЧТЧР ЭФЦТХХsСЭТrТХРЧ ЭЮrТНТr. 2001- вТХН ТsСХЛ МСТqrТХРЧ ЛЮ ЭТгТЦ ФШЦpвЮЭОr qЮrТХЦХrТЧТ ЛsСqrТsСЧТ Я ЦЮrФФЛ НsЭЮrХr ЛТХЧ ТsСХsСЧТ ЭгХsСЭТrЮЯМСТ ФШ‘pХЛ гЦЧЯТв ЯsТЭХrР ОР ЛШ‘ХТЛ, СqТqТв prПssТЧХХrР ЦШ‘ХУХХЧРЧНТr. Windows XP - АТЧНШаs prЭsТЧ ЭТгТЦХrТЧТЧР ОЧР вКбsСТ бЮsЮsТвКЭХrТЧТ Ш‘гТН УЦХРЧ ЭТгТЦНТr. GrПТФ СЦН ЦЮХЭТЦНТ Ц’ХЮЦЭХrТ ЛТХЧ ТsСХsС sЮr’ЭТЧТ sСТrЮЯМСТ ОЧР гЦЧЯТв ЯsТЭХrР ОР ЛШ‘lib, 2002-вТХН ТsСХЛ МСТqrТХРЧ. Android (yunoncha sШ‘z bШ‘lib, ikki bШ‘Р‘ini — «ОrФКФ» ЯК «Ш‘бsСКsС») — ШНКЦsТПКЭ rШЛШЭ ЦК’ЧШsТЧТ ifoda etadi. Balki mana shuning uchun Android operatsion tizimi logotipida robot tasvirlangandir. Android operatsion tizimining yaratilishi tarixi 2002-yillardan boshlangan. Mana shu davrda Google korporatsiyasi yaratuvchilari E. Rubinning dasturiy ishlanmalari tШ‘plami bilan qiziqib qoladilar. Dastlab mobil qurilmalar uchun yangi operatsion tizimni yaratish loyihasi bilan katta maxfiylik ostida TAndroid Inc. Kompaniyasi shuР‘ullangan, ushbu kompaniyani keyinchalik Google sotib oladi. Android — Linux yadrosiga asoslangan kommunikatorlar, planshetli kompyuterlar, elektron kitoblar, raqamli musiqa uskunalari, qШ‘l soatlari, netbuklar va smartbuklar uchun portativ (tarmoqli) operatsion tizimdir. Dastlab, Android Inc. kompaniyasi tomonidan yaratila boshlangan, uni keyinchalik Google sotib olgan. Keyinchalik Google Open Handset Alliance (OHA) alyansini tashkil qildi, uhozirda ham platformani qШ‘llab-quvvatlash va yanada rivojlantirish bilan shuР‘ullanadi. Android Google tomonidan ishlab chiqilgan kutubxona orqali qurilmani boshqaruvchi Java-ilovasini yaratishga imkon beradi. Android Native Development Kit Si va boshqa tillarda yozilgan ilovalarni yaratadi.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

YANGILIKLAR KIRITILISHI TARIXI

2008-yil sentabr oyida birinchi versiyasi chiqarilgandan sШ‘ng tizimga bir necha yangiliklar kiritilishi sodir bШ‘ldi. Ushbu yangiliklar odatda, aniqlangan xatolarni tuzatish va tizimga yangi funksiyani kiritish bilan boР‘liq bШ‘ldi. Tizimning har bir versiyasi yangilik sifatida Ш‘zining kodli nomi bilan ataldi. Kod nomlari alifbo tartibida berildi. 2012-yil noyabr oyiga kelib, tizimning 14ta versiyasi yaratildi. Oxirgi versiyasi — 4.1 JОХХв BОКЧ («qШ‘shimchasi bilan chaynash obakТ») НОЛ ЧШЦХКЧНТ.

HTC kompaniyasi tomonidan yaratilgan HTC Dream smartfoni (T-Mobile G1 nomi ostida rasman T-Mobile mobil aloqa operatori tomonidan yaratilgan) Android boshqaruvi ostida ishlovchi birinchi qurilma bШ‘ldi, uning taqdimoti 2008- yil 23-sentabr kuni bШ‘lib Ш‘tdi. KШ‘p Ш‘tmay, smartfonlar boshqa ishlab chiqaruvchilari tomonidan Android asosida qurilma ishlab chiqarish istagi bilan kШ‘plab murojaatlar kelib tusha boshladi. Planshetlar uchun mШ‘ljallangan Android uchinchi (Honeycomb) versiyasi chiqishi bilan borgan sari kШ‘proq ishlab МСТqКrЮЯМСТХКr ЮsСЛЮ pХКЭПШrЦКНК pХКЧsСОЭХКr ТsСХКЛ МСТqКrТsСХКrТЧТ О’ХШЧ qТХК boshladilar. Smartfonlar va planshetlardan tashqari Android operatsion tizimini boshqa qurilmalarga ham Ш‘rnata boshladilar. Masalan, 2009-yil oxirida Android asosida ishlovchi birinchi fotoramka savdoga chiqarildi. 2011-yil iyun oyida Italiyaning Blue Sky kompaniyasi Android operatsion tizimi boshqaruvi ostida ishlovchi Т’ЦАКЭМС ТЧЭОХХОФЭЮКХ qШ‘Х sШКЭХКrТЧТ ТsСХКЛ МСТqКrТsСТЧТ ЦК’ХЮЦ qТХНТ. 2012-yil avgust oyida Nikon Google platformasida ishlovchi jahonda birinchi fotokamerasini taqdim etdi. Bundan tashqari, tashabbuskor Androidni qator mashhur qurilmalarga kШ‘chirib Ш‘tkazib joriy qildilar, ular orasidamisol uchun, Windows Mobile HTC Touch Dual va HTC TyTN II platformasidagi smartfonlar bor, ularda Android emulyatsiya rejimida ishga solingan. Maemoda ishlovchi — Nokia N810 va Nokia N900 (Nitdroid nomli port) internet-planshetlari — Windows Mobile operatsion tizimida, MeeGo, va HTC HD2 platformasida ishlovchi Nokia N9 smartfonlari kabi qurilmalargatШ‘laqonli kШ‘chirib Ш‘tkazish ham amalga oshirildi, ularda Android operatsion tizimini microSD-kartalar sifatida ichki NAND-xotira sifatida ham ishga solish mumkin. Shu bilan birga, Ш‘rnatilgan tizim tШ‘la, hech bir cheklanishlarsiz funksionallikka ega. Bulardan tashqari, Android operatsion tizimini Apple qurilmalariga — iPhone, iPod Touch va iPad larga Openiboot nomli maxsus dastur yordamida Ш‘rnatish muvaffaqiyatli tajribasi 29

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua ham mavjud, u ushbu qurilmalarda turli operatsion tizimlarni, shu jumladan, Android operatsion tizimini ham ishga solish uchun mШ‘ljallangan. Bada operatsion tizimidagi qurilmalarda cheklangan funksiyalari bilan dastlabki proshivkalari paydo bШ‘lmoqda. Koolu kompaniyasi Neo FreeRunnerga Androidni Ш‘rnatish bilan shuР‘ullanish bilan birga, qayta Ш‘rnatilgan Google mobil platformasi bilan ushbu smartfonlarni sotishda Ш‘z biznesini rivojlantirmoqda. Koolu kompaniyasidan Neo FreeRunnerga birinchi rasmiy va umumiy foydalanish uchun Android Ш‘rnatilishi beta-relizi 2008-yil dekabr oyida bШ‘lib Ш‘tdi. Android x86 arxitekturasiga ham kШ‘chirib Ш‘tkazilgan. Ustunliklari • BК’гТ sСКrСХШЯМСТХКr AЧНrШТН qКЭШr СШХХКrНК ЯОЛ-syorfing, Google Inc. servislari bilan mosligi kabi va boshqa xususiyatlari bilan Ш‘z raqobatchilaridan biri Apple iOS kompaniyasiga qaraganda Ш‘zini yaxshi namoyon qilishini aytadilar. Android, iOS ga nisbatan ochiq platforma hisoblanadi, bu holat unda kШ‘proq funksiyalarni amalga oshirishga imkon beradi. • iOS va Windows Phone 7 dan farqli ravishda, Androidda fayllarni qabul qilish va uzatishga ham imkon beruvchi Bluetooth oqimini tШ‘la amalga oshirish mavjud. FTP-serverini, tarmoqqa ulanish nuqtasi rejimi (PAN xizmati) va Bluetooth orqali guruhli birinchi darajali tarmoqni (GN xizmati) amalga oshirish mavjud. • Android-apparatlarida, odatda, USB va xotira kartalarini olmasdan turib boshqa ЮгКЭТsС ЮsЮХХКrТ ЭОгХТФ МСОФХКЧТsСХКrТНКЧ qКЭ’Тв ЧКгКr ФШЦpвЮЭОr ПКвХХКrТЧТ ЭОгХТФНК telefonga kШ‘chirishga imkon beruvchi, MicroSD-kardrider mavjud; bundan tashqari, iOS va Windows Phone 7 sinxronlashtirish dasturi (iTunes va Zune), orqali amalga oshirishdan tashqari, biror-bir fayllarni telefonga/telefondan tШ‘Р‘ridan-tШ‘Р‘ri uzatish mumkin emas, Android operatsion tizimidagi telefonlar ОsК бШЭТrК ФКrЭКsТ ПКвХХКr ЭТгТЦТЧТ USB ЦКss sЭШrКРО НОЯТМО («ПХОsСФК») ФКЛТ ЮгКЭТsС imkoniga ega. • ЯЯКХНКЧ НКsЭЮrЧТ «ЭОФsСТrТХЦКРКЧ ЦКЧЛКХКrНКЧ» (ЦТsШХ ЮМСЮЧ, бШЭТrК kartasidan) Ш‘rnatish taqiqlanishiga qaramay, ushbu cheklash apparat sozlashlarida doimiy vositalar yordamida Ш‘chiriladi, bu holat esa internet-ulanishlarsiz dasturlarni telefonlar va planshetlarga Ш‘rnatishga imkon beradi (misol uchun, Wi- Fi-ulanish nuqtalariga ega bШ‘lmagan va odatda juda qimmat turadigan mobil internetga pul sarflashni istamaydigan foydalanuvchilar uchun), hamda barcha istaganlarga Android uchun ilovalarni bepul yozish va Ш‘z apparatida test sinovlaridan Ш‘tkazish imkonini beradi, shu bilan birga, iOS va Windows Phone 7 da hatto Ш‘z dasturlarini tarqatish istagi bШ‘lmaganda ham loyihachining qayd etish rШ‘yxatini sotib olishi kerak bШ‘lardi. • Android ARM, MIPS, x86 kabi turli apparatli platformalarda foydalanish mumkin. • Ilovalar boshqa muqobil Google play magazinlari mavjud, misol uchun AЦКгШЧ’НКЧ AppsЭШrО ПШr Android, Opera Store, Yandex.Store. Android rivojlanishi tarixi 2005-yil iyul — Google kompaniyasi Android Inc. kompaniyasini sotib oldi.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

2007-yil 5-sentabr — Open Handset Alliance (OHA) kompaniyalar guruhi tashkil ОЭТХРКЧХТРТ rКsЦКЧ О’ХШЧ qТХТЧНТ, ЮЧТЧР ЦКqsКНТ ЦШЛТХ qЮrТХЦКХКr ЮМСЮЧ ШМСТq standartlarni ishlab chiqish hisoblanadi. Hozirgi kunda OHA 34 kompaniyalarni birlashtiradi, ular orasida katta T-Mobile mobil aloqa operatorlari, HTC, Intel, Sprint Nextel, KDDI, NTT DoCoMo, China Mobile kabi mobil qurilmalar ishlab chiqaruvchilari, Broadcom, Marvell, NVIDIA, Qualcomm, SiRF, Texas Instruments, LG, Motorola, Samsung Electronics mikrosxemalar loyihachilari hamda IT-industriyasi jahon giganti va birlashmaning Р‘oyaviy rahnamolaridan biri, Google kompaniyasi mavjud. OHA kompaniyalar guruhi bilan bir paytda Linux yadrosiga asoslangan ochiq Android mobil platformasi ham taqdim etildi.

Nazorat savollari. 1. Dasturiy ta'minotnima? 2. Dasturiy ta'minotlar nechta katgoriyaga ega? 3. Asosiy dasturiy ta'minot turlarini sanang. 4. Opratsion tizim nima? 5. Opratsion tizim turlarini ayting. 6. Windows oilasiga mansub opratsion tizimlar haqida nimalarni bilasiz? 7. Disk opratsion tizimi (MS DOS) haqida nimalarni bilasiz? 8. UNIX oilasiga mansub opratsion tizimlar haqida nimalarni bilasiz? 9. OS/2 ШprКЭsТШЧ ЭТгТЦХКr СКqТНК ЧТЦКХКrЧТ ЛТХКsТг? 10. Mobil O/S lar haqida tushuncha bering.

MA’RUГA№ 4: KOMPYUTERLARGA XIZMAT KO‘RSATUVCHI DASTURLAR. ARXIVATOR DASTURLARI. DISKLARNI FORMATLASH USULLARI

Keyingi yillarda Peter Norton Computing tomonidan yaratilgan Norton Commander (NC) qobiq dasturi Ш‘rnida Windows (Total) Commander dasturi ommaviy ravishda keng miqyosda qШ‘llanila boshladi. Chunki bu dastur yordamida Windowsmuhitida foydalanuvchilar osonlikcha fayl va kataloglar yaratish qayta nomlash, nusxa olish, Ш‘chirish kabi bir qator ishlarni tez va soz bajara oladilar. WINDOWS (TOTAL) COMMANDER dasturida quyidagicha ishlarni amalga oshirish mumkin: 1. Windows (Total) Commander niyuklash 2. Windows (Total) Commander da yordam olish 3. FКвХ вКrКЭТsС, ЮЧРК ЦК’ХЮЦШЭ вШгТsС ЯК НТsФФК вШгТsС 4. Fayl mazmunini kШ‘rish 5. Faylni taxrir qilish 6. Faylni nusxalash Bir nechta faylni bir vaqtda nusxalash 7. Faylni qayta nomlash, chop kilish 8. Faylni Ш‘chirish 9. Katalog yaratish

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

10. Katalokka kirish va undan chiqish 11. Katalogni qayta nomlash 12. Katalogni Ш‘chirish 13. Darchada katalog daraxtini kШ‘rish Boshqa diskka Ш‘tish 14. O‘ng yoki chap darchaga disk mundarijasini chiqarish 15. Darchalar bilan ishlash, ular Ш‘rnini almashtirish, chap yoki Ш‘ng darchani olib tashlash, bir darchadan boshqa darchaga Ш‘tish 16. Diskdan faylni tez qidirib topish 17. Diskdagi bush joyni aniqlash 18. Fayllar guruxini tashkil etilgan sanasi, xejmi, alifbo buyi-cha nomi bilan saralash va xokazo. 19. Windows (Total) Commanderning boshka menyu buyruqlari bilan ishlash. 20. Windows (Total) Commanderdan chikish.

Windows (total) Commander dasturini yuklash va undan chiqish Windows (Total) Commander dasturini yuklash uchun Windows (Total) Commander dasturiga mos keluvchi piktogramma (yoki agar u piktogramma shakliga keltirilmagan bШ‘ХsК НТsФОЭ ЛОХРТsТ) ЮsЭТНК «sТМСqШЧМСК»ЭЮРЦКМСКsТ bosiladi quyidagi kШ‘rinshdagi holat ekranda paydo bШ‘ladi. Ekranning qШ‘yi qismida windows commander dasturining funksional tugmachalari berilgan ularning tavsifi qШ‘yidagicha: [F3] -fayl mazmunini kurish uchun; [F4] - fayl mazmunini taxrir kilish uchun; [F5] -fayldan nusxa olish uchun; [F6] -faylni qayta nomlash uchun; [F7] -katalog yaratish uchun; [F8] -fayl va katalog uchirish uchun; [Alt] + [F4] B- Windows (Total) Commanderdasturidan chikish uchun.

Windows (Total) Commander dasturnining quyidagi funksional klaviaturalari mavjud: F1 Help- yordam F2 Reread source window- Oynani qayta Ш‘qish F3 List files- Fayllarni kШ‘rish F4 Edit files- Fayllarni tahrirlash F5 Copy files- Fayllardan nusxa olish F6 Rename or move files- Fayllarni kШ‘chirish yoki qaytadan nomlash F7 Create directory- Katalog ochish F8 Delete files- Fayllarni Ш‘chirish F9 Activate menu above source window (left or right)- Oynani menyu qismiga Ш‘tish F10 Activate left menu or deactivate menu- Oynani menyu qismiga Ш‘tish va undan qaytish ALT+F1 change left drive- Chap drayverni almashtirish

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

ALT+F2 change right drive- O‘ng drayverni almashtirish ALT+F3 Use alternate (external or internal) viewer -Faylni kШ‘rsatish ALT+F4 Exit- chiqish ALT+F5 Pack files- Fayllarni arxivlash ALT+SHIFT+F5 Pack files- Fayllarni arxivlash ALT+F7 Find- qidirish ALT+F8 Opens the history list of the command line- Buyruq satrida qidirilganlar rШ‘yxatini chiqaradi. ALT+F9 Unpack specified files- Fayllarni arxivdan chiqaradi. ALT+F10 Opens a dialog box with the current directory tree- Berilgan katalog uchun daraxt shaklida ichidagilarni chiqaradi. SHIFT+F2 Compare file lists- Taqqoslash SHIFT+F3 List only file under cursor, when multiple files selected- KШ‘pgina ajratilgan fayllar ichidan kursor ostidagi faylnigina kШ‘rsatadi. SHIFT+F4 Create new text file and load into editor- Yangi tekst faylni yaratib uni tahrirga yuboradi. SHIFT+F5 Copy files (with rename) in the same directory- Ayni bir katalog ichida chop etadi SHIFT+F10 Show context menu- fayl menyusini kШ‘rsatadi. SHIFT+CTRL+F5 Create shortcuts of the selected files (Windows 95G‘98G‘NT new shell only)- Bosilgan harflarga Ш‘xshash fayllarni yuklaydi SHIFT+F6 Rename files in the same directory- Ayni katalog ichida fayl nomlarini almashtiradi. SHIFT+ESC Minimizes Windows Commander to an icon- Windows Commanderni minimal darajada kichraytiradi. ALT+left/right Go to previous/next dir of already visited dirs- Oldin kШ‘rilgan katalogga qaytadi. ALT+down Open history list of already visited dirs (like the history list in a WWW browser)- Oldin ochilgan katalogni nomini chiqaradi. NUM + expand selection- Umumiy tanlaydi. NUM - shrink selection- Tanlanganlarni bekor qiladi. NUM* invert selection- Tanlanganlarni bekor qilib, qolganlarini tanlaydi. NUM / restore selection- Tanlanib bekor qilinganlarni qayta tanlaydi. CTRL+NUM+ select all- Barchasini tanlaydi. CTRL+NUM - deselect all- Tanlanganlarni bekor qiladi. ALT+NUM+ select all files with the same extension- Bir xil kattalikdagi fayllarni tanlaydi. CTRL+PgUp or Backspace-Change to parent directory (cd ..)- BoshlanР‘ich menyuga qaytadi. CTRL+

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

CTRL+leftG‘right Open directoryG‘archive and display it in the target window. If the cursor is not on a directory name, the current directory is displayed instead- Kursor ostidagi katalog ichidagilarni yondagi oynada kШ‘rsatadi. CTRL+F1 File display 'brief' (only file names)Fayllarning faqat nomini chiqaradi CTRL+F2 File display 'full' (all file details)-Fayllar haqida tШ‘ХК ЦК’ХЮЦШЭ beradi. CTRL+F3 Sort by name-Nomiga kШ‘ra chiqaradi CTRL+F4 Sort by extension- Turiga kШ‘ra chiqaradi CTRL+F5 Sort by date/time- Sanasiga kШ‘ra chiqaradi CTRL+F6 Sort by size- O‘lchamiga kШ‘ra chiqaradi CTRL+F7 Unsorted- Fayllarni kШ‘rsatishda hech nimaga asoslanmaydi. CTRL+F8 Display directory tree- Katalogni daraxt shaklida chiqaradi. CTRL+F9 Print file under cursor using the associated program- Kursor ostidagi faylni chop etishga beradi. CTRL+F10 Show all files-Barcha fayllarni kШ‘rsatadi. CTRL+F11 Show only programs- Faqat programmalarni kШ‘rsatadi. CTRL+F12 Show user defined files- Foydalanuvchi belgilagan fayllarni kШ‘rsatadi. TAB Switch between left and right file list- Oynalarni biridan ikkinchisiga Ш‘tadi Letter Redirect to command line, cursor jumps to command line- Buyruqlar satriga Ш‘tadi. INSERT Select file or directory.-Fayl yoki papkani tanlaydi. 'Selection with Space'.- Fayl yoki papkani tanlaydi. Belgilangan faylni hajmini kШ‘rsatadi. ALT+ENTER Show property sheet.- FКвХ вШФТ pКpФК бКqТНК ЦК’ХЮЦШЭЧШЦК chiqaradi CTRL+A select all-xammasini belgilaydi CTRL+B Directory branch: Show contents of current dir and all subdirs in one list - bitta darchada xamma papka ichidagi fayllarni kШ‘rsatadi. CTRL+D Open directory hotlist ('bookmarks')-papkani orqa menyusini chiqaradi CTRL+F Connect to FTP server- FTP server server bilan ulaydi CTRL+SHIFT+F Disconnect from FTP server- FTP serverdan uzadi. CTRL+I Switch to target directory-aktiv papkaga murojaat. CTRL+L Calculate occupied space (of the selected files)-ПКвХ бКqТНК ЦК’ХЮЦШЭ chiqaradi CTRL+M Change FTP transfer mode- FTP transfer ni Ш‘zgartirish CTRL+N New FTP connection (enter URL or host address)- yangi FTPni Ш‘rnatish

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

CTRL+P Copy current path to command line - komandalar satriga buyruqni kШ‘chirish CTRL+Q Quick view panel instead of file window - darchada faylni kШ‘rish CTRL+U Exchange directories- darchalarni almashtirish CTRL+C (32 bit) Copy files to clipboard - faylni buferga kШ‘chirish CTRL+X (32 bit) Cut files to clipboard - faylni buferdan Ш‘chirish CTRL+V (32 bit) Paste from clipboard to current dir - faylni buferdan olib qШ‘yish Windows (Total) Commander dasturidan МСТqТsС ЮМСЮЧ, ЭК’ФТНХКЧРКЧТНОФ ДAlt]+[F4] Bo‘xod ЛКЧНТ ЮsЭТНК «sТМСqШЧМСК» МСКp tugmachasi bosiladi. Windows (Total) Commander da yordam olish zarurati tuР‘ilsa, menyu bandlari orasidan Spravka bandi tanlanib (ekran вЮqШrТ qКЭШrТНК УШвХКsСРКЧ) «sТМСqШЧМСК»ЭЮРЦКМСКsТ ЛШsТХКНТ. NКЭТУКНК ФОrКФХТ ЦКЯгЮ ЛКЧНХКrТЧТ ЭКЧХКЛ ХШгТЦ ЦК’ХЮЦШЭХКrТЧТ ШХТsС ЦЮЦФТЧ.

Windows (total) Commander menyusi bilan ishlash Windows (Total) Commander oynasining yuqori qatorida dasturda ishlash menyu bandlari joylashgan. «» mОnвusТ buyruqlar tШ‘plami yordamida atributldarni Ш‘zgartirish, fayllarni arxivlash, arxividan chiqarish, faylni chop qilish fayllarni qismlarga bШ‘lish, kodlash va Windows Commanderdasturidan chiqish kabi ishlar majmuasini bajarish mumkin. -Atributlarni Ш‘zgartiradi; -arxivga joylashtiradi; -arxiv tekshiradi mazmuni bШ‘yicha taqqoslaydi -... yordamida ochadi; -ПКвХ бШssКХКrТ бКqТНК ЦК’ХЮЦШЭ ЛОrКНТ -qancha joy egalashini xisoblaydi -guruhlab qayta nomalaydi -faylni chop qiladi -faylni bШ‘ladi -faylni yiР‘adi -faylni kodlaydi -kodni olib tashlaydi -fayldan chiqadi

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

«» mОnвusТ tШ‘plami yordamida fayllar guruxini ajratish, barcha fayllarni ajratish, ajratishni bekor qilish kabi ishlar majmuasini bajarish mumkin.

-guruhni ajratadi -ajratmani olib tashlaydi -barcha faylarni ajratadi -barcha ajratilgan bekor qiladi -ajrtilganlikni invertirlaydi -ajratilganlikni qayta tiklaydi -kataloglarni taqqoslaydi -yangi kataloglarni belgilaydi, bir xil kataloglarni yashiradi.

“” menyusi buyruqlari yordamida fayllarni qidirish,kataloglar daraxtini kШ‘rish,diskga belgi qШ‘yish bir qator buyruqlar bilan ishlash mumkin. - katalog daraxtini kШ‘rsatadi - fayllarni qidiradi... - diskka belgi qШ‘yadi sТsЭОЦК бКqТНК ЦК’ХЮЦШЭ ЛОrКНТ - katalogni sinxronizatsiyalaydi... - kШ‘p ishlaydigan kataloglarni aniqlaydi - orqaga qaytadi - DOS muxitini yuklaydi - tarmoqli diskni ulaydi.. - tarmoqli diskni ajratadi... - joriy katalogni umumlatiradi... - katalogni oladi... - FTP-serveri bilan boР‘laydi... - yangi FTP bilan boР‘lanadi... - FTP bilan boР‘lanishni bekor qiladi. - seriyerda yashiringan fayllarni kШ‘rsatadi - FTP - rШ‘yxatdan yuklaydi... - port orqali boshqa kompterga boР‘lanadi... darchalar Ш‘rnini almashtradi... -qabul qiladi «» menyusi buyruqlar tШ‘plami yordamida diskdagi fayl va kataloglar бКqТНК ЦК’ХЮЦШЭ ШХТsС ЦЮЦФТЧ. menyusi buyruqlari tШ‘plami yordamida uskunalar paneli, joylarni tШ‘lР‘azish, Ш‘zgarishlarni saqlash kabi ishlarni bajaradi. menyusi buyruqlar tШ‘pХКЦТ вШrНКЦТНК “ ” ЦОЧвЮsТ вШФТ bosh menyuni Ш‘zgartirish mumkin. -ПКвХ бКqТНК qТsqК ЦК’ХЮЦШЭ ЛОrКНТ

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

-fayl xaqida tШ‘ХТq ЦК’ХЮЦШЭ -katalog daraxtini kШ‘rsatadi -tezkor kШ‘rТЧТsСЧТ ЭК’ЦТЧХКвНТ -barcha fayllar -dasturlar -*.* -filtrlar -ism bШ‘yicha saralaydi -turi bШ‘yicha saralaydi -yaratilgan vaqti bШ‘yicha saralaydi -hajm bШ‘yicha saralaydi -saralangan holatda kШ‘rsatadi -teskari tartibda kШ‘rsatadi -oynani yangilaydi “” mОnвusТ -konfiguratsiyani sozlaydi -uskunalar darchasi -Ш‘rnini xotirada saqlaydi -konfiguratsiyani xotirada saqlaydi “” mОnвusТ -Zapusk menyusini Ш‘zgartiradi -bosh menyuni Ш‘zgartiradi Windows (total) Commander da fayllar ustida amallar Windows Commander yuklangandan keyin katalog va fayllar haqida tШ‘liq ЦК’ХЮЦШЭ - yaratilgan sanasi, ismi tШ‘Р‘rТsТНК ЦК’ХЮЦШЭ ШХТsС ЮМСЮЧ ЮsФЮЧКХКr pКЧОХТНКЧ «» ЛКЧНТ ЮsЭТНК «sТМСqШЧМСК» МСКp ЭЮРЦКМСКsТ ЛШsТХКНТ. KКЭКХШРХКr НКrКбЭТЧТ, вК’ЧТ ТМСЦК-ich joylashgan kataloglar haqida ЦК’ХЮЦШЭХКr ШХТsС ЮМСЮЧ ЮsФЮЧКХКr pКЧОХТНКЧ “DrОЯШ” ЛКЧНТ ЭКЧХКЧТЛ «sТМСqШЧМСК» МСКp ЭЮРЦКМСКsТ ЛШsТХКНТ. Kataloglar ichida biror faylni shu rejimda qidirish lozim bШ‘lsa, kataloglar НКrКбЭТНКЧ «» maydonida fayl nomi beriladi. Fayl yoki kataloglarni nushasini olish (kШ‘chirish) [F5] kopiya buyruР‘i qШ‘llaniladi. Buyruq sichqoncha tugmachasi kШ‘rsatkichini [F5] kopiya belgisini keltirilib bosish yordamida amalga oshiriladi. Dastlab kШ‘chirilishi lozim bШ‘lgan fayl va kataloglar ajratilgan foydalanuvchi kШ‘chirilayotgan manzil (disk yoki katalog) kШ‘rsatiladi aks holda ikkinchi darajali nushalanadi. Fayl mazmunini kШ‘rish uchun [F3]- tugmachasi ustiga kШ‘rsКЭФТМС ФОХЭТrТХТЛ ”sТМСqШЧМСК” МСКp ЭЮРЦКsТ ЛШsТХКНТ. DКsЭХКЛ ФОrКФХТ ПКвХ ajratilgan bШ‘lishi kerak. NC farqli Ш‘laroq, WINDOWS COMMANDER da rasmli yoki matnli faylning mazmunini kШ‘rish mumkin. Bu holda kШ‘rsatkich ekranda kШ‘rinmaydi. Faylni taxrir qilish uchun [F4]-Pravka tugmachasidan foydalaniladi. Bu holda kШ‘rsatkich ekranda paydo bШ‘ladi, kerakli taxrir qilishlardan sШ‘ng faylni yana xotirada saqlash mumkin.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Faylni va katalogni qayta nomlash yoki yoki boshqa joyga kШ‘chirish uchun [F6]-я tugmachasidan foydalananiladi. Bu xolda ekranning o‘rta qismida fayl (katalog) ning yangi nomi so‘raladi.

Yangi katalog yaratish uchun [F7]-tugmachasidan foydalaniladi. maydonida katalogga nom berib OK buyruР‘i ЮsЭТНК «sТМСqШЧМСК» ЭЮРЦКsТ ЛШsТХКНТ.

Keraksiz katalogni yoki faylni Ш‘chirish uchun [F8]- tugmachasidan foydlaniladi. O‘chirilayotgan fayl yoki O‘chirilayotgan fayl yoki katalog Ш‘chirilishini tasdiqlash uchun ДЖ ЭЮРЦКМСКsТНКЧ «sТМСqШЧМСК» kШ‘rsatkichi keltirilib bosiladi. O‘chirishni bekor qilish uchun yoki buyruР‘i bajariladi.

ARXIVATORDASTURLAR Arxivatordasturlar - bukompyuterdagima’lumotlarhajminio‘zgartiribmaxsusfayllargaularnijoylashtirad igandasturlar. Ular hajmni o‘zgartirish tezligi va siqish xolatlari bilan ajratiladi. Eng taniqli arxivator dasturlar bu ARJ, RAR va ZIP - UNZIP. Hajmi Ш‘zgargan ЦК’ХЮЦШЭХКr sКqХШЯМСТ ПКвХ - arxiv deb nomlanadi. Arxiv faylning nomi asosan 8 harfdan iborat bШ‘ladi. Uning turi esa asosan 3 harfdan iborat bШ‘lib, quqaysi dasturda yaratilganligini kШ‘rsadi. Masalan: kitob.arj yoki dastur.rar. ArбТЯ ПКвХНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФШ‘rish va ishga tushirish uchun biz shu arxivni arxivator dasturi yordamida ochishimiz zarur. Ammo shunday arxivator dasturlar ЦКЯУЮН, ЮХКr КrбТЯХКrНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛТХКЧ Кrxivni ochmasdan ishlash imkoniyatini yarata oladilar (ZIPMAGIC dasturi). Birinchi bШ‘lib eng taniqli ARJ arxivator dasturi bilan tanishamiz. Ush bu arxivator bita fayldan iborat - ARJ.EXE . ARJ arxivatorni umumiy kШ‘rinishi: ARJ komanda -rejim arxiv fayl nomi fayl nomi. Bu yerda arxiv fayl nomi - ЦК’ХЮЦШЭХКr СКУЦТ Ш‘zgartirilib joylanishi kerak bШ‘lgan arxiv faylgacha tШ‘liq yШ‘l yoki agar fayl shu papkada bШ‘lsa u xolda arxiv

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua fayl nomi. Fayl nomi esa - hajmi Ш‘zgarishi kerak bШ‘lgan fayl yoki fayllar nomlari. Agar kШ‘rsatilgan nomli arxiv fayl topilmasa, u xolda yangi arxiv fayl yaratiladi. Windows operatsion tizim uchun mШ‘ljallangan versiyalari mavjud. Ular oson va bir xil foydalanuvchi interfeysi va yangi imkoniyatlari bilan farklanadi. Ush bu dasturlar nomi haqida arxivatorni kШ‘rsatib turadi. Masalan WINZIP, WINRAR, WINARJ yoki ZIPMAGIC. Arxiv fayl nomi esa endi 8ta harfdan oshirilishi mumkin. Windows uchun yaratilgan arxivator dasturlanning biri bilan tanishaylik. Ushbu dastur nomi WINRAR bШ‘lib, u yordamida siz RAR haqidada ZIP formatli arxivlarni yarata olamiz va ular bilan ishla olamiz. WINRAR dasturini ishga tushirish uchun Pusk menyusining bo‘limida WINRAR guruhini tanlab uning ichida WINRAR programmasini ishga tushiramiz.

Natijada shu dastur oynasi hosil qilinadi. Ushbu oyna har bir WINDOWS oynasiga Ш‘xshab standart interfeysga ega : NOM SATRI (dastur va arxiv fayl nomlari haqidada oynaning asosiy 3 tugmalari kШ‘rsatiladi), MENYU SATRI (dasturning Hamma buyruqlari joylashgan menyu satri), ASBOBLAR PANELI (asosiy buyruqlani bajarish uchun mШ‘ljallangan tugmalar), ISH SOHASI (ТsСМСТ pКpФК ЯК Ю ТМСТНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКr), ВORDACHI MA’LUMOTLAR SATRI (КrбТЯНКРТ ПКвХХКr sШЧТ ЯК ЮХКr СКqТНК ЦК’ХЮЦШЭ). Ushbu dasturda ishlash uchun biz asboblar panelidagi yordamchi tugmalar bilan ishlashni bilishimiz kerak. Yordamchi tugmalar asosiy buyruqlarni bajarish uchun mШ‘ljallangan bШ‘lib qШ‘yidagilardan tashkil topgan. Dastur yordamchi tugmalari

Add - Tanlangan fayllarni arxiv-faylga qШ‘shish. Agar yangi nom kШ‘rsatilsa u xolda yangi arxif-fayl yaratiladi

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

View - Arxiv-fayldan tiklamasdan tezkor holatda u ichidagi ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФШ‘rish

Delete - Arxiv-fayl ichidagi tanlangan faylni Ш‘chirish

Repair xatoli arxiv faylni tШ‘zatish.

Extract Tanlangan fayllarni arxiv-fayldan kШ‘rsatilgan papkaga chiqarish (tiklash)

Test Arxiv-fayldagi fayllarni xatolarga tekshirish

Find Arxiv faylni qidirish

Info Tanlangan fayl haqida ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФШ‘rish

Master Arxivlash yordamchisini ishga tushirish

Dastur menyusi 5 bШ‘limdan iborat bШ‘lib ular , K, , ЯК Ф. UsСЛЮ ЛШ‘limlar yordamida biz kerakli amallarni bajarishimiz mumkin. FAYL MENYUSI (CTRL + O) - Arxiv faylni ochish (CTRL + D) - Asosiy diskni Ш‘zgartirish (CTRL + T) - Asosiy papkani Ш‘zgartirish (CTRL + P) - Arxiv faylga parol Ш‘rnatish (CTRL + C) - Tanlangan fayllarni xotiraga olish (CTRL + V) - Xotirada joylashgan fayllarni chiqarish (CTRL + A) - EФrКЧНКРТ ЛКrМСК ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЭКЧХКsС (+) - EФrКЧНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ sСКrЭ ЛШ‘yicha guruhga olish ( -) - TКЧХКЧРКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКrНКЧ sСКrЭ ЛШ‘yicha guruhdan chiqarish (*) - Guruhdagi fayllarni guruhdan chiqarib, tanlanmagan fayllarni guruhga olish - Dasturdan chiqish KЫ MENВUSI

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

(ALT+A) - TКЧХКЧРКЧ ЦК’ХЮЦШЭХrЧТ ПКвХХКrЧТ КrбТЯРК qШ‘shish (ALT+E) - ArбТЯ ПКвХНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ kШ‘rsatilgan papkaga ochish (ALT+T) - ArбТЯ ПКвХНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ xatolarga tekshirish (ALT+V) - Arxiv fayl ichini kШ‘rish (DEL) - Fayllarni Ш‘chirish (F2) - Fayllarni qayta nomlash (ALT+Q) - Arxivlash usulini Ш‘zgartirish (F3) - Fayllarni qidirish - Arxivlash yordamchisini ishga tushirish (ALT+1) - FКвХ СКqТНК ЦК’ХЮЦШЭЧТ ФШ‘rish (ALT+R) - Arxiv xatolarini tШ‘Р‘irlash (ALT+W) - Arxivdagi Hamma fayllarni chiqarish (ALT+M) - ArxivgaizoxqШ‘shish (ALT+P) - Arxivgaizoxqo‘shish (ALT+L) - Arxivgaizohqo‘shish (ALT+X) - ArxivniSFX (avtomatlashgan) holatigao‘tkazish MENYUSI (CTRL + F) - guruhigaqo‘shish - guruhnisaralash Ы MENYUSI Ф (CTRL + S) - Dasturishlashxolatlarinivaxususiyatlarinio‘zgartirish /Ф - Ko‘rsatilganfaylningishlashxolatlarinivaxususiyatlarinisaqlashyokiko‘rsatilganfay lgaularniqullash Ф - Ekrandagifayllarro‘yxatiningko‘rinishinio‘zgartirish Ф (CTRL + L) - Arxivlashprotokoliniko‘rish Ф Ф - Arxivlashprotokolinitozalash WinRARarxivatorio‘ziyaratadiganarxivfayllariniparolyordamidahimoyalashi mkoniyatigaega. BuninguchunklaviaturadagiCTRL+Ptugmasinibosib, maxsusoynadakrakliparolniikkimartakiritishkrak. Bundan kyin arxivni faqat parol yordamida ochish mumkin.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

WinZIP arxivatori Ikkinchi mashhur arxivator bu WinZIP arxivatoridir. Intrnt tarmoР‘ida kШ‘p fayllar ZIP arxivlarida bШ‘ladi. Bunga asosiy sabab – arxivlangan fayllar tzroq kШ‘chiriladi. Ular bilan ishlash uchun WinZIP arxivatori zarur. Bironta ZIP kngaytirishiga ega faylni ochish uchun uni tanlab, sichqonchaning Ш‘ng tugmasini bosib, hosil bШ‘lgan kontkst menyudan Extract to... buyruР‘ini tanlaymiz va katalogni kШ‘rsatamiz. Bundan kyin WinZIP arxivatori uning ichidagi fayllarni chiqaradi. WinZIP dasturi butun dunyoda kng tarqalgan. Sababi RAR va WinRAR arxivatori Rossiya dasturchilari tomonidan ishlab chiqarilgan va AQSH va vropa kompyuter bozorida kam foydalaniladi. Nazorat savollar 1. Windows (Total) Commander dasturi СКqТНК ЦК’ХЮЦШЭ ЛОrТЧР. 2. Windows (Total) Commander dasturida qШ‘llaniladigan funksional tugmalar va ularning vazifasi haqida tushuncha bering. 3. Windows (Total) Commander dasturida fayllar ustida amallar bajaring. 4. Arxiv va arxivator dasturlar haqida nima bilasiz? 5. АТЧНШаs ЮМСЮЧ вКrКЭТХРКЧ КrбТЯКЭШrХКr ЯКгТПКХКrТЧТ ЭК’rТПХКЛ ЛОrТЧР. 6. АТЧRAR НКsЭЮr вШrНКЦМСТ ЭЮРЦКХКr ЯКгТПКХКrТЧТ ЭК’rТПХКЛ ЛОrТЧР?

MA’RUГA№ 5: ALGORITM VA ALGORITMLASH TUSHUNCHALARI. ALGORITMNING XOSSALARI VA TASVIRLASH USULLARI

Reja: 1. Algoritm tushunchasi, masalalarni algoritmlash 2. Algoritmning asosiy xossalari 3. Algoritmlarni tasvirlash usullari

Tayanch tushunchalar: algoritm tushunchasi, diskretlilik, ommaviylik, natijaviylik, algoritm turlari, algoritmlarni tasvirlash usullari.

Algoritm tushunchasi, masalalarni algoritmlash

Kompyuter Ш‘z hisoblash kuchliligi bilan birga tezkor, ozoda, aniq va shu ЛТХКЧ ЛТrРК “ЛЮЭЮЧХКв ЛОПКСЦ ЛКУКrЮЯМСТ” СТsШЛХКЧКНТ. TЮrХТ ЦКsКХКХКrЧТ вОМСТsСНК undan foydalanganimizda kompyuter biror nimani Ш‘zi Ш‘ylab topadi degan fikrimiz xato, kompyuter ishlashi uchun aniq va tШ‘liq instruksiya kerak bШ‘ladi. Bu yerda biz algoritmni aniqlash tШ‘plamidan biriga kelyapmiz. ALGORITM – so‘nggi natijani hosil qilish uchun kerakli bo‘lgan, biror harakatni amalga oshiruvchi qatiy o‘rnatilgan tartib. Bu Р‘alati tuyulishi mumkin, lekin biz real hayotda algoritmga har doim duch kelamiz. Omadli telefon qШ‘nР‘iroР‘i uchun kerakli bШ‘lgan amallar tartibini Ш‘z ichiga oluvchi telefon- avtomatdan foydalanish instruksiyasi. Maishiy texnikadan foydalanish qoidalari va boshqalar qisqa, tushunarli shaklda bizga u yoki bu holda nima qilishimiz

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua kerakligini xabar qilib, harakatlarimiz algoritmini belgilab beradi. Tarixchi ЦКЭОЦКЭТФХКrЧТЧР ЭК’ФТНХКsСТМСК, (H. ГОЦКЧОФ ТsСХКrТРК qКrКЧР, LОМЭЮrО NШЭОs in Computer Sciece 122 (1981), 1-81), «КХРШrТЭЦ» sШ‘zi buyuk ajdodimiz Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy ismidan kelib chiqqan, uning ЦКsССЮr “KТЭШЛ КХ-jabr va al-ЦЮqШЛШХК” ЭrКФЭКsТ ОsК вКЧК ЛТr ЦКsССЮr “КХРОЛrК” atamasining vujudga kelishiga asos bШ‘ldi. Kompyuter ishi jarayonida boshqariladigan instruksiyalarni ishlab chiqarishning asosi algoritm hisoblanadi. Biroq, biz algoritmdan Ш‘z yozuvlarimizni tШ‘Р‘ridan-tШ‘Р‘ri kompyuterga Ш‘tkaza olmaymiz, chunki ular kompyuter tushunmaydigan, faqatgina insonlar tushunadigan tilda yozilgan. Kompyuter algoritmni tushunishi uchun u mashina tiliga Ш‘giriladi, aynan shunday mashina tilida yozilgan algoritmlar dastur yoki kompyuter dasturi deb ataladi.Quyida biz bu tushunchani joriy kurs asosida yotuvchi algoritm tushunchasi yordamida aniqlashtirishga harakat qilamiz. SHuni ЭК’ФТНХКsС ФОrКФФТ, КНКЛТвШЭНК ЮЦЮЦО’ЭТrШП ОЭТХРКЧ КХРШrТЭЦЧТ КЧТqХКsС ЭЮsСЮЧМСКsТ yШ‘q. Kompyuter texnologiyalari tushunchasiga adekvat bШ‘lgan algoritm ifodasini beramiz: Algoritm – bu masala yechimini hosil qilish uchun boshlanР‘ich informatsiyada amalga oshirish kerak bo‘lgan aniq belgilangan amallar ketma- ketligi. Ixtiyoriy algoritm muhim xossalarga ega:  Algoritmning aniqligi – har bir qadam bajarilishining bir qiymatliligi.  Diskretliligi – masalani yechish jarayonini bajarilish vaqtida kompyuter yoki insonga qiyinchilik tuР‘dirmasligi uchun bir necha sodda bosqichlar (bajarilish qadamlari)ga bШ‘lish.  Ommaviylik–belgilangan masalalar sinfini yechish uchun algoritmning foydaliligi.  Natijaviylik – ШбТrРТ qКНКЦХКrНК НКsЭХКЛФТ ЦК’ХЮЦШЭХКrРК ОРК ЛШ‘lgan kerakli natijani olishga imkon beruvchi algoritmning harakatlar yakuni. Algoritmni tasvirlash usullari Algoritmlarni tasvirlashning turli usullari mavjud. Quyida algoritmlarni tasvirlashning keng tarqalgan usullarini kШ‘rib chiqamiz. 1. Algoritmning so‘zlar yordamida ifodalanishi Avval keltirilgan bir qator misollar inson oР‘zaki nutqida qШ‘llaniladigan sШ‘zlar orqali ifodalangan edi (masalan, kШ‘chadan Ш‘tish algoritmi, Р‘ishtlar sonini hisoblash algoritmi). Algoritmning bunday tasvirlash usulida ijrochi uchun kШ‘rsatma jumlalar orqali kШ‘rsatma shaklida beriladi. QШ‘llanmada, asosan, shu usuldan foydalanamiz. 2. Algoritmning formulalar yordamida ifodalanishi. Bu usul matematika, fizika, kimyo va biologiya kabi fanlarda kШ‘plab qШ‘llanilaniladi. Yodingizda bШ‘lsa, sШ‘zlar yordamida ifodalangan Р‘ishtlar sonini hisoblash algoritmini formula orqali ТПШНКХКРКЧ ОНТФ. FШrЦЮХКНКРТ «+», «–», «», «:» ФКЛТ КrТПЦОЭТФ КЦКХХКrЧТЧР tartibiga rioya qilgan holda bajarilishi ham algoritmga misol bШ‘ladi. Avval ЛОrТХРКЧ ««ax2+ bx+c = 0 (a≠ 0) ФШ‘rТЧТsСТНКРТ ФЯКНrКЭ ЭОЧРХКЦКЧТ вОМСТsС» algoritmining quyidagi formula orqali ifodasi bilan tanishsiz:

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

BТХКsТг, ПШrЦЮХКНКРТ КЦКХХКr ЦК’ХЮЦ ЛТr ЭКrЭТЛ bilan bajarilishi shart. 3. Algoritmning jadval yordamida ifodalanishi. Algoritmning bu kШ‘rinishda berilishi ham sizga tanish. Masalan, matematikada qШ‘llanib kelinayotgan Bradis jadvali deb nomlangan tШ‘rt xonali matematik jadval, lotareya yutuqlar jadvali,Mendeleyev kimyoviy elementlar jadvali. Bunday jadvallardan foydalanish ЦК’ХЮЦ ЛТr КХРШrТЭЦ qШ‘llashni talab etadi. Biror funksiyaning grafigini chizish uchun ham funksiyaning argument qiymatlariga mos qiymatlar jadvalini hosil qilamiz. Bu ham algoritmning jadval kШ‘rinishiga misol bШ‘ladi. 4. Algoritmning grafik shaklda ifodalanishi. Algoritmning bu kШ‘rinishda ifodalanishi matematikada chizilgan grafik, kerakli uyni oson topish uchun dahalarda Ш‘rnatilgan uylarning joylashish sxemasi, avtobuslarning yo‘nalishsxemasi orqali sizga tanish. Algoritmlash asoslarini Ш‘rganishning yana bir qulay grafik shakli – blok-sxema usulidir. Blok-sxemalar bir yoki bir nechta buyruq yoki kШ‘rsatmani aks ettiruvchi maxsus geometrik shakllar – bloklardan tashkil topadi. Bloklar yШ‘nalish chiziqlari orqali tutashtiriladi.

Misol: R radiusli doiraning yuzasini hisoblash algoritmi tuzilsin. Avval aytib Ш‘tilganidek, algoritmda boshlanР‘ich qiymatlar Ш‘rniga ularning nomlari ishtirok etishi mumkin va bu algoritmning ommaviylik xossasiga

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua aloqadorligini bildiradi. Bu masalada ham radiuslar guruhi R nomi bilan berilmoqda va uning joiz boshlanР‘ich qiymati ixtiyoriy haqiqiy son bШ‘lishi mumkin. Eslatib Ш‘tamiz, algoritmda turli nomlar ishtirok etishi va ular boshlanР‘ich qiymatlar va natijalar nomi bШ‘lishi ham mumkin. Masalaning quyida keltirilgan yechimidagi. S nomi masalani yechimi bШ‘ladigan natijalar guruhining nomidir. Bu masala algoritmini ikki xil usulda: sШ‘zlar yordamida va grafik shaklda tuzamiz:

5. Algoritmning dastur shaklida ifodalanishi. MК’ХЮЦФТ, ФШЦpвЮЭОr НКsЭЮrХКr asosida ishlaydi va boshqariladi.Siz hozirgacha MS Word, MS Paint va MS Excel kabi amaliy dasturlar bilan ishladingiz. Lekin har bir amaliy dastur ham juda katta va murakkab algoritmning bir kШ‘rinishidir. Demak, bu kabi algoritmlar bajarilishi uchun ular alРoritm ijrochisiРa, вa’ni kompвutОrРa tushunarli bo‘lishi lozim. Odatda, algoritmning kompyuter tushunadigan tilda yozilishi dastur deb ataladi. Kompyuter tushunadigan til esa dasturlash tili deb ataladi. Jahonda hozirgi kunda minglab dasturlash tillari mavjud va yana rivojlanib bormoqda. Hozirgi kunda keng tarqalgan va Ш‘rganish uchun qulay bШ‘lgan BASIC, Pascal, VBA, Delphi, C dasturlash tillari Ш‘rganiladi. Algoritmning asos turlari QШ‘llanmada, asosan, algoritmuk tafakkurning rivojlantirishini maqsad qilib qШ‘ygan bШ‘lsak-da, algoritm tШ‘Р‘risida tasavvuringizni kengaytirish maqsadida вКЧК ЛК’гТ ЦК’lumotlarni berishni lozim topdik. Har qanday algoritm mantiqiy ЭЮгТХТsСТРК, вК’ЧТ ЛКУКrТХТsСТРК qКrКЛ ЮМС КsШsТв ЭЮrРК ЛШ‘linadi: chiziqli (ketma- ketlik), tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi. Algoritmikada bu algoritmlar asosida turli-tuman yangi algoritmlar hosil qilinadiki, ular ham Ш‘z navbatida mustaqil ahamiyatga ega bШ‘ladi. Chiziqli algoritmlar. Bu turdagi algoritmlarda hech qanday shart tekshirilmaydi. Shu sababli barcha kШ‘rsatmalar ketma-ket bajarib boriladi.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

«G‘ТsСЭХКr sШЧТЧТ СТsШЛХКsС», «DШТrК вЮгТЧТ СТsШЛХКsС» КХРШrТЭЦХКrТ МСТгТqХТ algoritmlarga misol bШ‘ladi. Lekin hayotimizdagi juda kШ‘p jarayonlar shartlar asosida boshqariladi. Tarmoqlanuvchi algoritmlar. ShartgamuvofiqbajariladigankШ‘rsatmalarishtiroketganalgoritmlartarmoqlanuvchi algoritmlarbataladi. Algoritmlarning bu turi hayotimizda har kuni va har qadamda uchraydi. Eshikdan chiqishimiz eshik ochiq yoki yopiqligiga, ovqatlanishimiz, qornimiz och yoki tШ‘qligiga yoki taomning turiga, kШ‘chaga kiyinib chiqishimiz ob-havoga, biror joyga borish uchun transport vositasini tanlashimiz tШ‘lash imkoniyatimiz bШ‘lgan pulga boР‘liqdir. Demak, tarmoqlanuvchi algoritmlar chiziqli algoritmlardan tanlash imkoniyati bilan farqlanar ekan. Avval yoritilgan «KШ‘chadan Ш‘ЭТsС», «KЯКНrКЭ ЭОЧРХКЦКЧТ вОМСТsС» КХgoritmlari ham tarmoqlanuvchi algoritmlarga misol bШ‘ladi.

Berilgan ikkita A va B sonlardan kattasini topish (IKT nomi bilan ataluvchi) algoritmini sШ‘zlar va blok-sxema yordamida tuzing.

Bumisoldanquyidagichaxulosachiqarishmumkin: agarA>Bshartbajarilsa 5- banddagiko‘rsatmabajarilmaydi, aksholda, ya’niA≤ Bbo‘lsa, 4-

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua banddagiko‘rsatmabajarilmaydi. IKTalgoritmitarmoqlanishniyaqqoltasavvurqilishimkoniyatiniberadi. Takrorlanuvchi (siklik) algoritmlar. Masalalarni tahlil etish jarayonida algoritmdagi ba’zi ko‘rsatmalar takroran bajarilishini kuzatish mumkin. Hayotimizda ham juda ko‘p jarayonlar takrorlanadi. Masalan, darslarning har hafta takrorlanishi, har kuni nonushta qilish yoki maktabga borish va hokazo. Ko‘rsatmalari takroriy bajariladigan algoritmlar takrorlanuvchi algoritmlar deb ataladi. Takrorlanuvchi algoritmlar «I := I + 1», «S := S + I» yoki «P : = P * I» ko‘rinishidagi ko‘rsatmalarning ishtiroki bilan ajralib turadi (* – ko‘paytirish amali). Bunday kШ‘rsatmalarning mazmunini tushunish uchun takrorlanishning bir nechta qadamini kШ‘rib chiqamiz. Odatda, yiР‘indi uchun boshlanР‘ich qiymat (ТЧРХТгМСКНКЧ SUMM, вК’ЧТ вТР‘ТЧНТ ЦК’ЧШХТ sШ‘zning bosh harfi) S:= 0 va kШ‘pКвЭЦК ЮМСЮЧ (ТЧРХТгМСКНКЧ PRODUCT, вК’ЧТ ФШ‘pКвЭЦК ЦК’ЧШli sШ‘zning ЛШsС СКrПТ) P: = 1 НОЛ ШХТЧКНТ, МСЮЧФТ ЛЮ qТвЦКЭХКr, вК’ЧТ 0 ЯК 1 ХКr, ЦШs rКЯТsСНК, yiР‘indi va kШ‘pКвЭЦКЧТЧР ЧКЭТУКsТРК ЭК‘sТr ОЭЦКвНТ: 1-qadamda I := 1 bШ‘lsin: S := S + I = 0 + 1 = 1, P := P * I = 1 * 1 = 1; 2-qadam: I := I + 1 = 1 + 1 = 2: S := S + I = 1 + 2 = 3, P : = P * I = 1 * 2 = 2; 3-qadam: I := I + 1 = 2 + 1 = 3: S := S + I = 3 + 3 = 6, P := P * I = 2 * 3 = 6; 4-qadam: I := I + 1 = 3 + 1 = 4: S := S + I = 6 + 4 = 10, P := P * I = 6 * 4 = 24. Algoritmikada, matematikada bunday bШ‘lishi mumkin emas, I = I + 1 deb yozilishi mumkin. Bu yozuvda avval Ш‘ng tomondagi qiymat hisoblanib, sШ‘ng bu qiymat chap tomondagi nomning qiymati deb olinadi. Misol: 1 dan 1000 gacha bШ‘lgan sonlar yiР‘ТЧНТsТЧТ, вК’ЧТ S = 1+2+3+...+1000 ЧТ hisoblash algoritmini tuzing.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

SШ‘zlar bilan ifodalangan algoritmda blok-sxema bilan mutanosiblikni bildirish uchun qavslar ichida izohlar berib bordik. Odatda, takrorlanuvchi algoritmlarda «I:= I+1» ТПШНК sanagich deb yuritiladi. Bu misol yechimini chiziqli algoritm shaklida tashkil etish ham mumkin. Buning uchun arifmetik progressiyaning 1000 ЭК СКНТ вТ‘РТЧНТsТЧТ СТsШЛХКsС ПШrЦЮХКsТНКЧ ПШвНКХКЧТsС ФТПШвК (КХРШrТЭЦЧТ ЦЮsЭКqТХ tuzing). Lekin keying misolda bunday qilish ancha mushkul. Misol: 2 xonali sonlar ichidan raqamlari yiР‘indisi 7 ga teng sonlar yiР‘indisini hisoblash algoritmini tuzing ([a] – a sonining butun qismi, / – bШ‘lish amali).

KШ‘rib Ш‘tilgan algoritmlarga nazar tashlasak, algoritmlar chiziqli, tarmoqlanuvchi yoki takrorlanuvchi qismlardan tashkil topganligini kuzatish mumkin. Demak, inson hayotida uchraydigan algoritmlar, asosan, shu uch turdagi algoritmlarning uzviy birligi sifatida namoyon bШ‘ladi.

Nazorat savollar 1. AХРШrТЭЦ ЭЮsСЮЧМСКsТЧТ ЭК’rТПХКЛ ЛОrТЧР. 2. Algoritm qanday muhim xossalarga ega bШ‘lishi kerak? 3. Algoritm bajarilish uslubiga kШ‘ra qanday turlarga bШ‘linadi? Misollar yordamida tushuntiring. 4. Algoritmlarni yozishning qanday usullarini bilasiz?

MA’RUГA№ 6: PASKAL DASTURLASH TILI, STRUKTURASI VA ALIFBOSI. PASKAL TILINING OPERATORLARI. MASALALARNI KOMPYUTERDA YECHISH BOSQICHLARI

Reja: 1. Dasturlash tillari haqida tushuncha. 2. Paskal dasturlash tilining strukturasi va alifbosi. 3. Paskal dasturlash tilining standart funksiyalari.

Tayanch tushuncha va iboralar: dastur, nishonlar,begin, end,o‘zgarmaslar, o‘zgaruvchi miqdorlar. MК’ХЮЦФТ, ФШЦpвЮЭОr ЭОбЧТФКsТНКЧ sКЦКrКХТ ПШвНКХКЧТsС ТФФТ qТsЦ – texnik ЯК НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭЧТЧР ЮгЯТвХТРТЧТ ЭКХКЛ ОЭКНТ.BЮ ЮгЯТвХТФ ФШЦpвЮЭОr ЭОбЧТФ ЭК’ЦТЧШЭТЧТЧР УКНКХ sЮr’КЭХКr ЛТХКЧ ЭКФШЦТХХКsСТЛ ЛШrТsСТРК ЦШs НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭЧТ СКЦ ФОsФТЧ sЮr’КЭХКr ЛТХКЧ rТЯШУХКЧТsСТРК sКЛКЛ ЛШ‘ladi, va aksincha. Buning sababi ЦК’ХЮЦ, ЦШs НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭsТг СКr qКЧНКв ФШЦpвЮЭОr «qТЦЦКЭЛКСШ Ш‘вТЧМСШq» bШ‘ХТЛ qШХКЯОrКНТ.MК’ХЮЦФТ, ФШЦpвЮЭОrНК ЛТrШr ЦКsКХКЧТ СКХ qТХТsС ЮМСЮЧ КЯЯКХ 48

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua uning qandaydir nusxasi olinadi va algoritmi tuziladi, sШ‘ng mazkur algoritm ЦК’ХЮЦ ЛТr qШЧЮЧ-qoidalar asosida kompyutertushunadigan kШ‘rsatma va buyruqlar shaklida yoziladi. HosilbШ‘lgan matn kompyuter tilida yozilgach, dastur deb ataladi.Demak, dastur – biror masalani yechish uchun kompyuterbajarishi mumkin bШ‘lgan kШ‘rsatmalarning izchil tartibi ekan.Kompyuter uchun dastur tuzish jarayoni dasturlash va dasturtuzadigan kishi dasturchi deyiladi. KШЦpвЮЭОr ЭЮsСЮЧКНТРКЧ«ЭТХ» ОsК dasturlash tili deb ataladi.Dasturlash tillarini shartli ravishda quyidagi uch guruhgaajratish mumkin:

Dasturlash tillari tarixidan. Dasturlashtillari, asosan, ikkinchi jahon urushidan keyinyaratila boshlandi. Ammo uning boshlanishtarixi ancha olis yillarga borib taqaladi.Arxeologik qazilmalarda topilgan spool taxtachada bundan 3800 yil oldin (eramizdanavvalgi 1800- yillar) Bobilda foiz bilan boР‘liqmurakkab amallar algoritmi keltirilgan. Undaaniq masala ishlangan bШ‘lib, agar buР‘doyhosili yiliga 20% dan oshib borsa, uningmiqdori ikki marta Ш‘sishi uchun necha yilva oy kerak bШ‘lish algoritmi tuzilgan. XIX asr fransuz kashfiyotchisi Jozef MariJakkard 1804- yilda yupqa mato ishlab chiqishjarayonida tШ‘quv dastgohlari uchun perfokartani eslatuvchi tasma ishlatgan va shu bilanperfokartaga asos solgan edi.1836- yilda ingliz olimi Charlz Bebbij hozirgi kompyuterlarning bevosita ajdodi bШ‘lmishanalitik mashina ishlab chiqishga kirishdi vabu masalani nazariy hal qildi. Bu mashinaningasosiy xususiyati uning dastur asosida ishlashiva hisob-ФТЭШЛ ЧКЭТУКХКrТЧТ «ОsХКЛ» qolishida edi.

1843- yilda ingliz matematigi Ogasta AdaBayron (Lavleys) – shoir lord Bayronning qizianalitik mashina buyruqlar asosida ishlashilozimligini ЭК’ФТНХКНТ. U ЛОrТХРКЧ sСКrtlarbajarilmagunga qadar qКНКЦХКr ФОЭЦКФОЭХТРТЧТЭК’ЦТЧХШЯМСТ ЛЮвrЮqХКrЧТ вШгНТ. Anashu holat bilan u dasturlash tiliga asos soldi.Mazkur va boshqa kashfiyotlar kompyuteryaratilgach, ularni ishlatish uchun zarurbШ‘lgan til yaratilishini talab etdi.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

PASKAL DASTURLASH TILINING ALIFBOSI Lotin alifbosining 26 ta harfi: Aa, Bb, Cc, Dd, Ee, Ff, Gg,Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Qq, Rr, Ss, Tt, Uu, Vv,Ww, Xx, Yy, Zz ; O‘nta arab raqami: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 ; Arifmetik amal belgilari: + (qo‘shish), – (ayirish),* (ko‘paytirish), / (bo‘lish); Munosabat belgilari: =(teng), <> (teng emas), < (kichik), <=(katta emas), > (katta), > = (kichik emas); Maxsus belgilar: . (nuqta), , (vОrРul), ; (nuqtalТ vОrРul),‘ (apostroП), « (qo‘shtirnoq), ! (undov), ? (so‘roq), % (foiz), $ (dollarbelgisi), @ (tijorat belgisi), & (ampersand), (bo‘shliq, ekrandatasvirlanmaydi), (, ), {, }, [, ] (turli qavslar); Mantiqiy amallar: AND («VA» – mantiqiy kШ‘paytirish amali),OR («ВOKI» – mantiqiy qШ‘shish amali),NOT («EMAS» – mantiqiy inkor amali). Yodingizda bШ‘lsa, nom va qiymati Ш‘zgaradigan miqdorlarhaqida aytib Ш‘tgan edik. Yana dasturlash tillarida quyidagilarqШ‘llaniladi: Konstantalar (o‘zgarmaslar) – dastur ishlashi davomidaqiymati Ш‘zgarmaydigan miqdorlar; O‘zgaruvchilar – dastur ishlashi davomida qiymati Ш‘zgaradiganmiqdorlar; Algebraik ifodalar – arifmetik amallar bilan boР‘langanШ‘zgarmaslar, Ш‘zgaruvchilar va funksiyalar; Operatorlar – dasturlash tilining biror tugallangan amaliniberish uchun mШ‘ljallangan buyruР‘i, opОrКЭШrХКr BASIC НК «:»ЛТХКЧ, PASCAL ЯК DELPHI НК «;» ЛТХКЧ КУrКЭТХКНТ; Funksiya va protseduralar – Ш‘z nomiga ega bШ‘lgan alohidadastur qismlari (bloklari). Ularga asosiy dasturdan murojaatetiladi; Nishonlar – dasturda boshqarish uzatilayotgan operatorniko‘rsatadi. Har bir dasturlash tili yuqoridagi tushunchalar bilanboР‘liq Ш‘z sintaksisiga, maxsus xizmatchi sШ‘zlariga ega. Dasturyozishdan avval unda ishtirok etadigan miqdorlarni aniqlab olish,Ш‘zgaruvchilarga nom berish va ularni tavsiflash (turini kШ‘rsatish)kerak bШ‘ladi. Shundan sШ‘nggina dasturning asosiy qismiboshlanadi. Har qanday dasturlash tili, odatda, quyidagi ikkiqismdan tashkil topadi: • tavsiflash qismi, PASCAL va DELPHI da VAR xizmatchisШ‘zi bilan boshlanib va BEGIN xizmatchi sШ‘zidan oldintugaydi; • asosiy qism, PASCAL va DELPHI da BEGIN xizmatchisШ‘zi bilan boshladi hamda END xizmatchi sШ‘zi biantugaydi. Dasturlash tillarida asosan uch xil: Ш‘zgarmas, Ш‘zgaruvchi(masalan, A tokcha) va massiv (jadval, masalan, biz ishlatgan qavatlitokchalar) kШ‘rinishidagi miqdorlar qШ‘llaniladi. Ular belgili, satrli,mantiqiy va sonli turdagi qiymatlarni qabul qilishi mumkin. O‘zgarmas miqdorlar Belgili o‘zgarmaslar ajratish belgisi ichiga olingan bitta belgi- harf, raqam yoki maxsus belgidan iborat. MasКХКЧ: ‘К‘; ‘B‘; ‘9‘; ‘-‘ ЯКСШФКгШ

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Satrli o‘zgarmaslar uzunligi 255 ta belgidan oshmagan vaapostrof ichiga olingan СКrП, rКqКЦ ЯК ЦКбsЮs ЛОХРТХКr ФОЭЦКФОЭХТРТНКЧТЛШrКЭ. MКsКХКЧ: ‘TШsСФОЧЭ‘; ‘A 549‘;‘***.‘; ‘37%‘; ‘A = ‘;‘..-...-‘ ЯК СШФКгШ Mantiqiy o‘zgarmaslar faqat True (rost) yoki False (yolР‘on)qiymatlardan birini qabul qiladi. Sonli o‘zgarmaslar ikki turda – butun yoki haqiqiy bШ‘lishimumkin. Haqiqiy sonlar Ш‘z navbatida qШ‘zР‘almas nuqtali vaqШ‘zР‘aluvchi nuqtali sonlarga bШ‘linadi. Qo‘zР‘almas nuqtali sonlar – Ш‘nli kasr kШ‘rinishidagisonlardir. Masalan: – 2.753; 283.45; 0.517; – 0.0013. Qo‘zР‘aluvchi nuqtali sonlar – eksponensial kШ‘rinishda ifodalangansonlardir. Sonlarni bu usulda yozish juda kichik yokijuda katta sonlarni ifodalashda qШ‘l ФОХКНТ. MКsКХКЧ, 3400000000= 3,4·109 sШЧТ 3.4E9 kabi eksponensial kШ‘rinishda yoziladi. Eharfidan oldin yozilgan son mantissa, E harfidan keyin yozilganson esa tartib deb ataladi. Mantissa butun yoki qШ‘zР‘aluvchinuqtali shaklda berilishi, tartib esa faqat butun son bШ‘lishimumkin. Misol: 37.3879 E-3 = 0.0373879; 5.31 E+5 = 531000;- 0.075 E-5 = -0.00000075; - 2.37 E-4 = -0.000237 O‘zgaruvchi miqdorlar Dasturning bajarilish jarayonida qiymati Ш‘zgaradiganmiqdorlar o‘zgaruvchi miqdorlar yoki qisqacha o‘zgaruvchilardeyiladi. Masalan:abc; son; mening_ismim; institut. Paskal tilida Ш‘zgaruvchilarning nomida qШ‘llanilgan katta vakichik lotin harflari farqlanmaydi. Masalan, karra, Karra, kArRanomlar bitta Ш‘zgaruvchini bildiradi. Bunday yozish xizmatchisШ‘zlar uchun ham Ш‘rinlidir. Dasturda Ш‘zgaruvchilarni tavsiflash Var xizmatchisШ‘zi bilan boshlanadi. O‘zgaruvchilarni tavsiflashning umumiy kШ‘rinishi: Var a,b:real; x,y:integer; Quyidagi jadvallarda butun sonli Ш‘zgaruvchilarnitavsiflash uchun maxsus sШ‘zlar, ularga mos qiymatlar chegarasiva egallaydigan xotira hajmi keltirilgan: Butun (integer) tipdagi Ш‘zgaruvchilar:

Haqiqiy (real) tipdagi Ш‘zgaruvchilar: PASKALda Qiymatlar chegarasi Egallaydigan xotira hajmi Real 2.9e-39 . . 1.7e38 6 bayt 51

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Single 1.5e45 . . 3.4e38 4 bayt Double 5.0e-324. . 1.7e308 8 bayt Extended 3.4e-4932 . . 1.1e4932 10 bayt Comp -9.2e8 . . 9.2e18 8 bayt BК’гТ stКnНКrt ПunФsТвКlКr vК КlРОЛrКТФ ТПoНКlКr FЮЧФsТвК ЭЮsСЮЧМСКsТ sТгРК ЦКЭОЦКЭТФК ПКЧТНКЧ ЦК’ХЮЦ.FЮЧФsТвКХКrЧТЧР xususiyatlariga qarab turli sinflarga ajratgansiz.Masalan, chiziqli, kvadratik, ЭrТРШЧШЦОЭrТФ ЯК СШФКгШ. SСЮЧНКвПЮЧФsТвКХКrЧТЧР ЛК’гТХКrТНКЧ НКsЭЮrХКsС ЭТХХКrТНК СКЦ ПШвНКХКЧТХКНТ.DКsЭЮr «ЭЮsСЮЧКНТРКЧ» ПЮЧФsТвКХКr standart funksiyalardeb yuritiladi. Quyida ba’гТ sЭКЧНКrЭ ПЮЧФsТвКХКrЧТ ФОХЭТrКЦТг:

Nazorat savollari 1. Dastur deb nimaga aytiladi? 2. Dasturlash tili deganda nimani tushunasiz? 3. Dasturlash tilining asoschisi deb kim tan olingan? 4. Dasturlash tilining alifbosi haqida sШ‘zlab bering. 5. Operator nima? 6. O‘zgarmas va Ш‘zgaruvchan miqdorlar haqida sШ‘zlab bering. 7. Dastur qanday qismlardan tashkil topadi? 8. Dasturning tavsiflash qismida nimalar tavsiflanadi? 9. Miqdorlar qanday turdagi qiymatlarni qabul qilishi mumkin? 10. Belgili Ш‘zgarmas deganda nimani tushunasiz? Misollar keltiring. 11. Satrli Ш‘zgarmaslarning belgili Ш‘zgarmaslardan farqi nimada? 12. Sonli Ш‘zgarmaslarning qanday turlarini bilasiz? 13. Mantiqiy Ш‘zgarmaslar qanday qiymatlarni qabul qilishi mumkin? 14. O‘zgaruvchilarning Ш‘zgarmaslardan farqi nimada? 15. O‘zgaruvchilarni tavsiflash uchun Paskalning qaysi xizmatchi sШ‘zidan

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

foydalaniladi? 16. Sonli Ш‘zgaruvchilar necha turga bШ‘linadi? 17. Butun sonli Ш‘zgaruvchilarning turlariga misollar keltiring. 18. Haqiqiy sonli Ш‘zgaruvchilarning turlariga misollar keltiring.

MA’RUГA№ 7,8: MICROSOFT OFFICE AMALIY DASTURLAR PAKETI MS WORD DASTURIDA HUJJATLARNI YARATISH VA TAHRIRLASH.MS WORD DASTURIDA MUNDARIJALAR, KOLONTITULLAR, KO‘CHIRMALAR VA GIPERBOG‘LANISHLARNI SHAKLLANTIRISH.

Reja: 1. MТМrosoПt OППТМО pКФОtТ СКqТНК mК’lumot. 2. Microsoft Office paketining turlari. 3. Matn muharriri qo‘shimcha imkoniyatlari. 4. Word matn muharriri СКqТНК mК’lumot. 5. Mundarijalar, kolontitullar, ko‘chirmalar va giperboР‘lanishlarni shakllantirish.

Tayanchtushunchalar: MicrosoftWordmatnmuharriri, Microsoft Excelelektronjadvali, MicrosoftPowerPointtaqdimotchisi, MicrosoftAccess ma`lumotlarombori.

Amaliy dasturlar foydalanuvchi tomonidan aniq amallar bajarilishini ta`minlaydi. Amallarga misol keltirsak unga matn kiritish, rasm chizish, fototasvirlarni qayta ishlash, illustrasiya, video ma`lumotlarni qayta ishlash, audio ma`lumotlarni qayta ishlash, aloqa Ш‘rnatish, hisob – kitob ishlari kabi amallar misol bШ‘la oladi Amaliy dasturlardan keng tarqalganlaridan biri Microsoft Office paketidir. Microsoft Office paketi Microsoft firmasi tomonidan ishlab chiqariladi va er yuzining barcha davlatlarida aynan shu paketdan foydalanib kelinmoqda. Microsoft Office dasturlar paketi Ш‘z ichiga bir necha amaliy dasturlarni mujassamlashtirgan. Bu dasturlarga Microsoft Word matn muharriri, Microsoft Excel elektron jadvali, Microsoft Power Point taqdimotchisi, Microsoft Access ma`lumotlar ombori, Microsoft FrontPage Web sahifalarni tayyorlovchisi va Outlook Express elektron pochta orqali ma`lumotlarni uzatish va qabul qilish maqsadida ishlatiladigan dasturlar kiradi. Yuqorida aytib Ш‘tilgan barcha dastular yoki hech bШ‘lmaganda bittasi Ш‘rnatilishi kerak bШ‘lsa u holda Microsoft Office paketi inisializasiya qilinadi. Inisializasiya jarayoni odatda Windows operasion tizimsi Ш‘rnatilgandan keyingina amalga oshiriladi. Sababi Ш‘rnatilishi kerak bШ‘lgan paket Windows muhitiga moslashtirilgan. Office dasturlarining mavjudligi foydalanuvchini tШ‘liq qondira oladi. Office paketini Ш‘rnatishdan oldin, biz Ш‘rnatayotgan kompyuterning xotira zaxirasining mavjudligi, paket tarkibidagi dasturlarning zarurligini va qaysi komponentlarning talab etilishini bilishimiz shart. Inisializasion dastur odatda

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua ancha katta hajmga ega bШ‘lganligi tufayli arxivlangan holatda kompakt disklarda (CD-R) va mantiqiy disklarda (vinchesterlarda) yozilgan bШ‘ladi. Office paketining turli versiyalari mavjud. Ularga misol qilib Office 95, OSR, OSR2, malakali foydalanuvchilar uchun Office 97 pro, yuqori interfeysga ega Office 2000, Office XP va h.k.z.lar. Yana shuni ta`kidlash joiski, har bir versiya ishlanmasining to keyingi versiya chiqqunicha ularning yangi ishlanmalari tavsiya etib borilgan va Office ning yangi imkoniyatlari qШ‘shimcha qilib borilgan. Microsoft Office dasturlar paketining rivojlanishi qisqacha quyidagi jadvalda keltirilgan.

Microsoft Office versiyasi Tarkibidagi Ishlab chiqarilgan yili dasturlar soni Microsoft Office 95 3 1995 Microsoft Office 97 4 1997 Microsoft Office 2000 5 2000 Microsoft Office XP 5 2001 Microsoft Office 2003 7 2003 Microsoft Office 2007 9 2006 Microsoft Office 2010 9 2009 Microsoft Office 2013 12 2013

Officening versiyasi Ш‘zgarishi bilan uning tarkibidagi dasturlarning versiyalari Ш‘zgarib boradi. Har bir versiyaning Ш‘zgarishi, uning imkoniyatining kengaytirilishi, qulay interfeysi va foydalanuvchiga taqdim etilgan qulayliklari bilan farq qiladi. Undan tashqari paket versiyasining Ш‘zgarishi bilan uning hajmi ham kattalashadi, aniqroР‘i Office tarkibidagi dasturlarning imkoniyatlari oshgan sari hajmi ham oshadi. Office tarkibidagi dasturlar uning komponentlarini tashkil etadi. KШ‘pgina vaqtlarda Ш‘xshash Office paketlari Ш‘xshash kompyuterlarda ornatilgandan sШ‘ng turli hajmlarni egallaydi. Bunga sabab komponentlarning o‘rnatilganligidadir, ya`ni har bir komponent Ш‘zining hajmiga ega. Demak paketning qaysi komponentlari yoki dasturlari Ш‘rnatilganligidadir. Microsoft Word matnlar taxrirlovchisi kШ‘p amalli dasturdan iborat matn muharriri bШ‘lib, Microsoft Office paketining asosiy dasturlaridan biri xisoblanadi. Matnni taxrirlashning asosiy bosqichlarini quyidagicha ta`riflash mumkin: xujjatni yaratish, saqlash, Ш‘zgartirish, bezash, bir nechta xujjatdan bir butun xujjat yaratish va x.k. Ushbu matn muharririning imkoniyatlarini quyida keltirilgan ba`zi amallardan xam bilish mumkin:  Matnning orfografiyasi va grammatikasini tekshi rish.  Jadvallar bilan ishlash, ularning chegaralari va ichki rangini tanlash.  Rasm chizish.  Elektron xujjatlarni yaratish, Saqlash, taxrir qilish va x.k.  Elektron pochta qutisidan olingan xabarlarni taxrirlash va boshqa imkoniyatlar kiradi. 54

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Zamonaviy kompyuterlarning dasturiy ta`minotining tarkibiy qismiga kiruvchi MICROSOFT OFFICE paketidagi asosiy vositalardan biri jadval prosessori deb ataluvchi EXCEL dasturidir. EXCEL WINDOWS operaFsion qobiР‘i boshqaruvida elektron jadvallarni tayyorlash va ularga ishlov berishga mШ‘ljallangan. Elektron jadvallar asosan iqtisodiy masalalarni yechishga mШ‘ljallangan bШ‘lsa-da, uning tarkibiga kiruvchi vositalar boshqa sohaga tegishli masalalarni yechishga xam, masalan, formulalar bШ‘yicha xisoblash ishlarini olib borish, grafik va diagrammalar kШ‘rishga xam katta yordam beradi. Shuning uchun EXCEL dasturini Ш‘rganish muhim axamiyat kasb etadi va xar bir foydalanuvchidan EXCEL bilan ishlay olish kШ‘nikmasiga ega bШ‘lish talab etiladi. Inson Ш‘z ish faoliyati davomida kШ‘pincha biror kerakli ma`lumot olish uchun bir xil, zerikarli, ba`zida esa, murakkab bШ‘lgan ishlarini bajarishga majbur bШ‘ladi. MICROSOFT EXCEL dasturi mana shu ishlarni osonlashtirish va qiziqarli qilish maqsadida ishlab chiqilgandir. MICROSOFT EXCEL elektron jadvali hisoblash vositasi sifatida qaralib, iqtisodiy va moliyaviy masalalarni yechishda yordam beribgina qolmay, balki xar kungi xarid qilinadigan ozik-ovqatlar, uy-rШ‘zР‘or buyumlari hamda bankdagi xisob raqamlari xisob-kitobini olib borishda xam yordam beruvchi tayyor dasturdir. Microsoft PowerPoint — universal, imkoniyatlari keng bШ‘lgan, kШ‘rgazmali grafika amaliy dasturlari sirasiga kiradi va matn, rasm, chizma, grafiklar, animasiya effektlari, ovoz, videorolik va boshqalardan tashkil topgan slaydlarni yaratish imkonini beradi. Slayd — ma`lum bir Ш‘lchamga ega bШ‘lgan muloqot varaqlari xisoblanadi. Unda biror maqsad bilan yaratilayotgan namoyish elementlari joylanadi. Slaydlar ketma-ketligidan iborat tayyor kШ‘rgazmani komp`yuter ekranida, videomonitorda, katta ekranda namoyish qilish mumkin. KШ‘rgazmani tashkil qilish — slaydlar ketma-ketligini loyixalash va jixozlash demakdir. Taqdim etish axborot texnologiyasining samaradorligi kШ‘p jixatdan taqdim etuvchi shaxsga, uning umumiy madaniyati, nutk madaniyati va x.k.larga boР‘liq ekanligini xam unutmaslik lozim. PowerPoint dasturi MICROSOFT firmasining WINDOWS qobiР‘i ostida yaratilgan bШ‘lib, ushbu dastur prezentasiyalar (Taqdimot qilish, ya`ni tanishtirish) bilan ishlash uchun eng qulay bШ‘lgan dasturiy vositalardan biridir. Dasturdagi asosiy tushunchalar bu — slayd va prezentasiya tushunchalaridir. Prezentasiya (Taqdimot) — yaratilayotgan slaydlar turkumi va uni namoyish etish uchun beriladigan fayl nomi. Microsoft Offise Acces 2003. MК’ХЮЦЧШЭХКr ШЦЛШrТЧТ ЛШsСqКrТsС ЮМСЮЧ ОЧР qulay MOBT lardan biri. Bu dasturning qulayligi shundaki, unda barcha ishlar SQL yoki Delphi dagidek dasturlash orqali emas, balki instrumental yШ‘l bilan bajariladi. Bu esa dasturlashni tushunmaydigan odamga ham MO bilan ishlash ТЦФШЧТвКЭТЧТ ЛОrКНТ. AММОs 2003 ЦК’ХЮЦШЭХКr УКНЯКХ ФШ‘rinishda ifodalanadi. Jadval ustunlari maydonlar, satrlari esa yozuvlar deb yuritiladi. Accesdan chiqib

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

ФОЭЦКsНКЧ ЭЮrТЛ вКrКЭТХРКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКr ШЦЛШrТ ЮМСЮЧ ПШrЦКХКr ЯК гКproslar yaratish mumkin.

Matn muharriri va uning qo‘shimcha imkoniyatlari

SСКбsТв ФШЦpвЮЭrЧТЧР СКr ЛТr ПШвНКХТЧЮЯМСТsТНК ЭЮrХТ СЮУУКЭ ЯК ЦКЭЧХКrЧТ tayyorlash zaruriyatlari tuР‘ТХКНТ. SСКбsТв ФШЦpвЮЭrХКrЧТЧР ЛЮ ТsСРК УКХЛ qТХТЧТsСТ foydalanuvchi uchun va hujjatlarning sifatini oshiradi. Foydalanuvchi hujjatni kiritib, xohlagancha uni ekranda Ш‘гРКrЭТrТЛ, ЦКФЭТЧТ СШsТХ qТХКНТ. PrТЧЭr ЛЮ ЦКФЭЧТЧР МСТrШвХТ, sТПКЭХТ ЧЮsбКsТЧТ qШg‘ozga kШ‘МСТrТЛ ЛrКНТ. BЮ qЮХКвХТФХКrЧТ ЦКЭЧ ЭКСrТrХКРТМСХКrТ НЛ КЭКХЮЯМСТ ЦКбsЮs НКsЭЮrХКr ЛrКНТ. BЮ НКsЭЮrХКr imkoniyatlariga qarab quyidagi turlarga bШ‘linadi:  КЭЧ ЭКСrТrХКРТМСХКrТ;  КЭЧ ЦЮСКrrТrХrТ ;  КЭЛЮШЭ sТsЭЦКХКrТ. Matn tahrirlagichlari dastur matnlarini kiritish, Ш‘zgartirish, kШ‘chirish, nusxasini qoР‘ozga kШ‘chirish kabi imkoniyatlarga ega. Ular dasturlash sistmalari tarkibida bШ‘ladi. Bunga Turbo C, Turbo Pascal kabi dasturlar misol bШ‘la oladi. Hujjat tahrirlagichlari hujjatni tahrirlash, turli shriftlardan foydalanish, satrlar orasidagi intrvallarni Ш‘rnatish, sahifalash, formulalarni yozish, jadval, diagrammalarni chisish va hokazo imkoniyatlarga ega. Bu tahrirlagichlarga Microsoft Word va hokazolar misol bШ‘la oladi. Ayniqsa matbuot sistmalari nashriyotchilar mhnatini mashaqqatli, zararli jarayonlardan xalos qilish bilan birga nashriyot mahsulotlari sifatini oshirdi. Bu sistmalar asosida jurnallar, kitoblar, turli prospktlarni yuqori sifatli maktlarini tayyorlash mumkin. Kichik hajmdagi nashr matriallari uchun Aldus Page Maker sistmasidan, katta hajmdagi matriallar (kitob va jurnallar) uchun Color Ventura sistmalaridan foydalangan qulayroq. Quyida biz kng tarqalgan ruscha va lotincha matnlar bilan ishlaydigan Word tahrirlagichi tavsifini kltiramiz.

Word matn muharriri MS WORD – bu matnli hujjatlarni tuzish, kШ‘zdan kechirish, tahrir qilish va chop etish uchun xizmat qiluvchi va Windows office dasturlari guruhiga kiruvchi matn muharriridir. MS WORD yordamida ixtiyoriy kШ‘rinishdagi hujjatni juda tez va yuqori sifatda tayyorlash mumkin. Dasturning yana bir qulaylik tomoni shundan iboratki, ЮЧНК ЛТr ЧОМСЭК СЮУУКЭХКr ЛТХКЧ, вК’ЧТ ЮХКrЧТ qШ‘shish, biridan ikkinchisiga kerakli joyni olib kШ‘chirish, matn yoniga tasvir tushurish, harflarni istalgan shaklda yetarlicha katta formatda chop etish mumkin. WORD matn muharriri imkoniyatlari:  matnni kiritish, tahrir qilish va kШ‘zdan kechirish;  matn qismini ajratish va uni kerakli joyga nusxalash;  matematik, kimyoviy formulalarni yozish;

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

 har xil shriftlarda – oddiy, quyuq, oР‘ma,tagiga chizib yozish;  matnda har xil shakl, grafik va rasmlardan foydalanish;  matnning orfografiyasi va grammatikasini tkshirish;  jadvallar bilan ishlash, ularning chgaralari va ichki rangini tanlash;  elktron hujjatlarni yaratish, saqlash, tahrir qilish va h.k; MS WORD – КвrТЦ «ФКЦМСТХТФХКr»НКЧ СКЦ СШХТ ОЦКs. MКsКХКЧ: ЦКЭОЦКЭТФ ifodalar va kimyoviy formulalarni kiritishda katta qiyinchiliklar mavjud. Bundan tashqari, juda murakkab strukturali poligraf (atlaslar, albomlar va jurnal muqovalari) materiallarini tyyorlashda noqulayliklar yuzaga keladi. Word 2013 matn muharririni ishga tushirish uchun ish stolidagi uning yorliР‘ini, ya'ni quyidagi rasmni toping va ustiga sichqoncha kШ‘rsatkichini olib klib, chap tugmachasini ikki marta tzlikda bosing. Agar bu rasmchani ish stolidan topa olmasangiz, ekranning quyi qismida joylashgan satr (Masalalar panХТ)НКРТ «PЮsФ» Цnyusi ustiga sichqoncha kШ‘rsatkichini olib klib chap tugmachasini bir marta bosing. WORD matn protsessori Microsoft firmasining maxsuli bШ‘lib, u WINDOWS Operatsion tizimsi muxitida ishlaydi. U ЦКЭЧХТ ЯК РrКПТФХТ ЦК’ХЮЦШЭХКr ustida yuzlab amallar bajarish imkoniyatiga ega bШ‘lgan protsessor hisoblanadi. Microsoft Word dasturini ishga tushirish uchun quyidagi buyruqlar ketma- ketligi bajariladi. Ф → → MТМrШsШПЭ АШrН Microsoft Word dasturi ishga tushirilgandan sШ‘ng ekranda WORD oynasi hosil bШ‘ladi.

Bu oynada foydalanuvchiga ish jarayoniga zarur bШ‘ladigan menyular satri, asboblar paneli va boshqa buyruqlar keltirilgan bШ‘ladi.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Oynadagi kyingi qator — Mnyular qatorirasmdagimenyularidan iborat bШ‘lib,

ularning har biri Ш‘zining maxsus buyruqlariga ega. Mazkur menyular har biri hujjatlar tayyorlashda muhim ahamiyatga ega.

Word dasturida yangi fayl yaratish uchun menyusining bandi tanlanadi. Natijada nomli yangi hujjat namoyon bШ‘ladi. Word dasturida yaratilgan hujjat quyidagi fayl kengaytmalar bilan saqlanadi: .doc, .docx, .pdf, .htm, .html, .RTF. Yaratilgan hujjatni saqlash uchun menyusiningbandi tanlanadi. Saqlanayotgan fayl avtomatik tarzda sistema katalogiga Doc1 nomi bilan saqlanadi. Menyular tarkibidagi uskunalar bilan ishlashda bizga tezkor tugmalar ham yordam beradi ular quydagi tugmalar: (Ctrl+B)- kiritilgan matnni qalin qilib yozish (Ctrl+I)- kiritilgan matnni qiya qilib yozish (Ctrl+u)- kiritilgan matinni tagiga chizib yozish (Ctrl+L)- kiritilgan matnni chapdan yozish (Ctrl+E)- kiritilgan matnni Ш‘rtadan yozish (Ctrl+R)- kiritilgan matnni Ш‘ngdan yozish (Ctrl+J)- kiritilgan matnni bir tekisda yozish (Ctrl+X)- kiritilgan matnni qirqib olish (Ctrl+C)- kiritilgan matnni nusxalab olish (Ctrl+V)- nusxalangan matnni joylashtirish (Ctrl+S)- kiritilgan matnni saqlash (Ctrl+A)- kiritilgan matnni belgilash WORD matn muharririda shrift bilan ishlashda biz quyidagi amallarni bajaramiz.

Bizga krak bШ‘lgan fayl joylashgan papkani topish uchun biz chap tomondagi soxa yoki yuqoridagi ruyxatdan foydalanamiz. Faylni qidirish jarayonida yuqorida joylashgan - oldingi oyna kШ‘rinishiga qaytish, - yuqoridaga papkaga chiqish, k - IЧЭrЧЭНК ТгХКsС, - tanlangan fayl yoki papkani Ш‘chirish, k - yangi papka yaratish, - papka va fayllar kШ‘rinish holatini Ш‘гРКrЭТrТsС (ФТМСФТЧК вШФТ ФКЭЭК ЛХРТХКr, rЮвбКЭ вШФТ УКНЯКХ ФШ‘rinishi), - har xil yordamchi imkoniyatlar. Shu bilan birga fayl qidirish jarayonida ЛТг ШвЧКНК ПКqКЭ ЛТгРК ФrКФ ЭЮrХТ ПКвХХКr ФШ‘rinishini ta'minlashimiz mumkin. Buning uchun pastki qismda joylashgan ruyxatdan foydalanamiz.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

3. - - Ekranda ochilgan dokumntni (faylni) xotiraga saqlab qШ‘yish. Agar fayl ilgari saqlangan va nomlangan bШ‘lsa u holda shu tugmani bosganimizda faylni Ш‘zgargan holati uning eski holatining Ш‘rniga yoziladi.Agar fayl yangi bШ‘lsa u holda shu tugmani bosganimizdan kyin ekranda quyidagi oyna hosil bШ‘ladi.

SСЮ ШвЧК ШrqКХТ ЛТг вКЧРТ ПКвХ УШвХКЧТsСТ ФrКФ ЛШ‘lgan papkani topib, yangi fayl nomini sШСКРК вШгКЦТг. KвТЧ tugmasini bosamiz va natijada shu fayl xotiraga saqlanadi. - - Ekrandaochilganfaylnibosmagachiqarish. - - Bosmagatayyorlanganhxujjatnisaxifagajoylashishinioldindanko‘rish.

UsСЛЮ ЭЮРЦКЧТ ЛШsРКЧТЦТгНКЧ ФвТЧ ОФrКЧНК qЮвТНКРТ ШвЧК СШsТХ ЛШ‘ladi. Va shu oyna orqali biz matnni, jadvallarni va rasmlarni varaqda joylashganligini kШ‘rТsСТЦТг ЦЮЦФТЧ. UsСЛЮ ШвЧКЧТЧР вЮqШrТ qТsЦТНК ЛТr ЧМСЭК ЭЮРЦКХКrЧТ kШ‘rishimiz mumkin. Shu tugmalarning vazifalari bilan tanishaylik:

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

-Faylni bosmaga chiqarish.

- KШ‘rish (kursor lupa) yoki uzgartirish (oddiy) holatiga Ш‘tish - Ekranda bitta varaqa kШ‘rinish holatiga Ш‘tish

- Ekranda bir nchta varaqa kШ‘rinishi holatiga Ш‘tish - k ni kШ‘rish masshtabini Ш‘zgartirish - Ekran chap va yuqori qisimlardagi chizgichlarning kШ‘rish yoki kШ‘rinmasligi - Matnni bitta varaqga siР‘dirish - Butun ekran holatiga Ш‘tish

- Oddiy ekran kШ‘rinishiga (taxrirlash holatiga) qaytish.

6. -Orfografiya - Matnning (rus va ingliz tilida yozilgan bШ‘lsa) imlo xatolarni tkshirish Ushbu tugmani bosganimizdan kyin ekranda quyidagi oyna xosil qilinadi va shu oyna orqali biz matnni imlo xatolarga tkshirishimiz mumkin. Tugma bosilgandan kyin ekranda quyidagi oyna xosil qilinadi.

Ushbu oynaning yuqori qismida xato sШ‘z joylashgan matn qismi kШ‘rsatiladi. Pastki qismda esa shu sШ‘zni Ш‘rniga qШ‘yish mumkin bШ‘lgan sШ‘zlar namunalar (variantlar) rШ‘yxati. Sichqoncha yordКЦТНК ФrКФХТ ЯКrТКЧЭЧТ ЭКЧХКЛ Ш‘ng tomondagi tugmasini bosamiz va natijada xato sШ‘z Ш‘rniga biz tanlagan variant yoziladi. Agar kШ‘rsatilgan xato sШ‘z tШ‘Р‘ri yozilgan bШ‘lsa u xolda Ш‘ng tomondagi tugmasini bosamiz va natijada shu sШ‘z Ш‘zgarmay qoladi. O‘ng tomondagi tugmasi yordamida esa kШ‘rsatilgan xato sШ‘zni butun matnda Ш‘zgartirmay qoldiramiz. Agar butun matndagi xato 60

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua sШ‘zlar xammasini tШ‘Р‘ri variant bilan almashtirmoqchi bШ‘lsangiz u xolda tugmani bosamiz. O‘ng tomondagi tugma yordamida esa xato sШ‘zga yangi variant qШ‘sСТsСТЦТг ЦЮЦФТЧ. AРКr sТг ФШЦpвЮЭr Ш‘zi variant tanlashini xoxlasangiz u xolda tugmasini bosing. Oynaning pastki qismda ЭФsСТrТsС ЭТХТЧТ Ш‘гРКrЭТrТsС ЛrФ rШ‘yxati joylashgan. U yordamida matnni qaysi til luР‘ati bШ‘вТМСК ЭФsСТrТsСЧТ Ш‘rnatasiz.

7. - - BХРТХКЧРКЧ sШбКЧТ НШФЮЦЧЭНКЧ ШХТЛ ЭКsСХКsС ЯК бШЭТrКНК saqlab qШ‘yish. 8. - K - BХРТХКЧРКЧ sШбК ЧЮsбКsТЧТ бШЭТrКРК sКqХКЛ ШХТsС. 9. - - Kursor turgan joyga xotirada saqlanayotgan ma'lumotlarni quyish. 10. - K - Kursor turgan joy kШ‘rinishini nusxasini xotiraga olish. 11. - - OбТrРТ бКrКФКЭЧТ ЛФШr qТХТsС. 12. - - BФШr qТХТЧРКЧ бКrКФКЭЧТ qКвЭКrТsС. 13. - k -IЧЭrЧЭ sКвЭТ вШФТ ОХФЭrШЧ КНrsРК вШ‘llash ЛХРТsТЧТ qШ‘shish 14. - k - IЧЭrЧЭ ЛТХКЧ ТsСХКsС ЭЮРЦКХКr РЮrЮбТЧТ ФШ‘rsatish 15. - k - Jadvallar bilan ishlash yordamchi tugmalar guruxini kШ‘rsatish 16. - – k ga jadval qШ‘shish 17. - Excel - EбМОХ ОХФЭrШЧ УКНЯКХТЧТ qШ‘shish 18. - Kk - Matnni ustunlar kШ‘rinishida yozish 19. - RКsЦ ЯК РrКПТФ ОХЦЧЭХКr ЛТХКЧ ТsСХКsС вШrНКЦМСТ ЭЮРЦКХКr РЮrЮбТЧТ kШ‘rsatish 20. - k dagi tartiblanishni kШ‘rsatish

21. - BШsЦКРК МСТqКrТХЦКвНТРКЧ (ФЮrТЧЦКs) ЛХРТХКrЧТ ФШ‘rsatish 22. - k masshtabini (kurish foizini) Ш‘zgartirish

“FШrЦКЭХКsС” КsЛШЛХКr pКЧОХТ ШrqКХТ ОsК, sСrТПЭХКr ФШ‘rinishini Ш‘zgartirishimiz mumkin, matnning holatini tugirlash, satrlarni raqamlash yoki belgilar quyish kabi ishlarni bajarishimiz mumkin.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

1. - Matn stilini Ш‘zgartirish 2. - Matn shriftini Ш‘zgartirish 3. - Matn shrift kattaligini Ш‘zgartirish 4. -Qalin harflar holatiga Ш‘ЭТsС вШФТ ЮЧНКЧ МСТqТЛ ФЭТsС qКХТЧ ЦКЭЧ Qalin matn 5. - Qiyshiq harflar holatiga Ш‘ЭТsС вШФТ ЮЧНКЧ МСТqТЛ ФЭТsС Qiyshiq matn 6. - Chiziqli harflar holatiga Ш‘ЭТsС вШФТ ЮЧНКЧ МСТqТЛ ФЭТsС Chiziqli matn 7. - MКЭЧЧЧТ (ФЮrsШr ЭЮrРКЧ КЛгКsЧТ) МСКp МСРКrК ЛШ‘вТМСК ЭФТsХКsС 8. - Matnni (kursor turgan abzatsni) markaz bШ‘вТМСК ЭФТsХКsС 9. - Matnnni (kursor turgan abzatsni) Ш‘ЧР МСРКrК ЛШ‘вТМСК ЭФТsХКsС 10. - MКЭЧЧЧТ (ФЮrsШr ЭЮrРКЧ КЛгКЭsЧТ) ТФФКХК ЭШЦШЧ МСРКrКХКrТ ЛШ‘yicha ЭФТsХКsС 11. - Raqamli rШ‘yxat kШ‘rinishiga Ш‘ЭФКгТsС вШФТ ЮЧНКЧ МСТqТЛ ФЭТsС 12. - BХРТХТ rШ‘yxat kШ‘rinishiga Ш‘ЭФКгТsС вШФТ ЮЧНКЧ МСТqТЛ ФЭТsС 13. - Abzasni tashqariga chiqarish 14. - Abzasni ichkariga tortib olish 15. - AЛгКs МСРКrКХКrТЧТ rКЦФК ЛТХКЧ ЛХРТХКsС. 16. - Tanlangan matn tagini rang bilan bШ‘yash 17. - Tanlangan matn harflar rangini Ш‘zgartirish

Bundan tashkari biz har xil amallarni tzkor tugmalar yordamida (maxsus ALT yoki CTRL tugmalarini bosib turib quyib yubormasdan har xil harf yoki blgi tugmasini bosish) bajarishimiz mumkin. Word ekranini sozlash deganda hujjatni tashkil etish uchun kerakli bШ‘lgan asboblar va belgilarni quyish tuchuniladi. Buning uchun kШ‘prok menyusining k bШ‘limidan foydalanish mumkin. Kompyutrda ishlash vaqtimizda har xil vaziyatlar bШ‘lishi mumkin. Shulardan eng kШ‘p uchraydigan bu sichqonchaning nosozligi. Foydalanuvchilarning katta qismi esa ushbu qurilma orqali asosiy amallarni bajarishadi, va shu sabali shunaqa vaziyatlarda ish tШ‘xtab yoki skinlab qoladi. Shunaqa vaziyatni chish uchun bizga tzkor tugmalar yordam brishadi. Tzkor tugmalar yordamida biz biror bir amallarni klaviatura yordamida tzkor bajara olamiz. Shuning uchun ush bu tugmalarni bilish foydalanuvchilarga talab db qШ‘yiladi. Quyidagi rШ‘yxatda asosiy tzkor tugmalar kШ‘rsatilgan: Wordda chizma yaratish uchun bosh menyuning k (Joylash) bШ‘limidan k (Rasm) bandidagi k (Rasm yaratish) ni tanlash

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua kerak. Natijada ekranda tШ‘Р‘ri tШ‘rtburchak shaklidagi maydoncha hosil bШ‘ladi va unga turli tayyor geometrik shakllarni joylashtirib, vektor grafikasi asosida chizma tayyorlash mumkin: Bunda ekranda paydo bШ‘lgan (Rasm chizish) uskunalar panelidan foydalanish mumkin. Odatda bu panel ekranning pastki qismida paydo bШ‘ladi. Uning (Chizish) tugmasi asosiy chizish amallari joylashgan menyuga yШ‘l ochadi. (Tayyor shakllar) tugmasi mavjud geometrik shakllarni tanlashga imkon yaratadi. 3-tugma yordamida tШ‘Р‘ri chiziq kesmasini, 4-tugma yordamida paykon shaklidagi kesmani, 5-tugma bilan, tШ‘Р‘ri tШ‘rtburchakni, 6- tugma bilan aylana va ellipslarni chizish mumkin. 7-tugma rasmga matn kiritish uchun, 8-tugma matnni geometrik shaklda tasvirlash uchun xizmat qiladi. 9-, 10- va 11-tugmalar hujjatga mos ravishda diagramma, tasvir va rasm kiritishga xizmat qiladi. 12-, 13- va 14-tugmalar mos ravishda qoР‘ozning, chiziqlarning va matnning rangini tanlashga yordam beradi. 15-, 16- va 17-tugma yordamida chiziqlarning qalinligi, ularning va uchlarining turlari Ш‘zgartiriladi. Oxirgi ikki tugma geometrik shakllarga soya berish va ularni qavariq kШ‘rinishda tasvirlash uchun ishlatiladi.

Rasm chizish panelida asosiy geometrik shakllar keltirilgan bШ‘lib, ularning qolganlarini panelning (Tayyor shakllar) bandidagi menyu orqali chaqirish mumkin. Ularning kШ‘pchiligi quyidagi rasmda keltirilgan.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Ular orasida chiziqlar alohida Ш‘rin egallaydi. Geometrik shakllar ma'lum sohani egallaydilar va bu sohani biror rang bilan bШ‘yash mumkin. Ulardan farqli Ш‘laroq, chiziqlar (yopiq chiziqlardan tashqari) ekranda biror sohani egallamaydilar va ular uchun sohani bШ‘yash (k) va sohani shaffof qoldirish (k) kabi amallarning ma'nosi yШ‘q. Lekin Word da bunday chiziqlarning uchlari bir- biri bilan kШ‘rinmas chiziq yordamida birlashtiriladi va ular ham ma'lum bir sohani egallaydilar. Chizish panelining A (Tayyor shakllar) menyusining (Chiziqlar) bШ‘limidan chap past burchagidagi K (Egri chiziq)ni tanlaymiz. Sichqonni uning boshi turadigan joyga olib kelib chertamiz, sШ‘ngra burilish nuqtalarining har birida sichqonni chertib chiqib, oxirida ikki marta chertamiz. Hosil bШ‘lgan chiziq ustiga sichqonni olib kelib, Ш‘ng tugmasini chertamiz, paydo bШ‘lgan kontekst menyudan avtofiguri bandini tanlaymiz. Paydo bШ‘lgan muloqot oynasida (Ranglar va chiziqlar) jildini tanlab, (qolip) dan chiziqlarni (qalinligi) dan chiziq qalinligini 1,5 punkt qilib, (boshi) va k (oxiri) dan bir uchini tШ‘mtoq, ikkinchisini Ш‘q yoy kabi uchli qilib tanlanmiz. Natijada chiziqning kШ‘rinishi Ш‘zgaradi.

Wordda jadval bilan ishlash.

Jadval vrtikal va gorizontal chiziqlardan iboratdir. Ular ksishib, panjara (rshtka) hosil qiladi. Shu panjara ichidagi xar bir katakcha yachyka dyiladi. Qator — bu gorizontal chiziqda joylashgan yachykalardir, ustun — bu vrtikal chiziqda joylashgan yachykalardir. BЮsС УКНЯКХЧТ вКrКЭТsС ЮМСЮЧ «» (JКНЯКХ qШ‘shish) piktogrammasini (u standart uskunalar panlida joylashgan) bosish krak, sШ‘ng zarur

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Л’ХРКЧ qКЭШrХКr ЯК ЮsЭЮЧХКr sШЧТЧТ sТМСqШЧМСК ФШ‘rsatkichini siljitish yШ‘li bilan blgilash krak. Jadvallar ma'lumotni tartiblash va sahifada grafika va matnni ustun holatida joylashtirish orqali tashkil qilingan qizik maktlar yaratish uchun ishlatiladi. Oddiy jadvalni, masalan, ustun va qatorlar soni bir xil bШ‘lgan jadval yaratishning qisqa yШ‘ХТ «» (JКНЯКХЧТ qШ‘shish) tugmachasini ishlatishdir. Murakkabroq jadvalni, masalan, turli balandlikdagi yachykalarni hamda qator va ustunlari xar xil bШ‘ХРКЧ УКНЯКХЧТ вКrКЭТsС ЮМСЮЧ «» (Jadvalni chizish) tugmachasidan foydalaniladi. Bu usul qШ‘lda jadval chizishga Ш‘xshaydi. Yangi jadval yaratib, bШ‘sh yachykalarni tШ‘dirish mumkin va, aksincha, mavjud matnni jadvalga aylantirish mumkin

Jadvaldan yachykalarni, qatorlarni va ustunlarni yo‘qotish:

Yachykalarni Ш‘chirishdan oldin yachyka blgilarini aks ettiruvchi rjimni yoqish zarur. Qatorlarni Ш‘chirishdan oldin qator blgilarini aks ettiruvchi rjimni yoqish zarur. O‘chirilishi zarur bШ‘lgan yachyka, ustun va qator blgilanadi.

«» (JКНЯКХ) ЦЧвЮsТНК «k» (ВКМСykalarni yШ‘qotish), «k» (QКЭШrХКrЧТ вШ‘qШЭТsС) вШФТ «» (UsЭЮЧХКrЧТ yШ‘qotish) buyruqlari tanlanadi. Yachykalarni Ш‘chirishda zarur paramtr tanlanadi va yШ‘qotiladi. YachвФКХКr ШrКsТНКРТ МСТгТqХКrЧТ ШХТЛ ЭКsСХКsС ЮМСЮЧ «Ф» (UchirР‘ich) piktogrammasi bosiladi, sШ‘ng Ш‘chirР‘ich olib tashlanadigan chiziq ustidan yurgiziladi. Yachykalarni birlashtirish yoki bШ‘lish uchun ularni blgilab, sШ‘ng «k» (ВКМСвФКХКrЧТ ЛТrХКsСЭТrТsС) вШФТ «k» (Yachykalarni bШ‘lish) buyruqlari tanlanadi. Namoyon bШ‘lgan savol-javob oynasida bir ustun yoki qator nchtaga bШ‘linishi yoki nchta qator va ustun birlashishi krakligi kШ‘rsatiladi. 65

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Nazorat savollari 1. Microsoft Office dasturlar paketi Ш‘z ichiga necha amaliy dasturlarni oladi? 2. Office paketining versiyalarini sanang. 3. Word matn muharriri va uning imkoniyatlarinini ayting 4. Word matn muharriri va uning imkoniyatlarinini ayting 5. Word matn muharriri qanday ishga tushiriladi? 6. Word fayllar bilan ishlash imkoniyatlari. 7. Wordda grafik imkoniyatlari СКqТНК ЦК’ХЮЦШЭ ЛОrТЧР? 8. Wordda jadvallar imkoniyatlarini ayting.

MA’RUГA№ 9:ELEKTRON JADVAL MUHARRIRLARI. MS EXCEL DASTURINING VAZIFASI VA IMKONIYATLARI.

Reja: 1. Microsoft Excel electron jadvalining asosiy elementlari. 2. Excel dasturini ishga tushirish. 3. Ilovalar darchasining asosiy elementi.

Tayanch tusСunМСКlКr: ФКtКФ, НТКpКгon, sКСТПК, sКtr vК ustun. MК’lumotlКrnТ kiritish va tahrirlash.

KШЦpвЮЭОrХКrНКЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ УКНЯКХ ФШ‘rinishda tasvirlash, ularni tahlil qilish, hisob–kitob ishlarini olib borish uchun maxsus amaliy dasturlar – Super Calc, Excel yaratilgan bШ‘lib, ular elektron jadvallar, jadval protsessori deb ataladi. Ayni vaqtda electron jadvallarning qollaniladigan sohalari kШ‘p, xususan, buxgalteriya, bank va soliq sohalari, iqtisodiy masalalarni yechishda qШ‘llanilib kelinmoqda. Ana shu dasturlardan bugungi kunda eng ommaviy ravishda qШ‘llanilayotgan dastur MS Excel dasturidir. Qayd etilgan ishlar kШ‘lami Excelning asosiy imkoniyatlarini belgilaydi.Excel elektron jadvali 65536 ta qator va 256 ustundan iborat. Qatorlar 1da 65536 gacha raqamlangan, ustunlar esa lotin alifbosining bosh harflari (A,B,….,AA,AB,…..IV) ЛТХКЧ ЛОХРТХКЧРКЧ. QКЭШr ЯК ЮsЭЮЧХКr ФОsТsСЦКsТНК elektron jadvalning tarkibiy asosiy elementi-yacheyka joylashgan. Har biryacheykaga sШЧ ,ЦКЭЧ вШФТ ПШrЦЮХК ЭКrгТНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКr ФТrТЭТХКНТ.UsЭЮЧ kengligini va qator balandligini Ш‘zgartirish ham mumkin. Elktron jadvallar asosan iqtisodiy masalalarni ychishga mШ‘ljallangan bШ‘lsada, uning tarkibiga kiruvchi vositalar boshqa sohaga tgishli masalalarni ychishga ham, masalan, formulalar bШ‘yicha hisoblash ishlarini olib borish, grafik va diagrammalar qurishga ham katta yordam bradi. Shuning uchun EXCEL dasturini Ш‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi va har bir foydalanuvchidan EXCEL bilan ishlay olish kШ‘nikmasiga ega bШ‘lish talab etiladi. Inson Ш‘z ish faoliyati davomida kШ‘pincha biror krakli ma'lumot olish uchun bir xil, zrikarli, ba'zida esa, murakkab bШ‘lgan ishlarini bajarishga majbur bШ‘ladi.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

MICROSOFT EXCEL dasturi mana shu ishlarni osonlashtirish va qiziqarli qilish maqsadida ishlab chiqilgandir. MICROSOFT EXCEL dagi barcha ma'lumotlar jadval kШ‘rinishida namoyon bШ‘lib, bunda jadval yachykalarining (xonalarining) ma'lum qismiga boshlanР‘ich va birlamchi ma'lumotlar kiritiladi. Boshqa qismlari esa har xil arifmtik amallar va boshlanР‘ich ma'lumotlar ustida bajariladigan turli amallar natijalaridan iborat bШ‘lgan axborotlardir.

MICROSOFT EXCEL dasturini ishga tushirish MICROSOFT EXCEL dasturini bir ncha usul bilan ishga tushirish mumkin: 1. Ish stoli mnyusidan quyidagilarni bajarish orqali: «Ф»—«»—«MICROSOFT OFFICE»— «MICROSOFT EБCEL»

Microsoft office Excel dasturini ishga tushurishning yana bir usuli: Microsoft Office Excel dasturini yorliq yordamida ishga tushurish xam mumkin.buning uchun yoki kmenyusidagi Microsoft office excel dasturi yorliР‘I ustida sichqonchaning chap tugmasini ikki marta tez bosish lozim. MICROSOFT EXCEL da yozilgan ixtiyoriy hujjatni ochish yordamida bunda EXCEL dasturi avtomatik ravishda ishga tushiriladi. MICROSOFT EXCEL ishga tushirilgandan sШ‘ng ekranda ikkita darcha hosil bШ‘ladi: ilovalar darchasi va hujjatlar darchasi

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Ilovalar darchasining asosiy elmntlari

1. Sarlavhalar qatori. Bunda dasturning nomi, joriy (ayni vaqtda ish yuritilayotgan) ishchi kitobining nomi briladi.

Shuqatorningo‘ngyuqoriburchagidadarchaningtashqiko‘rinishinio‘zgartiruvchiucht aboshqaruvtugmasijoylashgan.

1. Ish olib borilayotgan ekranni (dasturni) vaqtincha yopish. Bunda вШpТХРКЧ НКsЭЮr «PЮsФ» Цnyusi qatorida paydo bШ‘ladi. 2. Ish olib borilayotgan muloqot darchasini ekranda tШ‘liq yoki dastlabki holatga kltirish tugmasi 3. Ish olib borilayotgan muloqot darchasini yopish tugmasi

2. Mnвu qКtorТ (РШrТгШЧЭКХ ЦЧвЮ). UЧНК qЮвТНКРТ ЛШ‘ХТЦХКr ЦКЯУЮН: «» (FКвХ), «Ф» (TШ‘Р‘rТХКsС), «» (KШ‘rТЧТsС), «Ф» (QШ‘yish), «» (BТМСТЦ), «» (HТгЦКЭ ФШ‘rsКЭТsС), «» (MК'ХЮЦШЭХКr), «OФЧШ» (OвЧК), «Ф» (MК'ХЮЦШЭЧШЦК). UХКrНКЧ ЛТrТ ЛТХКЧ ТsСХКsС ЮМСЮЧ qatordagi ixtiyoriy bШ‘lim ustiga sichqoncha kШ‘rsКЭФТМСТЧТ ШХТЛ ФХТЛ ЛШsТХКНТ, natijada tanlangan bШ‘ХТЦ ЦЧвЮsТ ОХЦЧЭХКrТ rШ‘вбКЭТ ШМСТХКНТ. MЧвЮХКr ЛТХКЧ ishlash MICROSOFT EXCEL ning КsШsТв ЛЮвrЮqХКrТЧТ ЛrТsС ЮsЮХХКrТНКЧ ЛТrТ hisoblanadi.

3. UsФunКlКr pКnlТ.

a) Standart uskunalar panli - buyruqlarni kШ‘rsatuvchi, gorizontal mnyuning standart buyruqlarini takrorlovchi tugmalar (piktogrammalar)dan iborat. 68

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

b) Bichimlash usФunКlКrТ pКnlТ - buyruqlarni kШ‘rsatuvchi va kiritilayotgan КбЛШrШЭХКrЧТ ЛТМСТЦХКsСРК ТЦФШЧ ЛrЮЯМСТ ЭЮРЦКХКrНКЧ ТЛШrКЭ.

4. Formulalar qatori - MICROSOFT EXCEL ga ma'lumotlar kiritilayotganda barcha axborotlar, matnlar, sonlar va formulalar mana shu qatorda aks ettiriladi.

5. Ish maydoni. Bu maydonda joriy ishchi kitobning faol yachykalarining manzili va nomi kШ‘rsatiladi. Nom maydoni diapazon (yachykalar guruhi)ga yoki tanlangan yachykaga tzda nom brish uchun ham ishlatiladi. Agar sichqoncha kШ‘rsatkichini nom maydonidan Ш‘ng tomonda joylashgan strlka ustiga olib borib sichqonchaning chap tugmasini bossak, unda faol ishchi kitobidagi nomlangan yachykalar va diapazonlarning ( agar ular mavjud bulsa) hamma nomlarini birma- bir kШ‘rib chiqish mumkin.

6.Holat qatori. Unda yachykaga tgishli turli ma'lumotlar kШ‘rsatiladi.

Ushbu satr ishchi kitobda amalga oshirilayotgan amallar СКqТНК ЦК’ХЮЦШЭ bradi, shuningdk, unda CAPS LOCK, NUM LOCK, SCROLL LOCK tugmalarining holati aks etadi. 7. Sahifadan sahifaga o‘tkazish blgilari. Excel jadvallar muharririda bir ncha sahifalardan iborat jadvallar bilan ishlash imkoniyati mavjud. Mazkur panl esa bir sahifadanikkinchisiga Ш‘tish imkoniyatini bradi.

Uskunalar panli.

Excel elktron jadvallar muharririda bir qancha uskunalar panli mavjud.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Ulardan asosiylari quyidagilardir:  (standart uskunalar)  (formatlash uskunalari)  (Diagrammalar) Uskunalar panlidagi buyruqlar tugma kШ‘rinishiga ega bШ‘lib, agar sichqon kШ‘rsatkichini biron-bir tugma ustida bir ncha soniya ushlab turilsa, shu tugmaning nomlanishi ekranga qalqib chiqadi.

Standart uskunalar panli. Standart uskunalar panlining kШ‘rinishi quyidagicha:

Uskunalar panХНКРТ ЛК’гТ ЭЮРЦКХКr ЯКгТПКХКrТ va kЦОЧвЮХКrТНКРТ ЦШs ПКrЦШвТsСХКr ЛТХКЧ ЛТr бТХ, вК’ЧТ: (Chapdan Ш‘ngga) – (Yratish), k(Ochish), (Saqlash), (Chop etish), (Ykuniy nazorat), (Ksib olish), Ko(Nusxa kШ‘chirish), (Joylash), k(Maxsus joylash), (Bkor qilish), (Takrorlash)

tugmasi brilgan diapazonda kataklardagi sonlar yiР‘indisini hisoblaydi yoki ular ustida boshqa funktsiyalarni tanlash orqali boshqa amallarni bajarish imkonini bradi.

Mazkur tugma funktsiyalar ustasini ishga tushiradi. Bunda alohida muloqot oynasi ochiladi. Uning kШ‘rinishi quyidagicha

KШ‘rib turganingizdk, bu muloqot oynasida funktsiyalar turlari bШ‘yicha turkumlagan ( (moliyaviy), (sana va vaqt), k (iqtisodiy), k (mantiqiy) va boshqalar) 70

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Bu tugma yordamida blgilangan diapazondagi kataklar ЦК’ХЮЦШЭХКrТЧТ КХТПЛШ ЛШ‘yicha tartibga solinadi

BЮ ЭЮРЦК ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ КХТПЛШРК Эskari tartibda saralaydi.

Bu tugma chizish uskunalari joylashgan panlni ochadi.

Mazkur tugma ishchi kitobiga xaritani joylashtirishga yordam bradi.

Bu tugma grafiklar va diagrammalar ustasini ishga tushiradi.

Bu tugma bosilganidan kyin, quyidagicha muloqot oynasi ochiladi.

Bu tugma ish kitobining kШ‘rinishini kШ‘rsatilgan darajada kattalashtirish uchun ishlatiladi. Ish kitobining kШ‘rinishi kattalashgani bilan uning chop etiladigan sahifadagi hajmi Ш‘zgarmaydi.

Tahrirlash () uskunalar panli.

Tahrirlash ( ) uskunalar panlining kШ‘rinishi quyidagicha:

Panldagi tugmalar vazifalari quyidagicha:

Bu tugma kataklardagi sonlarni pul formatiga Ш‘гРКrЭТrКНТ, вК’ЧТ КРКr

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua katakda 12 soni bШ‘lsa, bu sonni 12$, 12 sШ‘m, 12 va hokazo kШ‘rinishga Ш‘zgartiradi. Bu tugma katak(lar)dagi sonlarni foiz kШ‘rinishida ifodalaydi, masalan, 0,12 Ш‘rniga 12% yoki 12 Ш‘rniga 1200%. Bu tugma katakdagi (kataklar diapazonidagi) sonning butun qismini ajratib oladi. Bu tugma butun bШ‘lmagan sonlardagi vrguldan kyingi raqamlar xonalarini bittaga kamaytiradi.

Bu tugma esa Yuqoridagisining aksi bШ‘lib, butun bШ‘lmagan sonlardagi vrguldan kyingi raqamlar xonalarini bittaga kШ‘paytiradi.

Bu tugma ishchi kitobning chop etiladigan qismi chtidagi bШ‘sh joyni (hoshiyani) kamaytiradi.

Bu tugma kataklarning chgaralarini turlicha (talabingizga qarab) chizadi.

Bu tugma kataklardagi yoki kataklar diapazonidagi matnni chap tomondan tkislaydi.

Bu tugma kataklardagi yoki kataklar diapazonidagi matnni va boshqa ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ Ш‘ng tomondan tkislaydi. Bu tugma kataklardagi yoki kataklar diapazonidagi matnni va boshqa ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЦКrФКг ЛШ‘yicha tkislaydi. Mazkur tugma kataklardagi yoki kataklar diapazonidagi ЦК’ХЮЦШЭХКr sСrТПЭТЧТ Лlgilaydi.

Bu tugma ФКЭКФХКrНКРТ вШФТ ФКЭКФХКr НТКpКгШЧТНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКr sСrТПЭТ Ш‘lchamini Ш‘zgartiradi (kattalashtiradi yoki kichiklashtiradi). Mazkur tugma kataklardagi yoki kataklar diapazonidagi harflarni yШ‘Р‘onlashtiradi.

Bu tugma kataklardagi yoki kataklar diapazonidagi harflarni qiyalashtiradi. Bu tugma kataklardagi yoki kataklar diapazonidagi matn ostiga chiziq tortadi.

KКЭКФФК ЦК’ХЮЦШЭ ФТrТЭТХРКЧТНКЧ Фyin Enter tugmasi bosiladi va

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua kШ‘rsatkich kyingi katakka Ш‘ЭКНТ. AРКrНК ФКЭКФЧТЧР ТМСТРК ФТrТЭТХРКЧ ЦК’ХЮЦШЭЧТ Ш‘zgartirish krak bШ‘lsa, F2 funktsional tugmasini bosish krak. Katak ichiga ФТrТЭТХКНТРКЧ ЦК’ХЮЦШЭЧТЧР ФШ‘rinishi, shakli, rangi, shrifti, Ш‘lchami, uning chgarasi va turini blgilash uchun CTRL+1 qШ‘sСЭЮРЦКНКЧ вШФТ “FШrЦКЭ” ЦОЧвЮsТНКРТ ФКЭКФХКr “ВchвФТ…” ЛЮвrЮР‘idan foydalanish krak. Natijada quyidagi oyna hosil bШ‘ladi:

Bu Format yachk (Kataklar formati) oynasi bir nchta jilddan iborat: (Son) – kiritiladigan sonlarning kШ‘rinishini tanlash uchun;

(Tkislash) – ФКЭКФ ТМСТРК ФТrТЭТХКНТРКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКr sСКФХТЧТ ЯК uslubini kШ‘rsatish uchun; Shrift– katakka kiritiladigan matn shrifti, rangi, Ш‘lchami va boshqa xususiyatlarini kШ‘rsatish uchun; (Chgaralar) – katak chgaralarini Ш‘rnatish, ular qalinligi va qШ‘llaniladigan chiziq shaklini tanlash uchun; SСЮЧТ ЭК’ФТНХКsС УШТгФТ, EбМОХ НКsЭЮrТЧТЧР ОХktron jadvalidagi chgaralari printrdan chop etilmaydi. Buning uchun foydalanuvchining Ш‘zi chop etiladigan jadvalga chgara Ш‘rЧКЭТsСТ ХШгТЦ.MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЛТr-biridan ajratish va farqlanishi uchun ularni boshqashriftda, Ш‘lchamda, rangda va fonda kiritish mumkin.

Masalan:

Agar zarurat bШ‘lsa, bir nchta kataklarni birlashtirish ham mumkin. Buning 73

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua uchun ularni blgilab uskunalar panlidagi Kataklarni birlashtirish (k) tugmasini tanlash krak. Nazorat savollari 1. EXCEL dasturi nima va nima uchun ishlab chiqilgan? 2. Elktron jadvallar yachykalari ncha xil bШ‘ladi? 3. Formulalar nima va ular qayrda yoziladi? 4. EXCEL ning asosiy ish ob'ykti nima? 5. Ishchi kitob nima va u nimalarni Ш‘z ichiga oladi? 6. Elktron jadvalning asosiy elmntlarini aytib bring.

MA’RUГA№ 10: ELEKTRON JADVALLARDA HISOBLASHLARNI BAJARISH. FUNKSIВALAR VA FORMULALAR. MA’LUMOTLARNI SARALASH VA FILTRLASH. MS EXCEL DASTURINING GRAFIK IMKONIYATLARI

Reja: 1. Microsoft Excel dasturida formula va funksiya tushunchasi. 2. Microsoft Excel dasturida diagrammalar va gistogrammalar yaratish. 3. Formulalar bilan ishlash va ma'lumotlarni o‘tkazish

Tayanch tushunchalar: son, formula, yacheyka, diapazon, kategoriya, diagramma, gistogramma,

Microsoft Excel dasturida formula va funksiyalar bilan ishlash. Elktron jadval yachykalariga uch xil ma'lumotlarni kiritish mumkin: — matnli; — sonli ifodalar; — formulalar. Son-rКqКЦ ЛОХРТХКrТНКЧ ТЛШrКЭ(ЛТrТЧМСТ ЛОХРТsТ “-“ ЛШ‘lishi mumkin,orasida faqat ЛТЭЭК “,”(Ш‘nli kasrning butun va kasr qismlarini ajratuvchi)belgisi bШ‘lgan ketma- ketlik.Misollar:3; -5,1234; 10,01.Kiritilayotganson katakcha kengligiga siР‘masa, Ю СШХНК EбМОХ ЮЧТ ЭЮrТРК qКrКЛ ОФspШЧОЧsТКХ вШФТ “########” ФШ‘rinishda ifodalaydi. Formula-ФКЭКФМСКРК ФТrТЭТХКвШЭРКЧ ”=” (ЭОЧРХТФ) ЛОХРТsТНКЧ ЛШsСХКЧРКЧ ФОЭЦК- ketlikdir. Formulada sonlar, katakcha adreslari va funksiyalar arifmetik amallar orqali boР‘lanadi. Misollar:=A1+7*B2,=45*Sin(B2)-11/C1. Matn-katakchaga kiritilgan ketma- ketlik son ham, formula ham bШ‘lmagan hol. BЮ СШХНК EбМОХ ЮЧТ ЦКЭЧ НОЛ ЭЮsСЮЧКНТ. MКЭЧХТ ЦК’ХЮЦШЭЧТЧР ПКqКЭ ФКЭКФМСК kengligidagi qismi kШ‘rinib turadi. Matnning kШ‘rinmayotgan qismini formulalar satridan yoki katakchani kengaytirib kШ‘rish mumkin.Bir katakchaga bir necha satrdan iborat matnni kiritish uchun quyidagilardan birini bajarish kerak:  Har bir satr oxirida Alt+Enter klavishlari birgalikda bosiladi;

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

 Katakcha formati bo‘limining Tekislash() bШ‘limidan SШ‘zlarni tШ‘liq kШ‘chirish()xususiyati tanlanadi. EXCELning asosiy ishlov brish ob'kti hujjatlar (dokumntlar) hisoblanadi. EXCEL hujjatlari (dokumntlari) ixtiyoriy nomlanadigan va .xls kngaytmasiga ega bШ‘ХРКЧ ПКвХХКrНТr. EБCELНК ЛЮЧНКв ПКвХХКr «IsСМСТ ФТЭШЛ» Нb ataladi. Uar bir ishchi kitob ixtiyoriy sondagi elktron jadvallarni Ш‘z ichiga olishi mumkin. UХКrЧТЧР СКr ЛТrТ «ТsСМСТ ЯКrКq» Нb ataladi. Ular bir ishchi varaq Ш‘z nomiga ega bШ‘ladi. Ishchi kitobni hosil qilish uchun MICROSOFT EXCEL dasturini ishga tushirish zarur. Ishchi kitobning tarkib elmntlaridan biri ishchi varaq, ya'ni elktron jadval hisoblanadi. Elktron jadvalning asosiy elmntlari esa yachyka va diapazonlardir. Yachyka — bu jadvaldagi manzili kШ‘rsatiladigan hamda bir qator va bir ustun ksishmasi oraliР‘ida joylashgan elmntdir. Yachyka ksishmalarida hosil bШ‘lgan ustun va qator nomi bilan ifodalanadigan manzili bilan aniqlanadi. Masalan, A — ustun, 4 — qator ksishmasida joylashgan yachyka — A4 db nom oladi. Yachykaga sonli qiymatlar, matnli axborotlar va formulalarni joylashtirish mumkin. Bir ncha yachykalardan tashkil topgan guruh diapazon db ataladi. Diapazon manzilini kШ‘rsatish uchun uni tashkil etgan yachykalarning chap yuqori va Ш‘ng quyi yachykalar manzillari olinib, ular ikki nuqta bilan ajratilib yoziladi. Masalan: A1:A4 Ishchi jadvallarni kШ‘rib chiqishda yoki yachykalarni bichimlashda ish olib borayotgan diapazonning manzilini bilish shart emas, lkin formulalar bilan ishlayotganda bu narsa juda muhimdir.

Masalan:

NotШ‘Р‘ri kiritilgan formula TШ‘Р‘ri kiritilgan formula

Excel dasturida mavjud standart arifmtik, statistik va boshqa turdagi funktsiyalardan foydalanish mumkin. Birorta funktsiya yoki (arifmtik, matmatik va hokazo) amalni hisoblashdan oldin asos bШ‘ladigan qiymatlarni kiritish lozim. Bundan kyin esa ular ustida funktsiya va amallarni bajarish mumkin bШ‘ladi. Krakli sonlar (qiymatlar) jadvalga kiritilganidan kyin, (standart) uskunalar panlidan kk(Funksiyani joylash) uskunasini tanlaymiz. Natijada quyidagi oyna hosil bШ‘ladi:

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

U ikkita qismdan iborat: Katgoriya – funktsiya turlari guruhi. U quyidagilarni Ш‘z ichiga olgan: 10 (Oxirgi qШ‘llanilgan Ш‘nta) – oxirgi 10 ta qШ‘llanilgan funksiya rШ‘yxati; – tШ‘liq funktsiyalar rШ‘yxati; (Moliyaviy) – moliyaviy funktsiyalar rШ‘yxati; k(Matmatik) – matmatik funktsiyalar rШ‘yxati; k(Statistik) – statistik funktsiyalar rШ‘yxati. k– funksiyani tanlash qismi. Masalan:Mak (matmatik) guruhi quyidagi funksiyalarni Ш‘ziga olgan: ABS – sonning absolyut qiymatini hisoblash; ACOS – sonning arkkosinusini hisoblash; ACOSH – sonning giprbolik arkkosinusini hisoblash; ASIN – sonning arksinusini hisoblash; SIN – sonning sinusini hisoblash; COS – sonning kosinusini hisoblash; ATAN – sonning arktangnsini hisoblash; EXP – sonning eksponntasini hisoblash; LN – sonning natural logarifmini hisoblash; TAN – sonning tangnsini hisoblash; K(Ildiz) – sonning ildizini hisoblash; (Butun) – sonni butun songa aylantirish; (YiР‘indi) – bir nchta sonlar yiР‘indisini hisoblash; (KШ‘paytma) – bir nchta sonlar kШ‘paytmasini hisoblash. Krakli funksiyani tanlaganimizdan kyin 2-chi bosqich oynasi hosil bШ‘ladi:

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

u rda biz son () satrida hisoblanadigan son(lar) manzil(lar)ini kШ‘rsatib, OK tugmasini bosamiz.

Microsoft Excel dasturida diagrammalar va gistogrammalar yaratish.

Microsoft Excel dasturining yana bir imkoniyati bu diagrammalar bilan ishlashdir. Buning uchun u Office pakti tarkibiga kiruvchi qШ‘shimcha Microsoft Graph dasturiga murojaat etadi. Diagrammada tasvirlanadigan grafikning asos sonlarini kiritganimizdan kyin Standart (Standartnaya) uskunalar panlidan Mastr diagramm (Diagrammalar ustasi) uskunasini tanlaymiz. Natijada diagrammalarni yaratish ustasi yuklanadi. Diagramma yaratish jarayoni 4 ta bosqichdan iborat.

1-bosqich. Diagramma turini va shaklini tanlash. Bu bosqichda biz (Tur) rШ‘yxatidan biror bir diagramma turini va (KШ‘rinish) guruhidan tashqi kШ‘rinishini tanlab (Davom et) tugmasini bosamiz. Diagrammalarning bir qator turlari mavjud: gistogramma, chiziqsimon (), grafik, doiraviy (k), nuqtaviy (), sohali (), halqali (k), yaproqli (k), sirt kШ‘rinishida () va hokazo.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Diagramma yaratish jarayonini bkor qilish uchun (Bkor qilish) tugmasini bosish krak.

2-bosqich. Diagrammada asos bo‘ladigan sonlar manzilini ko‘rsatish. Bu bosqichda diagrammaga asos bШ‘ladigan sonlar manzili kШ‘rsatiladi va zarurat tuР‘ilsa, (Qator) bШ‘limida grafik va qator nomlari blgilanadi.

3-bosqich. Diagramma paramtrlarini, nomini va h.k.larni kiritish.

Bu bosqichda (Diagramma nomi) satrida diagramma nomini, X Ш‘qi (O X) va Y Ш‘qi (O Y) satrlarida X va Y Ш‘qlarining nomlari kiritiladi va (Oldinga) tugmasi bosiladi. Avvalgi oynaga (bosqichga) qaytish uchun Nazad (Ortga) tugmasini bosish krak.

4-bosqich. Diagramma joylashish joyini ko‘rsatish.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Diagrammadyarlitayyorbo‘ldi, uniqargajoylashkrakliginiko‘rsatishkrak. Diagrammajoriyjadvalgayokialohidajadvalgajoylashishimumkin. Joriyjadvalgadiagrammanio‘rnatishuchun (joriy)nitanlab, (Tayyor) tugmasinibosamiz. Alohidajoygao‘rnatishuchunesa (alohida)nitanlab, (Tayyor) tugmasinibosamiz. Natijada tayyor diagrammahosil bШ‘ladi.

Formulalar bilan ishlash va ma'lumotlarni o‘tkazish

Formula — kiritilgan sonli qiymatlar asosida yangi qiymatlarni hisoblovchi tЧРХКЦКНТr. FШrЦЮХКХКr СКr НШТЦ «=» Лlgisini qШ‘yish bilan boshlanadi. Formulalar yordamida elktron jadvalda kШ‘pgina foydali ishlarni amalga oshirish mumkin. Elktron jadvallar formulalarsiz oddiy matn muharririga aylanib qoladi. Formulalarsiz elktron jadvallarni tasavvur qilish qiyin. Jadvalga formulani qШ‘yish uchun uni krakli yachykaga kiritish krak. Formulalarni ham boshqa ma'lumotlar singari Ш‘zgartirish, saralash, ulardan nusxa kШ‘chirish va Ш‘chirish mumkin. Formuladagi arifmtik amallar sonli qiymatlarni hisoblashda, maxsus funksiyalar matnlarni qayta ishlashda hamda yachykadagi boshqa qiymatlarni hisoblashda ishlatiladi. Sonlar va matnlar. Formuladagi hisoblashlarda qatnashayotgan sonlar va matnlar boshqa yachykalarda joylashgan bШ‘lishi mumkin bШ‘lsa-da, ularning ma'lumotlarini oson almashtirish mumkin. Masalan, XCEL boshlanР‘ich ma'lumotlar Ш‘zgartirilsa, formulalarni qayta hisoblab chiqadi. Formula quyidagi elmntlardan ixtiyoriysini Ш‘z ichiga olishi mumkin: — Opratorlar. Bittadan oshiq opratordan tuzilgan formulani tuzishda EXCEL bu opratorlarni tahlil qiladi. Bunda standart matmatik qoidalarga asoslanadi. (Arifmtik amallarni bajarish tartibi saqlanib qoladi.) Excelda formulalarni hisoblash va bajarish quyidagi tartib asosida amalga oshiriladi: Birinchi bШ‘lib qavs ichidagi ifodalar qarab chiqiladi. Undan kyin amallar bajarish tartibi saqlangan holda opratorlar bajariladi. Agar formulalarda bir xil tartibli bir ncha opratorlar bШ‘lsa, ular ktma-kt chapdan Ш‘ngga qarab bajariladi. Quyidagi jadvalda formulalarda qШ‘llaniladigan opratorlarning bajarilish tartibi kШ‘rsatilgan. 79

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Belgilar Amallar Ustunlik ^ Dararjaga kШ‘tarish 1 * KШ‘paytirish 2 / BШ‘lish 2 + QШ‘shish 3 _ Ayirish 3 & Konkatenatsiya 4 = Tenglik 5 < Kichik 5 > Katta 5

— Diapazon va yachykalarga yuborish — krakli ma'lumotlarni saqlovchi diapazon va yachykalar nomi yoki manzili kШ‘rsatiladi. Masalan: D10 yoki A1:8. — Sonlar. — Ishchi jadval funksiyalari. Masalan, SUM. Agar formula yachykaga kiritilsa, unda yachykada kiritilgan formula asosidagi hisob-kitob natijasi kШ‘rinadi. Lkin formulaning Ш‘ziga tgishli yachyka faollashtirilsa formulalar qatorida paydo bШ‘ladi. FШrЦЮХКХКr СКr НШТЦ «=» Лlgisi bilan boshlanadi. Ushbu blgi yordamida XCEL matn va formulalarni farqlaydi. Yachykaga formulalarni kiritishning ikkita usuli mavjud: 1. FШrЦЮХКЧТ ФХКЯТКЭЮrК ШrqКХТ ФТrТЭТsС: «=» Лlgisini qШ‘yib, kyin formulalar kiritiladi. Kiritish paytida blgilar formulalar qatorida hamda faollashgan yachykada paydo bШ‘ladi. Formulalarni kiritishda odatdagi tahrirlash tugmalaridan foydalanish mumkin. 2. Yachykalar manzilini kШ‘rsatish yШ‘li bilan formulalar kiritish: Bu usulda ham formulalar klaviaturadan kiritish orqali, lkin kamroq foydalangan holda amalga oshiriladi. Ushbu usulda yachykalar manzilini kiritish Ш‘rniga ular kШ‘rsatiladi, xolos. Masalan, A3 yachykaga A1+A2 formulasini kiritish uchun quyidagilarni bajarish krak.  jadval kursori A3 yachykaga Ш‘tkaziladi;  «=» ЛХРТsТ ФТrТЭТХКНТ. FШrЦЮХКХКr qКЭШrТ вШЧТНК «ФТrТЭТsС» () yozuvi paydo bШ‘ladi;  sichqoncha kШ‘rsatkichi A1 yachykaga olib boriladi va chap tugmachasi bosiladi. Natijada yachyka ajratib kШ‘rsatiladi, ya'ni uning atrofida harakatlanuvchi ramka (rom) paydo bШ‘ladi. A3 yachykasi formulalar qatorida — A1 yachyka manzili kШ‘rinadi. Uolat qatorida esa «k» (KШ‘rsating) yozuvi paydo bШ‘ladi:  «=» Лlgisi kiritiladi.Natijada harakatlanuvchi rom yШ‘qolib, yana «» (KТrТЭТsС) sШ‘zi chiqadi;  sichqoncha kШ‘rsatkichi A2 yachykaga Ш‘tkaziladi va tugmachasi bosiladi. FШrЦЮХКРК A2 вКМСвФК qШ‘shiladi; 80

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

 ENTER tugmasini bosish bilan formulani kiritish yakunlanadi. Yachyka manzilini kШ‘rsatish usuli klaviatura yordamida kiritish usulidan oson va tz bajariladi. Formulalarni boshqa ishchi jadvallar yachykalariga ham yuborish mumkin, boshqacha aytganda, formulalar bir ncha joyda takrorlanishi mumkin. Xattoki, boshqa ishchi kitobdagi ishchi jadvallarda ham. Buning uchun EXCELda maxsus yozuv ishlatiladi. Elektron jadvallarda hisoblashlarni bajarish. Funksiyalar va formulalar. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКrКХКsС ЯК ПТХЭrХКsС. MS EбМОХ НКsЭЮrТЧТЧР РrКПТФ ТЦФШЧТвКЭХКrТ

Nazorat savollar 1. Formula nima? U yachykalarga qanday kiritiladi? 2. FШrЦЮХКХКr qКЧНКв ОХЦЧЭХКrНКЧ ЭЮгТХКНТ? 3. Yachykaga formulalar kiritishning ncha usuli mavjud? 4. Yachykalardagi ma'lumotlar boshqa ishchi jadvallarga qanday Ш‘tkaziladi? 5. Microsoft Excel dasturining grafik imkoniyatidan foydalanib, diagramma yoki gistogramma yarating.

MA’RUГA№ 11, 12: TAQDIMOT MUHARRIRLARI. MS POWER POINT DASTURINING VAZIFASI VA UNING IMKONIYATLARI, SLAYDLAR TAYYORLASH TEXNOLOGIYASI.TAQDIMOT SLAYDLARIDA OB’EKTLARDAN FOВDALANISH (RASM, DIAGRAMMA, JADVAL, TOVUSH VA VIDEOKLIP). ANIMASIYA EFFEKTLARI. TAQDIMOT NAMOYISHINI BOSHQARISH.

Reja: 1. owerPoint dasturiga umumiy ma`lumot. 2. PowerPoint ish oynasi va imkoniyatlari. 3. Taqdimotlar yaratish texnologiyasi. 4. PowerPoint dasturidagi qo‘shimcha elementlar bilan ishlash

Tayanch tushunchalar:PowerPoint, prezentasiya (taqdimot),slayd, animatsiya, effect, andoza.

owerPoint dasturiga umumiy ma`lumot

Microsoft PowerPoint — univrsal, imkoniyatlari kng bШ‘lgan, kШ‘rgazmali grafika amaliy dasturlari sirasiga kiradi va matn, rasm, chizma, grafiklar, animatsiya effktlari, ovoz, vidorolik va boshqalardan tashkil topgan slaydlarni yaratish imkonini bradi. Slayd — ma'lum bir Ш‘lchamga ega bШ‘lgan muloqot varaqlari hisoblanadi. Unda biror maqsad bilan yaratilayotgan namoyish elmntlari joylanadi.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Slaydlar ktma-ktligidan iborat tayyor kШ‘rgazmani kompyutr ekranida, vidomonitorda, katta ekranda namoyish qilish mumkin. KШ‘rgazmani tashkil qilish slaydlar ktma-ktligini loyihalash va jihozlash dmakdir. Taqdim etish axborot txnologiyasining samaradorligi kШ‘p jihatdan taqdim etuvchi shaxsga, uning umumiy madaniyati, nutq madaniyati va x.k.larga ham boР‘liqdir. PowerPoint dasturi MICROSOFT firmasining WINDOWS qobiР‘i ostida yaratilgan bШ‘lib, ushbu dastur przntatsiyalar (taqdimot qilish, ya'ni tanishtirish) bilan ishlash uchun eng qulay bШ‘lgan dasturiy vositalardan biridir. Bu dastur orqali barcha kШ‘rgazmali qurollarni yaratish va ba'zi joylarda esa ma'lumotlar bazasi sifatida ham qШ‘llash mumkin. Ayrim hollarda bu dasturdan multimdia vositalarini boshqarish va ularni qШ‘llab, namoyish etuvchi qurilmalarga yuborish vazifalarini ham bajarish mumkin. Dasturdagi asosiy tushunchalar bu - slayd va przntatsiya tushunchalaridir. Przntatsiya (taqdimot) — yaratilayotgan slaydlar turkumi va uni namoyish etish uchun briladigan fayl nomi. Masalan: Przntatsiya1 — PowerPoint dasturi ochilganda, sarlavhalar qatorida paydo bШ‘lib, yaratilgan yoki yaratilayotgan taqdimotning ayni vaqtdagi nomi hisoblanadi. Bu nomni kyinchalik Ш‘z hohishimizga kШ‘ra almashtirishimiz mumkin. PowerPoint dasturini ishga tushirish. Bu dasturni ishga tushirishni WINDOWS ish stolidan boshlash zarur. Ish stolidagi quyidagi buyruqlarni bajarish orqali dastur ishga tushiriladi: 1. «Ф» — «» — «MТМrШsШПЭ PШаОr PШТЧЭ»

Power Point ishga tushirilganda ekranda rasmda kШ‘rsatilgan taqdimot yaratish muloqot darchasini kШ‘rish mumkin.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Bu amallar bajarilgandan sШ‘ng Power Point dasturining asosiy oynasi hosil bШ‘ХКНТ. U sКrХКЯСКХКr qКЭШrТ, РШrТгШЧЭКХ ЦЧвЮ, ЮsФЮЧКХКr pКЧХТ («sЭКЧНКrЭ», «ЛТМСТЦХКsС» ЯК rКsЦХКr ЛТХКЧ ТsСХКsС), rУТЦ (СШХКЭ) ЭЮРЦКМСКХКrТ (sХКвНХКr rУТЦТ, sЭrЮФЭЮrКХКr rУТЦТ, sКrКХКsС rУТЦТ, ЧКЦШвТsСХКr rУТЦТ) ЯК ТsСМСТ ЦКвНШЧЧТ Ш‘z ichiga oladi. PowerPoint ekranining pastki chap burchagida ish rjimi va uning turlarini boshqaruvchi tugmachalar (piktogrammalar) guruhi joylashgan.

Tugmalarning vazifalari quyidagi jadvalda kltirilgan:

Tugmacha Rjim Izoh Bu rjim tanlanganda ekranda faqat bitta slayd Slaydlar tasvirlanadi. Slaydlar rjimi har bir slaydni ktma-ktlik bilan jihozlab, unga krakli matnlarni kiritishda juda qulay Strukturalar rjimida har bir slayd blgi bilan ifodalanadi. Slayd blgisidan kyin tartib raqami va sarlavhasi joylashgan. Sarlavha tagida slayd matni kШ‘rinadi. Struktura rjimini taqdimot strukturasini Ш‘zgartirganda, sarlavha va matnlarni qayta ishlashda q llash tavsiya Strukturalar Ш‘ etiladi. Matn slaydini strukturaning bshta darajasiga joylashtirish mumkin. Bu rjimda hamma slaydlarning sarlavhasini va matnini kШ‘rib chiqish, taqdimot strukturasi slaydlarini jihozlash va rasmlarni kШ‘rib chiqishga chalР‘imasdan tkshirib chiqish mumkin Slaydlarni saralash rjimida hamma slaydlar ekranda kichiklashtirilgan holatda kШ‘rinadi. Bu rjim slaydlarning rnini almashtirish uslubini rnatishda va namoyish Slaydlarni Ш‘ Ш‘ vaqtida slaydlarning ekranda k rinib turish vaqtini saralash Ш‘ blgilashda qШ‘llaniladi. Bundan tashqari, bu rjimda slaydlarning Ш‘rnini almashtirish va slaydlarni krakli joyga kШ‘chirish imkoniyati mavjud

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Tugmacha Rjim Izoh VКrКq ЛХРТХКrТ rУТЦТ ЦК'rЮгК ЮМСЮЧ ФrКФ ЛШ‘lgan ЛХРТХКrЧТ tayyordashda va kШ‘rib chiqishda qШ‘llaniladi. Belgilar Taqdimot yaratayotganda har bir slaydni alohida varaqlarga chop etish va har bir varaqni boshqariluvchi matnlar bilan tШ‘ldirish mumkin Namoyish etish rjimi kШ‘rgazmaning oxirgi kШ‘rinishini kШ‘rish uchun mШ‘ljallangan. Bu rjimda slaydlar ekranga k tma-k t chiqariladi. Namoyish etish tartibi Namoyish kШ‘zlanayotgan maqsadga qarab Ш‘rnatiladi. Yuqorida qayd etilganlarning barchasi namoyishdan avval tayyorlab qШ‘yiladi

PШаОrPШТЧЭНКЧ МСТqТsС ЮМСЮЧ «» mЧвЮsТНКЧ «» («CСТqТsС») buyruР‘i tanlanadi. Taqdimotlar yaratish Taqdimotlarni saqlash. Yaratilgan taqdimotlar fayllarda saqlanadi. Saqlash uslubi WINDOWS ning boshqa dasturlaridagi kabidir. Taqdimotlarni saqlash quyidagi usulda bajariladi: Standart uskunalar panlidagi saqlash (piktogrammasi) tugmasi bosiladi yoki gorizontal mnyudan «»—«» (SКqХКsС) ЛЮвrЮqХКrТ Лriladi. Shunda quyidagi muloqot darchasi hosil bШ‘ladi va unda ktma-kt quyidagilar amalga oshiriladi. 1. Saqlash uchun fayl nomi va papkasi kШ‘rsatiladi. 2. «» (SКqХКsС) ЭЮРЦКsТ ЛШsТХКНТ.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Taqdimotlarnitahrirlash. Taqdimotlarnisaqlagandanso‘nguningtarkibidagibarchaslaydlarnialohida- alohidao‘zgartirishmumkin. Buninguchunyaratilganslaydlargasichqonchako‘rsatkichiolibklinadivatugmasibosil ibtasdiqlangandanso‘ngkraklio‘zgartirishlarnikiritishmumkinbo‘ladi.

Slaydlar va struktura rjimida ishlash slaydlar rjimida ishlash Bu rjimda yangi slayd yaratish, uning blgisini Ш‘zgartirish, slayd matnini trish, tahrir qilish, slaydlarni guruhlash, rang sxmasini Ш‘zgartirish hamda maxsus fon yaratish mumkin.  Yangi slayd yaratish uchun darchaning standart uskunalar panlidagi «» (ВКЧРТ slayd) tugmachasi bosiladi.  Slayd blgisi, turi, kШ‘rinishlarini Ш‘zgartirish uchun darchaning standart uskunalar panlidagi «k» (Slaydni blgilash) tugmachasi bosiladi.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

 Slaydlarning bzash ishlarini Ш‘zgartirish uchun shu panldagi «» (Jixozlash kШ‘llanilsin) tugmasi bosiladi.

Slaydga matn kiritish va uni tahrir qilish quyidagi usulda amalga oshiriladi: - matn uchun ajratilgan maydonga sichqoncha kШ‘rsatkichi olib klib bosiladi va kursor paydo bШ‘lgandan sШ‘ng matn klaviatura orqali kiritiladi.  Slaydlarni kichraytirish uchun matn bloki tanlanadi yoki ob'kt va tanlash markri chgaralari tanlanadi.  O‘zgartirish kiritish uchun sichqonchaning Ш‘ng tugmachasi bosiladi. Ekranda yordamchi (kontkstli ) mnyu hosil bШ‘ladi. Mnyudan krakli rjim tanlab olinadi.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Slaydlarni blgilash. Slaydlarni blgilashni qШ‘llab rasm, diagramma, jadval yoki WINDOWSning ixtiyoriy ob'ktini qШ‘yishni mШ‘ljallab slayd tanlash mumkin. BЮЧТЧР ЮМСЮЧ «» ЦЧвЮsТНКЧ «» (ВКrКЭТsС) ЛЮвrЮР‘i tanlanadi. Ekranda quyidagi darcha ochiladi:

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Tavsiya qТХТЧКвШЭРКЧ sХКвНХКrНКЧ ФrКФХТ ФШ‘rТЧТsСНКРТ sХКвН ЭКЧХКЧКНТ ЯК «OK» tugmasi bosiladi. Strukturarjimidaishlash «Strukturarjimigao‘tish» piktogrammasiishgatushirilganda, tartiblanganharbirslaydningmatnvarasmko‘rinishlariyoziladi. Shundan sШ‘ng Struktura rjimida muloqot darchasi quyidagicha kШ‘rinishni oladi:

Bu rjimda matnli ma'lumotlarni kiritish, taqdimot turkumini boshqarish mumkin. Shundan sШ‘ng bu muloqot darchasida gorizontal mЧвЮНКРТ «k» (Slaydlarni kШ‘rsatish) bШ‘ХТЦТНКЧ «k» (KШ‘rsatish) buyruР‘i tanlanadi va ekranda yuqoridagi kШ‘rinish hosil bШ‘ladi. Slaydlarning Struktura rjimida ish yuritilayotganda slaydlarda turli amallar va kyingisiga Ш‘tkazish ishlarini bajaruvchi tugmachalar darchaning chap qismida paydo bШ‘ladi. Ularning kШ‘rinishi va har birining vazifalari quyidagi jadvalda kltirilgan: Tugmacha Vazifasi Blgilangan abzatsni bitta qadamga kichraytiradi Blgilangan abzatsni bitta qadamga kattalashtiradi Blgilangan abzatsni oldingi abzatsdan avval qШ‘yadi Matnning hamma darajasini kШ‘rsatadi Barcha slaydlarning faqat sarlavhasini kШ‘rsatadi Barcha slaydlar sarlavhasini va asosiy matnlarini kШ‘rsatadi Bichimlashni yoqib Ш‘cherish Maxsus effektlarni o‘rnatish Maxsus effektlarni Ш‘rnatish deganda namoyishlarni bir slayddan boshqa slaydga Ш‘tish tezliklari ketma-ketligi tushuniladi. Bu funktsiyani bajarish uchun PowerPoint НКsЭЮrТЧТЧР «» (SХКвНЧТЧР Ш‘tishi) nomli muloqot darchasi bШ‘lib, u gorizontal menyudagi quyidagi buyruqlar orqali ishga tushiriladi.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

«Ф » (SlaydlarnikШ‘rsatish) — « » (SlaydningШ‘tishi). Bu buyruq bajarilgandan sШ‘ng ekranda quyidagi oyna hosil bШ‘ladi: Bu oynada ish yuritish, ya'ni bir slayddan boshqa slaydga Ш‘tish ikki xil usulda olib boriladi:

1. Sichqoncha tugmasini bosish orqali. Bunda oynaning chap pastki qismidagi «» (HКrКФКЭХКЧТsС) НКrМСКsТНКРТ «k» ШХНТРК Лlgi qШ‘yiladi. 2. Avtomatik ravishda (blgilangan vaqtdan kyin). Buning uchun 1-usuldagi ish ЭКФrШrХКЧКНТ. FКqКЭ «» (HКrКФКЭХКЧТsС) НКrМСКsТНК «k» ШХНТРК Лlgi quyiladi va uning tagida slaydlarning almashinish daqiqasi kiritiladi. Shundan sШ‘ЧР « k» (Barcha slaydlarga qШ‘llash) yoki joriy (ish вЮrТЭКвШЭРКЧ) ПКвХЧТЧР sХКвНХКrТЧТ КХЦКsСЭТrТsС ЮМСЮЧ «» (QШ‘llash) buyruqlari tanlanadi. Namunaviy slaydlar. Namunaviy slaydlar darchasi shrift turlari, Ш‘lchami, slaydlarning asosiy elementini birlashtirish usullarini Ш‘z ichiga oladi.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Foydalanuvchi hohishiga qarab namunaviy slaydga taqdimotning qolgan barcha slaydlarida paydo bШ‘luvchi matn yoki rasm qШ‘shishi mumkin. Bunda sarlavhalar qШ‘yish, sana, vaqt hamda slayd raqami maydonlari mavjud. NamunaviyslaydlardarchasigagorizontalmenyuorqaliquyidagibuyruqlarorqaliШ‘tilad ivakeraklinamunalartanlanibolinadi. «» (Ko‘rinish) — «» (Namuna) — « » (Slaydlarnamunasi). Yuqoridagi buyruqlar bajarilsa, quyidagi kШ‘rinish hosil bШ‘ladi:

Animatsion effektlar Animatsiya — bu, ob'yektlar, kameralar, yoruР‘lik manbalarining Ш‘zaro joyini almashtirish yoki ularning parametrlarini vaqt bШ‘yicha Ш‘zgarishiga ega bШ‘lgan vazifa yoki topshiriqdir. Hozirgi paytda kompyuterli grafika vositalarini qШ‘llashning ushbu sohasi kuchli rivojlanishni boshdan kechirmoqa. Animatsion

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua grafika Ш‘zida rang, tasvir va illyustrativ grafika (mashinaviy tasvirlar, illyustrativ matnlar, chizmalar, eskizlar va boshqalar) bilan ishlay olish imkoniyatiga ega. Televizorimiz ekranida har kuni tomosha qiladigan reklama kliplari, turli multfilmlarning kШ‘pchiligi ana shu animatsion grafika asosida yaratilgan. Misol uchun Uolt Disnв sЭЮНТвКsТ ЭШЦШЧТНКЧ ЛЮЧНКЧ 50 вТХ ЦЮФКННКЦ вКrКЭТХРКЧ «OФФТг va ЭЭТ РЧШЦХКr» Цultfilmi birinchi animatsion tasma bШ‘lgan . Yoki 1991 yilda ЮsСЛЮ ФШЦpКЧТвК ЭШЦШЧТНКЧ вКrКЭТХРКЧ «SШбТЛУКЦШХ ЯК ЦКбХЮФ» ЦЮХЭfilmini kupchiligingiz svib tomosha kilasiz. Animatsion effektlarni qШ‘llash uchun bichimlash uskunalari panelidagi tugmachasi bosiladi. Natijada quyiНКРТ «Эk» (AЧТЦКЭsТвК effektlari) uskunalar paneli hosil bШ‘ladi

Ushbu uskunalar panelidagi asosiy elementlar bilan tanishib chiqamiz: 1. Sarlavha animatsiyasi. Bunda animatsiya nomi yoziladi. 2. Slayd matnlarining animatsiyasi. Matn yozilgan barcha slaydlarni ekranda namoyish etadi. 3. Kirish effekti. Bu piktogrammaga sichqoncha kШ‘rsatkichi keltirib bosilgandan sШ‘ng, namoyish ekranida belgilarning chiqish tezliklari hosil bШ‘ladi. Ya'ni, belgilarning ketma-ket tartibda chiqishi ta'minlanadi. 4. Uchish effekti. Belgilarning namoyish ekranida ketma-ket uchib tushishini ta'minlaydi. 5. Kamera effekti. Namoyish slaydining tasvirini ta'minlaydi. 6. Portlash effekti. Bunda slaydga yozilgan axborotlarning ekranda bir marta hosil bШ‘lib, yШ‘qolish holati ta'minlanadi. 7. Lazerli effekt. Slayddagi yozuvlarning uchish tezligini va turli tomonlardan uchib tushish parametrlarini Ш‘zgartirish piktogrammasidir. 8. Yozuv mashinkasi animatsiyasi. Bunda kiritilgan belgilar endi yozilayotgan yozuv mashinkasidagi kabi hosil bШ‘ladi. 9. Otib tushirish effekti. Bunda yaratilgan slayddagi belgilar biror tugma bosilgungacha yashirinib turadi. 10. Animatsiyalarni sozlash. Bu piktogramma animatsiyalar parametrlarini Ш‘zgartirish uchun xizmat qiladi. Eslatma: Animatsion effektda ishlash uchun: - animatsion effekt qo‘llanilishi kerak bo‘lgan ob'yekt belgilanadi; - tanlangan animatsion effekt tugmacha (piktogramma)si bosiladi.

Power Point dasturidagi qo‘shimcha elementlar bilan ishlash

Rasm qo‘yish. Taqdimotga rasm qШ‘yish yoki rasmni boshqa taqdimotdan olib qШ‘yish mumkin. Buning uchun quyidagi ishlar bajariladi. Rasm qШ‘yish uchun: 91

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

. Rasmni qШ‘yish kerak bШ‘lgan slayd kШ‘rinishi tanlanadi. . tugmachasi bosiladi va Clip Art darchasidagi kerakli rasm tanlab olinadi. . SСЮ НКrМСКНКЧ «» (KТrТЭТХsТЧ) ЭЮРЦКМСКsТ ЛШsТХРКЧНКЧ sШ‘ng yaratilayotgan prezentatsiyada rasm paydo bШ‘ladi. Hosil bШ‘lgan rasmning kattaligini Ш‘zgartirish va uni boshqa joyga kШ‘chirish ham mumkin. Buning uchun: . Rasm faollashtiriladi, ya'ni rasm ustida sichqoncha kШ‘rsatkichi bosiladi; . Chegaradagi ramka orqali rasm kerakligicha kattalashtiriladi yoki kichiklashtiriladi; . Faollashgan ramkadagi rasm sichqoncha orqali kerakli joygacha sudrab Ш‘tkaziladi. Boshqa taqdimotdan rasm olib qШ‘yish uchun: «k» (QШ‘yish) — «Ф» (Rasm) — «» (Fayldan) buyruqlaritanlanadi. Natijada, ekranda uskunalar paneli paydo bШ‘ladi. Bu panel «k» (Tasvirni sozlash) paneli bШ‘lib, u orqali rasmni kШ‘chirish, bШ‘yash, ramka Ш‘tkazish, rasm kontrastini (tiniqligini) tШ‘Р‘rilash mumkin. Rasmni skaner orqali qШ‘yish: buning uchun «k» (QШ‘yish) menyusida «Ф» (Rasm) keyin «k» (Skanerdan) buyruР‘i tanlanadi. Rasm «MS PHOTO EDITOR» da ochiladi va uni Ш‘zgartirish mumkin bШ‘ladi. Taqdimotga rasm qШ‘yib, uni Ш‘zgartirish, masalan, chegara ranglarini Ш‘zgartirish, alohida fragmentlar Ш‘rnini Ш‘zgartirish, bir necha rasmlarni birlashtirish mumkin. Jadvallar qo‘yish. PowerPoint dasturida boshqa dasturlardagi kabi jadval kШ‘rinishidagi ma'lumotlarni ham kiritish va uni tahrirlash mumkin. Bu standart uskunalar panelidagi quyidagi piktogrammalar yordamida amalga oshiriladi, ya'ni: . (MS Word) yoki (MS Exsel) tugmachalar (piktogrammalar) dan birini tanlab bosiladi; . jadvalning kerakli ustun va satr parametrlari tanlab olinadi va ekranda hosil bШ‘lgan jadvalga sonli va matnli qiymatlar kiritiladi; . jadvalga Ш‘zgartirishlar kiritiladigan bШ‘lsa jadval faollashtiriladi, ya'ni sichqoncha kШ‘rsatkichi jadval tasviri ustida ikki marta bosiladi. Jadval bilan ishlashni tugallash sichqoncha kШ‘rsatkichi orqali amalga oshiriladi. Diagrammalarni qo‘yish . Diagrammani qШ‘yish uchun zarur bШ‘lgan slaydlar umumiy kШ‘rinishidagi diagrammalar bilan ishlash slaydlari tanlanadi. · tugmachani bosiladi va kerakli kШ‘rinishdagi diagrammani tanlanadi. Parametrlarni Ш‘rnatiladi hamda qiymatlarni keraklicha Ш‘zgartiriladi. · DТКРrКЦЦК ФКЭЭКХТРТЧТ Ш‘zgartiriladi va kerakli joyga Ш‘rnatiladi. Rasm chizish Rasm chizish WORD dagi kabi amalga oshiriladi. Asosiy farqi shundaki, PowerPoint qШ‘shimcha grafik element ichiga matn yozish va ularni ixtiyoriy burchakka aylantirish imkoniyatini beradi.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

PowerPШТЧЭ НК вКЧК «» (AЯЭШПТРЮrКХКr) НОРКЧ ТЦФШЧТвКЭХКr ЦКЯУЮН. Bu imkoniyatdan foydalanganda sariq rombchaga ahamiyat berish kerak. Rasm chizish uchun mШ‘ХУКХХКЧРКЧ ЭЮРЦКМСКХКr «» (CСТгТsС) pКЧОХТРК joylashgan. Slaydlarni ko‘chirish, nusha olish va qayta takrorlash Yaratilayotgan taqdimotga sarf qilinadigan vaqtni: — tayyor slaydlarni takrorlash; — boshqa taqdimotga yaratilgan slaydlarni kШ‘chirish yoki nusxa olish orqali tejash mumkin. Bir taqdimotda slaydlarni qayta takrorlash 1. Qayta takrorlanadigan slaydni belgilang. 2. «k» (QШ‘вТsС) ЦОЧвЮsТНКРТ «» (SХКвНЧТ ЭКФrШrХКsС) buyruР‘ini tanlang. Boshqa taqdimotga slaydlarni ko‘chirish 1. Joriy hamda slayd kШ‘МСТrТХКвШЭРКЧ ЭКqНТЦШЭХКrЧТ ШМСТХКНТ ЯК «SХКвНХКrЧТ sКrКХКsС» rОУТЦТРК Ш‘tiladi. 2. Ikkala slaydni bir oynada yonma-вШЧ КФs ОЭЭТrТsС ЮМСЮЧ «k» ЦОЧвЮsТНК «yo» (BКrМСКsТ ЭКrЭТЛХКЧsТЧ) ЛЮвrЮР‘ini tanlanadi. 3. Tanlangan slaydni bir taqdimotdan ikkinchisiga olib Ш‘tiladi. Boshqa taqdimotga slaydlardan nusxa olish 1. Boshqa taqdimotda nusxasi Ш‘tkaziladigan slaydlardan oldin turuvchi slaydni belgilanadi 2. «k» (QШ‘вТsС) ЦОЧвЮsТНКРТ «» (FКвХХКrНКЧ slaydlar) buyruР‘ini tanlanadi. 3. Nusxasi Ш‘tkaziladigan slaydlar turgan taqdimotni topiladi va uni belgilanadi. 4. Nusxasi Ш‘ЭФКгТХКНТРКЧ sХКвНХКrЧТ ЛОХРТХКЧКНТ ЯК «» (QШ‘yilsin) tugmachasini bosiladi. Slaydlarni Ш‘chirish 1. O‘chirilishi kerak bШ‘lgan slaydni belgilanadi. 2. «PrКЯФК» ЦОЧвЮsТНКРТ «» (Slaydni olib tashlash) buyruР‘ini tanlanadi.

Nazorat savollari 1. PowerPoint qanday dastur? 2. Power Point dasturiga qanday ishga tushiriladi? 3. Prezentasiya (taqdimot) nima? 4. Slayd nima? 5. Shakllantirish andozasini qanday tanlanmiz? 6. Taqdimotga animatsiya effektlari qanday Ш‘rnatiladi?

MA’RUГA№ 13: KOMPYUTER GRAFIKASI VA UNING TURLARI. COREL DRAW DASTURINING ASOSIY IMKONIYATLARI

Reja:

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

1. Kompyuter grafikasi tushunchasi va uning turlari 2. Paint grafik muharriri haqida ma'lumot. 3. CorelDraw grafik muharriri haqida ma'lumot

Tayanch tushunchalar: grafika tushunchasi, passiv va interaktiv grafika, rastrli, vektorli va fraktal grafika, Paint, CorelDraw dasturi

Kompyuter grafikasi tushunchasi.

Kompyuter grafikasi tushunchasi hozirda keng qamrovli sohalarni Ш‘z ichida mujassamlashtirib, bunda oddiy grafik chizishdan to real borliqdagi turli tasvirlarni hosil qilish, ularga zeb berish, dastur vositasi yordamida, hatto tasvirga oid yangi loyihalarni yaratish kШ‘zda tutiladi. Kompyuter grafikasi keng tarqalib borayotgan dastur ta'minotidir, ya'ni kompyuter grafikasi mavjud va yangi yaratilayotgan dasturlarga tayanadi. Zamonaviy kompyuter texnolgiyasida kompyuter grafikasi bilan ishlash eng ommobop yШ‘nalishlardan biri bШ‘lib bormoqda. Hozirda bu yШ‘nalish bilan hatto professional rassom va dzaynerlar ham shuР‘ullanmoqda. Kompyuter grafikasi - geometrik jismlar, shakl va tamoyillarining matematik modellari hamda ularni namoyish etish usullari tШ‘Р‘risidagi fan sifatida aniqlash mumkin. Kompyuter grafikasi videofilm kadrlari bilan sifat bШ‘yicha taqqoslashga loyiq haqiqiy, hajmli harakatlanuvchi tasvirlarni yaratishga imkon beradi.

Kompyuter grafika

namoyish kШ‘zga kШ‘rinuvchi (vizual) harakat grafikasi

geometrik grafik animatsiya(harakat- modellashtirish interfeyslarni lanuvchi tasvirlar) loyihalash

Axborotni grafik shaklda ishlab chiqish, taqdim etish, ularga ishlov berish, shuningdek, grafik ob'ektlar va fayllarda bШ‘lgan nografik ob'ektlar Ш‘rtasida boР‘lanish urnatishni informatikada kompyuter grafikasi deb atash qabul qilingan. Kompyuter grafikasining juda tez rivojlanib borishi va uning texnikaviy va dasturiy vositalarining yangilanib turilishi kursni hamisha takomillashtirishga, bu sohadagi yangi yШ‘nalishlarni tinmay Ш‘ rganib borishni takozo etadi. Hech qaysi zamonaviy mulptimedia dasturi komppyuter grafikasisiz bШ‘lmaydi. Ommaviy foydalanish uchun dasturlar yaratuvchi dasturchi mutaxassislarning 90% gacha ish vaqti grafika bilan ishlashga ketadi. Redaksiya

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua va nashriyotda asosiy me'nat sarfini grafik dasturlar bilan badiiy va bezash ishlari tashkil etadi. Grafik dasturlarning keng foydalanishga ehtiyoj Internetning rivojlanishi, eng avvalo millionlab alohida "sahifa"larni yagona tШ‘rga birlashtiruvchi WWW xizmati bilan boР‘liq ravishda sezilarli darajada oshdi. Kompyuter grafikasi jahonda yangi fundamental fan hisoblanib, iqtisodiyot sohasida kadrlar tayyorlab berishda Ш‘ziga xos mustaqil ahamiyatga egadir.

MКsСТЧК РrКПТФКsТ ЛШ‘ХКФХКrТ

passiv interaktiv

Kompyuter grafikasi turlari

rastrli (nuqtali vektorli fraktal yoki pikselli) (ob`yektli)

Rastrli grafikada har qanday tasvir nuqta - piksellardan tashkil topgan bШ‘ladi. Har bir piksel alohida rangga ega bШ‘ladi. Ular majmuasi esa yaxlit tasvirni tashkil etadi. Foydalanuvchi har bir pikselga ishlov berish imkoniga ega bШ‘ladi, tasvirdagi piksellar soni qanchalik kШ‘p bШ‘lsa, tasvir shunchalik yuqori sifatli bШ‘ladi. Tasvirdagi piksellar zichligi DPI (Dot Per Inch - dyuymdagi nuqtalar soni) deyiladi, ya'ni bir dyuymda (1 dyuym=2,54 sm) nechta nuqta joylashganligini belgilaydi. Gazeta va boshqa rШ‘znomalarda mazkur kШ‘rsatkich odatda 150 dpi, rangli jurnallarda 300 dpi, fotosurat va kompozisiyalarda 600-1200 dpi tashkil etadi. Ekranda tasvirlanadigan rasmlar uchun esa 72 dpi sifat kШ‘rsatkichi yetarli hisoblanadi.

Rastrli grafika bilan ishlash dasturlari vazifalari

Tasvirni import qilish HКr бТХ ОППОФЭХКrЧТ qШ‘ХХКsС

Tasvirni tahrirlash Boshqa nom va kengaytma bilan saqlash 95

RКЧР ЭТгТЦТЧТ Ш‘гРКrЭТrТsС Chop etish Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Vektor grafikasi tushunchasi Vektorli grafikada tasvirlar geometrik shakllardan tashkil topgan bШ‘ladi. Chiziqlar va shakllar majmuasi natijada biror bir umumiy rasm yoki tasvirni hosil qiladi. Vektorli grafikaning afzalliklaridan biri bu - rasm masshtabini qanchalik kattalashtirmang, uning sifati sira ham Ш‘zgarmaydi. Vektorli grafikada tasvirni hosil qilish bШ‘yicha matematik formulalar asosida barcha hisob-kitoblarni kompyuter bajaradi. Vektorli grafika dasturlarida yangi tasvirlar yaratiladi, lekin shu bilan birgalikda, ularga rastrli tasvirlarni ham qШ‘shish imkoni bor.

Vektorli grafika imkoniyatlaridan mukammal foydalanish uchun maxsus dasturlardan foydalanish maqsadga muvofiq

Corel Draw Macromedia Adobe FreeHand Illustrator

Fraktal grafika xususiyatlari Fraktal grafika.Fraktal grafika ham hisoblanuvchi grafika bШ‘lib, uning vektor grafikadan farqi shundaki, unda hech qanday ob`yektlar kompyuter xotirasida saqlanmaydi. Chunki tasvirlar tenglamalar yoki ularning tizimlarida hosil qilinadi. Shuning uchun ham xotirada tenglamalargina saqlanadi. Tenglamalarga oid parametrlar Ш‘zgartirilishi natijasida turli tasvirlar hosil qilinadi. Fraktal grafika matematik hisoblashlar asosida tasvirlarni avtomatik yaratish uchun qШ‘llaniladi. Shuning uchun ham uning asosi sifatida rasm, shakl, tasvir hosil qilishning dasturlash usuli tanlangan. Bu grafika, odatda, turli jarayonlarni modellashtirish, tahlil qilish, turli qiziqtiruvchi dasturlar yaratishda keng qШ‘llaniladi.

CorelDraw grafik muharriri haqida ma'lumot

CorelDraw vektorli grafikaning Windows amaliyot tizimida ishlaydigan tahrirlovchi dasturdir. Uning yordamida turli grafik kШ‘rinishlarni loyihalash, foto,

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua matn, tasvirlar ustida, ayniqsa, badiiy kШ‘rinishdagi kompozisiyalarni tahrirlash bilan bogliq amallarni bajarish mumkin. CorelDraw muharriri ishga tushirish uchun CorelDrawning belgisiga borib, sichqonchani yoki Enter tugmasini bosish kerak. Dastur ishga tushirilgandan keyin ekranda dastur oynasi nomoyon bШ‘ladi, bu oyna foydalanuvchi interfeysi (user interface) yoki ishchi joyi (workspace) deb ataladi. Interfeys foydalanuvchi va komputer orasidagi muloqotni Ш‘rnatadi, ishlash uchun kerak bШ‘lgan barcha sharoitni yaratadi. Shuni nazarda tutish kerakki, interfeys foydalanuvshi tomonidan uzgartilgan bШ‘lib Ш‘z kШ‘rinishidan Ш‘zgacha bШ‘lishi ham mumkin.

Foydalanuvchi interfeysi quyidagilardan tashkil topadi: sarlavha, bosh menu, hujjarlarni kШ‘rish ushun ishchi oynalar, tasvirlarni redaktorlash ushun bir nechta panellar yigindisidan. Oynaning markazidagi katta bШ‘sh joy ish joyi deb nomlanib har bir hujjat uchun yangi ochiladi. Bosh menu. Ekranning yuqorigi qismida bosh menu buyruqlari (menu bar) joylashgan bШ‘lib u quyidagilardan tashkil topadi: Fail (File) Rastrli tasvirlar(Bitmaps) Muharirlash (Edit) Matn (Text) KШ‘rish (View) Servis (Tools) KЦpКЧШЯФКХКsС (LКвШЮЭ) Oyna (Window) Boshqarish (Arrange) Yordam (Help) Effektlar (Effects)

Asboblar paneli (Toolbox) Asboblar paneli ishchi oynaning chap tomoniga joylashtirilgan bШ‘ladi. Asoblar panelida grafik obyekt ustida quydagi amallar bajariladi – obyektlarni yaratish, obyektlarni ajratish, muharrirlash va kШ‘chrish asboblari joylashtirilgan. Asboblar bilan ishlash paytida kursor tanlangan obyektga qarab formasini Ш‘zgartiradi. Shu bilan birga, asboblar panelidagi bazi bir КsЛШЛХКr РЮrЮСТЧТ «SЮгЮЯМСТ» pКЧОХ ФШ‘rinishida yoki Flyout kШ‘rinishida sozlash mumkin.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

CorelDraw boshqa grafik muqarrirlarga nisbatan yaxshi ishlaydi, ya'ni nashriyot tizi Ш‘ CorelDraw muharririda fayllarning kengaytmasi file.cdr kШ‘rinishda bo‘ladi.

Nazorat savollari 1. Kompyuter grafigi nima? 2. Kompyuter grafikasi qanday ahamiyatga ega? 3. Rastrli grafika, Vektorli grafika,Fraktal grafika deganda nimani tushunasiz? 4. Paint grafik muxarriri qanday ishga tushiriladi? 5. Coreldraw grafik muxarriri nima uchun qШ‘llaniladi?

MA’RUГA№ 14, 15: MA’LUMOTLAR BAГALARI VA ULARNI BOSHQARISH TIZIMLARI. MS ACCESS DASTURINING VAZIFASI VA IMKONIYATLARI.MA’LUMOTLAR BAГASI TURLARI VA AБBOROT TIГIMLARINI QURISHDAGI ROLI, MA’LUMOTLAR BAГASINING ASOSIВ OB’EKTLARI.

Reja: 1. Microsoft Access prgrmmsid MB tuzilishi. 2. MSAccessnТnР ТsС вnsТ. 3. MS Accessd MB struktursini o‘zgrtirish 4. MB d "So‘rv" tashkil qilish. 5. Elektron blank - frm tuzishning usullri qndy? 6. MBBT Н СТsЛtlr tuгТsС.

Tayanch iboralar: MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТ, sШ‘rovlar, makroslar, formalar, hisobot, modul. MК’ХЮЦШЭХКr ШЦЛШrТЧТ ЛШsСqКrТsС ЭТгТЦХКrТ ЦКФrШsХКr ТsСХКrЧТ avtomatlashtirish vositasi sifatida. Interaktiv hujjatlar yaratishning zamonaviy КбЛШrШЭ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ. MК’lumotlar omborini boshqarish tizimlari (MOBT): asosiy tushunchalar va funksional imkoniyatlari. Access MOBTda ishlash texnologiyasi asoslari

MТМrШsШПЭ AММОss MBBT rОХвКЭsТШЧ ЦК’ХЮЦШЭКr ЛКгКsТЧТ ЛШsСqКrЮЯМСТ ЭТгТЦ sКЧКХТЛ, ХШМКХ ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТ вКrКЭТsh uchun barcha instrumental vositalar hamda foydalanuvchi dastur tuzish imkoniyatlari mavjud.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Microsoft Access MBBT Ш‘г ТМСТРК ЭЮrХТ ШЛ’вОФЭХКrЧТ вКrКЭТsС ЮМСЮЧ КЯЭШЧШЦ vositalarga ega: - GrКПТФ ФШЧsЭrЮsТвКХКr ЯШsТЭКsТ ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТ ШЛ’ОФЭХКrТЧТ РrКПТФ elementlar yordamida qurish imkoniyatiga ega; - DТКХШР ЯШsТЭК ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТ qКвЭК qЮrТsС ЯК ЭКsСФТХХКsСЭТrТsС uchun turli vazifalarni bajaruvchi masterlar yordam beradi; - MBBT ning dasturlash vasitasi uz ichiga SQL, makrokomandalar tili va VBA uchun OMD ni olgan. MК’lumotlКr ЛКгКsТ – ЦК’ХЮЦ sШСКРК ШТН Ш‘гКrШ ЛШРХКЧРКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКr yiР‘indisining disk tashuvchidagi tashkiliy jamlanmasi. RОlвКtsТon mК’lumotlКr ЛКгКsТ – ikki Ш‘lchamli jadvallarning mohiyat- munosabat mehanizmi orqali boР‘ХКЧТsСТНТr. RОХвКМТШЧ ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТЧР logic aloqasi Ш‘zaro logic boР‘langan jadvallar majmuini tashkil etadi. MК’ХЮЦШЭХКrЧТЧР rОХвКМТШЧ ЦШНОХТ ЧШrЦКХХКsСЭТrТsС ШrqКХТ вКrКЭТХКНТ. NШrЦКХХКsСЭТrТsС УКrКвШЧТ qКвЭК ЭКФrШrХКЧЮЯМСТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ вКЧРТ УКНvalga kuchirishdan iborat hodisadir. Relyacion jadval structurasi maydon bilan ЛОХРТХКЧКНТ. MКвНШЧРК ЦК’ХЮЦШЭ ЭЮrТ Я КСКУЦТ ФКЛТ СШssКХКr ФТrТЭТХКНТ. MКвНШЧ tarkibi jadval ustunlarida keltiriladi. HКr ЛТr qКЭШr ЦК’ХЮЦШЭЧТЧР ЛТЭЭК ОФгОЦpХвКrТ ЛШ‘lib, yozuv deb nomlanadi. Har bir yozuvni identifikatciyasi uchun unikal birlamchi kalit qullaniladi. Kalit bir yoki bir nechta maydondan iborat bШ‘lishi mumkin. Ikki jadvalni boР‘lash uchun tashqi kalitdan foydalaniladi. Bunda birga-bir (1:1), birga- kup(1:N) va kupga-kup(M:N) munosabatlar urnatilishi mumkin. MК’ХЮЦШЭ sбОЦКsТ ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТР ЦКЧЭТqТв sЭrЮМЭЮrКsТЧТ вКqqШХ ЧКЦШТвsС ОЭКНТ СКЦНК ЧНКРТ ЦКЯУЮН ЯШsТЭКХКr ШrqКХТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ qКвЭК ТsСХКsСЧТ amalgam oshiradi. Shunday imkoniyatlardan biri boР‘liqlik birligi bШ‘lib, uning yordamida boР‘liq jadvalda ham asosiy jadvaldagi uzgarishlarni uchirish, qushish, uzgartirish amalgam oshirish mumkin. MК’ХЮЦШЭ sбОЦКsТНК СКr qКЧНКв ЛТr СТХ ЭТpХТ ЦКвНШЧХКrТ ЦКЯУЮН jadvallarni birlashtirish mumkin. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТ ЦНЛ-ПКвХТНК qЮТвНКРТ ШЛ’вОФЭХКrЧТ Ш‘z ichiga oladi: - jadvallar, sШ‘rШЯХКr, ЦК’ХЮЦШЭХКr sбОЦКsТ; - formalar, hisobotlar, makroslar, modullar; FШrЦКХКr, СТsШЛШЭХКr ЯК ЛОЭХКr ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ вКЧРТХКsС, ФЮrТsС, ФrТЭОrТвК bШ‘yicha qidirish va hisobot olish uchun ishlatiladi. OЛ’ОМЭХКrРК ЦЮrШУККЭЧТ КЯЭШЦКЭХКsСЭТrТsС ЮМСЮЧ НКsЭЮr ФШНТ ЦШНЮХ ЯК ЦКФrШsХКrРК ФТrТЭТХКНТ ЯК VBA НК ФШЦpТХвКМТвКРК ЛОrТХКНТ. HКr ЛТr ШЛ’ОФЭ ЯК ЛШsСqКrЮЯ elementi hossalar tuplamiga ega. MBBTAccessningbrchvziflrivimkniyatlriniШ‘rgnibuniishltishtn lgiyasibilntnishibchiqmiz, hamdlibbrildignmliymshgultlrnishuMBBTdtashkiletishnitvsiyaqilmi z. Buning uchun vvl Microsoft Access bjrdign vziflri, uning ynsi v ish yurituvchi ssiy ob`ektlri biln yaqindn tnishishg utmiz.

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Microsoft Office trkibidgi Microsoft Access piktogrammasi ustid «sТМСqnch» МСp tugmsi 2 mrt bossak, ekranda Access ynsi pyd bШ‘ladi ynning birinchi strid MBBT nmi Microsoft Access db ifdlngn, 2-nchi strd es mnyu punktlri:

, Ф, , Ф, , Ф, Ф. Uchinchistrid Stndrtpnlipiktogrammalrijylshgn. ynningkngqismiishchimydn isblndi. Ishchimydnd yuqridgimulqt ynsiСsТХbo‘ladi. Bu yn yordmid bizyangiMBnitashkilqilishimizyokimvjudMBni chibulrustid ishlshimizmumkin. Access 9x (umumlshgnvrsiyasi) ynsi 6t obèktdnibrtbo‘lib, ssnshulrbilnishyuritildi. Bular: Tblits (jdvl), (so‘rov), (frm), ё (СТsЛЭ), k (mkr kmnd) v . Jdvl - MBningm’lumtlrsqlydign ssiyobèkti; So‘rov - MBdgim’lumtlrnitrtiblsh, birrkeraklim’lumtniqidiribtpishkbivziflrnibjrdi. Frm – MBg yangim’lumtlrkiritdi, yokijriyMBdgim’lumtlrustid fydlnuvchiuchunqulybo‘lganturli- tumnshkldgifrmlryartdi. Dmk, frm – ekrnobèktibo‘lib, elektronblanktrzid ifdlnib, und m’lumtlrqiritildignmydnmvjudv shumydnlrg keraklim’lumtlrjylshtirildiv jdvlshutriq СsТХqilindi. HТsЛЭ - MBtrqibidgim’lumtlrdnkeraklisiniprintrg chiqruvchiqgzdgi ssiy ujjt. Mdul - VisualBasicdsturlshmuitid yozilgndsturbo‘lib, nstndrt prtsiyalrnifydlnuvchitmnidnbjrilishig imknyartdi. Mkrkmnd - birqtrbuyruqlrmjmui ssid СsТХbo‘lganmkrbuyruqbo‘lib, fydlnuvchitmnidnjdvltuzishd jud qiyin lqilindignjryonlrni chdi. Snbo‘tilganobèktlrustid ishlshuchun ynningo‘ngtmnid k (chish), Kk v (yartish) dgntugmchlrjylshgn. Dmk, butugmlrAccessningishlshtrtibiniifdlydi.

100

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

k tugmsibsils, jriyob`ektko‘z ldimizd nmyonbo‘ladi. grbuob`ektjdvlbo‘lsa, unikuribyangim’lumtlrkiritishyoki vvlgisinio‘zgartirishimkoniyatiСsТХbo‘ladi

Knstruqtrtugmchsibsils, uldobèktningtuzilmsinmyonbШ‘ladi. gr obèkt jdvl bШ‘lsa, ung yangi mydn kiritish yoki lib tshlsh mumkin. Brdiyu frm bШ‘lsa, u ld bshqrish elmntlrini tashkil etdi. mm bu l fydlnuvchilr uchun ems, balki MBni tashkil etuvchilrg kШ‘proq fydli. tugmsi bsils, u ld yangi obèktlr tuzish, uni bshqrish lzim bШ‘ladi. ulls, n shu snb Ш‘tilgan trtib(rjim)lr ssid obèktlr ustid quyidgi turd ish bjrildi:  ЦЧТk ЮsЮХ ЛТХЧ,  ЯЭЦЭХsСЭТrТХРЧ ХЭН  УНЯХ ЮsЭsТ (ЦsЭr) вШrНЦТН. EЧНТ, r ЛТr ШЛ`ОФЭ ЮsЭТН qТsqМС ЭЮsСЮЧМС ЛrТsСР бКrКФКЭ qТХЦТг.

JНvl tuгТsС JНЯХ ЭЮгТsС - ЛЮ Ц’ХЮЦЭХrЧТЧР Ш‘гТРК s ЮsЮsТвКЭХrТЧТ О’ЭТЛrР ХРЧ ХН ЮЧТЧР ЦвНЧХrТЧТ ТПНХsС. BЮ УrвШЧ MB вЧsТН ЭЮРЦsТЧТ ЛsТsС ЛТХЧ ЛsСХЧНТ Я ОФrКЧНК qЮвТНРТ ЦЮХqЭ вЧsТ pвН ЛШ‘ladi:

101

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

BЮЧН УНЯХ ЭЮгТsСЧТЧР ЛТr qЭr ЮsЮХХrТ ЭКФХТП qТХТЧНТ: 1. (JНЯХ ЭrЭТЛТН) BЮЧН УНЯХ ЭЮгТsС ННТв ЦЧТk ЮsЮХН вКrЭТХНТ Я ОФrКЧНК ПrЦХ ЧЦХrН УНЯХ ЦвНЧХrТ pвН bШ‘ХКНТ. MвНЧ 1, MвНЧ 2, MвНЧ 3, . . . Я sЭЧНrЭ ЦЭЧХТ ЦвНЧ ЭЮrТ ksХЧНТ :

1. Kk ЭrЭТЛТН УНЯХ вКrЭТsС. Kk ЭrЭТЛТЧТ ЭЧХsk, Ю ХН ЦвНЧХr ЧЦТ ЮХrЧТЧР turiv sslrikbiprmtrlrnikiritishmumkinbo‘lgnmulqt ynsipyd bo‘ladi. UsСЛЮ ЦЮХqЭ вЧsТН ЛЮ prЦЭrХr ЛrМСsТ kХЯТЭЮr вШrНЦТН qo‘ХН kТrТЭТХНТ вШФТ krksТг ЦвНЧХr ХТЛ ЭsСХЧНТ, вШЮН Л’гТ ЦвНЧХrЧТЧР ЭЮrТЧТ Ш‘zgartirish kЛТ ЦХХrЧТ ЛУrТsС ЦЮЦФТЧ ЛШ‘ladi.

102

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

2. M (УНЯХ ЮsЭsТ) ЛТХЧ УНЯХ ЭЮгТsС. JНЯХ ЮsЭsТ ЛТХЧ ТsС вЮrТЭРЧН ОФrКЧНК СsТХ bШ‘ХРКЧ ЦЮХqЭ вЧsТН ЧЦЮЧЯТв УНЯХХr rЮвЭТ Я ЛЮ УНЯХХrР Цs ЛШ‘ХРКЧ ЧЦЮЧЯТв УНЯХ ЦвНЧХrТ ПвНХЧЮЯМСТР ЭКФХТП ОЭТХНТ. FвНХЧЮЯМСТ ЛЮ ЦЮХqЭ вЧsТН ЦЯУЮН ЛШ‘ХРКЧ ТЭТвШrТв УНЯХ Я ЮЧТЧР ЦвНЧХrТЧТ ЭЧХЛ ХТЛ (ЦвНЧХrЧТЧР ЧЦТЧТ Ш‘zgarЭТrТsСТ ЦЮЦФТЧ) вКЧРТ УНЯХ ЭЮгТsСТ ЦЮЦФТЧ. BЮЧН ЦвНЧХrЧТЧР ЭЮrТ СКЦ КЯЭШЦКЭТФ rЯТsСН ЦвНЧ ЧЦТР Цs ХН ЭЧХЧНТ.

ЮХХs, ЦвНЧ ЭЮrТЧТ Ш‘гРКrЭТrТsС гrЮr ЛШ‘lsa, kk ЭrЭТЛТНЧ ПвНХЧТЛ Ш‘zgartirish mumkin. 3. (BsСq Ц’ХЮЦЭХr ЛгsТ)НЧ УНЯХЧТ ЭЧХsС BЮЧН qТХТЧЮЯМСТ УНЯХЧТ ЭЧХsС ЮМСЮЧ ЦЮХqЭ вЧsТН qТХТЧЮЯМСТ MB ЭЧХЛ ХТЧНТ Я ЮЧНЧ ПвНХЧЮЯМСТР ФОrКФ ЛШ‘ХРКЧ ЦвНЧ bШ‘вТМСК Ц’ХЮЦЭХr УrЭТЛ ХТЧТsСТ ЦЮЦФТЧ. 4. (TsСqТ ПвХХrНРТ MB УНЯХХrТ ЛТХЧ ЛРХЧТsС sЦsТ) rqХТ вКЧРТ УНЯХХr ЭЮгТsС. BЮЧН СКЦ вЮqrТНРТ qЛТ ЦЮХqЭ вЧsТН Ш‘гКrШ Хq o‘rЧЭТХТsСТ гrЮr bШ‘ХРКЧ MB ЭЧХЛ ХТЧНТ. 103

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

ММssНК ТsСlsС tnlРТвКsТ MS Access ТФФТ ТХ rУТЦН ТsСХвНТ: 1) k (ХвТХsС) 2) k (ЦХТв ПвНХЧТsС) MBBT qвsТ ЭrЭТЛН ТsСХsСТНЧ qЭ’Тв Чгr, ЮЧТ ТsСХЭТsС ЭЧХРТвКsТ qЮвТНРТМС ЧЦвШЧ ЛШ‘ladi: FвНХЧЮЯМСТ–MBЧТ Ц’ХЮЦ ПrЦН ЭШ‘ХНТrНТ, ЦЮввКЧ (sШ‘rШЯ) rqХТ qвЭ ТsСХвНТ Я ЧЭТУХrЧТ ё (СТsЛЭ) ЭrгТН ЭКsСФТХ qТХНТ. BТrРТЧ MBН ЦТХХТЧХЛ ПвНХЧЮЯМСТ ТsС вЮrТЭНТ, ЦЦ ЭЮгТХЦsТР qШ‘Х ЭФТгЦвНТ. FвНХЧЮЯМСТ ssЧ 6 Э ШЛ`ОФЭЧТЧР 4 ЭsТ ЛТХЧ ЛЦХХ ТsС вЮrТЭНТ. ЮХХs, ЮsСЛЮ ШЛ`ОФЭХr ЛТХЧ ТsС ЛУrТsС ЮМСЮЧ ПвНХЧЮЯМСТ qЮвТНРТ ЭЮРЦМСХr ЛТХЧ ТsС вЮrТЭТsСТ ЦЮЦФТЧ: k- ЭЧХРЧ ШЛ`ОФЭЧТ МСНТ. Kk-ЭЧХРЧ ШЛ`ОФЭ ЭЮгТХЦsТЧТ МСНТ. - вКЧРТ ШЛ`ОФЭХrЧТ ЭКsСФТХ qТХНТ.

MBning o‘ziga xs xususТвКtlrТ MB ЧТЧР УНЯХТ ЦЮsЭqТХ rЯТsСН ЮУУЭ ЛШ‘ХК ХЦвНТ, ЦЦ УНЯХ ЭЮгТХЦsТ Оs ЮУУЭ, ЛТrq MТМrШsШПЭ AccessН ЮЧТЧР ЮМСЮЧ ХТН ПвХ УrЭТХЦРЧ. JНЯХНРТ ЛrМС Ш‘гРrТsСХr КЯЭШЦКЭТФ rЯТsСН rl vqt rУТmТd sqХЧНТ. RХ ЯqЭ rУТЦТН УНЯХ ЛТХЧ ТsСХsС УrвШЧТН ЮгХЮqsТг sqХsС НЯЦ ОЭНТ. BТrТЧМСТ ЦвНЧР Ц’ХЮЦЭХrЧТ ФТrТЭТsС ЭШ‘ЭЭТХРМС, 2-ЦвНЧР ЮЭТХНТ, sСЮ ЯqЭН Ц’ХЮЦЭХr ЯТЧМСsЭrР вШгТХ ЛrНТ Я КЯЭШЦКЭТФ rЯТsСН sqХЧНТ.

MB УНvllrТ ЛТln ТsСlsС УrвonТ 1. MBBT вЧsТЧТЧР psЭqТ qТsЦТН (ЧЦr вШгТsС ЦвНЧТ) ЛШ‘ХТЛ, ЛЮЧН ЦвНЧР Ш‘ЭТsС ЭЮРЦХrТ Лr (Уdvl bo‘вТcС sТlУТsСnТ mlР sСТrdТ). 2. r ЛТr вШгЮЯ МСp ЭЦЧТН вШгЮЯ ЦrФrТ (k ) ЭЮРЦМСsТР ОР. SСЮ ЭЮРЦЧТ ЛШssКФ, вШгЮЯ УrЭТХТЛ ФШ‘rТЧКНТ Я ЧЮs ХТsСР ЭввШrХЧНТ. 3. УrЭТХРЧ вШгЮЯН sТМСqЧМС Ш‘ЧР ЭЮРЦsТЧТ ЛШssКФ, ФЧЭФsЭ ЦЧвЮ ЦЮХqЭ вЧsТ МСТqНТ Я ЮЧТЧР ЛЮвrЮqХrТ rqХТ вШгЮЯ ЮsЭТН ТsС ЛУrТХНТ. 4. JНЯХЧТЧР МСp ЭЦЧТ вЮqrТ qТsЦТН ЭЮrРЧ ЦrФr УНЯХ ЦrФrТ НвТХНТ. UЧТ ЛШssКФ, ЛЮЭЮЧ УНЯХ УrЭТХТЛ ФШ‘rТЧКНТ. SТМСqЧМС ЮЧР ЭЮРЦsТ ЛsТХs, ФЧЭФsЭ ЦЧвЮ ЦЮХqЭ вЧsТ ОФrКЧНК pвН ЛШ‘ХКНТ. UЧТЧР ЛЮвrЮqХrТ ЛТХЧ УНЯХ ЮsЭТН ТsС вЮrТЭТХНТ. 5.MвНЧ srХЯsТН sТМСqЧМС ЭЮРЦsТЧТ ЛШssКФ, Ю ХН ЦвНЧ УrЭТХТЛ ФШ‘rinadi.

(so‘rv)lr tКshkil qilish MB Р ФТrТsС ЮМСЮЧ «SШ‘rШЯ» НЧ ПвНХЧТХНТ. BЮ УrвШЧ MB вЧsТЧТЧР (SШ‘rov) bШ‘ХТЦТН вКrЭТsС ЭЮРЦsТЧТ ЛsТsС ЛТХЧ ЛsСХЧНТ Я ОФrКЧНК

104

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua qЮвТНРТ ЦЮХqЭ вЧsТ pвН ЛШ‘ХКНТ. MB Р ФТrТsС ЮМСЮЧ ЭЮгТsСЧТЧР ЛТr qЭr ЮsЮХХrТЧТ ЭКФХТП qТХТЧНТ: Kk - ЦЮsЭqТХ rЯТsСН вКЧРТ sШ‘rШЯХr ЭЮгТsС. (ННТв sШ‘rov) - ЦЯУЮН ЧТq ЦвНЧХrЧТ ЭЧХЛ ХТsС yШ‘ХТ ЛТХЧ sШ‘rШЯХr tuzish. kё (qТвШsТв sШ‘rov) - MB Н ЦЯУЮН ЛШ‘ХРКЧ ЛТr ЧМСЭ УНЯХ Я sШ‘rШЯХrЧТ МСЭТsСЦsТНЧ вКЧРТ sШ‘rШЯХr вКrЭТsС. (ЭФrrХЧЮЯМСТ вШгЮЯХr) УНЯХН вШФТ sШ‘rШЯХrН ЭФrrХЧЮЯМСТ вШгЮЯХrЧТ qТНТrТЛ ЭpТsh uchun sШ‘rШЯХr ЭЮгТsС. ё (ЛР‘ХЧЦРЧ вШгЮЯХr) УrТв УНЯХР Цs ФХЦвНТРЧ вШгЮЯХrЧТ qТНТrТЛ ЭpТsС ЮМСЮЧ sШ‘rШЯХr ЭЮгТsС. ЮХХs, вШrНЦТН ssТв MBНЧ ЧЭТУЯТв (ПвНХЧЮЯМСТЧТ qТгТqЭТrРЧ) УНЯХ ЭКsСФТХ qТХТsС Я ЮЧТ qвЭ ТsСХsС ТЦФШЧТвКЭТ pвН ЛШ‘ladi. ЛТХЧ ТsСХРЧН Ц’ХЮЦЭХrЧТ srХsС (ПТХЭrНЧ Ш‘ЭqгТsС), УЦХsС, УrЭТsС, Ш‘гРКrЭТrТsС ЦЮЦФТЧ. ЦЦ ЛЮ ЦХ r ЛУrТХРЧН ssТв MB Н МС qЧНв Ш‘гРrТsС sНТr ЛШ‘ХЦКвНТ. BЮЧНЧ ЭsСqrТ, вШrНЦТН «ntТУlrnТ ТsblsС», Ш‘rЭК rТПЦЭТФ qТвЦЭТЧТ ЭpТsС, вТР‘indi СsТХ qilish yoki ЛТrr ЦвНЧ ЮsЭТН ЦЭЦЭТФ ЦХХr ЛУrТsС ЦЮЦФТЧ.

MBD JRTISH UCHUN «SO‘ROV»

hsil qilishning turlri kШ‘p. mm eng kШ‘p qШ‘llnildigni n «k» (Аjrtishni tashkil qiluvchi so‘rov) AccessН “SШ‘rШЯ” ЭКsСФТХ qТХТsСЧТЧР 3 Э ЮsЮХТ ЦЯУЮН: avtomatТФ rvТsСd, qo‘ld Я mstr (ЮsЭ) вordmТd. tashkil qilish uchun msus SQL(Structured Query Language) tili mvjud, mm bu tild ishlsh nch murakkab, shuning uchun ham Access d msЮs «Nmunviy sШ‘rШЯ ЛХКЧФТ» ЭКsСФТХ qТХТЧРn. Bund elmntlrini ynlrr tshish rqli mlgshirish mumkin. MB g biln kirish «» ЭЮРЦsini bsish biln mlgshirildi. Uning mulqt ynsi «» Нb tldi. Und«Kk» rjimid ish yuritildi. 105

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

SHundMB tuzilmsidn kerakli jdvl v uning mydnlri bШ‘yich tnlndi. Jdvl tnlsh «» (Jdvl qШ‘shish) mulqt ynsid sdir bШ‘ladi. Bund MBdgi brch jdvllr rШ‘yti br. jrtilgn jdvllr blankning yuqri qismig (TШ‘ldirish) tugmsini bsish biln mlgshirildi.

Nmunviy blanksini to‘ldirish Nmunviy blank 2t pnldn ibrt. YUqri qismid gsslndign jdvllr ruyti tuzilgn. quyi qismid es tuzilmsi bШ‘yich tuzildign ntijviy jdvl Ш‘z ksini tpgn. Blankning mydn yozildign stid jdvldn kerakli mydn nmlri jrtib Ш‘tkzildi. Jdvl nmi kerakli strg mydnlrni kШ‘chirish jryonid avtomatik trzd yozildi. «Srlsh» Нgn strd «sТМСqnch» ЭЮРЦsi bsils, birr `mydndgi m’ХЮЦtlr srlndi. ЛХКЧФТН я (tnlsС sСrtТ)

sЭrТ ЦЯУЮН ЛШ‘ХТЛ, ЮЧН ЧЭТУЯТв УНЯХЧТ qЧТqЭТrНТРЧ sСrt krТtrТвsТ УвХsСРЧ ЛШ‘ХКНТ. ЭЮРЦsТЧТ ЛsТsС ЛТХЧ ЧЭТУЯТв УНЯХ СsТХ bШ‘ХКНТ. NЭТУЯТв УНЯХНЧ МСТqТsС ЮМСЮЧ «» ЭЮРЦsТР вКЧ ЛТr Лr ЛsТsС ХгТЦ.

Prmtrlr bo‘yich «so‘rov» tuzish B’гn fydlnuvchi m’ХЮЦtlr bzsidn muyyan prmtrlr bШ‘yicha m’ХЮЦtlrg mutj bШ‘lib qldi. n shundy vziyatlrd ni prmtrlr bШ‘yicha tashkil qilish lzim bШ‘lib qldi. Shundy maksd qШ‘yilgnd SQL tilining msus buyrugi LIKE[...] rqli ni tashkil qilish mumkin. Kvdrt qvs ichid fydlnuvchi uchun itiyoriy mtn kiritish mШ‘ljllngn. Msln, LIKE[mmlkt nmini kiriting]. Ushbu buyruqni я (tnlsh shrti) yozilgn strg jylshtirish lzim. ishg tushirilgch, mulqt ynsi chilib fydlnuvchi uchun prmtr kiritish imkni pyd bШ‘ladi. 106

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

So‘rov dHisblsh jryoni

Ntijviy jdvld bshq mydnlr bШ‘yicha isblshni tashkil etish

ЧЭТУХrТ вШгТХНТРЧ ЦвНЧ ТsЛ ЦвНЧТ НвТХНТ. BЮЧН ЦвНЧ ЧЦТ o‘rЧТР ТsЛХsС ПrЦЮХsТ Я ФЯКНrКЭ qЯs вШгТХНТ. UsСЛЮ УrвШЧЧТ kХЯТЭЮrЧТЧР Shilt+F2 ЭЮРЦsТЧТ ЛsТsС ЛТХЧ СКЦ ЛУrТsС ЦЮЦФТЧ Bund yordmchi (kiritish ududi) mulqt ynsi chilib, und uzunfrmullrnihamkiritishimkoniyati childiB’zn isblshmydninisrlshmydnihamqilishmumkin. ТsЛХsСЧТ ЭКsСФТХ qТХНТРЧ СКЦ ЧЦЮЧЯТв sШ‘rШЯ ЛХКЧФТН o‘г ksТЧТ ЭpНТ. BЮЧН ЦвНЧ ЧЦТ o‘rЧТР ПrЦЮХ вШгТХНТ. FrЦЮХР ФЯКНrКЭ qЯs ТМСТН ТsЛХЧНТРЧ ЦвНЧ ЧЦТ СКЦ kТrТЭТХНТ. ЦЦ ЭrРТЧ ЦвНЧР ЮгЮЧ ПrЦЮХХrЧТ qТrТЭТЛ ЛШ‘ХЦКвНТ. U ХН Shift+F2 ЭЮРЦМСЧТ ЛШssКФ, Ю ХН вШrНЦМСТ ЦЮХqЭ вЧsТ pвН ЛШ‘ХКНТ Я ТsЭХРЧ ЮгЮnlikНРТ ПrЦЮХХrЧТ ФТrТЭТsС ТЦФШЧТвКЭТ pвН ЛШ‘ladi.

Ntijviy «so‘rov» tuzishtnlgiyasi

107

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

«SШ‘rШЯ» Хr ЧПqЭ ФОrКФХТ Ц’ХЮЦЭЧТ ХТsС Я ЮЧТ ТsСХsС ЮМСЮЧ, ЛКХФТ ЧЭТУЯТв ТsЛХsСХr ЭКsСФТХ qТХТsС ТЦkЧТЧТ СКЦ ЛrНТ. Msln, qЧНвНТr вШгЮЯ (qЭr) Хr РЮrЮТ ЛШ‘yicha Ш‘rЭК rТПЦЭТq qТвЦЭТЧТ вШФТ вТР‘ТЧНТsТЧТ ЭpТsС. BЮ ХН СКЦ ЧЦЮЧЯТв sШ‘rШЯ ЛХКЧФТ вШrНЦТН ТsС ЛУrТХНТ, ЦЦ вШгЮЯХrЧТ ЛТrr ЛХРТsТР qrЛ ХТН РЮrЮХrР УЦХsС ЭХЛ qТХТЧНТ Я ЛЮЧН РЮrЮХsС НРЧ вШrНЦМСТ qЭr pвН ЛШ‘ХКНТ. UsСЛЮ qЭrЧТ ЧЦЮЧЯТв ЛХКЧФq ФТrТЭТsС ЮМСЮЧ sЛЛХr pЧХТНРТ  Р qЮrsrЧТ kХЭТrТЛ «sТМСqЧМС» МСp ЭЮРЦsТЧТ ЛsЦТг

O‘zgartirishlr «so‘rovТ»nТ tuгТsС Avtomatik rvishd yangi jdvl tuzishd yoki isblsh ntijlri ssid jdvl hsil qilishd vqtinchliq ntijviy jdvl tuzildi v bu jdvldn yangisini hsil qilishd yoki Ш‘zgartirishd fydlnildi. Bu ltd «SШ‘rШЯ» ЧТ Ш‘zgartirishning birnch usullri mvjud: - УНЯХ ЭЮгТsС sШ‘rovi, - УНЯХ ЭrkТЛТНРТ Ц’ХЮЦЭХrЧТ вКЧРТХsС sШ‘rovi, - вШгЮЯХrЧТ ФТrТЭТsС sШ‘rovi, - yozuvlrni yШ‘qtish sШ‘rovi. Buning uchun mnyusidgi buyrugi biln Kk trtibid ish yuritildi.

Frm tashkil qilish M’ХЮЦtlrni kiritish uchun kerakli mydng eg bШ‘lgan elektron blank frm db tldi. Frm tashkil qilish MB ynsining Frm bШ‘limid tugmsini bsish biln bshlndi v ekranda quyidgi mulqt ynsi pyd bШ‘ladi. Ekranda hsil bШ‘lgan mulqt ynsid yangi frm tuzishning bir qtr usullri taklif qilindi: K - mustqil rvishd yangi frm tuzish. 108

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

- tnlngn mydnlr ssid avtomatik rvishd frmlr tuzish. : (ustun kШ‘rinishid) – mydnlrni avtomatik rvishd bitt ustung jylshtirilgn ld frmlr tuzish. : (lntsimn)– mydnlrni avtomatik rvishd lntsimn jylshtirilgn ld frmlr tuzish. : (jdvlli)– mydnlrni avtomatik rvishd jdvllr qurinishid tuzish. – digrmmlr kШ‘rinishid frmlr tuzish. Jmlvchi jdvl - Excel jdvllri biln slishtirish usulidn fydlnib frmlr tuzish. Frmlrni tuzish uchun uni tashkil qildign usullrdn biri tnlb lingch, mulqt ynsining pstqi qismid frm tuziluvchi jdvl yoki sШ‘rov nmi kШ‘rstildi. M’ХЮЦФТ, Пrmssn bshqrish elmntlridn ibrt bШ‘lib, uning tshqi kШ‘rinishi shu bshqrish elmntlrini rjli jylshtirishg bР‘liq. Shuning uchun ham frmni avtomatik rvishd tashkil qilish ( yordmid) maksdg muvfiq. –MB ynsid «» ЭЮРЦsini bsish bilЧ «» ЦЮХqt ynsi childi. Und kerakli sШ‘rov yoki jdvlni tnlЛ «sТМСqnch» МСp tugmsini turlridn biri (lntli, jdvlli yoki ustunli) ustid 2 mrt bsildi. Mstr yordmid frm tashkil qilish es 4 etpdn ibrt: ) frmg kiritish mumkin bШ‘lgan mydnlrni tnlsh, v) frmning tshqi kШ‘rinishini tnlsh, s) frmning fn tsvirini tnlsh, d) frm nmini brish. Microsoft Access 9x bshqrish pnХТЧТЧР ЭЮРЦsini bsish ntijsid frm tuzilmsi biln pnl elmntlri (frmni bshqrish jryonini tashkil qildign sbblri biln jizlngn) childi. Shuni nzrd tutib Frm tuzilmsi qid tШ‘liqrq m’ХЮЦt brishg xarakat qildiq.

Frm tuzilmsi Frm tuzilmsi 3 qismdn ibrt: -frm srlvsi, -m’ХЮЦtlr brildign jy, -esltmlr stri. Bshqrish elmntlri ssn m’ХЮЦtlr brildign jyd ifdlngn bШ‘ladi. Bshqrish elmntlri tgid tsvirning fni jylshib, u frmning ishchi mydnini ifdlydi. «SТМСqЧМС» ЧТ sЮrТsС ЛТХЧ ЛЮ Ш‘ХМСЦЧТ Ш‘гРrЭТrНТ.

109

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Shuni esltish lzimqi, b’гn mydn nmi biln m’ХЮЦtlr jylshdign rliqq (yozuv) kiritish mumkin.

Yгuvlr tКsСФТl qТlТsС EХЦЧЭХr pЧХТН ЦsЮs ЛsСqrЮЯ ОХЦЧЭТ ЦЯУЮН ЛШ‘ХТЛ, ЮЧР Я ПrЦР ЛsТЛ ЦЭЧХr rЦksТЧТ СsТХ qТХЦТг. MЭЧ kТrТЭТХРЧН ЮЧТ ПrЦЭХsСЧТЧР УЭТ вЮq. MЭЧ kТrТЭТХРМС, Enter ЭЮРЦsТ ЛsТХНТ. BsСqrТsС ОХЦЧЭТЧТ ПrЦЭХsСН ЯЯХ ЮЧТ УrЭТsС () ХгТЦ, so‘ЧРr Ф (ШЛ`ОФЭЧТ ЭЧХsС) sЛЛТНЧ ПвНХЧЦТг. BsСqrТsС ОХЦЧЭТЧТ УrЭРЧН ЮЧТЧР ЭrПТН 8 ЦrkrХТ rЦk СsТХ ЛШ‘ladi. ChРrХrТЧТ sТХУТЭТsС ЛТХЧ rЦkЧТ sТqТsС Я МСЮгТsС ЦЮЦФТЧ ЛШ‘ХКНТ. RЦkЧТЧР МСpНРТ вЮqrТ ЦrkrТ ХТН СКЦТвКЭР ЦХТq. UЧР qo‘rsЭkichni tuР‘rТХРЧН «sТМСqЧМС» kШ‘rsКЭФТМС ЮННТ ЛsС ЛrЦq ko‘rТЧТsСТР o‘sСЛ kЭНТ. OЛ`ОФЭ УrЭТХРМС, sСrТПЭ prЦЭrХrТЧТ Ш‘гРКrЭТrТsС ЦЮЦФТЧ. BЮЧТ ПrЦЭХsС pЧХТ pТФЭШРrКЦЦКХrТ rqХТ ЦХР sСТrТsС ХгТЦ. BrНТвЮ, «sТМСqЧМС» ЮЧР ЭЮРЦМСsТ ЛsТХs, Ю ХН ФШЧЭОФsЭ ЦЧвЮ ЛЮвrЮqХrТ rqХТ ТsС ЛУrТХНТ.

110

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

BР‘lnРn mвНnlrnТ tКsСФТl qТlТsС v trТrlsС JНЯХ ЦвНЧХrТ ЦгЦЮЧТЧТ КФs ОЭЭТrЮЯМСТ ЛsСqrТsС ОХЦЧЭХrТ Оs ОХЦЧЭХr pЧХТНРТ MвНЧ ОХЦЧЭТ rqХТ ЦХР sСТrТХНТ. BsСqrТsСЧТЧР ЛЮЧНв ОХЦЧЭХrТЧТ ЛР‘ХЧРЧ ЦвНЧ НЛ ЭХНТ. UsСЛЮ ЛРХЧРЧ ЦвНЧЧТ ЭКsСФТХ qТХТsС ЮМСЮЧ ОХЦЧЭХr pЧХТН MвНЧ ОХЦЧЭТ ЦЯУЮН. BРХЧРЧ ЦвНЧЧТ ЭКsСФТХ qТХТsС УrвШЧТН ЛsСqrТsСЧТЧР вКЧ ЛТr ОХЦЧЭТ – ЛРХЧРЧ вШгЮЯ pвН ЛШ‘ХКНТ. BРХЧРЧ ЦвНЧЧТ ЛРХЧРЧ вШгЮЯНЧ УrЭТsС ЮМСЮЧ МСp ЭЦЧ ЭpsТН ЭЮrРЧ ЛrЦq ФШ‘rsКЭФТМС ЦrkrЧТ ТsСР sХТЧНТ.

Oё (СТsЛt)lr tКsСФТl qТlТsС HТsЛЭ–ЛЮ ЧЭТУХr КФs ОЭРЧ qР‘гХТ ЮУУЭ НЦqНТr. MB ЦЮХqЭ вЧsТН ёЧТ ЭЧХЛ ЭЮРЦsТР ЛШssКФ, ё (вКЧРТ СТsЛЭ) НРЧ ЦЮХqЭ вЧsТ pвН ЛШ‘ladi (11.13-rsЦ.). EФrКЧНК СsТХ ЛШ‘ХРКЧ ЦЮХqЭ вЧsТН вКЧРТ СТsЛЭ ЭЮгТsСЧТЧР ЛТr qЭr ЮsЮХХrТ ЭКФХТП qТХТЧНТ: KФ – ЦЮsЭqТХ rЯТsСН вКЧРТ СТsЛЭ ЭЮгТsС. ё (СТsЛЭХr ЮsЭsТ) – ЭЧХЧРЧ ЦвНЧХr ssТН КЯЭШЦКЭТФ rЯТsСН вКЧРТ СТsЛЭХr ЭЮгТsС. ё (ЯЭ СТsЛЭ)- (ЮsЭЮЧ ko‘rТЧТsСТН)– ЦвНЧХrЧТ КЯЭШЦКЭТФ rЯТsСН ЛТЭЭ ЮsЭЮЧР УвХsСЭТrРЧ ХН СТsЛЭ ЭЮгТsС. ё: ХЧЭsТЦЧ ko‘rТЧТsСН – ЦвНЧХrЧТ КЯЭШЦКЭТФ rЯТsСН ХЧЭsТЦЧ УвХsСЭТrТХРЧ ХН СТsЛЭХr ЭЮгТsС. (НТРrЦЦХr ЮsЭsТ)– НТРrЦЦХr ssТН СТsЛЭХr tuzish. ФФ (pМСЭ вШrХТqХrТ)–pМСЭ ЦrkХrТЧТ ЧsСr qТХТsС ЮМСЮЧ ПrЦЭХЧРЧ СТsЛЭХr ЭЮгish. HТsЛЭХrЧТ ЭЮгТsС ЮМСЮЧ СКЦ ЮННТ ПrЦХr ЭЮгТsСНРТ kЛТ СТsЛЭХrЧТ ЭЮгТsС ЮsЮХХrТНЧ ЛТrТ ЭЧХЧРМС, ЦЮХqЭ вЧsТЧТЧР psЭqТ qТsЦТН СТsЛЭ ЭЮгТХЮЯМСТ УНЯХ вШФТ sШ‘rШЯ ЧЦТ ko‘rsЭТХНТ.

XТsЛt tuгТlmsТ ЮННТ ПrЦ kЛТ СТsЛЭ СКЦ ЛsСqrТsС ОХЦЧЭХrТР ОР qТsЦХrНЧ ЭКsСФТХ ЭpРЧ, ЦЦ ЛЮЧН qТsЦХr ФШ‘p-Ю, ЛsСqrТsС ОХЦЧЭХrТ ПrЦЧТkТНЧ kЦrq. HТsЛЭ ЭЮгТХЦsТ ssЧ 5 qТsЦНЧ ТЛrЭ ЛШ‘ladi :  СТsЛЭ srХЯsТ,  вЮqrТ kХЧЭТЭЮХ,  Ц’ХЮЦЭХr УвХsСРЧ Ув,  quyi qХЧЭТЭЮХ,  СТsЛЭ ОsХЭЦsТ. НЭН, СТsЛЭ ЭЮгТХЦsТ ЛТХЧ ЭЧТsСТsС ЮМСЮЧ КЯЭШЦКЭТФ rЯТsСН СТsЛЭ ЭКsСФТХ qТХТЛ ЮЧТ «ФФ» ЭrЭТЛТН МСТsС qЮХв. BЮЧН СТsЛЭ srХЯsТ ЮЦЮЦТв srХЯЧТ МСp ОЭТsСЧТ Э’ЦТЧХвНТ, вЮqrТ qХЧЭТЭЮХ qТsЦХrТ Оs srХЯР ЭРТsСХТ kichik-kichik srХЯМСХrЧТ ТПНХвНТ. M’ХЮЦЭХr ЦвНЧТН Оs ЛsСqrЮЯ ОХЦЧЭХrТ УвХsСЭТrТХТЛ, ЮХr ssЧ Ц’ХЮЦЭХr ЛгsТ 111

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

ЦвНЧХrТ ЦгЦЮЧТЧТ ЛТХНТrНТ. QЮвТ qХЧЭТЭЮХ qТsЦТ ЮННТ вЮqrТ qХЧЭТЭЮХ kЛТ ЛsСqrТsС ОХЦЧЭХrТР ОР, Now funkЭsТвКsТ ЛТХЧ ЯqЭЧТ Я Page() ПЮЧqЭsТвКsТ ЛТХЧ СТsЛЭ ЯrqХrТ ЛХРТХЧНТ. HТsЛЭ ОsХЭЦsТН Оs вШrНЦМСТ ЛrЭХr kТrТЭТХНТ.

TЮгТХРЧ УНЯХ, sШ‘rШЯ, ПrЦ Я СТsЛЭХrЧТ ПвНХЧЮЯМСТР ФОrКФХТ ХЭН prТЧЭrР МСТqrТsС ЦЮЦФТЧ. BЮЧТЧР ЮМСЮЧ ФОrКФХТ ШЛ`ОФЭЧТ ЭЧХЛ ХТsС, so‘ЧРr ssТв ЦЧвЮЧТЧР ПвХ pЮЧФЭТНЧ «» ЛЮвrЮРТР ФТrТsС ХгТЦ.

MA’RUГA№ 16:KOMPYUTER TARMOQLARI VA ULARNING TURLARI. KOMPYUTER TARMOQLARI ARXITEKTURASI, TARMOQ RESRUSLARI

Reja: 1. Kompyuter tarmoqlari tarixi. 2. Kompyuter tarmoqlari turlari va vazifalari. 3. Tarmoq operatsion tizimlari.

Tayanch tushunchalar: Kompyuter tarmoqlari, Kompyuter tarmoqlari tarixi, Lokal tarmoq, global tarmoq.

Tarmoq - ФШЦpвЮЭОrХКr, ЭОrЦТЧКХХКr ЯК ЛШsСqК qЮrТХЦКХКrЧТЧР ЦК’ХЮЦШЭ КХЦКsСТsСЧТ ЭК’ЦТЧХКвНТРКЧ КХШqК ФКЧКХХКrТ ЛТХКЧ Ш‘zaro boР‘langan majmui. KШЦpвЮЭОrХКrКrШ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ КХЦКsСТsСЧТ ЭК’ЦТЧХКЛ ЛОrЮЯМСТ ЛЮЧНКв tarmoqlar kompyuter tarmoqlari deb ataladi. Tarmoq axborotlarni uzatish, alohida foydalanilayotgan kompyuterlarni birgalikda ishlashini tashkil qilish, bitta masalani bir nechta kompyuter yordamida yechish imkoniyatlarini beradi. Kompyuter tarmoqlari tarixi: Dunyoda kШ‘plab kompyuter tarmoqlari (KT) ishlab turibdi. BЮХКrНКЧ ЛК’гТХКrТ ЛТХКЧ ЭКЧТsСКЦТг. ARPANET (1969)- Advanced Researsh Projects Agensy Network. AQSHning mudofaa ministrligi tomonidan tashkil qilingan eng eski KTlari hisoblanadi. Uning 112

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua afzalligi, tarkibida turli turdagi kompyuterlar bor tarmoq bilan ishlash qobiliyatiga egaligidir. U keyinchalik boshqa KTlari bilan birlashtirilib, Internetning qismi sifatida ishlatila boshlandi. Hozirda u MILNET-Military NET (harbiy tarmoq), CSNET-(Computer Science NETWORK) (kompyuter fanlari tarmoР‘i), NSFNET (National Science Fondation NETWORK) (milliy fan fondi tarmoР‘i) tarmoqlar sifatida Internetda ishlatiladi. Bitnet (1981) - BОМКusО Тt’s TТmО NОtаorФ (bugungi kun tarmoР‘i) KT Nyu- ВШrФ ЯК ВОХ ЮЧТЯОrsТЭОЭХКrТ ЭШЦШЧТНКЧ ТsСХКЛ МСТqТХРКЧ EЯrШpК, AQSH qТЭ’asi, Meksika va boshqa mamlakatlarni birlashtiruvchi tarmoq bШ‘lib, u alohida ajratilgan yШ‘llar bilan aloqa boР‘laydi. U OSI-(Open System Interconnection) (ochiq xalqaro boР‘lanish tizimi) va TCP G‘IP qaydnomalariga mos tushmaydi. Uning bir xususiyati - uгКЭТХРКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКr ЮМСЮЧ СКq ЭШ‘lanmaydi. Hukumat tomonidan mablaР‘ ЛТХКЧ ЭК’ЦТЧХКЧКНТ. UЧТЧР ФШ‘rsatadigan xizmat doirasi fayllarni uzatish, elektron pochta va masalalarning uzoqdan turib ishlanishini ЭК’ЦТЧХКsСНКЧ ТЛШrКЭ. CSNET (1981) - CШЦpЮЭОr КЧН SМТОЧsО NОЭаШrФ К’гШХТФ ЛКНКХХКrТ ЯК бТгЦКЭ uchun tШ‘lovlar hisobidan ishlaydi. U butun dunyo olimlarini birlashtiruvchi tarmoq bШ‘lib, Internet tarkibiga kiradi va TCPG‘IP qaydnomasi ishlaydi. EARN-European Academic Research Network BITMAP tarmoР‘i bilan bevosita ulangan bШ‘lib, juda kШ‘p ilmiy tadqiqot muassasalarini birlashtiradi. Uning qaydnomasi RSES bШ‘ХТЛ, КУrКЭТХРКЧ ФКЧКХХКr ШrqКХТ ЦК’ХЮЦШЭ КХЦКsСТЧТХКНТ, Ш‘z-Ш‘zini xШ‘jalik hisobida qoplash asosida ishlaydi. EUNET - Europa Union Network (Evropa kompyuter tarmoР‘i uyushmasi). Uning markaziy qismi Amsterdamda joylashgan. U asosan UNIX operatsion tizimsida va UUCP va TCPG‘IPda ishlaydi. FIDONET (1984) - shaxsiy kompyuterlar bilan MS va RS DOS boshqaruvida ishlaydigan tarmoq. Fayllarni telefon simlari orqali uzatadi va UNIX operatsion tizimsida ishlaydigan kompyuterlar bilan boР‘lanishi mumkin. Fayllarni, bildirishlarni va yangiliklarni UUCP/USWET tarmoqlari bilan uzatilishi mumkin. Kompyuter tarmoqlari turlari va vazifalari: Kompyuter tarmoqlarini ularning geografik joylashishi, masshtabi hamda hajmiga qarab bir nechta turlarga ajratish mumkin, masalan: Lokal tarmoq - bir korxona yoki muassasadagi bir nechta yaqin binolardagi ФШЦp’вЮЭОrХКrЧТ Ш‘zaro boР‘lagan tarmoq. Mintaqaviy tarmoqlar - mamlakat, shahar, va viloyatlar darajasida kompyuterlarini va lokal tarmoqlarni maxsus aloqa yoki telekommunikatsiya kanallari orqali Ш‘zaro boР‘lagan tarmoqlar. Global tarmoqlar - Ш‘ziga butun dunyo kompyuterlarini, abonentlarini, lokal va ЦТЧЭКqКЯТв ЭКrЦШqХКrТЧТ ЭОХОФШЦЦЮЧТФКЭsТвК (ФКЛОХХТ, sТЦsТг, sЮЧ’Тв вШ‘ldosh) aloqalari tarmoР‘i orqali boР‘lagan yirik tarmoq. KШЦpвЮЭОrХКr ШrКsТНК ЦК’ХЮЦШЭ КХЦКsСТsС ЯК ЮЦЮЦТв ЦКsКХКХКrЧТ ЛТrРКХТФНК yechish uchun kompyuterlarni bir-biri bilan bog‘lash ehtiyoji paydo bШ‘ladi. Kompyuterlarni bir-biri bilan boР‘lashda ikki xil usuldan foydalaniladi:

113

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Kabel yordamida boР‘lash. Bunda kompyuterlar bir-biri bilan koaksial, o‘ralgan juftlik kabeli (UTP) yoki shisha tolali kabellar orqali maxsus tarmoq plata yordamida boР‘lanadi. Simsiz boР‘lanish. Bunda kompyuterlar bir-biri bilan simsiz aloqa vositalar вШrНКЦТНК, вК’ЧТ rКНТШ ЭШ‘lqinlar, infraqizil nurlar, Wi-Fi va Bluetooth texnologiyalari yordamida boР‘lanadi.

Tarmoq qurilmalari Tarmoq qurilmalari — kompyuter tarmoР‘ining ishlashi uchun zarur bШ‘lgan qurilmalar. Tarmoq qurilmalari 2 turga bШ‘linadi: Aktiv va Passiv AФЭТЯ qЮrТХЦК НОРКЧНК ЛК’гТ ЛТr «ТЧЭОХХОФЭЮКХ» бЮsЮsТвКЭРК ОРК ЛШ‘lgan qurilma tushuniladi. Ularga marshrutizatorlar (router), kommutatorlar (switch) va boshqalar kiradi. PКssТЯ qЮrТХЦК НОРКЧНК «ТЧЭОХХОФЭЮКХ» бЮsЮsТвКЭТ ЛШ‘lmagan qurilma tushuniladi. UХКrРК ФШЧsОЧЭrКЭШrХКr (СЮЛ), pШЯЭШrТЭОХХКr (rОpОКЭОr), ФКЛОХ ЭТгТЦХКrТ, rКг’вШЦХКr, kross-panel va boshqalar kiradi. Marshrutizator yoki router, ruter (ingl. Router) — tarmoq topologiyasi haqidagi ЦК’ХЮЦШЭ ЯК ЛОrТХРКЧ qШТНКХКr КsШsТНК pКФОЭХКrЧТ ЭКrЦШq sОРЦОЧЭХКrТ ШrКsТНК uzatish haqida qaror qabul qilauvchi qurilma.

Tarmoq kommutatori yoki svitch (ingl. switch — Ш‘tkazgich (pereklyuchatel)) — bitta segment chegarasida kompyuter tarmoР‘ining bir nechta tugunini birlashtiruvchi qurilma. Konsentrator trafikni bitta qurilmadan boshqa barcha qurilmalarga yuborsa, ФШЦЦЮЭКЭШr ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ПКqКЭ qКЛЮХ qТХЮЯМСТРК вЮЛШrКНТ. BЮ ОsК ЦК’ХЮЦШЭХКr almashish tezligini va tarmoq xavfsizligi oshiradi. Tarmoqning boshqa segmentlarini ular uchun mШ‘ХУКХХКЧЦКРКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ qКвЭК ТsСХКsСНКЧ ШгШН qiladi

Tarmoq konsentratori (ingl. hub — faoliyat markazi) — bir nechta qurilmalarni bitta umumiy segmentga birlashtiruvchi tarmoq qurilmasi. Qurilmalar kabellar yordamida ulanadi.

114

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Kommutatsiya paneli (kross-panel, patch-panel) —kabel tizimsining tarkibiy qТsЦТ. BТrХКsСЭТrЮЯМСТ rКг’вШЦХКrНКЧ ЭКsСФТХ ЭШpРКЧ pКЧОХНКЧ ТЛШrКЭ. Kommutatsiya paneli passiv tarmoq qurilmasiga kiradi.

O‘rama juft kabel(vitaya para) (ingl. twisted pair) — aloqa kabelining turi. Telefoniyada foydalaniladigan eshilgan sim juftidan iborat.U ekranlangan va ekranlanmagan bШ‘lishi mumkin. Ekranlangan kabel elektr magnit halaqitlariga ancha bardoshli bШ‘ladi. Ushbu kabelning kamchiliklari signallarning sШ‘nish koeffitsiyenti yuqoriligi va elektromagnit halaqitlariga yuqori darajada sezgirligi, shuning uchun Ш‘rama juftlikdan foydalanishda faol qurilmalar Ш‘rtasidagi eng yuqori masofa 100 metrgacha bШ‘ladi

KШКФsТКХ ФКЛОХ. BЮ ФКЛОХНКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКr ЮгКЭТsСЧТЧР ТФФТЭК ЭЮrХТ ЭТгТЦТНК foydalanilish mumkin: signalni modulyatsiyalab va modulyatsiyalamasdan uzatish. Birinchi holda raqamli signal SHK dan qanday shaklda uzatilsa, undan shunday shaklda foydalaniladi va darhol kabel bШ‘ylab qabul qilish stansiyasiga uzatiladi. U ЭОгХТРТ 10 MЛТЭ/sОФ РКМСК ЯК ОЧР вЮqШrТ ЭК’sТr rКНТЮsТ 4000 Ц ЛШ‘lgan bitta uzatish kanaliga ega. Ikkinchi holda raqamli signal analogli signalga aylantiriladi va u qabul qilish stansiyasiga yШ‘naltiriladi, u yerda u yana raqamli signalga aylantiriladi. Signalni aylantirish operatsiyasini modem (modulyator/ demodulyator) bajaradi; har bir stansiya Ш‘z modemiga ega bШ‘lishi kerak. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЮгКЭТsСЧТЧР ЛЮ ЮsЮХТ ФШ‘p kanalli (Ш‘nlab kanallar bШ‘yicha ЮгКЭТsСЧТ ЭК’ЦТЧХКвНТ, ЛЮЧТЧР ЮМСЮЧ ПКqКЭ ЛТЭЭК ФКЛОХНКЧ ПШвНКХКЧКНТ) СТsШЛХКЧКНТ. BЮЧНКв ЮsЮХ ЛТХКЧ ЭШЯЮsСХКrЧТЯТНОШsТРЧКХХКrЧТ, ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЮгКtish mumkin. Kabel uzunligi 50 km gacha yetishi mumkin. Tarmoq orqali taqdim etiladigan xizmatlar Kompyuter tarmoqlari axborotlarni elektr signallari kШ‘rinishida uzatish va qabul qilishga ixtisoslashgan muhit. Tarmoq xizmatlariga quyidagilarni misol tariqasida keltirish mumkin: Fayl server xizmati. Bunda tarmoqdagi barcha kompyuterlar asosiy ФШЦpвЮЭОrЧТЧР (sОrЯОr) ЦК’ХЮЦШЭХКrТНКЧ ПШвНКХКЧТsС вШФТ Ш‘г ЦК’ХЮЦШЭХКrТЧТ asosiy kompyuter xotirasiga joylashtirish mumkin; 115

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Print server xizmati. Bunda tarmoqdagi barcha kompyuterlar Ш‘г ЦК’ХЮЦШЭХКrТЧТ xizmat joriy qilingan kompyuter boshqaruvi orqali qoР‘ozga chop qilishi mumkin; Proksi server xizmati. Bunda tarmoqqa ulangan barcha kompyuterlar xizmat joriy qilingan kompyuter boshqaruvi orqali bir vaqtda Internet yoki boshqa xizmatlardan foydalanishi mumkin; Kompyuter va foydalanuvchi boshqaruvi xizmati. Bunda tarmoqqa ulangan barcha kompyuterlarning va ularda qayd qilingan foydalanuvchilarning tarmoqda Ш‘zini tutishi hamda faoliyat yuritishi belgilanadi va nazorat qilinadi. TКrЦШq СКr НШТЦ ЛТr ЧОМСЭК ФШЦp’вЮЭОrХКrЧТ ЛТrХКsСЭТrКНТ ЯК ЮХКrНКЧ СКr ЛТrТ Ш‘z axborotlarini uzatish va qabul qilish imkoniyatiga ega. AбЛШrШЭ ЮгКЭТsС ЯК qКЛЮХ qТХТsС ФШЦp’вЮЭОrХКr Ш‘rtasida navbat bilan amalga oshiriladi. Kompyuterlar tarmoqlari tashkil etilgandan sШ‘ng undagi barcha kompyuterlarning manzillari belgilanadi. Chunki axborotlarni tarmoq orqali bir kompyuterdan boshqasiga uzatish kompyuter manzillari orqali amalga oshiriladi. JШ‘natilayotgan axborotga oddiy hayotimizdagi xat jШ‘natish jarayoni kabi uzatuvchi va qabul qiluvchi manzillari kШ‘rsatiladi va tarmoqqa uzatiladi.

Axborot muhitida tezlik tushunchasi, birliklari va axborot kanallari siР‘imi

MК’ХЮЦ ЯКqЭ ШrКХТР‘ida aloqa muhitlari orqali uzatiladigan axborot hajmi - uning uzatilish tezligini belgilaydi. • AбЛШrШЭЧТ ЮгКЭТsС ЭОгХТРТ ЛТrХТФХКrТ : - Bit/sekund - bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan bitlar soni; - Kbit/sekund - bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan minglab yaxlitlangan bitlar soni; - Mbit/sekund - bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan millionlab yaxlitlangan bitlar soni; - Gbit/sekund - bir soniyada aloqa muhiti orqali uzatiladigan milliardlab yaxlitlangan bitlar soni. - Axborot kanallarining siР‘ТЦТ ЮХКr ШrqКХТ ЦК’ХЮЦ ЯКqЭ ШrКХТР‘ida uzatiladigan axborot hajmi bilan belgilanadi. Bu Ш‘z navbatida axborot kanallarining Ш‘tkazish qobilyatini anglatadi. Tarmoq strukturasi  Lokal tarmoq strukturasi: -«SСТЧКsТЦШЧ» ЭШpШХШРТвК; -«ВЮХНЮгsТЦШЧ» ЭШpШХШРТвК; -«БКХqКsТЦШЧ» ЭШpШХШРТвК;  Global tarmoq strukturasi -«DКrКбЭsТЦШЧ» ЭШpШХШРТвК;  Shinasimon tarmoq Bunda barcha kompyuterlar umumiy aloqa kanaliga ketma-ket ulanadi. Har bir kompyuter shinadan boshqa bir kompyuter bilan boР‘lanish uchun foydalanadi

116

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Vositalar:  Kompyuter tarmoq platasi  Kabel: Koaksial 10Base2  Konnektor: BNC, T  Terminator

Yulduzsimon tarmoq Yulduzsimon strukturada barcha kompyuterlar bir-biri bilan aloqa qilish uchun radial kШ‘rinishda markaziy uzel orqali ulanadi Vositalar:  Kompyuter tarmoq platasi  Kabel: UTP 10BaseT  Konnektor: RJ45  Kommutator

Xalqasimon tarmoq Barcha kompyuterlar ketma-ket xalqa bШ‘ylab bir-biri bilan boР‘lanadi Daraxtsimon struktura Ushbu strukturada barcha kompyuterlar bir-biri bilan tarmoqlangan kanallar orkali boР‘lanadi. Simsiz aloqa tarmoqlari Wi-Fi - Wireless Fidelity - IEEE 802.11 simsiz aloqa standarti. Bino ichida 32 metrgacha bino tashqarisida 95 metrgacha bШ‘lgan masofada LHT PKlari tarmoq platalari, qurilmalari va ulanish nuqtalari Ш‘rЭКsТНКРТ КХШqКЧТ ЭК’ЦТЧХКвНТ. WiMAX - Worldwide Interoperability for Microwave Access - IEEE802.16 stendarti. Bir va kШ‘p nuqtalar Ш‘rtasida (mobil nuqtalar bilan birgalikda) ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ sТЦsТг ЮгКЭТsС ЭОбЧШХШРТвКsТ. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЮгКЭТsС ЭОгХТРТ 70 Mbit/s gacha, masofa 70 km gacha (masofa uzayishi bilan tezlik pasayadi).

Mobil aloqa vositalari yordamida axborot almashinish Bluetooth – kichik qamrov doirasiga ega bШ‘lgan simsiz aloqa vositasi. Tarmoq qurilmalari orasidagi Ш‘zaro muloqotni va ularning internitga ulanishi yingillashtiradi. SMS (Short Message Service) – qisqa xabarlar xizmati. Mobil aloqa tarmoqlarida abanitlarning bir-biriga qisqa matin xabarlarini uzatish va qabul qilish xizmati hisoblanadi. MMS (Multimedia Messaging Service) – GPRS texnalogiyasiga asoslangan multimedia xabarlarini almashtirish xizmati. Xizmat rangli rasim, fotosurat, musiqa va xatto vidiokiliplarni uzatish va qabul qilish imkonini beradi.

Mobil telefonlardan foydalanish va axborot almashinish madaniyati. Mobil telefonlar va boshqa mobil aloqa vositalaridan foydalanganda sШ‘zlashish madaniyati, xabarlarni yozish va elektiron pochtadan foydalanish etikasida xamda telefon apparatidan foydalanish qoidalariga rioya qilish zarur.

117

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Telefon orqali nojШ‘ya gapirish, turli nojШ‘ya xabarlarni jШ‘natishdan saqlaning.

Nazorat savollari 1. Kompyuter tarmoР‘ТРК ЭК’rТП ЛОrТЧР. 2. Kompyuter tarmoqlari necha sinfga bШ‘linadi? 3. Tarmoq orqali taqdim etiladigan qanday xizmatlarni bilasiz? 4. Qanday tarmoq strukturalari mavjud va ular qanday farqlanadi?

MA’RUГA№ 17: GLOBAL INTERNET TARMOG‘I. BROUZER DASTURLARI VA ULARNING IMKONIYATLARI. INTERNET TARMOG‘I QIDIRUV TIZIMLARI.

Reja: 1. Internet-global kompyuter tarmoР‘i 2. WWW tushunchasi 3. Internet provayderlariva ularning vazifalari. InternettarmoР‘i xizmatlariva ulardan foydalanish 4. Brouzer tushunchasiva ularning vazifasi 5. Internet tarmoР‘ida qidiruv tushunchasi

Tayanch tushunchalar: internet tushunchasi, web sayt, URL, modem, mobil internet, WWW, provayder, domen, brouzer

Internet-global kompyuter tarmoР‘i. Internet– bu yagona standartasosida faoliyatkШ‘rsatuvchijahon globalkompyutertarmoР‘idir. Uning nomi ikki xil talqin qilinadi, ya`ni “IЧЭОrЧКЭТШЧКХ NОЭаШrФ” – бКХqКrШ ЭКrЦШq ЯК “IЧЭОrМШЧЧОМЭОН ЧОЭаШrФs” «ЭКrЦШqХКrКrШ» НОРКЧ ЦК`ЧШЧТ КЧРХКЭКНТ.

118

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Lokal tarmoq Foydalanuvchi

Provayder

Provayder Lokal tarmoq Foydalanuvchi Yuqoritezlikkaega bo‘lganaloqa liniyasi Aloqa liniyalari Komunikatsion aloqa liniyalari modemlar

Internet tarmoР‘ining rivojlanish tarixi. 1969-yili 4 tarmoqdan iborat AQSHning eng nufuzli tekshirish institutlarida joylashgan ARPANET tarmoР‘i yaratildi. Boshida olimlarning tadqiqot ishlarida foydalanilgan tarmoq, keyinchalik ularning safsata sotishning sotishning kompyuterlashgan zanjiriga aylanadi. Ammo shunday tarmoq yaratishning uzi katta muvaffakiyat edi. 70-yillarda tarmoq ancha usdi. Endi tarmoqning tuzilishi unga xoxlagan kompyuterlarni ulash imkoniyatini berdi. Keyinchalik 1974-yilda tarmoqlarni birlashtiruvchi TCP/IP protokoli tuzildi va tarmoqning rivojlanishiga turtki bШ‘ldi. Chunki tarmoqka ixtiyoriy kompyuterni ulash imkoniyati paydo bШ‘ldi. 1983-yilda ARPANET-INTERNET deb atala boshlandi va juda kuchli, bir-biri bilan boglangan kompyuterlar va tarmoqlar tШ‘plamidan iborat tizimsiga aylandi. O‘zbekistonRespublikasidagiInternet tarmoР‘ining rivojlanishi Respublikamizda milliyInternet-segmentinirivojlantirishbШ‘yicha ishlarO‘zRVazirlarMahkamasining “Kompyuterlashtirishniyanadarivojlantirishvaaxborot-kommunikatsiya texnologiyalarinijoriy etishchora-tadbirlaritШ‘Р‘risida” 2002 yil 6 iyundagi 200- sonqaroribilantasdiqlangan “2002-2010 yillarda kompyuterlashtirishvaaxborot- ФШЦЦЮЧТФКЭsТвКЭОбЧШХШРТвКХКrТЧТrТЯШУХКЧЭТrТsСНКsЭЮrТРК”КsШsКЧКЦКХРК oshirilmoqda. Hozirgi vaqtda Respublikamizda Internet foydalanuvchilarining umumiy sonli 7,3 mln. kishidan ortdi, shundan 3,5 mln. kishi, ya`ni 1000ta fuqarodan 111tasi aloqa liniyalari orqali Internetga shaxsiy kompyuterlari orqali ulanadi. Mobil Internet foydalanuvchilarining soni esa hozirgi kunda 3,8 mln. Kishini tashkil etadi. Respublikada .UZ domen zonasida ikkinchi darajali domen nomlarini rШ‘yxatga olish bШ‘yicha 7ta registratorlar faoliyat kШ‘rsatadi: Tomas, Billur.com, Arsenal-D, Sarkor Telecom, VSS, TV-Inform va Simus.

119

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

UZ Milliy domen zonasidagi domen nomlarining soni 11088 tani tashkil etdi, yil boshiga nisbatan bШ‘lgan Ш‘sish 16%ni tashkil etdi. Internet tarmoР‘iga ulash xizmatlarni taqdim etuvchi xШ‘jalik yurituvchi subyektlarning soni bugungi kunda 982tani tashkil etadi.

Internetning asosiy tushunchalari: Web sayt - biror bir sohaga, faoliyatga, voqea va xodisaga baР‘ishlangan ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ Ш‘zida jamlagan Internet sahifalar majmui. Internet provayder - Internet tarmoР‘Т бТгЦКЭХКrТНКЧ ПШвНКХКЧТsСЧТ ЭК’ЦТЧХКЛ beruvchi yuridik shaxs. Elektron pochta - Internet tarmoР‘Т ШrqКХТ ЭОгФШr ЦК’ХЮЦШЭХКr ЯК бКЛКrХКr almashish tizimi Internet manzil (URL) - Internet tarmoР‘ida joylashtirilgan axborot resurslarining murojaat manzillari. Internet Ш‘z – Ш‘zini shakllantiruvchi va boshqaruvchi murakkab tizim bШ‘lib, asosan uchta tarkibiy qismdan tashkil topgan: Internet tarmoР‘iningtexnik ta`minotihar xilturdagikompyuterlar, aloqa kanallarihamda tarmoqningtexnikvositalarimajmuidantashkil topgan. Internet tarmoР‘ining dasturiy ta`minoti tarmoqqa ulangan xilma-xil kompyuterlar va tarmoq vositalarini yagona standart asosida ishlashni ta`minlovchi dasturlar. Internet tarmoР‘ining axborot ta`minoti Internet tarmoР‘ida mavjud bШ‘lgan turli elektron hujjatlar , grafik rasm, audio yozuv, video tasvir, veb-sayt va hokazo kШ‘rinishdagi axborotlar majmuasidan tashkil topgan. Modem tushunchasi va uning vazifasi Modem modulyator-demodulyator sШ‘zlarining qisqartmasi hisoblanadi. Modemsignalni (axborot) telekommunikatsiyakanallarbШ‘ylabuzatishni ta`minlaydi. Modem yordamida internetda oddiy analog telefon tarmoР‘i orqali boР‘lanish mumkin. Bunday modemlarning nazariy jixatdan eng yuqori foydalanish tezligi 56 Kb/sek. ni tashkil etadi. Modem ichki va tashqi turlarga bШ‘linadi va har ikkalasi ham internetga yoki telekommunikatsiya tarmoqlariga ulanish uchun hizmat qiladi.

Ichki modem Tashki faksmodem Simsiz modem

Internet tarmoР‘ivazifasi vaundan foydalanish maqsadlari

120

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Internet tarmoР‘iningvazifasiinternettarmoР‘iabonentlarigaveb-hujjatlarniШ‘qish, elektronpochta, fayl uzatish vaqabul qilish, muloqotda bШ‘lish, tarmoqda hujjatlarnisaqlashva ularbilan ishlash xizmatinikШ‘rsatish. Internet tarmoР‘idan axborotlarni almashish, masofaviy ta`lim olish, konferensiyalar Ш‘tkazish, veb-saytlarni tashkil etish, elektron pochtani joriy qilish, muloqot Ш‘rnatish va shu kabi maqsadlarida foydalaniladi. Mobil Internet – xarakatdagi abonentlar uchun mobil aloqa tarmoqlari orqali internet resurslaridan foydalanish texnalogiyasi. Mobil Internetning qulayligi shulardan iboratki, bunda foydalanuvchining qayerda va qay holatda bШ‘lishidan qaЭ’Тв ЧКгКr Ю ЦШЛТХ КХШqК ЭКrЦШР‘i orqali Internet xizmatlaridan foydalanish imkoiyatga ega. Mobil pochta–internet resurslaridan foydalangan holda abanetning mobil telefoni orqali shaxsiy elektron pochta xizmatidan foydalanish imkoniyati. Cimartfon (smartphone) ТЧРХТгМСКНКЧ ЭКrУТЦК qТХТЧРКЧНК “КqХХТ ЭОХОПШЧ” ЦК’ЧШsТЧТ anglatadi. Funksionalligi hujjatidan chШ‘ntak shaxsiy kompyuterga olingan. Internet planshetlar – bu maxsus qurilma bШ‘lib, shaxsiy kompiyuterlarning kilassik namunasidir. Planshetlar faqatgina ekrandan tashkil topgan bШ‘lib, boshqa qШ‘shimcha qurulmalar (sichqoncha klaviatura) vertual kШ‘rinishda tashkil etgan. WWW tushunchasi WWW (World Wide Web) – butun jahon Ш‘rgamchak tШ‘ri deb nomlanuvchi tarmoq. WWW – bu Internetga ulangan turli kompyuterlarda joylashgan Ш‘zaro boР‘langan hujjatlarga murojaat qilishni ta`minlab beruvchi tarmoq tizimdir. Aynan mana shu xizmat Internetdan foydalanishni soddalashtirdi va ommaviylashtirdi. WWW asosida tШ‘rtta poydevor mavjud: – Barcha hujjatlarning yagona formati (shakli); – Gipermatn; – Hujjatlarni kШ‘rish uchun maxsus dasturlar (brouzer); – Yagona manzilni kШ‘rsatish tizimi (domen); Internet provayderlariva ularning vazifalari Internet provayder – Internat tarmoР‘I xizmatlarinitaqdim etuvchitashkilotdir. Internet provayderlariningikki turi mavjud: Internetgaulanish va ulanishkanallarinitaqdim etuvchiprovayderva internetxizmatlarinitaqdim etuvchiprovayder Internet xizmarlarini taqdim etuvchi provayderlar tomonidan www, elektron pochta, xosting(veb resursarni joylashtirish) kabi Internet xizmatlari kШ‘rsatilmoqda. Xozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasi bir qancha Internet provayderlari xizmat kШ‘rsatmoqda, bular: – UzNet, – Sarkor Telecom, – Sharq Telecom, – TPS, – ARS Inform,

121

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

– Cron Telecom vaboshqalar InternettarmoР‘i xizmatlariva ulardan foydalanish Internet provayderlarquyidagixizmatlarini taqdim etadi: WWW- Internet resurslarini tashkil etish E-mail - Elektron pochta xizmati Web hosting - Shaxsiy veb saytlarni Internetga joylashtirish Internet conference - Internet orqali video muloqot Searching - Internet qidiruv tizimlaridan foydalanish FTP - fayylarni almashish protokoli IPTV- Internet tarmoР‘i orqali raqmli televideniya IP telefoniya -Internet tarmoР‘i orqali telefonsШ‘zlashuvlar URL, DNS va IP-adres DNS (ingl. Domain Name System —domen nomlar tizimsi) - domenlar haqida ЦК’ХЮЦШЭ ШХТsСРК ЦШ‘ljallangan kompyuter taqsimot tizimsi. KШ‘pincha xost nomi bШ‘yicha IP-КНrОs ШХТsС ЮМСЮЧ, pШМСЭКЧТЧР ЦКrsСrЮЭТ СКqТНК ЦК’ХЮЦШЭ ШХТsС ЮМСЮЧ ishlatiladi. 1984 yilda ishlab chiqilgan. Domen ( ingl. domain — soha) — nomlar daraxtidagi tugun (unga bШ‘ysunuvchi nomlar bilan birga (agar shunday nomlar mavjud bШ‘ХsК)), вК’ЧТ nomlar daraxtidagi nomlangan shox. Domendagi nomlar strukturasi iyerarxiyadagi tugunlarning kelish tartibini aniqlaydi; domen nomi chapdan Ш‘ngga qarab (kichik domendan yuqori sathdagi katta domenga qarab) Ш‘qiladi (ahamiyati bШ‘yicha). IЧЭОrЧОЭ КбЛШrШЭ ЦЮСТЭТЧТ ЭКsСФТХ ОЭЮЯМСТ ОХОФЭrШЧ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТЧР СКr ЛТrТ kompyuterlarning IP-adreslaridan boshqa Ш‘zlarining takrorlanmas, unikal adreslariga ega. Bu adres URL (Uniform Resource Locator) - adres deb ataladi. Agar Internet tarmoР‘ТНК ЛТrШr ЛТr ЦК’ХЮЦШЭ О’ХШЧ qТХТЧРКЧ ЛШ‘lsa, u yagona takrorlanmas URL-adresga ega. Kompyuterda bir nom bilan ikkita fayl mavjud bШ‘ХЦКРКЧТНОФ, ТЧЭОrЧОЭНК СКЦ ТФФТ ОХОФЭrШЧ ЦК’ХЮЦШЭ ЛТr бТХ URL-adresga ega bШ‘lmaydi. URL-adresga misol http://tuit.uz/kafedri/informatika/Kudratov/index.php Amaliyotda internetning real, fizik boР‘lanishlar orqali tashkil topgan tarmoР‘idagi kompyutОrХКr ЛТХКЧ ЯТrЭЮКХ КбЛШrШЭ ПКгШЧТ ЭКsСФТХ ОЭЮЯМСТ ОХОФЭrШЧ ЦК’ХЮЦШЭХКrТ СКr xil adreslar yordamida ifodalaniladi. Internet tarkibiga kirgan har bir kompyuter tШ‘rt qismdan tashkil topgan Ш‘z adresiga ega, masalan: 142.26.137.07. Ushbu manzil IP (Internet Protocol) - manzil deb ataladi. Internetga doimiy ulangan kompyuterlar Ш‘zgarmas IP-adresga ega bШ‘ladi. Agar kompyuter foydalanuvchisi internetga faqat vaqtinchalik ishlash uchun ulanadigan bШ‘lsa, u holda ushbu kompyuter vaqtinchalik IP-adresga ega bШ‘ladi. Bunday IP-manzil dinamik IP- manzil deb ataladi. Tarmoqda mavjud bШ‘lgan ixtiyoriy kompyuter IP-adresini bilgan holda, unga har xil kШ‘rinishdagi sШ‘rovlar bilan murojaat qilishi mumkin bШ‘ladi. Bu sШ‘rovlar Ш‘sha kompyuterda saqlanayotgan elektron mК’ХЮЦШЭХКr, ЦК’ХЮЦШЭХКr bazasi yoki bШ‘lmasa undagi biror bir dasturni ishlatishga, Ш‘sha kompyuter

122

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua tarkibiga kirgan texnik resurslar imkoniyatidan foydalanishga oid bШ‘lishi mumkin va hokazo.

Internet domen nomlari Internet manzillarida ishlatilib, ular mamlakat nomlarini, tashkilot va korxonalar faoliyatini anglatadi. Brouzer tushunchasiva ularning vazifasi Brouzer– bu Internet resurslariva ma`lumotlaridanfoydalanishni ta`minlovchidastur bШ‘lib, uningquyidagi turlari mavjud:

Internet Opera Firefox Google Chrome Explorer

Yuklash va ko‘chirib olish tushunchalari Upload yuklab qo‘yish. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ (ПКвХХКrЧТ) ФШЦpвЮЭОrНКЧ ЭКrЦШqНКРТ вШФТ IЧЭОrЧОЭНКРТ ЛШsСqК kompyuterga yoki serverga yuklab qШ‘yish. Download yuklab olish. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ (ШНКЭНК ПКвХЧТ) ЭКrЦШqНКРТ вШФТ IЧЭОrЧОЭНКРТ ЛШsСqК ФШЦpвЮЭОrХКr va serverlardan Ш‘z kompyuteriga yuklab olish. Internet tarmoР‘ida qidiruv tushunchasi Internet tarmoР‘ida ma`lumotlarni qidiruv– bunda har bir foydalanuvchiШ‘zigakerekli bШ‘lgan biror ma`lumot yoki materialnimaxsusqidiruvtizimlariorqalitopishimkoniyatigaega bШ‘ladi. Internet tarmoР‘i foydalanuvchilarigaqidiruvniInternetmuhitidajoylashganveb- saytlar, ularningmanzili va ichkima`lumotlaribШ‘yicha olib borishi mumkin. Bu esa foydalanuvchiga kerekli bШ‘lgan axborotni samarali qidirish van tez topish imkoniyatini beradi. Internet tarmoР‘i shunday bir muhitki u Ш‘zida turli kШ‘rinishdagi va turli tillardagi kШ‘plab axborotlarni jamlagan. Internet tarmoР‘ida har bir foydalanuvchi axborotni qidirish uchun Ш‘zbek, rus, ingliz yoki boshqa tillardagi bir yoki bir necha sШ‘zdan tashkil topgan sШ‘rovlardan topgan sШ‘rovlardan foydalanadi. Internet tarmoР‘i ma`lumotlarni uning sarlavhasi yoki uning tarkibida ishtirok etgan sШ‘zlar ishtirok etgan sШ‘zlar va jumlalar va bШ‘yicha qidirib topish mumkin. 123

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Bundan foydalanuvchi tomonidan Internet qidiruv tizimi qidiruv maydoniga kerakli ma`lumotga doir sШ‘z yoki jumla kiritiladi va qidiruv tizimi ishga tushiriladi. Axborotlarni parametrlari bo‘yicha qidirish Har bir foydalanuvchiga Internet tarmoР‘i orqali Ш‘ziga kerakli bШ‘lgan ma`lumotlarni oson va tez qidirib topishi uchun axborotning parametrlari bШ‘yicha qidirish taklif qilinadi. Ular qШ‘yidagilardan iborat:  Ma`lumotlarni uning tili bШ‘yicha qidiruv;  Ma`lumotlarni uning turi (matn, rasm, musiqa, video) bШ‘yichaqidiruv;  Ma`lumotlarni uning joylashgan mintaqasi bШ‘yicha qidiruv;  Ma`lumotlarni uning joylashtirilgan sanasi bШ‘yicha qidiruv;  Ma`lumotlarni uning joylashgan Internet zonasi bШ‘yicha qidiruv;  Ma`lumotlarni xavfsiz qidiruv.

Nazorat savollari 1. Internet tarmoР‘ini tushuntiring? 2. Internet sШ‘zi nimani anglatadi? 3. Web texnologiyalarga nimalar kiradi? 4. ААА ЧТЦКЧТ КЧРХКЭКНТ, ЮЧТЧР ЦК’ЧШsТЧТ ЭЮsСЮЧЭТrТЧР? 5. Web brauzerlarning qanday turlarini bilasiz? 6. Internet provayderlarining vazifasi nimalardan iborat? 7. IЧЭОrЧОЭЧТЧР ЦК’ХЮЦШЭХКr qТНТrЮЯ ЭТгТЦХКrТ ЯКгТПКsТЧТ ЭЮsСЮЧЭТrТЧР?

MA’RUГA№ 18: ELEKTRON POCHTA XIZMATIDAN FOYDALANISH TEXNOLOGIYASI

Reja: 1. Elektron pochta imkoniyatlari. 2. Xalqaro pochta xizmatlari: mail.ru, gmail.com, yahoo.com 3. Elektron pochtadan foydalanish va elektron xabarlarni almashish madaniyati.

Tayanch tushunchalar: elektron pochta xizmatlari, spam, qora ro‘yxat, xat yozish, adreslar kitobi, xatlarni kodlashtirish.

An`anaviy pochta xizmati Internet konferensiyalari: – Har bir shahar va maekazlarda joylashgan pochta aloqasikorxonalari orqali amalga oshiriladi. – Bunda jШ‘natilishi rejalashtirilayotgan xat maxsus konvertga solinib yuboruvchi va qabul qiluvchining indeksi,manzili va kimga mШ‘ljallanganligi yoziladi.

124

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

– Shu ma`lumotlarga asoslangan holda pochta korxonasi kelgan xatni markaziy pochta korxonasiga yuboradi va u yerda saralanib tegishli manzilga etilib berishni ta`minlaydi. – Kamchiligi: yuborilgan xabar yoki xat manzil uzoqligiga qarab kunlab, oylab borishi, ba`zi hollarda umuman yetib bormasligi ham mumkin

- Internetning asosiy xizmat turlaridan biri bu Elektron pochtadir. Hozirgi paytda internetdan foydalanuvchilarning aksariyati elektron pochtadan foydalanishadilar. Lekin Elektron pochtadan tШ‘Р‘ri va unimli foydalanish talab etiladi. Sizlarga taqdim etadigan kШ‘rsatmalarimiz elektron pochtadan foydalanish bШ‘yicha tavsiyalar Ш‘rin olgan.

Elektron pochta xizmati va uning afzalliklari. Internet–xalqaro tarmoР‘ining asosini Electronic mail(E-mail)- elektron pochta xizmati tashkil qiladi. Elektron pochta xuddi odatdagi pochtadek bШ‘lib, faqat bunda xatni qoР‘ozga emas, balki kompyuter klaviaturasidan harf va sШ‘zlarni terib, ЦК’ХЮЦ elektron yozuv kШ‘rinishiga keltiriladi. Elektron pochta maxsus dastur bШ‘lib, uning yordamida Internet tarmoР‘i orqali НЮЧвШЧТЧР ТбЭТвШrТв УШвТНКРТ ОХОФЭrШЧ ЦКЧгТХРК бКЭ, СЮУУКЭ, вК’ЧТ ТбЭТвШrТв ЦК’ХЮЦШЭЧТ tezda (bir necha soniya va daqiqalarda) jШ‘natish va qabul qilib olish mumkin. Elektron pochtaning kamchiligi shundan iboratki, xat jШ‘natuvchi va qabul qiluvchining har ikkalasi ham foylanayotgan kompyuter Internet tarmoР‘iga ulangan bШ‘lishi zarur.

Xabar va pochta qutisi tushunchalari. Xabar, umuman olganda, foydalanuvchi pochta orqali yuborishi kerak bШ‘ХРКЧ ЦК’ХЮЦШЭ бТsШЛХКЧКНТ ЯК ШХНТЧНКЧ ЛШsСqК dasturda (masalan Word) tayyorlab, keyin elektron pochta orqali jШ‘natishi maqsadga muvofiqdir. Pochta serveri hamШ‘zining matn terish oynachasiga ham ega bulib, xabarni shu oynada yozish mumkin.

125

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Pochta qutisi – bu foydalanuvchi uchun elektron pochta xizmatini taqdim etuvchi kompyuterda qayd qilingan nomdir. Ushbu nom kompyuter xotirasida papka kШ‘rinishida shakllantiriladi va u Ш‘zida kiruvchi va chiquvchi xabarlarni vaqtinchalik saqlaydi. Elektron pochta manzillaridagi elektron pochta manzili belgisidan ( ______@ ______.__ ) oldin kelgan yozuv pochta qutisi nomini anglatadi. Elektron pochta manzili: pochta qutisi nomi va pochta serveri manzilidan iborat bШ‘ladi [email protected] [email protected] Xabarlarning turlari. Xabarlar turli kШ‘rinishda bШ‘lishi mumkin masalan: matn, РrКПТФ, rКsЦ, ШЯШг ЯК ЯТНОШ ЦК’ХЮЦШЭХКr. ВUЛШrТХТsСТ rОУКХКsСЭТrТХКвШЭРКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТЧР СКУЦТ ЛШ‘yicha ham chegaralanish mavjud. Har bir pochta provayderi Ш‘zining siyosatiga ega bШ‘lib bitta xabarning 2, 5, 10Mb hajmgacha bШ‘ХРКЧ бКЛКrХКrЧТ вЮЛШrТsСЧТ ЭК’ЦТЧХКвНТ. AРКrНК ЛЮ СКУЦ ШsСТЛ ФОЭsК ФКЭЭК hajmdagi xabarlarni Rar yoki Zip dasturlari yordamida arxivlab yuborish tavsiya etiladi. Elektron pochta manzili. Elektron manzil @ belgisi bilan ajratilgan ikki qismdan ТЛШrКЭ, вК’ЧТ ЦКЧгТХРШС @ ПШвНКХКЧЮЯМСТ ЧШЦТ. EХОФЭrШ ЦКЧгТХРК ЦТsШХ ЭКrТФКsТНК. [email protected], [email protected] ХКrЧТ ФОХЭТrТsС ЦЮЦФТЧ, ЛЮ ОХОФЭrШЧ ЦКЧгТХХКr “ЭЮТЭ” nomli ishlatuvchining http://mail.tuit.uz, http://inbox.uz pochta serverida joylashgan pochta qutisi hisoblanadi. Xabarlarni uzatish va qabul qilish. Tashkil qilingan elektron pochta orqali boshqa elektron manzilga xat jШ‘natish ketma-ketligini kШ‘rib chiqamiz: dastlab, mail.ru Web sahifasi ishga tushiriladi va ekranda hosil bШ‘lgan ishchi oynaning я darchasida foydalanuvchi elektron ЦКЧгТХТ ЯК НКrМСКsТНК pКrШХТ kiritiladi va tugmachasi

bosiladi. Xabarni uzatish uchun qШ‘yidagi ketma- ketlik bajarilishi lozim K darchasiga xat jШ‘natilishi kerak bШ‘lgan elektron manzil, Kя darchasiga, agar shu xat boshqa manzilga ham jШ‘natilishi kerak bШ‘lsa, Ш‘sha manzil, TОadarchasiga xat mavzusi yoziladi. Xat mazmuni pastki bШ‘sh oynaga yoziladi va tugmachasi bosiladi. Agar xat tШ‘Р‘ri

126

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua jШ‘natilgan bШ‘lsa, u holda ekranda ЦК’ХЮЦШЭТ pКвНШ bШ‘ladi. Foydalanuvchi elektron manzil orqali kompyuter xotirasidagi ixtiyoriy fayllarni ham jШ‘natishi mumkin. Buning uchun Ф tugmachasi bosiladi. Agar bir nechta faylni jШ‘natish kerak bШ‘lsa, qolgan fayllar ham shu tartibda tanlanadi. Foydalanuvchi elektron pochtasiga kelgan xatlarni kШ‘rishi uchun buyruР‘i tanlanadi. Ekranda pochtaga kelgan xatlar rШ‘yxati paydo bШ‘ladi. Unda xat kimdan, mavzusi, pochtaga qachon kelib tushgan va fayl Ш‘lchami tШ‘Р‘risida ЦК’ХЮЦШЭ sКqХКЧРКЧ. FШвНКХКЧЮЯМСТ бКЭЧТ Ш‘qishi uchun, bandida sichqonchaning chap tugmachasi bosiladi. Ekranda xat mazmuni paydo bШ‘ladi. Foydalanuvchi xatni Ш‘qishi va agar zaruriyat bШ‘lsa  buyruР‘i orqali printerda chop qilishi mumkin. Elektron pochtadagi keraksiz xatni Ш‘chirish uchun dastlab u belgilanadi va tugmachasi bosiladi. Ш‘chirilgan fayl K borib tushadi. Kni tozalash KbuyruР‘i orqali amalga oshiriladi. Xabarlarni ko‘pchilikka yuborish. MК’ХЮЦ ЛТr sКЛКЛХКrРК ФШ‘ra bir xil mazmundagi xabarlarni bir necha manzil yoki pochta qutisiga yuborish zaruriyati paydo buladi. SHunda, K darchasiga xat jШ‘natilishi kerak bШ‘lgan elektron ЦКЧгТХХКr “ ; ” (ЧЮqЭК ЯОrРЮХ) ЛОХРТХКrТ ЛТХКЧ КУrКЭТХКНТ, ЦКsКХКЧ: ([email protected]; [email protected]; va boshka manzillar), K darchasiga, agar shu xat boshqa manzilga ham jШ‘natilishi kerak bШ‘lsa, Ш‘sha manzil, Tema darchasiga xat mavzusi yoziladi. Ushbu vazifadan biror elon yoki yangilikni kШ‘pchillikka barobar yuborish uchun foydalaniladi. Spam tushunchasi, spamlarning turlari va ularga karshi kurashish. «SpКЦ» ЭОrЦТЧТ yangi mazmunda jonga teguvchi elektron tarqatmalar yoki pochta МСТqТЧНТХКrТ НОРКЧ ЦК’ЧШЧТ КЧРХКЭКНТ. SpКЦХКr 1993-yilda paydo bШ‘lgan. Usenet kompyuter tarmoР‘i administratori Richard Depyu yaratgan dasturdagi xato 1993- yil 31-mart kuni konferensiyalardan biriga ikki yuzta bir xil xat jШ‘natilishini keltirib chiqardi. Uning norozi suhbatdoshlari jonga teguvchi xabarlarga tezda - «spКЦ» НОРКЧ ЧШЦ ЭШpНТХКr. «KКspОrsФТв LКЛШrКЭШrТвКsТ» ЭЮsСЮЧМСКsТРК ФШ‘ra, spam - bu sШ‘ralmagan anonim ommaviy tarqatmalardir. Spam (foydalanuvchi tomonidan sШ‘ralmagan axborot) jШ‘natuvchining (spamer) maqsadi va vazifalariga qarab tijorat axborotiga ega bШ‘lishi yoki unga hech qanday aloqasi bШ‘lmasligi mumkin. SHunday qilib, mazmuniga qarab, бКЛКrХКrЧТЧР «ЭТУШrКЭ» spКЦТ - «ЮЧsШlicited commercial e-ЦКТХ» (ЮЦЮЦТв qКЛЮХ qilingan abbreviaturasi - UCE) ЯК «ЧШЭТУШrКЭ» - «ЮЧsШХТМТЭОН ЛЮХФ О-ЦКТХ» (UBE) turlari mavjud. Anonim: barcha kШ‘pincha aynan yashirin yoki qalbakilashtirilgan qayta aloqa manzili kШ‘rsatilgan avtomatik tarqatmalardan jabrlanadi. Ommaviy: ushbu tarqatmalar aynan ommaviy va faqatgina shular spamerlar uchun haqiqiy biznes hamda foydalanuvchilar uchun haqiqiy muammo hisoblanadi. So‘ralmagan:imzolangan tarqatmalar va konferensiyalar bizning tushunchamizga kirmasligi kerakligi yaqqol tushunarli. Har bir elektron pochta xizmati Ш‘zining ПШвНКХКЧЮЯМСТХКrТРК spКЦНКЧ СТЦШвКХКЧТsС ЯШsТЭКХКrТЧТ ЭКФХТП qТХТsСКНТ. ВA’ЧТ

127

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua spamga taalluqli bШ‘lgan elektron manzillar spam filtriga kiritiladi va ushbu manzillardan kelayotgan spamlar xabarlar vaqtincha saqlanuvchi katalogga avtomatik tarzda joylashtiriladi va 30 kundan keyin Ш‘chirib tashlanadi. Filtrlar va qora ro‘xat. Filtrlar asosan kelayotgan xatlarni saralash, tartiblash funksiyasini bajaradi. Qora ruyxat esa xat yuboruvchi manzilni maxsus jurnalga kiritib bu manzildan boshqa xat olmaslik maksadida ishlatiladi. Milliy elektron pochta xizmatlari. Xozirgi kunda milliy pochta xizmatlari ham ancha rivojlanib bormokda. O‘zbekistondagi har bir Internet provayder Ш‘zining pochta serveri va xizmatiga ega bulib, asosan Ш‘zining mijozlariga xizmat kШ‘rsatadi, ularning ichidan mail.uz, inbox.uz kabilari ochik hisoblanadi va bu tizimdan hohlovchilar bepul foydalanib xat va xabarlar jШ‘natib qabul qilishlari mumkin.

Xalqaro pochta xizmatlari: mail.ru, gmail.com, yahoo.com. Elektron pШМСЭК ШrqКХТ ЦК’ХЮЦШЭ вЮЛШrТsС ЮМСЮЧ ТФФТ yШ‘nalish mavjud, bulardan biri bepul elektron pochta xizmati deb yuritilib, undan foydalanish ЮМСЮЧ IЧЭОrЧОЭНК ЦК’ХЮЦ ЛТr АОЛ sКСТПКХКrТ mavjuddir. Bular mail.ru, yahoo.som, mail.uz, gmail.com va hokazo. Foydalanuvchi dastlab, pochta manziliga ega bШ‘lishi kerak. Pochta manzilini tashkil qilish uchun Internet Explorer dasturining asosiy oynasiga ushbu Web sahifalaridan biri chaqiriladi va ishga tushiriladi.

Hayotdagi etika kabi elektron pochtada ham etika mavjuН. UlarninР ba’гilariРa to‘xtalib o‘tamiz: - Pochtangizni tez-tez Ш‘qib turing. KШ‘pchillik foydalanuvchilar Ш‘z xatlarini faqatgina bШ‘sh vaqtlaridagina Ш‘qiydilar. Bu korrespondentlarga nisbatan bШ‘lgan behurmatlikdir. Buning oqibatida siz juda ham muhim bШ‘lgan axborotni qШ‘ldan boy berishingiz mumkin. Foydalanuvchi pochtasini har doim, Ш‘z vaqtida Ш‘qib borishi lozim. − БКЭНК КХЛКЭЭК sКrХКЯСК (sЮЛУОМЭ) ФШ‘rsatish zarurdir. Bu mijozlarni ortiqcha ishlardan qutqaradi.

128

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

− БКЭТЧРТгЧТ ШХЮЯМСТЧТ ЛТХТЧР ЯК СЮrЦКЭ qТХТЧР. − БКЭЧТ бКЭШsТг вШгТЧР. GrКЦЦКЭТФ ЯК ШrПШРrКПТФ бКЭШХКr ЛТХКЧ вШгТХРКЧ бКЭ jШ‘natuvchi tШ‘Р‘risida yaxshi taassurot qoldirmaydi. − QТsqК вШгТЧР. Elektron pochtada yozayotgan xatingizni mazmunini qisqa va aniq kШ‘rsata biling. Xatingizdagi xatolar va fikrdan chiqib ketishlik birinchi Ш‘rinda xatingizni emas, balki sizning Ш‘zingizni xarakterlaydi. − O‘z xatingizni boshqa manzillarga kШ‘chirishlikdan saqlaning. O‘z xatingizni faqatgina shu xat tegishli bШ‘lgan manzillarga jШ‘nating. Aks holda, xatlarni kШ‘p manzillarga jШ‘natish hamkorlaringizda yaxshi taassurot uyР‘otmasligi mumkin. − KОrКФ ЛШ‘lmagan taqdirda Ш‘z xatingizga javob va sШ‘rovlar yШ‘llamang. Kerak bШ‘ХЦКРКЧ ЭКqНТrНК «ТХЭТЦШs УКЯШЛ ЛОrТЧР» вШФТ «ТХЭТЦШs бКЭЧТ ЭКsНТqХКЧР» ФКЛТ sШ‘rovlarni yШ‘llamang. − SШ‘rovlarga tШ‘liq javob bering. SШ‘rШЯХКrРК УКЯШЛ ЛОrТsСНК qТsqК «СК» вШФТ «вШ‘q» ФКЛТ УКЯШЛ ЛОrЦКЧР. BЮ СШХ бКЭ ШХЮЯМСТНК ЭЮsСЮЧЦШЯМСТliklarga olib kelishi mumkin.

Outlook Express dasturi elektron pochta xizmatini amalga oshiradi. Bu dasturning oddiyligi va qulayligi uchun undan foydalanish maqsadga muvofiq. Bu dasturni ishga tushirish uchun WINDOWS qobiР‘ining ishchi stoliga piktogramma kШ‘rinishda qШ‘yilgan bШ‘lsa, u holda sichqonchani piktogrammaga olib borib chap tomoni bosilsa, ekranda darcha hosil bШ‘ladi. Darchaning birinchi satrida menyu buyruqlari, ikkinchi satrida asboblar panelining tugmachalari joylashgan. Outlook Express dasturi yuklangandan sШ‘ng oynaning umumiy tuzilishi qШ‘yidagicha.

Ulardan Outlook Express dasturi bilan ishlaganda foydalaniladi.

Quyida elektron pochta dasturining asosiy tugmachalari tavsifini keltiramiz.

Outlook Express sizni xat- xabarlaringizni olgandan sШ‘ng yoki siz instrumentlar panelidan ni bossangiz 129

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua siz xabarlarni xohlagan oynada yoki kШ‘rish sohasida kШ‘rishingiz mumkin. Paneldagi Outlook ni bosing yoki rШ‘yhatdagi ni bosing. Xabarni alohida oynada Ш‘qish uchun xabarlar rШ‘yhatida uni ikki marta bosing. Xabarni kШ‘rish sohasida Ш‘qish uchun, xabarlar rШ‘yxatida ikki marta bosing. Xatni jo‘natish tartibi. Endi xatni manzilga yuboring. Buning uchun quyidagilarni bajaring. «O» tugmachasini sichqoncha yordamida cherting. БКЭЧТЧР «» УТХНТРК ЭЮsСРКЧХТРТЧТ ЭОФsСТrТЧР. «»ЭЮРЦКМСКsТЧТ ЛШsТЧР. Xatning «» УТХНТНКЧ «O»УТХНТРК ЭЮsСРКЧХТРТЧТ ЭОФsСТrТЧР.

Nazorat savollar 1. Xabarlarni uzatish va olish sanday amalga oshiriladi? 2. Elektron pochta xabari qanday yaratiladi? 3. Xabarlarga javob tayyorlash qanday amalga oshiriladi? 4. Adreslar kitobi bilan ishlash qanday amalga oshiriladi?

130

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

MA’RUГA№ 19: INTERNET TARMOG‘I VA UNING TASHKIL ETILISHI. WEB SAHIFANING YARATUVCHI DASTURLAR VA ULARNING ISHLASH PRINSIPLARI

Veb-sahifa tushunchasi va shakli. Internet manzili (URL) bilan bir xil ЦК’ЧШНК ЛОХРТХКЧЮЯМСТ ЦКЧЭТqТв ЛТrХТФ. U ЯОЛ-saytning tarkibiy qismidir. Veb sКСТПК ЛТrШr ЯШqОХТФ, бШНТsК вШФТ ШЛ’ОФЭ ЭШ‘Р‘rТsТНК ЦК’ХЮЦШЭХКrni Ш‘zida jamlagan ЦК’ХЮЦШЭХКr ПКвХТНТr. VОЛ sОrЯОrХКr ЛКгКsТ ЯОЛ sКвЭХКrНКЧ ТЛШrКЭ ЛШ‘lsa, veb saytlar esa Ш‘z navbatida sahifalardan iborat bШ‘ladi. Fizik nuqtai nazardan u HTML turidagi fayldir. Veb sahifalar matn, tasvirlar, animatsiya va dastur kodlari va boshqa elementlardan iborat bШ‘lishi mumkin. Sahifa statik va dinamik shakllantirilgan bШ‘lishi mumkin. Freymlardan (qismlar) iborat sahifalarda har bir freymga alohida sahifa mos keladi. Veb-sayt tushunchasi va shakli. IЧРХТгМСК “sТЭО” (ЭКrУТЦКsТ УШв, joylashish) sШ‘zining Ш‘zbekcha talaffuzi. Umumjaxon Ш‘rgimchak tШ‘rТ ЦК’ХЮЦ КбЛШrШЭЧТ topish mumkin bШ‘lgan va noyob URL manzillar bilan belgilangan virtual joy. Mazkur manzil veb-saytning bosh sahifasi manzilini kШ‘rsatadi. O‘z navbatida, bosh sahifada veb-saytning boshqa sahifalari yoki boshqa saytlarga murojaatlari mavjud bШ‘ladi. Veb-sayt sahifalari HTML, ASP, PHP, JSP, texnologiyalari вШrНКЦТНК вКrКЭТХТЛ, ЦКЭЧ, РrКПТФ, НКsЭЮr ФШНТ ЯК ЛШsСqК ЦК’ХЮЦШЭХКrНКЧ ЭКsСФТХ topgan bШ‘lishi mumkin. Veb-saytni ochish uchun brouzer dasturidan foydalanib uning manzil maydoniga kerakli veb saytning manzili kiritiladi. Veb-sayt shaxsiy, tijorat, axborot va boshqa kШ‘rinishlarda bШ‘lishi mumkin. Veb portal tushunchasi. VОЛ pШrЭКХ(ТЧРХТгМСК “pШrЭКХ” – darvoza sШ‘zidan olingan) - bu Internet foydalanuvchisiga turli interaktiv xizmatlarni (pochta, izlash, yangiliklar, forumlar va x.k) kШ‘rsatuvchi yirik veb-sayt. Portallar gorizontal (kШ‘p ЦКЯгЮХКrЧТ qКЦrШЯМСТ) ЯК ЯОrЭТФКХ (ЦК’ХЮЦ ЦКЯгЮРК ЛКР‘ishlangan, masalan avtomobil portali, yangiliklar portali), xalqaro va mintaqaviy (masalan uznet yoki runetga tegishli bШ‘lgan), shuningdek ommaviy va korporativ bШ‘lishi mumkin. Veb saytlarning toifalari va vazifalari. Veb saytlarning asosiy vazifasi shundan iboratki, ular biror faoliyat, voqea va xodisa yoki biror shaxsning Internetdagi imidjini yaratadi. Internet tarmoР‘ida mavjud bШ‘lgan saytlarni bir necha xil toifalarga ajratish mumkin:  TК’ХТЦ sКвЭХКrТ. BЮ ЭЮrНКРТ sКвЭХКrРК ЭК’ХТЦ ЦЮКssКsКХКrТ, ТХЦТв-tadqiqot muassasalari va ЦКsШПКЯТв ЭК’ХТЦ sКвЭХКrТ ФТrКНТ, ЦКsКХКЧ: ОНЮ.Юг, eduportal.uz  Reklama saytlari. Bu turdagi saytlarga asosan reklama agentliklari va reklamalarni joriy qilish saytlari kiradi.  Tijorat saytlari. Bu turdagi saytlarga internet dШ‘konlar, internet tШ‘lov tizimlari va internet konvertatsiya tizimlari saytlari kiradi, masalan: websum.uz, webmoney.ru, egold.com  KШ‘ngilochar saytlar. Bu turdagi saytlarga kompyuter Ш‘yinlariga, fotogalereyalarga, sayohat va turizmga, musiqa va kinonamoyishlarga

131

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

baР‘ishlangan saytlarni kiritish mumkin, masalan: mp3.uz, melody.uz, cinema.uz  Ijtimoiy tarmoqlar saytlari. Bu turdagi saytlarga tanishish, dШ‘stlarni qidirish, anketalarni joylashtirish va Ш‘zaro muloqot Ш‘rnatishga baР‘ishlangan saytlarni kiritish mumkin, masalan: sinfdosh.uz, id.uz, odnoklassniki.ru  Korxona va tashkilotlar saytlari. Bu turdagi saytlarga davlat korxonalari, xШ‘jalik va boshqaruv organlari saytlari kiritiladi. Internetga resurslarni joylashtirish va ko‘chirib olish. Axborotni serverga joylashtirish bir necha usullarda amalga oshiriladi. Masalan Plesk tizimi, FTP kliyent dasturlari yoki veb interfeys orqali resurslarni internetga joylashtirish ЦЮЦФТЧ. BЮЧНК ЛКrМСК вЮФХКЧКвШЭРКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКr sОrЯОr ФШЦpвЮЭОr бШЭТrКsТНКРТ ajratilgan joyga joylashtiriladi. Biror mК’ХЮЦШЭЧТ ТЧЭОrЧОЭНКРТ ЛТrШr ФШЦpвЮЭОrРК joylashtirish uchun foydalanuvchi albatta shu tizimda qayd qilingan bШ‘lishi shart, aks holda yuklashga ruxsat berilmaydi. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ вЮФХКЛ ШХТsС ЯОЛ ТЧЭОrПОвs ШrqКХТ вШФТ ЦКбsЮs НКsЭЮrХКr ШrqКХТ amalga oshiriladi. Bunda kШ‘rТХРКЧ ЯОЛ sКвЭНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ IЧЭОrЧОЭ brouzerning saqlash amali yordamida yuklab olish mumkin. Agar fayl kШ‘rТЧТsСТНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ вЮФХКЛ ШХТsС ФОrКФ ЛШ‘lsa, u holda fayllarni yuklab olishga mШ‘ljallangan maxsus dasturlardan foydalaniladi. Internetda manzil tushunchasi va Internet resurslari manzili. Sahifa, fayl yoki boshqa resursning Internetda joylashishini aniqlovchi noyob manzil – URL deb ataladi. Internetdagi manzil odatda quyidagi elementlardan tarkib topadi: resursdan foydalanish protokoli (masalan, http://, ftp://) va domen nomi (masalan, domain.uz). Internetdagi manzil, shuningdek, URL-manzil deb ham ataladi. Kompyuter domen manzilining namunaviy kШ‘rinishi quyidagicha: http://www.tuit.uz, http://www.aci.uz. Odatda, hujjatlarda manzilni anglatuvchi ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТЧР ЭКРТРК МСТгТХКНТ. Namunadan kШ‘rinib turibdiki, kompyuter manzili bir necha qismlardan iborat. O‘ng tomondan manzilning birinchi qismi (namunada uz) domenning birinchi sathi deb qabul qilinadi, keyingisi (namunada tuit) – domenning ikkinchi sathi va hokazo. Internetda manzillar kШ‘p qavatli domen tizimida qurilgan. Birinchi sath domenlar umumjahon mavzular yoki geografik joylar bШ‘yicha nomlanadi.

Saytlar nomlari quyidagicha umumiy kШ‘rinishda ifodalanadi:

http://www. sayt nomi. sayt soxasi. davlat kodi.

Web-saytlarni ishlab chiqish jarayoni aniq mantiqiy davom etadigan harakatlardan iborat bШ‘lib, ularni bajarish natijasida ishga yaroqli, qonun- qoidalarga asosan rasmiylashtirilgan dastur mahsuloti yaratiladi. Dastur buyurtmachining texnik shartlariga javob berganda ishga yaroqli deb hisoblash

132

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua mumkin. Uni Internet tarmoР‘iga ulangan kompyuterga joylashtirish va loyihani amalga oshirish mumkin. Web-saytni ishlab chiqishni WEB-dizayner, WEB-studiya, dizayn-studiya yoki ixtisoslashgan tashkilot amalga oshirishi mumkin va kШ‘p boskichli kompleks ishni, ya`ni masalaning quyilishi va funktcional mukammal dastur mahsuloti ishlab chiqishdan to Ш‘zining yuqori samaradorli serverlarida Internet tarmoР‘iga joylashtirishgacha bШ‘lgan ishlarni bajaradi.

Masalaning quyilishi. Masalaning tШ‘Р‘ri quyilishi buyurtmachiga vaqt va moliyaviy harajatlarni kamaytirishga yordam beradi. Topshiriq buyurtmachining maslahati bilan quyiladi. Buyurtmachi Ш‘z qiziqishlari va uylangan loyihaning qanday bШ‘lishidan kelib chiqib maslahat beradi. Ba`zan quyilgan topshiriqning oxirgi natijasi boshlanР‘ich xolatidan tubdan fark qiladi. Bu tabiiy holdir,chunki buyurtmachi bilan muloqot natijasida u uylangan loyihaning shaklini Ш‘zgartiruvchi qШ‘shimcha , ba`zan unikal axborotlar berishi mumkin. Topshiriqning quyilishi WEB saytini loyihalashni boshlashning birinchi va muhim kadamidir. Topshiriqning quyilishi texnik masalaning ajralmas qismidir. Topshiriqni qШ‘yish va muhokama qilishda, loyihaning muvafaqqiyatli xizmat kШ‘rsatishida qanday texnik vosita va resurslardan foydalanishni belgilash lozim. Chunki sizning WEB saytingiz faqatgina sizning shaxsiy servisingizda emas, provayder xizmatini kШ‘rsatuvchi serverlarda joylashtiriladi. Texnik topshiriqni ishlab chiqish Barcha zamonaviy injener – texnik inshootlar yoki ob`ektlarni texnik xujatlashtirishsiz yaratib bilmaydi, chunki unda hamma komponentlar, elementlar bazasi va ular orasidagi munosababtlar yoritilgan bШ‘ladi. Texnik hujjatlashtirishga mos keladigan tizimli tashkil qilingan, element КХШФКХКrТЧТЧР вТРТЧНТsТЧТ «ШбТrРТ ЦКhsulot» НОЛ КЭКsС ЦЮЦФТЧ. TОбЧТФ topshiriqlarni qayta ishlash jarayonida tomonlar oxirgi mahsulot qanday xizmat kШ‘rsatishi va qanaqa hususiyatlarga ega bШ‘lishini aniqlaydilar va kelishib oladilar. Kelgusi loyihaning topshirigi quyilayotganda umumiy termin vatushunchalar bilan yoritilishi kerak. Texnik topshiriqni ishlab chiqish jarayonida WEB-sayt tizimini tartibga solish kerak, ya`ni parallel ravishda loyihani tizimlash ruy beradi. Texnik topshiriq Ш‘zining oxirgi kШ‘rinishida birinchi navbatda buyurtmachiga tushunarli bШ‘lishi kerak. Texnik topshiriqning tushunarliligi – loyihaning oxirgi boskichida uni tuzatish va Ш‘zgartirishlar kiritishning oldini oladi. Bunioldindan hisobgaolish zarur. Tizimlashtirish (Strukturizatciya). Tizimlashtirishtexniktopshiriqningajralmas qismidirvaqttШ‘Р‘ritexniktopshiriqniWEB- saytstrukturasiniasoslivamantiqiytartiblashsiztasavvur qilibbulmaydi.

133

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

Strukturani tartibga solish WEB-sayt komponentlarini bШ‘limlarga taqsimlash natijasida yuz beradi. WEB-sayt bШ‘limlari nomlanadi va shunday joylashtiriladiki, foydalanuvchiga axborotni qabul qilish va harakatlanish engillashtiriladi. Strukturani tasdiklashda shunga asosiy e`tiborni karatish kerakki, birinchi darajali hisoblangan loyiha bШ‘limlari harakatlanuvchi tugmalar(panellar)da Ш‘z aksini topsin. WEB-sayt dizaynini ishlab chiqish. WEB-sayt dizaynini yaratishda 2 ta asosiy karash mavjud. «IЧНЮsЭrТКХ» - bunda WEB-sayt dizayni kompaniyaning shakllangan stilini qaytaradi. «OrТРТЧКХ» - bunda dizayn har safar yangicha yaratiladi. WEB-sayt dizayniga qiziqishlariga karab, kanaka boshlanР‘ich talablar quyilishiga qaramay, uning konkret bajarilishini kamida – funktcional, esda kolarli, kurish uchun qulay bШ‘lishi kerak. Agar yuqoridagi shartlarga amal qilinsa, ishni mahoratli bajarilgan deyish mumkin. WEB-saytni boshqarish tizimini ishlab chiqish. WEB-sayt ekspluatatciyasiga berilib, Internet tarmoР‘ida ish boshlagandan keyin, saytdagi axborotni doimiy ravishda yangilash muammosi tugiladi. har kungi va har xaftada yangilanishi kerak bШ‘lgan bШ‘limlar turlichadir. Bularga kompaniya yangiliklari bШ‘limi, bШ‘sh ish joylari bШ‘limi, analitik materiallar bШ‘limii yoki potentcial hamkor tomonidan sizning kompaniyangizga yuborilgan takliflar bШ‘limini kiritish mumkin. WEB-interfeys va uning tarkibiy qismlari. O‘zining doimiy va jiddiy auditoriyasi bШ‘lishini hohlagan WEB-server, auditoriyani har doim yangi axborot bilan ta`minlashi shart. Shunga kura,WEB- server bШ‘limlarining yangilanishi imkoni boricha tez amalga oshirilishi kerak. Zamonaviy korporativ serverning yangilangan bШ‘limlariga axborotlarni joylashtirish tartibi quyidagicha WEB-saytga axborot joylashtirishning tezkor vaaniqligini ta`minlash uchun sistemaga adminstrativ WEB-interfeys (AVI) kiritiladi. AVI axborot kiritish protcedurasini engillashtiradi, chunki u operator (WEB-adminstrator)dan WEB- dasturlash soxasidagi bilimlarni talab kilmaydi. AVI tashkilot WEB-saytini qulay, tushunarli interfeys bilan ta`minlash uchun qШ‘llaniladi. Bu interfeysni ishlatish uchun WEB-adminstratorga faqatgina birta instrument – WEB-brauzer (MICROSOFTINTERNETEXPLORER yoki analogi) kerakbШ‘ladi. WEB-adminstratordan serverdagi axborotlarni Ш‘zgartirish uchun maxsus bilimlar talab qilinmaydi. WEB-saytni Internet tarmoР‘iga joylashtirish. Qulay harakatlanuvchi va chiroyli WEB-sayt ishlab chiqilgandan keyin , uning tarmoqda sifatli joylashtirish haqida o‘ylash kerak.

134

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

MA’RUГA№ 20, 21: HTML TILIGA KIRISH VA UNING TUZILISHI, MATNLAR BILAN ISHLASH IMKONIYATI. HTML DA JADVALLAR HOSIL QILISH VA RASMLAR JOYLASHTIRISH. HTML GA GIPERMATN JOYLASHTIRISH. FREYMLAR TASHKIL QILISH

HTML hujjatlarstrukturasi Hozirgi paytda kШ‘pgina tashkilotlar tШ‘liq tushunib yetdilarki, internetda Ш‘z Web-saytlarini tashkil etmaslik ushbu kiberfazoda mavjud bШ‘lmaslikka olib keladi va demak, bunday tashkilot rivojlanishdan ancha orkada koladi. SHuning uchun ham turli xil mamlakatlarning ilgor intelligensiya vakillari internetni insoniyat jamiyatining yangi informatsion yashash muxiti deb tushunadilar va bu bilan unchalik katta xatoga yШ‘l kШ‘ymaydilar, albatta. KОrКФХТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФШ‘rishning gipermurojaat deb ataluvchi usul bilan kompyuter tarmoqlarida joylashtirish WWW-World Wide Web-Jaxon axborot tarmoР‘i (butun dunyo Ш‘rgimchak tШ‘ri-vsemirnaya pautina) deb atalgan. 1989 yili CERN (Evropa elektron zarralar fizikasi labaratoriyasi) tadqiqotchilari tomonidan turli ilmiy guruxlar orasida Ш‘zaro aloqani tashkil qilish maqsadida ish boshladilar. 1993 yildan boshlab WWW Internet ning eng ommaviy resurslaridan biriga aylandi. WWW da turli yШ‘ХХКr ШrqКХТ ЭОРТsСХТ ЦК’ХЮЦШЭРК вОЭТЛ ЛШrТsС ЯК ЮЧТ ФШ‘rish imkoniyati bor. WEB sahifalar HTML – “РТpОrЦКЭЧХКrЧТ ЛОХРТХКsС ЭТХТ”НК вШгТХРКЧ hujjat sifatida tayyorlanadi. Kalit sШ‘zlar deb nomlangan sШ‘zlar orqali boshqa ЦК’ХЮЦШЭХКrРК ЦЮrШУККЭ qТХТsС-gipermurojaat deyiladi. Bunday giperaloqalar faqat sШ‘zlar emas, balki tasvirlar, grafiklar va ularning qismlari orqali amalga oshirilishi mumkin. Gipermatnli hujjatlarni qidirish, topish va ekranda tasvirlash uchun sharxlovchi-brouzerlardan foydalaniladi. HTML formatida tayyorlangan elektron hujjat HTML-hujjat deb ataladi. Agar bu hujjat Internet orqali tarqatilsa WEB-hujjat, undan foydalanish haqida gap borsa WEB-sahifa deb ataladi. Bitta muallif yoki WWW ga tegishli bШ‘lgan bir gurux Ш‘гКrШ “РТpОrЛШР‘ХКЧТsСХКr” bilan aloqador bШ‘lgan WEB-sahifalar majmuasi WEB uzel (tugun) yoki sayt deb ataladi. Web - Internet tarmoqlarida joylashgai fayllar tШ‘plami bШ‘lib, ularning soni soat sayin kШ‘pКвТЛ ЛШrЦШqНК. BЮ ПКвХХКrНК ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТЧР ЭЮrХТ бТХХКrТЧТ: ЦКЭЧ, РrКПТФ, ЭКsЯТrХКr, ЯТНОШ, КЮНТШ ЦК’ХЮЦШЭХКrТЧТ ЮМСrКЭТsС ЦЮЦФТЧ. Gipermatnlarni belgilash dasturiy tili (yoki HTML tili)da bir kancha maxsus nomlar va yangi terminlar bШ‘lib, ularni kiskacha tushuntirib Ш‘tish maksadga muvofikdir. Element (element)HTML tilining tuzilmasi bШ‘lib, har kanday Web- sahifa shunday elementlar tШ‘plamidan iboratdir. Gipermatn tashkil kilishning asosiy goyasi elementlarning bir biriga boР‘ХТqХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКЛ ЛОrТsСНТr. Tega (tag) elementning boshlangich va oxirgi belgilaridir (yoki markerlari). TОРКХКr ЭЮrХТ бТХ ОХОЦОЧЭХКrЧТЧР ЭК’sТr qТХТsС МСegaralarini aniqlab, bir elementni

135

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua boshqalaridan ajratib turadi. Web- sahifa matnida tegalar burchakli kavslar ( < va > ) orasiga olinadilar va oxirgi tega doimo kiyshik chiziq (/) bilan belgilanadi. Atribut (attribute) elementning parametri yoki kШ‘rsatgichi bШ‘lib, u standart nomga ega bШ‘lgan Ш‘zgaruvchidir. Demak, unga standart yoki istalgan turdagi kiymatlar berilishi mumkin. Atributlarning simvolli kiymatlari kШ‘pchilik xolatlarda kavslar orasiga olinishi kerak bШ‘ladi. Atributlar boshlangich tegalar ichida joylashgan bШ‘lib, bir birlari bilan probellar (bШ‘sh joylar) orqali ajratilgan bШ‘ladilar. Giperilova (Hypertext) ajratilgan matn bШ‘lagi bШ‘lib, u boshqa fayl yoki ШЛ’ОФЭРК ФШ‘rsatgich sifatida xizmat qiladi. Giperilovalar bir hujjatda boshqasiga Ш‘tish imkoniyatini yaratib beradilar. Freym(frame) ЮsСЛЮ ЭОrЦТЧ ТФФТ бТХ ЦК’ЧШРК ОРК. BТrТЧМСТ ЦК’ЧШsТ ЦКЭЧЧТ yukoriga-pastga yoki chapga-Ш‘ngga surish elementlariga ega bШ‘lgan hujjat ЦКвНШЧТЧТ ЛТХНТrsК, ТФФТЧМСТ ЦК’ЧШsТ ЦЮrКФФКЛ (КЧТЦКЭsТШЧ) РrКПТФ ПКвХНКРТ ЛТrШrЭК ЭКsЯТrЧТ КЧРХКЭКНТ. BК’гТ pКвЭХКrНК ПrОвЦ sШ‘zi Ш‘rЧТРК “kadr” вШФТ “ramka” sШ‘zlari ham ishlatilishi mumkin. HTML fayl yoki HTML sahifa - HTML dasturiy tili asosida hosil qilingan gipermatnli hujjatni anglatadi. Bunday fayllar kШ‘pincha .htm yoki .html kengaytirgichli kШ‘rinishda bШ‘ladi. Gipermatn taxrirlagichlarida va brouzerlarda ЛЮЧНКв ПКвХХКr “hujjat” НОРКЧ ЮЦЮЦТв ЧШЦ ЛТХКЧ КЭКХКНТХКr. Skript yoki ssenariy (script) Web- sahifa tarkibiga uning imkoniyatlarini oshirish maksadida kiritiladigan maxsus dastur bШ‘lib, kШ‘pincha Web- brouzer unga duch ФОХРКЧНК”Sahifada ssenariylarni bajarishga imkon berilsinmi?” НОРКЧ sКЯШХЧТ beradi. Bunda u skriptlarni nazarda tutadi. Kengaytirgich (extension) - HTML dasturiy tili tarkibiga kirmaydigan, ammo yangi formatlashtirish effektini hosil qilishga imkoniyat beradigan element. CGI (Common Gateway Interface) – Serverda ishlab turgan xolatda Web- sahifalarning imkoniyatlarni oshirishga imkon beradigan dasturlar tШ‘plamining umumiy nomi. Masalan, ushbu turga mansub dasturlar yordamisiz interaktiv sahifalarning yaratilishi mumkin bШ‘lmaydi. Programma kodi yoki kod НОЛ “dastur matni” ЭЮsСЮЧМСКsТРК КвЭТХКНТ. HTML kodi uning barcha elementlari va atributlari kШ‘ringan xolatda gipermatnli hujjatni namoyon qiladi. Sayt yoki Web-sayt (site) bir insonga yoki tashkilotga tegishli Web-sahifalar tШ‘plamidir. Brouzer (browser)Web-sahifalarni kШ‘rib chikish uchun ishlatiladigan dasturdir. Brouzerlarning turli tuman xillari mavjud va ular foydalanuvchiga xilma-xil turfa imkoniyatlar yaratib beradi. Foydalanuvchi agent (user agent) deganda mijoz kompyuterda ishlaydigan brouzer yoki boshqa dasturga tushuniladi. YUklash (downloading) jarayoni deganda fayllarni serverdan mijoz kompyuterga nusxalashga tushuniladi.

136

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

URL (Uniform Resource Locator) yoki resurslarning universal kШ‘rsatgichi IЧЭОrЧОЭНКРТ ЛТrШr ЛТr ШЛ’ОФЭЧТЧР КНrОsТ (ЦКЧгТХТ) ЛШ‘lib, misol sifatida quyidagini keltirishimiz mumkin: http://www/. Nomi . domen/fayl nomi Bu yerda nomi – adresning sayt egasining nomini kШ‘rsatadigan kismi, domen esa Internetning biror bir katta kismi nomini kШ‘rsatadi (masalan, mamlakatni, faoliyat yШ‘nalishini va boshqalarni). URL konkret Web-sahifani yoki giperilovalardagi grafik fayllarni kШ‘rsatish uchun hamda faylning yoki Web-sahifaning joylashuvini aniqlash uchun ishlatiladi. Monitor ekranidagi har bir rang uch xil - kizil, yashil va kШ‘k ranglarning birlashuvi asosida hosil bШ‘ladi. Rang kanali deb monitor ekranidagi kizil, yashil va kШ‘k ranglarning intensivligiga tushuniladi. Har bir pikselning rangi esa ushbu uch ranglarning kombinatsiyasi orqali aniqlanadi. HTML -hujjatning ijodkori u bilan ishlash usulini ham tanlash imkoniyatiga ega. Gipermatn bilan xatto MS DOS turkumiga mansub va ASC II –fayllarini ochish imkoniyatiga ega bШ‘lgan istalgan matn muharririda ishlash mumkin. Gipermatn yaratish uchun brouzerni ham ishlatish mumkin. Ushbu har bir programmaviy maxsulot Web-sahifani taxrirlash rejimiga egadir. Buning uchun kompyuterda Ш‘rnatilgan biror bir matn muharriridan foydalanish mumkin. Bundan tashkari brouzerlarning Ш‘zlari ham gipermatn muharrirlariga egadirlar. Gipermatn muharrirlarining fakatgina Web-sahifalar hamda ularda xilma xil tovush va vizual effektlar hosil qilish uchun ishlatilishi mumkin bШ‘lgan turlari ham mavjud. Gipermatn hosil qilishning usuli uning kompyuterda ishlatilayotgan platformaga umuman va absolyut boР‘liq bШ‘lmasХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКвНТ. MКsКХКЧ, КРКr SТг Windows operatsion sistemasi boshqaruvida ishlayotgan kompyuterda Web-sahifa yaratsangiz, serverning administratori ushbu fayllarni Macintosh yoki UNIX operatsion sistemalari boshqaruvidagi kompyuterlarda ham bemalol ishlata oladi. HTML – hujjatlari ASC II formatidayozilishinihisobgaolganholda , uniyaratishda harqandaymatnmuxarriridanfoydalanishmumkin. Odatda HTML hujjat – bu html yoki htm kengaytmalifaylbШ‘lib, undamatn HTML tegalariorqalibelgilangan HTML vositalariorqalisintaksisberiladi, tegalarjoylashtiriladivashungamuvofikbrauzerWEB-hujjattarkibinikШ‘rsatadi. Teglar (ingl. tag – maxsusШ‘rnatilganbuyruq) ningmatnlariWEB- brauzerlardakШ‘rsatilmaydi. HКЦЦК ЭОРКХКr «ФТМСТФ» sТЦЯШХТ ШrqКХТ ЛШsСХКЧКНТ ЯК «ФКЭЭК» sТЦЯШХТ ШrqКХТ ЭЮРКХХКЧКНТ. OНКЭНК ЛТr УЮПЭ ЭОРКХКr qШ‘llaniladi – boshlanР‘ich (ochuvchi) va tugallovchi (yopuvchi) tegalar (matematikada ochuvchi va yopuvchi kavslarga uxshaydi) bШ‘lib, ular orasiga belgilangan axborot joylashtiriladi. r Axborot /r Bu erda boshlovchi tega R bШ‘lib, tugallovchi tega esa - /r dir. Tugallovchi ЭОРК ЛШsСХШЯМСТ ЭОРКНКЧ ПКrФТ sСЮЧНКФТ , ЮЧТЧР ЦКЭЧТ ШХНТНКЧ ФКЯsХКrНК « « simvoli turadi. HTML-hujjatni Ш‘quvchi brauzer HTML-tegalar strukturasidan

137

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua foydalangan holda uni oynada aks ettiradi.Xar qanday HTML-hujjat 3 asosiy qismdan iborat:  HTML e`loni;  Sarlavha qismi;  Hujjat tanasi; HTML e`loni . HTML va \ HTML . Tegalarning bu jufti brauzerga ular orasida HTML formatli hujjat yaratilganini bildiradi, bunda hujjatdagi birinchi tega HTML bШ‘ladi(dokumentning boshlanishi ) va oxirgi - \ HTML (dokumentning oxiri)

Sarlavha qismi. HEAD va \HEAD. Bu tegalar orasida hujjat haqidagi ma`lumotlar (nomi, qidiruv uchun kalit sШ‘zlar, ta`rifi va b.) joylashadi. Birok hujjatning nomlanishi muhim hisoblanadi. Biz uni brauzer oynasining yuqori sКЭrТНК ЯК «ТгЛrКЧЧШО (BookMark)» rЮвбКЭХКrТНК ФЮrТsСТЦТг ЦЮЦФТЧ.QТНТrЮЯ tizimining maxsus spayder – dasturlari hujjat nomini uzlarining ma`lumotlar bazasini tuzishda foydalanadi. HTML-hujjatga nom berish uchun matn TITLE va \TITLE tegalari orasiga joylashtiriladi. HTML HEAD TITLE \HEAD \HTML Hujjattanasi. Hujjatning 3- asosiyqismiuningtanasihisoblanadi.Usarlavhadankeyinturadiva BODY va \BODY teglariorasidaturadi. Ulardanbirinchisi \HEAD tegasidankeyin, ikkinchisiesa \HTML tegasidanoldinturishikerak. HTML Hujjatningtanasi – bushundayjoyki, muallifuerga HTML vositalarorqaliformatlanganaxborotnijoylashtiradi. HTML HEAD TITLE 1-sahifa \TITLE \HEAD BODY \BODY \HTML Endi HTML Sahifakodiniyozishmumkin. HTML HEAD TITLE 1-sahifa \TITLE \HEAD BODY BuerdasahifabШ‘ladi: \BODY 138

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua

\HTML Matnniformatlash. BODY BШ‘limidatabulyatciyaninghammasimvollarivasatrlaroxiribrauzertomonidanink orqilinadi, lekinsahifakШ‘rinishlarigaxechhamta`sirkilmaydi. Shuninguchun HTML-hujjatboshlanР‘ichmatndagisatrtarjimaqilinganda, maxsustegalarmavjudbШ‘lmasa, matnnikШ‘rsatuvchidaYangisatrboshigaolibkelmaydi. BuqoidaniyoddatШ‘tishvasatrlarniajratuvchitegalarniqШ‘yishniesdanchikarmaslik muhim, bШ‘lmasamatndaabzatcbulmaydivauniШ‘qibbulmaydi. Yangisatrniboshlashuchun BR (kisk. ingl.break – Ш‘zish ) tegiishlatiladi.

HTML dasturiy tili birinchi marta 1991 yili Tim Beners Li tomonidan ishlab chiqilgan va uning HTML-4 yoki Dynamic HTML deb nomlangan versiyasi esa 1997 yilda paydo bШ‘lgan. Agarda xilma xil Web-sahifalarning matnlari kШ‘rib chiqilsa, ularning tuzilishi juda Ш‘xshashligini kШ‘rish mumkin. Bu ularning bir xil koidalar asosida tashkil qilinishi tufayli tushuntiriladi. Xakikatan ham HTML ЭТХТЧТЧР sТЧЭКФsТsТ ISO 8879:1986 “IЧПШrЦКЭТШЧ PrШМОssТЧР. TОбЭ КЧН ШППТМО sвsЭОЦs/ SЭКЧНКrЭ GОЧОrКХТгОН MКrФЮp LКЧРЮКРО (SGML)” sЭКЧНКrЭТ КsШsТНК yaratilgan.

HTML kengaytirish. Albatta HTML vaqt Ш‘tish bilan mukammallashib boradi. HTML andozalari ham takomillashib boradi. DHTML (Dunamic HTML - HTML hujjatning yangi andozasidir. U quyidagi yangiliklarni amalga oshiradi. - HTML - hujjatni kШ‘rishda mumkin bШ‘lgan hodisalar sonini kengaytirish. - HTML - hujjatga uning mos elementining parametri bШ‘lgan formatlash stilini, вК’ЧТ СКrП Ш‘lchovi, matn rangi, abzats chekinishlari va hokazo imkoniyatini kiritish. Stilli formatlash, HTML hujjat ichida matnni rasmiylashtirish, variantlarini tasvirlash uchun xizmat qiladi. Bu esa HTML ichida mustaqil ravishda shriftlarni va uning Ш‘lchamini, abzats chekinishlarini elementlarning ramkasi, ranglarini va boshqa-larni berish imkoniyatlarini tuР‘diradi. Brauzer dastur kШ‘rib chiqadigan hodisalar sonini kШ‘paytirish hujjat dizaynini yaxshilashga olib keladi. Bunday ТЦФШЧТвКЭХКr, вК’ЧТ HTML andozani qШ‘llash faqat MS Internet yexr1ogeg 4.0 dan boshlab amalga oshirildi. Web -sahifaning tuzilishini tushunish uchun quyidagi listingda keltirilgan HTML-sahifaning (Web-sahifa shablonining) barcha elementlarin kiskacha kШ‘rib chiqamiz HTML hujjat tuzilishi HTML tili andozasi bШ‘вТМСК СЮУУКЭРК ЭОРХКrТЧТ (HTML tili buyruqlari teg (tag) deb ataluvchi maxsus elementlar yordamida beriladi) kiritish tavsiya etiladi. Brauzer HTML hujjatni Ш‘qiganida, ularning borligi hujjat

139

Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua bШ‘limlarini aniq kШ‘rsatadi. Agar ular bШ‘lmasa ham brauzer HTML hujjatni tШ‘gri Ш‘qiydi, lekin hujjat bШ‘limlari bir-biridan ajralib turmaydi. BЮЧНК < NEAD >, < / NEAD > ШrКsТНК УШвХКsСРКЧ sКrХКЯбКРК ШТН ЦК’ХЮЦШЭ qismida ШНКЭНК ПШвНКХКЧЮЯМСТРК О’ЭТЛШrsТг, ХОФТЧ ЛrКЮгОr ЮМСЮЧ гКrЮr ЮХРКЧ ЦК’ХЮЦШЭ ЛОrТХКНТ. < VODY >, < / VODY> orasiga esa tШ‘laligicha uning operatorlari ketma - ketligi joylashtiriladi. HTML tilda sarlavhalar yaratishning 6 xil turi mavjud. Ularning barchasi 2 tomonlama teg hisoblanadi. Ular < H1 > …. < H6 > teglaridir.

- abzatsdan boshlab yozish tegi. Bu teg bir tomonlama teg hisoblanadi
-yangi satrdan boshlab yozish tegi. Bu teg ham bir tomonlama teg. Matnlarni turli tomondan tekislab yozish uchun quyidagi atributlardan ПШвНКХКЧКЦТг. BЮ КЭrТЛЮЭЧТЧР ТМСТНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКr qШ‘shtirnoq ichiga olinib вШгТХКНТ. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ УШвХКsСЭТrТsСНК КЭrТЛЮЭХКrТЧТЧР ЛШsС qТsЦТ Align sШ‘zi bilan boshlanadi va undan keyin qШ‘shtirnoq ichida qaysi tomondan yozish kerak bШ‘lgan xizmatchi sШ‘zlari yoziladi. Bu xizmatchi sШ‘zlarga quyidagilar kiradi. Left-chap tomondan tekislab yozish Center-markazdan tekislab yozish Justify- Ikki tomonlama tekislab yozish Matnlarning Ш‘lchamini katta yoki kichik holatda kiritish uchun teglaridan foydalaniladi. Bu teglar 2 tomonlama teg hisoblanadi. Matnlarturi quyidagiteglardanfoydalaniladi. Bu teglarning barchasi 2 tomonlama teg hisoblanadi. - Oddiy yozuv <\T> - Kursiv <\I> - Qalin yozuv <\B> -Ustiga chizilgan yozuv <\S> - tagiga chizilgan yozuv <\U> - YOzuvni kattalashtirish <\Big> - YOzuvni kichiklashtirish <\Small> Bu yozuvlar sahifalarda aralash hollarda ham qШ‘llaniladi. Oddiy yozuv qiyshiq qalin <\T><\I><\B> Matnlarga ro‘yxat qo‘yish A) Tartiblanmagan rШ‘yxat Bu rШ‘yxat qШ‘yish tegi

tegidan boshlanib, qaysi guruhga tegishli ekanligi qШ‘yilib, keyingi teg orqali amalga oshiriladi. Masalan:
tartiblash rШ‘yxat tegi. Bu teglar 2 tomonlama teglar hisoblanadi. Bu tegning atributlari mavjud. Ular 1, a, A, I, l. Agar 1 qШ‘yilsa, tartiblangan rШ‘yxatdan oldin raqam qШ‘yiladi, a qШ‘yilsa rШ‘yxatdan oldin kichik harflar qШ‘yiladi, A-bШ‘lsa, rШ‘yhatdan oldin qШ‘yiladi. Agar rШ‘yhatdan keyin YAngi ixtiyoriy matn yozilib, rШ‘yxat davom ettirilmoqchi bШ‘ХsК, START= «SШЧ» ЭОРТНКЧ ПШвНКХКЧТЦТг. BЮ ЭОРНКЧ ФОЧТв ФШ‘rsatilgan son bШ‘yicha tartib davom etadi. YUqoridagi atributlarni qШ‘yish uchun uning tipi kШ‘rsatiladi
140
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
B) Tartiblanmagan rШ‘yxat Bu rШ‘yxat
tegi bilan boshlanadi va u 2tomonlama.
tegi tartiblanmagan oddiy rШ‘yxatlar hisoblanib, uning tipida rШ‘yxatning oldiga qanday belgi qШ‘yilish kerakligini kШ‘rsatiladi. Bularga disk belni oldiga disketadagi yoki kompyuterdagi chiziq yoki boshqa belgilarni chiqaradi. V) TК’rТПХКsС rШ‘yxati Bu teg
ЭК’rТПХКsС <\df> ЭК’rТП ЦКгЦЮЧТ <\dl>. BЮ вОrНК ЭК’rТПХКsС deyilganda birorta YAngi atama yoki sШ‘гЧТ ЧКгКrНК ЭЮЭКНТ. TК’rТПХКsС ЦКгЦЮЧТНК esa alohida teg orqali yozilib
mazmun <\dd> HTML tilida jadvallar tegi orqali ifodalanadi. Bu teg ikki tomonlama teg вК’ЧТ вШpТХКНТРКЧ ЭОР. <\table> jadvallar satr va ustun elementlaridan iborat bШ‘lganligi uchun uning satrini alohida va satrdagi kataklarni alohida ifodalash kerak bШ‘ladi. Satrni ifodalash uchun tegidan foydalaniladi. Bu teg <\tr>ikki tomonlama. Bu satni kataklarini ifodalash uchun esa
tegidan foydalaniladi. Bu teg ham ikki tomonlama teg bШ‘lib, <\td> uning orasiga katakdagi matn ham yoziladi. Misol: Bu yerda jadval chiziqlari hosil bo‘lmaydi. Jadval chiziqlarini hosil qilish uchun border="qiymat" xizmatchi sШ‘zidan foydalanamiz. Bu yerda qiymat 1,4 son qabul qiladi. Jadvalni balandligini va kengligini ham tasvirlash mumkin. Buning uchun Width= "Foiz" Heagth="Foiz" HTML da ranglar va rasmlar bilan ishlash HTMLda sahifaning chiroyli chiqishi uchun ranglar muhim rol Ш‘ynaydi. Bu tilda ranglarning berilishi inglizcha yoki har biri uchun berilgan maxsus kod orqali amalga oshiriladi. Ranglar kodlar orqali tasvirlanganda yoki ingliz tilida вШгТХРКЧНК «»ТМСТРК ШХТЧКНТ. MКsКХКЧ :«RОН», «ВОХХШа» HTMLda matn rangini va matn shriftining harflar Ш‘lchamini aniqlash uchun (Font) tegidan foydalaniladi. Bu teg 2 tomonlama. Font tegidagi atributlar ishlatiladi. 1. face-Matn shriftining turini aniqlash uchun ishlatiladi va u qШ‘yidagicha вШгТХКНТ. MКЭЧ <\Font> 2. size-«Ш‘ХМСКЦ» MКЭЧ Ш‘lchamini belgilaydi. 3. Color- «RКЧР» MКЭЧ rКЧРТЧТ ЛОХРТХКвНТ. - Matn rangi oq <\Font> Fon rangini belgilash. atributidan foydalaniladi. Masalan: Tasvirni qШ‘yish uchun background atributidan foydalaniladi. Rasm Ш‘lchamini berish uchun Width, HeagthШ‘lchamlarida foydalaniladi. Sahifaga rasmlar qШ‘вТsС вК’ЧТ ЦКЭЧХКr ШrКsТНК ЭЮrХТ бТХ rКsЦХКrЧТ УШвНКsСЭТrТsh uchun tegidan foydalaniladi. Bu teg bir tomonlama hisoblanib, undan SRC atributi ishlatiladi. GТpОrssХФК(ЛШР‘lanish)- -bu teg 2 tomonlama teg hisoblanib, unda qШ‘yidagi atributlar xizmatchi sШ‘zlar ishlatiladi. Href- atributi biror bir manzilni aniqlash, Target- Ш‘tilmoqchi bШ‘lgan belgi yoki nishonni aniqlash uchun ishlatiladi.
141
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
HTML tilida Web sahifani bir necha oynalar bilan tashkil etish, uning kШ‘rgazmaliligini oshirib bita dastur ichidan bir nechta hujjatlar bilan ishlash imkonini yaratish ham mumkin. Buni freymlar orqali tashkil etiladi. Freymlar bilan oynalar tШ‘plami hisoblanadi. Frameset- bir nechta oynalar tШ‘plami hisoblanadi. U orqali oynalarning gorizontal ЯК ЯОrЭТФКХ СШХКЭНК вК’ЧТ sКЭr ЯК ЮsЭЮЧ СШХКЭТНК УШвХКsСЭТrТsС mumkin bШ‘ladi. Uning sahifada berilishi tegi orqali quyidagicha ifodalash mumkin. Ushbu namunadagi sahifa uchta freymga ajratilganligi namoyon bШ‘ladi.
MA’RUГA№ 22:AXBOROT TIZIMLARI VA ULARNING TURLI. AVTOMATLASHTIRILGAN ISH JOYLARI HAQIDA TUSHUNCHA
Reja: 1. Tizim tushunchasi va turlari 2. Axborot tizimi tushunchasi 3. Axborot tizimidagi jarayonlar 4. Avtomatlashtirilgan ilmiy tadqiqot tizimlari
Tizim (sistema) deganda, yagona maqsad yШ‘lida bir vaqtning Ш‘zida ham yaxlit, ham Ш‘zaro boР‘langan tarzda faoliyat kШ‘rsКЭЮЯМСТ ОХОЦОЧЭХКr(ШЛ’ОФЭХКr) majmuasi tushuniladi. Demak, har qanday tizim biror bir aniq maqsad yШ‘lida бТгЦКЭ qТХКНТ. MКsКХКЧ, sТгРК ЦК’lum bШ‘lgan shahar telefon tarmoqlari tizimi, insondagi yurak qon-ЭШЦТr ЭТгТЦТ, КsКЛ ЭТгТЦТ ЯК ЛШsСqКХКr sЮЧ’Тв вКrКЭТХРКЧ ЯК tabiiy tizimlarga misol bШ‘la oladi. Ularning har biri tizimga qШ‘yiladigan barcha sСКrЭХКrРК УКЯШЛ ЛОrКНТ, вК’ЧТ СКr ЛТrТ Ш‘ziga xos yagona maqsad yШ‘lida faoliyat kШ‘rsatadi va tizimni tashkil etuchi elementlardan iborat. Quyidagi jadvalda elementlari va asosiy maqsadi kШ‘rsatilgan tizimlarga yana bir nechta misollar keltirilgan. Tizim turlari Tizimning elementlari Tizimning asosiy maqsadi Odamlar, qurilmalar, materiallar, Korxona bino va boshqalar. Mahsulot ishlab chiqarish. Kompyuter Elektron va elektromexanik MК’ХЮЦШЭХКrЧТ qКвЭК uskunalar. ishlash Telekommunikatsi Kommunikatsiya vositalari, aloqa Aloqa kanallarini Ш‘zaro on tizim kanallari, qurilmalar. boР‘ХКsС ЯК ЦК’ХЮЦШЭ КХЦКsСЮЯТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС. Kompyuterlar, kompyuter MК’ХЮЦШЭХКrЧТ вКrКЭТsС, Axborot tizimi tarmoqlari, odamlar, axborot va yiР‘ish, qayta ishlash va 142
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ ЯК ЛШsСqКХКr. masofaga uzatish.
IЧПШrЦКЭТФКНК «ЭТгТЦ» ЭЮsСЮЧМСКsТ ФШ‘proq texnik vositalar, asosan ФШЦpвЮЭОrХКr ЯК ЦЮrКФФКЛ ШЛ’ОФЭХКrЧТ ЛШsСqКrТsСРК ЧТsЛКЭКЧ ТsСХКЭТХКНТ. «TТгТЦ» ЭЮsСЮЧМСКsТРК «КбЛШrШЭ» sШ‘zining qШ‘shilishi uning belgilangan funksiyasini va yaratilish maqsadini aniq aks ettiradi. Axbort tizimi - belgilangan maqsadga erishish yШ‘lida axborotni yiР‘ish, saqlash, qayta ishlash va uzatish uchun qШ‘llaniladigan usullar, vositalar va shaxslarning Ш‘zaro boР‘langan majmuasidir. Axborot tizimlari jamiyat paydo bШ‘lgan paytdan boshlab mavjud bШ‘lgan, chunki rivojlanishning turli bosqichida jamiyat Ш‘z boshqaruvi uchun tizimlashtirilgan, oldindan tayyorlangan axborotni talab etgan. Bu, ayniqsa ishlab chiqarish jarayonlari – ЦШННТв ЯК ЧШЦШННТв ЧО’ЦКЭХКrТЧТ ТsСХКЛ МСТqКrТsС ЛТХКЧ boР‘liq jarayonlarga tegishlidir. Chunki ular jamiyat rivoji uchun hayotiy muhim ahamiyatga ega. Aynan ishlab chiqarish jarayonlari tezkor takomillashadi. Ularning rivojlanib borishi bilan boshqarish ham murakkablashadiki, Ш‘z navbatida, u axborot tizimlarini takomillashtirish va rivojlantirishni raР‘batlantiradi. Kibernetik yondoshuvga muvofiq boshqaruv tizimi ЛШsСqКrЮЯ ШЛ’ОФЭТ yiР‘ТЧНТsТЧТ (ЦКsКХКЧ, ФШrбШЧКХКr, ЭКsСФТХШЭХКr ЯК СШФКгШ) ЯК ЛШsСqКrЮЯ sЮЛ’ОФЭТ, boshqaruv apparatini Ш‘zida namoyon etadi. Boshqaruv apparati deganda maqsadlarni shakllantiruvchi, rejalarni ishlab chiquvchi, qabul qilingan qarorlarga talablarni moslashtiruvchi, shuningdek ularning bajarilishini nazorat qiluvchi бШНТЦХКr ЭЮsСЮЧТХКНТ. BШsСqКrЮЯ ШЛ’ОФЭТ ЯКгТПКsТРК ОsК ЛШsСqКrЮЯ КppКrКti ishlab МСТqqКЧ rОУКХКrЧТ ЛКУКrТsС ФТrКНТ, вК’ЧТ ЛШsСqКrЮЯ ЭТгТЦТЧТЧР Ш‘zi shu ishlarni amalga oshirish uchun tuzilgandir. Boshqaruv tizimining ikkala komponenti to‘Р‘ri (T) va aks (A) aloqalar bilan boР‘langan. TШ‘Р‘ri aloqa boshqaruv apparatidan boshqarЮЯ ШЛ’ОФЭТРК yШ‘naltiriladigan axborot oqimida ifodalanadi, Aks aloqa teskari yШ‘nalishda yuboriluvchi qabul qilingan qarorlarning bajarilishi haqidagi hisobot axboroti oqimida Ш‘z aksini topadi. AбЛШrШЭ ШqТЦХКrТ (T ЯК A), qКвЭК ТsСХКsС ЯШsТЭКХКrТ, ЦК’ХЮmotlarni uzatish va sКqХКsС, sСЮЧТЧРНОФ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ qКвЭК ТsСХКsС ЛШ‘yicha operatsiyalarni bajaruvchi boshqaruv apparati xodimlarining Ш‘гКrШ КХШqКsТ ШЛ’ОФЭТЧТЧР КбЛШrШЭ tizimini tashkil etadi. Axborot tizimlarini tadbiq etish nafaqat mayda – chuyda axborotni qayta ishlash va saqlash, yozuv – chizuv ishlarini avtomatlashtirish hisobiga, balki qКrШrХКrЧТ qКЛЮХ qТХТsС (sЮЧ’Тв ТЧЭОХОФЭ ЮsЮХХКrТ, ОФspОrЭ ЭТгТЦХКrТ ЯК СШФКгШХКr), zamonaviy telekommunikatsiya vositalari (elektron pochta, telekonferensiyalar), yalpi va lokal hisoblash tarmoqlari va boshqalardan foydalanishda firma mutaxassislari hatti-harakatini modellashtirishga asoslangan boshqarishning yangi uslublari hisobiga ham firma ishlab chiqarish-xШ‘jalik faoliyati samaradorligini oshirish maqsadlarida amalga oshiriladi. Axborot tizimlarining avtomatlashtirilgan va avtomatik ЭЮrХКrТ ЦК’ХЮЦ.
143
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Avtomatlashtirilgan axborotlar tizimida ЛШsСqКrТsС вШФТ ЦК’ХЮЦШЭХКrТ qКвЭК ishlash funksiyalarining bir qismi avtomatik ravishda, qolgani esa inson tomonidan bajariladi. Avtomatik axborotlar tizimida ЛШsСqКrТsС ЯК ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ qКвЭК ishlashning barcha funksiyalari texnik vositalarda, inson ishtirokisiz amalga oshiriladi (masalan, texnologik jarayonlari avtomatik boshqarish). QШ‘llanish sohasiga qarab, axborot tizimlarini quyidagi sinflarga ajratish mumkin:  ilmiy tadqiqotlarni avtomatlashtirish va boshqarish;  loyihalashtirishni avtomatlashtirish;  tashkiliy jarayonlarni boshqarish;  texnologik jarayonlarni boshqarish. Ilmiy axborot tizimlari ilmiy xodimlar faoliyatini avtomatlashtirish, statistik axborotni tahlil etish, tajribalarni boshqarish uchun mШ‘ljallangan. Loyihalashtirishni avtomatlashtirishning axborot tizimlari yangi texnika (texnologiya) ishlab chiqaruvchilar va muhandis loyihachilar mehnatini avtomatlashtirish uchun mШ‘ljallangan. Tashkiliy boshqaruvning AT – shaxslar funksiyalarini avtomatlashtirish uchun mШ‘ХУКХХКЧРКЧ. BЮ sТЧПРК СКЦ sКЧШКЭ (ФШrбШЧКХКr), СКЦ ЧШsКЧШКЭ ШЛ’ОФЭХКrТ (bank, birja, suР‘urta kompaniyalari, mexmonxonalar va hokazolar) va ayrim ofislar (ofis tizimlari)ni boshqarishning axborot tizimlari kiradi. Texnologik jarayonni boshqarishning axborot tizimi turli texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish uchun mШ‘ljallangan (moslashuvchan ishlab chiqarish jarayonlari, metallurgiya, energetika va hokazolar). Dastlabki axborot tizimlari 50 – yillarda paydo bШ‘ldi. Bu yillarda ular maosh hisob – kitoblarini qayta ishlash uchun mШ‘ljallangan bШ‘lib, elektromexanik buxgalterlik hisoblash mashinalarida amalga oshirilgan. Bu qoР‘oz hujjatlarni tayyorlashda mehnat va vaqtni bir qadar qisqartirishga olib kelgan. 60 – yillarda axborot tizimlariga munosabat butunlay Ш‘zgardi. Bu tizimlardan olingan axborot davriy hisobot uchun kШ‘pgina parametrlar bШ‘yicha qШ‘llana boshlandi. Buning uchun tashkilotlarga kШ‘pgina funksiyalarga ega bШ‘lgan EHM lar talab etila boshlandi. 70 – 80 – yillarda boshlarida axborot tizimlari qarorlarni qШ‘llab - quvvatlovchi va tezlashtiruvchi jarayonga ega bШ‘lgan nazorat boshqaruvi vositalari sifatida keng foydalanila boshladi. 80 – yillar oxiridan boshlab, axborot tizimlaridan foydalanish konsepsiyasi yanada Ш‘zgarib bormoqda. Ular axborotning strategik manbai bШ‘lib qolmoqda va istalgan sohada tashkil etishning barcha darajalarida foydalanilmoqda. Bu davrning axborot tizimlari axborotni Ш‘z vaqtida berib, tashkilot faoliyatida muvaffaqiyatga erishishga yordam bermoqda. Istalgan vazifalardagi axborot tizimi ishini ЭК’ЦТЧХШЯМСТ УКrКвШЧХКrЧТ ЮЦЮЦТв holda quyidagicha tasavvur etish mumkin:  tashqi yoki ichki manbalardan axborotni kiritish;  kiritilgan axborotni qayta ishlash va uni qulay kШ‘rinishda taqdim etish;
144
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
 ТsЭО’ЦШХМСТРК КбЛШrШЭЧТ ЮгКЭТsС;  ЭОsФКrТ КХШqК, вК’ЧТ ФТritilayotgan axborotni tuzatish uchun ПШвНКХКЧЮЯМСТХКr ЭШЦШЧТНКЧ qКвЭК ТsСХКЧРКЧ КбЛШrШЭ ЛТХКЧ ЭК’ЦТЧХКsС. QШ‘ХХКsС sШСКsТНКЧ qКЭ’Тв ЧКгКr, КбЛШrШЭ ЭТгТЦХКrТЧТЧР sКЦКrКХТ ПКШХТвКЭ kШ‘rsКЭТsСТ ЛТr qКЭШr ЭК’ЦТЧШЭХКr ЛТХКЧ ЛШР‘liqdir. Ularni dasturiy, texnik, huquqiy, axborot, tashkiliy, matematik va lingvistik ЭК’ЦТЧШЭХКrРК КУrКЭТХТsСТ qabul qilingan. AбЛorot tК’mТnotТ - КбЛШrШЭ ЭТгТЦХКrТНК ЦК’ХЮЦШЭХКr ШЦЛШrТЧТ вКrКЭТsС, hujjatlashtirishning bir hil tartibga keltirilgan tizimlarini ichiga olgan axborotni kodlashtirish, joylashtirish va tashkil qilish bШ‘yicha uslublar va vositalar yiР‘indisidir. Qabul qilinadigan boshqaruv qarorlarining ishonchliligi va sifati kШ‘p jihatdan ТsСХКЛ МСТqТХРКЧ КбЛШrШЭ ЭК’ЦТЧШЭТ sТПКЭТРК ЛШР‘liq.
TОбЧТФ ЭК’ЦТЧШЭ AбЛШrШЭ ЭК’ЦТЧШТ
MКЭОЦКЭТФ ЭК’ЦТЧШЭ TКsСФТХТв ЭК’ЦТЧШЭ Axborot tizimi
DКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ Huquqiy ЭК’ЦТЧШЭ
DКsturТв tК’mТnot - ФШЦpвЮЭОr ЭОбЧТФКsТ ЯШsТЭКsТНК ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ qКвЭК ishlash tizimi(MQIT)ni yaratish va foydalanish dasturiy vositalari yiР‘indisidir. DКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ ЭКrФТЛТРК ЛКгКЯТв (ЮЦЮЦЭТгТЦХТ) ЯК КЦКХТв (ЦКбsЮs) НКsЭЮrТв mahsulotlar kiradi. Bazaviy dasturiy vositalar inson va kompyuterning Ш‘zaro harakatlarini КЯЭШЦКЭХКsСЭТrТsС, ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ qКвЭК ТsСХКsС, ЧКЦЮЧКЯТв protseduralarni tashkil etish, MQIT texnik vositalari ishlashi nazorati va diagnostikasi uchun xizmat qiladi. AmКlТв НКsturТв tК’mТnot axborot tizimi funksional vazifalarni hal etishni avtomatlashtirish uchun mШ‘ljallangan dasturiy mahsulotlar yiР‘indisini Ш‘zida namoyon etadi. Ular universal vositalar (matn muharrirlari, elektron jadvallar, ЦК’ХЮЦШЭХКr ШЦЛШrТЧТ ЛШsСqКrЮЯ ЭТгТЦХКrТ) ЯК ЦКбsЮs ЯШsТЭКХКr – funksional ФТМСТФ ЭТгТЦХКrЧТ КЦКХРК ШsСТrЮЯМСТ ЭЮrХТ бТХ ШЛ’ОФЭХКr (ТqЭТsШНТв, ЦЮСКЧНТsХТФ, texnik va boshqalar) sifatida ishlab chiqilishi mumkin. TОбnТФ tК’mТnot ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ qКвЭК ТsСХКsС ЭТгТЦТЧТ ПКШХТвКЭ ФШ‘rsatishi uchun qШ‘ХХКЧТХЮЯМСТ ЭОбЧТФ ЯШsТЭКХКr ФШЦpХОФsТНТr. UsСЛЮ ЭК’ЦТЧШЭ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ qayta ishlovchi, namunaviy operatsiyalarni amalga oshiruvchi qurilmalarni Ш‘z 145
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua ichiga oladi. Bunday qurilmalarga kompyuterlardan tashqari, atrof (periferiya) texnik vositalari, turli hil tashkiliy texnika, telekommunikatsiya va aloqa vositalari ham kiradi. HuquqТв tК’mТnot axborot tizimini yaratish va faoliyat kШ‘rsatishini tartibga sШХЮЯМСТ СЮqЮqТв ЦО’вШrХКr вТР‘indisini Ш‘zida namoyon etadi. LТnРvТstТФ tК’mТnot inson va kompyuter muloqotini ishlab chiqish va ЭК’ЦТЧХКsС sКЦКrКНШrХТРТЧТ ШsСТrТsС ЮМСЮЧ MQITЧТ вКrКЭТsС ЯК ПШвНКХКЧТsСЧТЧР turli bosqichlarida ishlatilgan til vositalari yiР‘indisidan iborat. Avtomatlashtirilgan ilmiy tadqiqotlar tizimlari. ATTda axborot texnologiyalari quyidagi vazifalarning bajarilishi uchun foydalanishi mumkin:  jarayonlarni boshqarish va asl, tabiiy (natural) eksperimentlarni Ш‘tkazish natijalarini qayta ishlash;  murakkab jarayonlarni modellash;  ekspertiza Ш‘tkazish va uni qayta ishlash;  hisobot va hujjatlarni idora kichik tizimida qurilgan komponentlar sifatida tayyorlash;  ОФspОrТЦОЧЭКХ ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТ qШ‘llab-quvvatlash;  axborot-izlash, bibliografik va ekspert tizimlarini barpo etishda texnik vosita sifatida chiqish. KШ‘rsatilgan komponetlar nisbati konkret ilovalarga boР‘liq holda turlicha bШ‘lishi mumkin.
ATT yuqori malakali katta mehnatni talab etuvchi murakkab dasturiy – texnik komplekslarni Ш‘zida namoyon etadi. KШ‘pgina sanoat ATTlarining qiymati millionlab dollar turishi bejiz emas. Xatto shaxsiy kompyuterdan foydalanilgan holda shaxsiy hisoblashga yШ‘naltirilgan ATT ham ancha qimmat turadi. Masalan, ATTning Avto Disk firmasi ishlab chiqqan Avto CAD paketi versiya narxi 4000 dollar turadi. Belgilangan maqsadlar va cheklanishlarni qondiruvchi yangi mahsulot yaratish vazifasi qШ‘yilgan har bir joyda shundan foydalanish mumkin. Hozirgi paytda ATT mashinasozlik va radioelektronika kabi sohalarda eng kШ‘p tarqalgan. Biroq ATTdan yangi namunadagi texnologiyalar yaratiladigan boshqa kШ‘plab sanoat tarmoqlarida foydalanish mumkin. SHu bois ATT qurilishda ham, Ш‘yinchoqlar ishlab chiqarishda ham, nozik avtomatlashgan tizimlar arxitekturasini loyihalashda ham bir xil muvaffaqiyat bilan qШ‘llaniladi. Xalq hШ‘jaligining turli tarmoqlari uchun ATTni loyihalash jarayonlari juda kШ‘plab umumiy xususiyatlarga ega. Avtomatlashgan loyihalashga bunday qarash yagona tamoyillar tizimini ishlab chiqish uchun asos yaratadi.
Nazorat savollari 1. Tizim deyilganda nimani tushunasiz? 2. TТгТЦРК ЦТsШХХКr ФОХЭТrТР ЯК ЭК’rТПХКЧР. 3. Tizimlarni murakabligiga qarab qanday turlarga bШ‘lish mumkin? 4. Tizimlar uchun qanday asosiy belgilarni ajratish mumkin? 146
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
5. AбЛШrШЭ ЭТгТЦТРК ЭК’rТП ЛОrТЧР. 6. Axborot tizimi qanday xossalar bilan aniqlanadi? 7. Avtomatlashtirilgan ilmiy tadqiqot tizimlari deganda nimani tushunasiz? Misollar bilan tushuntiring.
MA’RUГA№ 23:VIRUS TUSHUNCHASI VA ULARNING TURLARI. KOMPYUTER VIRUSLARI: DASTURIY, YUKLANUVCHI, MAKRO VA TARMOQ VIRUSLARI Reja: 1. Kompyuter virusi tushunchasi 2. Kompyuter viruslarining turlari 3. Virusga qarshi dasturlar. Kaspersky Anti-Virus, Norton Anti-Virus va DrWeb Anti-Virus dasturlari
Tayanch tushunchalar: virus, polimorf viruslar, troyan, parazit viruslar, student viruslar, troyan otlari, doktor revizorlar, chuvalchang virusi, antivirus dasturlar.
Hozirgi kunda kompyuterdan foydalanuvchilar oldida katta muammo - viruslardan himoyalanish muammosi turadi. Hozirda fanga 30000 dan ortik kompyuter viruslari ma'lum. Kompyuter virusi termini birinchi bШ‘lib 1984 yilda AKSh Lexays universiteti xodimi F.Kouen tomonidan kiritildi. Lekin virus dasturlarining paydo bШ‘lishi 70 yillardan boshlangan. Birinchi virus dasturi 1970 yili amerikada IBM-360/370 kompyuterlarida qayd etilgan va bu virus Christmas tree deb nomlangan. Keyinroq kompyuter texnikasi va uning dasturiy ta'minoti rivojlanib borgani sari viruslar ham rivojlanib Ш‘zlarining kodlarini berkitish holatlariga Ш‘tgan. Bunday viruslar ko‘rinmas (stealth) viruslar deb nom olgan. 1990 yilga kelib shunday viruslar paydo bШ‘ldiki, ular Ш‘z kodlarini doimiy ravishda Ш‘zgartira olish qobiliyatiga ega bШ‘ldi. Bunday viruslar "polimorf virus"lar deb nom oldi. Kompyuter viruslarini dunyo bШ‘ylab tarqashiga internet tarmoР‘i katta hissa qШ‘shdi. Buning natijasida butun boshli internet viruslar sinfi poydo bШ‘ldi. Bu viruslar sinfi "Troyan" deb nom oldi. Ular kompyuterlarga uncha zarar keltirmasada internet tarmogiga ulanish login va parollarini, maxfiy axborotlar parollarini Ш‘Р‘irlay boshladi. 1998-1999 yillarga kelib Melissa, Win95.CIH kabi viruslar dunyo bШ‘yicha milliondan ortiq kompyuterni ishdan chiqardi. Bu viruslar kattik disklarni va bosh platalarni ishdan chiqardi.
147
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Kompyuter virusi - bu hajm jihatdan uncha katta bШ‘lmagan dastur bШ‘lib, u Ш‘zidan boshqa dasturlarga nusxa kШ‘chiradi va shu tariqa kШ‘payib, kompyuterda saqlanayotgan axborotlarning yШ‘qolishiga, ba'zi hollarda kompyuterlarning ishdan chiqishiga sabab bШ‘ladi. Barcha viruslar quyidagi uchta umumiy xossaga ega bШ‘ladi: 1. O‘z-Ш‘zidan kШ‘payib ketish; 2. KШ‘rinmaslik; 3. Rejalashtirilmagan holda harakat qilish. Virus dasturlari professional dasturchilar tomonidan ba'zan oxirini Ш‘ylamagan holda, ba'zan ataylab qaysidir kompaniyaga zarar yetkazish maqsadida yoziladi. Viruslar xavfli va xavfsiz viruslarga bo‘linadi. Virus dasturlarining kШ‘pchiligi uncha zarar keltirmaydigan xavfsiz viruslar hisoblanadi. Masalan WinFile virusi. Ular Ш‘z-Ш‘zidan kШ‘payib diskda joyni qisqarishini keltirib chiqaradi. Qolgan viruslar xavfli viruslar hisoblanib fayllarni Ш‘chirib tashlash, ma'lumotlarni shinflab tashlash kabi zarar yetkazuvchi viruslardir. Buning natijasida oddiy foydalanuvchilar zarar kШ‘rib qolmoqda. Kompyuterlarning virus bilan zararlanish belgilari - fayl hajmi ortib ketishi, dastur bajarilish tezligi sekinlashishi, diskdagi ma'lumotlarning tШ‘liq yoki qisman yШ‘qolib qolishlari va boshqa oddiy bШ‘lmagan holatlar hisoblanadi. Viruslar bir-biridan qaysi ob'ektni zararlashga mШ‘ljallanganligi bilan farqlanadi. Ular asosan buyruqli fayllarga (kengaytmasi .BAT), tizim bilan birga yuklanuvchi drayver dasturlarga (.SYS, .BIN) va bajariluvchi ikkili kodlardagi dasturlarga (.EXE, .COM) zarar yetkazish uchun mШ‘ljallangan bШ‘ladi. Berilganlar saqlanadigan fayllarga, masalan matnli fayllarga viruslar kam zarar keltiradi. Viruslarni yozilish algoritmiga kШ‘ra quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 1. Yuklanuvchi (bitli) viruslar - floppi disklarni, vinchesterlarni yuklanish (BOOT yoki Master Boot) sektorlariga joylashib oladi. Keyin virus Ш‘zini kodini boshlangich yuklanishda saqlanayotgan tizimga, hamda va ularni yuklanuvchi sektorga yozadi. 2. Ko‘rinmas viruslar (Stealth) - amaliy dasturlar tarkibiga kirib qoladi va DOSga murojat qilganda zararlangan fayllarni zararlanmagan qismini kШ‘rsatadi. Shuning uchun DOS orqali ularni topish mumkin bШ‘lmay qoladi. 3. Polimorf viruslar - ularni qidirib topish ancha mushkul ish hisoblanadi. Chunki ular doimiy kodga ega bШ‘lmaydi. 4. Yo‘ldosh viruslar - bu turli viruslar bШ‘lib fayllarni Ш‘zgartirmaydi. Ishlash algoritmiga kШ‘ra, ular EXE fayllar uchun yШ‘ldosh fayllar tashkil etadi. YШ‘ldosh faylning nomi asosiy fayl nomi bila bir xil bШ‘lib kengaytmasi COM bШ‘ladi. Bunga misol kilib WinFile virusini keltirish mumkin. 5. "Virusi-chervi" - bu turdagi viruslar kompyuter tarmoР‘i orqali tarqaluvchi viruslar hisoblanadi. Ular tarmoq orqali kompyuter xotirasiga kirib olib, boshqa kompyuterlar tarmoq adresini aniqlaydi va bu adres bШ‘yicha boshqa kopyuterga Ш‘zining nusxasini jШ‘natadi. Bu turdagi virusga misol tariqasida "Corner" nomli virusni keltirish mumkin. Bu virus elektron pochta orqali tarqaydi.
148
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
6. Parazit viruslar - bu viruslar Ш‘zlarini nusxasini kШ‘chirish orqali fayllar va disk sektorlaridagi ma'lumotlarni Ш‘zgartirib tashlaydi. 7. Studentlar virusi – kШ‘p xollarda rezident bШ‘lmagan va kШ‘p xotoliklardan iborat bШ‘lgan viruslar. 8. "Troyan otlari" virusi - kerakli dasturlar ichiga kirib olib har bir buyruq berilganda qaxshatgich zarba bera oladi. U kompyuter va uning setlari orqali kШ‘payib sezilarli zararlarni paydo qiladi. 9. "Makro" viruslari - asosan ma'lumotlarn qayta ishlashga tШ‘sqinlik qiladi va matn muharrirlariga zarar yetkazadi. Ular Microsoft Word, Exsel va Access muharrirlarida tayyorlangan hujjatlarda kШ‘plab uchrab turadi. Uyali telefonlar uchun viruslar. ILOVEYOU nomli virus uyali telefonlar uchun muljallangan. U 2000 yilda Ispaniyada eng yirik Telefonika uyali aloqa tarmoР‘ida birinchi bШ‘lib tarqaldi. U telefonni buzmaydi, ammo aloqani qiyinlashtiradi Shuning uchun virusdan himoyalanmasa yoki yuqishining oldi olinmasa, juda katta noxushliklarga olib kelishi mumkin. Masalai 1989-yil amerikalik student Morris yozgan virus bilan bir necha ming kompyuter, jumladan AQSH mudofaa vazirligini kompyuterlari kasallangan va ishdan chiqqan. Oqibatda virus muallifi 3 oy ozodlikdan mahrum qilinib, unga 270 ming dollar jarima solingan. Virus dasturi kШ‘rinmaydigan bШ‘lishi uchun u juda kichik bШ‘lisi kerak. Shuning uchun ham ularning kШ‘pchiligi assembler tilida yoziladi. Hozirgi kunda 20000 dan ortiq kompyuter viruslari kompyuter tizimlari va ma'lumotlari ishi uchun asosiy xavfni tashkil etadi. Albatta, bunday himoya vositalari uzluksiz rivojlanib takomillashib bormoqda. Kompyuter viruslarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:  diskning yuklanish sektorlarini buzadigan yuklanish viruslari;  bajariladigan fayllar — com, exe, sys, bat fayllarini buzuvchi favl viruslari;  diskning yuklanish sektori va bajariladigan fayllarni buzadigan vuklanish fayli viruslari;  stels (stelth) - kШ‘rinmas viruslar;  Microsoft Word muharriri yordamida hosil qilingan ma'lumotli fayllarni yozuvchi makrobuyruq viruslari. Bundan tashqari boshqa turdagi viruslar ham mavjud. Viruslardan himoyalanishda axborotni himoya qilishning umumiy vositalaridan foydalanish kifoya qilmaydi. Buning uchun maxsus dasturlardan foydalanish zarur bШ‘ladi. Bu dasturlami bir necha turga ajratish mumkin:detektorlar, vaksinalar (immunizatorlar), doktorlar, revizorlar (fayl va disklarning tizimli sohalaridagi o‘zgarishlarni nazorat qiluvchi dasturlar), doktor revizorlar va filtrlar (virusdan himoyalanish uchun mo‘ljallangan rezident dasturlar). Ularning xususiyatlarini kШ‘rib chiqamiz. Revizor dasturlar— dastlab dastur va diskning tizimli sohasi haqidagi ma'lumotlarni xotiraga oladi, sШ‘ngra ularni dastlabkisi bilan solishtiradi. Mos kelmagan hollar haqida foydalanuvchiga ma'lum qiladi. Masalan, CRCLIST va CRCTEST dasturlar. Doktor revizorlar— revizor va doktorning aralashmasi, boshqacha aytganda, fayl va diskning tizimli sohasidagi Ш‘zgarishlarni nafaqat aniqlaydigan, balki Ш‘zgargan holda ularni dastlabki holatga qaytarishi mumkin bШ‘lgan dasturlardir.
149
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Filtr dasturlaryoki rezident dasturlarkompyuterning tezkor xotirasida rezidentday joylanadi va viruslar tomonidan zararni kШ‘paytirish va ziyon yetkazish maqsadida operatsion tizimga qilinayotgan murojaatlarni ushlab qolib, ular haqida foydalanuvchiga ma'lum qiladi. Foydalanuvchi ushbu amalni bajarish yoki bajarmaslikka kШ‘rsatma beradi. Masalan, Flushot Plus va Antirus dasturlari. Shaxsiy kompyuterlarda aytarli kamroq dasturlar zararlansa, viruslar borligi amalda bilinishi juda qiyin. Lekin vaqt Ш‘tishi mobaynida kompyuterda foydalanuvchini xavotirga soladigan tushunib bШ‘lmas quyidagi misolga Ш‘xshash jarayonlar sodir bШ‘lishi mumkin: - ba`zi bir dasturlar ish faoliyati tШ‘xtab qoladi yoki notШ‘Р‘ri ishlashi mumkin; - ekranda kerakmas simvol yoki xabarlar paydo bШ‘lib turadi; - ФШЦp’вЮЭОr ТsС УКrКвШЧТ sОФТЧХКsСТЛ ЛШrКНТ; - ba`zi bir fayllar buzilib ketgan bШ‘ladi. Agar viruslarga qarshi himoyalash ishlari olib borilmasa oqibatda kompyuterni avvalgi ish holatiga qaytarib sozlash juda ham qimmatga tushishi mumkin yoki umuman sozlab bШ‘lmaydigan darajada nosozliklar kelib chiqishi mumkin. Viruslardan kompyterlarni himoyalash uchun virusga qarshi maxsus dasturlari qШ‘llaniladi. Bu dasturlarga misol qilib Norton, Drweb, Kasperskiy dasturlarini olish mumkin.
Kompyuter viruslarining turlari Kompyuter viruslari - foydalanuvchining ixtiyorisiz kompyuterga kirib, u yerda kШ‘zda tutilmagan har xil Ш‘zgartirishlar qiluvchi va Ш‘z-Ш‘zini kШ‘paytiruvchi dasturdir. Kompyuter viruslari zararli kodlar deb nomlanuvchi katta dastur sinflarining bir kШ‘rinishi bШ‘lsa-da, lekin ularni bir xil deb bШ‘lmaydi. "Chuvalchanglar" va "Troya otlari" zararli kodlar turkumiga kiradi. Ular kompyuterda kШ‘paya olmasligi jiqatidan viruslardan farq qiladi. "Chuvalchang" dasturi kompyuter tarmoqlari orqali tarqaladi va kompyuterda kШ‘paymasdan, balki uning Ш‘rniga foydalanuvchi ixtiyorisiz, masalan elektron pochta orqali Ш‘z dasturini yuboradi. "Troya" dasturlari umuman tarqala olmaydi, kompyuterga yo Ш‘z sohibi yoki undan Ш‘Р‘rincha foydalanuvchi shaxs tomonidan tushiriladi. Odatda, ular zarur yoki qiziharli ma'lumot yoxud dastur kШ‘rinishida bШ‘ladi. Masalan, ular foydalanuvchiga elektron pochta orqali xat, fayl kШ‘rinishida keladi va uni yuklashni sШ‘raydi, fayl yuklanishi bilan dastur kompyuterga kiradi va foydalanuvchi xoqlamagan har xil xarakatlarni bajaradi. Masalan, kompyuterni zararlab, undagi kerakli ma'lumotlarni Ш‘z muallifiga yuborishi mumkin. Birinchi guruq viruslari uchga: faylli, yuklanuvchi va makroviruslarga bШ‘linadi. Eng kШ‘p tarqalgan dastlabki kompyuter viruslari faylli viruslardir. Ular operasiyaviy tizim fayllari va kataloglarida joylashgan. Masalan, "overwriting" ("Ustidan yozish") shunday viruslardan bШ‘lib, ular, kompyuterga tushgandan keyin zararlangan fayl kodi Ш‘rniga Ш‘z kodini yozib, mavjud ma'lumotlarni
150
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua yШ‘qotadi. Albatta, bunday holda fayl ishlamaydi va uning ichidagilarni qayta tiklab bШ‘lmaydi. Ular anchagina soddaligidan Ш‘zini tez oshkor etib qШ‘yadi. Faylli viruslarning boshqa turi, ya'ni parazit turi xam mavjud. Bunday viruslar zararlangan fayllar ish faoliyatini tupik yoki qisman saqlab qolsa-da, biroq ularning ichidagilarni Ш‘zgartirib yuboradi. Masalan, ular Ш‘zini faylning boshi, Ш‘rtasi yoki oxiriga yozishi mumkin. "Cavity" ("bushlik") viruslari Ш‘z kodini faylda ishlatilmaydigan ma'lumotlar Ш‘rniga yozadi. "Companion" ("oР‘ayni") viruslari esa undan ham ayyor. Ular faylni Ш‘zgartirmay, uning nusxasini yaratadi, fayl yuklanganda boshharuvni fayl nusxasi, ya'ni virus Ш‘z qШ‘liga oladi. Yuklanuvchi viruslarning ishlash tarzi operasiyaviy tizim algoritmini ishga tushirishga asoslangan. Bu viruslar disketalarning yoki qattiq disklarning yuklanuvchi sektorini (boot-sektor) - diskning maxsus qismida joylashgan kompyuterning boshlanР‘ich yuklanuvchi dasturini zararlaydi. Agar yuklanuvchi sektor ma'lumotlarini Ш‘zgartirsa, kompyuter yuklanmasligi mumkin. Makroviruslar - kompyuter viruslarining bir turi bШ‘lib, ular makrotillar yordamida vujudga keladi. KШ‘pgina ofis ilovalarida Word, Excel, Access, Power Point, Project, Corel Draw kabi makrotillar mavjud. Makrotillar ofis dasturlarida ish unumini oshirish uchun maxsus dasturlar tuzishda ishlatiladi. Masalan, Word dasturida faksda yuboriladigan hujjatlarni tШ‘ldirish va yuborish jarayonini avtomatlashtirish bШ‘yicha maxsus dastur (makros) yaratish mumkin. Ma'lumotlarni kiritib tugmachani bosishgina foydalanuvchining zimmasida, qolgan barcha ishlarni makrosning Ш‘zi bajaradi. Darvoqe, kompyuterga yaxshi makroslardan tashqari, yomon makroslar ham kirishi mumkin, ular foydalanuvchi ruxsatisiz Ш‘z nusxalarini yaratishi, qujjatlardagi ma'lumotlarni Ш‘zgartirishi, fayllarni yoki kataloglarni Ш‘chirishi ham mumkin. So‘nggi kunlarda keng tarqalgan viruslar Win95.Shoerec, Win32. And ras, Win95.Nathan, RP, oilasi, 1-Worm.CoolNow, Worm.Valcard, Macro.Excel .Uedasun, Macro.Word.Giggle, Galeocerdo.600, Trivial, oilasi, NewExe kabilardan iborat. Chuvalchang virusi. Internet orqali tarqaladi, zararlangan xatlarga fayl kШ‘rinishida boР‘lab qШ‘yiladi. Windows HHHr ilovasi hisoblanadi (RE YEXE- fayl), uzunligi 97Kb ga yakin (UPX da qisilgan, qisilmagan holda - 132Kb), Visual Basic tilida yozilgan. Faylli viruslar, DOS Norezident, Ш‘ta xavfli viruslar. Odatda juda kichik uzШ‘ЧХТФФК ОРК. NТqШвКЭНК sШННК. ¡гТЧТ УШrТв ФКЭКХШРНКРТ ЛКrМСК SOM ПКвХХКr boshiga eski ma'lumotlarni saqlamasdan yozadi. Zararlangan fayllarni tiklab bШ‘lmaydi. Foydalanilayotgan operasiyaviy tizim qanday faylni yoki tarmoq virusi bir yoki bir necha operasiyaviy tizim (DOS, Windows, OS/2, Linux, MacOS va x.k.) fayllarini zararlashi mumkin. Masalan, "Boza" virusi faqat Windows operasiyaviy tizimda ishlaydi va shuning uchun Windows viruslariga kiradi. "Bliss" virusi esa Linux virusiga kiradi va x.k. Nod32 Antivirus dasturi
151
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Hozirgi paytda kШ‘p foydalanib kelinayotgan dasturlardan biri bu Nod32 antivirus dasturidir. Bu dasturni qulayligi shundan iboratki, yuqari tezlikga ega bШ‘lmagan kompyuterlarga ham Ш‘rnatib foydalanishimiz mumkin. Nod32 dasturining oynasini kШ‘rinishi quyidagi kШ‘rinishga egan.
1. 2. Ф K 3. 4. Ф 5. Ф Ф 2. Ф K bubanddakompyuterdagi , diskdagivafleshkalardagiviruslarnianiqlashvaularniyo‘qatishuchunfoydalaniladi. 1. “Ф K” banditanlanganidanso‘ngquyidagioynapaydobo‘ladi:
Bu oynada 2 ta yozuv mavdud bШ‘lib : 1. Ф Smart; 2. Ф . 2.“ k SЦКrЭ ” bandini tanlasangiz kompyuterdagi viruslarni aniqlaydi va yШ‘qatadi. AРКr « k” ЭКЧХКЧsК qЮвТНКРТ ШвЧК pКвНШ ЛШ‘ladi: 152
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Hosil bШ‘lgan oynadan foydalanib kerakli disk yoki papkalarni tanlab antivirus qilishingiz mumkin. Misol tariqasida aytaylik D НТsФЧТ ЭКЧХКЛ «k» bandi tanlansa faqat D diskdagi viruslarni yШ‘qatadi. Bu usulni ikkinchi bir usuli ham mavjud. Bu quyidagi rasmda kШ‘rsatilgan:
Nod32 Antivirus dasturini bazani yangilash Boshqa antiviruslat singari Nod32 Antivirus dasturini bazani ham har oyda yangilab turishga tШ‘Р‘ri keladi. Agar baza yangilamib turilmasa yangi viruslarni yШ‘qatolmaydi va kompyuterning ish faoliyatini buzilishiga olib keladi. Antivirus dasturini bazasini yangilashni bir nechta usullari mavjud bШ‘lib, bular quyidagicha : 1. Dassturni ishga tushiramiz ;
153
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
2. «» ЛКЧНТРК sТМСqШЧМСК ЭЮРЦКsТ ЛТr ЦКrЭК ЛШsТХКНТ; 3. F5 tugmasi tanlanadi. 4. «» ЭКЧХКЧКНТ ЯК ЛКгК УШвХКsСРКЧ pКpФКЧТ вШФТ НТsФЧТ вШ‘li kШ‘rsatiladi.
Papka yoki diskni yШ‘lini kШ‘rsatish uchun quyidagich ish amalga oshiriladi : Aytaylik yangi olinga baza kompyuterning E diskda joylashgan bШ‘lsin. E diskga kiramiz va shu papkani tanlab quyidagi rasmda kШ‘rsatilgan bandni tanlaymiz :
154
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Yuqoridagi buyruqlar tanlangandan sШ‘ЧР, «» ЛКЧНТРК Ш‘tib F5 tugmasi tanlanadi . Hosil bШ‘ХРКЧ ШвЧКНКЧ «» ЭЮРЦКsТ ЭКЧХКЧКНТ ЯК papkani yШ‘li kШ‘rsatiladi
Kk 6.0Antivirus dasturi
Bu dastur ham xozirgi kunda kШ‘p foydalanib kelinmoqda. Kk 6.0Antivirus dasturi ham bir nechta qulayliklarga ega bШ‘lib uning oynasining umumiy kШ‘rinishi quyidagicha :
155
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Bu oyna asosan 3 qismdan iborat bШ‘lib, bular quyidagicha : 1. 2. Ф 3. AРКr ЛТг « ” ЛКЧНТЧТ ЭКЧХКsКФ ШвЧКЧТЧР ЮЦЮЦТв ФШ‘rinishi quyidagicha bШ‘ladi: Norton antivirus dasturi
Norton antivirus - bu eng ommabop viruslarga qarshi dasturlardan biri bШ‘lib, ikki xil yШ‘nalishi mavjuddir. Ular ishga tushirilishi bilan bir-biridan farq qiladi, xolos. a)YШ‘nalishi Masalalar paneliНКРТ «PЮsФ» ЭЮРЦКsТЧТ ЛШssКЧРТг, ОФrКЧНК prШРrКЦЦКХКr ЦОЧвЮsТ ШМСТХКНТ. «PrШРrКЦЦКХКr» ЦОЧвЮsТНК NШrЭШЧ КЧЭТЯТrЮs УТХНТ ЭКЧХКЧКНТ, NШrЭШЧ antivirus dasturi belgilanib bosilsa ishga tushadi. Virus bor yШ‘qligini bilish maqsadida disklarni tekshirish uchun kerakli sichqon kШ‘rsatkichi yordamida tanlab olinadi. «SМКЧ ЧШа» ЭЮРЦКsТ ЛШsТХКНТ. TОФsСТrТsС ЭЮРКsСТ ЛТХКЧ «SМКЧ rОsЮХЭs» ШвЧКsТ pКвНШ ЛШ‘ladi. Bu oynada tekshirish hisobotlari aks etgan bШ‘ladi. BЮ ШвЧКНК КЯЯКХШ О’ЭТЛШrТЧРТгЧТ IЧПОФЭОН ПТХОs гКrКrХКЧРКЧ fayllar hamda Repaired files davolangan fayllar soniga qarating. Agar ular soni bir xil bШ‘lsa darhol mutaxassisni chaqirish lozim. b) YШ‘nalishi Norton antivirusni yШ‘l boshlovchi orqali ishga tushirish, disklarni virus bor yШ‘qligini tekshirish uchun juda qulaydir. Quyida shu usulni kШ‘rib chiqamiz. 1.MКsКХКХКr pКЧОХТНКРТ «PЮsФ» ЭЮРЦКsТЧТ ЛШssКЧРТг ОФrКЧНК «PrШРrКЦЦКХКr» ЦОЧвЮsТ ШМСТХКНТ. «PrШРrКЦЦКХКr» ЦОЧвЮsТНК «ВШ‘Х ЛШsСХШЯМСТ»ЧТ ЭКЧХКЧКНТ. 2."YШ‘Х ЛШsСХШЯМСТ» ШвЧКsТНК ФОrКФХТ НТsФ ЭКЧХКЧТЛ, ЛОХРТsТga sichqon kШ‘rsatgichga qШ‘yilib Ш‘ng tugmasi bosiladi. Paydo bШ‘lgan kontekstli menyuda scan with Norton antivirus qatori tanlanib. Enter tugmasi bosiladi. Norton antivirus bosh oynasi ochiladi. SШ‘ngra Norton antivirus dasturi avtomat tarzda belgilangan diskni tekshirib bШ‘lib, ekranga hisobot oyiasi chiqaradi.
156
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Agar hisobotda viruslar yШ‘q yoki barcha zararlangan fayllar davolangan bШ‘lsa Norton antivirus bosh oynasi yopib qШ‘yiladi. KШЦp’вЮЭОr ЯТrЮsХКrТ ЛТХКЧ гКrКrХКЧТsСРК qКrsСТ prШПТХКФЭТФК ТsСХКrТ Kompyuterlarni viruslar bilan zararlanishini oldini olish profilaktika ishlariga quyidagilar kiradi: 3,5 dyuymli yumshoq disklar bilan ishlashdan avval, agar ish davomida unga axborot yozish extiyoji bШ‘lmasa, yozishdan himoyani oching (disk oynachasini berkitib qШ‘yish kerak). Bunday qilish, agarda diskda virus mavjud bШ‘lib qolsa, virusga qarshi dastur bu fayllarni bemalol davolay olishi uchun juda muhimdir. Kompyutrda virusga qarshi himoya dasturi Ш‘rnatilgan bШ‘lishi shart. Ma`lum vaqt Ш‘tishi mobaynida dastur yangilanib turishi lozim. Har xafta davomida dasturni qШ‘llab barcha disklarni virus bor yoki yШ‘qligini tekshirib turish lozim. Kompyuteringizda katta tarmoqlardan olingan Word, Excel dasturlari va axborotlarini qШ‘llasangiz, avvalo virusga qarshi dastur yordamida tekshirib kШ‘rish maqsadga muvofiqdir. Ishonchli dasturlar va fayllar bilan ishlashga harakat qilish lozim. Ishlab tugallanmagan yoki doimo kerak axborotlarni vaqti-vaqti bilan tashqi xotirada saqlovchi qurilmalar yordamida nusxalab saqlash ham maqsadga muvofiqdir. Drweb antivirus dasturi Bu dasturni ishga tushirish uchun drweb.exe faylidan foydalaniladi. Natijada dasturning asosiy menyusi hosil bШ‘ladi. Menyudan foydalanib qanday fayllarni tekshirish va tekshirish bilan boР‘liq barcha parametrlar Ш‘rnatiladi. SШ‘ngra «» НКРТ«» ФШ‘rsatmasini tanlash yoki Ctrl va F5 tugmachalarini birgalikda bosish orqali viruslardan davolash jarayoni boshlab yuboriladi Dastur xotiraning kШ‘rsatilgan qismini tekshirib, mavjud viruslarni davolashga harakat qiladi va ish oxirida mos hisobotni chiqaradi. Kompyuter viruslaridan saqlanishning ehtiyotkorlik tadbirlari Virusdan kШ‘riladigan zararlarga quyidagilarni misol qilib kШ‘rsatish mumkin: • kompвutОr qattiq Нiski вoki tОгkor бotirasininР ifloslanishi — virusli dastur ko‘payishi jarayonida butun qattiq diskni o‘zining nuqtalari yoki boshqa belgilari bilan to‘ldirishi mumkin. Bularni u tezkor xotiraga ham yozishi va shu bilan uning hajmini kamaytirishi mumkin; • ПКвХХКr УШвХКsСТsС УКНЯКХТЧТЧg buzilishi. U buzilsa, diskdan kerakli fayl va katalogni Ш‘qish mumkin bШ‘lmaydi; • вuklanish sОktoriНaРi ma'lumotlarninР buгilishi. Вuklanish sОktori НiskНaРi maxsus dastur bo‘lib, uning buzilishi disk ishini to‘xtatib qo‘yadi; • НТsФЧТ qКвЭК ПШrЦКЭХКsС — diskdagi barcha axborot butunlay yШ‘qoladi; • Нiskka biror бabar chiqarishi вoki biror kuвni ijro Оtishi mumkin. Ko‘p hollarda bu xabar tushunarsiz bo‘ladi; • kompвutОrninР o‘z-o‘zidan qayta yuklanishi; • ЭЮРЦКМСКХКr ЦКУЦЮТ ТsСТЧТ ЭШ‘xtatib qШ‘yishi; • НКsЭЮrХТ ЯК ЦК'ХЮЦШЭХТ ПКвХХКr ЦКгЦЮЧТЧТЧР Ш‘zgarishi. Virus ma'lumotlarni ixtiyoriy ravishda aralashtirib qШ‘yadi va hokazo.
157
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Oddiy virusdan zararlanishni virusga qarshi dasturlar yordamida oson aniqlash munikin. Polimorf (murakkab tuzilishga ega) viruslarni bu usul bilan aniqlash qiyin, chunki ular Ш‘z-Ш‘zini nusxalashda kШ‘rinishini Ш‘zgartiradi. Makroslar bilan ishlaydigan ilovalar makroviruslar bilalj zararlanishi munikin. Makroviruslar — fayllarga ma'lumotlar bilan birga Ш‘rnatiladigan buyruqlardir. Bunday ilovalarga misol qilib Word, Excel va Postscripter interpretatorlarini kШ‘rsatish mumkin. Ular ma'lumotlar faylini ochayotganda makrovirus bilan zararlanadi. Ilgari faqat disklar virus bilan zararlanar edi. Chunki viruslar disklar orqali kompyuterdan kompyuterga Ш‘tar edi. Yangi S viruslari esa modem orqali tarqaladigan bШ‘ldi. Internetning paydo bШ‘lishi viruslarga qarshi kurashning an'anaviy usullari foyda bermaydigan yana bitta kanalning hosil bШ‘lishiga olib keldi. Viruslar bilanzararlanish ehtimoli kompyulerda yangi fayllar va ilovalarning paydo bШ‘lish chastotasiga mos ravishda ortadi Kompyuterdagi ma'lumotlarning ahamiyati qanchalik zarur bШ‘lsa, virusga qarshi xavfsizlik choralari shunchalik yuqori bШ‘lishi kerak. Bu narsalarga befarq bШ‘lish nafaqat katta moddiy zarar kШ‘rish, balki tashkilot yoki firmaning bundan keyingi faoliyati masalasini ham Ш‘rtaga qШ‘yishi mumkin. Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, viruslar, odatda, foydalanuvchining biror amali (masalan, ilovalarni Ш‘rnatish, tarmoqdan fayllarni Ш‘qish, elektron aloqani Ш‘qish va h.k.) natijasida paydo bШ‘ladi. Shuning uchun ma'lumotlar kirish joyiga maxsus filtrlar, zararlangan fayl va dasturlarni yuklashni cheklovchi maxsus dasturlar Ш‘rnatilishi zarur. Bunday qurilmalardan biri Symantic korporatsiyasi mahsulidir (Toshkentda Nuron DC kompaniyasi uning partnyori hisoblanadi). Symantic bitta mashina Ш‘rniga butun korporativ tarmoqni kompleks himoyalash Р‘oyasini ilgari suradi. Virusning korporativ tarmoqqa kirish nuqtasi istalgan nuqtada — brauzerdan to ishci stansiyagacha bШ‘lishi mumkin. Shuning uchun nazorat barcha bosqichlarda amalga oshiriladi. Virusga qarshi Symantic dasturiy ta'minoti Dynamic Document Revien korporatsiyasi texnologiyasida bajarilgan va E-mail viruslariga ham qarshi kurash olib boradi. Virusga qarshi dasturli ta'minot ishining alohida xususiyati shundaki virusga qarshi dasturlar omborini Ш‘z vaqtida yangilab turish kerak.
Nazorat savollar 1. Kompyuter viruslari nima? 2. Kompyuter viruslarining qanday turlarini bilasiz? 3. Makroviruslar deganda nimani tushunasiz? 4. Antiviruslarning qanday turlari mavjud.
MA’RUГA№ 24:INTERNETDA AXBOROT XAVFSIZLIGI VA AXBOROTLARNI HIMOYALASH USULLARI. LOGIN VA PAROL TUSHUNCHASI
Global tarmoqlarning rivojlanishi va axborotlarni olish, qayta ishlash va uzatishning yangi txnologiyalari paydo bШ‘lishi bilan Internet tarmogiga har xil sСКбs ЯК ЭКsСФТХШЭХКrЧТЧР О’ЭТЛШrТ qКrКЭТХНТ. KШ‘plab tashkilotlar uz lokal
158
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua tarmoqlarini global tarmoqlarga ulashga karor qilishgan va hozirgi paytda WWW, FTP, Gophes va boshqa srvrlardan foydalanishmokda. Tijorat maqsadida ishlatiluvchi yoki davlat siri bШ‘lgan axborotlarning global tarmoqlar buyicha joylarga uzatish imkoni paydo buldi va uznavbatida, shu axborotlarni himoyalash tizimida malakali mutaxassislarga extiyoj tugilmokda. GХШЛКХ ЭКrЦШqХКrНКЧ ПШвНКХКЧТsС ЛЮ ПКqКЭРТЧК «ФТгТФКrХТ» КбЛШrШЭХКrЧТ ТгХКsС emas, balkitijorat maqsadida va boshqa ahamiyatga molik ishlarni bajarishdan iborat. Bunday faoliyat vaktida axborotlarni himoyalash vositalarining yukligi tufayli kШ‘plab talofotlarga duch klish mumkin. Har qanday tashkilot Intenetga ulanganidan so`ng, xosil buladigan quyidagi muammolarni xal etishlari shart: • ЭКsСФТХШЭЧТЧР ФШЦpвЮЭr tizimini xakrlar tomonidan buzilishi: • IЧЭОrЧОЭ ШrqКХТ УЮЧКЭТХРКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТЧР вШЯЮг ЧТвКЭХТ sСКбsХКr tomonidan Ш‘qib olinishi; • ЭКsСФТХШЭ ПКШХТвКЭТРК гКrКr tkazilishi. Internet loyixalash davrida bvosita himoyalangan tarmoq sifatida ishlab chikilmagan. Bu soxada hozirgi kunda mavjud bШ‘lgan quyidagi muammolarni kltirish mumkin: • ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ngillik bilan kulga kiritish; • ЭКrЦШqНКРТ ФШЦpвЮЭrlar manzilini soxtalashtirish; •TCP/IP vositalarining zaifligi; • ФШ‘pchilik saytlarning notugri konfiguratsiyalanishi; • ФШЧПТРЮrКЭsТвКХКsСЧТЧР ЦЮrКФФКЛХТРТ.
GХШЛКХ ЭКrЦШqХКrЧТЧР МСРКrКsТг ФЧР rТЯШУХКЧТsСТ ЮЧНКЧ ПШвНКХКЧЮЯМСТХКr sonining oshib borishiga sabab bulmokda, bu esa uz navbatida axborotlar xavfsizligiРК ЭКбНТН sШХТsС ОбЭТЦШХТЧТЧР ШsСТsСТРК ШХТЛ ФХЦШФНК. UгШq, masofalar ЛТХКЧ КбЛШrШЭ КХЦКsСТsС гКrЮrТвКЭТ КбЛШrШЭХКrЧТ ШХТsСЧТЧР ФКЭ’Тв МСРКrКХКЧТsСТЧТ ЭКХКЛ ОЭКНТ. SHЮ ЦКqsКННК ЭКrЦШqХКrЧТЧР sРЦЧЭХКrТЧТ бКp бТХ НКrКУКНКРТ himoyalash usullari taklif etilgan: 159
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
• ОrФТЧ ФТrТsС (ЦКsКХКЧ: ААА-srvr); • МСgaralangan kirishlar sgmnti (uzok masofada joylashgan ish joyiga xizmatchilarning kirishi); • ТбЭТвШrТв ФТrТsСХКrЧТ ЦКЧ ОЭТsС (ЦКsКХКЧ, ЭКsСФТХШЭХКrЧТЧР ЦШХТвКЯТв ХШФКХ tarmoqlari). Intrnt global axborot tarmogi uzida nixoyatda katta xajmga ega bШ‘lgan axborot rsurslaridan milliy iktisodning turli tarmoqlarida samarali foydanishga imkoniyat tugdirishiga karamasdan axborotlarga bШ‘lgan xavfsizlik darajasini oshirmokda. SHuning uchun ham Intrntga ulangan har bir korxona uzining КбЛШrШЭ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЦКsКХКХКrТРК ФКЭЭК О’ЭТЛШr Лrishi krak. Lokal tarmoqlarning global tarmoqarga kushilishi uchun tarmoqlar himoyasi administratori quyidagi masalalarni xal qilishi lozim: — lokal tarmoqlarga global tarmoq, tomonidan mavjud xavflarga nisbatan himoyaning yaratilishi; — global tarmoq fondalanuvchisi uchun axborotlarni yashirish imkoniyatining yaratilishi; Bunda quyidagi usullar mavjud: — kirish mumkin bulmagan tarmoq manzili orqali; — Ping dasturi yordamida tarmoq paktlarini tuldirish; — ruxsat etilgan tarmoq manzili bilan takiklangan tarmoq manzili buyicha birlashtirish; — ЭК’qТqХКЧРКЧ ЭКrЦШq prШЭКФШХТ ЛЮвТМСК ЛТrХКsСtirish; — tarmoq buyicha foydalanuvchiga parol tanlash; — REDIREST turidagi ICMP pakti yordamida marshrutlar jadvalini modifikatsiyalash; — RIR standart bulmagan pakti yordamida marshrutlar jadvalini uzgartirish; — DNS spoofingdan foydalangan holda ulanish.
Ruxsat etilgan manzillarning ruxsat etilmagan vaktda ulanishi Ushbu xavf global tarmoqlarning bir kancha soxalarini kamrab oladi, jumladan: • ХШФКХ sШСК; • ХШФКХ-global tarmoqlarning birlashuvi; • ЦЮСТЦ КбЛШrШЭХКrЧТ РХШЛКХ ЭКrЦШqХКrНК УЮЧКЭТsС; • РХШЛКХ ЭКrЦШqЧТЧР ЛШsСqКrТХЦКвНТРКЧ qТsЦТ. Ixtiyoriy axborot tarmoqlarining asosiy komponntlari bu srvrlar va ishchi stantsiyalar hisoblanadi. Srvrda axborotlar yoki hisoblash rsurslari va ishchi stantsiyalarda xizmatchilar ishlaydi. Umuman ixtiyoriy kompyutr ham, srvr hamishchi stantsiya bШ‘lishi mumkin — bu holda ularga nisbatan xavfli hujumlar bШ‘lishi extimoli bor. Srvrlarning asosiy vazifasi axorotlarni saqlash va takdim qilishdan iborat. Yovuz niyatli shaxslarni quyidagicha tasniflash mumkin: • КбЛШrШЭ ШХТsСРК ТЦФШЧТвКЭ ШХТsС;
160
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
• бТгЦКЭХКrРК rЮбsКЭ ОЭТХЦКРКЧ imkoniyat olish; • ЦК’ХЮЦ sТЧПНКРТ бТгЦКЭХКrЧТЧР ТsС rjimini ishdan chikarishga urinish; • КбЛШrШЭХКrЧТ ЮгРКrЭТrТsСРК СКrКФКЭ вШФТ ЛШsСqК ЭЮrНКРТ СЮУЮЦХКr. Uz navbatida, hozirgi zamonaviy rivojlanish davomida srvis xizmatini izdan chikarishga qarshi kurash muammosi muhim ahamiyat kasb etadi. Bu xildagi СЮУЮЦХКr «srЯТsНКРТ ЛЮгТХТsС» ЧШЦТЧТ ШХРКЧ. Ishchi stantsiyalarga hujumning asosiy maqsadi, asosan, kayta ishlanayotgan ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ вШФТ ХШФКХ sКФХКЧКвШЭРКЧ КбЛШrШЭХКrЧТ ШХТsСНТr. BЮЧНКв hujumlarnint asosТв ЯШsТЭКsТ «TrШвКЧ» НКsЭЮrХКr sКЧКХКНТ. BЮ НКsЭЮr ЮгЭЮгТХТsСТ buyicha kompyutr viruslaridan fark kilmaydi va kompyutrga tushishi bilan uzini bilintirmasdan turadi. Boshqacha aytganda, bu dasturning asosiy maqsadi — tarmoq, stantsiyasidagi himoya tizimini ichki tomondan buzishdan iborat. BЮ СШХКЭНК ЦКsКХКЧТ бКХ qТХТsС ЦК’ХЮЦ qТвТЧМСТХТФФК ШХТЛ ФХКНТ, вК’ЧТ maxsus tayyorlangan mutaxassis lozim yoki boshqa choralar kabul qilish krak buladi. Boshqa bir oddiy himoya usullaridan biri har kaysi ishchi stantsiyadagi ЭТгТЦХТ ПКвХХКr ЯК бТгЦКЭ sШбКsТНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТЧР ЮгРКrТsСТЧТ Эkshirib turuvchi rvizor (ingl. advizer— kiruvchi) urnatish sanaladi.
Tarmoqlararo ekran va uning vazifalari Tarmoqlararo ekran — himoyalash vositasi bШ‘lib, ishonchli tarmoq, va ТsСШЧМСsТг ЭКrЦШq ШrКsТНК ЦК’ХЮЦШЭХКrРК ФТrТsСЧТ ЛШsСqКrТsСНК ФЮХХКЧТХКНТ. Tarmoqlararo ekran kШ‘p komponntli bШ‘lib, u Internetdan tashkilotning axborot zaxiralarini himoyalash stratРТвКsТ sКЧКХКНТ. ВA’ЧТ ЭКsСФТХШЭ ЭКrЦШРТ ЯК Internet orasida kuriklash vazifasini bajaradi. Tarmoqlararo ekranning asosiy funktsiyasi — ЦК’ХЮЦШЭХКrРК ОРКХТФ qТХТsСЧТ ЦКrФКгХКsСЭТrТХРКЧ ЛШsСqКrЮЯТЧТ ЭК’ЦТЧХКsСНКЧ ТЛШrКЭ. Tarmoqlararo ekran quyidagi himoyalarni amalga oshiradi: • Ш‘rТЧsТг ЭrКПТФХКr, вК’ЧТ ЭКrЦШqНК ЮгКЭТХКНТРКЧ xabarlar okimini takiklash; • qКЛЮХ qТХТЧРКЧ ЭrКПТФЧТ ТМСФТ ЭТгТЦХКrРК вШ‘naltirish; • ТМСФТ ЭТгТЦЧТЧР гКТП qТsЦХКrТЧТ вКsСТrТsС ЛТХКЧ IЧЭОrЧОЭ ЭШЦШЧТНКЧ uyushtiriladigan hujumlardan himoyalash; • ЛКrМСК ЭrКПТФХКrЧТ ЛКвШЧХКsСЭТrТsС; • ТМСФТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ, masalan tarmoq topologiyasini, tizim nomlarini, tarmoq uskunalarini va foydalanuvchilarning idntifikatorlarini Internetdan yashirish; • ТsСШЧМСХТ КЮЭЧЭТПТФКЭsТвКЧТ ЭК’ЦТЧХКsС. KШ‘pgina adabiyotlarda tarmoqlararo ekran tushunchasi brandmauer yoki Fire Wall db yuritilgan. Umuman bularning hammasi yagona tushunchadir. Tarmoqlararo ekran — bu tizim, umumiy tarmoqni ikki qismga ajratib, tarmoqlararo himoya vazifasiЧТ ЮЭКвНТ ЯК ЦК’ХЮЦШЭХКr pКФtining chgaradan utish shartlarini amalga oshiradigan qoidalar tuplami hisoblanadi.
OНКЭНК ЭКrЦШqХКrКrШ ОФrКЧ ТМСФТ ЭКrЦШqХКrЧТ РХШЛКХ ЭКrЦШqХКrНКЧ, вК’ЧТ Internetdan himoya kiladi. Shuni aytish krakki, tarmoqlararo ekran nafaqat
161
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Internetdan, balki korporativ tarmoqlardan ham himoya qilish kobiliyatiga egadir. Har qanday tarmoqlararo ekran ichki tarmoqlarni tulik himoya kila oladi db bulmaydi. Internet xizmati va hamma protokollarning amaliy jihatdan axborotlarga nisbatan himoyasining to`liq bo`lmaganligi muammosi bor. Bu muammolar klib chikishining asosiy sababi Internetning UNIX opratsion tizim bilan borlikligida. TCR/Ip (Transtnission Control Protokol/lnternet Protocol) Internetning РХШЛКХ ЭКrЦШРТНК ФШЦЦЮЧТФКЭsТвКЧТ ЭК’ЦТЧХКвНТ ЯК ЭКrЦШqХКrНК ШЦЦКЯТв rКЯТsСНК kullaniladi, lkin ular ham himoyani ЭКrХТМСК ЭК’ЦТnlay olmaydi, chunki TCP/IP paktining boshida xakr СЮУЮЦТ ЮМСЮЧ ФЮХКв ЦК’ХЮЦШЭ ФЮrsКЭТХКНТ. Internetda elktron pochtani junatishni oddiy protokol pochta transport xizmati amalga oshiradi (SMTP - Simple Mail Transfer Protocol). Bu protokolda mavjud bШ‘lgan himoyalashning muhim muammolaridan biri - foydalanuvchi junatuvchining maizilini kura olmasligidir. Bundan foydalanib xakr katta mikdorda pochta xabarlarini junatishi mumkin, bu esa ishchi pochta srvrni xaddan tashkari band bШ‘lishiga olib kladi. Intrnetda ommaviy tus olgan dastur bu Sendmail elktron pochtasidir. Sendmail tomonidan junatilgan xabarlar boskinchi xakr axborot shaklida foydalanishi mumkin. Tarmoq nomlari xizmati (Domain Name System — DNS) foydalanuvchilar nomi va xost-kompyutrini - manzilini kursatadi. DNS kompaniyaning tarmoq ЭЮгТХТsСТ СКqТНК ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКФХКвНТ. DNSЧТЧР ЦЮКЦЦШХКrТНКЧ ЛТrТ sСЮЧНКФТ, ЛЮЧНКРТ ЦК’ХЮmotlar bazasini mualliflashtirilmagan foylalanuvchilardan yashirish ancha qiyin. Buning natijasida, xakrlar DNS ni kШ‘pincha xost-kompyutrlarning ТsСШЧМСХТ ЧШЦХКrТ СКqТНК ЦК’ХЮЦШЭХКr ЦКЧЛКsТНКЧ ПШвНКХКЧТsС ЮМСЮЧ ТsСХКЭТsСТ mumkin. Uzok, trminallar emulyatsiyasi ximati uzok, tizimlarni bir-biriga ulash uchun xizmat kiladi. Bu srvrdan foydalanuvchilar TELNET srvridan ruyxatdan utish va uz nomi va parolini olishi lozim. TELNET srvriga ulangan xakr dasturni shunday urnatishi mumkinki, buning natijasida u foydalanuvchining nomi va parolini yozib olish imkoniga ega buladi. World Wide Web — WWW bu tizim Internet yoki intratarmoqlardagi har xil srvrХКr ТМСТНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФЮrТsС ЮМСЮЧ бТгЦКЭ ФТХКНТ. ААА ЧТЧР КМШsТв xossalaridan biri — Tarmoqlararo ekran orqali anik protokol va manzillarni filtrlash zarurligini tarmoqning himoyalash siyosati karori bilan xal etilishidir. Har qanday tashkilotning tarmoq xavsizligi siyosati ikki qismdan iborat buladi: tarmoq srvislaridan foydalanish; tarmoqlararo ekranni qШ‘llash. Tarmoq srvislaridan foydalanish siyosatiga mos ravishda Internetda srvislar ruyxati aniklanadi. Bu srvislapga foydalanuvchilar chklangan kirish ЛТХКЧ ЭК’ЦТЧХКЧКНТ. Kirish usullarining chklanilishi — foydalanuvchilar tomonidan Internet srvislariga chЭ вЮХХКr ШrqКХТ rЮбsКЭsТг ФТrТsСЧТ ЭКФТФХКsС ЦК’ЧШsТЧТ ЛТХНТrКНТ. Tarmoq srvislariga kirish siyosati, odatda, quyidagi printsiplarga moyil buladi:
162
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
- Internetdan ichki tarmoqka kirishni takiklash, lkin ichki tarmoqdan Inlerntga kirishga ruxsat brish; - vakolatlangan tizimlarga Internetdan ichki tarmoqka chklanilgan kirishga ruxsat brish. Tarmoqlararo ekranlarga kuyiladigan vazifaviy talablar quyidagilardan iborat. • ЭКrЦШq НКrКУКsТНК ПТХЭrХКsСРК ЭКХКЛ; • КЦКХТв НКrКУКНК ПТХЭrХКsСРК ЭКХКЛ; • КНЦТЧТsЭrКЭsТвКХКsС ЯК ПТХЭrХКsС ФШТНКХКrТЧТ ЮrЧКЭТsС ЛЮвТМСК ЭКХКЛ; • ЭКrЦШqХТ КЮЭntifikatsiyalash vositalariga talab; • ТsСХКrЧТ ФКвН qТХТsС ЯК СТsШЛЧТ ШХТЛ ЛШrТsС ЛЮвТМСК ЭКХКЛ.
Tarmoqlararo ekranning asosiy komponntlari Tarmoqlararo ekranlarning komponntlari sifatida quyidagilarni kltirish mumkin: filtrlovchi -yullovchi; tarmoq, darajasidagi shlyuzlar; amaliy darajadagi shlyuzlar. Filtrlovchi-yullovchi — вЮХХШЯМСТ, вК’ЧТ ФШЦpвЮЭr tarmogida ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЦКЧгТХРК tkazuvchi dasturlar pakti yoki srvrdagi dastur bШ‘lib, u kiradigan va chikadigan paktlarni filtrlaydi. PakЭХКrЧТ ПТХЭrХКsС, вК’ЧТ ЮХКrЧТ КЧТФ tuplamga tgishliligini tФsСТrТsС, TCP/IP sКrХКЯбКsТНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛЮвТМСК amalga oshiriladi. Filtrlashni aniq xost-kompyutr, вК’ЧТ ЭКrЦШqНКРТ ПКвХ ЯК ФШЦpвЮЭr zaxiralariga kirishni amalga oshiruvchi kompyutr вШФТ pШrЭ, вК’ЧТ бКЛКrХКrЧТ junatish yoki kabul qilish maqsadida mijoz va srvr tomonidan ishlatiladigan va odatda 16 bitli son bilan nomlanadigan dastur bilan ulanishda amalga oshirish mumkin. Masalan, foydalanuvchiga kraksiz yoki ishonchsiz xost-kompyutr va tarmoqlar bilan ulanishda takiklash. Filtrlash koidalarini ifodalash qiyin jarayon bШ‘lib, ularni tstlash vositalari mavjud emas. Birinchi koida buyicha, Internetdan kladigan TCP pakti junatuvchining porti 1023 dan katta bulsa, 123.4.5.6 manzilli kabul qiluvchiga 23-portga utkaziladi (23-port TELNET srvri bilan boglangan). Ikkinchi koida ham xuddi shunday bШ‘lib, faqatgina 25-port SMTP bilan boglangan. Tarmoq darajasidagi shlyuzlar ishonchli mijozlardan anik xizmatlarga surovnomasini kabul kiladi va ushbu aloqaning qonuniyligini tkshirgandan sung ularni tashki xost-kompyutr bilan ulaydi. SHundan sung shlyuz ikkala tomonga ham paktlarni filtrlamay junatadi. Bundan tashkari, tarmoq darajasida shlyuzlar bvosiga srvr-dallol ЯКгТПКsТЧТ ЛКУКrКНТ. ВК’ЧТ, ТМСФТ ЭКrЦШqНКЧ Фladigan IP manzillar uzgartirilib, tashkiriga faqatgina bitta IP manzil uzatiladi. Natijada, ichki tarmoqdan tashki tarmoq bilan tugridan-tugri boglamaydi va shu yul bilan ichki tarmoqni himoyalash vazifasini utaydi.
163
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Amaliy darajadagi shlyuzlar filtrlovchi-yullovchilarga mansub bШ‘lgan kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida ishlab chikilgan. Ushbu dasturiy vosita vakolatlangan srvr, db nomlanadi va u bajarilayotgan xost-kompyutr esa amaliy darajadagi shlyuz db ataladi. Amaliy darajadagi shlyuzlar mijoz va tashki xost-kompyutr bilan tugridan- tugri aloqa urnatishga yul kuymaydi. SHlyuz kladigan va junatiladigan paktlarni amaliy darajada filtrlaydi. Srvr-dallollap shlyuz orqali anik srvr tomonidan ТsСХКЛ МСТФТХРКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФКвЭКНКЧ вЮЧКХЭТrКНТ. Amaliy darajadagi shlyuzlar nafaqat paktlarni filtrlash, balki srvrning barcha ishlarini kayd qilish va tarmoq adminstratorini noxush ishlardan xabar qilish imkoniyatiga ham ega. Amaliy darajadagi shlyuzlarning afzalliklari quyidagilardan iborat: • РХШЛКХ ЭКrЦШq tomonidan ichki tarmoq tarkibi kurinmaydi; • ТsСШЧМСХТ КЮЭntifikatsiya va kayd qilish; • ПТХЭrХКsС ФШТНКХКrТЧТЧР ngilligi; • ФШ‘p tamoyilli nazoratlarni amalga oshirish mumkinligi. Filtrlovchi-yullovchilarga nisbatan amaliy darajadagi shlyuzlarning kamchiliklari quyidagilardan iborat samaradorligining pastligi; narxining kimmat bШ‘lishi. Amaliy darajadagi shlyuzlar sifatida quyidagilarni misol kilib kltirish mumkin: • BШrНОr АКrО FТrО АКХХ SОrЯОr — jШ‘natuvchining va kabul qiluvchining manzillarini, vaqtini va foydalanilgan protokollarni kayd kiladi; • BХКМФ HШХО — srvrning barcha ishlarini kayd kiladi va tarmoq administratoriga kutilayotgan buzilish haqida xabar junatadi. Bulardan tashqari quyidagi shlyuzlar ham qШ‘llaniladi: Gauntlet Internel FirewaU, Alta Visla FireWali, ANS Interlock va boshqalar.
Nazorat uchun savollar: 1. Intrnetda ruxsatsiz kirish usullarining tasnifi. 2. Ruxsat etilgan manzillarning ruxsat etilmagan vaqtda ulanishi. 3. Tarmoqlararo ekran va uning vazifalari. 4. Tarmoqlararo ekranning asosiy komponntlari. 5. Login va parol tushunchalari orasida qanday farq mavjud?
164
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
AmКlТв mКsСР’ulotlКr to‘plКmТ AmКlТв mКsСР’ulotlКr to‘plКmТ
165
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
1-AMALIY MASHG‘ULOT
MAVZU: AБBOROTNING O‘LCHOV BIRLIKLARI. AБBOROTNI O‘LCHASH VA TASVIRLASH USULLARI Amaliy mashР‘ulotning maqsadi: talabalarga axborot Ш‘lchov birliklari va tasvirlash usullarini Ш‘rgatish Nazariy qism: Kompyutr ishlov brКНТРКЧ ЛКrМСК ЦК’ХЮЦШЭХКr ОХmntlari «KТsСЭМСКХКr», вК’ЧТ 0 ЯК 1 rКqКЦХКrНКЧ (bitlar) dan tШ‘ziladi. Shundan sШ‘ng quyidagi zanjir xosil bШ‘ladi: bit-bayt-fayl-katalog- mantiqiy disk. Bit — axborotning eng kichik birligi bШ‘lib, 0 yoki 1 raqami bradigan axborotni bildiradi. Bitning qiymatini Ш‘chirilgan-yoqilgan, yШ‘q-xa, yolР‘on-rost altrnativalari kabi talqin etish mumkin. Kompyutr konkrt bitlar bilan alohida juda kam xollarda ish kШ‘radi. Odatda kompyutr sakkiz bitdan iborat 0 va 1 raqamlari kombinatsiyasi bilan ishlaydi. Bu kombinatsiyalar bayt db ataladi. Kompyutrning barcha ishlari — bu, baytlar tuplamini boshqarishdir. Baytlar kompyutrga klaviatura yoki disklardan (yoki alohida liniyalar orqali) klib tushadi. Shundan sШ‘ng dasturning buyruqi (opratorlari) bШ‘yicha baytlarga ishlov briladi. Ular vaqtincha saqlab turiladi yoki doimiy saqlash uchun yozib quyiladi. Zarur bШ‘lsa disply ekraniga yoki chop etish qurilmasidagi koР‘ozga chiqariladi. Baytlarning katta tШ‘plamlari uchun kattaroq ulchov birliklari ishlatiladi. 1 Kbayt (kilobayt) q 1024 bayt 1 Mbayt (mgabayt) q 1024 Kbayt q 108576 bayt 1 Gbayt (gigabayt) q 1024 Mbayt
Operativ xotiraning Ш‘rtacha hajmi 4 MB dan 8 GB gacha Qattiq disk uchun 40 GB dan 2 TB Egiluvchan magnitli disk uchun 1,4-4 MB Kompakt disk uchun 0,6-8 GB Strimmer uchun 0,6-4 GB Magnitooptik disk uchun 1-10 GB.
SКФФТг rКгrвКНХТ ЛКвЭНКРТ ЦКФsТЦКХ ТФФТХТФ sШЧ 1111• 1111РК Эng. Agar uni unli sanoq sistmasiga Ш‘tkazsak 255 xosil bШ‘ladi. Dmak, nol bilan birgalikda bir baytda 256 ta turli unli sonlarni yozish mumkin ekan. Kompyutr xotirasi — bu, maxsus elktron yachykalar tuplami bШ‘lib, ularning har biri nol va birlar kombinatsiyasidan iborat bir bit axborotni saqlay oladi. Yachykalar 0,1,2,,,,3200,32001 va x.k. tartib raqamlari bilan nomrlanadi. Yachykaning nomri shu yachykaga yozib quyiladi va baytning adrsi dyiladi. ShШ‘nga e'tibor bringki, yachyka (bayt) adrsi va yachykaga joylashgan axborot (bayt kiymati) bir xil narsa emas. Yachyka adrsi (nomri) Ш‘zgarmaydi, undagi axborot esa 0 dan 255 gacha Ш‘zgarishi mumkin.
166
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Oprativ xotirada axborot kompyutr ishlab tШ‘rgandagina saqlanadi. Kompyutr yoqilganda oprativ xotiraga opratsion tizimda saqlanadigan baytlar yoziladi (yuklanadi). Shundan sШ‘ng foydalanuvchining buyruqi asosida oprativ xotiraga magnitli diskdan amaliy dasturlar va ular ishlov brКНТРКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКr yuklanadi. Xotira yachykalaridagi baytlar doimo Ш‘zgarib turadi. Chunki baytlar boshqa yachykalarga Ш‘tkaziladi, ular ustida arifmtik amallar va boshqa ishlar bajariladi. Yangi dastur yuklanganda oprativ xotiraНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКr вКЧРТsТ ЛТХКЧ almashadi.
Topshiriqlar
1. Axborot haqida tushuncha bering. 2. AбЛШrШЭЧТЧР ЭКsЯТrХКsС ЮsЮХХКrТ СКqТНК ЦК’ХЮЦШЭ ЛОrТЧР. 3. Axborot Ш‘lchov birliklarini sanab Ш‘ting va izohlang. 4. Axborot kompyuterda qanday ifodalanadi? 5. 6 Megabaytni Bit va Gigabaytlarda ifodalang.
2-AMALIY MASHG‘ULOT MAVZU: SETUP DASTURI YORDAMIDA KOMPYUTERLARNI SOZLASH. AXBOROT JARAYONLARINING APPARAT VA DASTURIY TA’MINOTI. ГAMONAVIВ KOMPВUTERLARNING ARБITEKTURASI VA STRUKTURASI. QURILMAVIВ TA’MINOT. DASTURIВ TA’MINOT TURLARI, OPERASTION TIZIMLAR. KOMPYUTER VA MOBIL QURILMALAR OPERASION TIZIMLARI. Amaliy mashР‘ulotning maqsadi:talabalargakompyuterning apparat va dasturiy taminoti haqida bilimlar berish. Nazariy qism: Kompyuter deganda turli hajm har xil kШ‘rinishdagi axborotlarni tezlik ЛТХКЧ ТsСХКЛ ЛОrТsСЧТ ЭК’ЦТЧХШЯМСТ ЮЧТЯОrsКХ КЯЭШЦКЭТФ qЮrТХЦКЧТ ЭЮsСЮЧТsС mumkin. Elektron hisoblash mashinalari qanchalik murakkablashmasin, qanchalik turlarga yoki sinflarga bШ‘linmasin ularning barchasiga tegishli protsessor, xotira qurilmasi, kiritish-chiqarish qurilmalaridan iborat. Kompyuterning asosiy qurilmalari: 1. Monitor (displey) - ФШЦpвЮЭОrНК ЦКЭЧ ЯК РrКПТФ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЭКsЯТrХКsС (kШ‘rish) uchun xizmat qiladi 2. Klaviatura - foydalanuvchi tomonidan ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЯК ЛШsСqКrЮЯ qurulmalarni kiritishga mШ‘uljallangan. 3. Sistema bloki - asosan ikki xil kШ‘rТЧТsСНК, вК’ЧТ НТsФЭШp (вКssТ) вШФТ ПШаЧ (minora) shaklda bШ‘ladi. Kompyuterlarning asosiy qismlari sistema blokida joylashgan bШ‘ladi. 4. Sichqoncha – grafik interfeysli axborot bilan ishlash qurilmasi. “SТМСqШЧМСК”НК Ш‘rnatilgan tugmalar kШ‘magida boshqaruvchi tugmalarni jШ‘natish mumkin. Sistema blokida joylashgan qismlar:
167
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
1. Protsessor – kompyuterning markaziy qurilmasi. Protsessor arifmetik va mantiqiy amallarni bajaradi, xotira bilan boР‘lanadi va barcha mahalliy qЮrТХЦКХКrЧТЧР ТsСТЧТ ЛШsСqКrКНТ. PrШЭsОssШr ЛОrТХРКЧ НКsЭЮr ЯК гКrЮr ЦК’ХЮЦШЭХКr КsШsТНК ШНКЦ КrКХКsСЮЯТsТг ФШЦpвЮЭОrЧТЧР КЯЭШЦКЭТФ ТsСХКsСТЧТ ЭК’ЦТЧХШЯМСТ qurilma. 2. Xotira qurilmasi - katta sondagi ketma-ket nomerlangan bir xil katakchalardan tashkil topgan. Katakchaning nomeri uning adresi deb ataladi. Bu katakchalarda dastur va boshlanР‘ТМС ЦК’ХЮЦШЭХКrТ УШвХКsСКНТ. БШЭТrК ЭОгФШr, Ш‘ta tezkor, doimiy, tashqi turlarga bШ‘linadi:  Kiritish qurilmasi orqali kompyuter xotirasiga axborot jШ‘natiladi.  Chiqish qurilmasining vazifasi ishlangan natijani chiqarib yoki kШ‘rsatib berishdan iborat. Chiqarish qurilmasiga misol sifatida chop etish qurilmasi printer, disk yurituvchi, magnitofon, displeyni olish mumkin. Yordamchi qurilmalar 1. Printer – ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТqШР‘ozga chiqarish qurilmasi. Printerlarning uch xili mavjud: bosma, purkovchili, lazerli. 2. Skaner – foto rasm, grafik va matn shaklidagi axborotlarni kompyuterga kiritish uchun ishlatiladi. Hozirda stol usti skanerlari va qШ‘l skanerlari keng tarqalgan. Stol usti skanerlari Ш‘z navbatida planshet, rulon, protektsion xillariga bШ‘linadi. 3. Trekbol – “sТМСqШЧМСК”ЧТЧР ЭШ‘ntarib qШ‘yilgan xolatiga ishlaydi, unda asosan notebook xilidagi kШ‘chma kompyuterlarda foydalaniladi. 4. Djoystik – tugmali harakatlanuvchi maxsus dastadan iborat qurilma, u asosan Ш‘yin yoki mashq bajaruvchi dasturlarni boshqarishda qШ‘llaniladi. 5. Plotter – (graf yasagich) – chizmalarni qoР‘ozga chiqarish uchun hizmat qiluvchi qurilma. QoР‘ozda tasvirlanadigan chizmalar tushlangan pero bilan hosil qilinadi. Chizmalar 300-300 sm Ш‘lchamgacha bШ‘lgan katta qoР‘ozlarga ham chiqarilishi mumkin. 6. Strimmer – vinchesterdagi eng zarur axborotlarni buzmasdan asrash uchun, uning nusxasini Ш‘chirib zahirada saqlash uchun hizmat qiladigan qurilma. 7. Modem – kompyuter signallarini telefon signallariga aylantiruvchi va КФsТЧМСК КвХКЧЭТrТsСЧТ ЭК’ЦТЧХШЯМСТ ЦКбsЮs qЮrТХЦК. 8. Multimediya – ЦКЭЧ, ЭШЯЮsСХТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ, ЭКЛТТв ЯК grafik tasvirlarni birlashtiruvchi axborot texnologiyasi. Axborot texnologiyasining asosiy qismidan biri bu - dasturiy ta'minot qismidir. Har qanday takomillashgan, tez ishlaydigan kompyuter bШ‘lmasin dasturiy ta'minoti bШ‘lmasa, u temirdir, chunki kompyuterning ishlashi faqat dasturlar bilan bajariladi. Dasturiy ta'minotni ikki guruhga ajratish mumkin: tizimli dasturiy ta'minot, amaliy dasturiy ta'minot. Tizimli dasturiy ta'minotning asosiy vazifasi asbob - uskuna vositalarining ishlarini boshqarish, uning imkoniyatlaridan tШ‘liq foydalanishni, odamnig kompyuter bilan dialog olib borishini va amaliy dasturlarni ishga tushirishni bajarishdir. U kompyuterdan foydalanuvchilarni va amaliy
168
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua dasturlarni kompyuter qurilmalari bilan muloqotda bШ‘lishning qulay usullari bilan ЭК’ЦТЧХКвНТ. Amaliy dasturiy ta'minot dasturlari kompyuterlarda amaliy masalalarni yechishni taminlaydi. Hozirgi paytda hamma sohalarda bunday amaliy dasturlar juda kШ‘p, minglab hisoblanadi. Ularni bajaradigan ishlariga qarab quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: a) matn muharrirlari; b) nashriyot tizimlari; c) jadval ma'lumotlarni qayta ishlash tizimlari; d) ma'lumotlar jamР‘armalarini boshqarish tizimlari. Buning ichiga xalq ta'limi ishlarini boshqarish, xalq ta'limi muassasalari ishlarini boshqarish va fanlarni Ш‘qitish, sinov nazorat ishlarini bajaradigan amaliy dasturlar ham kiradi. Dastlabki ikki guruh dasturlarining qiladigan ishlari matnni taxrir qilish, nashriyot ishlarini bajarishdir. Jadval ma'lumotlarni qayta ishlash dasturlar tШ‘plami berilgan ifodalar bШ‘yicha har xil ma'lumotlar jadvallarini hisoblash, har xil diagramma, grafiklar chizish, har xil jadval kШ‘rinishida berilgan ma'lumotlarni qayta ishlash ishlarini bajaradi. Keng ommalashgan jadval prosessorlar Lotus 1-2-3, SuperCalc, Microsoft Excel va hokazolardir. Shaxsiy kompyuter (ya'ni biz kШ‘p foydalanadigan stol ustida turadigan kompyuter) - ikki qismdan iborat bШ‘ladi: Dasturiy va Qurilmaviy qism. Qachonki kompyuterni yoqganimizda Blok pitaniyadan Motherboardga va HDD ga hamda Kuller (vintilyator)ga 12,5,3 voltli toklar keladi. Motherboardga kelgan tok yordamida Mikroprotsessor shu Motherboardning registorida (Ш‘zini xotirasida) joylashgan BIOS dasturiga boradi va uni buyruqlarini bajara boshlaydi. BIOS asosan qurilmalarni tekshirish uchun ishlatiladi. Qurilmalar ishga soz xolatda ekanligini bilgach, Microprotsessor CMOS xotiradagi Qattiq diskni Operatsion tizim yuklanuvchi fayli BOOT.exe joylashgan sektoriga kШ‘rsatkich orqali qattiq diskga yetib boradi va operatsion tizimni ishga tushiradi. Operatsion tizimni ishga tushirishda uning eng asosiy qismlarini operativ xotiraga qattiq diskdan yuklab oladi, sШ‘ng shu qismlaridagi buyruqlarni birma bir bajaraveradi. Qachonki siz biror dasturni ishga tushirganingizda sichqonchani dastur ustida bosishingiz mikroprotsessor uchun operatsion tizimning yangi bir "Dasturni och!" buyruР‘ini bajarishiga turtki bШ‘ladi. Dasturni ochishda shu dastur joylashgan qattiq diskdagi sektorga mikroprotsessor yetib boradi va u yerdan ham dasturning kerakli qismlarinigina olib chiqadi, hamda ularni ham operativ xotiraga joylab qШ‘yadi. Shunda operativ xotirada ham operatsion tizimning Ш‘zini kerakli qismlari ham dasturni kerakli qismlari yuklanadi. Siz dasturda ishlash jarayonida yana bir boshqa buyruq bersangiz, masalan "natijani xotirada saqla!" - mikroprotsessor borib, dasturni saqlash uchun ishlatiladigan qismini chaqirib keladi va uni ham operativkaga yuklaydi. SШ‘ng uni buyruР‘i bШ‘yicha siz hosil qilgan hujjatni olib, qattiq diskga boradi va uni biror joyiga shu hujjjatni yozib qШ‘yadi. Hujjat ayni qaysi dasturga tegishli ekanligini keyingi kelishlarda bilishlik uchun hujjat ortiga dasturning mahsus kengaytmasini (masalan Microsoft office
169
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua word 2007 dasturida bu kengaytma "docx") nuqtadan keyin yozib qШ‘yadi, masalan hujjat_nomi.docx. Mikroprotsessor tez-tez amalga oshirishi kerak bШ‘lgan buyruqlarini Ш‘zini ichidagi kichkinagina KESH xotirasiga yozib qШ‘yadi, sababi hadeb operativ xotiraga borib kelaversa kШ‘p vaqt ketib qolishi mumkin. Ushbu bШ‘layotgan jarayonlarni ichidan faqat Ш‘zingizga kШ‘rsatib turiladiganini sizga sistema bloki ichidan videokarta monitorga olib chiqib berib turadi. Klaviatura orqali esa siz yangi yangi buyruqlarni beraverasiz....Demak operatsiontizim siz va qurilmalar Ш‘rtasida, siz ishlatayotgan dasturingiz va qurilmalar Ш‘rtasida vositachilik vazifasini bajarar ekan. Ona plata esa mikroprotsessor uchun u yoqdan bu yoqqa yugurib yugurib yurishi uchun yШ‘l vazifasini bajarar ekan. Masalan, qattiq diskdan Ш‘zini xotirasiga, Ш‘zini xotirasidan operativ xotiraga, undan videokarta orqali signal uzatish uchun videokartaga va hokazo qurilmalarga borishi uchun xuddi bir yШ‘l vazifasini bajarar ekan, bu yШ‘llarni esa biz shinalar deb ataymiz, masalan operativ xotira bilan mikroprotsessor Ш‘rtasidagi yШ‘l juda katta va tekis, tezligi ham yuqori bШ‘lishi kerak, chunki operativka bilan mikroprotsessor Ш‘zaro kШ‘p bordi keldi qilishadi. Kompyuter programmalar ЭК’ЦТЧШЭТЧТЧР ЭШ‘plami quyidagi guruhlarga ajraladi: - sistemaviy programmalar– xilma-xil qШ‘shimcha ishlarni bajarishga imkon beradi, masalan, kompyuterning ishlash jarayoni davomida nosoz qurilmalarni НТКРЧШsЭТФК ЯК ЧКгШrКЭ qТХТsС ЯШsТЭКХКrТ, ЦК’ХЮЦШЭХarning nusxalarini olib qШ‘вТsС,ФШЦpвЮЭОr СКqТНК ЦК’ХЮЦШЭЧШЦКХКr ЛОrТsС, ФШЦpвЮЭОrЧТ ЛШsСХКЧР‘ich ishga tayyorlash va xakozolar; - amaliy programmalar– foydalanuvchilarga zarur bШ‘lgan ishlarni bajarishga imkon beruvchi programmalar, matn taxrirchilari, jadval protsessorlari, rasmlar chizishga imkon beruvchi programmalar, informatsion massivlar va bilimlar bazalari bilan ishlashga imkon yaratuvchi programmalar va xokazolar. - programmalashtirish sistemalari yoki instrumental sistemalar– ular kompyuter uchun yangi amaliy programmalar yoki foydali ilovalar yozish uchun xizmat qiladilar. Sistemaviy programmalarga operatsion sistema, drayverlar, qobiq programmalar va operatsion qobiqlarni kiritish mumkin. Operatsion qobiqlar ishga tushiriladigan programmalar uchun quyidagi imkoniyatlarni yaratishi mumkin: - grafik interfeys – ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ МСТqКrТsС ЯК ЮХКr ЛТХКЧ sКЦКrКНШr ТsСХКsСРК imkon beradigan vositalar tШ‘pХКЦТЧТ бШsТХ qТХТsС ЦЮЦФТЧ, вК’ЧТ КХШбТНК ЭЮrНКРТ ЦОЧвЮХКr, НКrМСКХКr, ШвЧКХКr, ЦК’ХЮЦШЭЧШЦКХКr ЯК xokazolar; - multiprogrammalashtirish– bir vaqtning Ш‘zida bir qancha programmalarni ishlatish imkoniyati; - proРrКmmКlКrКro mК’lumot КlmКsСТnТsСnТnРkengaytirilgan vositalarini ishlatish. PrШРrКЦЦК ЭК’ЦТЧШЭТ ТХЦТв-texnik, iqtisodiy-statistik va boshqa masalalarni вОМСТsСНК, sСЮЧТЧРНОФ, ЛШsСqКrЮЯ ЦК’ХЮЦШЭХКrТЧТ qКвЭК ТsСХКsС ЮМСЮЧ СТsШЛХКsС sistemalari qurishda EHM texnik vositalarining imkoniyatlarini ancha kengaytiradi.
170
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
EHM prШРrКЦЦК ЭК’ЦТЧШЭТЧТЧР КsШsТв ПЮЧФЭsТвКХКrТ qЮвТНКРТХКrНКЧ ТЛШrКЭ: - programmalashni avtomatlashtirish vositalari yordamida masalani EHMda yechishga tayyorlash; - operator bilan EHMning eng qulay kШ‘rinishlardagi aloqasini tashkil qilish; - EHMni nazorat qilish, unga diagnoz qШ‘yish va yuzaga kelgan nuqsonlarning kengayishiga yШ‘l qШ‘ymaslik. EHMЧТЧР prШРrКЦЦК ЭК’ЦТЧШЭТ sЭrЮФЭЮrКsТНК prШРrКЦЦКХКsСЧТЧР ЦШНЮХХТ prТЧЭsТpТ amalga oshiriladi, bu printsip, odatda funktsional boР‘liq bШ‘lmagan programmalar yoki ularning qismlari standart modullar kШ‘rinishida shakllanadigan va sozlanadigan bШ‘lishini talab qiladi. Bunday struktura yoki ularning Ш‘rnini almashtirish, yoxud qШ‘shimcha modullar kiritish yШ‘li bilan EHMning programma ЭК’ЦТЧШЭТЧТ ЧТsЛКЭКЧ ШННТв ФОЧРКвЭТrТsС ЯК ЭКФШЦТХХКsСЭТrТsС ТЦФШЧТЧТ ЛОrКНТ. EHM prШРrКЦЦК ЭК’ЦТЧШЭТЧТЧР ОЧР ЦЮСТЦ Эarkibiy qismi, operatsion sistema bШ‘lib, u turli rejimlarda EHMning eng samarali ishlashini, shuningdek, masalani EHMНК вОМСТsСРК ЭКввШrХКsСНКРТ ЦОСЧКЭ sКrПТЧТЧР ФКЦКвТsСТЧТ ЭК’ЦТЧХКвНТРКЧ programmali vositalar majmuidan iborat. Xususiy EHM funktsional maqsadiga boР‘liq holda kompleks monitor imkoniyatlari foydalanuvchi tomonidan displey kiritiladigan katta sonli bШ‘lmagan oddiy buyruqlarning bajarilishidan tortib, to aniq vaqt davomida har xil qurilmalar bilan boshqarishgacha Ш‘zgarib turadi. Monitorning odatdagi vazifasi xususiy EHM bilan foydalanuvchi Ш‘rtasida Ш‘zaro aloqadorlikni tashkillashtirish, resurslar taqsimlashni boshqarish va xususiy EHM faoliyatida talab etilgan rejimni ЭК’ЦТЧХКsС, sТsЭОЦКХТ ЯК ЛШsСqК prШРrКЦЦКХКrЧТ ТsСРК ЭЮsСТrТsС ЯК bajarilТsСТЧТЧКгШrКЭ ШsЭТРК ШХТsС, ЦК’ХЮЦШЭХКr КХЦКsСТЧТsС УКrКвШЧЧТЧР ЛКУКrТХТsСТЧТ boshqarishdir. SТsЭОЦКХТ prШРrКЦЦКХКr ЯК ЦК’ХЮЦШЭХКr РЮrЮбТРК ЭКsСqТ ЭКsСЮЯМСТХКrРК xizmat qiluvchi programmalar, servis programmalar va programmalar kutubxonasi kiradi. Axborotlarning tashqi tashuvchilarga xizmat kШ‘rsatadigan programmalar tashuvchilardagi mavjud axborotlarni tenglashtirish va nazorat qilishga, shuningdek tashuvchilar bilan va alohida fayllar bilan boshqa jarayonlarni bajarishga tayyorlash, saqlashni tashkillashtirish va programmalarni qШ‘llash ishlarini engillashtiradi. Ular Ш‘zlarining funktsional maqsadlari nuqtai-nazaridan turli-tumandir, lekin qoidaga kШ‘ra, ularning tarkibida matnni taxrirlash dasturlari va kutubxonalar bШ‘ladi. Displeydan yoki boshqa bir qancha tashuvchilardan kiritilayotgan matnlar tahrir programmalari orqali xususiy EHMning operativ yoki tashqi xotirasiga yoziladi, bunda ular maxsus tahrir buyruqlari yordamida Ш‘zgartirilishi mumkin. KШ‘plab tahrir programmalari mavjud, ular bir biridan bajaradigan imkoniyatlari bilan farqlanadi va matnlarda Ш‘zgarishlar qilish uchun ishlatiladi. Topshiriqlar 1. Kompyuterning tuzilishini tushuntiring, Kompyuter qanday apparat qurilmalaridan iborat? 2. Kompyuterning asosiy va yordamchi qurilmalarini tushuntiring?
171
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
3. Protsessor, Monitor, Klaviatura, Xotira qurilmalari vazifalarini tushuntiring? 4. Sichqoncha ,Skaner qanday qurilma, Printer uning turlari, Diskovod nima va uning vazifasini tushuntiring, CD-ROM nima, Kompakt disk nima, Flesh xotira nima, uning vazifasini tushuntiring? 5. Kompyuterning ishlash prinsinini izohlab bering.
3-AMALIY MASHG‘ULOT MAVZU: KOMPВUTERLARGA БIГMAT KO‘RSATUVCHI DASTURLAR. ARXIVATOR DASTURLARI. DISKLARNI FORMATLASH USULLARI
Amaliy mashР‘ulotning maqsadi:talabalargaбТгЦКЭ ФШ‘rsКЭЮЯМСТ dasturlar haqida bilimlar berish. Nazariy qism: Qattiq disk, yumshoq disk (disketa) va kompakt disklar umumiy qilib disklar НОЛ вЮrТЭТХКНТ. DТsФФК ФШ‘rsКЭТХКНТРКЧ бТгЦКЭХКr ЮЧНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКrРК ТsСХШЯ ЛОrТsСНКЧ ТЛШrКЭ. UХКrЧТ qКЧНКв КЦКХРК ШsСТrТsСЧТ ФШ‘rТb chiqamiz. Diskka fayllar bilan ishlaganda operatsion tizim, Ш‘zak, katalog, fayllar joylashish jadvali (FAT – Fail allacation Table), diskning yuklanish dasturi вШгТХРКЧ qТsЦТНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКrНКЧ ПШвНКХКЧТХКНТ. AРКr НТsФЧТЧР ЭТгТЦХТ qТsЦТ buzilsa, НТsФНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКrНКЧ ЭШ‘la yoki qisman ham foydalanib bШ‘lmaydi. Diskning tizimli bШ‘limini (Disk Edit turidagi dastur yordamida) qayta tiklash mumkin. Lekin bunday ish foydalanuvchidan yuqori malaka va kШ‘p vaqt talab qiladi. Agar tizimli bШ‘lim fayllarini doimiy ravishda Image dasturi yoradamida nusxalanib qШ‘yilsa, diskning tizimli sohasi buzilganda uni qayta tiklash ancha yengil bajariladi. Yordamchi diskni tayyorlab qШ‘yish ham foydalanuvchi uchun muhimdir. Yordamchi disk nima va uning vazifasi qanday, degan savolga javob beraylik. Kompyuterning boshlanР‘ich yuklanish jarayonida DOS ning tizimlarini ochish va ЮХКrЧТ ТsСХКЭТsС ЮМСЮЧ (вК’ЧТ ЛШsСqКrТsСЧТ ЛЮвrЮq ПКвХХКrРК ЛОrТsС ЮМСЮЧ) BIOS НКsЭЮrХКrТНКЧ ПШвНКХКЧТХКНТ. AРКr ЛЮ НКsЭЮrНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛЮгilgan bШ‘lsa, ФШЦpвЮЭОr ТsСРК ЭЮsСЦКвНТ (вЮФХКЧТsС ШбТrТРК вОЭЦКвНТ) вШФТ ЛК’гТ ЛТr ЦКЧЭТqТв disklar (diskdan yuklanish rШ‘в ЛОrРКЧНК) «ФШ‘rТЧЦКвНТ». BЮЧНКв СШХКЭНК yШ‘qШХРКЧ вШФТ ЛЮгТХРКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЭТФХКsС ШsШЧ ТsС ОЦКs, бКЭЭШ ЦЮЭКбКssТsХКr uchun ham talaygina vaqt talab qiladi. Bu vaziyatda Rescue dasturi yordam beradi. UsСЛЮ НКsЭЮr ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ (вЮФХКsС НКsЭЮrТЧТ) вШrНКЦМСТ НТsФФК вШгТЛ qШ‘yadi va ularni shu diskdan qayta tiklab beradi. Yordamchi diskni tayorlash uchun 2-3 daqiqa vaqt sarf etiladi va har safar DOS konfiguratsiyasi Ш‘zgartirilganda yordamchi diskni yangilab turish tavsiya etiladi. Kompyuterni ishlatish jarayonida diskda juda kШ‘p keraksiz va bak kengaytmali fayllar hosil bШ‘ladi. Xotirani kengaytirish, tozalash maqsadida qattiq disklarni keraksiz fayllardan tozalash uchun maxsus tozalovchi dasturidan foydalanish mumkin. Kompyutyerdan qancha kШ‘p foydalanilsa, qattiq disklar fayllarga tШ‘lib qolish ehtimoli shuncha ortadi. Albatta, har qanday axborotni ishlatib bШ‘lingach, xotiradan o‘chirish kerak bШ‘ХКНТ. LОФТЧ sСЮЧНК СКЦ ЛК’гТ ЛТr «ФОrКФsТг» ПКвХХКr
172
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua soni kШ‘pКвТЛ ФОЭКНТ. BЮЧНКв СШХХКrНК, КбЛШrШЭХКrЧТ «sТqЮЯМСТ» ЦКбsЮs КrбТЯХКsС dasturlari qШ‘llaniladi. Arxivlash dasturlari maxsus uslublarni qШ‘llash hisobiga КбЛШrШЭХКrЧТ «sТqТsС» ТЦkonini beradi, yani axborotning nisbatan kichik hajmdagi nusxasini yaratish hamda bir nechta faylni bitta faylga birlashtirish imkonini beradi. Qattiq diskdagi manzillar joylashishi yagona tizim (kШ‘rinish)ga ega bШ‘ladi. Bu holat barcha kШ‘rinishdagi disklarga taalluqli. Diskni doimiy ishlatish jarayonida – fayllarni yozish, Ш‘chirish, qayta yozishda juda kШ‘p bШ‘sh joylar hosil bШ‘ladi va kШ‘pgina fayllar bШ‘lak-bШ‘lak bШ‘lib ajralib qoladi. Umuman olganda kompyuter disklariga xizmat kШ‘rsatish uchun quyidagi dasturlardan foydalaniladi:
Shunga Ш‘xshash hollarda fayllar joylashishini optimallashtiruvchi dastur, masalan, Spee Disk yoki Scan Disk dasturlaridan foydalanish mumkin. Bu dasturlar barcha fayllarni disk (manzil) boshlanishiga kШ‘chiradi va fayllarning bШ‘laklargaajralishini tШ‘Р‘rilaydi. Bunday dasturlarning bajarilishi bir necha minutni tashkil etadi. Shu bois, vaqti-vaqti bilan kompyuterning barcha mantiqiy disklarini optimallashtirish maqsadga muvofiq. Kompyutyerdan foydalanuvchi uning resurs va imkoniyatlarini yaxshi bilishi kerak. Kompyuterning asosiy tashkil etuvchilari-markaziy prosessor, qattiq disk (vinchester), xotira va boshqalar uning ishlashi jarayonida katta yuklanma (nagruzka) oladi. Kompyutyerdan foydalanuvchilar ham uni faqat o‘z masalalarini yechishda yoki turli xil kompyuter Ш‘yinlarni tashkil etishda foydalanmasdan, xotiradagi keraksiz fayllarni Ш‘chirishi, turli Ш‘zgarishlarni tШ‘Р‘rilashi, fayllar tizimining butunligini saqlash kabi amallarni bajarib turishi kerak. Kompyuter axborotlarni qayta ishlovchi qurilma sifatida xizmat qilar ekan, undan foydalanish inson uchun qulay va sodda bШ‘lishi kerak. Bunday imkoniyatni esa, har bir foydalanuvchi Ш‘гТРК ЦШsХКЛ «вКrКЭТЛ ШХКНТ». Kompyuter mШ‘ljallagan ishlarni bajara olishi uchun u yetarlicha xotiraga ega bШ‘lishi, yetarlicha tezlikda ishlay olishi, zarur qurilmalarni ishlata oladigan dastur ЭК’ЦТЧШЭТРК ОРК ЛШ‘lishi lozim. Bular kompyuterning texnik jihatdan talabga javob berishini taqozo qiladi. Foydalanuvchi ulardan o‘ziga mosini tanlashi maqsadga 173
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua muvofiq. Foydalanuvchi har kuni amalga oshiradigan ishlarini bajarish uchun interfeysni qulay holatga keltirib qШ‘yishi lozim. Masalan, birgina matn muharririga kuniga bir necha marta murojaat qilinishi mumkin. Bunday dasturni ishga tushirish uchun bir necha katalog ichiga kirish talab qilinmasligi, balki bosh ФКЭКХШРНК (АТЧНШаs ЦЮСТЭТНК «IsСМСТ sЭШХТ»НК) УШвХКsСТsСТ ХШгТЦ. BЮ НКsЭЮrХКrНКЧ foydalanish masalasi. Qurilmalardan foydalanishni qulay holatga keltirish lozim.
Topshiriqlar 1. Yangi papka yarating va shu papkaga kompyuterdagi matnli fayllardan bir guruhini kШ‘chirib Ш‘tkazing. 2. Papkangizdagi fayllarning umumiy siР‘imini aniqlang, ularni dastlab oddiy usulda, keyin parol qШ‘yib arxivlang. 3. Arxivning siР‘imini aniqlang va uni fayllarning dastlabki siР‘imi bilan taqqoslang. 4. Arxivlarni oching va fayllarning oldingi xolatlarini tiklang. 5. АТЧНШаs (TШЭКХ) CШЦЦКЧНОr ЧТ вЮФХКsС.FКвХ вКrКЭТsС, ЮЧРК ЦК’ХЮЦШЭ yozish va diskka yozish amallarini bajaring. 6. Fayl mazmunini kШ‘rish. 7. Faylni nusxalash, bir nechta faylni bir vaqtda nusxalash. 8. Faylni qayta nomlash, faylni Ш‘chirish, katalog yaratish, katalokka kirish va undan chiqish, katalogni Ш‘chirish amallarini bajaring. 9. O‘ng yoki chap darchaga disk mundarijasini chiqarish. 10. Darchalar bilan ishlash, ular Ш‘rnini almashtirish, chap yoki Ш‘ng darchani olib tashlash, bir darchadan boshqa darchaga Ш‘tish. 11. Diskdan faylni tez qidirib topish. 12. Fayllar guruhini tashkil etilgan sanasi, hajmi, alifbo bШ‘yicha nomi bilan saralash va hokazo.
4-AMALIY MASHG‘ULOT MAVZU: MATEMATIK IFODALARNI PASKAL TILIDA YOZILISHI. CHIZIQLI, TARMOQLANUVCHI VA TAKRORLANUVCHI ALGORITMLARGA DOIR DASTURLAR TUZISH Amaliy mashР‘ulotning maqsadi:Talabalarda Paskal dasturlash tilida muhiti bilan ishlashni kШ‘nikmalarni hosil qilish va rivojlantirish. Nazariya bo‘вТМСК qТsqКМСК mК’lumot Paskal dasturlash tilida algebraik ifodalararifmetik amallar yordamida boР‘langan Ш‘zgarmaslar, Ш‘zgaravchilar va funksiyalardan tashkil topadi. Algebraik ifodalar bir satrda yoгТХКНТ, вК’ЧТ sКЭrНКЧ pКsЭРК ЭЮsСТrТЛ вШФТ вЮqШrТРК kШ‘tarib yozish mumkin emas. Masalan, 5a2b ifoda Paskalda:  5*sqr(a)*b yoki 5*a*a*b kabi, ab2 ifoda a*(sqr(b)) yoki a*b*b kabi yoziladi. Ifodalarni yozishda amallarni bajarish tartibini kШ‘rsatishuchun faqat oddiy qavslar qШ‘llaniladi. Qavs ichidagi amallarni bajarish chapdan Ш‘ngga qarab, matematikada qabul qilingan tartibni saqlangan holda ketma- ket amalga oshiriladi:  funksiyalar qiymatlari hisoblanadi;
174
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
 kШ‘paytirish yoki boyish amali bajariladi;  qШ‘shish yoki ayirish amali bajariladi. Masalan, arifmetik ifodani Paskaldagi yozilishi (a+b)/ckabi bШ‘lib, uni СТsШЛХКsСНК НКsЭХКЛ qКЯs ТМСТНКРТ КЦКХ, вК’ЧТ a+b bajariladi, sШ‘ngra natija ga bШ‘linadi. Amallar bajarilish tartibi ham qavslar yordamida 2-misol. R va H‘гРКrЮЯМСТХКrЧТЧР ЦК’ХЮЦ qТвЦКЭХКrТНК ТПШНКЧТЧР qiymati hisoblansin:
Bu ifoda Paskalda Pi*sqr(r)*h/3 kabi yoziladi.
Turbo Paskal 7.0 dasturlash tilini muhiti bilan tanishish
Turbo Paskal 7.0 dasturlash tilining yorliР‘i. Bu yorliq orqali dasturni ishga tushirishimiz mumkin. Dastur ishga tushgandan sШ‘ng oynada quyidagi kШ‘rinish hosil bШ‘ladi 1. Turbo Pascal 7.0 dasturlash tilining sarlavha sarti va oynani masalalar paneliga tushirish, oynani kattalashtirish va yopish tugmachalarining kШ‘rinishi.
2. Turbo Pascal 7.0 dasturlash tilining menyu satri va undagi bandlar.
3. Turbo Pascal 7.0 dasturlash tilining ish maydoni. Ish maydonda joylashgan kursorni joylashish Ш‘rnini (satri va ustunini) kШ‘satib turuvchi sanagich, ish maydoni yuqori sartida joylashgan “NШЧКЦО00.pКs” ЧШЦХТ sКЭr. BЮ sКЭr ПШвНКХКЧЮЯМСТ ЭШЦШЧТНКЧ НКsЭЮr ФТrТЭТХРКЧНК va ushbu dasturni kompyuter doimiy xotirasiga shu nom bilan yoki bosha nom bilan saqlaganda saqlangan nom shu satrda paydo bШ‘ladi. 4. Turbo Pascal 7.0 dasturlash tilining funktsional tugmachalari va ularning vazifalari.
TЮrЛШ PКsМКХ 7.0 НКsЭЮrХКsС ЭТХТ ЦОЧвЮ sКЭrТНКРТ “FТХО” ЦОЧвЮsТ ЯК ЮЧТЧР bandilari. TЮrЛШ PКsМКХ НКsЭЮrХКsС ЭТХТЧТЧР “FТХО” ЦОЧвЮsТ ЯК ЮЧТЧР ЛКЧНХКr bajaradigan vazifalar “FТХО” ЦОЧвЮsТЧТЧР “NОа” ЛКЧНТРК ЛШrТЛ, ДEЧЭОrЖ вШФТ sТМСqШЧМСКЧТЧР МСКp tugmasini bir marta bosilsa, dastur kiritish uchun yangi oyna ochiladi va u qЮвТНКРТ “NONAME00.PAS” ЧШЦРК ЯК ФОЧРКвЭЦКРК ОРК ЛШ‘ladi. “FТХО” ЦОЧвЮsТЧТЧР “OpОЧ” ДF3Ж ЛКЧНТРК ЛШrТЛ, ДEЧЭОrЖ вШki sichqonchaning chap tugmasini bir marta bosilsa, quyidagi muloqat oynasi ish maydoni markazida paydo bШ‘ladi:
175
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Bu band orqali foydalanuvchi tomonidan tuzilgan va kompyuterning doimiy xotirasiga saqlab quyilgan fayllarni ochish mumkin. Yuqoridagi oynada Paskal dasturlash tilida yaratilgan fayllarni kШ‘rТЛ ЭЮrТЛsТг. MЮХШqКЭ ШвЧКsТ “OpОЧ К FТХО” deb nomlangan va unda quyidagilar mavjud: Name(Nomi) va uning ostida ochilish kerak bШ‘lgan fayl nomi yoziluvchi satr; Files(Fayllar) va uning ostida kompyuter doimiy xotirasida mavjud bШ‘lgan .pas kengaytmali fayllarning nomilari va kengaytmalari ustun ФШ‘rТЧТsСНК ФОЭЦК- ket berilgan Dasturda boshqaruvni ma'lum shart asosida u yoki bu tarmoqqa uzatish shartli Ш‘tish opratori yordamida amalga oshiriladi. Shartli Ш‘tish opratori ikki xil kШ‘rinishda ishlatilishi mumkin: to‘liq va qisqa. Shartli Ш‘tish opratorining tШ‘liq kШ‘rinishi: IF THEN S1 ELSE S2; Bu rda IF (agar), THEN (u holda) va ELSE (aks holda) dgan xizmatchi sШ‘zlar, S1 va S2 ixtiyoriy opratorlar. Opratordagi mantiqiy ifoda boshqaruvni uzatish shartini blgilaydi. Opratorning ishlash tartibi quyidagicha: Agar kltirilgan mantiqiy ifoda TRUE (rost) qiymatni qabul qilsa, ya'ni qШ‘yilgan shart bajarilsa, THEN - xizmatchi sШ‘zidan kyingi oprator bajariladi, aks holda ELSE xizmatchi sШ‘zdan kyingi oprator bajariladi. Mantiqiy ifodalarda munosabat amallari, mantiqiy amallar ishlatilishi mumkin. Masalan, A>5, A=B, X<1.5 va h.k. Shartlar oddiy va murakkab bШ‘lishi mumkin. Agar mantiqiy ifodada bitta munosabat amali brilgan bШ‘ХsК, «ШННТв sСКrЭ» ЧТ ТПШНКХКвНТ. Kattaliklar orasidagi shartlar HAM, YOKI, EMAS (Paskal tilida AND, OR, NOT) mantiq amallari blgilari orqali boР‘lanuvchi bir ncha munosabatlardan iborat bШ‘ХsК „ЦЮrКФФКЛ sСКrЭХКr" db ataladi. Masalan, Matmatik yozilishi Algoritmik tilda yozilishi 1) 2<=X< 5 (X>=2) AND(X< 5) AND amalining natijasi uning ikkala argumnti ham rost bШ‘lsa rost bШ‘ladi. 176
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
OR amalining natijasi rost bШ‘lishi uchun argumntlardan birining rost bШ‘lishi tarli. NOT amalining natijasi argumntning inkor qiymatiga tng, ya'ni argumnt rost bШ‘lsa - natija yolР‘on, argumnt yolР‘on bШ‘lsa - natija rost bШ‘ladi. Masalan: (4 < 5) AND (5 < 100) - mantiqiy ifoda TRUE (rost), (SIN(X) > 1) AND (5 DIV 2=0) ifoda FALSE (yolР‘on) qiymatga tng. Shuni ta'kidlab Ш‘tish krakki, agar mantiqiy ifodalar, biz yuqorida aytganimizdk, mantiqiy amallar yordamida (AND, OR, NOT) murakkab kШ‘rinishga ega bШ‘lsa, ular qavslarga olib yoziladi. Shartli Ш‘tish opratorining ishlatilishini misollarda kШ‘rib chiqamiz. 1) IF x>0 THEN y:=SQRT(x) ELSE z:= sqr(x); Opratorning bajarilishi natijasida x>0 bШ‘lsa, u holda y:= sqrt(x) opratori, aks holda z:= sqr(x) opratori bajariladi. Ayrim algoritmlarda ba'zan shunday xol uchrashi mumkinki, bunda hisoblash jarayonida ayrim amallar ba'zi bir shartlar bajarilgandagina hisoblanadi, КФs СШХНК, СМС qКЧНКв КЦКХ ЛКУКrТХЦКвНТ. BЮ СШХНК sСКrЭХТ Ш‘tish opratorini qisqa kШ‘rinishda ifodalash mumkin. IF THEN ; Misol: IF X<1 THEN Y:=sqr(X); Shartli Ш‘tishda oprator Ш‘rnida, Ш‘z navbatida, yana shartli Ш‘tish opratorining tШ‘la va qisqa kШ‘rinishlari ishlatilishi mumkin. Masalan: 1) IF Bl THEN IF B2 THEN A; Bu rda B1,B2 - mantiqiy ifoda, A - oprator. Bu opratorning bajarilishi natijasida B1 mantiqiy ifoda tkshiriladi, agar TRUE qiymat qabul qilsa, B2 mantiqiy ifoda tkshiriladi, u ham rost bШ‘lsa (TRUE), A oprator bajariladi. Agar B1 yoki B2 mantiqiy ifodalar yolР‘on bШ‘lsa (FALSE), shartli Ш‘tish opratoridan kyingi oprator bajariladi. Agar shartli Ш‘tish opratorida THEN yoki ELSE dan kyin bir ncha oprator guruhi bajarilsa, ular tarkibiy oprator kШ‘rinishida yozilishi krak, ya'ni opratorlar qavsi - BEGIN va END lar orasida yoziladi.
Topshiriqlar
1. 3xy2, a2-b2, (a+b)2 ifodalarni paskal dasturlash tilida yozing. 2. Ushbu , , matematik ifodalarni paskal dasturlash tilida yozing. 3. Paskalda yozilgan ifodalarni algebraik yozuv kШ‘rinishiga Ш‘giring: a) a*( Sqr(x)+1); b) e/(r1+r2) c) pi*h*(sqr(r1) + sqr(r2)+ r1*r2)/3; 4. Turbo paskal muhitini yuklang.
177
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
5. Uchburchakning perimetrini topish dastur tuzing 6. Ikki sonning kattasini topish dasturini tuzing 7. Sonning ishorasini aniqlovchi dastur tuzing 8. AРКr sШЧ ЦКЧПТв ЛШ‘ХsК ЮЧТЧР ФЮЛТЧi hisoblovchi dastur tuzing.
5- AMALIY ISH. MAVZU: MASSIVLAR VA SATRIY KATTALIKLAR BILAN ISHLASH. PASCALNING GRAFIK IMKONIYATI. TASVIRLI MATNLAR BILAN ISHLASH MAQSAD: MК’rЮгКНК ШХТЧРКЧ ЛТХТЦХКrЧТ ЦЮsЭКбФКЦХКsС, НКsЭЮrХКsС ФШ’ЧТФЦКХКrТЧТ sСКФХХКЧЭТrТsС, вОМСТЦХКrЧТЧР ЭЮrХТ ЯКrТКЧЭХКrТЧТ КЧТqХКsС. Case ШpОrКЭШrТЧТ qШ’ХХКв ШХТsСЧТ Ш’rrРКЧТsС. TOPSHIRIQLAR: BОrТХРКЧ ЯКrТКЧЭХКrРК ФШ’rК НКsЭЮrХКr ЭЮгТsС ЯК ЮХКrЧТ Turbo-Pascal dasturlash muhitida bajarish hamda himoyalash. NAГARIВ MA’LUMOT: CКsО ШpОrКЭШrТ sСКrЭХТ Ш’ЭТsС ШpОrКЭШrТ ЯК sСКrЭsТг Ш’ЭТsС ШpОrКЭШrТНКЧ ПКrqХТ rКЯТsСНК 3 ЯК ЮЧНКЧ ШrЭТq sСКrЭХКr ЛТХКЧ ТsСХКsСНК УЮНК qulay operator hisoblanadi.
1-masala. Hafta ФЮЧТ ЭКrЭТЛ ЧШЦОrТРК ЦШs СШХНК „IsС ФЮЧТ“ вШФТ „DКЦ ШХТsС ФЮЧТ“ бКЛКrТЧТ ЛОrЮЯМСТ НКsЭЮr ЭЮгТЧР.
Case kun of 1..5:аrТЭОХЧ(‘IsС ФЮЧТ’); 6,7:аrТЭОХЧ(‘DКЦ ШХТsС ФЮТЧ’) else аrТЭОХЧ(‚KТrТЭТsС СКЭШsТ’); end;
Ushbu dasturda kun identifikatori qabul qilgan qiymatga mos ravishda ekranga natija chiqadi. Ushbu holda kun faqatgina 1 dan 7 gacha sonlarni qabul qТХКНТ, КФs СШХНК НКsЭЮr “KТrТЭТsС СКЭШsТ” бКЛКrТЧТ ОФrКЧРК МСТqКrКНТ. UsСЛЮ ЦКsКХКЧТ ЭШ’ХТq НКsЭЮrТ ЦКЭЧТЧТ ФШ’rТЛ МСТqКЦТг.
Program hafta; Var kun:integer; begin аrТЭО(‚HКПЭК ФЮЧТ ЭКrЭТЛ ЧШЦОrТЧТ ФТrТЭТЧР:’); readln(kun); Case kun of 1..5:аrТЭОХЧ(‘IsС ФЮЧТ.’); 6,7:аrТЭОХЧ(‘DКЦ ШХТsС ФЮЧТ.’) else аrТЭОХЧ(‘KТrТЭТsС СКЭШsТ.’); 178
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
end; readln; end.
Ushbu dasturni ishlash jarayoni quyidagicha (foydalanuvchi tomonidan kiritilgan son qalin shrift bilan belgilangan ): Hafta kuni tartib nomerini kiriting:6 Dam olish kuni.
2. O’qЮЯМСТХКrРК qЮвТНКРТ ЦКsКХКХКrЧТ НКsЭЮrТЧТ ЭЮгТЛ, ЧКЭТУКХКr ШХТsС ЭКФХТП etiladi. 1. Xisoblang  ,0 Рr  2  x  2 bo'lsa y=   ,4 aks holda 2. Xisoblang 2  4  ,5 КРКr  2 bo'lsa  y=  41  2 aks holda. x  4x  5 3. Xisoblang  ,0 Рar  0 bo'lsa  y= x,agar0  x  1 bo'lsa  4 x ,aks holda. 4. Xisoblang 0, КРКr  0 bo'lsa  2 y= x  x, agar0  x  1 bo'lsa  4 2 x  sin(x 1), aks holda.
3. Amaliy ish himoyasi. SСКrЭТ ШХНТЧНКЧ ЛОrТХЮМСТ qКвЭКrХТsС ШpОrКЭШrТ ФШ’rТЧТsС: WHILE B DO S; Bu yerda B- mantiqi ifoda, S-ixtiyoriy ifoda. BЮ ШpОrКЭШrНК: B ЦКЧЭТqТв ТПШНК вШХР’ШЧ qТвЦКЭ qКЛЮХ qТХРЮЧРК qКНКr S ТбЭТвШrТв ТПШНКЧТ ЛКУКrТХТsСТ ЭК’ЦТЧХКЧКНТ. Sharti keyin beriluvchi qaytarilish operatori korinishi: REPEAT S UNTIL B; Bu yerda B- mantiqi ifoda, S-ixtiyoriy ifoda. Bu operaatorda: B-mantiqiy ifoda rost qitmat qabul qilgunga qadar S ТбЭТвШrТв ТПШНКЧТ ЛКУКrТХТsСТ ЭК’ЦТЧХКЧКНТ. PКrКЦОЭrХТ qКвЭКrТХТsС ШpОrКЭШrТ ФШ’rТЧТsСТ: 1. For i:=n1 to n2 do 2. For i:=n2 downto n1 do Be yerda: i – qaytarilish operatori, n1- parametrnning quyi chegarasi, n2- pКrКЦОЭrЧТЧР вЮqШrТ МСОРКrКsТ. Ч1<Ч2 ЮСЮЧ ЛЮ ШpОrКЭШr Ш’rТЧХТ СТsШЛХКЧКНТ.
179
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
KОrКФХТ НКsЭЮrТв ЯК ЦОЭШНТФ qШ’ХХКЧЦК: KШЦpвЮЭОr, TЮrЛШ-Pascal uhiti, tarqatma materiallar. Labaratoriya ishini bajarish tartibi. O’qЮЯМСТХКr ШqТЭТЮЯМСТ rКСЛКrХТРТНК ЧКгКrТв ЦК’ХЮЦШЭХКr ЯК ЦКЯгЮ yuzasidan yaratilgan dastur bilan tanishtiriladi (10-15 daq). 1-masala. 1 НКЧ 10 РКМСК ЛШ’ХРКЧ ЭШq sШЧХКrЧТ вТР’ТЧНТsТЧТ ЭШpТsС НКsЭЮrТ ЭЮгТХsТЧ. Ushbu masala uchun algoritm va dastur tuzamiz;
Program m_1; Const n=10; Var i,S:integer; begin аrТЭО(‘1 НКЧ 10 РКСК ЛШ’’ХРКЧ sШЧХКrЧТ вТР’’ТЧНТsТ:’); Boshlash S:=0; i:=1; i=1,s=0 while i<=n do begin S:=S+i; + - i:=i+2; i<=10 S end; writeln(S); readln; s=s+i Tamom end. i=i+1
O’qЮЯМСТХКrРК qЮвТНКРТ ЦКsКХКХКrЧТ НКsЭЮrТЧТ ЭЮгТЛ, ЧКЭТУКХКr ШХТsС ЭКФХТП etiladi.
1. N sШЧТРКМСК ЛШ’ХРКЧ juft sШЧХКrЧТ вТР’ТЧНТsТЧТ ЭШpТsС НКsЭЮrТ ЭЮгТХsТЧ. 2. M va N sonlarini EKUB ni toping. 3. Shaxar aholisi soni yiliga 1/40 ga oshadi. Necha yilda shaxar aholisining soni 3 martta oshadi. 4. 15x+20y+30z=270 tenglamani x, y, z qiymatlarini topish dasturini tuzing. 5. NКЭЮrКХ sШЧХКr ЛОrТХРКЧ. BЮ sШЧХКrТЧТЧР вТР’ТНТsТ ЭШq sШЧ ЛШ’ХКНТЦТ.
180
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
6. A va B (A0) butun sonlari berilgan. 1 A A1  A2 ...  An ifodani hisoblash dasturini tuzing. N (N>0) butun son berilgan 2 + 1/(2!) + 1/(3!) + ... + 1/(N!) ifodani hisoblash dasturini tuzing. 8. A va B (A
3. Amaliy ish himoyasi.
MКssТЯ Ш’гТНК ЛТr бТХ ЭТpНКРТ qТвЦКЭХКrЧТ sКqХШЯМСТ ФКЭЭКХТФ бТsШЛХКЧКНТ. Massiv bilan ishlash uchun quyidagilarni amalga oshirish kerak: MКssТЯ Ш’гРКrЮЯМСТХКr вШФТ ШгРКrЦКsХКr ЛШ’ХТЦТНК О’ХШЧ qТХТЧТsСТ ФОrКФ; Massivni kiritish, chiqarish, elementlari bilan ishlash uchun qaytarilish ШpОrКЭШrХКrТНКЧ ПШвНКХКЧТsС ФОrКФ ЛШ’ХКНТ. ( аСТХО, rОpОКЭ. ПШr). AРКr НКsЭЮrНК ЦКssТЯ ТsСЭТrШФ ОЭsК ЮЧТ qЮвТНКРТМСК О’ХШЧ qТХТЧКНТ:
var massТvИnomТ:arraвДbosСlanР’ТcС ТdОФs..oбТrРТ ТndОФs] oП qТвmatlar turТ;
BЮ вОrНК ЦКssТЯИЧШЦТ ЮМСЮЧ pКsМКХ ЭТХТ qШЧЮЧТвКЭТ ЛШ’вТМСК ТбЭТвШrТв identifikator tanlanadi, Array-ЦКssТЯЧТ О’ХШЧ qТХЮЯМСТ sШ’г, BШsСХКЧР’ТМС ЯК ШбТrРТ indekslar – butun sonlar ЛШ’ХТsСТ sСКrЭ. MТsШХ ЮМСЮЧ вКЧЯКr ШвТНКРТ ЭОЦpОrКЭЮrКЧТ Ш’гТНК sКqХШМСТ ЦКssТЯЧТ О’ХШЧ qТХТsС ЮМСЮЧ:
var Yanvar:array[1..31] of real;
BЮ СШХНК ЛТг ЛШ’sС ЦКssТЯ О’ХШЧ qТХНТФ. MКsКХКЧТ СКХ qТХТsС НКЯШЦТНК ЛЮ ЦКssТЧТ ЭШ’ХНТrТsС, qТвЦКЭХКrТ ЮsЭТНК КЦКХХКr ЛКУКrТsС ФОrКФ ЛШ’ХКНТ, ЛЮЧТЧР ЮМСЮЧ ЦКssТЯЧТЧР СКr ЛТr ОХОЦОЧЭТРК ЦЮrШУККЭ qТХТsС ФОrКФ ЛШ’ХКНТ. QЮвТНК ЦКssТЯЧТ ЭШ’ХНТrТsС ФШ’rsКЭТХРКЧ:
For i:=1 to 31 do Begin WrТtО(I,‘-ОlОmОntnТ ФТrТtТnР:’); Readln(a[i]); End;
181
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
1-masala. Foydalanuvchi tomonidan kiritilgan son massivda necha marta qatnashishini aniqash dasturi tuzilsin. (Massivda biror sonni qidirish).
Program m_1; Const N=7; var a:array[1..n] of integer; s,q,i:integer; begin аrТtОln(n,’ ta butun sonnТ ФТrТtТnР: ’); for i:=1 to n do begin аrТtО(I,‘-son:’); readln(a[i]); end; аrТtО(‘QТdТrТlaвotРn sonnТ ФТrТtТnР:’); readln(q); s:=0; for i:=1 to n do if a[i]=q then s:=s+1; ТП s<>0 tСОn аrТtОln(q,’ sonТ ’, s,’ marta qatnasСdТ’ ) ОlsО аrТtОln(‘Bundaв ОlОmОnt massТvda mavУud Оmas’); readln; end.
2.O’qЮЯМСТХКrРК qЮвТНКРТ ЦКsКХКХКrЧТ НКsЭЮrТЧТ ЭЮгТЛ, ЧКЭТУКХКr ШХТsС ЭКФХТП etiladi. 1. MКssТЯЧТЧР Ш’rЭКМСК КrТПЦОЭТРТЧТ КЧТqХКsС НКsЭЮrТ ЭЮгТХsТЧ. 2. MКssТЯ ОХОЦОЧЭХКrТЧТ Ш’sТsС ЭКrЭТЛТНК sКrКХКsС НКsЭЮrТЧТ ЭЮгТЧР. 3. Massiv elementlari ichidan eng kattasini topish dasturi tusilsin. 4. MКssТЯ ОХОЦОЧЭХКrТ Ш’sТsС ЭКrЭТЛТНК УШвХКsСРКЧТЧТ КЧТqХКsС НКsЭЮrТ ЭЮгТХsТЧ. 5. N ЭК ОХОЦОЧЭХТ ЦКssТЯ ЛОrТХРКЧ. EЧР ФКЭЭК ЯК ОЧР ФТМСТФ ОХОЦОЧЭХКr Ш’rЧТЧТ almashtirish dasturini tuzing. 6. N ta elementdan iborat massiv elementlarini teskari tartibda chop etuvchiu dasturni tuzing. 7. N ta elementdan iborat massiv elementlarinining faqat toq sonlarini chop euvchi dastur tuzing. 8. КД1..10Ж ЦКssТЯЧТ ЭКsШНТПТв бШХНК 0 ЯК 1 sШЧХКrТ ЛТХКЧ ЭШ’ХНТrТЧР ЯК 0 ЧТ 1 soniga, 1 ni 0 soniga almashtiruvchi dastur tuzing. 9. SСЮЧНКв ЦКssТЯ ЭЮгТЧРФТ, ЮЧНК НКsЭХКЛФТ 100 ЭК 13 ЯК 17 РК ЛШ’ХТЧКНТРКЧ sonlar joylashsin.
182
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
10. xy+x+y=1000 tenlamaning barcha ildizlarini topish dasturini tuzing. 3. Amaliy ish himoyasi.
IФФТ Ш’ХМСШЯХТ ЦКssТЯ ЛТХКЧ ТsСХКsС ЮМСЮЧ ТФФТЭК Ш’ХМСКЦ ЛТХКЧ ТsСХКsСРК ЭШ’Р’rТ ФОХКНТ, sКЭr ЧШЦОrТ ЯК ЮsЭЮЧ ЧШЦОrТ. MТsШХ ЮМСЮЧ ЛОsСТЧМСТ sКЭr, вОЭЭТЧМСТ ЮsЭЮЧНК 8 sШЧТ ШвХКsРКЧ ЛШ’ХsК, «pКsМКХ» ЭТХТНК qЮввТНКРТМСК ФШ’rТЧТsСРК ОРК ЛШ’ХКНТ: A[5,7]:=8 «pascal» tТlТda ТФФТ o’lcСovlТ massТv quвТdaРТcСa О’lon qТlТnadТ: Var massiv_nomi:array [Birinchi_satr_nomeri.. Oxirgi_satr_nomeri, Birinchi_ustun_nomeri.. Oxirgi_ustun_nomeri] of massiv_elememtlari_tipi; KompвutОr o’г СotТrasТda 9 ta satr, 9 ta ustundan Тborat Уadvalda butun solarnТ saqlovcСТ bo’sС massТvnТ О’lon qТlТsС ucСun: Var a:array[1..9,1..9] of integer; 1-masala.
program M_1; const n=9; var a:array[1..9,1..9] of integer; i,j:integer; begin for i:=1 to n do {Jadvalni to'ldirish} for j:=1 to n do a[i,j]:=i+j; for i:=1 to n do begin for j:=1 to n do write(a[i,j],'|'); {i-sartni ekranga chiqarish} writeln; {Yangi satrdan boshlash} end; readln; end.
2.O’qЮЯМСТХКrРК qЮвТНКРТ ЦКsКХКХКrЧТ НКsЭЮrТЧТ ЭЮгТЛ, ЧКЭТУКХКr ШХТsh taklif etiladi. 1. IФФТ Ш’ХМСШЯХТ ЦКssТЯЧТЧР НТКРШЧКХ УШвХКsСРКЧ ОХОЦОЧЭХКrТ вТР’ТЧНТsТЧТ topis dasturi tuzilsin. 2. IФФТ Ш’ХМСШЯХТ ЦКssТЧТЧР Ш’rЭК КrТЦОЭТРТЧТ СТsШЛХКsС НКsЭЮrТ ЭЮгТХsТЧ.
183
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
3. IФФТ Ш’ХМСШХТ ЦКssТЯНК ОХОЦОЧЭХКr вТР’ТЧНТsТЧТ ЭШpТsС. 4. IФФТ Ш’ХМСШЯХТ ЦКssТЯЧТЧР ОЧР ФТМСТФ ОХОЦОЧЭТЧТ ЯК УШвХКsСРКЧ Ш’rЧТЧТ topish dasturi tuzilsin. 5. A(Ц,Ч) ЦКssТЯЧТЧР ОХОЦОЧЭХКrТ вТР’ТЧНТsТ ОЧР ФКЭЭК ЯК ОЧР ФТМСТФ ЛШ’ХРКЧ sКЭrХКrТЧТ ЭШpЮЯМСТ НКsЭЮr ЭЮгТЧР. 6. A(5,5) massivning eng katta elementi indeksini topish dasturini tuzing. 7. A(Ц,Ч) ЦКssТЯЧТЧР 3 РК ЛШ’ХТЧКНТРКЧ sШЧХКrТ вТР’ТЧНТsТЧТ ЭШpТsС dasturini tuzing. 8. Pifagor jadvalini chop etuvchi dastur tuzing. 9. M kvadrat massivining bosh dioganalida joylashgan elementlar Ш’rЭКМСК КrТПЦОЭТРТЧТ ЭШpsС НКsЮrТЧТ ЭЮгТЧР. 10. 5*10 kvadrat massiv berilgan. Faqat musbat elementlrdan tashkil ЭШpРКЧ sКЭrЧТ МСШp ОЭЮЯМСТ НКsЭЮrЧТ ЭЮгТЧР. AРКr ЛЮЧНКв sКЭr ЛШ’ХЦКsК 0 ni chop etsin. Amaliy ish himoyasi.
6-AMALIY MASHG‘ULOT MAVZU: MATNLI HUJJATLARNI YARATISH, FORMATLASH VA TAHRIRLASH. ELEKTRON HUJJATLARDA GRAFIK VA FORMULA OB’EKTLARIDAN FOВDALANISH. MUNDARIJALAR, KOLONTITULLAR, KO‘CHIRMALAR VA GIPERBOG‘LANISHLARNI SHAKLLANTIRISH. HUJJAT XUSUSIYATINI VA SAHIFALARI PARAMETRLARINI SOZLASH. ELEKTRON HUJJATLARDA AXBOROT XAVFSIZLIGI.
Amaliy mashР‘ulotning maqsadi:talabalarga Wordda matn yaratish, jadvallar bilan ishlash, sahifa parametrlarini sozlash formatlashni avtomatlashtirish usullarini Ш‘rgatish.
NAZARIY QISM: Hujjatlarnitayyorlashdamatnmuharrirlaridanfoydalaniladi. Bundaymatnmuharrirlariga Windows opratsiontizimidastandartholatdamavjudBloknot, WordPAD dasturlariniaytishmumkin. Bloknotdasturi .txt formatda, WordPAD dasturiesa .rtf formatlaridasaqlaydi. UЧНКЧЭКsСqКrТqКЭШrЦКЭЧЦЮСКrrТrХКrТЦКЯУЮНФТЮХКrКsШsКЧЭЮrХТФШ’rТЧТsСНКРТСЮУУКЭХКrЭ КввШrХКsСЮМСЮЧЦШ’ХУКХХКЧРКЧЛШ’ХТЛЮХКrЧТФШЦpвЮЭrРККХШСТНКШ’rЧКЭТsСЭКХКЛqТХТЧКНТ . Anashundaydasturlardanbiri Microsoft Office paktitarkibigakiruvchi Microsoft
184
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Word dasturidir. Budasturmatnlarni .doc, .rtf, docx kabiformatlardasaqlaydi. Microsoft Office paktningbirqanchavrsiyalarimavjud: I/CHsanasi Nomi / vrsiyasi 30 avgust, 1992 Office 3.0 17 yanvar, 1994 Office 4.0 30 avgust, 1995 Office 95 30 dkabr, 1996 Office 97 27 yanvar, 1999 Office 2000 31 may, 2001 Office XP 30 yanvar, 2007 Office 2007 12 may, 2010 Office 2010 29 yanvar, 2013 Office 2013
Microsoft Office — ofisilovalariningmashhurpakЭТЛШ’ХТЛ, Microsoft korporatsiyasitomonidanishlabchiqilgan. Bupaktningtarkibigaturli ТХСЮУУКЭХКrЛТХКЧТsСХКsСЮМСЮЧЦШ’ХУКХХКЧРКЧНКsЭЮrТвЯШsТЭКХКrФТrКНТ. Bundayhujjatlarga: matnlar, elktronjadvallar, ЦК’ХЮЦШЭХКrЛКгКsТ, taqdimotlarvaboshqalarkiradi. BundayhujjatlarnihosilqilishuchunWord, Excel, Outlook, PowerPoint, Access, InfoPath, Communicator, Publisher, Visio, Project, SharePoint Designer, Picture Manager, Diagnosticskabidasturlardanfoydalaniladi.
185
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Microsoft Word НКsЭЮrТЭЮrХТФШ’rТЧТsСНКРТЯКШ’ХМСКЦНКРТСЮУУКЭХКrЭКввШrХКsСЮМСЮЧЦШ’ХУКХХКЧРКЧ. HujjatlarnitayyorlasСНКЦКЭЧНКЧЭКsСqКrТЭЮrХТТЧПШrЦКЭsТШЧШЛ’ФЭХКrЧТqШ’вТsСТЦФШЧТ yatihammavjud. BЮЧНКвШЛ’ktlarga: matn, rasm, kartinka, jadval, avtofigura, diagramma, SmartARTvaboshqalarkiradi. Bundayimkoniyatlardanfoydalanibstandarthujjatlardantashqariturlibuklitlar, otkritkalar, taklifnomalar, ЭКsСrТПqШР’ШгХКrТЯКЛШsСqКХКrЭКввШrХКsСЦЮЦФТЧ. Dasturasosiymnyuqatori:Fayl, Glavnaya, Vstavka, Razmtkastranits, Sslki, Rasslki, Rtsnzirovani, Vid, Nadstroyki. Avvalgivrsiyalardanfarqli PDF-fayllarniochishvamazmuninitahrirlash, rasmlarvachizmalarnitkislashbirmunchaosonlashdi.Dasturplanshtlardaishlashuch unhamqulayholgakltirilgan. Undantashqari, hamkorlikdaishlashfunktsiyalarihamyashilangan. Microsoft Worddasturioynasielmntlarikuyidagilardaniborat: - Sarlavhasatri - BoshmЧyusatri 186
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
- UskunalarpaЧllari - CHizР’ichlar - Ishmaydoni (hujjat) - Gorizontalvavrtikalprokrutka - Holat qatori Dasturningformatlashimkoniyatlarijuda ham ФЧgvafoydalanuvchi uchun juda ham qulay holatga Фltirilgan. Formatlashga quyidagiamallar kiradi:  MКЭЧЧТsСrТПЭТЧТШ’гРКrЭТrТsС;  MКЭЧЧТЮХМСКЦТЧТШ’гРКrЭТrТsС;  MКЭЧЧТrКЧРТЧТШ’гРКrЭТrТsС;  Matnniqalinlashtirish;  Matnniegiltirish;  Matnniostigachizish;  Matnnichap, Ш’ЧР, Ш’rЭКЯКТФФТМСtinitkislash;  AЛгКЭsХКrТЧТЭШ’Р’ТrХКsС;  vaboshqalar. YuqoridagiamallarformatlanishikrКФЛШ’ХРКЧЦКЭЧqТsЦТЛlgilab (matnnibХРТХКsСЮМСЮЧsТМСqШЧМСКФШ’rsКЭФТМСТФraklimatnfragmntiboshigaolibkli nib, sichqonchachaptugmasibosilganichamatnfragmntiningoirigachaolibklinadi, matnningblgilanganqismiqorarangichigaolinadi) olingandankyin, tgishlibuyruqbriladi. Dasturdabuyruqbrishninghamunivrsalusullarimavjud. Ularkuyidagilar:  mnyu katoridan mos buyruqni brish orqali;  uskunalar panlidan mos buyruq tugmasini bosish orqali;  mos tugmalar kombinatsiyasini bosish orqali; Masalan, biror hujjatni ochish uchun mnyu katoridan Fayl > Otkrt ЛЮвrЮР’ТЧТ Лrish, standart uskunalar panlidan Otkrt tugmasini bosish yoki klaviaturadan Ctrl+O tugmalar kombinatsiyasini bosish tng kuchli hisoblanadi. Dasturning tahrirlash imkoniyatlariga kuyidagilar kiradi:
187
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
 matnniblgilash;  sТЦЯШХвШФТЦКЭЧЧТШ’МСТrТsС;  matndannushaolish;  matnniqirqibolish;  ЦКЭЧЧТЛШsСqКУШвРКФШ’МСТrТsС;  matnnialmashtirish;  vaboshqalar. DКsЭЮrНКСЮУУКЭЭКввШrХКsСНКЦКЭЧЛТХКЧТsСХКsСНКЧЭКsСФКrТЛТrФКЧМСКШЛ’ktlarq Ш’вТsСЦЮЦФТЧ. Ularquyidagilar:  rasm;  kartinka;  jadval;  diagramma;  avtofigura;  vaboshqalar. HЮУУКЭЧТПШrЦКЭХКsСЛЮЮЧТЧРЭКsСqТФШ’rТЧТsСТЧТШ’гРКrЭТrТsСНТr. WORD hujjatniformatlashningbshtaturlidarajasimavjud: · simvollardarajasida (РКrЧТЭЮrКЧТШ’гРКrЭТrТsС, sСrТПЭШ’ХМСКЦТЯКrКЧРТ, sШ’гНКРТСКrПХКrШrКsТНКРТТЧЭrval, animatsiyalarvaboshqalar) · abzatslardarajasida (tkislash; МСКpНКЧЯКШ’ЧРНКЧУШвqШХНТrТsС; qatorlarorasidagiintrval); · btdarajasida (btparamtrlari, orintatsiya, ramka, kolontitullar) · ЛШ’ХТЦХКrНКrКУКsТНК (ЛШ’ХТЦХКrЧТsСКФХХКЧЭТrТsС, ЦКЭЧЧТФШХШЧФКХКrРКЛШ’ХТsС); · hujjatdarajasida (btlarganomrqШ’вТsС, mundarijavaboshqalar). Abzats– matnningfragmЧЭТЛШ’ХТЛ, chopetiladigansimvolyokimatnfragmntibilantugab, Enter klavishasinibosishbilanchgaralanadi.Asosiymatn oshiyasi, sarlavalar, ЦЮЧНКrТУКХКrrШ’вКЭХКrЯКЛШsСqКХКrКЛгКЭsХКrРКФТrКНТ.
188
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
SimvollarniformatlashuchunSHrift (Format / SHrift) muloqotoynasiyokikomand napanliinstrumntovFormatirovaniyauskunalarpanlidagibuвrЮqХКrqШ’ХХКЧТХКНТ. Stillar SЭТХХКrСЮУУКЭЧТЭКsСqТФШ’rТЧТsСТЧТЭЮгКЭТsСЮМСЮЧЦШ’ХУКХХКЧРКЧ. Stil – ЛЮПШrЦКЭХКsСЛЮвrЮqХКrЭШ’pХКЦТЛШ’ХТЛ, ФШ’pЦКrЭКqШ’ХХКsСРКqЮХКвЛШ’ХТsСТЮМСЮЧЮЦЮЦТвЧШЦШsЭТНКsКqХКЧКНТ. StillaryordamidamatnniformatlashmatnningharbirelmntinialoСТНКqШ’ХНКПШrЦКЭХК РКЧНКЧФШ’rКУЮНКЭzamalgaoshadi. ВA’ЧТsЭТХЧТЧРЛТrЛЮвrЮР’ТЦКЭЧЧТЧРЛТrЧchtaguruhparamtrlariniavtomatikformatlas himkoninibradi. Stillarninguchtaasosiyturlarimavjud: · simvolstilisimvollarniformatlashparamtrlaridantarkibtopadi. Ulargashrift, Ш’ХМСКЦ, ostigachizish, holativaintrvallarkiradi. · Abzatsstillari oshiyalarniformatlashparamtrlaridantarkibtopib, ulargaqatorlarorasidagiintrvallar, oshiyalar, tkislashlar, holatlarkiradi. SHuningdkabzatslarstillaristillarvasimvollarniformatlashparamtrlaridantarkibtopi shimumkin. Word НКsЭЮrТНКqШ’ХХКЧТХКНТРКЧКФsКrТвКЭsЭТХХКrКЛгКЭsХКrЧТЧРsЭТХХКrТСТsШЛХКЧКНТ. · jadvallarstillarijadvalniformatlashparamtrlaridantarkibtopadi. YANGI PЕDAGOGIK TЕХNOLOGIYALAR • "VЕNN diagraasi"
UТФФТвШФТЮЧНКЧШrЭТqФКЭЭКШ’ХМСКЦНКРТШ’гКrШФsishuvchiaylanalarasosidatuzi ladi. Aylanalarorasidayozuvuchun tarlijoyqolishikrak. BЮНТКРrКЦЦККsШsКЧР’ШвКХКrЧТФШЧЭrКsЭХКsС (bir-biridanajratish) ЮМСЮЧqШ’ХХКЧТХКНТЯКЭКqqШsХКЧКвШЭРКЧШЛ’ktlarga osumumiyvaindividual ЮsЮsТвКЭХКrТЧТФШ’rsКЭТЛЛradi.
189
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
1-ШЛ’kt 2-ШЛ’kt
1-ob’еktig 2-ob’еktig individual individual хususiyatlari хususiyatlari
3-rasm. Vnndiagrammasi
KШ‘ЧТФЦК: АШrН НКsЭЮrТ ШвЧКsТЧТ sШгХКsС, ЦКЭЧХКrЧТ вШгТsС ЯК ПКвХ ФШ‘rТЧТsСТНК sКqХКsС, sСrТПЭХКr ФШ‘rТЧТsСТЧТ Ш‘гРКrЭТrТsС ЯК ЦКЭЧ МСОРКrКХКrТЧТ ПШrЦКЭХКsС amallarini bajara oladilar. Malaka: Word matn muharririda fayllarni qayta ishlay oladilar.
1-topshiriq 1. “PЮsФ” ЭЮРЦКsТ ЛШsТХКНТ, ШМСТХРКЧ ЦОЧвЮНКЧ “VsО prШРrКЦЦq” (вШФТ Programmq) bandi tanlanadi. Yana menyu ochiladi, undan Microsoft Office va keyingi menyudan- Microsoft Word bandlari tanlanadi. (Buni keyinchalik qisqacha Pusk-Vse programmq- Microsoft Office - Microsoft Word deb ЛОrКЦТг.). BЮЧНК ОФrКЧРК вШгТsС ЮМСЮЧ qШР‘Шг ЛОrТХКНТ. 2. Menyudan “Vid” bandini tanlang. 3. Ochilgan menyudan “Panel instrumentov” bandini tanlang. 4. Keyingi menyudan “Standartnaya” ЛКЧНТЧТ ЭКЧХКЧР.BЮЧНК ОФrКЧНКРТ “MОЧвЮ” qatoridan keyingi КsЛШЛХКr pКЧОХТ Ш‘МСКНТ. 5. Yana 2-3 qКНКЦХКrЧТ qКвЭКrТЧР. EФrКЧНКРТ Ш‘МСРКЧ qКЭШr вКЧК УШвТРК qКвЭКНТ. 6. Menyudan Vid-Lineyka bandlarini tanlang. Bunda ekrandagi gorizontal lineyka Ш‘МСКНТ. 7. 6 bandni yana qaytaring. Lineyka joyiga qaytadi. 8. 5-6 qatorli matnni tering. Albatta matnning sarlavhasini ham yozing. 9. MОЧвЮНКЧ «FКвХ» - «SШбrКЧТЭ ФКФ» bandlarini tanlang. 10. EФrКЧРК ШМСТХРКЧ «SШбrКЧОЧТвО НШФЮЦОЧЭК» ШвЧКsТЧТЧР «IЦвК ПКвХК» (Fayl nomi) bШ‘limiga klaviatura orqali Ш‘г ТsЦТЧРТгЧТ ЭОrТЧР ЯК ШвЧКНКРТ “SШбrКЧТЭ” tugmasini bosing. 11. MОЧвЮНКЧ «FКвХ» - «Vxod» ЛКЧНТЧТ ЭКЧХКЧР вШФТ sКrХКЯСКХКr qКЭШrТЧТЧР Ш‘ЧР tomonida joylashgan x tugmasini bosish orqali matn muharriri ishini tugating. 2-topshiriq 1. Pusk - Vse programm- Microsoft Office - Microsoft Word banlarini tanlab Word dasturini ishga tushiring. 190
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
2. MОЧвЮНКЧ «FКвХ» -«OЭФrЭ» ЛКЧНХКrТЧТ ЭКЧХКsКЧРТг ЯК ОФrКЧРК “OЭФrЭТвО ПКвХК” ЦЮХШqШЭ ШвЧКsТ МСКqКНТ. 3. OвЧКНКРТ rШ‘вбКЭНКЧ ШМСТХТsСТ ФОrКФ ЛШ‘ХРКЧ ПКвХ ЮsЭТНК sТМСqШЧМСК ЭЮРЦКsТЧТ ЛТr ЦКrЭК ЛШsТЧР ЯК ШвЧК qЮвТНКРТ “OЭФrЭ” Эugmasini bosing. Ekranga fayl ochiladi. 4. Matn kursorini sarlavhaning birinchi simvoli oldiga olib kelib sichqonchaning chap tugmasini bosib turgan holda sarlavhaning oxirgi simvoligacha tortiladi va qШ‘вТЛ вЮЛШrТХКНТ. BЮЧНК ЦКЭЧ qШpК rКЧРРК ЛШ‘вКХКНТ, вК’Чi belgilanadi.
5. 1-sСruПtlar o‘lcСamu, 2-mo‘qroq sСrТПt, 3 -matnning ikki tomonini tekuslash tugmasi
6. Sichqoncha kursorini asboblar panelining J tugmachasiga olib kelib, chap tugmasi bir marta bosiladi.(1rasm 2 raqamli tugma) 7. Sichqoncha kursorini varaqning belgilanmagan yeriga olib kelib, yana bir marta bosiladi (bunda belgilash bekor qilinadi) 8. MОЧвЮНКЧ «PrКЯФК» - «VНОХТЭ ЯsО» . (BЮЭЮЧ ЦКЭЧ ЛОХРТХКЧКНТ) 9. Asboblar panelidagi ikki tomonni tekislash tugmasini bosing.( 1rasm 3 raqamli tugma) 10. Matnning bir qatorini belgilang. 11. MКЭЧНКЧ ЧЮsбК ШХТЧР. BЮЧТЧР ЛТr ЧОМСЭК ЮsЮХХКrТЧТ qШ‘ХХКЧР.
3-topshiriq 1. Matn kursorini yangi abzatsga keltirish. Buning uchun  (Enter) tugmasini bosish kerak. 2. Matnning nusxasini qШ‘yish. Buning ham bir nechta usuli bor a) menyudan "Pravka" - "Vstavit" yoki b) "Standart" asboblar panelidan papka va qШР‘Шг rasmli tugmachani bosish bilan amalga oshiriladi.(2 rasm, 2 raqamli tugma).Bu tugmani 3 marta bosing. 3. Birinchi qatordagi yozuv Ш‘lchamini 14 va rangini qizil rangga bШ‘yang. Buninguchun birinchi qatorni belgilang (15 punkt). 1 - rasmda kШ‘rsatilgan 1 raqamli tugmani sichqonchaning chap tugmasi bilan bosib, ochilgan rШ‘yxatdan 14 sonini tanlang va enter tugmasini bosing. Bunda shriftlarning kattaroq bШ‘lganini kШ‘rasiz. Shriftlarning rangini Ш‘zgartirish uchun "Rasm chizish" asboblar panelidagi Arasmli tugmacha yonidagi uchburchakni bosing( 3 rasm, 1 raqamli tugmacha) va kerakli rangni sichqoncha kursorini olib borib tanglang va chap tugmasini bosing. Rang Ш‘zgartirishning ikkinchi usuli: MОЧвЮНКЧ«FШrЦКЭ» - «SСrТПЭ» - «SЯОЭ» ЛКЧНХКrТ ЭКЧХКЧКНТ. 4. Belgilashni bekor qiling.. 5. Shu tarzda qolgan qatorlardagi yozuvlar Ш‘lchamlarini 24, 36, 48 va ranginikШ‘k, yashil va binafshaga Ш‘zgartiring.
191
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
4-topshiriq Quydagi matematik formulani WORD matn muxaririda tayyorlang. 1. sos2ά+sТn2 ά=1 2. ax2+bx+c=0 3. 4x3+5x+c=0 4. yx3 +9x2+ 8=0 x52 5. tР ά+ sТn ά+ 8 9x 2 3 6. y=x + 9 x 5-topshiriq.Matematik formulalarni kiritish. 1. Yangi hujjat yarating.Muharrirning oddiy ish tartibida matn terish. 2. Formulalar muharririni ishga tushiring. 3. Formulalar muharriri menyusidan foydalanib berilgan formulalarni kiriting. 4. KТrТЭКвШЭРКЧ ПШrЦЮХКХКr Ш’ХМСКЦТЧТ ЦКЭЧРК Ш’rЧКЭТХРКЧ rКsЦ ФКЛТ Ш’гРКrЭТrТЧРЧ. 5. Topshiriqni papkangizda topshiriq3 nomi bilan saqlang. b    xvxu dx     xvxu  2 a sin i 1 sin(i  i) 1 Ax1  By1  C  ,  .   sin  n sin(   ) n A2  B 2  2 1 1 1 2 0 0 1  2 1 1 X   ; P  0 2 0. 1 1  2 1     0 0 2 1 1 1  2 Topshiriqlar: 1. MS WORD ni ishga tushiring. 2. MКЭТЧХТ ПКвХ ЭКsСФТХ ОЭТЧР.(ArТгК, ЦК’ХЮЦШЭЧШЦК, rОПОrКЭ ЯК б.г) 3. Abzatsni formatlash uchun klavishlar kombinatsiyasi bilan ishlash imkoniyatlari bilan tanishing. 4. Matnni piktogrammalardan foydalanib tahrirlang, xotiraga saqlang. 5. Jadval tuzuvchi vositalar bilan tanishing. 6. Jadvallar ustida quyidagi amallarni bajaring: a) satr va ustun qШ‘yish; b) satr va ustun olib tashlash; c) kataklarni birlashtirish; d) kataklarni parchalash; e) katak ichida matn holatini Ш‘zgartirish. 7. GЮrЮС ЭКХКЛКХКrТ СКqТНК ЦК’ХЮЦШЭ ЯК НКrs УКНЯКХТ nomli fayl yarating. 8. Tayyor bШ‘lgan fayllarni xotiraga saqlang va chop eting. 9. SКСТПК ПШЧТЧТ Ш‘гРКrЭТrТЧР, АШrНЧТЧР РrКПТФ ТЦФШЧТвКЭХКrТНКЧ ПШвНКХКЧТЧР. 10. TКввШr ЛШ‘ХРКЧ СЮУУКЭЧТ МСШp ОЭТsС КЦКХТЧТ ЛКУКrТЧР.
192
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
7-AMALIY MASHG‘ULOT MAVZU: ELEKTRON JADVAL MUHARRIRLARI, MA’LUMOTLARNI KIRITISH VA TAHRIRLASH. ELEKTRON JADVALLARDA GRAFIK OB’EKTLARDAN,FUNKSIВALAR VA FORMULALAR FOYDALANISH. Amaliy mashР‘ulotning maqsadi:Excelda elektron jadvallar tashkil etish va formulalar bilan ishlashni hamda matematik funksiya va diagrammalar qШ‘yishni Ш‘rgatish Topshiriqlar 1. Elektron jadval deganda nimani tushunasiz, Elektron jadvallarning qanday turlarini bilasiz? 2. Excel dasturida yangi hujjat yaratishi, ochish, saqlash, yopish, boshqa nom bilan saqlash qanday amalga oshiriladi? 3. Elektron jadval kataklari ramkalarini qanday Ш‘rnatish, Ш‘chirish, birlashtirish, parchalash, Ш‘lchamini Ш‘zgartirish, mumkin? 4. Excel dasturida hujjatlarni bosmaga chiqarish qanday amalga oshiriladi? 5. Excel dasturida hujjatning barcha sahifalarini bosmaga chiqarish qanday amalga oshiriladi? 6. Excel dasturida elektron jadvalga diagramma qШ‘shish qanday amalga oshiriladi? 7. Excel dasturida hujjatga fayldan rasmlarni qШ‘yish, skanerdan rasmlarini qШ‘вТsС, КЯЭШПТРЮrКХКr, АШrНArЭ ШЛ’ОФЭХКrТЧТ qanday qШ‘yiladi? 8. Excel hujjatlari fayllarning kengaytmasi qanday sШ‘zdan tashkil topgan? Ishning maqsadi: a) talabalarda Microsoft Excel elektron jadvali haqida tushuncha hosil qilish. b) talabalarda Microsoft Excel elektron jadvaliНКЦК’ХЮЦШЭХКr ФТrТЭТsС, ular bilan ishlash va ularni saqlash ФШ‘ЧТФЦКsini hosil qilish. MКsКlКnТnР qo‘вТlТsСТ: a)brilgan 1-topshiriq savollariga javob bering. b)brilgan 2-topshiriqni har bir talaba alohida va amalda bajarsin. 1-topshiriqlar:
1.Microsoft Excel elektron jadvaliga kirish ketma-ketligi? 2.Microsoft Excel elektron jadvali вКМСОвФКХКrТ СКqТНК ЦК’ХЮЦШЭ? 3. JКНЯКХЧТЧР ЮsЭЮЧ ФОЧРХТРТ ЯК sКЭr ЛКХКЧНХТРТЧТ Ш‘гРКrЭТrТsС usuli? 4. Yacheyka menyusidagi «…» bilan ishlash? 5. Excelda varaqlar va varaqlar menyusi bilan ishlash? 6. Microsoft Excelmenyusi «» ЛШ‘ХТЦТ ЛТХКЧ ЭКЧТsСТsС? 7. Microsoft Excelmenyusi «» ЛШ‘ХТЦТ ЛТХКЧ ЭКЧТsСТsС? 8. Microsoft Excelmenyusi «» ЛШ‘ХТЦТ ЛТХКЧ ЭКЧТsСТsС? 9.Microsoft Excel elektron jadvaliНК вШгТХРКЧ ЦК’ХЮЦotlarni saqlash tartibi? 10. Microsoft Excel elektron jadvalidan chiqish usullari? 2-topshiriqlar: 1. BОrТХРКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ Microsoft Excel elektron jadvaliga kiriting.
193
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
8-AMALIY MASHG‘ULOT MAVZU:ELEKTRON JADVALLARDA MA’LUMOTLARNI SARALASH VA FILTRLASH. GRAFIK VA DIAGRAMMALARNI SHAKLLANTIRISH VA ULARNI BEZASH. ELEKTRON JADVALLARDA AXBOROTLARNI HIMOYALASH
Ishning maqsadi: a) talabalarda Microsoft Excel elektron jadvalida formula va funksiyalar ЛТХКЧ ТsСХКsС ФШ‘ЧТФЦКsТЧТ СШsТХ qТХТsС. b) talabalarda Microsoft Excel elektron jadvalida hisob ishlarini bajarish СКЦНК НТКРrКЦЦКХКr вКrКЭТsС ФШ‘ЧТФЦКsТЧТ СШsТХ qТХТsС.
MКsКlКnТnР qo‘вТlТsСТ: a) brilgan 1-topshiriq savollariga javob bering. b) brilgan 2-topshiriqni har bir talaba alohida va amalda bajarsin.
1-topshiriqlar:
1. Excelda yacheykaga formula kiritish tartibi? 2. Excelda matematik funksiyalardan foydalanish? 3. Excelda mantiqiy funksiyalardan foydalanish? 4. EбМОХНК ЛОrТХРКЧ НТКpКгШЧНКРТ sШЧХКrЧТЧР вТР‘ТЧНТsТ ЯК ФШ‘pКвЭЦКsТЧТ hisoblash? 5. ExceХНК ЛОrТХРКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКr КsШsТНК РrКПТФХКr ЯК НТКРrКЦЦКХКr вКrКЭТsС?
2-topshiriqlar:
1. BОrТХРКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКr КsШsТНК ПШrЦЮХКХКrНКЧ ПШвНКХКЧТЛ УКНЯКХХКr yarating. 2. BОrТХРКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКr КsШsТНК ПЮЧФsТвКХКrНКЧ ПШвНКХКЧТЛ УКНЯКХХКr yarating. 3. Berilgan ЦК’ХЮЦШЭХКr КsШsТНК НТКРrКЦЦКХКr вКrКЭТЧР.
9-AMALIY MASHG‘ULOT MAVZU: TAQDIMOTLAR YARATISH VA ULARNI BOSHQARISH. SLAВDLAR USTIDA AMALLAR(O‘ГGARTIRISH, ВANGI SLAВDLAR QO‘SHISH, BEKITISH VA KO‘RSATISH). TAQDIMOT SLAВDLARIDA OB’EKTLARDAN FOВDALANISH (RASM, DIAGRAMMA, JADVAL, TOVUSH VA VIDEOKLIP). ANIMASIYA EFFEKTLARI. TAQDIMOT NAMOYISHINI BOSHQARISH Amaliв mashР’ulotiНan kutilaвotРan natijalar:Tinglovchilar slaydlar yaratishni bajara oladilar. Amaliв mashР’ulotini bajarРanlariНa tinРlovchilar quвiНaРi BKMlarga ega bo’laНilar:
194
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
BТХТЦ: SХКвН, sХКвНЧТЧР ЭЮrХТ ФШ’rТЧТsСХКrТ СКqТНК ЭЮsСКЧМСКРК ОРК ЛШ’ХКНТХКr. KШ’ЧТФЦК: SХКвНХКrРК rКsЦ ЯК ЛШsСqК ШвЮвОФЭХКrЧТ qШ’вТsС КЦКХХКrТЧТ ЛКУКrК oladilar. MКХКФК: TКqНТЦШЭЧТ ФШ’rРКгЦКХТ qТХТsСНК rКsЦ, НТКРrКЦЦК ОХОЦОЧЭХКrТНКЧ foydalana oladilar. 1-topshiriq 1. Pusk - VsО prШРrКЦЦ - Microsoft Office - Microsoft Office PowerPoint bandlarini tanlang va dasturni oching. 2. Ekrandagi «ГКРШХШЯШФ sХКвНК» sШ’гТ ЮsЭТНК sТМСqШЧМСК ЭЮРЦКsТЧТ ЛТr ЦКrЭК ЛШsТЧР. BЮЧНК «ГКРШХШЯШФ sХКвНК» sШ’гТ ОФrКЧНКЧ Ш’МСТЛ ЦКЭЧ ФЮrsШrТ pКвНШ ЛШ’ХКНТ. Z. Sarlavhani klaviatura orqali kiriting. 4. KОвТЧРТ sХКвНЧТ ШМСТsС ЮМСЮЧ ЦОЧвЮНКЧ «VsЭКЯФК» - «SШгНКЭ sХКвН» ЛКЧНХКrТЧТ ЭКЧХКЧР. KОвТЧРТ sХКвНХКrЧТЧР ФШ’rТЧТsСТЧТ Ш’гРКrЭТrТsС ЦЮЦФТЧ. BТrТЧМСТ sХКвНЧТЧР ФШ’rТЧТsСТ ПКqКЭ sКrХКЯСК ФШ’rТЧТsСТНК ОНТ. 5. 4-ЛКЧН ЭШ’Р’rТ ЛКУКrТХsК, ОФrКЧЧТЧР Ш’ЧР ЭШЦШЧТНК «RКгЦОЭФК sХКвНК» oynachasi ochiladi. Agar bunday oyna ochilmasa, menyudan Format- Razmetka slayda bandlari tanlanadi.
«DrЮРТвО ЦКФОЭ» ЛШ’ХТЦТНКРТ rasmi ustida sichqonchaning chap tugmasini bir marta bosing. Bu slaydga sarlavha matn va rasm kiritish mumkin. 6. Sarlavha va matn oldingi slayddagidek kiritiladi. Rasm kiritish uchun «VsЭКЯФК ФКrЭТЧФТ» ЛОХРТsТ ЮsЭТНК sТМСqШЧМСКЧТЧР МСКp ЭЮРЦКsТЧТ ТФФТ ЦКrЭК bosing. 7. EФrКЧНК ШМСТХРКЧ «VЛОrТЭО rТsЮЧШФ» ШвЧКМСКsТНКЧ ТsЭКРКЧ rКsЦЧТ ЭКЧХКЧР va shu rasm ustida sichqonchaning chap tugmasini ikki marta bosing . 8. Shu tarzda yana bir nechta slaydlar tayyorlashingiz mumkin. 9. BКrМСК sХКвНХКr ЭКввШr ЛШ’ХРКЧНКЧ ФОвТЧ ПКвХЧТ бШЭТrКРК sКqХКЛ qШ’вТЧР (БШЭТrКРК sКqХКsС бЮННТ АШrН НКsЭЮrТНКРТНОФ, 2 КЦКХТв ЦКsСР’ЮХШti 9- 10 bandlar). 2-topshiriq 1. Tarjimai holingiz ifodalangan yangi matnli slayd yarating. 2. Hafta kunlari aks ettirilgan jadval shaklidagi avtorazmetkani tanlang va yangi slayd yarating. 3. SХКвН sСКЛХШЧХКrТ ТМСТНКЧ rКsЦ qШ‘вТsС ТЦФШЧТвКЭТ ЛШ‘ХРКЧ КЯЭШrКгЦОЭФКЧТ tanlang va hozirgi faslni ifodalovchi slayd yarating. 4. Diagrammali slayd yarating. 3- topshiriq 1. TКввШrХКЧРКЧ sХКвНХКrЧТ qКвЭКНКЧ ФШ’rТЛ МСТqТsС ЮМСЮЧ ФХКЯТКЭЮrКНКРТ PКРО Up, Page Down tugmalarini bosing. 2. BЮ sХКвНХКrРК ПШЧ (rКЧР) ЛОrТsС ЮМСЮЧ ЦОЧвЮНКЧ «FШrЦКЭ»-«OПШrЦХОЧТвО sХКвНК» ЛКЧНХКrТЧТ ЭКЧХКЧР. 195
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
3. EФrКЧЧТЧР Ш’ЧР ЭШЦШЧТНК ШМСТХРКЧ «DТгКвЧ sХКвНК» ШвЧКsТЧТЧР «DШsЭЮpЧ НХвК ТspШХгШЯКЧТвК» ЛШ’ХТЦТНКЧ ТsЭКХРКЧ sХКвН ЮsЭТРК sТМСqШЧМСК kursorini ШХТЛ ФОХТЧР. SХКвНЧТЧР Ш’ЧР ЭШЦШЧТНКРТ ХТЧОвФК ЛОХРТsТ ЮsЭТНК sichqonchaning chap tugmasini bosing. 4. OМСТХРКЧ ЦОЧвЮНКЧ «PrТЦОЧТЭ Ф ЯdelennЦ sХКвНКЦ» ЛКЧНТЧТ ЭКЧХКЧР. 5. Qolgan slaydlarga ham shu tarzda fon tanlang. 6. Slayddagi yozuvlarni hapakatga keltirish uchun yana birinchi slaydga qayting. 7. Sarlavha ustida sichqonchaning chap tugmasini bir marta bosing 8. «DТгКвЧ sХКвНК» ШвЧКsТЧТЧР «ОППОФЭ КЧТЦКsТТ» sШ’zlariustida yana sichqonchaning chap tugmasini bosing. 9. «PrТЦОЧТЭ Ф ЯНОХОЧЧЦ sХКвНКЦ» ШвЧКsТНКРТ rШ’вбКЭНКЧ ТsЭКХРКЧ ЛКЧНЧТ tanlang va sichqoncha chap tugmasini bosing. 10. Oyna qЮвТНКРТ «PrТЦОЧТЭ Ф ШЛrКгsЮ» ЭЮРЦКsТЧТ ЛШsТЧР 1- topshiriq 1. Kursorni birinchi slaydga olib keling 2. Menyudan Pokaz slaydov-Smena slayda bandlarini tanlang. 3. «PrТЦОЧТЭ Ф Яdelennm sХКвНКЦ» ШвЧКМСКsТНКЧ ТsЭКlganbandni tanlang 4. «IгЦОЧТЭ pОrОбШН» ЛШ’ХТЦТНКРТ «ГЯЮФ» ШвЧКМСКsТЧТЧР Ш’ngtomonidagi tugmani bosib, rШ’yxatni oching. Xohlagan ovoznitanlang. 5. «SЦОЧК sХКвНШЯ» ЛШ’limida slaydlar almashinish vaqtini Ш’zgartirish mumkin. AРКr «pШ sСОХМСФЮ» ШвЧКМСКsТРК ЛОХРТ qШ’ysangiz slaydlarni faqat sichqonchaning chap tugmasini bosib almashtirish mumkin bШ’ladi. Agar «КЯЭШЦКЭТМСОsФТ pШsХО» ШвЧКМСКsТРК ham belgi qШ’ysangiz, shu sШ’z quyidagi oynachaga sekundlar sonini kiritsangiz slaydlar avtomatik ravishda shuncha sekunddan keyin almashinadi. 6. Baqt va ovozlarni ЭШ’Р’rilaganingizdan sШ’ng, oyna qЮвТНКРТ «PrТЦОЧТЭ Фo vsemslaydam» sШ’zlari ustida sichqonchaning chap tugmasini bosasiz. 2- topshiriq 1. Kursorni kerakli slaydga olib kelasiz. 2. Pokaz slaydov-Zvukozapis... bandlarini tanlaysiz. Ekranga kuyidagi oyna chikadi:
3. Bu oynada OK tugmasi bosiladi. Ekranga kuyidagi oyna chikadi.
4. BЮ ШвЧКНК “TОФЮsСОРШ sХКвНК” ЭЮРЦКsТ ЛШsТХКНТ. JШrТв sХКвН ЭШ’ХТq ОФrКЧ ЛШ’ХТЛ ochiladi. 5. NКЮsСЧТФ ЦТФrШПШЧТ вШrНКЦТНК ФОrКФХТ sШ’гХКrЧТ вШгТЛ ФХКЯТКЭЮrКНКЧ EsМ 196
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua tugmasi bosiladi. Keyingi chiqqan oynadan Soxranit tugmasi bosiladi:
6. TКqНТЦШЭЧТ ЭШ’ХТq ОФrКЧНК ФШ’rТsС ЮМСЮЧ ЦОЧвЮНКЧ «PШФКг sХКвНШЯ-Nachat pШФКг» ЛКЧНХКrТЧТ ЭКЧХКЧР вШФТ ФХКЯТКturadan F5 tugmasini bosing.
Topshiriqlar 1. MS Power Point dasturining imkoniyatlari va kamchiliklari haqida ЦК’ХЮЦШЭ ЛОrТЧР. 2. Power Pointda dasturining ish oynasi menyu, uskunalar paneli va uning bШ‘limlariga izoh bering. 3. Taqdimotlarga fon, rasm, matn qШ‘llash amallarini bajaring va izoh bering. 4. Slaydlarga jadval, sxema diagrammalar ustida amallar bajarish qanday amalga oshiriladi? 5. TКqНТЦШЭРК КЧТЦКЭsТвК ЛОrТsС ЭЮrХКrТЧТ КЧТqХКЧР ЯК ЛКЭКПsТХ ЦК’ХЮЦШЭ bering. 6. Slaydlar almashinuvi parametrlarini sozlash usullari qanday bajariladi? 7. Taqdimotlarga ovoz va videolavhalar qШ‘yish qanday amalga oshiriladi. 8. Power Point dasturida yaratilgan fayl xotiraga saqlanganda qanday kengaytmalar oladi?
10-AMALIY MASHG‘ULOT MAVZU: COREL DRAW GRAFIK PROSESSORINING ASOSIY IMKONIYATLARI. COREL DRAW DASTURI USKUNALAR PANELI BILAN TANISHISH. COREL DRAW DASTURIDA TASVIRLAR YARATISH TEXNOLOGIYALARI.
Amaliy mashР‘ulotning maqsadi:Talabalarda dasturning ishchi muxiti: asosiy menyu, instrumentlar paneli, ranglar palitrasi, sahifalar hisoblagichi, hujjat oynasi, chop etish sohasi, instrumentlar paneliga doir tuchunchalarni hosil qilish. Forma-ШЛ`ОФЭХКr sСКФХТЧТ Ш’гРКrЭrТsС ЮМСЮЧ ТsСХКЭТХКНТ
Ixtiyoriy chizilgan shaklni tahrirlashda, burchaklarini silliqlashda − (FШrЦК) uskunasidan foydalaniladi. CHizilgan shaklga tegishli xossalar panelidan ЦЮrКФФКЛ ЭКСrТrХКsС ТsСХКrТЧТ ФШ’rТЛ МСТqКЦТг:
1. Ellips chizib, forma uskunasini faollashtiriladi va xossalar panelidan
tanlanadi va kursor ellipsning tugun nuqtalaridan biriga joylashtiriladi (1 – holat).
197
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
2. − ЛЮвrЮР`ТЧТ ЭКЧХКвЦТг, sОРЦОЧЭНК qШ’sСТЦМСК ЭЮРЮЧХКr СШsТХ ЛШ’ХКНТ. SichqoncСКЧТЧР МСКp ЭЮРЦКsТЧТ ЛШsТЛ, ФШ’rТЧРКЧ ЭЮРЮЧ ЧЮqЭКХКr ШrqКХТ ЭОРТsСХТ amallar bajaring. (2 – holat). 3. - uskunasi orqali ochilgan xossalar paneli
buyruqlaridan foydalanib keltirilgan natijaga erishing. (3 – holat). 4. PaneХНК ЦКЯУЮН ЛЮвrЮqХКrЧТ СКr ЛТrТЧТ КХШСТНК ЯКгТПКРК ОРК ЛШ’ХТЛ, ЮХКrНКЧ СКЦ yuqoridagi usullar yordamida foydalanib turli effektlarga erishish mumkin (4,5– holat).
1 2 3
4 5
1. Topshiriq. Ochiq konturni yopiq konturga aylantiring. UsХЮЛТв ФШ’sКЭЦК: IбЭТвШrТв ШМСТq ФШЧЭЮr МСТгТЧР ЯК ЮЧТ ЛОХРТХКЧЧР. БШssКХКr pКЧОХТНКЧ – buyrugìni tanlang. Natijada soha yopiq sohaga aylanadi. Yopiq cohaga rang berish mumkin. Chizilgan ochiq kontur Natija: yopiq kontur
2. Topshiriq. Yopiq konturlar yarating. Yopiq konturlar deb bosh va oxirgi tugun nuqtalari mos kelgan konturlarga aytiladi. “” ТЧsЭrЮЦОЧЭТ вШrНКЦТНК вШpТq ФШЧЭЮr МСТгТsС ЮsЮХХКrТ ЛТХКЧ ЭКЧТsСКЦТг:
1. BШ’sС УШв ЭКЧХКng va ushbu - “” ЮsФЮЧКsТЧТ ПКШХХКsСЭТring. 2. KШ’rsКЭТХРКЧ sСКФЧТ(A) МСТгing. 3. SТМСqШЧМСК ФШ’rsКЭРТМСТЧТ ЛШsС ЭЮРЮЧРК ШХТЛ ФОХТЧР Ю qКвТrТХРКЧ ФШ’rТЧТsСРК ФОХКНТ.
198
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
4. SТМСqШЧМСК МСКp ЭЮРЦКsТЧТ qШ’вТЛ вЮЛШrЦКРКЧ СШХНК Ш’ЧР ЭШЦШЧРК ЯК ШбТrРТ ЭЮРЮЧ sari harakatlantiring. 5. TЮРЦК qШ’вТЛ вЮЛШrТХКНТ, ЧКЭТУКНК вШpТq ФШЧЭЮr МСТгТХКНТ(rКsЦНКРi B-holat).
A) B)
Mustaqil ishlash uchun topshiriq uskunasi vazifasi , – (PОrШ) ЮsФЮЧКsТ “ОХОФЭrШЧ qКХКЦ” ЮsФЮЧКХКrТ бШssКХКrТЧТ Ш’rРКЧТЧР, ЭЮrХТ ФШЧЭЮrХКr МСТгТЧР.
Topshiriqlar: 1. CШrОХDrКа РrКПТФ ЦЮСКrrТrТЧТ НКsЭЮrТв ЭКЦТЧШЭТЧТ SСKХКrРК Ш‘rЧКЭТЧР. 2. CorelDraw grafik muharririning amaliy ilovalari bilan tanishing. 3. Launch CorelDRAW dasturini ishga tushiring va yangi oyna hosil qiling. 4. CorelDraw grafik muharririni interfeysini tasniflang. 5. CorelDraw dasturining instrumentlar panelidan uch ulchovli (Shape tool) figuralar yarating. 6. yoki F10 uskunasidan foydalanib, yaratilgan figuralarni ЛШ‘ХКФХКrРК ЛШ‘ХТЧР. 7. CorelDraw dasturida 2017-yil kalendarini yarating.
11-AMALIY MASHG‘ULOT MAVZU: MA’LUMOTLAR BAГALARI VA ULARNI BOSHQARISH TIZIMLARI MA’LUMOTLAR BAГASI ASOSIВ TUSHUNCHALARI.
199
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Amaliy mashР‘ulotning maqsadi:MS Access MOBT da ishlash imkoniyatlari bilan tanishish. Nazariy qism: HШгТrМСК ЛТг вКrКЭРКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТ ЛШ‘sh. Bazaga ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФТrТЭТsС ЮМСЮЧ qЮвТНКРТ КЦКХХКr ЛКУКrТХКНТ. AММОssНК ФТrТХРКЧНКЧ keyin bizda quyidagi Access oynasi paydo bШ‘ladi.
Biz oynaning ikkinchi bШ‘limida mavjud bШ‘ХРКЧ вКrКЭТХРКЧ MК’ХЮЦШЭХКr ЛК’гКsТЧТ ШМСКЦТг ЯК Ю ОrНК ЭКsСФТХ qТХТЧРКЧ ЦК’ХЮЦШЭ ШЦЛШrТЧТ ЛОХРТХКвЦТг ЯК OK tugmasini bosamiz.
QЮвТНКРТ ЦК’ХЮЦШЭ ШЦЛШrТ ШвЧКsТ ШМСТХКНТ:
Biz bu oynada Ш‘zimiz yaratgan jadvalni ochamiz. Sichqonchaning chap tugmasini ikki marta ketma-ket bosish bilan jadvalga kiramiz. 200
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
SШ‘rov ham Ш‘ziga xos atama bШ‘ХТЛ, ЦК’ХЮЦ ЭЮrНКРТ УКЦХКЧРКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКr tШ‘pХКЦТЧТ КФs ОЭЭТrКНТ ЯК Ю ЦК’ХЮЦШЭ ЛКгКsТРК qТХТЧРКЧ ЦЮrШУККЭ ЧКЭТУКsТНТr.UsСЛЮ jadvalga ЦК’ХЮЦШЭ ФТrРТгТsС ЮМСЮЧ ФШН sЭЮНОЧЭК НОРКЧ ЮsЭЮЧНК ЧШЦОr qШ‘yiladi. Ism sШ‘ralgan qatorda talabaning ismi yoziladi, sharifi sШ‘ralgan joyga sharifi yoziladi. Har bir ustun sarlavhasida kШ‘rsКЭТХРКЧ ЦК’ХЮЦШЭРК ЧТsЛКЭКЧ ЭШ‘ldiriladi. Javdaldagi sarlavha saЭrТНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКrРК ЧТsЛКЭКЧ ЮsЭЮЧХКr ЭШ‘ldiriladi. Yangi qatorga Ш‘tish uchun eng sШ‘ngi ustunga kursor keltirilib Enter bosilgandan sШ‘ng Ш‘ЭТХКНТ. MК’ХЮЦШЭХКr ФТrРТгТХРКЧНКЧ sШ‘ng uni xotiraga saqlash kerak. Buning uchun menyu satrining fayl menyusi bШ‘limlari orasidan bШ‘limi tanlanadi va xotiraga qoldiriladi.
Topshiriqlar. 1. MS Access ni ishga tushiring. 2. Muharrir oynasi va piktogrammalar bilan tanishing, ularning vazifalari va imkoniyatlarini aniqlang. 3. Menyu satri va uning bШ‘limlari bilan tanishing, ularning vazifalari va imkoniyatlarini aniqlang. 4. Accessda yangi fayl tashkil eting. 5. Tablitsa bandidan Konstruktor rejimi asosida jadval tasjkil eting. 6. ustuniga qШ‘yidagi rШ‘yxatni kiriting: familiya, ismi, sharifi, tuР‘ilgan yili, yashash manzili, telefon raqami 7. Hosil bШ‘ХРКЧ УКНЯКХЧТ РЮrЮС ЭКХКЛКХКrТ ЦК’ХЮЦШЭХКrТ ЛТХКЧ ЭШ‘ldiring. 8. Jadvallar ustasi yordamida jadval qanday yaratiladi? 9. «KШЧsЭrЮФЭШr» СШХКЭТНК УКНЯКХ вКrКЭТsС qКЧНКв КЦКХРК ШsСТrТХКНТ? 10. Surovlarning qanday turlarini bilasiz? 11. Tanlab olish surovi qanday yaratiladi? 12. O‘zgartirish surovlarining turlarini aytib bering.
201
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
LABORATORIYA ISHLARI TO‘PLAMI
202
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
LABORATORIВA ISHI №1 MAVZU: AБBOROT O‘LCHOV BIRLIKLARI. SANOQ SISTEMALARI VA ULAR USTIDA AMALLAR.
Ishning maqsadi: AбЛШrШЭЧТ Ш‘ХМСКsС ЛТrХТФХКrТ СКqТНК ЦК’ХЮЦШЭ ЛОrТsС. MКsКlКnТnР qo‘вТlТsСТ: ЛОrТХРКЧ ЭШpsСТrТqЧТ qШ‘вТХРКЧ rОУК КsШsТНК ЛКУКrТsС ЯК shu asosda hisobot tayyorlash Nazariy qism: BТгРК ЦК’ХЮЦФТ, kompyuter faqat sonli kШ‘rinishdagi ma'lumotlarni qayta ishlay oladi. Har qanday boshqa ma'lumotlarni(tasvir, tovush, harf, raqam, har xil tinish belgilari va h.z.) kompyuterda qayta ishlash uchun ularni sonli kШ‘rinishda tasvirlash kerak. Kompyuterda sanoq tizimi uchun ikkilik sanoq tizimi olingan. Shuning uchun har qanday ma'lumotni kompyuterda qayta ishlanadigan bШ‘lsa, uning ikkilik sanoq tizimida kШ‘rinishi bilan ish olib "bit" deb yuritiladi) olinadi. 8 ta "bit" ni bir bayt deb nomlangan. Bitta belgi bir baytda ifodalanadi. Hozirgi paytda kompyuterda ishlatiladigan belgilar soni 256 ta. Bularga 10 ta arab raqamlari, 26 ta lotin katta va kichik harflari, katta va kichik rus harflari, har xil arifmetik va tinish belgilari hamda mahsus belgilar kiradi. 1024 bayt= bir kilobayt (1K bayt); 1024 K bayt= bir megabayt (1M bayt); 1024 M bayt= bir gigobayt (1G bayt); 1024 G bayt= bir Terabayt (1T bayt) Bir xil kШ‘rinishda raqamlarni tasvirlash uchun ishlatiladigan raqamli belgilar va ularni yozish qoidalari sanoq tizimlar deb ataladi. Sanoq tizimlar pozitsion va nopozitsion qismlarga bШ‘linadi. Nopozitsion sanoq tizim deb, chegaralanmagan miqdordagi raqamlar majmuasiga aytiladi. Bunday tizimlarda raqamlarning raqamlarning joylashish Ш‘rni raqamning qiymatiga boР‘liq bШ‘lmaydi.nopozitsion tizimlar xayotda kam qШ‘llaniladi. Bunga misol qilib rim raqamlarini keltirish mumkin. Masalan: Unli raqamlar 1 5 10 50 100 500 1000 va x.z Rim raqamlar I V X L C D M va x.z. Misoldan kШ‘rinib turibdika, rim raqamlarini ifodalashda sonlarning joylashgan Ш‘rni ularning egallagan pozitsiyasiga boР‘liq emas. Masalan : XXX = 30 ni bildiradi. Bu yerda = 10, вК’ЧТ бКЦЦК pШгТЭsТвКНК xam -10 ga tengdir. Bunday sanoq tizimlarning kamchiligi shundaki, ular murakkab kШ‘rinishga ega bШ‘ladi va arifmetik amallarni bajarish ancha qiyinchilik tuР‘diradi. Shuning uchun shaxsiy EHM larda pozitsion kШ‘rinishli sanoq tizimlar qШ‘llaniladi. Pozitsion kШ‘rТЧТsСХТ sКЧШq ЭТгТЦТ НОЛ, ЦК’ХЮЦ qШТНКРК КsШsХКЧТЛ УШвХКsСРКЧ va cheklanga xolatdagi raqamlar majmuasiga aytiladi. Bunday kШ‘rinishli sanoq tizimlarga xar xil belgili natural sonlar misol bШ‘ladi (0,1,2,3,4,5,6,7,8,9,).
203
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Pozitsion kШ‘rinishli sanoq tizimlarda ixtiyoriy sonlarni tasvirlash uchun ishlatiladigan raqamlarga sanoq tizimning bazasi deyiladi. Misol: O‘nlik sanoq tizim uchun 10 soni shu tizimning bazasi hisoblanadi va x.z Xar qanday sonni Ш‘nlik sanoq tizimda qШ‘yidagicha tasvirlash mumkin: 2 N = 0 + a1*10+ a2*10 + ..., Bu erda : a0 – birlik sonlar, a1 – Ш‘nlik sonlar, a2 – yuzlik sonlar va x.z Bunday yozuv q asosli xar qanday sanoq tizimlar : 2 n N = a0 + a1q + a2q +... + anq (N>1) -2 -m N = a-1q + a-2q + ... a-mq ( O1): n 2 0 -1 -2 -m. N = anq +...+ a2q + a1q+ a0q + a-1q + a-2q + ...+ a-mq Shartli ravishda, qШ‘yidagi batartib joylashgan koeffisentlarning ketma- ketligini N orqali ifodalaymiz: N= an, an-1, ... a0 , a-1 , a-2 , ... ,a-m , Bu erda: vergul-sonlarni butun va kasr qismlarga ajratadi. QШ‘yidagi jadvalda ikkilik, sakkizlik, Ш‘nlik va Ш‘n oltilik sanoq tizimlarda sonlarning yozilishi keltirilgan. O‘nlik Ikkilik Sakkizl O‘n O‘nlik Ikkilik Sakki O‘n Q=10 Q=2 ik oltilik Q=10 Q=2 zlik oltilik Q=8 Q=18 Q=8 Q=16 0 0 0 0 8 1000 10 8 1 1 1 1 9 1001 11 9 2 10 2 2 10 1010 12 A 3 11 3 3 11 1011 13 B 4 100 4 4 12 1100 14 C 5 101 5 5 13 1101 15 D 6 110 6 6 14 1110 16 E 7 111 7 7 15 1111 17 F
Pozitsion kШ‘rinishli sanoq tizimning afzalligi shundaki, unda arifmetik amallarni bajarish ancha oson kechadi. Belgilar chegaralangan miqdorda har qanday yozuvlarni ifodalay oladi. EHM larda ikkilik sanoq tizimni qШ‘llash ancha qulay bШ‘lib, u elementlar bazasining ikkita (0 va 1) turР‘un xolatga ega bШ‘lishiga asoslangandir: Sonlarni bir sanoq tizimdan boshqasiga o‘tkazish tartibi. BЮ КЦКХХКr ЦК’ХЮЦ qШЧЮЧ- qoidalar asosida bajariladi. QШ‘yida shu qoidalarni kШ‘rib chiqamiz:
204
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
1) Butun sonlarni Ш‘nlik sanoq tizimidan boshqa sanoq tizimlarga Ш‘tkazish tartibi. Berilgan butun sonlarni boshqa sanoq tizimga Ш‘tkazish uchun uni ketma-ket Ш‘tilishi kerak bШ‘lgan tizimning asosiga bШ‘lish kerak va chiqqan natija va qoldiqlar tШ‘plamini batartib Ш‘ngdan chapga qarab ketma –ket yozish talab qilinadi. Masalan : (61)10 --- (?)2 (2877)10 --- (?)16 61 2 2877 16 - -16 179 16 60 30 2 127 -16 11 = B 1 -30 15 2 -112 19 0 - 14 7 2 157 -16 1 - 6 3 2 - 144 3 1 -2 1 13 = D 1
61(10) = 111101(2) 2877(10) = B3D(16) 2) O‘nlik sonlarning kasr qismini boshqa sanoq tizimga Ш‘tkazish uchun, uning kasr qismini q asosga kШ‘paytirish kifoya. KШ‘paytmaning butun qismi talab qilingan tizimning birinchi razryadi bilan ifodalanadi. SШ‘ngra, ifodaning kasr qismini yana q asosga kШ‘paytiriladi (bu yerda, kasrning butun qismi kШ‘paytirilmaydi). Yangi xosil bШ‘lgan kШ‘paytmaning butun qismi tizimning ikkinchi razryodi bШ‘ladi va x.z Bu jarayon talab qilingan aniqlikka qadar davom ettiriladi. Masalan : 0,316(10) --- N(16) --- N(2) 0.316 0,316 0,224 x 16 x 2 x 2 1896 0,632 0,448 + 316 x 2 x 2 5,056 1,264 0,896 x 16 x 2 x 2 336 0,528 1,792 + 56 x 2 x 2 0,896 1,056 1,584 x 16 x 2 x 2 5376 0,112 1,168 + 896 x 2 x 2 E= 14,336 0,224 0,336
0,316(10) = 0,50E(16) = 0,010100001110(2) 3) Aralash Ш‘nlik sonlarni boshqa sanoq tizimga Ш‘tkazishda butun sonlar aloxida va kasr sonlar aloxida Ш‘tkaziladi. Xar qanday sonlarni boshqa sanoq
205
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua tizimga Ш‘tkazgandan sШ‘ng, vergulning yШ‘nalishiga qarab sonlar tШ‘plami birgalikda yoziladi.ushbu qoidani qШ‘yidagi misolda kШ‘rib chiqamiz: 1) 25,1(10)---- N(8) 2) 20,5(10)----N(2) ) 25 8 ) 20¦ 2 -24 3 -20¦ 10¦ 2 1 0 10¦ 5! 2 0 -4¦ 2 ¦ 2 1 –2!1 0 ) 0,1 * 8 0,8 * 8 64 * 8 32 ) 0,5 * 8 * 2 16 10 * 8 * 2 48 0 * 8 64
25,1(10)=31,063146(8) 20,5(10)=10100,1(2) 4) O‘nlik sanoq tizimdagi sonlarni ikkilik –Ш‘nlik kodda yozish. Xar qanday Ш‘nlik sonnlarni 8 4 2 1 kodlarda ikkilik razryadlar orqali ifodalash mumkin: Masalan: 407,3(10)----N(2-10)
407,3(10) = 0100 0000 0111, 0011(2-10) 4 0 7 3 5) Boshqasanoqtizimlardagibutun, kasrvaaralashsonlarniШ‘nliksanoqtizimigaШ‘tkazishuchunbutunsonningxarbirraqami niШ‘tilayotgantizimningasosigakШ‘paytirib, darajalarbШ‘yichayozibchiqamiz: 475,4(8) ---- N(10) 2 1 0 -1 475,4(8) = 4*8 +7*8 +5*8 +4*8 = 4*64+7*8+5*1+4/8 = 317,5(10);
10111101,11(2)---- N(10) 7 6 5 4 3 2 1 0 -1 -2 10111101,11(2)=1*2 +0*2 +1*2 +1*2 +1*2 +1*2 +0*2 +1*2 +1**2 +1*2 = 128+32+16+8+4+1+0,5+0,25=189,75(10). 6) XarqandaysonlartШ‘plaminisakkizlikvaШ‘noltiliksanoqtizimdanikkiliksanoqtizimga Ш‘tkazishmumkin.
206
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
BuninguchunsonlarniШ‘tilayotgantizimningasosigaqarabuchyokitШ‘rtrazryadliikkili kkodlarniifodalashkifoya. Masalan: 10 101 010,1111(2) = 252,74(8) 110 1111 1000,11(2) = 6F8,C(16). 7) SakkizlikvaШ‘noltiliksanoqtizimlardanfoydalanib, sonlarniikkiliksanoqtizimdanШ‘nliksanoqtizimgaШ‘tkazishmumkin: Masalan: 1 0 -1 10111101,11(2) = [B*16 + D*16 + C*16 ](16) = [11*16+13*1+ +12/16](10) = [176 + 13 + 3/4](10) = 189,75(10). Topshiriq 1. AбЛШrШЭЧТЧР Ш‘ХМСШЯ ЛТrХТФХКrТ СКqТНК ЦК’ХЮЦШЭ ЛОrТЧР. 2. AХТПЛШЧТЧР СКrПХКrТЧТ ЛТr ЛОХРТ ЦТqНШrТНК sЮrТЛ Ш‘г ТsЦТ sСКrТПТЧРТгЧТ kodlang. 3. 10 M ЛКвЭЧТ K ЛКвЭРК Ш‘ЭФКгТЧР. 4. 100 G ЛКвЭЧТ M ЛКвЭРК Ш‘ЭРКгТЧР. 5. 1T bayt necha K baytga teng. 6. 1G bayt necha T baytga teng. 7. Axborot va uning ЭЮrХКrТ СКqТНК ЦК’ХЮЦШЭ ЛОrТЧР. “IЧПШrЦКЭТФК ЯК КбЛШrШЭ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ”, “O‘гЛОФТsЭШЧ rОspЮЛХТФКsТ БКХq ЭК’ХТЦТ VКгТrХТРТ”, “NКЯШТв НКЯХКЭ pОНКРШРТФК ТЧsЭТЭЮЭТ” УЮЦХКХКrТНК qКЧМСК КбЛШrШЭ borligini aniqlang.
1. BОrТХРКЧ sШЧХКrЧТ Ш‘ЧХТФ sКЧШq ЭТгТЦТНКЧ ТФФТХТФ sКЧШq ЭТгТЦТРК Ш‘ЭФКгТsС: 1) 207 5) 85 9) 112 13) 128 17) 124 21) 111 2) 189 6) 66 10) 99 14) 150 18) 151 22) 222 3) 113 7) 71 11) 120 15) 200 19) 117 23) 142 4) 164 8) 63 12) 100 16) 166 20) 131 24) 134
2. BОrТХРКЧ ЛЮЭЮЧ sШЧХКrЧТ Ш‘ЧХТФ sКЧШq ЭТгТЦТНКЧ Ш‘Ч ШХЭТХТФ sКЧШq ЭТгТЦТРК Ш‘ЭФКгТsС: 1) 44 5) 99 9) 386 13) 694 17) 451 21) 881 2) 97 6) 33 10) 592 14) 777 18) 572 22) 942 3) 22 7) 87 11) 110 15) 274 19) 378 23) 816 4) 29 8) 48 12) 829 16) 555 20) 496 24) 778
3. BОrТХРК КrКХКsС sШЧХКrЧТ Ш‘ЧХТФ sКЧШq ЭТгТЦТНКЧ ТФФТХТФ sКЧШq ЭТгТЦТРК Ш‘ЭФКгТСР: 1) 88,67 7) 06,254 13) 27,115 19) 126,14 2) 20,65 8) 4,75 14) 35,35 20) 121,121 3) 33,1024 9) 46,666 15) 51,123 21) 21,56 4) 16,724 10) 135,67 16) 77,60 22) 18,236 5) 43,875 11) 142,78 17) 87,65 23) 19,286 6) 86,657 12) 134,87 18) 98,76 24) 23,56
207
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
4. BОrТХРКЧ sШЧХКrЧТ ТФФТХТФ sКЧШq ЭТгТЦТНКЧ Ш‘ЧХТФ sКЧШq ЭТгТЦТРК Ш‘ЭФКгТЧР: 1) 100,1 7) 1100,101 13) 1111,01 19) 100,1011 2) 101,0101 8) 11,0101 14) 1001,0101 20) 110,0101 3) 1010,101 9) 1101,10 15) 110,110 21) 10101,1 4) 111,01 10) 1001,110 16) 11111,11 22) 10001,011 5) 110,10 11) 1011,111 17) 11001,01 23) 11011,110 6) 1011,11 12) 1001,101 18) 11101,11 24) 10110,101
5. BОrТХРКЧ sШЧХКrЧТ Ш‘Ч ШХЭТХТФ sКЧШq ЭТгТЦТНКЧ Ш‘ЧХТФ sКЧШq ЭТгТЦТРК Ш‘ЭФКгТsС: 1) 34E 5) FFFF 9) F51 13) 1234 17) 6A6F 21) ADEC 2) F695 6) 85 10) 80D2 14) 77 18) 76AD 22) 7EFB 3) 70 7) 8F1 11) 470 15) 19F 19) 43FE 23) FA4D 4) 2F4D 8) 4170 12) DD 16) 5019 20) 76DD 24) DD67
LABORATORIYA ISHI №2 MAVГU: KOMPВUTERLARNI TESTDAN O‘TKAГISH.
Ishning maqsadi: SСКбsТв ФШЦpвЮЭrХКrЧТЧР ЭКrФТЛТв ЭЮгТХТsСТ, ularning vazifalarini ЯК ТsСХКsС prТЧsТpТЧТ Ш‘rganishdan iborat. MКsКlКnТnР qo‘вТlТsСТ: Kompyuter tuzilishi haqida ma`lumot olish, ФШЦpвЮЭОr ЯК ЮЧТЧР qЮrТХЦКХКrТНКЧ ПШвНКХКЧТsСЧТ Ш‘rРКЧТsС.
IsС СКqТНК nКгКrТв mК’lumt. Kompyuter НОРКЧНК ЭЮrХТ СКУЦ СКr бТХ ФШ‘rТЧТsСНКРТ КбЛШrШЭХКrЧТ ЭОгХТФ ЛТХКЧ ТsСХКЛ ЛОrТsСЧТ ЭК’ЦТЧХШЯМСТ ЮЧТЯОrsКХ КЯЭШЦКЭТФ qЮrТХЦКЧТ ЭЮsСЮЧТsh mumkin. Elektron hisoblash mashinalari qanchalik murakkablashmasin, qanchalik ЭЮrХКrРК вШФТ sТЧПХКrРК ЛШ‘ХТЧЦКsТЧ ЮХКrЧТЧР ЛКrМСКsТРК ЭОРТsСХТ prШЭsОssШr, бШЭТrК qurilmasi, kiritish-chiqarish qurilmalaridan iborat. Kompyuterning asosiy qurilmalari: 1. Monitor (displey) - ФШЦpвЮЭОrНК ЦКЭЧ ЯК РrКПТФ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЭКsЯТrХКsС (ФШ‘rТsС) ЮМСЮЧ бТгЦКЭ qТХКНТ 2. Klaviatura - ПШвНКХКЧЮЯМСТ ЭШЦШЧТНКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЯК ЛШsСqКrЮЯ qurulmalarni kiritishga moùljallangan. 3. Sistema bloki - КsШsКЧ ТФФТ бТХ ФШ‘rТЧТsСНК, вК’ЧТ НТsФЭШp (вКssТ) вШФТ ПШаЧ (ЦТЧШrК) sСКФХНК ЛШ‘ХКНТ. KШЦpвЮЭОrХКrЧТЧР КsШsТв qТsЦХКrТ sТsЭОЦК ЛХШФТНК joylashgan bo`ladi. 4. Sichqoncha – grafik interfeysli axborot bilan ishlash qurilmasi. “SТМСqШЧМСК”НК Ш‘rЧКЭТХРКЧ ЭЮРЦКХКr ФШ‘ЦКРТНК ЛШsСqКrЮЯМСТ ЭЮРЦКХКrЧТ УШ‘ЧКЭТsС ЦЮЦФТЧ. Sistema blokida joylashgan qismlar: 1. Protsessor – kompyuterning markaziy qurilmasi. Protsessor arifmetik va ЦКЧЭТqТв КЦКХХКrЧТ ЛКУКrКНТ, бШЭТrК ЛТХКЧ ЛШР‘ХКЧКНТ ЯК Лarcha mahalliy qЮrТХЦКХКrЧТЧР ТsСТЧТ ЛШsСqКrКНТ. PrШЭsОssШr ЛОrТХРКЧ НКsЭЮr ЯК гКrЮr ЦК’ХЮЦШЭХКr
208
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
КsШsТНК ШНКЦ КrКХКsСЮЯТsТг ФШЦpвЮЭОrЧТЧР КЯЭШЦКЭТФ ТsСХКsСТЧТ ЭК’ЦТЧХШЯМСТ qurilma. 2. Xotira qurilmasi - katta sondagi ketma-ket nomerlangan bir xil katakchalardan tashkil topgan. Katakchaning nomeri uning adresi deb ataladi. Bu ФКЭКФМСКХКrНК НКsЭЮr ЯК ЛШsСХКЧР‘ТМС ЦК’ХЮЦШЭХКrТ УШвХКsСКНТ. БШЭТrК ЭОгФШr, Ш‘ЭК ЭОгФШr, НШТЦТв, ЭКsСqТ ЭЮrХКrРК ЛШ‘ХТЧКНТ:  KТrТЭТsС qЮrТХЦКsТ ШrqКХТ ФШЦpвЮЭОr бШЭТrКsТРК КбЛШrШЭ УШ‘ЧКtiladi.  Chiqish qurilmasining vazifasi ishlangan natijani chiqarib yoki ФШ‘rsКЭТЛ ЛОrТsСНКЧ ТЛШrКЭ. CСТqКrТsС qЮrТХЦКsТРК ЦТsШХ sТПКЭТНК МСШp ОЭТsС qurilmasi printer, disk yurituvchi, magnitofon, displeyni olish mumkin. Yordamchi qurilmalar 1. Printer – ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТqШР‘ШгРК МСТqКrТsС qЮrТХЦКsТ. PrТЧЭОrХКrЧТЧР ЮМС xili mavjud: bosma, purkovchili, lazerli. 2. Skaner – foto rasm, grafik va matn shaklidagi axborotlarni kompyuterga ФТrТЭТsС ЮМСЮЧ ТsСХКЭТХКНТ. HШгТrНК sЭШХ ЮsЭТ sФКЧОrХКrТ ЯК qШ‘Х sФКЧОrХКrТ ФОng tarqalgan. SЭШХ ЮsЭТ sФКЧОrХКrТ Ш‘г ЧКЯЛКЭТНК pХКЧsСОЭ, rЮХШЧ, prШЭОФЭsТШЧ бТХХКrТРК ЛШ‘ХТЧКНТ. 3. Trekbol – “sТМСqШЧМСК”ЧТЧР ЭШ‘ЧЭКrТЛ qШ‘вТХРКЧ бШХКЭТРК ТsСХКвНТ, ЮЧНК КsШsКЧ ЧШЭОЛШШФ бТХТНКРТ ФШ‘МСЦК ФШЦpвЮЭОrХКrНК ПШвНКХКЧТХКНТ. 4. Djoystik – tugmali harakatlanuvchi maxsus dastadan iborat qurilma, u КsШsКЧ Ш‘вТЧ вШФТ ЦКsСq ЛКУКrЮЯМСТ НКsЭЮrХКrЧТ ЛШsСqКrТsСНК qШ‘ХХКЧТХКНТ. 5. Plotter – (graf yasagich) – МСТгЦКХКrЧТ qШР‘ШгРК МСТqКrТsС ЮМСЮЧ СТгЦКЭ qТХЮЯМСТ qЮrТХЦК. QШР‘ШгНК ЭКsЯТrХКЧКНТРКЧ МСТгЦКХКr tushlangan pero bilan hosil qilinadi. Chizmalar 300-300 sЦ Ш‘ХМСКЦРКМСК ЛШ‘ХРКЧ ФКЭЭК qШР‘ШгХКrРК СКЦ chiqarilishi mumkin. 6. Strimmer – vinchesterdagi eng zarur axborotlarni buzmasdan asrash ЮМСЮЧ, ЮЧТЧР ЧЮsбКsТЧТ Ш‘МСТrТЛ гКСТrКНК sКqХКsС ЮМСЮЧ СТгЦКЭ qiladigan qurilma. 7. Modem – kompyuter signallarini telefon signallariga aylantiruvchi va КФsТЧМСК КвХКЧЭТrТsСЧТ ЭК’ЦТЧХШЯМСТ ЦКбsЮs qЮrТХЦК. 8. Multimediya – ЦКЭЧ, ЭШЯЮsСХТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ, ЭКЛТТв ЯК РrКПТФ ЭКsЯТrХКrЧТ birlashtiruvchi axborot texnologiyasi. Kompyuterlarning uskunalari ishidan kelib chiqgan muammolarni aniqlash. Kompyuterni yoqishdan oldin uni elektr tokiga to`g`ri ulanganligini tekshirish гКrЮr. CСЮЧФТ ОХОФЭr ЭШФТЧТЧР ЧШУШ`вК ЭК’sТrТНК ФШЦpвЮЭОr вШФТ ЮЧТЧР qТsЦХКrТ ТsСНКЧ МСТqТsСТ ЦЮЦФТЧ. AЧТq, ЦКsКХКЧ, ФШЦpвЮЭОrРК Ш‘rЧКЭТХРКЧ pХКЭК qТгТЛ ФОЭРКЧ СШХХКrНК КвЭТЛ Ш‘tilgan muammolar kelib chiqadi. Bu muammolarni КЧТqХКsС ЮМСЮЧ НТКРЧШsЭТФ НКsЭЮrЧТ ЮгШq ЯКqЭРК вЮrТЭТЛ qШ‘вТsС ФОrКФ ЛШ‘ХКНТ, masalan, bir kechaga. Butun ФompвutОrnТ, НТsФlКrnТ vК mК’lumotlКrnТtОФsСТrТsС vК tТгТm Лo‘вТМСК mК’lumotРК ОРК Лo‘lТsС uМСun НКsturlar. HШгТrРКМСК ЦКЯУЮН ЛШ‘ХРКЧ НТКРЧШsЭТФ НКsЭЮrХКrЧТ 3 ФКЭОРШrТвКРК ЛШ‘ХТsС mumkin:
209
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
• butun kompyuterni tekshiruvchi dasturlar. Bu dasturlar butun kompyuterning ish faoliyatini tekshirishga harakat qilishadi. Ular tizim xotirasini, mikroprotsessorni, DMA бШЭТrКsТНКЧ ОrФТЧ ПШвНКХКЧТsС вШ‘Х (ФКЧКХ)ХКrТЧТ, soprotsessorni, diskyurutuvchi va qattiq disklarni, parallel va ketma-ket portlarni, videoadapterni, sichqoncha va klaviaturani tekshirishadi. Ular, shuningdek, tizimning tarkibiy tuzilmasi, kiritish/chiqarish portlarni sozlash, hamda har bir qurilma ishlatadigan xotira manzillari ЭШ‘Р‘rТsТНК СКЦ ЭШ‘ХТq ЦК’ХЮЦШЭ ЛОrТsСКНТ; • НТsФ ЯК ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЭОФsСТrЮЯМСЮ НКsЭЮrХКr. BЮ НКsЭЮrХКr ПКqКЭРТЧК НТsФХКrЧТ ЯК ЮХКrНКРТ ЦК’ХТЦШЭХКr sЭrЮФЭЮrКsТЧТ (СКr ЛТЭЭК sОФЭШrТНК ТsСФКsЭХКЧРКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКr ЦКЯУЮЭХТРТЧТ) ЭКбХТХКвНТ. OНКЭНК, sСЮЧНКв НКsЭЮrХКr, ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЭТФХКsС ЮМСЮЧ, murakkab vositalarni tavsiya etishadi. BЮ ЛШ‘ХТЦ (ФКЭОРТrТвК)РК ФТrКНТРКЧ НКsЮrХКr disklarni intensiv tekshirish, shikastlangan sektorlarni blokirovka qilish, fayllarni УШвТЧТ Ш‘гРКrЭТrТsС, sСЮЧТЧРНОФ, ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ sОФЭШr ЛШ‘вТМСК ЭШ‘Р‘ТrХКsС funksiyalarni bajaradi; • tТгТm to‘Р‘rТsТНК mК’lumotnТ oluvМСТ НКsturlКr. Bu dasturlar, ФШЦpвЮЭОrНК Ш‘rЧКЭТХРКЧ КppКrКЭ ЯК НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ ЛШ‘вТМСК, shuningdek, kiritish-МСТqКrТsС pШrЭХКrЧТ sШгХКsС ЯК ЛШ‘sСqК rОsЮrsХКr ЭШ‘Р‘rТsТНК ФОЧР ЦК’ХЮЦШЭ beradilar. Lekin, shunday dasturlar hech qanday sinash (testlash) funksiyalarni bajarmaydilar. Yangi platalarni, tarmoq adapterlarni, MIDI-qurilmalarni va nostanНКrЭ ЭТpНКРТ КНКpЭОrХКrЧТ Ш‘rЧКЭТsСНКЧ ШХНТЧ qКЧНКв ЭКЧКППЮsХКr, kiritish/chiqarish portlar va xotira manzillari foydalanilayotganligini bilishingiz ФОrКФ. HКr ЛТr pХКЭКРК Ш‘гТРК СШs ЭКЧКППЮsХКr ЯК ФТrТЭТsС/МСТqКrТsС pШrЭХКr biriktirilishi kerak. Bu kategirТвКРК ЭОРТsСХТ НКsЭЮrХКrЧТ ФШ‘pТЧМСК ЭКrФТЛТв ЭЮгТХЦКХТ (konfiguratsion) utilit deb atashadi. TОstlКsС УКrКвonТ uМСun Сos Лo‘lРКn МСОФlКnТsСlКr. Masalan, tekshiruvchi dastur qaysidir qurilmada muammo borligini aniqladi, masalan disk yurutuvchida. Shunday ОФКЧЦТ? DТКРЧШsЭТФК НКsЭЮrХКr ФШ‘rsКЭРКЧ ЦЮКЦЦШХКr sКЛКЛТ ЛШsСqК ЛШ‘ХТsСТ ЦЮЦФТЧ. Bunday dasturlar muammoni kelirib МСТqРКЧ qЮrТХЦКРК ОЦКs, ЛКХФТ ФШЦpвЮЭОr ШsЭФТ ЭТгТЦТРК ТХШЯК qТХКНТ. MК’ХЮЦ sТЦpЭШЦ ЛТr ЧОМСЭК ФШЦpШЧОЧЭКХКrРК СШs ЛШ‘ХТsСТ ЦЮЦФТЧХТРТ ЮМСЮЧ ФШ‘p СШХХКrНК ЦШКЦЦШХТ qЮrТХЦКЧТ КЧТq ФШ‘rsКЭТsС ЦЮЦФТЧ ОЦКs. SСЮЧТЧР ЮМСЮЧ НКsЭЮr ЭШЦШЧТНКЧ ЭЮгТХРКЧ СТsШЛШЭЧТ, ЮsСЛЮ ФТЭШЛНК ЭК’rТПХКЧРКЧ ЮsЮХХКrТНКЧ ЭТгТЦЧТ tekshirish uchun foydalanishda tayanch nuqda sifatida ishlating. Topshiriqlar 1. Kompyuter qurilmalari necha qismdan iborat, ularni sanab o`ting. 2. Ona plataga qanday qurilmalar o`rnatiladi? 3. Mikroprotsessor nima, qanday vazifani bajaradi? 4. EHMning xotirasi necha qismdan iborat, xotira qurilmalarining vazifasini tushuntiring. 5. Kompyuterning qo`shimcha qurilmalari va ularning vazifalarini tushuntiring. 6. Kompyuterning qurilmalari to`g`ri ulanganligini va sistema blokining qismlari to`g`ri o`rnatilganini tekshiring. 7. Kompyuterni testlash uchun qanday dasturlardan kerakligini izohlang.
210
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
LABORATORIВA ISHI №3 MAVZU: OPERASION TIZIMLAR, ULARNING TURLARI. WINDOWS OTDA ISHLASH.
Ishning maqsadi:Windows operatsion tizimi bilan tanishish va unda ishlashni o`rganish. MКsКlКnТnР qo‘вТlТsСТ: Berilgan topshiriq bo`yicha hisobot tayyorlash.
IsС СКqТНК nКгКrТв mК’lumt. Microsoft firmasi tomonidan operatsion sistemalar ishlab chiqarilib, ular IBM ЯК ЮЧРК Ш‘rТЧНШsС ФШЦpвЮЭОrХКrНК qШ‘ХХКЧТХРКЧ. FШвНКХКЧЮЯМСТ ЮМСЮЧ вКrКЭТХРКЧ Windows-3,1 qobiq dasturi Microsoft firmasining 80-yillardagi mahsuli edi. 1995 yilning 1 martida Microsoft firmasi tomonidan Windows-95 operatsion sistema вКrКЭТХРКЧ ЛШ‘ХТЛ Ю MS-DOS ЧТЧР вЮqШrТ rОЯШХвЮЭsТШЧ вЮЭЮР‘Т СТsШЛХКЧКНТ. Windows-95 ОЧР ЦЮФКЦЦКХ ШpОrКЭsТШЧ sТsЭОЦКХКrНКЧ ЛТrТ ЛШ‘ХТЛ ОЧР гКЦШЧКЯТв prШПОssТШЧКХ sСКбsТв ФШЦpвЮЭОrНК qШ‘ХХКЧТХРКЧ. 1998 yilda Microsoft firmasining yangi mahsuloti Windows-98 СКвШЭНК Ш‘г Ш`rЧТЧТ ЭШpНТ. Odatda Windows operatsion sistemasi vinchesterning sistema fayllar sohasida joylashib, kompyuter elektr tarmoqqa ulansa, Windows ning avtomatik ishga tushishi kuzatiladi va fШвНКХКЧЮЯМСТ ЮМСЮЧ ЛКrМСК ТЦФШЧТвКЭХКr ЦЮУКssКЦ ЛШ‘ХКНТ. Windows operatsion sistemasida ishlash АТЧНШаsНК ШвЧКХКrЧТЧР ФШ‘rТЧТsСТ ЛТrЦЮЧМСК qЮХКвХКsСРКЧ, ТsСХКsС ШsШЧХКsСРКЧ. HКr ЛТr ШвЧКЧТЧР Ш‘ЧР вЮqШrТ ЛЮrМСКРТНК ЮМСЭК sТsЭОЦК ЭЮРЦКХКrТ mavjud. Ular kichraytirish, qayta tiklash, yopish vazifasini bajaradi.
Kichraytirish tugmachasi - asosiy oynadan piktogramma shakliga keltirish ЮМСЮЧ ЭКвТЧХКЧРКЧ ЛШ‘ХТЛ Ю ЦКsКХК pКЧОХТНК ЛОrФТЭТХРКЧ СШХНК КФs ОЭКНТ. Qayta tiklash tugmachasi - ТбЭТвШrТв Ш‘ХМСКЦРК ОРК ЛШ‘ХРКЧ ШвЧКЧТ ОФrКЧ ЭОФТsХТРТ ЛШ‘вХКЛ ЭШ‘ХТq вШвТЛ вЮЛШrТsС ЮМСЮЧ ЭКвТЧХКЧРКЧ. Yopish tugmachasi - asosiy ixtiyoriy oynani berkitish uchun tayinlangan. Ixtiyoriy asosiy oynalarni berkitib, ish faoliyatini klaviatura yordamida tugatish uchun ALT+F4 klavishlari bosiladi. Windows da ish boshlash va ishni tugallash.
211
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Agar kompyuterga Windows-БP Ш‘rЧКЭТХРКЧ ЛШ‘ХsК, Ю ФШЦpвЮЭОr вШqТХТsСТ ЛТХКЧ ТsСРК ЭЮsСКНТ. BЮ СШХНК ОФrКЧНК АТЧНШаs ЧТЧР “ТsС sЭШХТ” pКвНШ ЛШ‘ХКНТ. Masalan, u quyidagi ko‘rТЧТsСЧТ ШХКНТ:
IsСЧТ ЭЮРКЭТsС. ФХКЯТsСТ ЛШsТХsК, АТЧНШаs –XP ning asosiy menyusi chiqadi.
Bu holda kompyuter: 1. (KШЦpвЮЭОr ТsСТЧТ ЭШ‘бЭКЭТsС) 2. (ФЮЭТsС rОУТЦТРК Ш`ЭТsС) 3. (IsСЧТ ЭЮРКЭТsС) 4. (Kompyuterni qayta ishga tushirish) rejimlarini taklif qiladi. “” qКЭШrТ УШrТв СШХНК ЛШ‘ХКНТ (КРКr УШrТв СШХНК ЛШ‘ХЦКsК sichqoncha yoki yo`nalish tugmalari yordamida joriy qilinadi). KОвТЧ ДEЧЭОrЖ ФХКЯТsСТ ЛШsТХКНТ (вШФТ ”OK” ФХКЯТsСТРК sТМСqШЧМСaning ФШ‘rsКЭФТМСТ ФОХЭТrТХТЛ, ЮЧТЧР МСКp ФХКЯТsСТ ЛТr ЦКrЭК ЛШsТХКНТ). NКЭТУКНК ФШЦpвЮЭОrНКРТ ЛКrМСК ПКвХХКrЧТЧР sКqХКЧТsС ЭКrЭТЛТ Ш‘rЧКЭТХКНТ, ПКвХХКrЧТЧР sЭrЮФЭЮrКsТ НКsЭХКЛФТ СШХКЭРК ФОХКНТ ЯК ФШЦpвЮЭОrЧТ Ш‘МСТrТsСРК rЮбsКЭ ОЭТХКНТ. Yuqoridagi jarayon ALT+F4 klavishi bilan ham bajariladi. SСЮЧНКЧ sШ‘ЧР ФШЦpвЮЭОrЧТ Ш‘МСТrТsС ЭКФХТПТ ЛОrТХКНТ. Windows XP ning ish stoli va uning elementlari Windows-БP ШpОrКЭsТШЧ ЦЮСТЭТ ШЛ’ОФЭРК КsШsХКЧРКЧ вШЧНКsСЮЯ Ш‘гТНК ЭШ‘ХК aks ettirgan. Buning natijasida foydalanuvchiХКr ЮМСЮЧ “ТsС sЭШХТ” (DОsФЭШr- ) вКrКЭТХРКЧ. BЮ СКqТqТв вШгЮЯ sЭШХТЧТЧР КвЧКЧ Ш‘гТНТr: ЛЮ sЭШХ ЮsЭТНК ФШЦpвЮЭОr ЭЮrКНТ “”, СКr бТХ СЮУУКЭХКr, pКpФКХКr, ТsС qЮrШХХКrТ (ФКХФЮХвКЭШr, sШКЭ, ФКХОЧНКr, ЛХШФЧШЭ, ЭЮrХТ КЦКХТв НКsЭЮrХКr,..), ЛШ‘ХКНТ. O`МСТrТХРКЧ СЮУУКЭХКr НТsФНКЧ ЛОЯШsТЭК Ш`МСТrТХЦКsНКЧ sСЮ РК ЭЮsСКНТ,
212
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
ФОrКФ ЛШ‘ХРКЧ СШХНК ОsК sСЮ УШвНКЧ qКвЭК ЭТФХКЧКНТ (FКqКЭ “СКqТqТв ” sЭШХ ostida, Windows- sТ ОsК ТsСМСТ sЭШХЧТЧР ЮsЭТНК ЭЮrКНТ). Windows-БP НК sТМСqШЧМСКЧТЧР Ш‘ЧР ЭЮРЦКМСКsТ СКЦ КФЭТЯХКsСРКЧ ЛШ‘ХТЛ ishchi stolning turli xil funksiyalarni amalga oshiradi. pКpФКХКrЧТ sТР‘ТЦТ 2 KЛКвЭ sТР‘ТЦЧТ ОРКХХКsСТ ЦЮЦФТЧ, ЮХКr ШrКХТq НКsЭЮrТ ЛШ‘ХТЛ, ТЧЭОРrКХ ЦЮСТЭЧТ ТsСРК ЭЮsСТrТsС ЮМСЮЧ бТгЦКЭ qТХКНТ. EФrКЧЧТ qЮвТ вШФТ вЮqШrТ qТsЦТНК ЦКsКХК pКЧОХТ ЛШ‘ХТЛ, ЮЧТЧР МСКpФТ ЛЮrМСКРТНК ЭЮРЦКМСКsТ ЦКЯУЮН ЛШ‘ХКНТ ЯК ЛКrМСК КЦКХХКr sСЮ ЭЮРЦКМСКНКЧ boshlanadi. ЭЮРЦКМСКsТ ЭКЧХКЧsК КsШsТв ЦОЧвЮ СШsТХ ЛШ‘ХКНТ, ЮЧТ ТsСРК tushirish usullari quyidagicha.
1) Sichqoncha kursori shu tugmachaga keltiriladi va uning chap klavishi bir ЦКrЭК ЛШsТХКНТ, ОФrКЧНК КsШsТв ЦОЧвЮ СШsТХ ЛШ‘ХКНТ. 2) CTRL+ESC klavishi bosilishi bilan asosiy menyu aktivlashtiriladi. 3) Klaviaturadagi oynaklar belgili tugmachani bosish bilan asosiy menyu aktivlashadi. MКsКХК pКЧОХТНК КФЭТЯХКsСРКЧ ЛКrМСК ШЛОФЭХКr rШ`вбКЭТ КФs ОЭКНТ. UЧТЧР Ш‘ЧР qТsЦТНК УШrТв ЯКqЭ ЯК ЛШsСqК ЦК’ХЮЦШЭХКr ЦКЯУЮН ЛШ‘ХКНТ. Masalan: RU-ЭЮРЦКМСКsТ ЭКЧХКЧsК RЮ вШФТ EЧ ТsС ЭКrЭТЛТРК Ш‘ЭФКгТsС ТЦФШЧТЧТ ЛОrКНТ. AsШsТв ЦОЧвЮНКРТ ЛЮвrЮqХКr ШННТв ЯК ФШ‘rsКЭФТМС вШ`ЧКХТsСТРК ОРК ЛШ‘ХРКЧ ЛЮвrЮqХКrНКЧ ТЛШrКЭ. KШ‘rsКЭФТМС вШ`ЧКХТsСТРК ОРК ЛШ‘ХРКЧ ЛЮвrЮqХКr Ш‘г ЧКЯЛКЭТНК qТsЦ ЦОЧвЮРК ОРК ЛШ‘ХКНТ. U вОrНКЧ гКrЮrТв НКsЭЮr ЭКЧХКЧКНТ ЯК ТsСРК ЭЮsСТrТХКНТ. 2)  ni tanlash bilan kompyuterga ulangan barcha qurilmalarning daraxtsimon katalogi aks etadi. 1) – - MS DOS tanlansa, kompyuter MS DOS ish tartibiga o`tadi. Foydalanuvchi tomonidan kerakli papkaga, katalogga o`tadi va klaviatura orqali ishchi fayl nomi kiritilib, ENTER tugmachasi bosiladi. 213
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Foydalanilgan hujjatlarni asosiy menyudan ochish Programma bilan ТsСХКРКЧ ЯКqЭНК ЭЮrХТ СЮУУКЭХКr СШsТХ ЛШ‘ХКНТ. АТЧНШаs–XP da 15 tagacha oxirga paytda foydalanilgan hujjatlarni qism ЦОЧвЮsТНКЧ ШМСТsС ТЦФШЧТРК ОРК ЛШ‘ХКНТ. HКr ЛТr СЮУУКЭЧТЧР ШХНТНК СЮУУКЭ ЭТpТРК ЦШs ЛШ‘ХРКЧ гЧКМСШФ ЦКЯУЮН. FШвНКХКЧЮЯМСТ ЭШЦШЧТdan ixtiyoriy hujjat tanlanib, sТМСqШЧМСКЧТЧР МСКp ЭЮРЦКМСКsТ ЛШsТХsК, НКsЭХКЛ СЮУУКЭ ЭТpТРК ЦШs ЛШ‘ХРКЧ ТЧЭОРrКХ ЦЮбТЭ ТsСРК ЭЮsСКНТ, sШ‘ЧР ЭКЧХКЧРКЧ СЮУУКЭЧТЧР вЮФХКЧТsСТ ФШ‘гКЭТХКНТ. qТsЦ ЦОЧвЮsТНК ОsФТ СЮУУКЭХКr Ш‘rЧТЧТ вКЧРТ вКrКЭТХРКЧ СЮУУКtlar egallaydi. qism menyusidagi tanlangan hujjatlar ustida turli amallarni ham ЛКУКrТsС ЦЮЦФТЧ. BЮЧТЧР ЮМСЮЧ ТбЭТвШrТв СЮУУКЭ ЭКЧХКЧРКЧНКЧ sШ‘ЧР sТМСqШЧМСКЧТЧР Ш‘ЧР ЭЮРЦКМСКsТ ЛШsТХsК, ФШЧЭОФs ЦОЧвЮ СШsТХ ЛШ‘ХКНТ. KШЧЭОФsЭ menyu buyruqlari tanlaЧРКЧ СЮУУКЭРК ЭКК’ХЮqХТ ЛШ‘ХКНТ. TКЧХКЧРКЧ СЮУУКЭЧТ вШгЮЯРК МСТqКrТsС, ШМСТsС, УШ‘ЧКЭТsС, ЧЮsбК ФШ‘МСТrТsС ЯК ЛШsСqК бЮsЮsТвКЭХКrТЧТ Ш‘гРКrЭТrТsС mumkin. Papkadan hujjatni ochish va programmani ishga tushirish MК’ХЮЦФТ, АТЧНШаs–XP larda papka tushunchasi keng ishlatilgan. Papkada hujjatlar, dasturlar saqlanadi. Papkalar Windows–XPda daraxtsimon shaklda yaratilgan. Papkalar ishchi stolida, vinchestrda, kompakt disklarda joylashgan ЛШ‘ХКНТ. PКpФКХКr sКrТq rКЧРНК КФs ОЭКНТ. Papkadagi hujjatni ochish yoki dasturni ishga tushirish uchun dastlab papka ШМСТХКНТ, sШ‘ЧР ШвЧКФНК ЮЧНК ЦКЯУЮН ЛШ‘ХРКЧ СЮУУКЭХКr ЯК НКsЭЮrХКr ЭЮrХТ ФШ‘rТЧТsСНК КФs ОЭКНТ. FКвХ ШХНТНКРТ гЧКМСШФФК qКrКЛ ПКвХ ЭТpТЧТ КЧТqХКsС ЦЮЦФТЧ va znachok hujjatning qaysi integral muxitda yaratilganligini anglatadi. Windows – БP НК СЮУУКЭ вШФТ ТsСМСТ ПКвХХКrЧТЧР гЧКМСШФХКrТ ЭЮrХТМСК ЛШ‘ХКНТ. gi ixtiyoriy hujjat tanlanadi va sichqonchaning chap tugmachasi 2 marta tez bosiladi yoki ENTER tugmachasini bosish bilan ham amalga oshiriladi. Shuningdek, huУУКЭ ЭКЧХКЧРКЧНКЧ sШ‘ЧР sТМСqШЧМСКЧТЧР Ш‘ЧР ЭЮРЦКМСКsТ ЛШsТХsК, konteks menyu ekranga chiqadi. Undagi ЛЮвrЮР‘ТЧТ ЭКЧХКsС ЛТХКЧ СКЦ tanlangan hujjatni ochish mumkin.
Topshiriqlar 1. Operatsion sistema nima? 2. Operatsion sistemalarning yaratilish tarixi haqida nimalarni bilasiz? 3. Fayl va katalog nima? 4. Faylning nomi va kengaytmasi nima? 5. JШrТв НТsФ СКqТНК ЦК’ХЮЦШЭ ЛОrТЧР. 6. Windows XP foydalanuvchi uchun qanday imkoniyatlar yaratadi? 7. Windows XP ning ishlash shartlari. 8. Windows ni ishga tushurish tartibi. 9. Windows ning ish stoli va uning elementlari. 10. Hujjat va uning tiplari, znachoklari; 11. Kontekst menyular va uning buyruqlari;
214
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
LABORATORIВA ISHI №4 MAVZU: QOBIQ DASTURLAR VA ARXIVATORLAR BILAN ISHLASH.
Ishning maqsadi: Windows operatsion tizimidagi Qobiq dasturlar va arxivatorlar bilan ishlashni o`rganish. MКsКlКnТnР qo‘вТlТsСТ: Berilgan topshiriq bo`yicha hisobot tayyorlash. Hozirgi kunda Peter Norton Computing tomonidan yaratilgan Norton Commander (NC) qШЛТq НКsЭЮrТ Ш‘rЧТНК АТЧНШаs (TШЭКХ) CШЦЦКЧНОr НКsЭЮrТ ШЦЦКЯТв rКЯТsСНК ФОЧР ЦТqвШsНК qШ‘ХХКЧТХК ЛШsСХКНТ. CСЮЧФТ ЛЮ НКsЭЮr вШrНКЦТНК Windowsmuhitida foydalanuvchilar osonlikcha fayl va kataloglar yaratish qayta ЧШЦХКsС, ЧЮsбК ШХТsС, Ш‘МСТrТsС ФКЛТ ЛТr qКЭШr ТsСХКrЧТ ЭОг ЯК sШг ЛКУКrК ШХКНТХКr.
WINDOWS (TOTAL) COMMANDER dasturida quyidagicha ishlarni amalga oshirish mumkin: 21. Windows (Total) Commander ni yuklash. 22. Windows (Total) Commander da yordam olish. 23. FКвХ вКrКЭТsС, ЮЧРК ЦК’ХЮЦШЭ вШгТsС ЯК НТsФФК вШгТsС. 24. FКвХ ЦКгЦЮЧТЧТ ФШ‘rТsС. 25. Faylni taxrir qilish. 26. Faylni nusxalash, bir nechta faylni bir vaqtda nusxalash. 27. Faylni qayta nomlash, chop qilish. 28. FКвХЧТ Ш‘МСТrТsС. 29. Katalog yaratish. 30. Katalokka kirish va undan chiqish. 31. Katalogni qayta nomlash. 32. KКЭКХШРЧТ Ш‘МСТrТsС. 33. DКrМСКНК ФКЭКХШР НКrКбЭТЧТ ФШ‘rТsС, ЛШsСqК НТsФФК Ш‘ЭТsС. 34. O‘ЧР вШФТ МСКp НКrМСКРК НТsФ ЦЮЧНКrТУКsТЧТ МСТqКrТsС. 215
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
35. DКrМСКХКr ЛТХКЧ ТsСХКsС, ЮХКr Ш‘rЧТЧТ КХЦКsСЭТrТsС, МСКp вШФТ Ш‘ЧР НКrМСКЧТ ШХТЛ ЭКsСХКsС, ЛТr НКrМСКНКЧ ЛШsСqК НКrМСКРК Ш‘ЭТsС. 36. Diskdan faylni tez qidirib topish. 37. Diskdagi bo`sh joyni aniqlash. 38. Fayllar guruhini tashkil etilgan sanasi, hajmi, alifbo bo`yicha nomi bilan saralash va hokazo. 39. Windows (Total) Commander ning boshqa menyu buyruqlari bilan ishlash. 40. Windows (Total) Commanderdan chiqish.
Windows (Total) Commander dasturini yuklash uchun Windows (Total) Commander dasturiga mos keluvchi piktogramma (yoki agar u piktogramma sСКФХТРК ФОХЭТrТХЦКРКЧ ЛШ‘ХsК НТsФОЭ ЛОХРТsТ) ЮsЭТНК «sТМСqШЧМСК»ЭЮРЦКМСКsТ ЛШsТХКНТ qЮвТНКРТ ФШ‘rТЧsСНКРТ СШХКЭ ОФrКЧНК pКвНШ ЛШ‘ХКНТ. EФrКЧЧТЧР qШ‘вТ qТsЦТНК аТЧНШаs МШЦЦКЧНОr НКsЭЮrТЧТЧР ПЮЧФsТШЧКХ ЭЮРЦКМСКХКrТ ЛОrТХРКЧ ЮХКrЧТЧР ЭКЯsТПТ qШ‘вТНКРТМСК: [F3] -fayl mazmunini ko`rish uchun; [F4] - fayl mazmunini tahrir qilish uchun; [F5] -fayldan nusxa olish uchun; [F6] -faylni qayta nomlash uchun; [F7] -katalog yaratish uchun; [F8] -fayl va katalog o`chirish uchun; [Alt] + [F4] B- Windows (Total) Commanderdasturidan chiqish uchun. Windows (Total) Commander dasturnining quyidagi funksional klaviaturalari mavjud: F1 - yordam F2 - OвЧКЧТ qКвЭК Ш‘qТsС F3 - FКвХХКrЧТ ФШ‘rТsС F4 - Fayllarni tahrirlash F5 - Fayllardan nusxa olish F6 - Fayllarni ФШ‘МСТrТsС вШФТ qКвЭКНКЧ ЧШЦХКsС F7 - Katalog ochish F8 - FКвХХКrЧТ Ш‘МСТrТsС F9 - OвЧКЧТ ЦОЧвЮ qТsЦТРК Ш‘ЭТsС F10 - OвЧКЧТ ЦОЧвЮ qТsЦТРК Ш‘ЭТsС ЯК ЮЧНКЧ qКвЭТsС КЦКХХКrТЧТ ЛКУКrТsС mumkin. Fayllarni arxivlash- Kompyuterlar bilan ishlash paytida informatsiya (fayl, dastur) yo`qotilishi mumkin. Chunki tasodifiy yo`q qilish, virusdan zararlanishi (yuktirish), disklarni yaroqsizlanishida uchraydi. Axborotni himoyalash uchun uning zahira nusxalari arxiv holda bo`lishi lozim. Arxivlash saqlanayotgan axborotni ixchamlashga imkon yaratadi. Boshqa tomondan, axborotning kompyuterlar orasida disket orqali ko`chirilishi doimo qulay, ayniqsa, ixcham yoki zichlangan holda.
216
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Arxivlar (fayllar tahlami) yaratilishi uchun maxsus dasturlar – arxivatorlar qШ`ХХКЧТХКНТ. ArбТЯКЭШrХКr КбЛШrШЭЧТ ЦКбsЮs ТбМСКЦХКsСЭТrТsС ЮsЮХХКrТЧТ qШ‘ХХКsС yordamida fayllarni kichik o`lchamli nusxalarini yaratadi va bir necha fayllar nusxalarini yagona arxiv faylga jamlashi mumkin. Arxivator dasturlar. Arxiv fayl yaratishda qo`yidagi dasturlar qo`llaniladi, ularni ikki sinfga bo`lish mumkin: 1. Ixchamlovchi, tahlovchi dasturlar, arxivatorlar; 2. Zahira nusxa olish dasturlari.
Arxiv fayl. Arxiv fayl ixcham holda joylashtirilgan bir yoki bir necha fayllar вТР`ТЧНТsТНКЧ ТЛШrКЭ ЛШ`ХТЛ, вКбХТЭ ПКвХНКЧ ЮХКrЧТЧР гКrЮrКЭ ЭЮР‘ТХТsСТНК НКsЭХКЛФТ ФШ‘rТЧТsСНК МСТqКrТЛ ШХТsС ЦЮЦФТЧ. ArбТЯ ПКвХ Ш‘гТНК ЦЮЧНКrТУКЧТ КФs ОЭЭТrКНТ ЯК ЮЧНК qШ‘вТНКРТ КбЛШrШЭ ЦКЯУЮН: FКвХ ЧШЦТ, ФКЭКХШР СКqТНК ЦК’ХЮЦШЭ, ПКвХЧТ aniqlash sanasi va vaqti, diskdagi fayl o`lchami, arxivdagi o`lchami, arxiv butunligini tekshirish uchun har bir faylni siklik nazorati, Arj, Pkzip, JHA, Pkpak, Jce.
Topshiriqlar 1. Windows OT da qanday qobiq dasturlardan foydalaniladi? 2. Windows (Total) Commander dasturini ishga tushuring va uning menyu buyruqlari bilan tanishing. 3. Total Commander dasturi yordamida D diskda yangi katalog yarating. 4. PКpФКРК Ш`гТЧРТгРК ЭК’ХЮqХТ ПКвХХКrЧТ УШвХКsСЭТrТЧР. 5. Yaratgan papkangizdan o`z flesh diskingizga nusxa oling. 6. O`гТЧРТгРК ЭК’ХЮqХТ ФОrКФsТг ПКвХ вШФТ pКpФКХКrЧТ бШЭТrКНКЧ Ш`МСТrТЧР. 7. Total Commander dasturi ishini tugating. 8. WinRAR arxivlash vositasining uskunaviy vositalari bilan, arxivlash usullari, ularning vazifalari bilan tanishing 9. Yangi papka yarating va shu papkaga kompyuterdagi matnli fayllardan bir РЮrЮСТЧТ ФШ‘МСТrТЛ Ш‘ЭФКгТЧР. 10. PКpФКЧРТгНКРТ ПКвХХКrЧТЧР ЮЦЮЦТв sТР‘ТЦТЧТ КЧТqХКЧР, ЮХКrЧТ НКsЭХКЛ ШННТв ЮsЮХНК, ФОвТЧ pКrШХ qШ‘вТЛ КrбТЯХКЧР.
217
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
11. ArбТЯЧТЧР sТР‘ТЦТЧТ КЧТqХКЧР ЯК ЮЧТ ПКвХХКrЧТЧР НКsЭХКЛФТ sТР‘ТЦТ ЛТХКЧ taqqoslang. 12. Arxivlarni oching va fayllarning oldingi xolatlarini tiklang. 13. ArбТЯХКsС УКrКвШЧТЧТ ЭЮrХТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ qТsТsС ЮsЮХХКrТ ЛТХКЧ КЦКХРК oshiring. 14. Har bir usulda olingan natijalarni taqqoslang va tahlil qiling.
LABORATORIВA ISHI №5 MAVZU: SHIKASTLANGAN FAYLLAR VA DISKLARNI TIKLASH, DISKLARNI FRAGMENTASIВASINI ВO‘QOTISH.
Ishning maqsadi: Shikastlangan fayllar va disklarni tiklash, disklarni ПrКРЦОЧЭКsТвКsТЧТ вШ‘qШЭТsС ЮsЮХХКrТЧТ Ш`rРКЧТsС. MКsКlКnТnР qo‘вТlТsСТ: Berilgan topshiriq bo`yicha hisobot tayyorlash.
KШЦpвЮЭОЦТЧР ЭКsСqТ бШЭТrКsТ СКqТНК КЯЯКХrШq ЦК’ХЮЦШЭ ЛОrРКЧ ОНТФ. Ular magnit tasma, egiluvchan magnit disk — disket, optik disk — CD va DVD, flash- xotiralar edi. Bu xotiralar qanday tashkil etilishi va ular bilan ishlashni ushbu mavzuda ko`rib chiqamiz. Disket yuzasi temir ikki oksidli (Fe203) maxsus magnit qatlam bilan qoplangan. Magnit tasmada ham, magnit diskda ham axborot qattiq magnit disk ФКЛТ ЮsЮХНК вШгТХКНТ. ВК’ЧТ, НТsФОЭ formatlanganda konsentrik aylanalar ko`rinishidagi yo`llarga ajratiladi hamda yo`llar sektorlarga bolinadi. Axborot disk sektorlarining yo`llari bo`ylab yoziladi. Disketlarda ham fayl sistemasi ish yuritadi va shuning uchun har bir sektorda identiflkatsiya qilish uchun joy ajratiladi (adres maydoni), qolgan УШвХКrТРК ОsК ЦК’ХЮЦШЭХКr вШгТХКНТ. MК’ХЮЦШЭ вШгТsС ЮМСЮЧ ТsСХКЭТХКНТРКЧ qЮrТХЦК, вК’ЧТ НТsФвЮrТЭЮЯМСТ ТФФТЭК НЯТРКЭОХ ЛТХКЧ ЭК’ЦТЧХКЧРКЧ. UХКrЧТЧР ЛТrТ СТЦШвК gìlofi ichidagi plastinkani markaz atrofida, ikkinchisi esa o`qish/yozish kallagini disk yuzasi radiusi bo`ylab harakatlantiradi. Himoya gìlofida yozishdan himoyalashning maxsus darchasi mavjud. Ishlash vaqtida bu darcha ochiq bo`lsa undagi axborotni faqat o`qish mumkin bo`lib, u diskdagi axborotni o`chirish va o`zgartirishdan saqlaydi. DТКРЧШsЭТФ НКsЭЮrХКr Ш‘г ТsСТЧТ ЛКУКrТsС ЮМСЮЧ ТsС ЯКqЭТНКРТ ФШЦpвЮЭОrЧТ tekshirish lozim. Shuning uchun kompyuterni tekis ishlashini tekshirmoqchi ЛШ‘ХsКЧРТг, ЮЧТ 1 sЮЭФКРК ТsСХКЭТЛ qШвТsС гКrЮr. LОФТЧ, ЛЮ ЮsЮХНa ham kamchiliklar mavjud. Diagnostik dasturlar kompyuterni foydalanuvchiga qaraganda ancha uzoq va chuqur darajada tekshirishi mumkin, lekin, ular uning ishidan foydalanmaydi, КsШsТв ЦЮКЦЦШ СКЦ sСЮЧНКЧ ТЛШrКЭ. KШ‘p СШХХКrНК ЦЮЭКбКssТs ФШЦpвЮЭОrЧТ 72 soat НКЯШЦТНК ЭОФsСТrКНТ, sСЮЧНКЧ sШ`ЧР СКЦЦК ЧКrsК sШгХКЧРКЧ ЯК ЭШ‘Р‘rТ ishlaydi deb xulosa chiqaradi. Hamma gap shundaki u kompyuterni diagnostik dastur hech qachon tekshirmagan operatsiyani bajarishga majbur qilmoqda.
218
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
PТЭОr NШrЭШЧ Ш‘г ПКШХТвКЭТЧТ ЛТХЦКsНКЧ Ш‘МСТrТХРКЧ ПКвХХКrЧТ ЭТФХКвНТqКЧ ЮЭТХТЭХКrНКЧ ЛШsСХКНТ ЯК Ш‘г ТЦpОrТвКsТЧТ вКrКЭНТ. VКqЭ Ш‘ЭТsСТ ЛТХКЧ УЮНК ФШ‘p СКr xil utilitlar va kompyuter diagnostika qiladigan uskunalar yaratildi, lekin Symantec ФШЦpКЧТвКsТЧТЧР NШrЭШЧ UЭТХТЭОs ЮЭТХТЭХКr ЭШ‘pХКЦТ ОЧg yaxshilardan biri deb СТsШЛХКЧКНТ. BЮ ЭШ‘pХКЦНК NШrЭШЧ DТsФ DШМЭШr ЯК NШrЭШЧ SвsЭОЦ DШМЭШr ЮЭТХТЭХКr asosiy deb hisoblanadi va qattiq disk, hamda butun tizim ishini tekshiradi. System Watch dastur Windows () tizim resurslarni nazorat qiladi va kelib chiqadigan ЦЮКЦЦШХКr ЭШ‘Р‘rТsТРК ШРШСХКЧЭТrКНТ. SСЮ ЭШ‘pХКЦРК ЭОРТsСХТ вКЧК ЛТЭЭК ЮЭТХТЭ, ЛЮ Norton Uninstall Deluxe dasturi. Uning vazifasi – Windows tizimida kerak ЛШ‘ХЦКРКЧ НКsЭЮrХКrЧТ ШХТЛ ЭКsСХКsС. NШrЭШЧ CrКsСGЮКrН DОХЮбО НКsЭЮrТ ОsК, kompyuter ishidagi nosozliklarni bartaraf etadi, hamda tizim fayllarni va pКrКЦОЭrХКrЧТ ЭОФsСТrКНТ. UЭТХТЭ ЭШ‘pХКЦХКrТНКЧ вКЧК ЛТrТ CвЛОr MОНТК ФШЦpКЧТвКsТ вКrКЭРКЧ MМAПОО UЭТХТЭТОs ЭШ‘pХКЦТНТr. Disk yurituvchiga joylashtirilgan disketni formatlash quyidagi ketma- ketlikda amalga oshiriladi:
“” sistema katalogi ochiladi. 1. “ (F)” НТsФТ ЭКЧХКЧТЛ, sТМСqШЧМСКЧТЧР Ш‘ЧР ЭЮРЦКsТ bosiladi. 2. Ochilgan kontekst-menyudan “...” (Formatlash) amali tanlanadi, natijada quyidagi muloqot oynasi hosil bo`ladi:
219
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
 Formatlash fayl sistemasini tanlash
 Tashqi xotiraga nom berish
 Formatlash usulini tanlash
 Formatlash jarayonini boshlash
3. Disketni formatlash uchun “” (Boshlash) tugmasi, aks holda “” (Yopish) tugmasi tanlanadi. 4. Operatsion sistema НТsФОЭНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛОбШsНКЧ Ш`МСТЛ ketishining oldini olish uchun quyidagi ko`rinishda ogohlantiradi: 5. Formatlash jarayonini davom ettirish uchun “OK” tugmasi tanlanadi. 6. Keyingi muloqot oynalarida “OK” ЯК “” tugmalarini tanlash bilan formatlash jarayoni tugatiladi. Flash-xotira va flash-disk sistema blokidagi maxsus portga ulanadi. Bu port USB (UЧТЯОrsКХ SОrТКХ BЮs, вК’ЧТ ЮЧТЯОrsКХ ФОЭЦК-ket sigìm) deb ataladi. Flash- xotira va flash-disk ustida amallar disketlardagi kabi bajariladi. Hozircha ikki ЭЮrНКРТ USB pШrЭХКr ЛШХТЛ, USB 1.1 sЭКЧНКrН ЦК’ХЮЦШЭ КХЦКsСТsСЧТЧР 12 MЛТЭ/sОФ ЭОгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКвНТ, USB 2.0 НК ОsК ЛЮ ФШ`ТsКЭФТМС 480 MЛТЭ/sОФ РКМСК ЛШ`ХКНТ, вК’ЧТ 40 ЦКrЭК ЭОгrШqНТr. Flash-xotira va flash-disk kompyuterga ulanganda masalalar panelining o`ng qismida piktogrammasi aks etadi. Ishlash jarayonida flash-xotira va flash-disk energiyani kompyuterdan olgani uchun kompyuterdan uzishdan awal xavfsiz o`chirilishi kerak. Buning uchun quyidagi amallar ketma-ketligi bajariladi:
• masalalar panelidagi flash-xotira belgisiga sichqoncha ko`rsatkichi yo`naltiriladi va chap tugmasi bosiladi; • “ USB- (F:)” lavhasiga sichqoncha ko`rsatkichini yo`naltirib chap tugmasi bosiladi; • ekranda USB qurilmasini xavfsiz uгТsС ЦЮЦФТЧХТРТ СКqТНКРТ ЦК’ХЮЦШЭ КФs etgachgina flash-xotirani kompyuterdan uzish mumkin bo`ladi. Vinchester ham disket kabi tashqi xotira sifatida qaralishi mumkin. Vinchester xotirasidan unumli foydalanish maqsadida uni bir-biriga bog£liq bolmagan turli hajmdagi bir necha bolaklarga (“mКntТqТв” disklarga) ajratish 220
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua mumkin. Bu bo`laklar C, D, E va h.k. nomlar bilan belgilanadi. Vinchesterni bolaklarga ajratish maxsus dasturlar yordamida amalga oshiriladi. Bu dasturlar ichida keng qo`llaniladigani FDISK hisoblanadi. FDISK dasturi yordamida vinchester istalgancha bo`laklarga bo`linib, har bir bo`lak alohida formatlanadi. Formatlash jarayonida vinchesterdagi axborotlar `chib ketadi. BК’гКЧ ЭКsСqТ бШЭТrКХКr ЛТХКЧ ТsСХКsС sОФТЧХКsСКНТ. BЮЧТЧР sКЛКЛХКrТ ЭЮrХТМСК ЛШ‘ХТsСТ ЦЮЦФТЧ. MКsКХКЧ, НТsФНКРТ sТsЭОЦК бКЭШХТРТ, ЛК’гТ ЦК’ХЮЦШЭХКr Ш‘МСТrТХТЛ, ЛШsСqКsТ вШгТХРКЧНК ЭКsСqТ бШЭТrКНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКr ЭКrqШq УШвХКsСТsСТ ЯК ЛЮЧТЧР ШqТЛКЭТНК ЛШ‘sС УШвХКrЧТЧР КЧТqХКЧТsСТРК ФОЭКвШЭРКЧ ЯКqЭЧТЧР ШrЭТsСТ, НТsФНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКr СКУЦТЧТЧР ФШ‘pХТРТ ЯК ЛШsСqКХКr. SСЮ sКЛКЛХТ NTFS ПКвХ sТsЭОЦКsТНК НТsФ sШСКsТЧТ ЭШ‘ХТq sКqХКsС ЮМСЮЧ ЦКбsЮs ЮsЮХХКr qШ‘ХХКЧТХРКЧ. LОФТЧ ЛЮ СКЦ fayllar b‘ХКФХКЧТsСТЧТЧР ШХНТЧТ ШХШХЦКвНТ. SСЮЧТЧР ЮМСЮЧ qКЭЭТq НТsФЧТ ЭОг-tez (ТХШУТ ЛШ‘IsК СКПЭКНК ЛТr ЦКrЭК) defrag- mentatsiyalab (ing. parcha yoki qismlami вТР‘ТsС) ЭЮrТsС ЦКqsКНРК ЦЮЯШПТq. Operatsion sistemalar qattiq disk, flash-xotiralar bilan ishlash uchun quyidagi muloqotli servis xizmatlarini taklif etadi: 1) diskni tozalash (keraksiz ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ Ш‘МСТrТsС); Л) НТsФНКРТ ЛК’гТ КбЛШrШЭХКЦТ КrбТЯХКsС; Н) НТsФЧТ defragmentatsiyalash. Masalan, diskni degragmentatsiyalash uchun Windows operatsion sistemasi sОrЯТs бТгЦКЭТЧТЧР “DТsФЧТ НОПrКРЦОЧЭКЭsТвКХКsС” ЛШ`ХТЦТНКЧ ПШвНКХКЧТsС ЦЮЦФТЧ. Servis xizmatidan foydalaЧТsС ЮМСЮЧ qЮвТНКРТ rКsЦНКРТ ФКЛТ ЛШ‘ХТЦХКr ЭКrЭТЛ ЛТХКЧ ШМСТХКНТ ЯК “DТsФЧТ НОПrКРЦОЧЭКЭsТвКХКsС” бТгЦКЭТ ТsСРК ЭЮsСТrТХКНТ. BЮ бТгЦКЭ ТsСРК ЭЮsСРКМС, КаКХ НТsФ sШСКsТНК ЦК’ХЮЦШЭХКr qКЧНКв УШвХКsСРКЧТЧТ ЭКСХТХ ОЭКНТ. QЮвТНКРТ rКsЦНК НТsФ sШСКsТНК ЦК’ХЮЦШЭХКr УШвХКsСТsС ЭКСХТХТ (КЧКХТгТ) ФШ`rsКЭТХРКЧ. BЮЧНК Шq УШвХКr НТsФНКРТ ЛШ`sС УШвХКr ЛШ‘ХТЛ, ЛШsСqК ranglar esa fragmentatsiyalangan, fragmen- tatsiayalanmagan va ‘МСТrТХЦКвНТРКЧ ПКвХХКrЧТЧР qКЧНКв ЭКqsТЦ- langanini bildiradi. Topshiriqlar 1. Qanday tashqi xotira turlari bor? 2. Tashqi xotiraning magnitlash asosida ishlatiladigan turlarini sanab bering. 3. TКsСqТ бШЭТrКЧТЧР qКЧНКв ЭЮrХКrТ ЛТХКЧ ТsСХКsС ЧЮr ЛТХКЧ ЛШР‘ХТq? 4. Tashqi xotiraning qanday turi eng kam energiya sarflaydi? 5. OpОrКЭsТШЧ sТsЭОЦКЧТЧР ЭКsСqТ бШЭТrКРК ФШ‘rsКЭКНТРКЧ sОЧНs бТгЦКЭХКrТ СКqТНК sШ‘гХКЛ ЛОrТЧР. 6. OpЭТФ НТsФХКrРК ЦК’ХЮЦШЭХКr qКЧНКв вШгТХКНТ? 7. Flash-xotira ustida bajariladigan amallami sanab bering.
LABORATORIВA ISHI №6 MAVZU: PASCAL MUHITIGA SHARTLI OPERATORLAR YORDAMIDA TUZILGAN DASTURLARINI KIRITISH VA ULARNI TAHRIRLASH. Ishningmaqsadi: Paskaldasturlashtilidachiziqli, ЭКФrШrХКЧЮЯМСТЯКЭКrЦШqХКЧЮЯМСТУКrКвШЧХКrЧТКХРШrТЭЦХКsСЧТШ‘rРКЭТsС. 221
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Topshiriqlar: 1-jadval Variant Dastlabki tartib Shart raqami mК’lumotlКr Koordinatalar tekisligida ikkita nuqta orasidagi 1 masofani aniqlovchi dastur tuzing x1, u1, X2, U2 TШ‘rЭЭК sШЧ ЛОrТХРКЧ. SСЮ sШЧХКrЧТЧР Ш‘rЭК 2 КrТПЦОЭТРТ ЯК Ш‘rЭК РОШЦОЭr ЦШНЮХТЧТ a, b, c, d hisoblovchi dastur tuzing. Quyidagi formula bilan berligan uchburchakka tashqi chizilgan aylanani radiusini hisoblovchi dastur tuzing: a, b, s 3 a *b*c R  *4 p (* p  a (*) p  b (*) p  c) , bunda r – uchburchakning yarim perimerti. Uchburchakning a,b,c tomonlari berilgan. Shu ucburchakka ichki chizilgan aylanani radiusini aniqlovchi dastur tuzing: 4 ( p  a (*) p  b (*) p  c) a, b, s r  p , bunda r – uchburchakning yarim perimerti. Uchburchakning uchta burchagi va balandligi orqali uning yuzini hisoblovchi dastur tuzing: A, B, C, h 5 h2 *sin( A ) S  2*sin(BC )*sin( ) TОФТsХТФНК ЮМСЭК ЧЮqЭК Ш‘гТЧТЧР ФШШrНТЧКЭКХКrТ x1, u1, 6 bilan berilgan. Shu nuqtalardan qaysilarning x2, u2, bir-biridan maksimal uzoqlikda joylashgan. x3, u3 max(,,)3a b c min(,,) 2 a b c 7 hisoblang. a, b, c Uchta a,b,c sonli kattaliklar berilgan. Ularning Ш‘rЭК КrТПЦОЭТРТ, Ш‘rЭК РОШЦОЭrТРТ ЯК a, b, c 8 eksponentalar exp(a) + exp(b) + exp(c) вТР‘ТЧНТsТ ШrКsТНКЧ ЦКФsТЦКХ ЯК ЦТЧТЦКХ qiymatlarini aniqlang. (x,y) koordinatalar bilan berilgan nuqta x,u 9 koordinatalar tekisligining qaysi choragida yotadi. max(x , y , z ) 10 m   5 min(x , y ) x, y, z 222
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
min(,0x ) min(, 0 y ) z  max2 (y , x ) x, y 11
1 1 1 s 1    ... 12 1!!!2 3 1 1 1 13 s 1    ... 1!!!2 3 1 1 1 14 s 1    ... 2 4 8 1 1 1 15 s 1    ... 1 2 3 1 1 1 16 s 1    ... 2 4 8
Variant Dastlabki tartib Shart raqami mК’lumotlКr
1 a  ln( y x *) (sin(x)  e(  yx ) ) x, y
b  c ( y  x2 ).(cos(x)  c  y ) c, x, y 2 b, x, y 3 xy x  y 3 c  arctg(x)  e  5.0 b 5 (x  y) e  yx .tg z)( x, y, z 4 d   ln(x) arctg(y)  x 3 x, y, z (cos(x)  sin( y)) 2 5 e   ln (x* y * z) tg z)(
3 2 x, y, z x y z .sin (y) 6 f  y  x  e  2 y  z /(y  x) x, y 1 cos(x  y) 3 7 g  * x  arcsin(y) ex  2y /(1 x2 * y2 )
x2 y3 z 4 (ln(x)  *)1 2 x, y, z 8 h  2    2 2 3 y  x x, y, z 9 j  ((1 y). sin 2 (z)  )3 5 y x, y, z 10 k  ln (y  x (*) x  2 ) z  x 4/ i  *5.0 x5  *3 cos(x  y)  e 1.0 yz  x* y x, y, z 11
223
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
m   *3 tg(x *) lg(x4  y /) ex 1 x, y 12 n  ex  tg(x)  *1 (lg(y)  cos(x* y)  3 x) x, y 13 lg(x)  e  yx x, y 14 p  2  y2  x3  ln( y)
LABORATORIВA ISHI №7 MAVZU: TARMOQLANUVCHI VA TAKRORLANUVCHI OPERATORLAR YORDAMIDA MASALANI YECHISH DASTURINI TUZISH. Ishning maqsadi: PКsФКХ НКsЭЮrХКsС ЭТХТНК ЭКrЦШqХКЧЮЯМСТ УКrКвШЧХКrЧТ НКsЭЮrХКsСЧТ Ш‘rРКЭТsС. Topshiriqlar: Variant Dastlabki tartib Shart
raqami mК’lumotlКr 1 Xafta kunlarining nomini unung tartib raqamlari orqali aniqlash dasturini tuzing, masalan, 1 - N dushanba, 2 - seshanba va h.k. 2 Yil oylarning nomini unung tartib raqamlari orqali N aniqlash dasturini tuzing, masalan, 1 - yanvar, 2 - fevral va h.k. 3 Berilgan raqamlar orqali ularni nomini aniqlovchi N dastur tuzing, masalan 1 - bir, 5 – besh va h.k. Dasturlash tillarining uzbekcha nomi berilgan. Ularning inglizcha nomini aniqlash dasturini tuzing, 4 masalan: Beysik - Basic. Dasturda quyidagi x jadvaldan foydalaning: Beysik - Basic, Lisp - Lisp, Si - S, Fortran - Fortran, Ada - Ada, Pl/1 - PL/1, Paskal- Pascal, Prolog- Prolog. 5 Berilgan raqamlar orqali ularni inglizcha nomini N aniqlovchi dastur tuzing, masalan, 1-one, 5-fave va
h.k. 6 BКСШХКr sШЧХКr ШrqКХТ qЮвТХРКЧ ЮХКrЧТ sШ‘гХКr ШrqКХТ ifodaydigan dastur tuzing, masalan, 5-К’ХШ, 2- O qoniqarsiz.
224
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
SШР‘ХШЦХКsСЭТrТsС ХКРОrТРК ФОХЭТrТХРКЧ ЛШХКХКr qЮвТНК ФОХrТrТХРКЧ ЭКrЭТЛ ЛШ‘вТМСК РЮrЮС(ШЭrвКН)ХКrРК ajratilgan: 7 6 yoshda 7 yoshgacha - 5-chi otryad N 7 yoshda 9 yoshgacha - 4-chi otryad 9 yoshda 11 yoshgacha - 3-chi otryad 11 yoshda 13 yoshgacha - 2-chi otryad 13 yoshda 15 yoshgacha - 1-chi otryad LКРОrРК ФОХРКЧ ЛШХКХКr Ш‘г ШЭrвКНТЧТ ЭОг КЧТqХШЯМСТ dastur tuzing. 8 Xafta kunlarining inglizcha nomini unung tartib raqamlari orqali aniqlash dasturini tuzing, masalan, N 1-Sunday, 2-Monday va h.k. 9 Norton Commander qobiq dasturining funksional tugmalar bajaradigan vazifalar nomini aniqlovchi F dastr tuzing, masalan, F1-yordam, F2 - foydalanuvchi menyusi va h.k. 10 Yil oylarning inglizcha nomini unung tartib raqamlari orqali aniqlash dasturini tuzing, masalan,1 N - january, 2 - february va h.k. BОrТХРКЧ ЦЮЧШsКЛКЭХКrЧТЧР ФШ‘rТЧТsСХКrТРК qКrКЛ 11 uning nomini aniqlovchi dastur tuzing, masalan, = - L teng, <> - teng emas, >= - kichik emas (katta yoki teng) va h.k. HТгЦКЭМСТ sШ‘гХКr ЮМСЮЧ PКsФКХ НКsЭЮrХКsС ЭТХРК 12 ЭОРТsСХТ ЛШ‘ХРКЧ sЭКЧНКrЭ ЦКЧЭТqТв КЦКХХКrЧТ L aniqlovchi dastur tuzing, masalan, inkor- not, yokini inkor qilish - XOR va h.k. Paskal dasturlash tilida CRT modulida ishtirok 13 etuvchi raqamlar qanday ranglarni nomini S ifodashini aniqlovchi dastur tuzing, masalan, 0 - black, 1 - blue, 2 - green va h.k. Paskaldasturlashtilida Graph 14 modulidaishtiroketuvchiraqamlarqandaychiziqnoml
ariniifodashinianiqlovchidasturtuzing, masalan, 0 - uzuliksiz, 1 - nuqtalivah.k.
LABORATORIВA ISHI №8 MAVГU: BIR O’LCHOVLI MASSIV BILAN ISHLASH.
TOPSHIRIQLAR: BОrТХРКЧ ЯКrТКЧЭХКrРК ФШ’rК НКsЭЮrХКr ЭЮгТsС va ularni Turbo-Pascal dasturlash muhitida bajarish hamda himoyalash.
225
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
MAQSAD: MК’rЮгКНК ШХТЧРКЧ ЛТХТЦХКrЧТ ЦЮsЭКбФКЦХКsС, НКsЭЮrХКsС ФШ’ЧТФЦКХКrТЧТ sСКФХХКЧЭТrТsС, вОМСТЦХКrЧТЧР ЭЮrХТ ЯКrТКЧЭХКrТЧТ КЧТqХКsС. MКssТЯ elmentlari ustida amallar bajarish.
MASHG’ULOTNI O’TKAГISH TARTIBI. I. O’qЮЯМСТХКr Ш’qТЭТЮЯМСТ rКСЛКrХТРТНК ЧКгКrТв ЦК’ХЮЦШЭХКr ЯК ЦКЯгЮ yuzasidan yaratilgan dastur bilan tanishtiriladi (10-15 daq).
1-masala. 10 ta elementdan tashkil topgan massivning 5-Ш’rЧТРК вКЧРТ element joylashtirish kerak. Bu xolda massivda berilgan elementlar ketma-ketligi buzilmasligi kerak. Avvalgi 5-ОХОЦОЧЭ вКЧРТ ОХОЦОЧЭ qШ’вТХРКЧНКЧ sШ’ЧР ШХЭТЧМСТ Ш’rТЧРК, 6-ОХОЦОЧЭ вОЭЭТЧМСТ Ш’rТЧРК Я.б.гШ Ш’ЭТsСТ ФОrКФ. OбТrРТ ОХОЦОЧЭ ОsК вШ’qШЭТХКНТ. program Beshinchi_element; const n=10; a:array[1..n] of integer=(11,12,13,14,16,17,18,19,20,21); var i:integer; begin writeln('Avvagi xolat'); for i:=1 to n do write(a[i],' '); for i:=10 downto 6 do a[i]:=a[i-1]; a[5]:=15; writeln; writeln('5-element qo''shilgan xolat'); for i:=1 to n do write(a[i],' '); readln; end.
O’qЮЯМСТХКrРК qЮвТНКРТ ЦКsКХКХКrЧТ НКsЭЮrТЧТ ЭЮгТЛ, natijalar olish taklif etiladi.
1. Oylik Ш’rЭКМСК бКrШrКЭЧТ бТsШЛХКsС НКsЭЮrТЧТ ЭЮгТЧР. 2. Massivdagi bir xil qiymarli sonlarni sonini anilovchi dastur tuzing. 3. MКssТЯНК qТНТrТХКвШЭРКЧ sШЧЧТ Ш’rЧТЧТ ЭШpТsС НКsЭЮrТЧТ ЭЮгТЧР.
226
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
4. SТЧП Ш’qЮЯМСТХКrТЧТ КХРОЛrК ПКЧТНКЧ ШХРКЧ ЛКСШХКrТЧТ ЭКСХТХ qТХЮЯМСТ dastirni tuzing. 5. Massiv elementlari ichidan eng kattasini topish dasturini tuzing.
6. 1, 2 ,...,n butun sonlar ktma-ktligi brilgan. Mazkur ketma- ktlikda bir martadan kluvchi butun sonlar sonini aniqlang. 7. KШЦpШЧЧЭКХКrТ ЛЮЭЮЧ sШЧХКrНКЧ ТЛШrКЭ 1, 2 ,...,n massiv ЛrТХРКЧ.MКssТЯЧТЧР бКr ЛТr ОХЦЧЭТЧТ qЮвТНКРТМСК Ш’гРКrЭТrТЧР: ЦЮsЛКЭ ОХЦЧЭХКrТЧТ 1 ЛТХКЧ, ЦКЧПТвХКrТЧТ –1 bilan almashtiring, 0 larni ОsК Ш’гРКrЭТrТsСsТг qШХНТrТЧР.
8. N1, N2, N3,..., va Nn sonlar ФЭЦК-ФЭХТРТ ЛrТХРКЧ ЛШ’ХsТЧ. BЮ ФЭЦК- ФЭХТФХРК ЭРТsСХТ ЛШ’ХРКЧ ЛrТХРКЧ R ЦЮsЛКЭ sШЧНКЧ ФКЭЭК sШЧХКr sШЧТЧТ xisoblang.
9. 1, 2 ,...,n butun va n natural son brilgan. 1, 2 ,...,n ktma- kЭХТФЧТЧР 5 РК ЛШ’ХТЧКНТРКЧ ЯК 7 РК ЛШ’ХТЧЦКвНТРКЧ бКНХКrТ sШЧТЧТ ЯК ЮХКrЧТЧР вТР’ТЧНТsТЧТ ЭШpТЧР. 10. TКsШНТПТв sШЧХКr ЛТХКЧ A Д1..10Ж ЦКssТЯЧТ ЭШ’ХНТrТsС ЯК Ш’rЭКМСК arifmetigini topish dasturini tizing.
LABORATORIВA ISHI №9 MAVZU: PASCALNING GRAFIK IMKONIYATLARIDAN FOYDALANIB DASTURLAR TUZISH.
Ishning maqsadi: PКsФКХ НКsЭЮrХКsС ЭТХТНК СКrКФКЭХТ НКsЭЮrХКr ЭЮгТsСЧТ Ш‘rРКЭТsС.
Topshiriqlar: Prosedura nomlari GОomОtrТФ mК’nosТ putpixel(x,y,color) x, y  koordinatadaginuqtani Color parametrda КЧТqХКЧРКЧrКЧРРКЛШ‘вКвНТ. setlinestyle(a,b,t) МСТгТq qКХТЧХТРТ, sСКФХТ ЯК sЭТХТЧТ Ш‘rЧКЭТsС line(x1,y1,x2,y2) (xl.yl) koordinatali nuqtadan (x2,u2) koordinatali ЧЮqЭКРК ФОsЦК Ш‘ЭФКгКНТ. rectangle(x1,y1,x2,y2) ВЮqШrТ МСКp ЧЮqЭКsТ (бХ ,вХ) ФШШrНТЧКЭКНК, Ш‘ЧР pКsЭФТ nuqtasi (x2,y2) НК ЛШ‘ХРКЧ ЭШ‘Р‘rТ ЭШ‘rЭЛЮrМСКФ МСТгКНТ. circle(x,y,r) Markazix, y  nuqtadaradiusi R РК ЭОЧР ЛШ‘ХРКЧКвХКЧК chizadi. arc(x,y,a,b,r) a va bboshlangichvaoxirgiburchak, markazi x, y  nuqtada radiusi r ga teng ЛШ‘ХРКЧ aylana yoyi quradi. ellipse(x,y,a,b,rx,ry) GШrТгШЧЭКХ ЯК ЯОrЭТФКХ Ш‘qХКrТ rxva ry larga teng ЛШ‘ХРКЧ ОХХТps вШвТЧТ qЮrТsС. SetFillStyle(Style,Color) BШ‘вКsС ЮМСЮЧ УШrТв rКЧР ЯК ЛШ‘вКsС ЮsЮХТЧТ Ш‘rЧКЭКНТ. fillellipse(x,y,rx,ry) BШ‘вКХРКЧ ОХХТpsЧТ СШsТХ qТХТsС.
227
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
floodfill(x,y,cg) cg rКЧР ЛТХКЧ ПТРЮrКЧТ МСОРКrКsТРК qКНКr ЛШ‘вКsС. Figuraning ichki nuqtasi x, y  ga teng. bar(x1,y1,x2,y2) ЮsЭЮЧ rКЧР ЛТХКЧ ЭШ‘ХНТrТsС. pieslice(x,y,a,b,r) a danboshlanib, b gacha r radiusli aylanasektorini МСТгКНТ ЯК ЛШ‘вКвНТ. sector(x,y,a,b,rx,ry) EХХТpЭТФ sОФЭШrЧТ ЛШ‘вКsС ЯК qЮrТsС settextstyle(f,n,d) MКЭЧНКРТ sТЦЯШХХКr sСrТПЭТЧТ, вШ‘ЧКХТsСТ ЯК Ш‘ХМСКЦТЧТ Ш‘rЧКЭТsС. outtextxy(x,y,st) x, y  nuqtadan boshlab st qatorni chiqarish outtext(st) Nuqta joylashgan joydan boshlab qatorni chiqarish
Topshiriq: 1. Ekranning ЭШ‘rЭЭК ЛЮrМСКРТНК sКrТq rКЧРХТ ЧЮqЭК СШsТХ qТХЮЯМСТ НКsЭЮr ЭЮгТЧР. 2. EФrКЧЧТЧР Ш‘rЭКsТНК rКНТЮsТ 100 РК ЭОЧР sКrТq rКЧРХТ КвХКЧК МСТгТЧР. 3. NЮqЭКХКr вШrНКЦТНК ОФrКЧЧТ Ш‘rЭКsТНКЧ ЛШ‘ХЮЯМСТ РШrТгШЧЭКХ МСТгТq СШsТХ qТХТЧР. 4. Svetofor rasmini chizuvchi dastur tuzing. 5. Oy va yulduzlar tasvirlangan kechki osmon manzarasini chizing. 6. Velosiped rasmini chizing. 7. Qizil rangli muntazam beshburchak chizing.
LABORATORIВA ISHI №10 MAVZU: MATNLI HUJJATLARDA BELGI, ABZAS VA RO‘ВБATLARNING БUSUSIВATLARINI SOГLASH. WORDDA GRAFIKA BILAN ISHLASH
Ishning maqsadi: MТМrШsШПЭ АШrН НКsЭЮrТЧТ ТsСРК ЭЮsСТrТsСЧТ Ш’rРКЧТsС, вКЧРТ СЮУУКЭ вКrКЭТsС, ФХКЯТКЭЮrКНКЧ ЦКЭЧЧТ ФТrТЭТsС, ЧЮsбК ФШ’МСТrТsС ШpОrКsТвКХКrТ ЛТХКЧ ЭКЧТsСТsС, ФТrТЭТХРКЧ ЦКЭЧХКrЧТ ФШ’МСТrТsС ЯК Ш’МСТrТsС ЮsЮХХКrТЧТ Ш’rРКЭТsС Masalaning qo`yilishi: Berilgan topshiriqni qo`yilgan reja asosida bajarish va shu asosda hisobot tayyorlash Nazariy qism: MТМrШsШПЭ ПТrЦКsТ Ш’гТЧТЧР ЭТЧЦКв ТгХКЧТsСХКrТ ЧКЭТУКsТНК гКЦШЧК ЭКХКЛТРК УКЯШЛ beradigan, ommaviylashgan matn muharriri WORD – (sШ’г ЦК’ЧШsТЧТ anglatadigan) matnlar ustida ish olib boradigan dasturni yaratdi.
Standart uskunalar majmuasi: - yangi fayl yaratish; - mavjud fayllarni ochish; - faylni xotirada saqlash; - faylni chop etish; - hujjatni ko`rib chiqish; - hujjatni orfografik tekshirish; - ЦК’ХЮЦШЭЧТ qТrqТЛ ЛЮПОrНК ШХТsС;
228
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
- ЦК’ХЮЦШЭНКЧ ЧЮsбК ШХТsС; - ЛЮПОrНКЧ ЦК’ХЮЦШЭЧТ qШ`вТsС; - oxirgi buyruqni bekor qilish; - buyruqni takrorlash - jadval bilan ishlash; - matematik formulalar yozish; - masshtabni sozlash; - darajaga yozish; - indeksga yozish; - ustunlarga bo`lish; - tasvirlar bilan ishlash tugmasi; Formatlash uskunalar majmuasi: - odatdagi format; -shrift turi; - shrift o`lchami; - qalin yozuv; - egri yozuv; - tagiga chizilgan holda yozuv - matnni chap tomonlama rostlash; - matnni o`rtaga rostlash; - matnni chap tomonlama rostlash; - matnni ikki tomonga teng rostlash; - satrlararo intervalni o`rnatish; - tartibli raqamlashni o`rnatish; - marker o`rnatish; - chap tomonlama chekinish; - o`ng tomonlama chekinish; - jadval chegaralarini formatlash; -matn fonini o`rnatish; - matn rangini o`rnatish
Topshiriq 1. MS Word dasturini ishga tushiring. Menyu buyruqlari (, , , , , ,, , ) va uning bo`limlari bilan tanishing hamda ularning vazifalarini, imkoniyatlarini aniqlang. Uskunalar panelining imkoniyatlarini o`rganing. 2. MОЧТЧР ШТХК К’гШХКrТЦ ЧШЦХТ ЦКЭЧХТ СЮУУКЭ ЭКsСФТХ ОЭТЛ, ЦКЭЧЧТЧР 1-abzatsini 14 o`lcСКЦ, qЮвЮq, ШР’ЦК, ФШ`Ф rКЧР, sКrТq ПШЧНК ЭКввШrХКЧР. ( Matnning 1- abzatsini belgilab → → → → → ) 3. Matnning 2-abzatsini 16 o`lcham, tagiga chizilgan(chiziq rangi ko`k) holatda tayyorlang. ( Matnning 2- abzatsini belgilab → → →
→ Ш → ) 4. Matndan 3 nusxa ko`paytirib, 4 ta ustunga ajratib tayyorlang.(matn bОlРТlanadТ→ →3 marta → matn bОlРТlanadТ → →ФОraФlТ ustunlar sonТ tanlanadТ→(yoki → )) 5. Matn uchun sahifa parametrlarini 2x2x2x2 o`lchamda qo`ying.( →→ я →, , , qismlariga ФОraФlТ paramОtr tanlanadТ→OK) 6. Sahifaniraqamlang. (→ →→ → ) 7. SahifagabirorOfficekolleksiyasidanrasmjoylashtiring. (→→→→rasmtanlanadi) 8. Sahifauchunchizg’ichvaeskizo`rnating.(→hamda→) 229
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
9. Matnga ∑, ≤,∞,→,♫,§,‰ belgilariniqo`ying.(→→keraklibelgitanlanib→ ) 10. Matngabirorallomaningfikridanko`chirmaolib, snoskaqo`ying.(Ko`chirmaoxirigakursorqo`yilib→→→→k erakliparametrlartanlanib→ ) 11. Sahifagabirorfonbering.(→→keraklifontanlanadi) 12. Sahifagabezakliramkaqo`ying.(→a→ →→bo`limidakeraklibezakturitanlanib, :qismidaparametrlarsozlanadi→OK) 13. FaylniFamiliya_oilamnomibilanDdiskningguruhingizpapkasigasaqlang.( →…→oynaningqismiyordamidaguruhingizpapkasijoylas hganmanzilnitopib→яqismigaFamiliya_oilamiborasinikiritib→ )
LABORATORIВA ISHI №11 MAVZU: WORDDA JADVALLAR BILAN ISHLASH. SAHIFA PARAMETRLARINI SOZLASH.
Ishning maqsadi: АШrННК УКНЯКХ ЯК РrКПТФ вКrКЭТsС, ЛТХТЦ СКЦНК ФШ‘ЧТФЦКХКrТРК ОРК ЛШ‘ХТsС. MКsКlКnТnР qo‘вТlТsСТ: ЛОrТХРКЧ ЭШpsСТrТqЧТ qШ‘вТХРКЧ rОУК КsШsТНК bajarish va shu asosda hisobot tayyorlash Nazariy qism: JКНЯКХТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ qКЭШrХКr ЯК ЮsЭЮЧХКr ФШ‘rТЧТsСТНКРТ ЭКsСФТХ ОЭРКЧ ЭШ‘pХКЦТНТr. JКНЯКХЧТЧР qКЭШr ЯК ЮsЭЮЧХКrТ ФОsТsСРКЧ УШвНКРТ ЮЧsЮrТ вКМСОвФК НОвТХКНТ. MТМrШsШПЭ АШrННКРТ УКНЯКХХКr ЦК’ХЮЦШЭХКrni taqdim etish va sСКФХХКЧЭТrТsС ( ЛТr sСКФХРК sШХТsС ЦК’ЧШsТНК)ЧТЧР УЮНК qЮХКв ЯК sКЦКrКХТ ЮsЮХТНТr. АШrН УНЯХХrdРТ ЮsЭЮЧХКr ЯК qКЭШrХКrЧТЧР Ш‘ХМСКЦХКrТЧТ, sСЮЧТЧРНОФ sШЧТЧТ ТЧЭОrПКШХ Ш‘гРКrЭТrТsС, МСОРКrКХКrЧТ ЭКsСqТ ФШ‘rТЧТsСТ ЯК ЦКЭЧЧТ ЭКСrТr qТХТsh ТЦФШЧТЧТ ЛОrКНТ, ЭЮrХТ rКЧРНК ЛОгКsСЧТ ЭК’ЦТЧХКвНТ, ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКrКХКsС imkonini beradi. Jadval tuzish. Jadval tuzish uchun asboblarning standart panelidagi (Jadval qo‘sСТlsТn) tugmasidan yoki jadval menyusining  (Jadval Qo‘sСТlsТn) ЛЮвrЮР‘ТНКЧ ПШвНКХКЧТsС ЦЮЦФТЧ. Buni amalga oshirish uchun: 1.KЮrsШrЧТ УКНЯКХ ЛШsСХКЧТsСТ ФОrКФ ЛШ‘ХРКЧ УШвРК Ш‘rЧКЭТЧР ЯК КsЛШЛХКrЧТЧР standart panelidagi (Jadval qo‘sСТlsТn) tugmasini bosing. Shunda УКНЯКХЧТЧР вКМСОвФКХКrТ sШЧТЧТ ЭКЧХКsС pКЧОХТ ШМСТХКНТ. SТМСqШЧМСКЧТЧР ФШ‘rsКЭФТМСТЧТ harakatlantirib satrlar va ustunlar miqdorini tanlang. Agar siz jadvalning Ш‘ХМСКЦХКrТЧТ ЛОrЦШqМСТ ЛШ‘ХsКЧРТг УКНЯКХ ЦОЧвЮsТЧТЧР  (JadvalKiritilsinJadval) ЛЮвrЮР‘ТЧТ ЭКЧХКЧР.
230
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Bundan tashqari (Jadvallar va chegaralar) asboblar paneli yordamida jadvalni rasmini chizish mumkin. Shuningdek jadvalning rasmini chizish ЛЮвrЮР‘ТЧТ ЭКЧХКЛ СКЦ МСТгТsС ЦЮЦФТЧ. Jadvallar bilan ishlash uchun jadvallar va chegaralar asboblar panelidan foydalanish qulaydir. Jadvalning rasmini chizayotganda siz yacheykalarni satrlar va ustunlarni, ularni joylashtirishning mavjud tartibidan qЭ’Тв Чzr, xohlagan jyingizg joylashtirishingiz mumkin. Yangi yacheyka tuzish uchun sТМСqШЧМСКЧТЧР qКХКЦ sСКФХТНКРТ ФШ‘rsКЭФТМСТ ЛТХКЧ ЛТr ЮsЭЮЧ (вШФТ sКЭr)НКЧ ЛШsСqКsТРКМСК (МСТгТq) ЭШrЭТЛ ЛОrТsСТЧРТгЧТ Ш‘гТ ФТПШвК. menyusidan – ЛЮвrЮР‘Т ЭКЧХКЧКНТ. EФrКЧНК ЦЮХШqШЭ ШвЧКsТ pКвНШ ЛШ‘ХКНТ.
Topshiriq 1. ЦОЧвЮsТЧТ Ш‘rРКЧТЧР. 2. 3б4 Ш‘ХМСКЦХТ УКНЯКХ qШ‘вТЧР. (aJadval o‘lcСamlarТ ФТrТtТladТOK) 3. JКНЯКХРК 5 ЭК ЮsЭЮЧ, 3 ЭК sКЭr qШ‘sСТЧР.(Biror ustun yoki satr tanlanib, , , ) 4. Jadvaldan 2 ta ustun va ta satr olib tashlang.( Biror ustun yoki satr tanlanib yoki ) 5. 1- satrni birlashtiring.(1-satr belgilanibя) 6. 5 va 6 ustun, 2-satr kesishgan kataklarni birlashtiring. (Ko‘rsatТlРan katakchalar belgilanibя) 7. UsСЛЮ ФКЭКФЧТ КЯЯКХ 2 ЭК sКЭrРК ЛШ‘ХТЛ, sШ‘ЧРrК, pКsЭФТ ФКЭКФМСКЧТ 2 ЭК ЮsЭЮЧРК ЛШ‘ХТЧР. (Ko‘rsatТlРan ФataФcСa belgilanibяkerakli parametr tanlanibOK)
231
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
8. 1-sКЭrЧТ ФШ‘Ф rКЧР МСТгТР‘Т ЯК sКrТq ПШЧ rКЧРТРК ЛШ‘вКЧР. ( Ko‘rsatТlРan katakcha belgilanib bo‘lТmТdaТ qismida chiziq turiЦ qismida chiziq rangi bo‘lТmТРa o‘tТbkatakcha rangi tanlanib: qismidaя elementini tanlab OK) 9. MОЧТЧР ШТХК К’гШХКrТЦ ЧШЦХТ УКНЯКХЧТ ЦК’ХЮЦШЭ ЛТХКЧ ЭШ‘ХНТrТЧР. 10. RШ‘вбКЭЧТ КЯЭШЦКЭТФ ЭКrЭТЛХКЧР ЯК ФЮХrКЧР ПШЧ ЛОrТЧР.(RШ‘вбКЭ raqamlanadigan ustun belgilanib ) 11. 2- sКЭrЧТ ЦШЯТв ПШЧ, ЦКЭЧЧТ УТРКrrКЧР, 16 Ш‘ХМСКЦ, qЮвЮq, ШР‘ЦК sСКФХНК tayyorlang.
LABORATORIВA ISHI №12 MAVZU: WORDDA MATNLI HUJJATLARDA FORMATLASHNI AVTOMATLASHTIRISH. Ishning maqsadi: Microsoft Word dasturi yordamida matematik va fizik ПШrЦЮХКХКrЧТ ФТrТЭТsСЧТ Ш‘rРКЭТsС MКsКlКnТnР qo‘вТlТsСТ: BОrТХРКЧ ЭШpsСТrТqЧТ qШ‘вТХРКЧ rОУК КsШsТНК ЛКУКrТsС ЯК sСЮ asosda hisobot tayyorlash Nazariy qism: Matematik formulalarini matnga tushirishda Equation Editor bizga yordam beradi. Equation Editor ni ishga tushirish uchun Uskunalar majmuasidan вШФТ →→→MТМrШsШПЭ EqЮКЭТШЧ 3.0→OK NКЭТУКНК qЮвТНКqТ ШвЧК ШМСТХКНТ:
Topshiriq 2. QЮвТНКРТ ЦКЭЧ ЛШ‘ХКРТ ЮМСЮЧ ЦКrФОrХТ rШ‘вбКЭ tashkil eting. Kompyuter asosiy qurilmalari quyidagilar:  Monitor;  Klaviatura;  Tizimli blok; (Yangi fayl tashkil etib matn satrma-satr ФТrТtТladТ→ yoki →→М→OK) 3. SКСТПКРК ФШХШЧЭТЭЮХ qШ‘вТЧР.(→К)
232
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
4. MS Word dasturida tezkor klavishalar va ularning vazifalarini Ш‘rРКЧТЧР.(Masalan: Ctrl+O faylni ochish, Ctrl+P chop etish, Ctrl+S xotiraga olish, Shift+Alt alТПbonТ o‘гРartТrТsС) 5. MS Word dasturida quyidagi formulalarni kiriting. (Uskunalar majmuasidan yoki →→→MТcrosoПt EquatТon 3.0→OK NatТУada quyidaqi oyna ochiladi:
2 2  n 2 1 ax  bx  c 2 x2  a 3 x 14  2 b  ax 2 a b n 1   ax  c 8 a  2 2 x  a   4 by 5 0 1 4 a 3 6 x  b  b sin 7 y  c  d n m  1 0 6 u 1   x  q 1  k  l 2 4 5 7 8   0 0 
LABORATORIВA ISHI №13 MAVZU:ELEKTRON JADVALLARDA HISOBLASHLARNI BAJARISH. FUNKSIYALAR VA FORMULALAR. MA’LUMOTLARNI SARALASH VA FILTRLASH. MA’LUMOTNI STATISTIK QAВTA ISHLASH VA ULARNING DIAGRAMMASINI QURISH
Ishning maqsadi: MS Excel elektron jadvali bilan ishlashbilim hamda ФШ‘ЧТФЦКХКrТРК ОРК ЛШ‘ХТsС. MКsКlКnТnР qo‘вТlТsСТ: ЛОrТХРКЧ ЭШpsСТrТqЧТ qШ‘вТХРКЧ rОУК КsШsТНК ЛКУКrТsС ЯК sСЮ asosda hisobot tayyorlash Nazariy qism: MS EМбОХ НКsЭЮrТ MТМrШsШПЭ OППТМО КЦКХТв НКsЭЮrХКr ЭШ‘pХКЦТРК kirib, ofislarda, idoralarda hisob-kitob ishlarini amalgam oshirishda foydalaniladi. Excel dasturi boshqa ofis dasturlar singari ishga tushiriladi. →→Ms OППicО→MS EбcОl. Dasturning ТsСМСТ ЯКrКР‘I УКНЯКХНКЧ ТЛШrКЭ. JКНЯКХ 256 ЭК ЮsЭЮЧНКЧ ТЛШrКЭ ЛШ‘ХТЛ, ЮХКr ХШЭТЧ КХТПЛШsТЧТЧР ЛШsС СКrПХКrТ ЯК СКrrПХКr ФШЦЛТЧКЭsТвКsТ вШrНКЦТНК ЧШЦХКЧКНТ. SКЭrХКr sШЧТ 16384 ЛШ‘ХТЛ, rКqКЦХКr yordamida nomlanadi. Ustun va satr kesishga joy yacheyka deb nomlanadi va ustun nomi satr nomi bilan belgilanadi. Excelda hisob-kitob ishlarini bajarish ЮМСЮЧ вКМСОвФКХКr ЦК’ХЮЦШЭРК ЭШ‘ХНТrТХКНТ ЯК qШ‘sСТsС, КвТrТsС, ФШ‘pКвЭТrТsС, ЛШ‘ХТsС КЦКХХКrТ вШrНКЦТНК ЮХКr ЮsЭТНК СТsШЛХКsС ТsСХКrТ ЛКУКrТХКНТ. NКЭТУК МСТqТsСТ kОrКФ ЛШ‘ХРКЧ вКМСОвФКРК ЭОЧРХТФ (=) ЛОХРТsТ qШ‘вТХТЛ, СТsШЛХКsС ПШrЦЮХКsТ yoziladi. Mas: Talaba stipndiyasi nomli hisobotni tayyorlang. F.I.SH Sentabr Soliq 3% qo'lga olish Azizov A 76.000=2*3:100=C2-D2 Nazarov 114.000 Murodov 147.000
Topshiriq 1. MS Excel dasturini ishga tushiring. MS Excel dasturining menyu buyruqlari, uskunalar ЦКУЦЮКsТЧТ Ш‘rРКЧТЧР. 233
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
2. MS Excel dasturida yanvar, fevral oylari uchun kalendar tashkil eting. KКХОЧНКrЧТЧР Шв sШ‘гХКrТ 14 Ш‘ХМСКЦ, qЮвЮq ШР‘ЦК sСКФХНК, ЦШЯТв ПШЧНК ЛШ‘ХsТЧ. 3. Kalendarning hafta kunlari sШ‘гХКrТ ФЮХrКЧР ПШЧ, sКrТq rКЧРНК ЛШ‘ХsТЧ. 4. Haftaning dam olish kunlari qizil rangda tayyorlang. 5. BКrМСК ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФКЭКФМСКХКrЧТЧР Ш‘rЭКsТНКЧ rШsЭХКЛ, ЮsЭЮЧ ФОЧРХТРТЧТ 4 Ш‘ХМСКЦНК ПШrЦКЭХКЧР. ( hamda )
6. Ushbu ish kitobini Kalendar_familiya nomi bilan D diskning guruhingiz papkasiga saqlang.
LABORATORIВA ISHI №14 MAVZU: EБCELDA MA’LUMOTLARNI ВIG‘ISH TEБNOLOGIВASI VA ULARNI QAYTA ISHLASH (TEST SINOVLARI UCHUN AXBOROT TIZIMLARINI YARATISH)
Ishning maqsadi: Excelda elektron jadvallar tashkil etish va formulalar bilan ТsСХКsСЧТ Ш‘rРКЭТsС MКsКlКnТnР qo‘вТlТsСТ: ЛОrТХРКЧ ЭШpsСТrТqЧТ qШ‘вТХРКЧ rОУК КsШsТНК ЛКУКrТsС ЯК sСЮ asosda hisobot tayyorlash Nazariy qism: Excel dasturida turli hisob-kitob ishlarini bajarishda uskunalar majmuasidan foydalaniladi. Funksiyalar: ABS- sonning modulini qaytaradi; 2) COS- sonning kosinusini hisoblaydi 3) EXP- berilgan sonning eksponentasini qaytaradi 4) LN- sonning natural logarifmini qaytaradi; 5) SIN- sonning sinusini hisoblaydi 6) КЬ- sonning kvadrat ildizini qaytaradi 7) -sШЧХКrЧТЧР ФШ‘pКвЭЦКsТЧТ СТsШЛХКвНТ ЯК СШФКгШ.
Topshiriq 1. Kalendar_familiya ish kitobida yangi sonlar nomli varaqda tartiblangan ketma-ket sonlar va juft sonlar ketma-ketligini tashkil eting.( A2,A3,A4 kataklarga 1,2,3 yoki 2,.4,6 sonlarini yozibushbu 3 ta katakchani belgilabbelgilangan qТsmnТnР o‘nР quвТ burcСagida kursor + holatida quyi katakchalarga joriy etamiz)
234
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
2. Yangi Informatika nomli varaqda A ustun va 1-satrning barchasiga IЧПШrЦКЭТФК sШ‘гТЧТ КЯЭШЦКЭТФ вШгТЧР. (A1 ФataФФa InПormatТФa so‘гТnТ yozib) 3. Yangi Arifmetik nomli varaqda A1,B1,C1 kataklarga 2,3,4 sonlari yozilgan. Arifmetik progressiyadan foydalanib, 0,5 qadam bilan 10 ta hadni tashkil eting.( A1,B1,C1kataklarga,2,3,4 yozibA1 dan A10 gacha belgilabя qismiga Ая turini tanlab, qismiga 0.5 yozibOK ) 4. Yangi Geometrik nomli varaqda A1,B1,C1 kataklarga 2,3,4 sonlari yozilgan. Geometrik progressiyadan foydalanib, 0,5 qadam bilan 10 ta hadni tashkil eting.( A1,B1,C1kataklarga,2,3,4 yozibA1 dan A10 gacha belgilabя qismiga я turini tanlab, qismiga 0.5 yozibOK ) 5. Oilamning kirim-chiqim hisoboti jadvalini tashkil eting.( jadvalda FISh, ЛТr ШвХТФ ФТrТЦ, ЛТr ЧОМСК ЭЮr бКrКУКЭХКr ФШ‘rsКЭТХТsСТ СКЦНК ФТrТЦ ЯК МСТqТЦ orasidagi farq hisoblansin) 6. EбМОХ НКsЭЮrТНК ПЮЧФsТвКХКr ЮsЭКsТ ТЦФШЧТвКЭХКrТЧТ Ш‘rРКЧТЧР. 7. Faylni xotiraga saqlang.
LABORATORIВA ISHI №15 MAVZU: EБCELDA SO‘ROVNOMA ВORDAMIDA MA’LUMOTLARNI AVTOMATLASHTIRILGAN QAYTA ISHLANISH JARAYONI.
Ishning maqsadi: MS Excel elektron jadvalida axborotni izlash va saralashni va НТКРrКЦЦК СКЦНК ПЮЧФsТвКХКr qШ‘вТsС, ЦКФrШsХКr ЛТХКЧ ТsСХКsСЧТ Ш‘rРКЭТsС MКsКlКnТnР qo‘вТlТsСТ: ЛОrТХРКЧ ЭШpsСТrТqЧТ qШ‘вТХРКЧ rОУК КsШsТНК ЛКУКrТsС ЯК sСЮ asosda hisobot tayyorlash Nazariy qism: EБCELНК ПТХЭrХКr rШ‘вбКЭРК вШгЮЯХКrЧТ qШ‘sСТsС ЯК ШХТЛ ЭКsСХКsСЧТ, qidirishni osonlashtirish uchun ishlatiladi. Filtrlarning afzallik tomoni shuki, jadvalda faqat ЛТrШr sСКrЭЧТ qКЧШКЭХШКЧЭТrЮЯМСТ ЛКrМСК вШгЮЯХКr ФШ‘rТЧКНТ, ЮХКrЧТ ЛТrШr ЛШsСqК joyga nusxalash yoki xisoblash ishlarini bajarish mumkin. Shartni qКЧШКЭХКЧЭТrЦКвНТРКЧ вШгЮЯХКr ОФrКЧНК ФШ‘rТЧЦКвНТ, ХОkin ular xotirada saqlanib qШХКНТ.FТХЭrХКsСЧТ ЭКsСФТХ qТХТsС ЮМСЮЧ DКЧЧТО ЦОЧвЮsТ FТХЭr/КЯЭШПТХЭr ЛЮвrЮР‘ТЧТ ШХКЦТг. BЮЧНК ФЮrsШr rШ‘вбКЭ ТМСТНК ЛШ‘ХТsСТ ФОrКФ. JКНЯКХНКРТ ЛКrМСК ЦКвНШЧХКr sКrХКЯбКХКrТ ЛШ‘ХТsСТ ФОrКФ. JКНЯКХНКРТ ЛКrМСК maydonlar sarlaЯбКХКrТ ЭШ‘РrТsТНК ЛОХРТsТ pКвНШ ЛШ‘ХКНТ. QКвsТ ЦКвНШЧ ЛШ‘вТМСК ПТХЭr qШ‘вЦШФМСТ ЛШ‘ХsКФ, sСЮ ЦКвНШЧ sarlavxasidagi shu belgida sichqonchani chertamiz: PКвНШ ЛШ‘ХРКЧ ШвЧКМСКНК qЮвТНКРТ pЮЧФЭХКr ЛШr: - – УКНЯКХНК ЛКrМСК вШгЮЯ ФШ‘rТЧКНТ; -( 10) –УКНЯКХНК ЛТrТЧМСТ 10 ЭК вШгЮЯ ФШ‘rТЧКНТ; -() – sСКrЭ ЭКЧХКsС ЮМСЮЧ ШвЧК pКвНШ ЛШ‘ХКНТ ЯК sСКrЭ ФТrТЭХКНТ.
235
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Diagrammalar ustasi (Master diagramm) yordamisiz diagrammalarni EБCEL qШ‘sСТЦМСК ФШ‘rsКЭЦКsТг, КЯЯКХНКЧ qКЛЮХ qТХТЧРКЧ ЭЮrТЧТ ФШ‘rКНТ. Agar НТКРrКЦЦКХКr ЮsЭКsТ qШ‘ХХКЧТХsК, ЮЧНК EБCEL НТКРrКЦЦКЧТЧР ЛТr ЧОМСК ЭЮrТНКЧ birini tanlab olish imkoniyatini beradi. Diagrammalar ustasini uskunalar pКЧОХТНКРТ ЦШs pТФЭШРrКЦЦК вШrНКЦТНК вШФТ «DКЧЧТО-»» НТКРrКЦЦ» ЛЮвrЮР‘Т вШrНКЦТНК ТsСРК ЭЮsСТrТХКНТ. ВЮqШrТНКРТ НТКРrКЦЦК ЮМСЮЧ ФОrКФХТ ЦК’ХЮЦШЭХКr УКНЯКХНК qКЭШr вШФТ ЮsЭЮЧ sСКФХТНК ЛОrТХТsСТЧТ КвЭТЛ Ш‘ЭРКЧ ОНТФ. SСЮЧТЧРНОФ ЛЮ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ НТКРrКЦЦК ЮМСЮЧ КУrКЭТЛ ШХТsСНК ЮХКrЧТЧР sКrХКЯбКsТЧТ бКЦ qШ‘sСТЛ ШХТsСЧТ tavsiya qilinadi. BЮЧНК ФШ‘rТХКНТРКЧ НТКРrКЦЦК sКrХКЯбКsТНК УКНЯКХНКРТ sКrХКЯбК КЯЭШЦКЭТФ rКЯТsСНК qШ‘вТХКНТ. Topshiriqlar: 1. Excel dasturini ishga tushiring va Hisobot.xls ish kitobini oching. 2. «MК’ХЮЦШЭХКr» ЧШЦХТ ТsСМСТ ЯКrКqЧТ ПКШХХКsСЭТrТЧР. 3. BТrТЧМСТ ЛШ‘sС вКМСОвФКЧТ A ЮsЭЮЧТРК УШвХКsСЭТrТЧР. 4. Standart uskunalar panelidan avtosumma piktogrammasini bosing. Bu amalni bajarilishi natijasida faollashgan yacheykada avtomatik ravishda summ yozuviga ЦШs вТРТЧНТ ПЮЧФsТвК ПШrЦЮХКsТЧТ pКвНШ ЛШ‘ХКНТ. 5. Qaysi diapazondagi elementlar hisoblanayotganini bir bor tekshirib chiqing va ЮХКr ЭШ‘РrТ ЛШ‘ХsК, EЧЭОr ЭЮРЦКsТЧТ ЛШsТЛ ЭКsНТqХКЧР. 6. ursorni A ЮsЭЮЧНКРТ ФОвТЧРТ ЛШ‘sС вКМСОвФКРК УШвХКsСЭТrТЧР. 7. SЭКЧНКrЭ ЮsФЮЧКХКr pКЧОХТНКЧ «MК» (FЮЧФsТвКХКr ЮsЭКsТ) piktogrammasini bosing. 8. HШsТХ ЛШ‘ХРКЧ «a» (TШТПК) ЦЮХШqШЭ ШвЧКsТНКРТ rШ‘вбКЭНКЧ «c» (sЭКЭТsЭТФ) ЛШ‘ХТЦТЧТ ЭКЧХКЧР. BЮ ЛШ‘ХТЦЧТЧР ПЮЧФsТвКХКrТ rШ‘вбКЭТНКЧ funksiyasini tanlang va O tugmasini bosing. 9.БЮННТ sСЮ ПЮЧФsТвКЧТ ЛШsСqК вКМСОвФКХКrРК ЧЮsбК qШХНТrТЛ Ш‘ЭФКгТsС ЮsЮХТ ЛТХКЧ Ш‘ЭФКгТЧР. 10. MК’ХЮЦШЭХКrРК ЭКвКЧРКЧ СШХНК УКНЯКХ ОХОЦОЧЭХКrТЧТЧР вШФТ ПЮЧФsТвК qТвЦКЭХКrТЧТЧР ЦКФsТЦЮЦ ЯК ЦТЧТЦЮЦ qТвЦКЭХКrЧТ ЭШpТsС ПЮЧФsТвКХКrТЧТ qШ‘ХХКЛ, mustaqil ish olib boring. 11.IsС ШХТЛ ЛШrКвШЭРКЧ ТsСМСТ ФТЭШЛ ЧШЦТЧТ HТsШЛШЭ.бХs НОЛ sКqХКЛ qШ‘вТЧР.
LABORATORIВA ISHI №16 MAVZU: POWER POINT DASTURI YORDAMIDA MATNLI SLAYDLAR YARATISH. STANDART SHABLONLAR ASOSIDA TAQDIMOTLARNI YARATISH. Maqsad: POАER POINT ЯШsТЭКsТ вШrНКЦТНК ФШ‘rgazmali materiallar tayyorlash malakasini hosil qilish. MКsКlКnТnР qo‘вТlТsСТ: ЛОrТХРКЧ ЭШpsСТrТqЧТ qШ‘вТХРКЧ rОУК КsШsТНК ЛКУКrТsС ЯК sСЮ asosda hisobot tayyorlash Nazariy qism: MICROSOFT POWER POINT dasturi – universal, imkoniyatlari keng ЛШ‘ХРКЧ, ФШ‘rРКгЦКХТ РrКПТФК КЦКХТв НКsЭЮrХКrТ sТrКsТРК ФТrКНТ ЯК ЦКЭЧ, rКsЦ,
236
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua chizma, grafiklar, animatsiya effektlari, ovoz, videorolik va boshqalardan tashkil topgan slaydlarni yaratish imkonini beradi. Slayd – ЦК’ХЮЦ ЛТr Ш‘ХМСКЦРК ОРК ЛШ‘ХРКЧ ЦЮХШqШЭ ЯКrКqКХКrТ СТsШЛХКЧКНТ. Unda biror maqsad bilan yaratilayotgan namoyish elementlari joylanadi. POАER POINT НКsЭЮrТ MТМrШsШПЭ ПТrЦКsТЧТЧР АТЧНШаs qШЛТР‘Т ШsЭТНК вКrКЭТХРКЧ ЛШ‘ХТЛ, ЮsСЛЮ НКsЭЮr prОгОЧЭКsТвКХКr (ЭКqНТЦШЭ qТХТsС, вК’ЧТ ЭКЧТsСЭТrТsС) ЛТХКЧ ТsСХКsС ЮМСЮЧ ОЧР qЮХКв ЛШ‘ХРКЧ НКsЭЮrТв ЯШsТЭКХКrНКЧ ЛТrТ СТsШЛХКЧКНТ. BЮ dastur yordamida ayrim hollarda multimedia vositalarini boshqarish va ularni qШ‘ХХКЛ, ЧКЦШвТsС ОЭЮЯМСТ qЮrТХЦКХКrРК вЮЛШrТsС ЯКгТПКХКrТЧТ СКЦ ЛКУКrТsС mumkin. Dasturdagi asosiy tushuncha bu – slayd va prezentasiya tushunchalari. Prezentasiya (taqdimot) – yaratilayotgan slaydlar turkumi va uni namoyish etish uchun beriladigan fayl nomi.
YangitaqdimotyaratishdaPOWERPOINTdasturiningasosiyoynasidagigorizo ntalmenyuning «» - «» (Fayl – yaratish) buyruqlariketma- ketbajariladi. Bubuyruqlarbajarilgandanso‘ng « » (Prezentasiyayaratish) muloqotdarchasiqo‘llaniladi. Buoynadaquyidagifunksiyalarnibajaruvchibuyruqlarmavjud: «» (taqdimotlar) - bundaturlisohalardaisholibborishgamo‘ljallangantayyortaqdimotlarko‘rinishlarikelt irilgan. «WEB - » (Web- sahifalar) ko‘rinishidagitaqdimotlar. Eslatma: yuqoridagitaqdimotlarniyaratishvaularningturlarini, dizaynlarinivasarlavhalarinitanlashsichqonchaorqaliamalgaoshirilib, ishgatushirishuchunOК tugmachasibosiladi. Topshiriqlar. 1. MS Power Pointni ishga tushiring. 2. MS Power Point oynasi, menyu satri va uning bandlari, uskunalar paneli imkoniyatlari bilan tanishing. 3. imkoniyatlari bilan tanishing. 4. ЛШ‘ХТЦТРК ФТrТЛ, ЮЧТЧР ТЦФШЧТвКЭХКrТЧТ Ш‘rРКЧТЧР. 5. ЦОЧвЮsТНКРТ ЛШ‘ХТЦХКrЧТ ФШ‘rТЛ Мhiqing. 6. Kompyuter va uning qurilmalari haqida taqdimot tayyorlang.(10 ta slayd)
237
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
7. Taqdimotda: maket turlari, dizayn, fon, animatsiya imkoniyatlari, ovoz вШгТsС ЯК sХКвНХКr ШrКХТР‘ТРК ЯКqЭ Ш‘rЧКЭТsС КЦКХХКrТНКЧ ПШвНКХКЧТЧР 8. TКввШr ЛШ‘ХРКЧ ЭКqНТЦШЭЧТ ЧКЦШвТsСРК taqdim eting va kompyuter xotirasiga saqlang.
LABORATORIВA ISHI № 17 MAVZU: TAQDIMOT SLAВDLARIDA OB’EKTLARDAN FOYDALANISH (RASM, DIAGRAMMA, JADVAL, TOVUSH VA VIDEOKLIP).
Maqsad: POWER POINTda taqdimot yaratish, uni bezash va namoyish qilish. Masalaning qo‘вТlТsСТ: ЛОrТХРКЧ ЭШpsСТrТqЧТ qШ‘вТХРКЧ rОУК КsШsТНК ЛКУКrТsС ЯК sСЮ asosda hisobot tayyorlash Nazariy qism: SХКвНХКrРК УШrТв ФЮЧ, Шв, вТХ ЯКqЭТЧТ Ш‘rЧКЭТsС ЮМСЮЧ  oynasida  ketma-ФОЭХТРТ ЛКУКrТХКНТ.SХКвНХКrЧТ ЛШР‘ХКsС ЮМСЮЧ 1-slaydga kursor qШ‘вТХТЛ oynachasida : qismidaimkoniyati tanlanadi: qismida 2-slayd tanlanadiOK va hokazo ketma-ketligi bajariladi.
Topshiriqlar. 1. MS Power Pointni ishga tushiring. 2. O‘гТЧРТгЧТ ФКsЛТв ПКШХТвКЭТЧРТгНКЧ ЛТrШr ЛТr ЦКЯгЮЧТ ЭКЧХКЛ, ЮЧТЧР taqdimot slaydini yaratishga kirishing. 3. ВКrКЭЦШqМСТ ЛШ‘ХРКЧ ЭКqНТЦШЭТЧРТгЧТ ФКsЛТв sШСКЧРТгРК ЦШs prОгОЧЭКsТвК ЭЮrХКrТНКЧ ЛТrТРК Ш‘ЭФКгТЧР. 4. BЮ ЭКqНТЦШЭНК ЦЮrКФФКЛ ЛШ‘ХРКЧ sХКвН ЭЮrХКrТНКЧ ЛТrТЧТ ЭКЧХКЧР ЯК ЮЧРК mos mundarija yarating. 5. MЮЧНКrТУКНКРТ ЦКЯгЮХКrРК «» (РТpОrЦЮrШУККЭ) Ш‘rЧating. 6. HКr ЛТr sХКвНРК ЛШsСqКrЮЯМСТ ЭЮРЦКХКr Ш‘rЧКЭТЧР ЯК НКsЭЮr ЧКЦШвТsСТЧТ shu tugmalar orqali boshqaring. 238
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
7. ВЮqШrТНКРТ ЛКУКrТХРКЧ ТsСХКrЧТ «3-ЭКqНТЦШЭ» ЧШЦТ ЛТХКЧ sКqХКЛ qШ‘вТЧР.
LABORATORIВA ISHI № 18 MAVZU: COREL DRAА GRAFIK PROSESSORIDA OB’EKTLAR BILAN ISHLASH ASOSLARI. SODDA GEOMETRIK FIGURALAR VA TURLI BO‘ВOQ (ГALIVKA)LAR ВORDAMIDA TASVIRLAR ВARATISH. Ishning maqsadi: Talabalarda Corel Draw grafik muhitida grafik obyektlari bilan ishlashni o`rganish.
Topshiriq. Konturlar va ular bilan bajariladigan amallar. Konturlarning bir nechtasi birlashib, subkonturlar ya`ni murakkab konturlarni tashkil etishadi. Ularni yaratish usullari, xossalari va ular bilan bajariladigan amallar bilan tanishing: UsluЛТв Фo’sКtmК: BТr ЧОМСЭК ФШЧЭЮrХКrЧТ qШ’sСТsС ЯК КУrКЭish. BТr ЧОМСК ФШЧЭЮrЧТ ЛТr ФШЧЭЮrРК ФОХЭТrТsС КЦКХТ ФШЧЭЮrХКrЧТ qШ’sСТsС КЦКХТ НОЛ вЮrТЭТХКНТ. KШЧЭЮrХКrЧТ qШ’sСТsС ЮМСЮЧ СКr ЛТr ФШЧЭЮr КХШСТНК-alohida chizib olinadi. Ular bilan kerakli amallar bajariladi, masalan, siljitish, tekislash, burish va boshqaХКr. SШ’ЧРrК ЭЮРЦКsТЧТ ЛШsРКЧ СШХНК СКr ЛТr ШЛ`ОФЭ ЛОХРТХКЧКНТ. «UpШrвКНШМСТЭ» ЦОЧвЮsТНКЧ «ШЛОНТЧТЭ» ЛЮвrЮР`Т ЛОrТХКНТ. NКЭТУКНК bir necha shakldan tashkil topgan bir atroflama chiziqli (kerak holda bir ЭШ’ХНТrТsСХТ) sСКФХ СШsТХ ЛШ’ХКНТ. QШ’sСТХРanda shakllarning dastlabki ФШ’rТЧТsСХКrТ Ш’гРКrЦКвНТ, ЮХКr sЮЛФШЧЭЮrХКr НОЛ вЮrТЭТХНТ. AРКr ФШЧЭЮrХКr ЮsЭЦК- ЮsЭ ЭЮsСsК ЯК ЛЮ УШвНК sСКФХХКr sШЧТ УЮПЭ ЛШ’ХsК, sСЮ sШСКНК «ЭОsСТФХКr» СШsТХ ЛШ’ХКНТ. ВШpТq ЯК ШМСТq ФШЧЭЮrХКr qШ’sСТХРКЧНК ШМСТq ФШЧЭЮrЧТЧР ЮМСХari birlashishi kuzatiladi. Ochiq konturlar ham muammosiz birlashishadi
Ikki shakl birlashishi Uchta shakl birlashishi
2.Topshiriq. KШЧЭЮrХКr ШrКsТНК МСТгТqХКr Ш’rЧКЭТЧР.
239
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
UslubТв Фo’satma: IФФТ ЯК ЮЧНКЧ ШrЭТq ФШЧЭЮrХКr Ш’rЭКsТНК ЮгКrШ МСТгТqХКr ornatish uskuhalar panelidan – buyruq orqali amalga oshiriladi. Ixtiyotiy konturlar chizing. Uskuhalar panelidan – ЛЮвrЮР’ТЧТ ЭКЧХКЧР. Xossalar panelidan
foydalanib keltirilgan natijaga erishing Chizilgan konturlar HШsТХ ЛШ’ХРКЧ ШЛ`ОФЭ
Mustaqil ishlash uchun topshiriq Keltirilgan shakllar yarating Berilgan shakl Ajratilgan holat YAngi shakl
TOPSHIRIQLAR: 1. CorelDraw dasturini zamonaviy SHK larda sozlash jarayoni qanday? 2. CorelDraw grafik muhitini interfiysini ko`rsating? 3. Instrumentlar qatoridan foydalanib to`g`ri va egri chiziq hosil qilish. 4. CorelDraw dasturini boshqaruv panelida ishlash. 5. ШrОХDRAА НКsЭЮrТНК ФШЧЭЮr ЧТЦК? 6. ORELDRAА dasturida kontur ranglarini taqdim qiling? 7. ORELDRAW dasturida grafik ko`rinishlarni loyihalash 8. CorelDraw dasturida bosh paneli buyruqlari oyna yuzida hosil qiling? 9. OREL DRAW dasturida tasvirlar ustida ishlash. 10. Yopiq konturlar ichida geometrik figuralar yarating? 240
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
11. CorelDraw dasturida yaratilgan obèktlarni belgilang, ko`rsatgich instrumenti yordamida ko`rinishini o`zgartiring. 12. CorelDraw dasturida bajarilgan amallarni kompyuter xotirasiga saqlang.
LABORATORIВA ISHI № 19 MAVZU: COREL DRAW DASTURIDA EGRI CHIZIQLAR YORDAMIDA TASVIRLAR HOSIL QILISH
Darsning maqsadi: Talabalarni Polygon ТЧsЭrЮЦОЧЭТ ЛТХКЧ ТsСХКsСРК Ш’rРКЭТsС
Topshiriq:Polygon instrumenti yordamida tasvirlar yarating. TurlТ burcСaФlТ Фo’pburcСaФ cСТгТnР. UslubТв Фo’rsatma: 1. Uskunalar panelidan − ФШ’pЛЮrМСКФ МСТгТsС uskunasini tanlab, kursorni ishchi sahifaning kerakli qismiga joylashtiring. 2. SТМСqШЧМСК МСКp ЭЮРЦКМСКsТЧТ qШ’вТЛ вЮЛШrЦКРКЧ СШХНК СКrКФКЭХКЧЭТrТЛ chizing. MЮЧЭКгКЦ ФШ’pЛЮrМСКФХКr МСТгТsС ЮМСЮЧ “МЭrХ” ЭЮРЦКsТ ЛТХКЧ ЛТrРКХТФНК МСТгТsС maqsadga muvofiq. UshbЮ МСТгТХРКЧ pКвЭНК ЛОsС ЛЮrМСКФХТ ФШ’pЛЮrМСКФ chizadi. TШЦШЧХКrТ sШЧТЧТ Ш’гРКrЭТrТsС, бШssКХКr pКЧОХТЧТЧР − ЛШ’ХТЦТ ШrqКХТ bajariladi. 3. БШssКХКr pКЧОХТ УЮНК ФШ’p pКrКЦОЭrХТ ЛШ’ХТЛ, qЮвТНКРТ ФШ’rТЧТsСРК ОРК. U orqali qКЯКrТq, ЛШЭТq ФШ’pЛЮrМСКФХКr МСТгТЧР, ФШ’pЛЮrМСКФ ЭШЦШЧХКrТ sШЧТЧТ КЧТqХКsС, kontur qalinligini belgilash va bir qancha murakkab amallarni bajaring.
Panel mundarijasidan − “гЯОгНК” ЛЮвrЮР`Т вШrНКЦТНК вЮХНЮгsТЦШЧ, ЛШЭТq ФШ’pЛЮrМСКФХКr МСТгТsС ТЦФШЧТвКЭТ ЦКЯУЮН. Ko’pburcСaФ sСaФlТnТ tahrirlang. UslubТв Фo’rsatma: Ko’pЛurМСКФ sСКФlТnТ tКСrТrlКsСНК , ЛurМСКФlКrТnТ silliqlashda − (FormК) usФunКsТНКn ПoвНКlКnТlКНТ. Tegishli xossalar pКnОlТНКn murКФФКЛ tКСrТrlКsС ТsСlКrТnТ Фo’rТЛ МСТqing:
1. KШ’pЛЮrМСКФ (sКФФТг ЛЮrМСКФ) chizing, forma uskunasini faollashtiring va ФЮrsШrЧТ ФШ’pЛЮrМСКФЧТЧР ЭЮРЮЧ ЧЮqЭКХКrТНКЧ ЛТrТРК УШвХКsСЭТrТng (1 – holat). 2. SТМСqШЧМСКЧТЧР МСКp ЭЮРЦКsТЧТ ЛШsРКЧ СШХНК, sШКЭ sЭrОХФКsТ вШ’ЧКХТsСТ ЛШ’вТМСК СКrКФКЭХКЧЭТng (2 – holat).
241
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
3. −ЛЮвrЮР`ТЧТ ЭКЧХКЧР, sОРЦОЧЭНК qШ’sСТЦМСК ЭЮРЮЧХКr СШsТХ ЛШ’ХКНТ. SТМСqШЧМСКЧТЧР МСКp ЭЮРЦКsТЧТ ЛШsТЛ, ЭЮРЮЧХКrНКЧ ЛТrТЧТ НТКРШЧКХ ЛШ’вХКЛ Ш’ЧРРК torting. 4. IsЭКХРКЧ sСКФХ вКrКЭТХРКЧНКЧ sШ’ЧР ЭЮРЦКЧТ qШ’вТЛ вЮЛШring, natijada yangi sСКФХ СШsТХ ЛШ’ХКНТ (3 – holat). 5. Panelda mavjud ЛЮвrЮqХКrЧТ СКr ЛТrТЧТ КХШСТНК ЯКгТПКРК ОРК ЛШ’ХТЛ, ЮХКrНКЧ ham yuqoridagi keltirilgan usullar yordamidan foydalanib turli effektlarga erishish mumkin (4,5,6 – holat).
1 2 3
4 5 6
Mustaqil ish. Berilgan shakllar ustida turli amallar bajarining. A) B) V)
G) D) E)
LABORATORIВA ISHI № 20 MAVZU: COREL DRAW DASTURIDA HAJMGA EGA TASVIRLAR ВARATISH “PERETEKANIВA” USKUNASI BILAN ISHLASH. MATNLAR BILAN ISHLASH.
Darsning maqsadi: TКХКЛКХКrНК qКЭХКЦХКr ЛТХКЧ ТsСХКsСРК Ш’rРКЭТsС
242
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
MЮrКФФКЛ ЭКsЯТrХКrЧТ ФШ’p СШХХКrНК qКЭХКЦХКrНК yaratish qulay. Ularning soni бШЭТrК СКУЦТРК ЛШР`ХТq, qКЭХКЦХКrНКЧ ПШвНКХКЧТsС ЮЧНК ЛШ’ХКНТРКЧ, ФТrТЭТХКНТРКЧ Ш’гРКrТsСХКrНКЧ sКqХКвНТ. Topshiriq: Qatlamlar ustida amallar bajaring. UslubТв Фo’rsatma: 1. Yangi qatlam yaratish uchun «IЧsЭrЮЦОЧЭТ» menyusidan «DТspОЭМСОr ШЛ`ОФЭШЯ» bandini tanlang va Ш’ЧР ЭШЦШЧНК ШМСТХРКЧ ШвЧКЧТЧР qШ’вТ qТsЦТНКn ЭЮРЦКsТ ШrqКХТ Ш’rЧКЭТng. OЛ`ОФЭЧТ ЛТr qКЭХКЦНКЧ ТФФТЧМСТsТРК ЧЮsбК ФШ’МСТrТsС ham mumkin. 2. Yaratilgan qatlamga yangi nom berish uchun kontekstli menyudan “pОrОТЦТЧШЯКЭ” ЛЮвrЮР’ТЧТ ЭКЧХКЧР ЯК ФОrКФХТ ЧШЦ ФТrТЭТЧР. 3. Qatlam belgisi oldida joylashgan maxsus tugmalar yordamida uni КФЭТЯХКsСЭТrТsС (НОКФЭТЯХКsСЭТrТsС), ФШ’rТЧКНТРКЧ, ЭКСrТrХКЧКНТРКЧ СШХКЭХКrРК ФОХЭТrТsС ЦЮЦФТЧ. BЮ СШХКЭЧТ qШ’вТНКРТМСК ФЮгКЭТsС ЦЮЦФТЧ: Obèktlar menedjeri yordamida yaratilgan qatlamlar va ulardagi shakllar
243
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
4. Qatlamlar xossalariЧТ Ш’гРКrЭТrТsС ЮМСЮЧ «DТspОЭМСОr ШЛ`ОФЭШЯ»oynasida xossasi Ш’гРКrЭТrТХТsСТ ФОrКФ ЛШ’ХРКЧ qatlamlar belgisi ЮsЭТНК sТМСqШЧМСК Ш’ЧР ЭЮРЦКsТЧТ ЛШsТЛ, «sЯШвsЭЯК» bandidan chapdagi muloqot oynani hosil qilang. Shu oynada siz yangi nom berishingiz mumkin, shuningdek rangini ham Ш’гРКrЭТrК ШХКsiz. «VТНТЦТв» holati tanlansa qКЭХКЦЧТЧР ШЛ`ОФЭХКrТ ОФrКЧНК ФШ’rТЧКНТ, КФs holda yashirin holatga Ш’ЭКНТ. «PОМСКЭКОЦв» holatida qatlamdagi obèkt chop etiladi, «rОНКФЭТrЮОЦТв» holatida tahrirlanadi, «sХШв- shablon» СШХКЭТНК qКЭХКЦЧТЧР ЛКrМСК ШЛ`ОФЭХКrТ ФШ’p sКСТПКХТ СЮУУКЭЧТЧР ЛКrМСК sКСТПКХКrТНК Ш’г aksini topadi.
LABORATORIВA ISHI № 21 MAVZU: MA’LUMOTLAR BAГASINI TO‘LDIRISH, FORMALAR YORDAMIDA KIRITISH VA ULARNI KO‘RIB CHIQISH. Maqsad: MS Access MOBT da ishlash imkoniyatlari bilan tanishish. MКsКlКnТnР qo‘вТlТsСТ: ЛОrТХРКЧ ЭШpsСТrТqЧТ qШ‘вТХРКЧ rОУК КsШsТНК ЛКУКrТsС ЯК sСЮ asosda hisobot tayyorlash Nazariy qism: HШгТrМСК ЛТг вКrКЭРКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТ ЛШ‘sС. Bazaga ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФТrТЭТsС ЮМСЮЧ qЮвТНКРТ КЦКХХКr ЛКУКrТХКНТ. AММОssНК ФТrТХРКЧНКЧ ФОвТЧ ЛТгНК qЮвТНКРТ AММОss ШвЧКsТ pКвНШ ЛШ‘ХКНТ.
244
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
BТг ШвЧКЧТЧР ТФФТЧМСТ ЛШ‘ХТЦТНК ЦКЯУЮН ЛШ‘ХРКЧ вКrКЭТХРКЧ MК’ХЮЦШЭХКr ЛК’гКsТЧТ ШМСКЦТг ЯК Ю ОrНК ЭКsСФТХ qТХТЧРКЧ ЦК’ХЮЦШЭ ШЦЛШrТЧТ ЛОХРТХКвЦТг ЯК OK tugmasini bosamiz.
QЮвТНКРТ ЦК’ХЮЦШЭ ШЦЛШrТ ШвЧКsТ ШМСТХКНТ:
BТг ЛЮ ШвЧКНК Ш‘гТЦТг вКrКЭРКЧ УКНЯКХЧТ ШМСКЦТг. SТМСqШЧМСКЧТЧР МСКp tugmasini ikki marta ketma-ket bosish bilan jadvalga kiramiz. SШ‘rШЯ СКЦ Ш‘гТРК бШs КЭКЦК ЛШ‘ХТЛ, ЦК’ХЮЦ ЭЮrНКРТ УКЦХКЧРКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКr ЭШ‘pХКЦТЧТ КФs ОЭЭТrКНТ ЯК Ю ЦК’ХЮЦШЭ ЛКгКsТРК qТХТЧРКЧ ЦЮrШУККЭ ЧКЭТУКsТНТr.UsСЛЮ УКНЯКХРК ЦК’ХЮЦШЭ ФТrРТгТsС ЮМСЮЧ ФШН sЭЮНОЧЭК НОРКЧ ЮsЭЮЧНК ЧШЦОr qШ‘вТХКНТ. IsЦ sШ‘rКХРКЧ qКЭШrНК ЭКХКЛКЧТЧР ТsЦТ вШгТХКНТ, sСКrТПТ sШ‘rКХРКЧ УШвРК sСКrТПТ вШгТХКНТ. HКr ЛТr ЮsЭЮЧ sКrХКЯСКsТНК ФШ‘rsКЭТХРКЧ ЦК’ХЮЦШЭРК ЧТsЛКЭКЧ ЭШ‘ХНТrТХКНТ.
245
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
JКЯНКХНКРТ sКrХКЯСК sКЭrТНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКrРК ЧТsЛКЭКЧ ЮsЭЮЧХКr ЭШ‘ХНТrТХКdi. Yangi qКЭШrРК Ш‘ЭТsС ЮМСЮЧ ОЧР sШ‘ЧРТ ЮsЭЮЧРК ФЮrsШr ФОХЭТrТХТЛ EЧЭОr ЛШsТХРКЧНКЧ sШ‘ЧР Ш‘ЭТХКНТ. MК’ХЮЦШЭХКr ФТrРТгТХРКЧНКЧ sШ‘ЧР ЮЧТ бШЭТrКРК sКqХКsС ФОrКФ. BЮЧТЧР ЮМСЮЧ ЦОЧвЮ sКЭrТЧТЧР ПКвХ ЦОЧвЮsТ ЛШ‘ХТЦХКrТ ШrКsТНКЧ ЛШ‘ХТЦТ tanlanadi va xotiraga qoldiriladi. Topshiriqlar. 1. MS Access ni ishga tushiring. 2. Muharrir oynasi va piktogrammalar bilan tanishing, ularning vazifalari va imkoniyatlarini aniqlang. 3. MОЧвЮ sКЭrТ ЯК ЮЧТЧР ЛШ‘ХТЦХКrТ ЛТХКЧ ЭКЧТsСТЧР, ЮХКrЧТЧР ЯКгТПКХКrТ ЯК imkoniyatlarini aniqlang. 4. MOBT ning funksiyalari bilan tanishing hamda ularning vazifalari, imkoniyatlarini aniqlang va ishlash usullari bilan tanishing. 5. Accessda yangi fayl tashkil eting. 6. Tablitsa bandidan Konstruktor rejimi asosida jadval tasjkil eting. 7. ЮsЭЮЧТРК qШ‘вТНКРТ rШ‘вбКЭЧТ ФТrТЭТЧР: ПКЦТХТвК, ТsЦТ, sСКrТПТ, ЭЮР‘ТХРКЧ yili, yashash manzili, telefon raqami 8. HШsТХ ЛШ‘ХРКЧ УКНЯКХЧТ РЮrЮС ЭКХКЛКХКrТ ЦК’ХЮЦШЭХКrТ ЛТХКЧ ЭШ‘ХНТrТЧР. 9. Faylni xotiraga saqlang va chop eting.
LABORATORIВA ISHI № 22 MAVZU: MA’LUMOTLAR BAГASIDAN SO‘ROVLAR HOSIL QILISH. ACCESS DASTURIDA GURUHLANTIRILGAN HISOBOT TUZISH.
Maqsad: MS AММОssНК ПШrЦКХКr ЭКsСФТХ ОЭТsСЧТ Ш‘rРКЭТsС
Topshiriqlar: 1. BШ‘sh jadval yaratish usullarini aytib bering. 2. Jadvallar ustasi yordamida jadval qanday yaratiladi? 3. MК’ХЮЦШЭХКr ФТrТЭТsС вШ‘li bilan jadval hosil qilish qanday bajariladi? 4. «KШЧsЭrЮФЭШr» holatida jadval yaratish qanday amalga oshiriladi? 5. Surovlarning qanday turlarini bilasiz? 6. Tanlab olish surovi qanday yaratiladi? 7. O‘zgartirish surovlarining turlarini aytib bering. 8. Shakl nima?Uni yaratishning qanday usullari bor? 9. Avtoforma yordamida shakl qanday yaratiladi? 10. Shakl ustasi yordamida shakl qanday yaratiladi? 11. Shakl va hisobot orasidagi asosiy farq nimadan iborat? 12. Avtohisobot yordamida hisobot qanday yaratiladi? LABORATORIВA ISHI № 23 MAVZU: INTERNET VA INTRANET TEXNOLOGIYALARI. INTERNETGA BOG‘LANISH USULLARI.
Ishning maqsadi: IЧЭОrЧОЭ ЭКrЦШР‘Т ЛТХКЧ ТsСХКsСЦКХКФКsТРК ОРК ЛШ‘ХТsС.
246
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
MКsКlКnТnР qo‘вТlТsСТ: ЛОrТХРКЧ ЭШpsСТrТqЧТ qШ‘вТХРКЧ rОУК КsШsТНК ЛКУКrТsС ЯК sСЮ asosda hisobot tayyorlash Nazariy qism: Internet – (International Network- бКХqКrШ ФШЦpвЮЭОr ЭКrЦШР‘Т) НЮЧвШ ЛШ‘вХКЛ УШвХКsСРКЧ ЦТЧРХКЛ ФШЦpвЮЭОr ЭКrЦШqХКrТЧТЧР ЦКУЦЮТНТr. N S P I.uz – NDPI sayti T F I.uz – Toshkent Moliya instituti E D U.uz – tК’lТm soСКsТ sКвtТ Ziyonet.uz – УКЦШКЭ ЭК’ХТЦТ ЭКrЦШР‘Т Qidiruv saytlari: Google.uz Google,ru Yandex.ru Yahoo.ru Rambler.ru
Topshiriq 1. KШЦpвЮЭОr ЭКrЦШР‘Т ЯК ЮЧТЧР ЭЮrХКrТ, ТЦФШЧТвКЭХКrТ СКqТНК ЦК’ХЮЦШЭ bering.(Lokal, mintaqaviy, global)) 2. IЧЭОrЧОЭ ЭКrЦШР‘Т ЯК ЮЧТЧР ТЦФШЧТвКЭХКrТЧТ вШrТЭТЧР. 3. IЧЭОrЧОЭ ЭКrЦШР‘Т ЛТХКЧ ТsСХКsСРК ЦШ‘ХУКХХКЧРКЧ ЛrШЮгОrХКr ЯК ЮХКrЧТЧР ТЦФШЧТвКЭХКrТ СКqТНК ЦК’ХЮЦШЭ ЛОrТЧР.(IntОrnОt EбplorОr, OpОra, FТrОFoб…) 4. Internet Explorer va Opera brouzerlari ishchi oynasi, menyu buyruqlari, ЮsФЮЧКХКr ЦКУЦЮКsТЧТ Ш‘rРКЧТЧР. 5. TК’ХТЦ sШСКsТРК ШТН pШrЭКХХКr ЯК ЮХКr ЛТХКЧ ТsСХКsС ТЦФШЧТвКЭХКrТЧТ yoriting.(www.Ziyonet.uz , www.NSPI.uz , www.Ref.uz , www.kitob.uz , www.Edu.uz , www.e-kutubxona.uz , www.ziyouz.com , www.google.uz ) 6. www.Ziyonet.uz pШrЭКХТ ЯК ЮЧТЧР ТЦФШЧТвКЭХКrТЧТ Ш‘rРКЧТЧР. 7. Www.Ziyonet.uz pШrЭКХТ вШrНКЦТНК Ш‘г ЦЮЭКбКssТsХТРingiz, Informatika va AT faniga oid adabiyotlar bilan tanishing va ular ustida ishlang.(Internet Explorerwww.Ziyonet.uzkutubxona) 8. IЧЭОrЧОЭ ЭКrЦШР‘ТНК ЦКЯУЮН qТНТrЮЯ ЭТгТЦХКrТ СКqТНК ЦК’ХЮЦШЭ ЛОrТЧР ЯК ЮХКr yordamida Ш‘г ЦЮЭКбКssТsХТРТЧРТг, IЧПШrЦКЭТФК ЯК AT ПКЧТРК ШТН КНКЛТвШЭХКr qТНТrТЛ ЭШpТЧР ЯК ЮХКrЧТ Ш‘г ФШЦpвЮЭОrТЧРТг бШЭТrКsТРК sКqХКЧР.
LABORATORIВA ISHI № 25 MAVZU: E-MAIL VA UNDA ISHLASH. MA’LUMOTLARNI UГATISH VA QABUL QILISH.
Ishning maqsadi: Internet va elektron pochta imkoniyatlari bilan ishlashmalakasiga ega bo`lish. Masalaning qo`yilishi: berilgan topshiriqni qo`yilgan reja asosida bajarish va shu asosda hisobot tayyorlash
247
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Nazariy qism: Elektron pochata ochish quyidagicha boradi: Internet Explorer ishga tushirilib, oynaning adress satriga mail.ru yoziladi. Enter tugmasi bosiladi.Elektron pochta sahifasi yuklangach, tugmasi yangi pochta yaratish uchun bosiladi. Yangi pochta yaratish ketma-ketligi: 1) Ochilgan oynasini КЧФОЭК sШ’rШЯХКrТРК УКЯШЛ вШгКЦТг.
Agar pochta yaratilsa, degan xabar chiqadi. Oynani yopib, www.mail.ru saytiga qayta kiramiz.
Pochtaga kirib oynachadan НОРКЧ ЛШ’ХТЦТЧТ ЭШpКЦТг. Birinchikeladiganxatmail.rukompaniyadanta brikxatikeladi. Xat yozish uchun dan foydalanamiz.
248
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Topshiriq 1. EХОФЭrШЧ pШМСЭК pШМСЭК ТЦФШЧТвКЭХКrТ ЯК бТгЦКЭХКrТ СКqТНК ЦК’ХЮЦШЭ bering. 2. Elektron pochta xizmati turlari va electron pochta xizmatlarini taklif etadigan sОrЯОrХКr СКqТНК ЦК’ХЮЦШЭ ЛОrТЧР. 3. www.inbox.uz portali yordamida shaxsiy electron pochta manzilingizga ega bo`ling. 4. www.mail.ru portali yordamida shaxsiy electron pochta manzilingizga ega bo`ling. 5. Shaxsiy elektron pochtangiz yordamida do`stlaringizning elektron manzillariga xat jo`nating. 6. Shaxsiy elektron pochtangiz yordamida do`stlaringizning elektron manzillaridan kelgan xatlarni o`qing va javob xati yuboring. 7. [email protected] elektron pochta manziliga o`zingiz haqdagi tarjimai hol matni faylini jo`nating va elektron pochtangizda keraksiz xatlarni o`chiring.
LABORATORIВA ISHI № 26 MAVZU: HTML TILIDA MATN, RANG, JADVAL VA RASMLAR BILAN ISHLOVCHI TEGLAR.
WEB SAHIFANIYARATISH BOSHQICHLARI: WEB SAHIFAGA BIRINCHI QADAM
Mening birinchi veb sahifam Assalomu alaykum, bu Mening birinchi veb
sahifam.
Hush kelibsiz! :)
Qo’sСТmМСК - Hujjat boshi MК’lumot - Hujjat tanasi
249
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
SAHIFADA MATNGA RANG BERISH
Mening birinchi veb sahifam Assalomu alaykum, bu Mening birinchi veb sahifam.
Hush kelibsiz! :) WEB SAHIFA FON RANGINI KIRITISH Mening birinchi veb sahifam bgcolor="#000000"> Assalomu alaykum, bu Mening birinchi veb sahifam.
Hush
Mening birinchi veb sahifam bgcolor="#000000">
Assalomu alaykum, bu Mening birinchi veb sahifam.
Hush kelibsiz! :)
250
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Matn
Qo’sСТmМСК
Matn
MК’lumot WEB SAHIFADA MATNNI
Matn
JOYLASHTIRISH
Matn /div>
Mening birinchi veb sahifam bgcolor="#000000">
Assalomu alaykum, bu Mening birinchi veb sahifam.
Hush kelibsiz! :)

Men yaqinda veb sahifa tuzish bilan shug’ullana boshladim, lekin men avvaldan o’z sahifam ega bo’lis va mening virtual do’stlarim bo’lishini, ular mening rasmlarim, maktabim haqida ma’lumot olishlarini hoxlardim. :)
WEB SAHIFAGA SARLAVHA JOYLASHTIRISH
Mening birinchi veb sahifam bgcolor="#000000">

Assalomu alaykum, bu Mening birinchi veb sahifam.

Hush kelibsiz! :)

Men yaqinda veb sahifa tuzish bilan shug’ullana boshladim, lekin men avvaldan o’z sahifam ega bo’lis va mening virtual do’stlarim bo’lishini, ular mening rasmlarim, maktabim haqida ma’lumot olishlarini hoxlardim. :)
251
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
matn
Qo’sСТmМСК …. MК’lumot matn
WEB SAHIFADA SHRIFT O’LCHAMINI O’ZGARTIRISH

Mening birinchi veb sahifam bgcolor="#000000">

Assalomu alaykum, bu Mening birinchi veb sahifam.

Hush kelibsiz! :)

Men yaqinda veb sahifa tuzish bilan shug’ullana boshladim, lekin men avvaldan o’z sahifam ega bo’lis va mening virtual do’stlarim bo’lishini, ular mening rasmlarim, maktabim haqida ma’lumot olishlarini hoxlardim. :)

font size="+4"> matn
matn
matn
Qo’sСТmМСК matn
MК’lumot matn
matn
matn
252
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
WEB SAHIFADA MATNNI AJRATIB KO’RSATISH
Mening birinchi veb sahifam bgcolor="#000000">

Assalomu alaykum, bu Mening birinchi veb sahifam.

Hush kelibsiz! :)

Men yaqinda veb sahifa tuzish bilan shug’ullana boshladim, lekin men avvaldan o’z sahifam ega bo’lis va mening virtual do’stlarim bo’lishini, ular mening rasmlarim, maktabim haqida ma’lumot olishlarini hoxlardim. :)
WEB SAHIFAGA RASM JOYLASHTIRISH
Mening birinchi veb sahifam bgcolor="#000000">

Assalomu alaykum, bu Mening birinchi veb sahifam.

Hush kelibsiz! :)

Men yaqinda veb sahifa tuzish bilan shug’ullana boshladim, lekin men avvaldan o’z sahifam ega bo’lis va mening virtual do’stlarim bo’lishini, ular mening rasmlarim, maktabim haqida ma’lumot olishlarini hoxlardim. :)
253
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Rasm shu papkada Rasm papka ichidagi papkada Rasm papka tashqarisidagi papkada rasm boshqa Qo’sСТmМСК sahifada
MК’lumot
WEB SAHIFADA RASM O’LCHAMINI BELGILASH
Mening birinchi veb sahifam bgcolor="#000000">

Assalomu alaykum, bu Mening birinchi veb sahifam.

Hush kelibsiz! :)

Men yaqinda veb sahifa tuzish bilan shug’ullana boshladim, lekin men avvaldan o’z sahifam ega bo’lis va mening virtual do’stlarim bo’lishini, ular mening rasmlarim, maktabim haqida ma’lumot olishlarini hoxlardim. :)

align="left">
align="right"> Qo’sСТmМСК MК’lumot
align="bottom">
align="middle">
align="top">
vspace="10">
254 sur’atim"> Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
VEB SAHIFADA GEPERMUROJAT
Mening birinchi veb sahifam bgcolor="#000000">

Assalomu alaykum, bu Mening birinchi veb sahifam.

Hush kelibsiz! :)

bilan shug’ullana boshladim, lekin men avvaldan o’z sahifam ega bo’lis va mening virtual do’stlarim bo’lishini, ular mening rasmlarim, maktabim haqida ma’lumot olishlarini hoxlardim. :)
Int rnttizimidgim`lumtlrdnfydlnishbo’yichatpshiriqlr: 1. Birr bir sytni ishg tushiring. 2. Ushbu sytdn informatikagaid m`lumtlrni qidiring. 3. HsТХ ЛШ’ХРn sytlrdn “AЧЭТЯТrЮsХКr” ЛШ’вТМС birr bir drsni ching. 4. Shu lingn m`lumtni kmp`yutr xtirsig sqlЛ qШ’вТЧР.
Nгrt svllrТ 1. IЧЭrЧЭР ЛР’ХЧТsСЧТ Ш’rРЧТsС. 2. SrЯrХrНЧ бЛrЭХrЧТ ЭpТsСЧТ Ш’rРЧТsС. 3. KrФХТ Ц`ХЮЦЭХrЧТ ЭpТЛ ФЦp`вЮЭr бЭТrsТР ХТsСЧТ Ш’rРЧТsС. 4. Internet, Interanet, Server tushunchalarini izohlang. 5. IЧЭОrЧОЭ: вКrКЭТХТsС ЯК rТЯШУХКЧТsС ЭКrТбТ ЭШ’Р’rТsТНК ЭШ’бЭКХТЛ Ш’ЭТЧР. 6. Internet va interanet farqlari nimada? 7. Internetga ulanish tartiblarini keltiring. 8. Internetning axborot resurslariga nimalar kiradi? 9. Internetning xizmat turlarini sanang. 10. Brouzer nima? Provayder nima? 11. Navoiyda qanday provayderlar mavjud? 12. Internet Explorer programmasi qanday imkoniyatlarga ega?
255
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
LABORATORIYA ISHI № 29 MAVZU: WEB-SAHIFA VA WEB-SAYT YARATISH TEXNOLOGIYASI
Ishning maqsadi: Web dizayn asoslari imkoniyatlari bilan ishlashmalakasiga ega bo`lish. Masalaning qo`yilishi: berilgan topshiriqni qo`yilgan reja asosida bajarish va shu asosda hisobot tayyorlash Nazariy qism: Internet Explorer dasturida ishlash, u orqali fayllarni ochish ЮМСЮЧ ЦКбsЮsЮ ОХОМЭrШЧ СЮУУКЭХКrЧТ ШМСЮЯМСТ sКСТПКХКr ЛШ’ХТsСТ ФОrКФ. BЮЧНКв sКСТПКХКrЧТ ЛТr ЧОМСК бТХ НКsЭЮrХКr вШrНКЦТНК вКrКЭТsС ТЦФШЧТвКЭТ ЦКЯУЮН. EЧР ФШ’p foydalanadigan dastur Office paketiga kiruvchi Front Page dasturi deyish mumkin. Front Page dasturi yordamida electron dasrlik va Wep sahifalar yaratish mumkin. Front Page dasturi quyidagicha ishga tushiriladi: →→MS OППicО→MS Front PaРО
Topshiriq 1. Front Page dasturini ishga tushiring. .(MS OfficeMS Front Page) 2. Front Page dasturining menyu buyruqlari, uskunalar majmuasi bilan ishlang va imkoniyatlarini o`rganing. 3. Front Page dastuir yordamida quyidagi ketma-ketlikda shaxsiy web sahifa yarating. 1-saСТПa. BosС saСТПa;→MundarТУa →TarУТmaТ Сol →OТla a’гolarТm →OlТвРoСТm →QТгТqТshlarim 2-saСТПa.TarУТmaТ Сol; →TarУТmaТ Сol matnТ; 3-saСТПa.OТla a’гolarТm; →MОnТnР oТlam matnТ; 4-saСТПa.OlТвРoСТm; →InstТtut, ПaФultОt, вo`nalТsС, РuruС СaqТda ma’lumot; 5-saСТПa.QТгТqТsСlarТm; →Do`stlar, qТгТqТsСlar, rОУalar, va С. 4. Bosh sahifadan boshqa sahifalarga va boshqa sahifalardan bosh sahifaga ЛШР’ХКЧТsС вКrКЭТЧР. 5. Barcha fayllarni D diskning guruhingiz papkasiga Familiya_WebSahifa nomi bilan saqlang. 1. →→MS OППТМО→MS FrШЧЭPКРО 2003 ФОЭЦК-ketligi tanlanadi. 2. →→→ oynachasida ustunlar ЯК sКЭrХКr sШЧТРК 2 sШЧТ ФТrТЭТХКНТ→OK→JКНЯКХЧТ ФОrКФХТ Ш`ХМСКЦРК Ш`гРКrЭТrКЦТг: 3. 1-satrni birlashtirib, (satr belgilanib, sichqoncha o`ng tugmasi
256
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
), katakcha ichida sichqoncha o`ng tugmasi bosilib, kontekst menyudan → ЛШ`ХТЦТНКЧ→ va bo`limlaridan ko`k va yashil ranglarini tanlaymiz:
4. BШsСqК ФКЭКФМСКХКrРК СКЦ sСЮ ЭКrгНК МСОРКrК МСТгТР’I ЯК ПШЧ ЮМСЮЧ rКЧР tanlayimiz. 5. 1-katakchaga kursorni qo`yib, →- →→→→ oynachasining bo`limiga Mening birinchi Web
sahifam deb yozamiz→OK:
6. Oynaning pastki chap burchagidan tugmalaridan yordamida sahifani ko`rib olamiz. So`ngra yana ni faollashtiramiz. 7. 2- katakchaga kursorni qo`yib →→→…→ketma- ФОЭХТРТ вШrНКЦТНК sСКбsТв ПШЭШsЮrКЭТЦТгЧТ УШвХКsСЭТrКЦТг. RКsЦЧТЧР pКsЭТНКЧ ЛК’гТ ЦК’ХЮЦШЭХКr ФТrТЭТХКНТ. 8. 3-katakchaga kursor qo`yib, markazdan Mundarija deb yozamiz. Mundarija so`zi pastidan kursor qo`yib→→→ 257
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
→ЛШ`ХТЦТНКЧ ЛТrШr ЭЮr ЭКЧХКЧТЛ→ bo`limiga ЭЮРЦКМСКЧТЧР ЧШЦТ “TКrУТЦКТ СШХ” НОЛ вШгТХКНТ→OK. Shuningdek, boshqa tugmachalar ham shu ketma-ketlikda yaratiladi:
9. →…→→(D:) →familiya-WebSahifa nomli papka yaratib→→Bosh-sahifa deb nomlab→ →OK. 10. SСЮ sКСТПК ЮsЭТНК Ш`гРКrЭТrТsСХКr ШХТЛ ЛШrКЦТг, вК’ЧТ 2- sahifani вКrКЭКЦТг→ЛЮЧНК ПКqКЭ 3-katak ustida o`zgarish ishlari olib boriladi→quyidagi ko`rinishga keltiramiz: 11. O`zgartirilgan sahifani →…→ →(D: ) →familiya-WebSahifa nomli papka tanlanib→→tarjimai-hol deb nomlab→ →OK. 12. Xuddi shuningdek, Oila- a’гolarim, OliвРohim, Qiziqishlarim nomli sahifalar tayyorlanadi va xotiraga olinadi. 13. → →→(D:) →familiya-WebSahifa nomli papka tanlanib→ → bosh-sahifa.htm fayli tanlanadi→ . 14. Tarjimai-hol tugmasi tКnlКnТЛ→sТМСqonМСК o`nР tuРmКsТ→→→ → oynachasining bo`limidan→(D:) 258
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
→familiya-WebSahifa nomli papka tanlanib→ → tarjimai-hol.htm tanlanadi→OK→OK.
15. Gipermurojaatni tekshirish uchun CTRL tugmasi bosilgan holda tarjimai hol tugmachasi ustida sichqoncha chap tugmasi bir marta bosiladi. →FКвllКr xotiraga olinadi. 16. Tarjimai-hol sahifasidan bosh sahifaga qaytish uchun 2- katakchadagi bosh sahifa tugmachasi tanlanib→ sichqoncha o`ng tuРmКsТ→→ →→ oynachasining bo`limidan→(D:) →familiya-WebSahifa nomli papka tanlanib→ → bosh-sahifa.htm tanlanadi→OK→OK. 17. BosС sКСТПКНКn OТlК К’гolКrТm sКСТПКsТРК o`tТsС uМСun→OТlК К’гolКrТm tuРmКsТ tКnlКnТЛ→sТМСqonМСК o`nР tuРmКsТ→→→→ oynachasining bo`limidan→(D:) →familiya-WebSahifa nomli papka tanlanib→ → Oila a’гolarim.htm tanlanadi→OK→OK. 18. OТХК К’гШХКrТm sahifasidan bosh sahifaga qaytish uchun 2-katakchadagi bosh sahifa tugmachasi tanlanib→ sТМСqonМСК o`nР tuРmКsТ→→→→ oynachasining bo`limidan→(D:) →familiya-WebSahifa nomli papka tanlanib→ → bosh-sahifa.htm tanlanadi→OK→OK. 19. Bosh sahifadan Oliygohim sahifasiga o`tish uchun→OlТвРoСТm tuРmКsТ tanlanib→sichqoncha o`ng tugmasi→→→→ oynachasining bo`limidan→(D:) →familiya-WebSahifa nomli papka tanlanib→ → Oliygohim.htm tanlanadi→OK→OK. 20. Oliygohim sahifasidan bosh sahifaga qaytish uchun 2-katakchadagi bosh sahifa tugmachasi tanlanib→ sТМСqonМСК o`nР tuРmКsТ→→→→ oynachasining bo`limidan→(D:) →familiya-WebSahifa nomli papka tanlanib→ → bosh-sahifa.htm tanlanadi→OK→OK.
259
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
MustКqТl tК’lТm mКvгulКrТ TКХКЛК ЦЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦЧТ ЭКввШrХКsСНК ЦЮКввКЧ ПКЧЧТЧР бЮsЮsТвКЭХКrТЧТ hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi: - darslik va Ш‘quv qШ‘llanmalar bШ‘yicha fan boblari va mavzularini Ш‘rganish; -tarqatma materiallar bШ‘вТМСК ЦК’rЮгКХКr qТsЦТЧТ Ш‘zlashtirish; - avtomatlashtirilgan Ш‘rgatuvchi va nazorat qiluvchi dasturlar bilan ishlash; -maxsus adabiyotlar bШ‘yicha fanlar bШ‘limlari yoki mavzulari ustida ishlash; -talabaning Ш‘quv-ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan boР‘liq bШ‘lgan fanlar bШ‘limlari va mavzularni chuqur Ш‘rganish; Tavsiya etilayotgan mustaqil ishlarning mavzu va vazifalari: 1. Axborot va uning turlariga turli sohalardan misollar keltiring va uni fan uchun ahamiyati, xususiyatlarini tushuntiring. 2. XT rivojlanish tarixi va avlodlari. XT da axborotni qayta ishlashning arifmetik asoslari. Algoritm, turlari, xossalari, berilish usullari. 3. Turli sanoq sistemalarning tarixda qШ‘llanishi va ularning ishlash asoslarini aytib bering. 4. Algoritimning blok sxema shaklida berilish usulini tasvirlang va misol keltiring. 5. БT ЯК ЮЧТЧР sЭrЮФЭЮrКsТ. QЮrТХЦКЯТв ЭК’ЦТЧШЭ. AsШsТв ЯК КЭrШП qurilmalarning ishlash prinsipini asoslab bering. 6. DКsЭЮr ЭЮrХКrТ. OT ЭЮrХКrТ.АТЧНШаs OT ШЛ’ОФЭХКrТ. 7. Windows operasion tizimni kompyuterga Ш‘rnatish (Instalizasiya qilish). 8. Operasion sistemaning boshqa turlari 9. Virus va antivirus dasturlar. Arxivatorlar. 10. Virusning kompyuterlarga tushish sabablari va undan himoya qilish usullarini Ш‘ganish. 11. Kasperskiy, Doctor Web, NortonAntivirus dasturlari va ularning viruslardan tozalashdagi imkoniyatlari. 12. Pascal dasturlash tili. Pascalda chiziqli dastur. 13. Pascalda tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi dasturlar. 14. Pascalda qism dasturlar. Satriy kattaliklar bilan ishlash. 15. Matn muxarrirlari va Word matn prosessori. Kiritish, tahrirlash va formatlash amallari. 16. Hujjat tarkibiga rasm Ш‘rnatish, hujjatni bezash. 17. Yangi simvolni Ш‘rnatish, havola va kolontitullar. 18. Wordning qШ‘shimcha imkoniyatlari. 19. EбМОХ ОХОФЭrШЧ УКНЯКХТ. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФТrТЭТsС ЯК ЭКСrТrХКsС. 20. Excel da avtotШ‘ldirishlar va avtohisoblashlar. Progressiya. Saralash amali. 21. MЮХ’ЭТЦОНТвК. PШаОrPШТЧЭ НКsЭЮrТЧТЧР КsШsТв ОХОЦОЧЭХКrТ. 22. Animasion effektlar. Taqdim etishni boshqarish. 23. MO. MONT. Access dasturi haqida. 24. Strukturalangan MO tayyorlash. 25. Jadvallar, shakllar, sШ‘rovlar, hisobotlar yaratish 26. Kasbiy sohalari bШ‘yicha Web-sahifa yaratish.
260
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
27. Internet asoslari. IЧЭОrЧОЭНК ЦК’ХЮЦШЭ qТНТrТsС. Taqsimlangan mavzularga oid ЦК’ХЮЦШЭ qТНТrТsС. 28. Internet Explorer dasturi imkoniyatlari. Elektron pochta imkoniyatlari. 29. Soha idoralarining axborot tizimlari. Sohaning axborot texnologiyalari va ulardan foydalanish. 30. Soha axborot tizimlarining interaktiv xizmatlari. 31. Axborot sШ‘rov tizimlari. Axborot muloqot tizimlari. 32. Avtomatlashtirilgan ish joylarining tamoyillari, turkumlanishi va xususiyatlari. 33. Avtomatlashtirilgan ish joylarining tashkiliy-uslubiy va funksional tuzilishi. 34. Axborot xavfsizligi va axborotlarni himoyalash usullari 35. Axborotlarni himoyalashning texnik va dasturiy vositalari. 36. Axborotlarni himoyalash usullari. Identifikasiya va autentifikasiya masalalari. Login va parol tushunchasi. 37. Kompyuter tarmoqlariga ruxsatsiz ulanish, yovuz niyatli harakatlar va tarmoqda ishlash qoidalarini buzish. 38. Virus tushunchasi va ularning turlari. Kompyuter viruslari: dasturiy, yuklaniuvchi, makro va tarmoq viruslari. 39. KШЦpвЮЭОr ЯТrЮsХКrТНКЧ СТЦШвКХКЧТsС. AбЛШrШЭ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС qonunchiligi. 40. Axborotlashtirish sohasida ichki va tashqi tahdidlar. 41. Elektron raqamli imzo. SPAM. 42. KШЦpвЮЭОr ЭКrЦШqХКrТ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС vositalari. 43. OpОrКsТШЧ ЭТгТЦЧТЧР КбЛШrШЭХКr бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ.
Mustaqil tК’lТmni tashkil etishning shakliva mazmuni TКХКЛК ЦЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦЧТ ЭКввШrХКsСНК ЦЮКввКЧ ПКЧЧТЧР бЮsЮsТвКЭХКrТЧТ hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi: - darslik va Ш‘quv qШ‘llanmalar bШ‘yicha fan boblari va mavzularini Ш‘rganish; -tarqatma materiallar bШ‘вТМСК ЦК’rЮгКХКr qТsЦТЧТ Ш‘zlashtirish; - avtomatlashtirilgan Ш‘rgatuvchi va nazorat qiluvchi dasturlar bilan ishlash; -maxsus adabiyotlar bШ‘yicha fanlar bШ‘limlari yoki mavzulari ustida ishlash; -talabaning Ш‘quv-ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan boqliq bШ‘lgan fanlar bШ‘limlari va mavzularni chuqur Ш‘rganish;
Berilgan Bajarish Hajmi t/r MustКqТl tК’lТ mКvгulКrТ topshiriqlar muddati (soatda) Axborot va uning turlariga turli 1. Yakka tartibda, sohalardan misollar keltiring va yozma hisobot. 1. 2. Internetdan mavzuga 1- hafta 4 uni fan uchun ahamiyati, oid manbalarni xususiyatlarini tushuntiring. ЭШ‘pХКвНТ. XT rivojlanish tarixi va 1. Foydalangan adabiyotlariga tayangan 2. avlodlari. XT da axborotni qayta 2- hafta 2 СШХНК ЦКЯгЮЧТ ШР‘гКФТ ishlashning arifmetik asoslari. bayon qiladi.
261
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
2. Daftariga konspekt qiladi. Turli sanoq sistemalarning Yakka tartibda 3. ЭКrТбНК qШ‘ХХКЧТsСТ ЯК ularning konspekt qilish 3- hafta 4 ishlash asoslarini aytib bering. Yakka tartibda Algoritm, turlari, xossalari, internetdan mavzuga 4. 4- hafta 2 berilish usullari. ШТН ЦКЧЛКХКrЧТ Ш‘rРКЧТЛ ШР‘гКФТ javob beriladi Algoritimning blok sxema Yakka tartibda yozma 5. shaklida berilish usulini hisobot 4 - hafta 2 tasvirlang va misol keltiring. XT va uning strukturasi. Yakka tartibda 6. QЮrТХЦКЯТв ЭК’ЦТЧШЭ. AsШsТв ЯК 5- hafta 2 atrof qurilmalarning ishlash konspekt qilish prinsipini asoslab bering. Dastur turlari. OT Yakka tartibda taqdimot 7. 6- hafta 4 ЭЮrХКrТ.АТЧНШаs OT ШЛ’ОФЭХКrТ. qilish Windows operasion tizimni Yakka tartibda amaliy 8. ФШЦpвЮЭОrРК Ш‘rЧКЭТsС bajarish 6- hafta 4 (Instalizasiya qilish). Operasion sistemaning boshqa Yakka tartibda yozma 9. 7- hafta 2 turlari hisobot Yakka tartibda Virus va antivirus dasturlar. internetdan mavzuga 10. 8- hafta 2 Arxivatorlar. ШТН ЦКЧЛКХКrЧТ Ш‘rРКЧТЛ ШР‘гКФТ javob beriladi Virusning kompyuterlarga tushish sabablari va undan Yakka tartibda amaliy, 11. 9- hafta 2 himoya qilish usullarini yozma hisobot Ш‘РКЧТsС. Kasperskiy, Doctor Web, NortonAntivirus dasturlari va Kichik guruhlarda 12. taqdimot va himoya 9- hafta 2 ularning viruslardan tozalashdagi qilish imkoniyatlari. Pascal dasturlash tili. Pascalda 13. OР‘гКФТ 10- hafta 2 chiziqli dastur. Pascalda tarmoqlanuvchi va 14. Yakka tartibda, amaliy 10-hafta 2 takrorlanuvchi dasturlar. bajarish Pascalda qism dasturlar. Satriy Yakka tartibda yozma 15. 11-hafta 2 kattaliklar bilan ishlash. hisobot Matn muxarrirlari va Word matn Yakka tartibda internetdan mavzuga 16. prosessori. Kiritish, tahrirlash va 12-hafta 2 ШТН ЦКЧЛКХКrЧТ Ш‘rРКЧТЛ formatlash amallari. ШР‘гКФТ javob beriladi 17. HЮУУКЭ ЭКrФТЛТРК rКsЦ Ш‘rЧКЭТsС, Yakka tartibda, 12-hafta 2 262
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
hujjatni bezash. konspekt qilish YaЧРТ sТЦЯШХЧТ Ш‘rЧКЭТsС, СКЯШla 18. Amaliy bajarish 13-hafta 2 va kolontitullar. Wordning q shimcha Yakka tartibda yozma 19. Ш‘ 14-hafta 2 imkoniyatlari. hisobot Excel elektron jadvali. Yakka tartibda 20. internetdan mavzuga 15-hafta 4 MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФТrТЭТsС ЯК ШТН ЦКЧЛКХКrЧТ Ш‘rРКЧТЛ tahrirlash. ШР‘гКФТ javob beriladi EбМОХНК КЯЭШЭШ‘ХНТrТsСХКr ЯК Yakka tartibda, 21. avtohisoblashlar. Progressiya. konspekt qilish 16-hafta 2 Saralash amali. MЮХ’ЭТЦОНТвК. PШаОrPШТЧЭ 22. Amaliy bajarish 17-hafta 2 dasturining asosiy elementlari. Animasion effektlar. Taqdim Yakka tartibda yozma 23. 18-hafta 2 etishni boshqarish. hisobot III-semestr jami: 56 MO. MONT. Access dasturi 24. OР‘гКФТ 1- hafta 2 haqida. Yakka tartibda, 25. Strukturalangan MO tayyorlash. konspekt qilish 2- hafta 2 Amaliy bajarish va JКНЯКХХКr, sСКФХХКr, sШ‘rШЯХКr 26. taqdimot qilish, yozma 3- hafta 2 (Zapros), hisobotlar yaratish hisobot Kompyuter tarmoqlariga ruxsatsiz ulanish, yovuz niyatli Yakka tartibda, 27. konspekt va taqdimot 4- hafta 2 harakatlar va tarmoqda ishlash qilish qoidalarini buzish. - Amaliy bajarish, yozma 28. KКsЛТв sШСКХКrТ ЛШ‘вТМСК АОЛ 5 - hafta 2 sahifa yaratish. hisobot Internet asoslari. Internetda Taqsimlangan Yakka tartibda yozma 29. ЦК’ХЮЦШЭ qТНТrТsС. 6- hafta 2 ЦКЯгЮХКrРК ШТН ЦК’ХЮЦШЭ hisobot qidirish. Internet Explorer va elektron 30. OР‘гКФТ 7- hafta 2 pochta dasturi imkoniyatlari. Soha idoralarining axborot Yakka tartibda tizimlari. Sohaning axborot internetdan mavzuga 31. 8- hafta 2 texnologiyalari va ulardan oid manbalarni Ш‘rРКЧТЛ foydalanish. ШР‘гКФТ javob beriladi Soha axborot tizimlarining Amaliy bajarish, yozma 32. 9- hafta 2 interaktiv xizmatlari. hisobot Yakka tartibda, 33. AбЛШrШЭ sШ‘rШЯ ЭТгТЦХКrТ. 10- hafta 2 Axborot muloqot tizimlari. konspekt qilish 34. Avtomatlashtirilgan ish Yakka tartibda 11- hafta 4 263
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
joylarining tamoyillari, internetdan mavzuga turkumlanishi va xususiyatlari. ШТН ЦКЧЛКХКrЧТ Ш‘rРКЧТЛ ШР‘гКФТ javob beriladi Avtomatlashtirilgan ish Yakka tartibda, 35. joylarining tashkiliy-uslubiy va konspekt qilish 11- hafta 2 funksional tuzilishi. Axborot xavfsizligi va 36. Taqdimot yaratish 12- hafta 4 axborotlarni himoyalash usullari Axborotlarni himoyalashning Yakka tartibda, 37. 13- hafta 4 texnik va dasturiy vositalari. konspekt qilish Axborotlarni himoyalash usullari. Identifikasiya va Taqdimot yaratish va 38. 14- hafta 4 autentifikasiya masalalari. himoya qilish Login va parol tushunchasi. Virus tushunchasi va ularning Yakka tartibda turlari. Kompyuter viruslari: internetdan mavzuga 39. 15- hafta 4 dasturiy, yuklaniuvchi, makro ШТН ЦКЧЛКХКrЧТ Ш‘rРКЧТЛ va tarmoq viruslari. ШР‘гКФТ javob beriladi Kompyuter viruslaridan himoyalanish. Axborot Yakka tartibda, 40. 15- hafta 4 бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС konspekt qilish qonunchiligi. Axborotlashtirish sohasida ichki 41. OР‘гКФТ 16- hafta 4 va tashqi tahdidlar. 42. Elektron raqamli imzo. SPAM. Amaliy bajarish 17- hafta 4 Kompyuter tarmoqlari Yakka tartibda, 43. бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС konspekt qilish 18- hafta 2 vositalari. Operasion tizimning axborotlar Yakka tartibda, 44. бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС konspekt qilish 19- hafta 2 vositalari.
IV semestr jami 58 Jami: 114
Izoh: MЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦ ЦКЯгЮХКrТРК ШТН ПШвНКХКЧТХРКЧЦКЧНКХКrЧТЧР ЦКЧгТХХКrТ ПШвНКХКЧТХРКЧ КНКЛТвШЭХКr rШ‘вбКЭТНК ЭКХКЛКХКr ЭШЦШЧТНКЧ ФОХЭТrТХТsС sСКrЭ. БШrТУ adabiyotlariga ham murojat qilinish muhim hisoblanadi.
264
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
GLOSSARIYA 1. Axborot-lotincha “ТnПormКtТon” sШ’гТНКЧ ШХТЧРКЧ ЛШ’ХТЛ ЭЮsСЮЧЭТrТsС, ЛТrШЧ ЧКrsКЧТ ЛКвШЧ qТХТsС вШФТ ЛТrШЧ ЧКrsК вШФТ СШНТsК СКqТНК ЦК’ХЮЦШЭЧТ anglatadi. Informatika –вК’ЧТ ЭЮsСЮЧЭТrТsС,ЭКЯsТПХКsС НОРКЧ ЦК’ЧШЧТ ЛТХНТrКНТ. 2. MК’lumot- sОгТsС К’гШХКrТ, ЭЮrХТ asboblar va hakazolar yordamida qayd etiladigan tashqi dunyo dalillari. 3. Jamiyat- ЛТгЧТ Ш’rКЛ ЭЮrРКЧ ЛЮЭЮЧ ЛШrХТq. 4. Axborotning reprezentativligi-ШЛ’вОФЭ бЮsЮsТвКЭТЧТ КНОФЯКЭ ТПШНК ОЭТsС ЦКqsКНХКrТНК ЮЧТ ЭШ’Р’rТ ЭКЧХКsС ЯК sСКФХХКЧЭТrТsС ЛТХКЧ ЛШР’ХТqНТr. 5. Axborotlashgan jamiyat- УКЦТвКЭЧТЧР ФШ’pМСТХТФ К’гШХКrТ КбЛШrШЭ, КвЧТqsК ЮЧТЧРТЧР ШТХв sСКФХТ ЛШ’ХЦТsС ЛТХТЦХКrЧТ ТsСХКЛ МСТqКrТsС , sКqХКsС qКвЭК ТsСХКsС ЯК КЦКХРКЦ ШsСТrТsС ЛТХКЧ ЛКЧН ЛШ’ХРКЧ УКЦТвКЭНТr. 6. Klaviatura-belgilarni kompyuterga kiritish qurilmasi Monitor- ЦК’ХЮЦШЭЧТ ЭКsЯТrХКsС ТЦФШЧТЧТ ЛОrКНТРКЧ qЮrТХЦК. 7. Protsessor- ФШЦpвЮЭОr ТsСТЧТ ЭК’ЦТЧХКвНТРКЧ ЯК ЛШsСqКrКНТРКЧ qЮrТХЦК. 8. Mikroprotsessor- kompyuterni boshqarish va boshqa barcha hisob ishlarini bajaradi. 9. Operativ xotora- ФШЦpвЮЭrНК ТsСХКвШЭРКЧ НКsЭЮrХКr ЯК ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ saqlaydi. 10. Disketalar- ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЛТr ФШЦpвЮЭОrНКЧ ТФФТЧМСТsТРК Ш’ЭФКгТsС ЯК ЦК’ХЮЦШЭЧТ sКqХКsС ЮМСЮЧ ТsСХКЭТХКНТ. 11. Qattiq disk(vinchester)-disk kompyuterda ishlanadigan programmalar va ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ НШТЦТв sКqХКsС ЮМСЮЧ qШ’ХХКЧТХКНТ.UХКr ШpОrЭsТШЧ sТsЭОК programmalari, tahrirlagichlar, programmalash sistemalari,amaliy programmalar, ЦК’ХЮЦШЭХКr ЯКСКФШгШХКr. 12. Kontrolerlar (maxsus electron sxemalar)- kompyuter tarkibiga kiruvchi turli qurilmalar ( monitr, klaviatura va boshqalar) ishini boshqaradi 13. Kiritish –chiqarish portlari- bular orqali protsessor tashqi qurilalar bilan ЦК’ХЮЦШЭ КХЦКsСКНТ. 14. “Sichqoncha”- ПШвНКХКЧЮЯМСТ ЭШЦШЧТНКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФШЦpвЮЭОrРК ФТrТЭТsСРК ЦШ’ХУКХХКЧРКЧ qЮrЭТХЦКНТr. 15. Trekbol- “КР’НКrТХРК” sТМСqШЧМСКЧТ ОsХКЭЮЯМСТ qЮrТХЦКНТr. TrОФЛШХНК ЮЧТЧР korpusi emas, baki sharcha harakatga ketiriladi. 16. Printer- ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ qШР’ШгРК МСТqКrЮЯМСТ qЮrТХЦК. 17. CD-ROM- ФКЭЭК СКУЦНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКqХШЯМСТ КРЧТЭ вЮгКТ ЦШsХКЦК. 18. DVD-ROM- ФКЭЭК СКУЦНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ sШЧХТ ПШrЦКЭНК sКqХШЯМСТ magnet yuzali moslama. 19. CD-RW- ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФШЦpКФЭ НТsФХКrРК вШгЮЯМСТ ЯК Ш’qЮЯМСТ qЮrТХЦК. 20. DVD-RW- ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ sШЧХТ ПШrЦКЭНК ФШЦpКФЭ НТsФХКrРК вШгЮЯМСТ ЯК Ш’qЮЯМСТ qЮrТХЦК.P 21. Modem- ЭОХОПШЧ ЭКrЦШР’Т ШrqХТ ФШЦpвЮЭОr ЛТХКЧ КХШqК qТХТsС ТЦФШЧТЧТ beruvchi qurima .
265
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
22. Faks-modem- ЭОХОПШЧ ЭКrЦШР’Т ШrqКХТ ЭКqqТ ЭКrЦШqНКРТ ЛШsСqК ФШЦpвЮЭОr ЛТХКЧ ЦК’ХЮЦШЭ КХЦКsСТsСЧТ ЭК’ЦТЧХКЮНТ. 23. Skanerlar- kompyuterga matn, rasm, slayd , fotosurat korinishida ifodalangan tasvirlar va boshqa grafik axborotlarni avtomatik ravishda ФТrТЭТsСРК ЦШ’ХУКХХКЧРКЧ qЮrТХЦКНТr. 24. Plotterlar- ЛЮ ФШЦpвЮЭОrНКЧ МСТqКrТХКвШЭРКЧ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ qШР’ШгНК rКsЦ вШФТ РrКПТФ ФШ’rТЧТsСНК ЭКsЯТrХКsС ТЦФШЧТЧТ ЛОrЮЯМСТ qЮrТХЦКНТr. 25. Multimediya- kompyuter yordamida musiqa va ШЯШгХТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФШ’rsКЭТsСЧТ ЭК’ЦТЧХШЯМСТ qЮrТХЦК 26. AppКrКtlТ tК’mТnot –ФШЦpвЮЭОrЧТЧР КsШsТв ЭОбЧТФ qТsЦХКrТ ЯК qШ’sСТЦМСК (atrof) qurilmalaridir. 27. DКsturТв tК’mТnot-ФШЦpвЮЭОrЧТЧР ТФФТЧМСТ ЦЮСТЦ qТsЦТ ЛШ’ХТЛ, Ю ЦК’ХЮ- motlarga ishlov beruvchi dasturlar majmuasini va kompyuterni ishlatish uchun гКrЮr ЛШ’ХРКЧ СЮУУКЭХКrЧТ Ш’г ТМСТРКШХКНТ. 28. Windovs- ШpОrКЭsТШЧ ЭТгТЦХКrНКЧ ЛТrТ ЛШ’ХТЛТЧРХТгМСК oyna НОРКЧ ЦК’ЧШЧТ bildiradi. 29. UNIX, MS DOS, OS/2,WINDOWS NT, WIDOWS XP- Operatsion tizim-lar. 30. “Mo”, “ ”, “, “” -kompyuterning ish stolidagi asosy yoriqlar. 31. “”- bosh menyu hisoblanadi. 32. “” –boshqarish paneli. 33. Linux- operatsion tizim. 34. Microsoft Word- вШгЮЯХКr ЛТХКЧ ТsСХШЯМСТ НКsЭЮr.АШrН “ТЧРХТгМСК “вШгЮЯ” НОРКЧ ЦК’ЧШЧТ ЛТХНТrКНТ. 35. Slayd- ЦК’ХЮЦ ЛТr Ш’ХМСКЦРК ОРК ЛШ’ХРКЧ ЦЮХШqКЭ ЯКrКqХКrТ. 36. Prezentatsiya(taqdimot)- yratilayotgan slaydlar turkumi va uni nomoyish etish uchun beriladigan fayl nomi 37. Microsoft Offise Acces- ЦК’ХЮЦШЭХКr ШЦЛШrТЧТ ЛШsСqКrТsС ЮМСЮЧ ОЧР qЮХКв MOBT lardan biri hisoblanadi. 38. Yacheyka- ustun va qator kesishmasi 39. Tex- ilmiy-ЭОбЧТФКЯТв ЦКЭЧХКr ЛТХКЧ ТsСХКsСРК ЦШ’ХУКХХКЧРКЧ tahrirlovchi dastur 40. Latex – bu ham Tex dasturi kabi hisoblanib, Latexda tayyorlangan matn-larni kompyuter tarmoqlari (electron pochta va h.k) orqali uzatish har tamonlama qulay. 41. Microsoft Excel – Microsoft Office paketidagi asosiy vositalardan biri jad ЯКХ prШЭsОssШrТ НОЛ КЭКХЮЯМСТ вК’ЧТ КsШsКЧ УКНЯКХ ЯК СТsШЛ ТsСХКrТЧТ ЛКУКrЮЯМСТ dastur. 42. Formula- kiritilgan sonli qiymatlar asosida yangi qiymatlarni hisoblovchi tenglamadir. 43. Power Point- bu dastur MICROSOFT firmasining WindШаs qШЛТР’Т ШsЭТНК вКrКЭТХРКЧ ЛШ’ХТЛ, КsШsКЧ sХКвН ЯК prОгОЧЭКЭsТвКХКr ЛТХКЧ ТsСХКвНТ. 44. Kompyuter grefikasi - tushunchasi bunda oddiy grafik chizishdan to real borliqdagi turli tasvirlarni hosil qilish, ularga zeb berish , dastur vositasi
266
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
вШrНКЦТНК СКЭЭШ ЭКsЯТrРК ШТН вКЧРТ ХШвТСКХКrЧТ вКrКЭТsС ФШ’гНК ЭЮЭТХКНТ. KШЦpвЮЭОr РrКПТФКsТ ФОЧР ЭКrqКХТЛ ЛШrКвШЭРКЧ НКsЭЮr ЭК’ЦТЧШЭТНТr,вК’ЧТ ЛЮ dastur mavjud va yangi yaratilayotgan dasturlarga tayanadi. 45. Peksel- ЧЮqЭК, вК’ЧТ ekrandagi har-bir tasvirlar, yozuvlar nuqtalardan iborat. 46. Rastrli grafika- rastrli grafikaning asosiy elementi nuqtalar(piksellar)dan iborat. 47. Vektorli grafika- asosiy elementi chiziqdir. 48. Vektorli tasvirlar- deb tuzilishi jihatdanmurakkabroq va har-бТХ ФШ’rТЧТsСРК ОРК ЛШ’ХРКЧ ШЛ’вОФЭХКr ЭШ’pХКЦТ. 49. Froktal grafika - bu tasvirni matematik hisoblashlarga asoslangan dasturlar asosida qurishdir. 50. Paint grafik muharriri - ШННТв ЭКsЯТrХКrЧТ вКrКЭТsС, ФШ’rТЛ МСТqТsС, tahrirlash uchun xizmat qiladigan dastur. 51. Palitra paneli- 28 бТХ rКЧРНКЧ ТЛШrКЭ ЛШ’ХТЛ МСТгТsС ЯК ПШЧЧТ ЛШ’вКsСНК foydalaniladi. 52. Fayl(fayl), Pravka( ЭШ’РrТХsС), Vid(ФШ’rТЧТsС), Risunok(Tasvir),Palitra (palitra) , Spravka (ЦК’ХЮЦШЭ).- bu Paint dasturidagi menyular qatori hisoblanadi. 53. Adobe photoshop - rastrli grafika axborotlarini yaratish va qayta ishlash ЮМСЮЧ ЦШ’ХУКХХКЧРКЧ НКsЭЮr СТsШЛХКЧКНТ. 54. Gorel Draw -vektorli grafikaning Windovs amaliyot tizimida ishlaydigan tahrirlovchi dasturdir. 55. MathCad dasturi – matematika sohasida keng foydalaniladigan dastur. 56. Lux, Lexsikon, PE2, Chiwriter, WD , MultiEdit - bu dasturlar oddiy matn ХТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ, ЭЮrХТ ПШrmulalarni yozish, tahrir qilish va bosmaga chiqarishga imkon beruvchi vositalardir. 57. Win Word , Word Perfekt , Word Star, XYWrite, AmiPro dasturlari- yuqo- rТ sТПКЭХТ ЦКЭЧХТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ, ЧКsСrТвШЭ ЦКСsЮХШЭХКrТЧТ (rОФХКЦК ЯКrКqХКrТ, blankalar, visit kartochkalar va h.k) tayyorlash va ularni bosmaga chiqarishda foydalaniladigan amaliy dasturardir. 58. Page Maker, Ventura Publisher, Tex, Latex - nashriyot tizimlari dasturlari hisoblanadi. 59. Fayl- ЦК’ХЮЦШЭ sКqХКЧЮЯМСТ НТsФЧТЧР ЧШЦХКЧРКЧ sШСasi. 60. Promt- dasturi tarjimon dasturlardan biri hisoblanadi. 61. Paskal, Delphi, Beysik, Fortran –dasturlash tillari hisoblanadi. 62. Var(Ш’гРКrЮЯМСТ),Begin (boshlanish),Then (u holda) –bular dasturlash tillariishlatiladigan operatorlar (buyrular) dir. 63. WWW- World Wide Web – JКСШЧ КбЛШrШЭ ЭКrЦШР’Т (ЛЮЭЮЧ НЮЧвШ Ш’rРТЦМСКФ ЭШ’rТ ) НОЛ КЭКРКЧ. 64. Web sahifalar- HTML-“РТpОrЦКЭЧХКrЧТ ЛОХРТХКsС ЭТХТ” НК вШгТХРКЧ СЮУУКЭ sifatida tayyorlanadi 65. Gipermurojat- ФКХТЭ sШ’гХКr НОЛ ЧШЦХКЧРКЧ sШ’гХКr ШrqКХТ ЛШsСqК ЦК’ХЮЦШЭХКrРК ЦЮrШУККЭ .
267
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
66. Sayt- ЛТЭЭК ЦЮКХХТП вШФТ ААА РК ЭОРТsСХТ ЛШ’ХРКЧ ЛТr РЮrЮС Ш’гКrШ “РТpОrЛШР’ХКЧТsСХКr” ЛТХКЧ КХШqКНШr ЛШ’ХРКЧ АEB-sahifalar majmuasidir. 67. Element(element)- HTML tilining tuzilmasi ЛШ’ХТЛ, СКr qКЧНКв аОЛ sКСТПК sСЮЧНКв ОХОЦОЧЭХКr ЭШ’pХКЦТНКЧ ТЛШrКЭНТr. 68. Tega(tag) – ОХОЦОЧЭЧТЧР ЛШsСХКЧР’ТМС ЯК ШбТrРТ ЛОХРТХКrТНТr.ЭОРКХКr ЛТr elementni boshqalaridan ajratib turadi. Maslan: Web- sahifa matnida tegalar burchakli qavslar ( va ) orasiga olinadi va oxirgi tega doimo (/) bilan belgilanadi. 69. Sayt yoki Web-sayt (site) - bir insonga yoki tashkilotga tegishli Web- sКСТПКХКr ЭШ’pХКЦТНТr . 70. Brouzer (browser) – Web-sКСТПКХКrЧТ ФШ’rТЛ МСТqТsС ЮМСЮЧ ТsСХКЭТКНТРКЧ dasturdir. 71. URL(Uniform Resource Lokator) - rОsЮrsХКrЧТЧР ЮЧТЯОrsКХ ФШ’rsКЭРТМСТ IЧЧОЭНКРТ ЛТrШr ШЛ’вОФЭЧТЧР КНrОsТ. URL КЧТq АОЛ-sahifaning joylashivuni aniqlash uchun ishlatiladi. 72. Rang kaliti- monitor ekranidagi qizil , yashil va ФШ’Ф rКЧРХКЧТЧР ТЧЭОr- sivligidir. Har bir pikselning rangi ushbu uch rang kombinatsiyasi orqali aniqlanadi. 73. Java dasturlash tili- Internet sahifalarni yaratishda foydalaniladigan, HTML hujjatga yangi elemenntlarni kiritishda foydalaniladiga dastur. 74. Java Applet- Javada yozilgan programmalar. 75. Java Script- ЛЮ prШРrКЦЦКХКsС ЭОбЧШХШРТвКsТ ЛШ’ХТЛ, HTML СЮУУКЭХКrЧТ yaratishda ishlatiladi. 76. Front Page – Web-sКСПКХКr ЛТХКЧ ТsСХШЯМСТ prШРrКЦЦК ЛШ’ХТЛ, ЮЧТЧР yordamida Web-saytlarni yaratishni avtomatlashtirish va nashr qilish mumkin. 77. Acrobat Reder - bu dastur yordamida PDF (Portabl Document Format – ФШ’МСЦК ПШrЦКЭНКРТ СЮУУКЭ) ФОЧРКвЭЦКХТ ПКвХХКrЧТ Ш’qТsС, вШ’ХХКsС, prТЧЭОr ШrqКХТ chop etish mumkin.
268
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Fan dasturi
269
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
270
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Kirish MКгФЮr ПКЧ НКsЭЮrТ ЛКФКХКЯrТКЭ вШ‘ЧКХТsСТЧТЧР ЛКrМСК ЭК’ХТЦ вШ‘ЧКХТsСТНК Ш‘qТХКНТРКЧ “IЧПШrЦКЭТФК ЯК КбЛШrШЭ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ” Ш‘qЮЯ ПКЧТ ЛШ‘вТМСК ЭЮгТХРКЧ ЛШ‘ХТЛ, ПКЧ Ш‘qТЭЮЯМСТХКrТ ОРКХХКsСТ ЯК КЦКХНК qШ‘ХХКsСТ ФОrКФ ЛШ‘ХРКЧ qШ‘вТНКРТ ЛТХТЦХКr ЯК ФШ‘ЧТФЦКХКr ЦКУЦЮТЧТ Ш‘г ТМСТРК ШХКНТ: AбЛШrШЭ, ЮЧТЧР ЭЮrХКrТ ЯК ФШ‘rТЧТsСХКrТ, КбЛШrШЭЧТ sКqХКsС, ЮгКЭТsС, qКЛЮХ qТХТsС va unga ishlov berish, EHMning arxitekturasi va ishlash prinsiplari, mashina tili tushunchasi, mikroprosessorning tuzilishi va ishlash prinsiplari, Pascal dasturlash ЭТХТ КsШsХКrТ, НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ, ПКвХХКr ЛТХКЧ ТsСХКsС, АТЧНШаs OT, гКЦШЧКЯТв КбЛШrШЭ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ, sСКСsЧТЧР ЭК’ХТЦ, ЭКrЛТвКsТ ЯК rТЯШУХКЧТsСТНК гКЦШЧКЯТв axborot texnologiyalari, dasturiy vositalar, matn va grafik axborotlarni tayyorlash ЯК ЮХКrРК ТsСХШЯ ЛОrТsС ЭОбЧШХШРТвКsТ, ЦЮХ’ЭТЦОНТвК ЭОбЧШХШРТвКsТ, ЭКrЦШq texnologiyalari, internet texnologiyasi va uning xizmatlari, elektron tijorat, axborot xavfsizligi.
Fanning maqsad va vazifalari UshЛЮ НКsЭЮr СКr ЛТr ФКsЛ ОРКsТ ЮЧТЧР ПКШХТвКЭ ФШ‘rsКЭТsС ЭЮrТНКЧ qКЭ’Тв ЧКгКr ОРКХХКsСТ ФОrКФ ЛШ‘ХРКЧ ЭКвКЧМС ЧКгКrТв ЯК КЦКХТв ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ Ш‘г ТМСТРК ШХКНТ. Informatika va axborot texnologiyalari faniningmaqsadi- zamonaviy axborot texnologiyalari asoslarТ, гКЦШЧКЯТв sСКбsТв ФШЦp’вЮЭОrХКr ЯК ЮХКrЧТЧР КЭrШП qЮrТХЦКХКrТ, sТsЭОЦКХТ НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ, КЦКХТв НКsЭЮrТв ЯШsТЭКХКr, гКЦШЧКЯТв kommunikasion texnologiyalar, Web-dizayn asoslari, dasturlash, Microsoft Officening dasturiy vositalari, axborot xavfsizligi, elektron tijorat haqidagi bilimlar bilan qurollantirishdan iborat. Informatika va axborot texnologiyalari fanining vazifasi: - informatika va axborot texnologiyalari haqida bir butun tasavvur hosil qilish; - informatika va axborot texnologiyalarining har bir inson hayotidagi va jamiyatning rivojidagi rolini ochib berish; - informatikaning apparat va dasturiy vositalarining mohiyati va imkoniyatlarining ochib berish; - КбЛШrШЭ ЭТгТЦХКrТ ЯК ЭОбЧШХШРТвКХКrТЧТ ЧТЦК ЦКqsКНТНК ЯК qКЧНКв qШ‘ХХКsС; - axborot xavfsizligi, elektron tijorat haqida tushuncha hosil qilishdan iborat.
FКn Лo‘вТМСК tКlКЛКlКrnТnР ЛТlТmТ, Фo‘nТФmК vК mКlКФКlКrТРК qo‘вТlКНТРКn tКlКЛlКr «IЧПШrЦКЭТФК ЯК КбЛШrШЭ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ» Ш‘qЮЯ ПКЧТЧТ Ш‘гХКsСЭТrТsС УКrКвШЧТНК amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr:
271
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
zamonaviy axborot texnologiyalari, zamonaviy dasturlash texnologiyalari ФШЦpвЮЭОr ЭКrЦШqХКrТ, КбЛШrШЭ ЭТгТЦХКrТ ЯК ЮХКrЧТЧР ЭЮrХТ sШСКХКrНК qШ‘ХХКЧТХТsСТ, axborot xavfsizligi va axborotlarni himoyalash, elektron tijoratga doir bilimga; - КбЛШrШЭЧТЧР sТЧЭКФЭТФ, sОЦКЧЭТФ ЯК prКРЦКЭТФ Ш‘ХМСШЯХКrТ, КбЛШrШЭ УКrКвШЧХКrТЧТЧР КppКrКЭ ЯК НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ, ШpОrКsТШЧ ЭТгТЦХКr, КХРШrТЭЦХКsС ЯК dasturlash, vizual dasturlash texnologiyalari, amaliy dasturlar bilan ishlash texnologiyalari, kompyuter tarmoqlari va ularning turlari, tarmoq resruslari, КбЛШrШЭ ЭТгТЦХКrТ, ЮХКrЧТЧР ЦШСТвКЭТ, qШ‘ХХКЧТХТsСТ ЯК ЯКгТПКХКrТ, ОХОФЭrШЧ СЮУУКЭ aylanishi tizimi, avtomatlashtirilgan axborot tizimlari, zamonaviy multimedia tizimlari, axborot xavfsizligining tashkiliy va huquqiy asoslari, axborotlarni himoyalashning texnik va dasturiy vositalaridan, elektron tijoratlardan foydalanish Фo‘nТФmКsТРК; -КбЛШrШЭХКrРК ТsСХШЯ ЛОrТsС qЮrТХЦКХКrТ, КбЛШrШЭ УКrКвШЧХКrТЧТЧР НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ, operasion tizimlar, xizmat ФШ‘rsКЭЮЯМСТ НКsЭЮrХКr ЯК ЮЭТХТЭКХКr ЛТХКЧ ТsСХКsС, dasturlash tillari va vizual dasturlash orqali dastur tuzish, amaliy dasturlar bilan ТsСХКsС (ЦКЭЧХТ, ОХОФЭrШЧ УКНЯКХ, ЭКqНТЦШЭХКr, РrКПТФ, ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКХКrТ ЯК ЮХКrЧТ boshqarish tizimlari), kompyuter tarmoqlaridan foydalanish, turli veb sahifalar yaratish dasturlari bilan ishlash, elektron hujjat aylanishi tizimi, zamonaviy multimedia tizimlari imkoniyatlaridan foydalanish malakasТРК ОРК ЛШ‘ХТsСТ ФОrКФ.
FКnnТnР o‘quv rОУКНКРТ ЛosСqК ПКnlКr ЛТlКn o‘гКro ЛoР‘lТqlТРТ, usluЛТв jihatidan uzviyligi va ketma-ketligi “IЧПШrЦКЭТФК ЯК КбЛШrШЭ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ” ПКЧТ 1-,2- yoki 3–semestrlarda Ш‘qТЭТХКНТ. DКsЭЮrЧТ КЦКХРК ШsСТrТsС Ш‘qЮЯ rОУКsТНК rОУКХКsСЭТrТХРКЧ ШХТв ЦКЭОЦКЭТФК asoslari fanlaridan olingan nazariy va amaliy bilimlarga tayanadi.
FКnnТnР tК’lТmНКРТ o‘rnТ Informatika va axborot texnologiyalari fani insonlarda axborot muhitida ЦК’ХЮЦ ЛТr НЮЧвШqКrКsСЧТ sСКФХХКЧЭТrТsСРК СТгЦКЭ qТХТsСТ ЛТХКЧ ЛТr qКЭШrНК, ЮЧТЧР КбЛШrТв ЦКНКЧТвКЭЧТ ОРКХХКsСТНК КsШsТв rШХ Ш‘вЧКвНТ. BЮРЮЧРТ “AбЛШrШЭ КsrТ”НК yoshlarning kompyuter savodxonligini oshiribgina qolmay, balki dasturlash ЭТХХКrТЧТ Ш‘rРКЭТsС ШrqКХТ вКЧРТ НКsЭЮrХКr вКrКЭТsСХКrТРК гКЦТЧ ЛШ‘ХКНТ. AФКНОЦТФ litsey va kasb – hunar kollejlarida kasbiy faoliyatlari davomida yangi axborot ЭОбЧШХШРТвКХКrТНКЧ ПШвНКХКЧТsСТ ЯК ЮХКrЧТ Ш‘qitiyotgan fanlariga tadbiq etishiga katta yordam beradi.
FКnnТ o‘qТtТsСНК ПoвНКlКnТlКНТРКn гКmonКvТв КбЛorot vК pОНКРoРТФ texnologiyalar FКЧЧТЧР Ш‘qТЭТХТsСТНК вКЧРТ pОНКРШРТФ ЯК КбЛШrШЭ ЭОбЧШХШРТвКХКrТНКЧ ЮЦЮЦХТ ПШвНКХКЧТsС ФШ‘гНК ЭЮЭТХКНТ. NКгКrТв ЦК’ХЮЦШЭХКr КЦКХТвШЭ ЯК ФШ‘rРКгЦКХТХТФ ЛТХКЧ
272
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
ЦЮsЭКСФКЦХКЧРКЧНКРТЧК, МСЮqЮr ЛТХТЦРК ОРК ЛШ‘ХТsС ЦЮЦФТЧ. SHЮЧТЧР ЮМСЮЧ dasturda amaliy-laboratoriyК ТsСХКrТРК ФКЭЭК О’ЭТЛШr qКrКЭТХРКЧ. FКЧЧТ Ш‘qТЭТsСНК гКЦШЧКЯТв pОНКРШРТФ ЭОбЧШХШРТвКХКrЧТ qШ‘ХХКsСНК ЭК’ХТЦ УКrКвШЧТЧТ ШpЭТЦКХХКsСЭТrТsС ЮМСЮЧ ШЦТХ ЛШ‘ХКНТРКЧ pОНКРШРТФ ЭОбЧШХШРТвКХКrНКЧ “FТФrХКr бЮУЮЦТ”, “KХКsЭОr” ЦОЭШНТ, “BЮЦОrКЧР”, “SФШrШЛОв”, “TКrШгТ”, “ВОХpТР‘ТМС”, “QКЧНКв?”, “NТЦК ЮМСЮЧ?”, “BКХТq sФОХОЭТ”, “BBB”, “FSMU” ЯК boshqa texnologiyalardan foydalaniladi. TКХКЛКХКrЧТЧР “IЧПШrЦКЭТФК ЯК КбЛШrШЭ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ” ПКЧТЧТ Ш‘гХКsСЭТrТsСХКrТ ЮМСЮЧ Ш‘qТЭТsСЧТЧР ТХР‘Шr ЯК гКЦШЧКЯТв ЮsЮХХКrТНКЧ ПШвНКХanish, yangi axborot- kommunikasiya va pedagogik texnologiyalarini tadbiq qilish muhim ahamiyatga ОРКНТr. FКЧЧТ Ш‘гХКsСЭТrТsСНК НКrsХТФ, Ш‘qЮЯ ЯК ЮsХЮЛТв qШ‘ХХКЧЦКХКr, ОХОФЭrШЧ materiallar, tarqatma materiallar, virtual kartochkalar foydalaniladi. Nazariy mК’ХЮЦШЭХКr КЦКХТвШЭ ЯК ФqrРКгЦКХТХТФ ЛТХКЧ ЦЮsЭКСФКЦХКsСТ ФОrКФ. AЦКХТв- ХКЛШrКЭШrТвК ТsСХКrТ ФШЦp’вЮЭОr вШrНКЦТНК Ш‘ЭФКгТХКНТ.
Asosiy qism Fanning nazariy mashР‘ulotlari mazmuni
Zamonaviy axborot texnologiyalari Informatika va axborot texnologiyalari fanining predmeti, maqsadi va vazifalari. Axborot tushunchasi, axborotning xususiyati axborotning asosiy tavsifi, КбЛШrШЭЧТЧР sТЧЭКФЭТФ, sОЦКЧЭТФ ЯК prКРЦКЭТФ Ш‘ХМСШЯХКrТ, ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФШНХКsС, kompyuterning ishlash prinsiplari. Zamonaviy kompyuterlarning apparatva dasturiy tК’mТnotТ Kompyuter turlari. Zamonaviy kompyuterlarning arxitekturasi va strukturasi, kiritish va chiqarish qurilmalari. Axborotlargaishlov berish qurilmalari va ularning tasnifi. Imkoniyati cheklangan shahslarning kompyuterdan foydalanishi. Protsessor texnologiyasi. Axborotlarni saqlash qurilmalari. Qattiq disklar, ularning xavfsizligi va konfidensialligi (maxfiyligi). MК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКqХКsС: ЛТЭ ЯК ЛКвЭ. Kompyuter portlari va razyomlari (ulagichlari). Zamonaviy kompyuterlarning НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ, НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ ЭЮrХКrТ. Operatsion tizimlar. Platformalar. Umumiy operatsion tizimlar. Mobil qurilmalar operasion tizimlari. OpОrКЭsТШЧ ЭТгТЦХКrЧТ ЭКЧХКsС ЯК Ш’rЧКЭТsh. БТгЦКЭ ФШ‘rsКЭЮЯМСТ dasturlar va utilitalar. Disklarni defragmentatsiyalash. Rezerv nushalash amali (Backups). Dasturiy ta'minot litsenziyasi. Foydalanuvchi interfeysi. Dasturiy ta'minot ishonchliligi.
273
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Zamonaviy dasturlash texnologiyalari 1. Dasturlash texnologiyalari Algoritm va algoritlash tushunchalari. Algoritmning xossalari. Algoritmlarni yaratish usullari va turlari. Algoritmlarni tasvirlash usullari. Blok-sxemalar. Oddiy va tarkibli algoritmlar. Yordamchi algoritmlar. Masalalarni kompyuterda yechish bosqichlari. 2. Axborotlarga ishlov berish texnologiyalari (matn, jadval, taqdimot) Matnli hujjat muharrirlari, ularning vazifasi va imkoniyatlari. Matnli СЮУУКЭХКrЧТ вКrКЭТsС ЯК ЭКСrТrХКsС. MКЭЧ ЛШ‘ХКФХКrТ ЛТХКЧ ТsСХКsС (qТНТrТsС, ФШ‘МСТrТsС, siljitish, aХЦКsСЭТrТsС ЯК Ш‘МСТrТsС). RШ‘вбКЭХКr ЯК УКНЯКХХКrЧТ вКrКЭТsС СКЦНК ЛОгКsС. EХОФЭrШЧ СЮУУКЭХКrНК РrКПТФ ЯК ПШrЦЮХК ШЛ’ОФЭХКrТНКЧ ПШвНКХКЧТsС. MКЭЧ ЭТХТ, grammatikasi va orfografiyasi. Hujjatlarni chop etish. Hujjatlarga tayyor qoliplar asosida bezak berish. Katta hajmdagi matnli hujjatlar bilan ishlash. Mundarijalar, ФШХШЧЭТЭЮХХКr, ФШ‘МСТrЦКХКr ЯК РТpОrЛШР‘ХКЧТsСХКrЧТ sСКФХХКЧЭТrТsС. HЮУУКЭХКr ЮsЭТНК УКЦШК ЛШ‘ХТЛ ТsСХКsС. O‘гРКrЭТrТsСХКr ФТrТЭТsС ЯК ТгШС qШХНТrТsС. HЮУУКЭ бЮsЮsТвКЭТЧТ va sahifalari parametrlarini sozlash. Elektron hujjatlarda axborot xavfsizligi. Elektron jadval muharrirlari, ularning vazifasi va imkoniyatlari. Asosiy ЭЮsСЮЧМСКХКr: ФКЭКФ, НТКpКгШЧ, sКСТПК, sКЭr ЯК ЮsЭЮЧ. MК’ХЮЦШЭХКr ЭЮrХКrТ ЯК ПШrЦКЭХКrТ. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФТrТЭТsС ЯК ЭКбrТrХКsС. Elektron jadvallarda grafik Ш‘ОФЭХКrНКЧ ПШвНКХКЧТsС. EХОФЭrШЧ УКНЯКХХКrНК СТsШЛХКsСХКrЧТ ЛКУКrТsС. FЮЧФsТвКХКr ЯК ПШrЦЮХКХКr. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКrКХКsС ЯК ПТХЭrХКsС. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЛОгКsС ЯК МСШp etishga tayyorlash. Grafik va diagrammalarni shakllantirish va ularni bezash. Shablonlardan foydalanish. Elektron jadvallarda axborotlarni himoyalash. Elektron jadval fayllari hususiyatini va chop etish parametrlarini sozlash. Taqdimotlar muxarrirlari, ularning vazifasi va imkoniyatlari. Standart shablonlar asosida taqdimotlarni yaratish. Taqdimot slaydlarini boshqarish. SХКвНХКr ЮsЭТНК КЦКХХКr (Ш‘гРКrЭТrТsС, вКЧРТ sХКвНХКr qШ‘sСТsС, ЛОФТЭТsС ЯК ФШ‘rsКЭТsС). SХКвНХКr sСКФХХКrТ ЯК ЛОгКsС. TКqНТЦШЭ sХКвНХКrТНК ШЛ’ОФЭХКrНКЧ foydalanish (rasm, diagramma, jadval, tovush va videoklip). Animasiya effektlari. Taqdimot namoyishini boshqarish. Kompyuter grafikasi. Kompyuter grafikasi turlari: vektorli, rastrli, fraktal, CD-grafika. Grafik axborotlar bilan ishlash texnologiyasi. Grafik axborotlarni kiritishning maxsus vositalari. Grafik axbortlarni kiritish, taxrirlash va chiqarishning dasturiy vositalari. Tasvirlarga ishlov berish. 3. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКХКrТ ЯК ЮХКrЧТ ЛШsСqКrТsС ЭТгТЦХКrТ MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКХКrТ ЯК ЮХКrЧТ ЛШsСqКrТsС ЭТгТЦХКrТ ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТ КsШsТв tushunchКХКrТ, ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТ ЭЮrХКrТ ЯК КбЛШrШЭ ЭТгТЦХКrТЧТ qЮrТsСНКРТ rШХТ,
274
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТЧР КsШsТв ШЛ’ОФЭХКrТ, sШ‘rШЯХКr ЯК sqХ – sШ‘rШЯХКr ЭТХТ, ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТ ЛШsСqКrТsС ЭТгТЦХКrТ. Tarmoqlar Tarmoq komponentlari. Tarmoqlari arxitekturasi. MoniЭШrТЧР ЭКrЦШР’Т. Tarmoq xavfsizligi. Proksi serverlar. Tarmoq tiplari. Lokal, korporativ va global tarmoqlar. Tarmoqqa ulanish. Kompyuterlarni bir-ЛТrТ ЛТХКЧ ЛШР‘ХКsС. KШЦpвЮЭОr tarmoqlarining asosiy tushuncha va atamalari. Tarmoq qurilishi va strukturasi. Simli va simsiz tarmoqlar (WiFi, WiMAX). Kompyuter tarmoqlari arxitekturasi. KШЦpвЮЭОr ЭКrЦШР‘Т prШЭШФШХХКrТ. KШЦpвЮЭОr ЭКrЦШqХКrТНК ЦКЧгТХ ЭЮsСЮЧМСКsТ. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЮгКЭТsС ЯК qКЛЮХ qТХТsС. KШЦpвЮЭОr ЭКrЦШqХКrТЧТЧР КppКrКЭ ЯК НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ. SОrЯОr va klientlar. Tarmoq resurslari va ulardan umumiy foydalanish. IЧЭОrЧОЭ ЭКrЦШР‘Т. IЧЭОrЧОЭРК ЛШР‘ХКЧТsС ЮsЮХХКrТ. IЧЭОrЧОЭНК КНrОs ЭЮsСЮЧМСКsТ va uning turlari, Web-saytlar va ularning turlari. Web-sahifa va uning tuzilishi. Web brouzer dasturlari va ularЧТЧР ТЦФШЧТвКЭХКrТ. IЧЭОrЧОЭ ЭКrЦШР‘Т qТНТrЮЯ tizimlari. Axborotlarni qidirish usullari. Internet axborot resurslari. GТpОrЛШР‘ХКЧТsС. DШЦОЧ ЭЮsСЮЧМСКsТ. IЧЭОrЧОЭ бТгЦКЭХКrТ: ААА, FTP, бШsЭТЧР, konferensiya va proksi. IP texnologiyalar (telefoniya va TV). Mobil internet texnologiyalari. Elektron pochta xizmati. Pochta serverlari va mijozlar, qayd yozuvi va elektron pochta manzili. Elektron tijorat: E-tijorat va E-marketing.
Axborot va tarmoq xavfsizligi va axborotlarni himoyalash Tarmoq va axborot xavfsizligi tushunchasi. Axborot xavfsizligining tashkiliy va huquqiy asoslari. Axborot xavfsizligi siyosati. Axborotlarni himoyalashning texnik va dasturiy vositalari. Axborotlarni himoyalash usullari. Identifikasiya va autentifikasiya masalalari. Login va parol tushunchasi. Kompyuter tarmoqlariga ruxsatsiz ulanish, yovuz niyatli harakatlar va tarmoqda ishlash qoidalarini buzish. ГКrКrХТ НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ. SТЦХТ ЯК sТЦsТг ЭКrЦШq бКЯПsТгХТРТ. AбЛШrШЭ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС qШЧЮЧМСТХТРТ. AбЛШrШЭХКshtirish sohasida ichki va tashqi tahdidlar. Elektron raqamli imzo. SPAM. Kompyuter tarmoqlari бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. OpОrКsТШЧ ЭТгТЦЧТЧР КбЛШrШЭХКr бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. Virus tushunchasi va ularning turlari. Kompyuter viruslaridan himoyalanish.
AбЛorot tТгТmlКrТ vК ulКrnТnР turlТ soСКlКrНК qo‘llКnТlТsСТ Soha axborotlari. Soha idoralarining axborot tizimlari. Sohaning axborot texnologiyalari va ulardan foydalanish. Soha axborot tizimlarining interaktiv бТгЦКЭХКrТ. SШСК КбЛШrШЭ rОsЮrsХКrТ. AбЛШrШЭ sШ‘rШЯ ЭТгТЦХКrТ. AбЛШrШЭ ЦЮХШqШЭ
275
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua tizimlari. Avtomatlashtirilgan ish joylari haqida tushuncha. Avtomatlashtirilgan ish joylarining tamoyillari, turkumlanishi va xususiyatlari. Avtomatlashtirilgan ish joylarining tashkiliy-uslubiy va funksional tuzilishi.
AmКlТв mКsСР‘ulotlКrnТ tКsСФТl ОtТsС Лo‘вТМСК Фo‘rsКtmК vК tКvsТвКlКr Amaliy mashgulotlarda talabalarni fanning amaliy jihatlarini, turli misollarga НКsЭЮrХКr ЭЮгТsС вШ‘ХХКrТЧТ Ш‘rРКЧКНТХКr. AЦКХТв ЦКsСР‘ЮХШЭХКrЧТЧР ЭКбЦТЧТв ЭКЯsТвК etiladigan mavzulari: 1. AбЛШrШЭЧТ Ш‘ХМСКsС ЯК ЭКsЯТrХКsС 2. Ovoz, grafik va matnli axborotlarni kodlash. 3. Setup dasturi yordamida kompyuterlarni sozlash. 4. AбЛШrШЭ УКrКвШЧХКrТЧТЧР КppКrКЭ ЯК НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШti 5. Zamonaviy kompyuterlarning arxitekturasi. QЮrТХЦКЯТв ЭК’ЦТЧШЭ. 6. Kompyuter va mobil qurilmalar operasion tizimlari. 7. БТгЦКЭ ФШ‘rsКЭЮЯМСТ НКsЭЮrХКr ЯК ЮЭТХТЭКХКr, КбЛШrШЭХКrЧТ arxivlash, disklarni formatlash. 8. Disklarni defragmentasiyalash. 9. Qurilmalarni sistema blokiga ulash. Sistema bloki va ona platalar ФШЦpШЧОЧЭХКrТЧТ Ш‘rРКЧТsС. 10. Matematik ifodalarni Pascal tilida yozilishi. Chiziqlidasturlar tuzish. 11. Tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi algoritmlarga doir dasturlar tuzich. 12. Massivlar va satriy kattaliklar bilan ishlash. 13. Pascalning grafik imkoniyati. Tasvirli matnlar bilan ishlash. 14. Matnli hujjatlarni yaratish, formatlash va tahrirlash. 15. EХОФЭrШЧ СЮУУКЭХКrНК РrКПТФ ЯК ПШrЦЮХК ШЛ’ОФЭХКrТНКЧ ПШвНКХКЧТsС. 16. MЮЧНКrТУКХКr, ФШХШЧЭТЭЮХХКr, ФШ‘МСТrЦКХКr ЯК РТpОrЛШР‘ХКЧТsСХКrЧТ shakllantirish. 17. Hujjat xususiyatini va sahifalari parametrlarini sozlash. Elektron hujjatlarda axborot xavfsizligi. 18. Elektron jadval muharrirlari, ularning vazifasi, imkoniyatlari va asosiy tushunchalari. 19. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФТrТЭТsС ЯК ЭКбrТrХКsС. EХОФЭrШЧ УКНЯКХХКrНК РrКПТФ Ш‘ОФЭХКrНКЧ foydalanish. 20. Elektron jadvallarda hisoblashlarni bajarish. Funksiyalar va formulalar. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКrКХКsС ЯК ПТХЭrХКsС. 21. Grafik va diagrammalarni shakllantirish va ularni bezash. Elektron jadvallarda axborotlarni himoyalash.
276
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
22. Taqdimotlaryaratish va ularni boshqarish. Slaydlar ustida КЦКХХКr(Ш‘гРКrЭТrТsС, вКЧРТ sХКвНХКr qШ‘sСТsС, ЛОФТЭТsС ЯК ФШ‘rsКЭТsС). TКqНТЦШЭ sХКвНХКrТНК ШЛ’ОФЭХКrНКЧ ПШвНКХКЧТsС (rКsЦ, НТКРramma, jadval, tovush va videoklip). 23. Animasiya effektlari. Taqdimot namoyishini boshqarish. 24. Kompyuter grafikasi va ularning turlari: vektorli, rastrli, fraktal, CD-grafika. Grafik axborotlar bilan ishlash texnologiyasi. 25. Corel Draw grafik prosessorining asosiy imkoniyatlari. Corel Draw dasturi uskunalar paneli bilan tanishish. 26. Corel Draw dasturida tasvirlar yaratish texnologiyalari. 27. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКХКrТ ЯК ЮХКrЧТ ЛШsСqКrТsС ЭТгТЦХКrТ ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТ asosiy tushunchalari. 28. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТ ЛШsСqКrТsС ЯК ЭШ‘ХНТrТsС. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ПШrЦКХКr yordamida kiritish. 29. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТНКЧ sШ‘rШЯХКr ЯК СТsШЛШЭХКr вКrКЭТsС. 30. Kompyuter tarmoqlari va ularning turlari. Internet va intranet texnologiyalari. IЧЭОrЧОЭРК ЛШР‘ХКЧТsС ЮsЮХХКrТ. 31. Web-saytlar va ularning turlari. Web-sahifa va uning tuzilishi. Web brouzer dasturlari va ularning imkoniyatlari. 32. IЧЭОrЧОЭ ЭКrЦШР‘Т qТНТrЮЯ ЭТгТЦХКrТ. AбЛШrШЭХКrЧТ qТНТrТsС ЮsЮХХКrТ. IЧЭОrЧОЭ axborot resurslari. 33. Internet xizmatlari. 34. HTML tilida matn, rang, jadval va rasmlar bilan ishlovchi teglar. 35. HTMLdagiperssilka, forma va freymlar. 36. Avtomatlashtirilgan ish joylari ularining tamoyillari, turkumlanishi va xususiyatlari. Avtomatlashtirilgan ish joylarining tashkiliy-uslubiy vafunksional tuzilishi. 37. Axborotlarni himoyalashning texnik va dasturiy vositalari. Axborotlarni himoyalash usullari. 38. Kompyuter tarmoqlariga ruxsatsiz ulanish, yovuz niyatli harakatlar va tarmoqda ishlash qoidalarini buzish. 39. Kompyuter viruslari va ularidan himoyalanish. Axborot xavfsizligini ЭК’ЦТЧХКsС qШЧЮЧМСТХТРТ. 40. Elektron raqamli imzo. SPAM. Kompyuter tarmoqlari xavfsizligini ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. 41. OpОrКsТШЧ ЭТгТЦЧТЧР КбЛШrШЭХКr бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. AЦКХТв ЦКsСР‘ЮХШЭХКrЧТ ЭКsСФТХ ОЭТsС ЛШ‘вТМСК ФКПОНrК prШПОssШr-Ш‘qТЭЮЯМСТХКrТ ЭШЦШЧТНКЧ ФШ‘rsКЭЦК ЯК ЭКЯsТвКХКr ТsСХКЛ МСТqТХКНТ. UЧНК talabalar КsШsТв ЦК’rЮгК
277
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
ЦКЯгЮХКrТ ЛШ‘вТМСК ШХРКЧ ЛТХТЦ ЯК ФШ‘ЧТФЦКХКrТЧТ amaliy masalalarga dasturlar tuzish orqali bilimlarini yanada boyitadilar. SHuningdek, darslik va Ш‘qЮЯq Ш ‘ llanmalar asosida talabalar bilimlarini mustahkamlashga erishish, tarqatma materiallardan foydalanish, ilmiy maqolalar va tezislarni chop etish orqali talabalar bilimini oshirish, masalalarning dasЭЮrТЧТ ЭЮгТsС, ЦКЯгЮХКr ЛШ‘вТМСК ФШ‘rРКгЦКХТ qЮrШХХКr ЭКввШrХКsС ЯК ЛШsСqКХКr ЭКЯsТвК ОЭТХКНТ.
LКЛorКtorТвК mКsСР‘ulotlКrТnТ tКsСФТl ОtТsС Лo‘вТМСК Фo‘rsКtmКlКr vК tavsiyalar Laboratoriya mashР‘ЮХШЭХКrТНК ЭКХКЛКХКr ЦК’rЮгКНК ОРКХХКРКЧ ЛТХТЦХКrТЧТ ЛОЯШsТЭК КЦКХТвШЭНК ФШЦp’вЮЭОr ЭОбЧШХШРТвКsТ вШrНКЦТНК ЭКНЛТq qТХТsСРК ШХТЛ ФОХКНТ ЯК КЦКХТв ЦКsКХКХКrЧТЧР ФШЦp’вЮЭОrНК ЭКsvirlanish usullar bilan tanishadilar va hulosalar chiqaradilar. Laboratoriya mashР‘ulotlarning taxminiy tavsiya etiladigan mavzulari: 1. KШЦpвЮЭОrХКrЧТ ЭОsЭНКЧ Ш‘ЭФКгТsС 2. Setup dasturi yordamida kompyuterlarni sozlash 3. Windows OTda ishlash 4. Qobiq dasturlar va arxivatorlar bilan ishlash 5. Shikastlangan fayllar va disklarni tiklash, disklarni fragmentasiyasini вШ‘qШЭТsС. 6. Pascal muxitiga sodda masala dasturlarini kiritish va ularni taxrirlash 7. Pascal muxitiga shartli operatorlar yordamida tuzilgan dasturlarini kiritish va ularni taxrirlash 8. Takrorlanuvchi operatorlar yordamida masalani yechish dasturini tuzish 9. Pascalda massiv va grafikaga doir dasturlar tuzish 10. MКЭЧХТ СЮУУКЭХКrНК ЛОХРТ, КЛгКs ЯК rШ‘вбКЭХКrЧТЧР бЮsЮsТвКЭХКrТЧТ sШгХКsС. Wordda grafika bilan ishlash. 11. Wordda jadvallar bilan ishlash. Sahifa parametrlarini sozlash. Matnli xujjatlarda formatlashni avtomatlashtirish. 12. Wordda makroslar. 13. Elektron jadvallarda hisoblashlarni bajarish. Funksiyalar va formulalar. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКrКХКsС ЯК ПТХЭrХКsС. 14. EХОФЭrШЧ УКНЯКХ ЦЮСКrrТrТНК ЦК’ХЮЦШЭЧТ sЭКЭТsЭТФ qКвЭК ТsСХКsС ЯК ЮХКrЧТЧР diagrammasini qurish 15. EбМОХНК ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ вТР‘ТsС ЭОбЧШХШРТвКsТ ЯК ЮХКrni qayta ishlash (test sinovlari uchun axborot tizimlarini yaratish) 16. EбМОХНК sШ‘rШЯЧШЦК вШrНКЦТНК ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ КЯЭШЦКЭХКsСЭТrТХРКЧ qКвЭК ishlanish jarayoni
278
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
17. O‘qЮЯ УКrКвШЧТ ЮМСЮЧ Ш‘rРКЭЮЯМСТ ЭКqНТЦШЭХКr вКrКЭТsС 18. Power Point dasturi yordamida matnli topshiriqlar yaratish 19. CШrОХ DrКа РrКПТФ prШsОssШrТНК ШЛ’ОФЭХКr ЛТХКЧ ТsСХКsС КsШsХКrТ. SШННК РОШЦОЭrТФ ПТРЮrКХКr ЯК ЭЮrХТ ЛШ‘вШq (гКХТЯФК)ХКr вШrНКЦТНК ЭКsЯТrХКr вКrКЭТsС. 20. Corel Draw dasturida egri chiziqlar yordamida tasvirlar hosil qilish 21. Corel Draw dasturida oЛ’ОФЭХКrЧТ ЭКrЭТЛХКsС ЯК ЛТrХКsСЭТrТsС. 22. CШrОХ DrКа НКsЭЮrТНК СКУЦРК ОРК ЭКsЯТrХКr вКrКЭТsС “PОrОЭОФКЧТвК” ЮsФЮЧКsТ bilan ishlash. Matnlar bilan ishlash. 23. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТ ЭШ‘ХНТrТsС. 24. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ПШrЦКХКr вШrНКЦТНК ФТrТЭТsС ЯК ЮХКrЧТ ФШ‘rТЛ МСТqТsС. 25. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТНКЧ sШ‘rШЯХКr СШsТХ qТХТsС. 26. Access dasturida guruxlantirilgan xisobot tuzish 27. Internet brauzerlarida ishlash 28. IЧЭОrЧОЭ ЭКrЦШР‘Т qТНТrЮЯ ЭТгТЦХКrТНК ТsСХКsС. AбЛШrШЭХКrЧТ qТНТrТsС ЮsЮХХКrТ. 29. E-mail va unda ishlash. 30. HTML tilida matn, rang, jadval va rasmlar bilan ishlovchi teglar 31. HTMLНК ЭЮrХТ rШ‘вСКЭХКr СШsТХ qТХТsС 32. HTMLda giperssilkalar 33. HTMLda forma va freymlar 34. MyTestX dasturida test savollari bankini hosil qilish 35. MyTestX dasturida nazorat testlarini yaratish
Mustaqil tК’lТmni tashkil etishning shakliva mazmuni TКХКЛК ЦЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦЧТ ЭКввШrХКsСНК ЦЮКввКЧ ПКЧЧТЧР бЮsЮsТвКЭХКrТЧТ xisobga olgan xolda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi: - НКrsХТФ ЯК Ш‘qЮЯ qШ‘ХХКЧЦКХКr ЛШ‘вТМСК ПКЧ ЛШЛХКrТ ЯК ЦКЯгЮХКrТЧТ Ш‘rРКЧТsС; -tarqatma matОrТКХХКr ЛШ‘вТМСК ЦК’rЮгКХКr qТsЦТЧТ Ш‘гХКsСЭТrТsС; - КЯЭШЦКЭХКsСЭТrТХРКЧ Ш‘rРКЭЮЯМСТ ЯК ЧКгШrКЭ qТХЮЯМСТ НКsЭЮrХКr ЛТХКЧ ТsСХКsС; -ЦКбsЮs КНКЛТвШЭХКr ЛШ‘вТМСК ПКЧХКr ЛШ‘ХТЦХКrТ вШФТ ЦКЯгЮХКrТ ЮsЭТНК ТsСХКsС; -ЭКХКЛКЧТЧР Ш‘qЮЯ-ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarТsС ЛТХКЧ ЛШqХТq ЛШ‘ХРКЧ ПКЧХКr ЛШ‘ХТЦХКrТ ЯК ЦКЯгЮХКrЧТ МСЮqЮr Ш‘rРКЧТsС; TКЯsТвК ОЭТХКвШЭРКЧ ЦЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦЧТЧР ЦКЯгЮ ЯК ЯКгТПКХКrТ: 44. Axborot va uning turlariga turli sohalardan misollar keltiring va uni fan uchun ahamiyati, xususiyatlarini tushuntiring. 45. Zamonaviy kompyuterlar va ularning rivojlanish tarixi. Axborotlarni qayta ishlashning arifmetik asoslari. Algoritm, turlari, xossalari, berilish usullari. 46. TЮrХТ sКЧШq sТsЭОЦКХКrЧТЧР ЭКrТбНК qШ‘ХХКЧТsСТ ЯК ЮХКrЧТЧР ТsСХКsС КsШsХКrТЧТ aytib bering.
279
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
47. Algoritimning blok sxema shaklida berilish usulini tasvirlang va misol keltiring. 48. БT ЯК ЮЧТЧР sЭrЮФЭЮrКsТ. QЮrТХЦКЯТв ЭК’ЦТЧШЭ. AsШsТв ЯК КЭrШП qЮrТХЦКХКrЧТЧР ishlash prinsipini asoslab bering. 49. DКsЭЮr ЭЮrХКrТ. OT ЭЮrХКrТ.АТЧНШаs OT ШЛ’ОФЭХКrТ. 50. АТЧНШаs ШpОrКsТШЧ ЭТгТЦЧТ ФШЦp’вЮЭОrРК Ш‘rЧКЭТsС (IЧsЭКХТгКsТвК qТХТsС). 51. Operasion sistemaning boshqa turlari 52. Virus va antivirus dasturlar. Arxivatorlar. 53. Virusning kompyuterlarga tushish sabablari va undan himoya qilish usullarini Ш‘РКЧТsС. 54. Kasperskiy, Doctor Web, NortonAntivirus dasturlari va ularning viruslardan tozalashdagi imkoniyatlari. 55. Pascal dasturlash tili. Pascalda chiziqli dastur. 56. Pascalda tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi dasturlar. 57. Pascalda qism dasturlar. Satriy kattaliklar bilan ishlash. 58. Matn muxarrirlari va Word matn prosessori. Kiritish, tahrirlash va formatlash amallari. 59. БЮУУКЭ ЭКrФТЛТРК rКsЦ Ш‘rЧКЭТsС, бЮУУКЭЧТ ЛОгКsС. 60. ВAЧРТ sТЦЯШХЧТ Ш‘rЧКЭТsС, СКЯШЯК ЯК ФШХШЧЭТЭЮХХКr. 61. АШrНЧТЧР qШ‘sСТЦМСК ТЦФШЧТвКЭХКrТ. 62. EбМОХ ОХОФЭrШЧ УКНЯКХТ. MК’ХЮЦШtlarni kiritish va tahrirlash. 63. EбМОХ НК КЯЭШЭШ‘ХНТrТsСХКr ЯК КЯЭШСТsШЛХКsСХКr. PrШРrОssТвК. SКrКХКsС КЦКХТ. 64. MЮХ’ЭТЦОНТвК. PШаОrPШТЧЭ НКsЭЮrТЧТЧР КsШsТв ОХОЦОЧЭХКrТ. 65. Animasion effektlar. Taqdim etishni boshqarish. 66. MO. MOBT. Access dasturi haqida. 67. Strukturalangan MO tayyorlash. 68. JКНЯКХХКr, sСКФХХКr, sШ‘rШЯХКr, СТsШЛШЭХКr вКrКЭТsС 69. KКsЛТв sШСКХКrТ ЛШ‘вТМСК АОЛ-sahifa yaratish. 70. IЧЭОrЧОЭ КsШsХКrТ. IЧЭОrЧОЭНК ЦК’ХЮЦШЭ qТНТrТsС. Taqsimlangan mavzularga oid ЦК’ХЮЦШЭ qТНТrТsС. 71. Internet Explorer dasturi imkoniyatlari. Elektron pochta imkoniyatlari. 72. Soha idoralarining axborot tizimlari. Sohaning axborot texnologiyalari va ulardan foydalanish. 73. Soha axborot tizimlarining interaktiv xizmatlari. 74. AбЛШrШЭ sШ‘rШЯ ЭТгТЦХКrТ. AбЛШrШЭ ЦЮХШqШЭ ЭТгТЦХКrТ. 75. Avtomatlashtirilgan ish joylarining tamoyillari, turkumlanishi va xususiyatlari. 76. Avtomatlashtirilgan ish joylarining tashkiliy-uslubiy va funksional tuzilishi. 77. Axborot xavfsizligi va axborotlarni himoyalash usullari
280
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
78. Axborotlarni himoyalashning texnik va dasturiy vositalari. 79. Axborotlarni himoyalash usullari. Identifikasiya va autentifikasiya masalalari. Login va parol tushunchasi. 80. Kompyuter tarmoqlariga ruxsatsiz ulanish, yovuz niyatli harakatlar va tarmoqda ishlash qoidalarini buzish. 81. Virus tushunchasi va ularning turlari. Kompyuter viruslari: dasturiy, yuklaniuvchi, makro va tarmoq viruslari. 82. Kompyuter viruslaridan himoyalanish. AбЛШrШЭ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС qonunchiligi. 83. Axborotlashtirish sohasida ichki va tashqi tahdidlar. 84. Elektron raqamli imzo. SPAM. 85. KШЦpвЮЭОr ЭКrЦШqХКrТ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. 86. OpОrКsТШЧ ЭТгТЦЧТЧР КбЛШrШЭХКr бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХari.
Fan dasturning informasion-usluЛТв tК’mТnotТ Didaktik vositalar 1. Jihozlarva uskunalar, moslamalar: elektron doska-Hitachi, LCD-monitor, ОХОФЭrШЧ ФШ‘rsКЭРТМС (ЮФКгФК). 2. Video–audio uskunalar: video va audiomagnitofon, mikrofon, kolonkalar. 3. KШЦpвЮЭОr ЯК ЦЮХ’ЭТЦОНТКХТ ЯШsТЭКХКr: ФШЦp’вЮЭОr,prШОФЭШr,DVD-diskovod, Web-kamera, video-ФШ‘г (РХКгШФ).
FoвНКlКnТlКНТРКn КНКЛТвotlКr ro‘вбКtТ Asosiy adabiyotlar: 1. M ArТpШЯ, B.BОРКХШЯ ЯК ЛШsСqКХКr. AбЛШrШЭ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ. O‘qЮЯ qШ‘ХХКЧЦК- T.: “NШsСТr”, 2009 y. 2. A.R.Azamatov, B.Boltayev. Algoritmlash va dasturlash asoslari. O`quv qШ`ХХКЧЦК. T.: “CСШ`ХpШЧ”, 2013 в. 3. ..Ғ қ. . . , “қ”, 2000 . 4. M.Mamarajabov, S.Tursunov. Kompyuter grafikasi va Web dizayn. Darslik. T.: “CСШ‘ХpШЧ”, 2013 в. 5. U.Yuldashev, M.Mamarajabov, S.Tursunov. Pedagogik Web dizayn. O‘qЮЯ qШ‘ХХКЧЦК. T.: “VШrТs”, 2013 в. 6. M.ArТpШЯ, M.FКвгТвОЯК, S.DШЭЭКвОЯ. АОЛ ЭОбЧШХШРТвКХКr. O‘qЮЯ qШ‘ХХКЧЦК. T.: “FКвХКsЮПХКr УКЦТвКЭТ”, 2013 в. 7. M.Azimjanova, T.Muradova, M.Pazilova. Informatika va axborot ЭОбЧШХШРТвКХКrТ.O‘qЮЯ qШ‘ХХКЧЦК. “O‘гЛОФТsЭШЧ ПКвХКsЮПХКrТ ЦТХХТв УКЦТвКЭТ”, T.: 2013 y. 281
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
8. M.Aripov, M.Muhammadiyev. Informatika, informasion texnologiyalar. Darslik. T.:TDYuI, 2004 y. 9. . . . .., .: “қ”, 2007 . 10. Stuart Gray. Information Technology in a Global Society for the IB Diploma: BХКМФ КЧН АСТЭО EНТЭТШЧ. “CrОКЭОSpКМО IЧНОpОЧНОЧЭ PЮЛХТsСТЧР PХКЭПШrЦ”. December 20, 2011 y. Qo‘sСТmМСККНКЛТвotlКr 1. . : . Microsoft . . . . - - ., . . – ; « », 1999 . 2. , , . . – .: -: Inforkom-Press, 1999 . 3. SH.Nazirov. Dastrurlash tillari. T.2007 y. 4. .. Wb . . .:, . 2003. 5. ., .. HTML. , “қ”, 2007 . 6. . . CorelDraw 11. , “BHV-”, 2004 .
ElОФtron tК’lТm rОsurslКrТ 1. www.tdpu.uz 2. www.ziyonet.uz 3. www.edu.uz 4. http://www.ctc.msiu.ru/materials/Book1,2/index1.html 5. http://www.ctc.msiu.ru/materials/CS_Book/A5_book.tgz
282
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
O‘ГBEKISTON RESPUBLIKASI БALQ TA’LIMI VAГIRLIGI NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
RШ‘вбКЭРК ШХТЧНТ: «TКsНТqХКвЦКЧ»
№ИИИИИИИИИИИИ O‘qЮЯ ТsСХКr ЛШ‘вТМСК prШrОФЭШr
«ИИИИ»ИИИИИИИИ2017 yil. ______b.f.n.A.Kushakov
«ИИИИ»ИИИИИИИИИИИИ2017 вТХ.
INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI FANINING ISHCHI O‘QUV DASTURI
Bilim sohasi: 100000 – Gumanitar TК’ХТЦ sШСКsТ: 110000 – Pedagogika TК’ХТЦ вШ‘ЧКХТsСТ: 5110100 – MКЭОЦКЭТФК ‘qТЭТsС ЦОЭШНТФКsТ 5110200 – FТгТФК ЯК КsЭrШЧШЦТвК ‘qТЭТsС metodikasi 5110400 – BТШХШРТвК ‘qТЭТsС ЦОЭШНТФКsТ 5110800 – TКsЯТrТв sКЧ’КЭ ЯК ЦЮСКЧНТsХТФ grafikasi 5110900 – Pedagogika va psixologiya 5111800 – MКФЭКЛРКМСК ЭК’ХТЦ 5112000 – Jismoniy madaniyat
Navoiy -2017
283
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
FКЧЧТЧР ТsСМСТ Ш‘qЮЯ НКsЭЮrТ Ш‘qЮЯ, ТsСМСТ Ш‘qЮЯ rОУК ЯК Ш‘qЮЯ НКsЭЮrТРК muvofiq ishlab chiqildi.
UsСЛЮ ТsСМСТ НКsЭЮr O‘гЛОФТsЭШЧ RОspЮЛХТФКsТ OХТв ЯК Ш‘rЭК ЦКбsЮs ЭК’ХТЦ ЯКгТrХТРТ ЭШЦШЧТНКЧ 2016 вТХ 6 КprОХНК ЭКsНТqХКЧРКЧ Ш‘qЮЯ rОУКsТ ЯК 2016 вТХ 25 КЯРЮsЭНК BD-5110100- 2.01 ЛТХКЧ rШ‘вбКЭНКЧ Ш‘ЭФКгТХРКЧ, O‘гЛОФТsЭШЧ RОspЮЛХТФКsТ OХТв ЯК Ш‘rЭК ЦКбsЮs ЭК’ХТЦ ЯКгТrХТРТ ЭШЦШЧТНКЧ 2016 вТХ 25 КЯРЮsЭНК ЭКsНТqХКЧРКЧ “IЧПШrЦКЭТФК ЯК КбЛШrШЭ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ” namunaviy fan dasturiga muvofiq ishlab chiqildi.
Tuzuvchilar: ВШНРШrШЯ G‘.R. - - Navoiy davlat pedagogika instituti «IЧПШrЦКЭТФК Ш‘qТЭТsС ЦОЭШНТФКsТ» ФКПОНrКsТ Ш‘qТЭЮЯМСТsТ Norbekov A.O. - Navoiy davlat pedagogika instituti «IЧПШrЦКЭТФК Ш‘qТЭТsС ЦОЭШНТФКsТ» ФКПОНrКsТ Samahdarov J.I. Ш‘qТЭЮЯМСТХКrТ Taqrizchilar: Ibragimov A.A. - “IЧПШrЦКЭТФК Ш‘qТЭТsС ЦОЭШНТФКsТ” ФКПОНrКsТ dotsenti, f.-m.f.n Utapov T.U. - “IЧПШrЦКЭТФК Ш‘qТЭТsС ЦОЭШНТФКsТ” ФКПОНrКsТ dotsenti, pedagogika fanlari nomzodi
FКЧЧТЧР ТsСМСТ Ш‘qЮЯ НКsЭЮrТ “IЧПШrЦКЭТФК Ш‘qТЭТsС ЦОЭШНТФКsТ” kafedrasining 2017 вТХ “28” avgustНКРТ “1” sШЧ вТР‘ТХТsСТНК ЦЮСШФКЦКНКЧ Ш‘ЭРКЧ va fakultet kengashida muhokama qilish uchun tavsiya etilgan. Kafedra mudiri: f.-m.f.n. G‘.Вodgorov
FКЧЧТЧР ТsСМСТ Ш‘qЮЯ НКsЭЮrТ “FТгТФК-ЦКЭОЦКЭТФК” ПКФЮХЭОЭТ ФОЧРКsСТНК ЦЮСШФКЦК etilgan va foydalanishga tavsiya qilingan ( 2017 вТХ “29” avgustНКРТ “1” sШЧ bayonnoma).
Fakultet kengashi raisi:______dots. I.R.Kamolov
Kelishildi: O‘qЮЯ ЮsХЮЛТв ЛШsСqКrЦК ЛШsСХТР‘Т:ИИИИИИИИИИИИИИN. Xolmirzayev
284
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
FANNING DOLZARBLIGI MКгФЮr ПКЧ НКsЭЮrТ ЛКФКХКЯrТКЭ вШ‘ЧКХТsСТЧТЧР ЛКrМСК ЭК’ХТЦ вШ‘ЧКХТsСТНК Ш‘qТХКНТРКЧ “IЧПШrЦКЭТФК ЯК КбЛШrШЭ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ” Ш‘qЮЯ ПКЧТ ЛШ‘вТМСК ЭЮгТХРКЧ ЛШ‘ХТЛ, ПКЧ Ш‘qТЭЮЯМСТХКrТ ОРКХХКsСТ ЯК КЦКХНК qШ‘ХХКsСТ ФОrКФ ЛШ‘ХРКЧ qШ‘вТНКРТ ЛТХТЦХКr ЯК ФШ‘ЧТФЦКХКr ЦКУЦЮТЧТ Ш‘г ТМСТРК ШХКНТ: AбЛШrШЭ, ЮЧТЧР ЭЮrХКrТ ЯК ФШ‘rТЧТsСХКrТ, КбЛШrШЭЧТ sКqХКsС, ЮгКЭТsС, qКЛЮХ qilish va unga ishlov berish, EHMning arxitekturasi va ishlash prinsiplari, mashina tili tushunchasi, mikroprosessorning tuzilishi va ishlash prinsiplari, Pascal НКsЭЮrХКsС ЭТХХКrТ КsШsХКrТ, НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ, ПКвХХКr ЛТХКЧ ТsСХКsС, АТЧНШаs OT, гКЦШЧКЯТв КбЛШrШЭ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ, sСКбsЧТЧР ЭК’ХТЦ, ЭКrЛТвКsТ ЯК rТЯШУХКЧТsСida zamonaviy axborot texnologiyalari, dasturiy vositalar, matn va grafik axborotlarni ЭКввШrХКsС ЯК ЮХКrРК ТsСХШЯ ЛОrТsС ЭОбЧШХШРТвКsТ, ЦЮХ’ЭТЦОНТвК ЭОбЧШХШРТвКsТ, tarmoq texnologiyalari, internet texnologiyasi va uning xizmatlari, elektron tijorat, axborot xavfsizligi.
Fanning maqsad va vazifalari UsСЛЮ НКsЭЮr СКr ЛТr ФКsЛ ОРКsТ ЮЧТЧР ПКШХТвКЭ ФШ‘rsКЭТsС ЭЮrТНКЧ qКЭ’Тв ЧКгКr ОРКХХКsСТ ФОrКФ ЛШ‘ХРКЧ ЭКвКЧМС ЧКгКrТв ЯК КЦКХТв ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ Ш‘г ТМСТРК ШХКНТ. Informatika va axborot texnologiyalari faniningmaqsadi- zamonaviy axborot texnologiyalari asoslari, zamonaviy shaxsiy kompyuterlar va ularning atrof qЮrТХЦКХКrТ, sТsЭОЦКХТ НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ, КЦКХТв НКsЭЮrТв ЯШsТЭКХКr, гКЦШЧКЯТв kommunikasion texnologiyalar, Web-dizayn asoslari, dasturlash, Microsoft Officening dasturiy vositalari, axborot xavfsizligi, elektron tijorat haqidagi bilimlar bilan qurollanritirishdan iborat. Informatika va axborot texnologiyalari fanining vazifasi: - informatika va axborot texnologiyalari haqida bir butun tasavvur hosil qilish; - informatika va axborot texnologiyalarining har bir inson hayotidagi va jamiyatning rivojidagi rolini ochib berish; - informatikaning texnik va dasturiy vositalarining mohiyati va imkoniyatlarini ochib berish; - axborot tizimlari va texnologiyalarini ЧТЦК ЦКqsКНТНК ЯК qКЧНКв qШ‘ХХКsС haqida tushuncha hosil qilishdan iborat.
FКn Лo‘вТМСК tКlКЛКlКrnТnР ЛТlТmТ, Фo‘nТФmК vК mКlКФКlКrТРК qo‘вТlКНТРКn tКlКЛlКr «IЧПШrЦКЭТФК ЯК КбЛШrШЭ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ» Ш‘qЮЯ ПКЧТЧТ Ш‘гХКsСЭТrТsС jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr: zamonaviy axborot texnologiyalari, zamonaviy dasturlash texnologiyalari ФШЦpвЮЭОr ЭКrЦШqХКrТ, КбЛШrШЭ ЭТгТЦХКrТ ЯК ЮХКrЧТЧР ЭЮrХТ sШСКХКrНК qШ‘ХХКЧТХТsСТ, axborot xavfsizligi va axborotlarni himoyalash, electron tiloratga doir bilimga; - КбЛШrШЭЧТЧР sТЧЭКФЭТФ, sОЦКЧЭТФ ЯК prКРЦКЭТФ Ш‘ХМСШЯХКrТ, КбЛШrШЭ УКrКвШЧХКrТЧТЧР КppКrКЭ ЯК НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ, ШpОrКЭsТШЧ ЭТгТЦХКr, КХРШrТЭЦХКsС ЯК dasturlash, vizual dasturlash texnologiyalari, amaliy dasturlar bilan ishlash 285
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua texnologiyalari, kompyuter tarmoqlari va ularning turlari, tarmoq resruslari, КбЛШrШЭ ЭТгТЦХКrТ, ЮХКrЧТЧР ЦШСТвКЭТ, qШ‘ХХКЧТХТsСТ ЯК ЯКгТПКХКrТ, ОХОФЭrШЧ СЮУУКЭ aylanishi tizimi, avtomatlashtirilgan axborot tizimlari, zamonaviy multimedia tizimlari, axborot xavfsizligining tashkiliy va huquqiy asoslari, axborotlarni himoyalashning texnik va dasturiy vositalari, elekrton tijoratlardan foydalanish Фo‘nТФmКsТРК; -axborotlarga ishlov berish qurilmalari, axborot jarayonlarining dasturiy ЭК’ЦТЧШЭТ, ШpОrКЭsТШЧ ЭТгТЦХКr, бТгЦКЭ ФШ‘rsКЭЮЯМСТ НКsЭЮrХКr ЯК ЮЭТХТЭКХКr ЛТХКЧ ishlash, dasturlash tillari va vizual dasturlash orqali dastur tuzish, amaliy dasturlar ЛТХКЧ ТsСХКsС (ЦКЭЧХТ, ОХОФЭrШЧ УКНЯКХ, ЭКqНТЦШЭХКr, РrКПТФ, ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКХКrТ ЯК ularni boshqarish tizimlari), kompyuter tarmoqlaridan foydalanish, turli veb sahifalar yaratish dasturlari bilan ishlash, elektron hujjat aylanishi tizimi, zamonaviy multimedia tizimlari imkoniyatlaridanfoydalanishmalakalariga ega Лo‘lТsСТ ФОrКФ.
FКnnТnР o‘quv rОУКНКРТ ЛosСqК ПКnlКr ЛТlКn o‘гКro ЛoР‘lТqlТРТ, usluЛТв jihatidan uzviyligi va ketma-ketligi
“IЧПШrЦКЭТФК ЯК КбЛШrШЭ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ” ПКЧТ 3 ЯК 4– sОЦОsЭrХКrНК Ш‘qТЭТХКНТ. DКsЭЮrЧТ КЦКХРК ШsСТrТsС Ш‘qЮЯ rОУКsТНК rОУКХКsСЭТrТХРКЧ ШХТв ЦКЭОЦКЭТФК КsШsХКrТ fanidan olingan nazariy va amaliy bilimlarga tayanadi.
FКnnТnР tК’lТmНКРТ o‘rnТ Informatika va axborot texnologiyalari fani insonlarda axborot muhitida ЦК’ХЮЦ ЛТr НЮЧвШqКrКsСЧТ sСКФХХКЧЭТrТsСРК бТгЦКЭ qТХТsСТ ЛТХКЧ ЛТr qКЭШrНК, ЮЧТЧР axboriy madaniyatni egallashida КsШsТв rШХ Ш‘вЧКвНТ. BЮРЮЧРТ «AбЛШrШЭ» КsrТНК yoshlarning kompyuter savodxonligini oshiribgina qolmay, balki dasturlash ЭТХХКrТЧТ Ш‘rРКЭТsС ШrqКХТ вКЧРТ НКsЭЮrХКr вКrКЭТsСХКrТРК гКЦТЧ ЛШ‘ХКНТ. AФКНОЦТФ lisey va kasb – hunar kollejlardagi kasbiy faoliyatlaridan yangi axborot ЭОбЧШХШРТвКХКrТНКЧ ПШвНКХКЧТsС ЯК ЮХКrЧТ Ш‘qТЭТвШЭРКЧ ПКЧХКrТРК ЭКНЛТq ОЭТsСРК ФКЭЭК yordam beradi.
FКnnТ o‘qТtТsСНК гКmonКvТв КбЛorot vК pОНКРoРТФ tОбnoloРТвКlКr FКЧЧТЧР Ш‘qТЭТХТsСТНК вКЧРТ pОНКРШРТФ ЯК КбЛШrШЭ ЭОбЧШХШРТвКХКrТНКЧ ЮЦЮЦХТ ПШвНКХКЧТsС ФШ‘гНК ЭЮЭТХКНТ. NКгКrТв ЦК’ХЮЦШЭХКr КЦКХТвШЭ ЯК ФШ‘rРКгЦКХТХТФ ЛТХКЧ ЦЮsЭКСФКЦХКЧРКЧНКРТЧК, МСЮqЮr ЛТХТЦРК ОРК ЛШ‘ХТsС ЦЮЦФТЧ. SСЮЧТЧР ЮМСЮЧ dasturda amaliy-laboratoriyК ТsСХКrТРК ФКЭЭК О’ЭТЛШr qКrКЭТХРКЧ. FКЧЧТ Ш‘qТЭТsСНК гКЦШЧКЯТв pОНКРШРТФ ЭОбЧШХШРТвКХКrЧТ qШ‘ХХКsСНК ЭК’ХТЦ УКrКвШЧТЧТ ШpЭТЦКХХКsСЭТrТsС ЮМСЮЧ ШЦТХ ЛШ‘ХКНТРКЧ pОНКРШРТФ ЭОбЧШХШРТвКХКrНКЧ “FТФrХКr СЮУЮЦТ”, “KХКsЭОr” ЦОЭШНТ, B/B/B УКНЯКХТ, FSMU, T-chizma, Idrok
286
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
бКrТЭКsТ, BХТЭs sШ‘rШЯ, “BЮЦОrКЧР”, “SФШrШЛОв”, “TКrШгТ”, “ВОХpТР‘ТМС” texnologiyasi va boshqalardan foydalaniladi. TКХКЛКХКrЧТЧР “Informatika va axborot texnologiyalari” ПКЧТЧТ Ш‘гХКsСЭТrТsСХКrТ ЮМСЮЧ Ш‘qТЭТsСЧТЧР ТХР‘Шr ЯК гКЦШЧКЯТв ЮsЮХХКrТНКЧ ПШвНКХКЧТsС, yangi axborot-kommunikasiya va pedagogik texnologiyalarini tadbiq qilish muhim КСКЦТвКЭРК ОРКНТr. FКЧЧТ Ш‘гХКsСЭТrТsСНК НКrsХТФ, Ш‘qЮЯ ЯК ЮsХЮЛТв qШ‘ХХКЧЦКХКr, elektron materiallar, tarqatma materiallar, virtual kartochkalar foydalaniladi. NКгКrТв ЦК’ХЮЦШЭХКr КЦКХТвШЭ ЯК ФШ‘rРКгЦКХТlik bilan mustahkamlashi kerak. Amaliy-ХКЛШrКЭШrТвК ТsСХКrТ ФШЦpвЮЭОr вШrНКЦТНК Ш‘ЭФКгТХКНТ. O‘qЮЯ УКrКвШЧТ ЛТХКЧ ЛШР‘ХТq ЭК’ХТЦ sТПКЭТЧТ ЛОХРТХШЯМСТ СШХКЭХКr qЮвТНКРТХКr: yuqori ilmiy-pОНКРШРТФ НКrКУКНК НКrs ЛОrТsС, ЦЮКЦЦШХТ ЦК’rЮгКХКr Ш‘qТsС, darslarni savol-УКЯШЛ ЭКrгТНК qТгТqКrХТ ЭКsСФТХ qТХТsС, ТХР‘Шr pОНКРШРТФ ЭОбЧШХШРТвКХКrНКЧ ЯК ЦЮХ’ЭТЦОНТК ЯШsТЭКХКrТНКЧ ПШвНКХКЧТsС, ЭТЧРХШЯМСТХКrЧТ ЮЧНКвНТРКЧ, Ш‘вХКЧЭТrКНТРКЧ ЦЮКЦЦШХКrЧТ ЮХКr ШХНТРК qШ‘вТsС, ЭКХКЛМСКЧХТФ, tinglovchilar bilan individual ishlash, erkin muloqot yuritishga, ilmiy izlanishga jalb qilish. “Informatika va axborot texnologiyalari” ФЮrsТЧТ ХШвТСКХКsСЭТrТsСНК quyidagi asosiy kontseptual yondoshuvlardan foydalaniladi: SСКбsРК вo‘nКltТrТlРКn tК’lТm. BЮ ЭК’ХТЦ Ш‘г ЦШСТвКЭТРК ФШ‘rК ЭК’ХТЦ jarayonТЧТЧР ЛКrМСК ТsСЭТrШФМСТХКrТЧТ ЭШ‘ХКqШЧХТ rТЯШУХКЧТsСХКrТЧТ ФШ‘гНК ЭЮЭКНТ. BЮ ОsК ЭК’ХТЦЧТ ХШвТСКХКsСЭТrТХКвШЭРКЧНК, КХЛКЭЭК, ЦК’ХЮЦ ЛТr ЭК’ХТЦ ШХЮЯМСТЧТЧР sСКбsТЧТ ОЦКs, КЯЯКХШ, ФОХРЮsТНКРТ ЦЮЭКбКssТsХТФ ПКШХТвКЭТ ЛТХКЧ ЛШР‘ХТq Ш‘qТsС maqsadlaridan kelib chiqqan holda yondoshilishni nazarda tutadi. Tizimli yondoshuv. TК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКsТ ЭТгТЦЧТЧР ЛКrМСК ЛОХРТХКrТЧТ Ш‘гТНК ЦЮУКssКЦ ОЭЦШР‘Т ХШгТЦ: УКrКвШЧЧТЧР ЦКЧЭТqТвХТРТ, ЮЧТЧР ЛКrМСК ЛШ‘Р‘ТЧХКrТЧТ Ш‘гКrШ ЛШР‘ХКЧРКЧХТРТ, вКбХТЭХТРТ. FКolТвКtРК вo‘nКltТrТlgan yondoshuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini sСКФХХКЧЭТrТsСРК, ЭК’ХТЦ ШХЮЯМСТЧТЧР ПКШХТвКЭЧТ КФЭТЯХКsСЭТrТsС ЯК ТЧЭОЧsТЯХКsСЭТrТsС, Ш‘qЮЯ УКrКвШЧТНК ЮЧТЧР ЛКrМСК qШЛТХТвКЭТ ЯК ТЦФШЧТвКЭХКrТ, ЭКsСКЛЛЮsФШrХТРТЧТ ШМСТsСРК вШ‘ЧКХЭТrТХРКЧ ЭК’ХТЦЧТ ТПШНКХКвНТ. Dialogik yondoshuv. BЮ вШЧНШsСЮЯ Ш‘qЮЯ ЦЮЧШsКЛКЭХКrТЧТ вКrКЭТsС гКrЮrТвКЭТЧТ ЛТХНТrКНТ. UЧТЧР ЧКЭТУКsТНК sСКбsЧТЧР Ш‘г-Ш‘гТЧТ ПКШХХКsСЭТrТsСТ ЯК Ш‘г- Ш‘гТЧТ ФШ‘rsКЭК ШХТsСТ ФКЛТ ТУШНТв ПКШХТвКЭТ ФЮМСКвКНТ. HКmФorlТФНКРТ tК’lТmnТ tКsСФТl ОtТsС. DemokratiФ, ЭОЧРХТФ, ЭК’ХТЦ ЛОrЮЯМСТ ЯК ЭК’ХТЦ ШХЮЯМСТ ПКШХТвКЭ ЦКгЦЮЧТЧТ sСКФХХКЧЭТrТsСНК ЯК ОrТsСТХРКЧ ЧКЭТУКХКrЧТ ЛКСШХКsСНК ЛТrРКХТФНК ТsСХКsСЧТ УШrТв ОЭТsСРК О’ЭТЛШrЧТ qКrКЭТsС гКrЮrХТРТЧТ ЛТХНТrКНТ. MuКmmolТ tК’lТm. TК’ХТЦ ЦКгЦЮЧТЧТ ЦЮКЦЦШХТ ЭКrгНК ЭКqНТЦ qТlish orqali ЭК’ХТЦ ШХЮЯМСТ ПКШХТвКЭТЧТ КФЭТЯХКsСЭТrТsС ЮsЮХХКrТНКЧ ЛТrТ. BЮЧНК ТХЦТв ЛТХТЦЧТ ШЛ’ОФЭТЯ qКrКЦК-qarshiligi va uni hal etish usullarini, dialektik mushohadani sСКФХХКЧЭТrТsС ЯК rТЯШУХКЧЭТrТsСЧТ, КЦКХТв ПКШХТвКЭРК ЮХКrЧТ ТУШНТв ЭКrгНК qШ‘ХХКsСЧТ ЦЮsЭКqТХ ТУШНТв ПКШХТвКЭТ ЭК’ЦТЧХКЧКНТ. AбЛorotnТ tКqНТm qТlТsСnТnР гКmonКvТв vosТtКlКrТ vК usullКrТnТ qo‘llКsС - вКЧРТ ФШЦpвЮЭОr ЯК КбЛШrШЭ ЭОбЧШХШРТвКХКrТЧТ Ш‘qЮЯ УКrКвШЧТРК qШ‘ХХКsС.
287
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
O‘qТtТsСnТnР usullКrТ vК tОбnТФКsТ. MК’rЮгК (ФТrТsС, ЦКЯгЮРК ШТН, ЯТгЮКХХКsС), ЦЮКЦЦШХТ ЭК’ХТЦ, ФОвs-sЭКНТ, ТНrШФ бКrТЭКsТ, ЛХТЭs sШ‘rШЯ ЯК ХШвТСКХКsС ЮsЮХХКrТ, КЦКХТв ТsСХКr. O‘qТЭТsСЧТ ЭКsСФТХ ОЭТsС sСКФХХКrТ: НТКХШР, pШХТХШР, ЦЮХШqШЭ СКЦФШrХТФ ЯК Ш‘гКrШ Ш‘rРКЧТsСРК КsШsХКЧРКЧ ПrШЧЭКХ, Фollektiv va guruh. O‘qТtТsС vosТtКlКrТ: Ш‘qТЭТsСЧТЧР КЧ’КЧКЯТв sСКФХХКrТ (НКrsХТФ, ЦК’rЮгК matni) bilan bir qatorda – kompyuter va axborot texnologiyalari. Kommunikatsiya usullari: tinglovchilar bilan operativ teskari aloqaga КsШsХКЧРКЧ ЛОЯШsТЭК Ш‘гКrШ munosabatlar. Teskari aloqa usullari va vositalari: kuzatish, blits-sШ‘rШЯ, ШrКХТq ЯК УШrТв ЯК вКФЮЧХШЯМСТ ЧКгШrКЭ ЧКЭТУКХКrТЧТ ЭКСХТХТ КsШsТНК Ш‘qТЭТsС НТКРЧШsЭТФКsТ. Boshqarish usullari va vositalari: Ш‘qЮЯ ЦКsСР‘ЮХШЭТ ЛШsqТМСХКrТЧТ ЛОХРТХКЛ beruvchi tОбЧШХШРТФ бКrТЭК ФШ‘rТЧТsСТНКРТ Ш‘qЮЯ ЦКsСР‘ЮХШЭХКrТЧТ rОУКХКsСЭТrТsС, qШ‘вТХРКЧ ЦКqsКНРК ОrТsСТsСНК Ш‘qТЭЮЯМСТ ЯК ЭТЧРХШЯМСТЧТЧР ЛТrРКХТФНКРТ СКrКФКЭТ, ЧКПКqКЭ КЮНТЭШrТвК ЦКsСР‘ЮХШЭХКrТ, ЛКХФТ КЮНТЭШrТвКНКЧ ЭКsСqКrТ ЦЮsЭКqТХ ТsСХКrЧТЧР nazorati. Monitoring va baholash: Ш‘qЮЯ ЦКsСР‘ЮХШЭТНК СКЦ ЛЮЭЮЧ ФЮrs НКЯШЦТНК СКЦ Ш‘qТЭТsСЧТЧР ЧКЭТУКХКrТЧТ rОУКХТ ЭКrгНК ФЮгКЭТЛ ЛШrТsС. KЮrs ШбТrТНК ЭОsЭ topshiriqlari yoki yozma ish variantlari yordamida tinglovchilarning bilimlari ЛКСШХКЧКНТ. “Informatika va axborot texnologiyalari” ПКЧТЧТ Ш‘qТЭТsС УКrКвШЧТНК kompyuter texnologiyasidan, amaliy dasturlaridan foydalaniladi. Mavzular ЛШ‘вТМСК ЭКХКЛКХКr ЛТХТЦТЧТ ЛКСШХКsС ЭОsЭ КsШsТНК ЯК ФШЦpвЮЭОr вШrНКЦТНК, вШгЦК ТsСХКr ШrqКХТ ЛКУКrТХКНТ. “IЧЭОrЧОЭ” ЭКrЦШР‘ТНКРТ rКsЦТв sКвЭХardan foydalaniladi, ЭКrqКЭЦК ЦКЭОrТКХХКr ЭКввШrХКЧКНТ, ЭОsЭ ЭТгТЦТ СКЦНК ЭКвКЧМС sШ‘г ЯК ТЛШrКХКr КsШsТНК ШrКХТq ЯК вКФЮЧТв ЧКгШrКЭХКr Ш‘ЭФКгТХКНТ.
«INFRMTIK V T» Пn modulining dasturi (SILLBUSI)
‘quv ФursТnТnР Informatika va AT to‘lТq nomТ SОmОstr vК o‘quv 3- va 4 - semestr kursining davomiyligi ‘quv ФursТnТnР Informatika va AT va tabiy- ilmiy fanlar bloki statusi Dastlabki UЦЮЦТв Ш‘rЭК ЭК’ХТЦ ЦКФЭКЛТ, КФКНОЦТФ ХТЭsОв ЯК ФКsЛ-hunar kollejlaridagi tayyorgarlik “IЧПШrЦКЭТФК ЯК AT” ПКЧХКrТНКЧ Ш‘гХКsСЭТrТХРКЧ ЛТХТЦХКrРК КsШsХКЧКНТ.
Fanning predmeti va mazmuni: talabalarga informatika va AT fanining nazariy asoslarini va КЦКХТв ЭКНЛТqХКrТЧТ Ш‘rРКЭТsС СКЦНК ЮХКrЧТ КЦКХНК ЭКЭЛТq ОЭТsС ФШ‘ЧТФЦКsТЧТ СШsТХ qТХТsСЧТЧР ЧКгКrТв va amaliy ЭШЦШЧХКrТЧТ Ш‘rРКЧТsСРК вШ‘ЧКХЭТrТХРКЧ. FКnnТ o‘qТtТsСНКn mКqsКН - zamonaviy axborot texnologiyalari asoslari, zamonaviy shaxsiy ФШЦpвЮЭОrХКr ЯК ЮХКrЧТЧР КЭrШП qЮrТХЦКХКrТ, sТsЭОЦКХТ НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ, КЦКХТв НКsЭЮrТв ЯШsТЭКХКr,
288
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua zamonaviy kommunikasion texnologiyalar, Web-dizayn asoslari, dasturlash, Microsoft Officening dasturiy vositalari, axborot xavfsizligi, e haqidagi bilimlar bilan qurollantirishdan iborat. elektron tijorat haqidagi bilimlar bilan qurollanritirishdan iborat. Fanning o‘qТtТsСningvazifasi: - informatika va axborot texnologiyalari haqida bir butun tasavvur hosil qilish; - informatika va axborot texnologiyalarining har bir inson hayotidagi va jamiyatning rivojidagi rolini ochib berish; - informatikaning texnik va dasturiy vositalarining mohiyati va imkoniyatlarini ochib berish; - КбЛШrШЭ ЭТгТЦХКrТ ЯК ЭОбЧШХШРТвКХКrТЧТ ЧТЦК ЦКqsКНТНК ЯК qКЧНКв qШ‘ХХКsС СКqТНК ЭЮsСЮЧМСК hosil qilishdan iborat. TК’lТm ЛОrТsС vК MК’rЮгК, КЦКХТв, ХКЛШrКЭШrТвК ЦКsСР‘ЮХШЭХКr, ЦЮsЭКqТХ ТsСХar o‘qТtТsС mОtoНlКrТ: Mustaqil ishlar Referatlar, dokladlar, keyslar va h.k. Talabalarning bilimlarini baholash usullari, mezonlari va tartibi JN va ON ballari ishchi dasturda beriladi. Baholash usullari ВШгЦК ТsСХКr, ЭОsЭ, ШР‘гКФТ sШ‘rШЯХКr ЯК С.Ф. FКn Лo‘вТМСК talabalar bilimini nazorat qilish va baholash mezoni Ball Talabaninig bilim darajasi - ЭКХКЛКХКr ЦКsСР‘ЮХШЭХКrРК НШТЦШ ЭКввШrХКЧРКЧ, УЮНК ПКШХ, НКsЭЮrТв ЦКЭОrТКХХКrЧТ yaxshi biladi, xulosa qarorlar qabul qiladilar, ijodiy fikrlaydi, amaliyotda qШ‘ХХКв ШХКНТ;
- ЭКХКЛКХКr ТУШНТв ЦКsКХКХКrЧТ СКХ qТХТsС ЦШЛКвЧТНК ЭОРТsСХТ ЛТХТЦХКrЧТ qШ‘ХХКsС 86 – 100 doirasini maqsadga muvofiq tanlab, yechimni topishga xizmat qiluvchi yangi ЮsЮХ ЯК вШ‘ЧКХТsСХКrЧТ ЭШpК ШХКНТ, Ш‘qЮЯ ЦКЭОrТКХТЧТ ЦШСТвКЭТЧТ ЭЮsСЮЧКНТ;
- talaba taqdiЦ ОЭТХРКЧ Ш‘qЮЯ ЦКsКХКХКrТЧТ вОМСТsС вШ‘ХТЧТ ТгХКвНТ, НКsЭЮrТв ЦКЭОrТКХХКrЧТ ЛТХКНТ ЯК КвЭТЛ ЛОrК ШХКНТ СКЦНК ЭКsКЯЯЮrРК ОРК ЛШ‘ХКНТ.
- ЭКХКЛКХКr Ш‘rРКЧТХКвШЭРКЧ бШНТsКХКr КХШqКНШrХТРТЧТ ЛТХТsСТ СКЦНК ШЛ’вОФЭТ ЭКЯsТПХКв ШХТsС ФШ‘ЧТФЦКsТРК ОРК ЛШ‘ХТsСТ ЛТХКЧ ЛТrРКХТФНК, qШ‘вТХРКЧ ЦКsКХКЧТ sabab-ШqТЛКЭ КХШqКНШrХТРТЧТ ШМСТЛ ЛОrРКЧ СШХНК вОМСК ШХКНТ. O‘ЭТХКНТРКЧ ЧКгКrТв ЛТХТЦХКrЧТ КЦКХТвШЭ ЛТХКЧ ЛШР‘ХКв ШХКНТ ЯК ЦЮsЭКqТХ ЦЮsСШСТНК qilaoladi.
71 – 85 - ЛТХТЦ ЯК ФШ‘ЧТФЦКХКr ЦКгЦЮЧТЧТ ЭКНЛТq qТХК ШХТsС ЦКСШrКЭТ, ЛТr ТsСНКРТ masalalarni yecha olish, yozib olish va eslab qolish faoliyatini amalga oshiradi, ЛТХТЦХКrЧТ КЦКХТвШЭРК qШ‘ХХКв ШХКНТ
- ЭКХКЛК ЦКsСР‘ulotlarga tayyorlangan, dasturiy materiallarni biladi,mohiyatini tushunadi va tasavvurga ega.
- talabaning eshitganlari, ularga berilgan namunalar, taqdim etilgan algoritm va ФШ‘rsКЭЦКХКr КsШsТНК ЭШpsСТrТqХКrЧТ ЛКУКrК ШХКНТ, ЦШСТвКЭТЧТ ЭЮsСЮЧКНТ 55 – 70 - ЭКХКЛК qКЭШr ЛОХРТХКr КsШsТНК ЦК’ХЮЦ ШЛ’yektni farqlash bilan birgalikda unga ЭК’rТП ЛОrК ШХКНТ ЯК Ш‘qЮЯ ЦКЭОrТКХХКrТЧТ ЭЮsСЮЧЭТrТЛ ЛОrК ШХКНТ ЯК ЭКsКЯЯЮrРК 289
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
ega.
- talaba tasavvurga ega emas; 0 54 – - talaba dasturiy materiallarni bilmaydi.
“Informatika va axborot texnologiyalari” ПКnТНКn mКsСР‘ulotlКrnТnР mКvгulКr vК soКtlКr Лo‘вТМСК tКqsТmlКnТsС Jami Amaliy Laboratoriya Mustaqil t/r Mavzular nomi MК’ruгК soat mКsСР‘ulot mКsСР‘ulotТ tК’lТm Ў/ Ў / , / Ў/ / Zamonaviy axborot 16/16/16/ 10/10/10/ 1. 16/16/ 2 2 2 10/10/ texnologiyalari 18/16 12/10 Axborot jarayonlari-ning 36/36/36/ 18/18/18/ 2. 36/36/ 6 4 8 18/18/
КppКrКЭ ЯК НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ 42/36 24/18 112/114/ 22/22/24/ 22/22/22/ 34/34/34/ 34/36/36/ Zamonaviy dasturlash 116/118/ 3. 24/24/ 22/22/ 34/32/ 38/28/ 106/124 texnologiyalari 24/26 18/24 36/30 46/32 / 112 38/38/36/ 10/10/8/ 14/14/14/ 8/8/8/ 4. Kompyuter tarmoqlari 34/32/ 8/8/ 6 14/10/ 10/8/ 40/34 8/8 14/12 12/8 Axborot xavfsizligi va 50/52/52/ 8/8/8/ 32/34/34/ 5. axborotlarni himoyalash 52/48/ 6 4 8/6/ 34/32/ usullari 54/44 6/6 38/28 Axborot tizimlari va ularning 18/18/18/ 6. 18/18/ 2 0 4 12 ЭЮrХТ sШСКХКrНК qШ‘ХХКЧТХТsСТ 18/18 270/274/ 48/48/48/ 38/38/38/ 70/70/70/ 114/118/ 274/274/ 118/108/ 48/48/48/ 38/38/34/ 70/62/70/ Jami 256/296/ 122/144/ 50 40 62 260 108
Asosiy qism Fanning nazariy mashР‘ulotlari mazmuni
1-modul. Zamonaviy axborot texnologiyalari Informatika va axborot tenologiyalari fanining predmeti, maqsadi va vazifalari. axborot tushunchasi, axborotning xususiyati axborotning asosiy tavsifi, axborotning sintaktik, semantТФ ЯК prКРЦКЭТФ Ш‘ХМСШЯХКrТ, ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФШНХКsС, kompyuterning ishlash prinsiplari. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: dialogik yondoshuv, kichik guruhlarda ishlash; BlТts so‘rov, B/B/B Уadval, ТdroФ бarТtasТ, munoгara, o‘г-o‘гТnТ naгorat. 290
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Adabiyotlar:A1;A2; A9; A11; Q1; Q3, Q7; Q9; Q10; Q13; Q14; E2, E6.
2-modul. Zamonaviy kompyuterlКrТnТnР КppКrКt vК НКsturТв tК’mТnotТ Kompyuter turlari. Zamonaviy kompyuterlarining arxitekturasi va strukturasi, kiritish va chiqarish qurulmalari. Axborotlarga ishlov berish qurilmalari va ularning tasnifi. Imkoniyati cheklangan shaxslarning kompyuterdan foydalanishi. Professor texnologiyasi. Axborotlarni saqlash qurulmalari. Qattiq НТsФХКr, ЮХКrЧТЧР бКЯПsТгХТРТ ЯК ФШЧПОНrКЧsТКХХТРТ (ЦКбПТвХТРТ). MК’ХЮЦШЭХКrЧi saqlash: bit va bayt. Kompyuter portlari va razyomlari (ulagichlari). ГКЦШЧКЯТв ФШЦpвЮЭОrХКrТЧТЧР НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ, НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ ЭЮrХКrТ. Operatsion tizimlar. Platformalar. Umumiy operatsion tizimlar. Mobil qurilmalar operatsion tizimlari. OpОrКЭsТШЧ ЭТгТЦХКrЧТ ЭКЧХКsС ЯК Ш‘rЧКЭТsС. БТгЦКЭ ФШ‘rsКЭЮЯМСТ НКsЭЮrХКr ЯК ЮЭТХТЭКХКr. DТsФХКrЧТ НОПrКРЦОЧЭКЭsТвКХКsС. Rezerv ЧЮsбКХКsС КЦКХТ (BКМФЮps). DКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ ХТЭsОЧгТвКsТ. FШвНКХКЧЮЯМСТ ТЧЭОrПОвsТ. DКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ ТsСШЧМСХТРТ. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: dialogik yondoshuv, kichik guruhlarda ТsСlasС, muammolТ ta’lТm; T-chizma; SWOT tahlil, fikrlash va idrok xaritasi, munoгara, o‘г-o‘гТnТ naгorat. Adabiyotlar:A1;A2; A8; A9; A11; A14; Q1; Q3; Q7; Q8; Q9; Q10; Q13; Q14; E3, E6 .
3-modul. Zamonaviy dasturlash texnologiyalari 4. Dasturlash texnologiyalari
Algoritm va algoritlash tushunchalari. Algoritmning xossalari. Algoritmlarni yaratish usullari va turlari. Algoritmlarni tasvirlash usullari. Blok-sxemalar. Oddiy va tarkibli algoritmlar. Yordamchi algoritmlar. Masalalarni kompyuterda yechish bosqichlari. 5. Axborotlarga ishlov berish texnologiyalari (matn, jadval, taqdimot).
Matnli hujjat muharrirlari, ularning vazifasi va imkoniyatlari. Matnli hujjatlarni yaratish va tahrirlasС. MКЭЧ ЛШ‘ХКФХКrТ ЛТХКЧ ТsСХКsС (qТНТrТsС, ФШ‘МСТrТsС, sТХУТЭТsС, КХЦКsСЭТrТsС ЯК Ш‘МСТrТsС). RШ‘вбКЭХКr ЯК УКНЯКХХКrЧТ вКrКЭТsС СКЦНК ЛОгКsС. EХОФЭrШЧ СЮУУКЭХКrНК РrКПТФ ЯК ПШrЦЮХК ШЛ’ОФЭХКrТНКЧ ПШвНКХКЧТsС. MКЭЧ ЭТХТ, grammatikasi va orfografiyasi. Hujjatlarni chop etish. Hujjatlarga tayyor qoliplar asosida bezak berish. Katta hajmdagi matnli hujjatlar bilan ishlash. Mundarijalar, ФШХШЧЭТЭЮХХКr, ФШ‘МСТrЦКХКr ЯК РТpОrЛШР‘ХКЧТsСХКrЧТ sСКФХХКЧЭТrТsС. HЮУУКЭХКr ЮsЭТНК УКЦШК ЛШ‘ХТЛ ТsСХКsС. O‘гРКrЭТrТsСХКr ФТritish va izoh qoldirish. Hujjat xususiyatini va sahifalari parametrlarini sozlash. Elektron hujjatlarda axborot xavfsizligi. Elektron jadval muharrirlari, ularning vazifasi va imkoniyatlari. Asosiy ЭЮsСЮЧМСКХКr: ФКЭКФ, НТКpКгШЧ, sКСТПК, sКЭr ЯК ЮsЭЮЧ. MК’lumotlar turlari va ПШrЦКЭХКrТ. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФТrТЭТsС ЯК ЭКhrirlash. Elektron jadvallarda grafik oЛ’ektlardan foydalanish. Elektron jadvallarda hisoblashlarni bajarish. Funksiyalar ЯК ПШrЦЮХКХКr. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКrКХКsС ЯК ПТХЭrХКsС. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЛОгКsС Яa chop
291
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua etishga tayyorlash. Grafik va diagrammalarni shakllantirish va ularni bezash. Shablonlardan foydalanish. Elektron jadvallarda axborotlarni himoyalash. Elektron jadval fayllari hususiyatini va chop etish parametrlarini sozlash. Taqdimotlar muharrirlari, ularning vazifasi va imkoniyatlari. Standart shablonlar asosida taqdimotlarni yaratish. Taqdimot slaydlarini boshqarish. SХКвНХКr ЮsЭТНК КЦКХХКr (Ш‘гРКrЭТrТsС, вКЧРТ sХКвНХКr qШ‘sСТsС, ЛОФТЭТsС ЯК ФШ‘rsКЭТsС). SХКвНХКr sСКФХХКrТ ЯК ЛОгКsС. TКqНТЦШЭ sХКвНХКrТНК ШЛ’ОФЭХКrНКЧ foydalanish (rasm, diagramma, jadval, tovush va videoklip). Animasiya effektlari. Taqdimot namoyishini boshqarish. Kompyuter grafikasi haqida tushuncha. Kompyuter grafikasi turlari: vektorli, rastrli, fraktal, CD-grafika. Grafik axborotlar bilan ishlash texnologiyasi. Grafik axborotlarni kiritishning maxsus vositalari. Grafik axbortlarni kiritish, tahrirlash va chiqarishning dasturiy vositalari. Tasvirlarga ishlov berish. 6. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКХКrТ ЯК ЮХКrЧТ ЛШsСqКrТsС ЭТгТЦХКrТ
MК’ХЮЦotlar bazalari va ularni boshqarish tizimlari ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТ КsШsТв ЭЮsСЮЧМСКХКrТ, ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТ ЭЮrХКrТ ЯК КбЛШrШЭ ЭТгТЦХКrТЧТ qЮrТsСНКРТ rШХТ, ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТЧР КsШsТв ШЛ’ОФЭХКrТ, sШ‘rШЯХКr ЯК SQL – sШ‘rШЯХКr ЭТХТ, ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТ ЛШsСqarish tizimlari. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: dialogik yondoshuv, kichik guruhlarda ishlash, FSMU texnologiyasi, B/B/B jadval, SWOT tahlil, idrok xaritasi, T-chizma, munoгara, o‘г-o‘гТnТ naгorat. Adabiyotlar:A1;A2; A3; A5; A6; A9; A10; A11; A12; Q1; Q2; Q3; Q6; Q7; Q8; Q9; Q10; Q13; E2; E6.
4-modul. Tarmoqlar Tarmoq komponentlari. TКrЦШqХКr КrбТЭОФЭЮrКsТ. MШЧТЭШrТЧР ЭКrЦШР‘Т. Tarmoq xavfsizligi. Proksi serverlar. Tarmoq tiplari. Lokal, korporativ va global tarmoqlar. Tarmoqqa ulanish. Kompyuterlarni bir-ЛТrТ ЛТХКЧ ЛШР‘ХКsС. KШЦpвЮЭОr tarmoqlarining asosiy tushunchasi va atamalari. Tarmoq qurilishi va strukturasi. Simli va simsiz tarmoqlar (WiFi, WiMAX). Kompyuter tarmoqlari arxitekturasi. KШЦpвЮЭОr ЭКrЦШР‘Т prШЭШФШХХКrТ. KШЦpвЮЭОr ЭКrЦoqlarida manzil tushunchasi. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЮгКЭТsС ЯК qКЛЮХ qТХТsС. KШЦpвЮЭОr ЭКrЦШqХКrТЧТЧР КppКrКЭ ЯК НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ. SОrЯОr ЯК ФХТОЧЭХКr. TКrЦШq rОsrЮsХКrТ ЯК ЮХКrНКЧ ЮЦЮЦТв foydalanish. IЧЭОrЧОЭ ЭКrЦШР‘Т. IЧЭОrЧОЭРК ЛШР‘ХКЧТsС ЮsЮХХКrТ. Internetda adres tushunchasi va uning turlari, Web-saytlar va ularning turlari. Web-sahifa va uning tuzilishi. WОЛ ЛrШЮгОr НКsЭЮrХКrТ ЯК ЮХКrЧТЧР ТЦФШЧТвКЭХКrТ. IЧЭОrЧОЭ ЭКrЦШР‘Т qidiruv tizimlari. Axborotlarni qidirish usullari. Internet axborot resurslari. GТpОrЛШР‘ХКЧТsС. DШЦОЧ ЭЮsСЮЧМСКsТ. IЧЭОrЧОЭ бТгЦКЭХКrТ: ААА, FTP, бШsЭТЧР, konferensiya va proksi. IP texnologiyalar (telefoniya va TV). Mobil ienternet texnologiyalari. Elektron pochta xizmati. Pochta serverlari va mijozlar, qayd yozuvi va elektron pochta manzili. Elektron tijorat: E-tijorat va E-marketing.
292
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: kichik guruhlarda ishlash;dialogik вondosСuv, muammolТ ta’lТm, FSMU texnologiyasi, Venn diagrammasi, idrok xaritasi, T-cСТгma; BlТts so‘rov; munoгara, o‘г-o‘гТnТ naгorat. Adabiyotlar:A1;A3; A4; A7; A8; A9; A11; A13; A14; Q1; Q3 ;Q5; Q6, Q7; Q9; Q10; Q13; E2; E6.
5-modul. Axborot va tarmoq xavfsizligi va axborotlarni himoyalash Tarmoq va axborot xavfsizligini tushunchasi. Axborot xavfsizligining tashkiliy va huquqiy asoslari. Axborot xavfsizligi siyosati. Axborotlarni himoyalashning texnik va dasturiy vositalari. Axborotlarni himoyalash usullari. Identifikasiya va autentifikasiya masalalari. Login va parol tushunchasi. Kompyuter tarmoqlariga ruxsatsiz ulanish, yovuz niyatli harakatlar va tarmoqda ТsСХКsС qШТНКХКrТЧТ ЛЮгТsС. ГКrКrХТ НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ. SТЦХТ ЯК sТЦsТг ЭКrЦШq xavfsizligi. AбЛШrШЭ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС qШЧЮЧМСТХТРТ. AбЛШrШЭХКsСЭТrТsh sohasida ichki va tashqi tahdidlar. Elektron raqamli imzo. SPAM. Kompyuter tarmoqlari бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. OpОrКЭsТШЧ ЭТгТЦЧТЧР КбЛШrШЭХКr бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. Virus tushunchasi va ularning turlari. Kompyuter viruslaridan himoyalanish. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: muammalТ ta’lТm, kichik guruhlarda ishlash, dialogik yondoshuv, BlТts so‘rov, ТdroФ бarТtasТ, munoгara, o‘г-o‘гТnТ nazorat. Adabiyotlar:A1;A3; A4; A7;A8; A9; A11; A13; Q1; Q2; Q3; Q5; Q6; Q7; Q9;Q10; Q13; E2; E3; E6.
6-modul. AбЛorot tТгТmlКrТ vК ulКrnТnР turlТ soСКlКrНК qo‘llКnТlТsСТ Soha axborotlari. Soha idoralarining axborot tizimlari. Sohaning axborot texnologiyalari va ulardan foydalanish. Soha axborot tizimlarining interaktiv бТгЦКЭХКrТ. SШСК КбЛШrШЭ rОsЮrsХКrТ. AбЛШrШЭ sШ‘rШЯ ЭТгТЦХКrТ. AбЛШrШЭ ЦЮХШqШЭ tizimlari. Avtomatlashtirilgan ish joylari haqida tushuncha. Avtomatlashtirilgan ish joylarining tamoyillari, turkumlanishi va xususiyatlari. Avtomatlashtirilgan ish joylarining tashkiliy-uslubiy va funksional tuzilishi. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: dialogik yondoshuv, kichik guruhlarda ishash, FSMU texnologiyasi, Venn diagrammasi, T-cСТгma, munoгara, o‘г-o‘гТnТ nazorat. Adabiyotlar:A1;A2; A11; A13; Q1; Q3; Q6; Q7; Q8; Q9; Q10; Q12.
293
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
InПormКtТФК vК КбЛorot tОбnoloРТвКlКrТ ПКnТ Лo‘вТМСК mК’ruгК mКsСР‘ulotТnТnР ФКlОnНКr tematik rejasi
MК’ruгК soКtТ Ў, T/r MК’ruгК mКvгulКrТ(ЛКrМСК) MЎ, , , Ў I-modul(mavzu). Zamonaviy axborot texnologiyalari Informatika va axborot texnologiyalari fanining predmeti, maqsadi va vazifalari. 1.1 Axborot tushunchasi, uning Ш‘ХМСШЯ ЛТrХТФХКrТ, 2 2 2 ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФШНХКsС, ФШЦpвЮЭОrЧТЧР ТsСХКsС prinsiplari II-modul (mavzu). Zamonaviy kompyuterlarining apparat va dasturiy tК’mТnotТ Kompyuter turlari. Zamonaviy kompyuterlarining arxitekturasi va strukturasi, kiritish va chiqarish qurulmalari. Axborotlarga ishlov berish qurilmalari va ularning tasnifi. Imkoniyati cheklangan shaxslarning 2.1 kompyuterdan foydalanishi. Professor 2 2 2 texnologiyasi. Axborotlarni saqlash qurulmalari. Qattiq disklar, ularning xavfsizligi va konfedransialligi (maxfiyligi). MК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКqХКsС: ЛТЭ ЯК ЛКвЭ. KШЦpвЮЭОr portlari va razyomlari (ulagichlari). Zamonaviy kompyuterlarining dasturiy ЭК’ЦТЧШЭТ, НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ ЭЮrХКrТ. OpОrКЭsТШЧ 2.2 tizimlar. Platformalar. Umumiy operatsion 2 2 2 tizimlar. Mobil qurilmalar operatsion tizimlari. OpОrКЭsТШЧ ЭТгТЦХКrЧТ ЭКЧХКsС ЯК Ш‘rЧКЭТsС. БТгЦКЭ ФШ‘rsКЭЮЯМСТ НКsЭЮrХКr ЯК ЮЭТХТЭКХКr. Disklarni defragmentatsiyalash. Rezerv 2.3 ЧЮsбКХКsС КЦКХТ (BКМФЮps). DКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ 2 2 2 litsenziyasi. Foydalanuvchi interfeysi. Dasturiy ЭК’ЦТЧШЭ ТsСШЧМСХТРТ. III-modul (mavzu). Zamonaviy dasturlash texnologiyalari Algoritm va algoritlash tushunchalari. Algoritmning xossalari. Algoritmlarni yaratish 3.1 usullari va turlari. Algoritmlarni tasvirlash 2 2 2 usullari. Blok-sxemalar. Oddiy va tarkibli algoritmlar. Yordamchi algoritmlar. Masalalarni kompyuterda yechish bosqichlari. 3.2 2 2 2 Pascal dasturlash tili, strukturasi va alifbosi.
294
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Pascal tilining operatorlari. 3.3 Axborotlarga ishlov berish texnologiyalari. MS Word dasturida hujjatlarni yaratish va 2 2 2 tahrirlash. 3.4 MS Word dasturida mundarijalar, kolontitullar, ФШ‘МСТrЦКХКr ЯК РТpОrЛШР‘ХКЧТsСХКrЧТ 2 2 2 shakllantirish. Elektron hujjatlarda axborot xavfsizligi. 3.5 Elektron jadval muharrirlari. MS Excel dasturining vazifasi va imkoniyatlari. Elektron 2 2 2 jadvallarda grafik oЛ’вektlardan foydalanish. 3.6 Elektron jadvallarda hisoblashlarni bajarish. Funksiyalar ЯК ПШrЦЮХКХКr. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ saralash va filtrlash. MS Excelning grafik imkoniyatlari. Elektron jadvallarda 2 2 4 axborotlarni himoyalash. Elektron jadval fayllari hususiyatini va chop etish parametrlarini sozlash. 3.7 Taqdimotlar muharrirlari, ularning vazifasi va imkoniyatlari. Standart shablonlar asosida taqdimotlarni yaratish. Taqdimot slaydlarini boshqarish. Slaydlar ustida amallar (Ш‘гРКrЭТrТsС, вКЧРТ sХКвНХКr qШ‘sСТsС, ЛОФТЭТsС 2 4 4 ЯК ФШ‘rsКЭТsС). SХКвНХКr sСКФХХКrТ ЯК ЛОгКsС. TКqНТЦШЭ sХКвНХКrТНК ШЛ’вektlardan foydalanish (rasm, diagramma, jadval, tovush va videoklip). Animasiya effektlari. Taqdimot namoyishini boshqarish. III-semestr jami 22 24 26 Kompyuter grafikasi va uning turlari. Grafik 3.8 2 2 2 axborotlar bilan ishlash texnologiyasi. Grafik axborotlarni kiritishning maxsus vositalari. Grafik axbortlarni kiritish, tahrirlash 3.9 2 2 2 va chiqarishning dasturiy vositalari. Tasvirlarga ishlov berish. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКХКrТ ЯК ЮХКrЧТ ЛШsСqКrТsС tizimlari 3.10 ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТ КsШsТв 2 2 2 tushuЧМСКХКrТ, ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТ ЭЮrХКrТ ЯК axborot tizimlarini qurishdagi roli. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТЧР КsШsТв ШЛ’yektlari, 3.11 sШ‘rШЯХКr ЯК SQL – sШ‘rШЯХКr ЭТХТ, ЦК’ХЮЦШЭХКr 2 2 2 bazasini boshqarish tizimlari. IV-mavzu(bob).Kompyuter tarmoqlari
295
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Tarmoq komponentlari. Tarmoqlar КrбТЭОФЭЮrКsТ. MШЧТЭШrТЧР ЭКrЦШР‘Т. TКrЦШq xavfsizligi. Proksi serverlar. Tarmoq tiplari. Lokal, korporativ va global tarmoqlar. Tarmoqqa ulanish. Kompyuterlarni bir-biri ЛТХКЧ ЛШР‘ХКsС. KШЦpвЮЭОr ЭКrЦШqХКrТЧТЧР asosiy tushunchasi va atamalari. Tarmoq 4.1 qurilishi va strukturasi. Simli va simsiz 2 2 2 tarmoqlar (WiFi, WiMAX). Kompyuter ЭКrЦШqХКrТ КrбТЭОФЭЮrКsТ. KШЦpвЮЭОr ЭКrЦШР‘Т protokollari. Kompyuter tarmoqlarida manzil ЭЮsСЮЧМСКsТ. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЮгКЭТsС ЯК qКЛЮХ qilish. Kompyuter tarmoqlarining apparat va НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ. SОrЯОr ЯК ФХТОЧЭХКr. TКrЦШq resruslari va ulardan umumiy foydalanish. IЧЭОrЧОЭ ЭКrЦШР‘Т. IЧЭОrЧОЭРК ЛШР‘ХКЧТsС usullari. Internetda adres tushunchasi va uning turlari, Web-saytlar va ularning turlari. Web- sahifa va uning tuzilishi. Web brouzer 4.2 dasturlari va ularning imkoniyatlari. Internet 2 2 2 ЭКrЦШР‘Т qТНТrЮЯ ЭТгТЦХКrТ. AбЛШrШЭХКrЧТ qidirish usullari. Internet axborot resurslari. GТpОrЛШР‘ХКЧТsС. Domen tushunchasi. Internet xizmatlari: WWW, FTP, xosting, konferensiya va proksi. IP texnologiyalar (telefoniya va TV). Mobil 4.3 ienternet texnologiyalari. Elektron pochta 2 2 2 xizmati. Pochta serverlari va mijozlar, qayd yozuvi va elektron pochta manzili. Elektron tijorat: E-tijorat va E-marketing. 4.4 Web sahifa yaratuvchi dasturlar. HTML tili. 2 1 1 HTML da jadvallar hosil qilish va rasmlar 4.5 joylashtirish. HTML ga gipermatn 2 1 1 joylashtirish. Freymlar tashkil qilish. V- modul (mavzu). Axborot va tarmoq xavfsizligi va axborotlarni himoyalash Tarmoq va axborot xavfsizligini tushunchasi. Axborot xavfsizligining tashkiliy va huquqiy asoslari. Axborot xavfsizligi siyosati. Axborotlarni himoyalashning texnik va 5.1 2 2 2 dasturiy vositalari. Axborotlarni himoyalash usullari. Identifikasiya va autentifikasiya masalalari. Login va parol tushunchasi. Kompyuter tarmoqlariga ruxsatsiz ulanish, 296
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
yovuz niyatli harakatlar va tarmoqda ishlash qШТНКХКrТЧТ ЛЮгТsС. ГКrКrХТ НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ. Simli va simsiz tarmoq xavfsizligi. AбЛШrШЭ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС qonunchiligi. Axborotlashtirish sohasida ichki va tashqi tahdidlar. Elektron raqamli imzo. SPAM. 5.2 2 2 2 KШЦpвЮЭОr ЭКrЦШqХКrТ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС vositalari. Operatsion tizimning axborotlar бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. Virus tushunchasi va ularning turlari. 5.3 2 2 2 Kompyuter viruslaridan himoyalanish. VI-modul (mavzu). AбЛorot tТгТmlКrТ vК ulКrnТnР turlТ soСКlКrНК qo‘llКnТlТsСТ Soha axborotlari. Sohaning axborot texnologiyalari va ulardan foydalanish. Soha axborot tizimlarining interaktiv xizmatlari. SШСК КбЛШrШЭ rОsЮrsХКrТ. AбЛШrШЭ sШ‘rШЯ tizimlari. Axborot muloqot tizimlari. 6.1 2 2 2 Avtomatlashtirilgan ish joylari haqida tushuncha. Avtomatlashtirilgan ish joylarining tamoyillari, turkumlanishi va xususiyatlari. Avtomatlashtirilgan ish joylarining tashkiliy- uslubiy va funksional tuzilishi. IV-semestr 26 24 24 Jami: 48 48 50
Amaliy mashР‘ulotlarning tavsiya etiladigan mavzulari
1-modul. Zamonaviy axborot texnologiyalari AбЛШrШЭЧТ Ш‘ХМСКsС ЯК ЭКsЯТrХКsС. Ovoz, grafik va matnli axborotlarni kodlash. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: kichik guruhlarda ishlash, dialogik yondoshuv, SWOT tahlil, BlТts so‘rov, idrok бarТtasТ, munoгara, o‘г-o‘гТnТ nazorat. Adabiyotlar:A1;A2; A8; A9; A11; A14; Q1; Q3; Q7 ; Q8; Q9;Q10; Q13; Q14;E3, E6 .
2-modul. AбЛorot УКrКвonlКrТnТnР КppКrКt vК НКsturТв tК’mТnotТ Setup dasturi yordamida kompyuterlarni sozlash Axborot jarayonlarining КppКrКЭ ЯК НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ, гКЦШЧКЯТв ФШЦpвЮЭОrХКrЧТЧР КrбТЭОФЭЮrКsТ ЯК sЭrЮФЭЮrКsТ, qЮrТХЦКЯТв ЭК’ЦТЧШЭ. Kompyuter va mobil qurilmalar operatsion ЭТгТЦХКrТ. БТгЦКЭ ФШ‘rsКЭЮЯМСТ НКsЭurlar va utilitalar, axborotlarni arxivlash usullari, disklarni formatlash. Disklarni defragmentatsiyalash. Qurilmalarni sТsЭОЦК ЛХШФТРК ЮХКsС. SТsЭОЦК ЛХШФТ ЯК ШЧК pХКЭКХКr ФШЦpШЧОЧЭХКrТЧТ Ш‘rРКЧТsС. 297
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: dialogik yondoshuv, kichik guruhlarda ТsСlasС, muammolТ ta’lТm; B/B/B Уadval, T-chizma; SWOT tahlil, fikrlash va idrok бarТtasТ, munoгara, o‘г-o‘гТnТ naгorat. Adabiyotlar:A1;A2; A8; A9; A11; A14; Q1; Q3; Q7; Q8; Q9; Q10; Q13; Q14; E3, E6 .
3- modul(mavzu). Zamonaviy dasturlash texnologiyalari 1. Dasturlash texnologiyalari
Matematik ifodalarni Pascal tilida yozilishi. Chiziqlidasturlar tuzish. Tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi algoritmlarga doir dasturlar tuzich. Massivlar va satriy kattaliklar bilan ishlash.Pascalning grafik imkoniyati. Tasvirli matnlar bilan ishlash. 2. Axborotlarga ishlov berish texnologiyalari (matn, jadval, taqdimot) Matnli hujjatlarni yaratish, formatlash va tahrirlash. Elektron hujjatlarda grafik va ПШrЦЮХК ШЛ’yektlaridan foydalanish.Mundarijalar, ФШХШЧЭТЭЮХХКr, ФШ‘МСТrЦКХКr ЯК РТpОrЛШР‘ХКЧТsСХКrЧТ sСКФХХКЧЭТrТsС. HЮУУКЭ бЮsЮsТвКЭТЧТ ЯК sКСТПКХКrТ pКrКЦОЭrХКrТЧТ sozlash. Elektron hujjatlarda axborot xavfsizligi. Elektron jadval muharrirlari, ularning vazifasi, imkoniyatlari va asosiy tushunchalari. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФТrТЭТsС ЯК ЭКСrТrХКsС. EХОФЭrШЧ УКНЯКХХКrНК РrКПТФ ШЛ’вОФЭХКrНКЧ ПШвНКХКЧТsС. EХОФЭrШЧ УКНЯКХХКrНК СТsШЛХКsСХКrЧТ ЛКУКrТsС. FЮЧФsТвКХКr ЯК ПШrЦЮХКХКr. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКrКХКsС ЯК ПТХЭrХКsС. GrКПТФ ЯК diagrammalarni shakllantirish va ularni bezash. Elektron jadvallarda axborotlarni himoyalash. Taqdimotlar yaratish va ularni boshqarish. Slaydlar ustida КЦКХХКr(Ш‘гРКrЭТrТsС, вКЧРТ sХКвНХКr qШ‘sСТsС, ЛОФТЭТsС ЯК ФШ‘rsКЭТsС). TКqНТЦШЭ sХКвНХКrТНК ШЛ’ОФЭХКrНКЧ ПШвНКХКЧТsС (rКsЦ, НТКРrКЦЦК, УКНЯКХ, tovush va videoklip). Animasiya effektlari. Taqdimot namoyishini boshqarish. Kompyuter grafikasi va ularning turlari: vektorli, rastrli, fraktal, CD-grafika. Grafik axborotlar bilan ishlash texnologiyasi. Corel Draw grafik prosessorining asosiy imkoniyatlari. Corel Draw dasturi uskunalar paneli bilan tanishish. Corel Draw dasturida tasvirlar yaratish texnologiyalari. 3. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКХКrТ ЯК ЮХКrЧТ ЛШsСqКrТsС ЭТгТЦХКrТ MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКХКrТ ЯК ЮХКrЧТ ЛШsСqКrТsС ЭТгТЦХКrТ ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТ asosiy tushunchalari. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТ ЛШsСqКrТsС ЯК ЭШ‘ХНТrТsС. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ПШrЦКХКr вШrНКЦТНК ФТrТЭТsС.MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТНКЧ sШ‘rШЯХКr ЯК СТsШЛШЭХКr yaratish. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: dialogik yondoshuv, FSMU texnologiyasi, B/B/B jadval, idrok xaritasi, T-chizma, munozara, kichik guruhlarda ishlash, o‘г- o‘гТnТ naгorat. Adabiyotlar:A1;A2; A3; A5; A6; A9; A10; A11; A12; Q1; Q2; Q3; Q6; Q7; Q8; Q9; Q13; E2;E6.
298
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
4-modul. Kompyuter tarmoqlari Kompyuter tarmoqlari va ularning turlari. Internet va intranet texnologiyalari. IЧЭОrЧОЭРК ЛШР‘ХКЧТsС ЮsЮХХКrТ. Web-saytlar va ularning turlari. Web-sahifa va ЮЧТЧР ЭЮгТХТsСТ. АОЛ ЛrШЮгОr НКsЭЮrХКrТ ЯК ЮХКrЧТЧР ТЦФШЧТвКЭХКrТ. IЧЭОrЧОЭ ЭКrЦШР‘Т qidiruv tizimlari. Axborotlarni qidirish usullari. Internet axborot resurslari. Internet xizmatlari. HTML tilida matn, rang, jadval va rasmlar bilan ishlovchi teglar. HTMLdagiperssilka, forma va freymlar. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: kichik guruhlarda ishlash, dialogik вondosСuv, muammolТ ta’lТm. FSMU texnologiyasi, idrok xaritasi, T-chizma; Blits so‘rov; munoгara, o‘г-o‘гТnТ naгorat. Adabiyotlar:A1;A3; A4; A7; A8; A9; A11; A13; A14; Q1; Q3 ;Q5; Q6, Q7; Q9; Q10; Q13; E2; E6.
5-modul. Axborot xavfsizligi va axborotlarni himoyalash usullari Axborotlarni himoyalashning texnik va dasturiy vositalari. Axborotlarni himoyalash usullari. Kompyuter tarmoqlariga ruxsatsiz ulanish, yovuz niyatli harakatlar va tarmoqda ishlash qoidalarini buzish. Kompyuter viruslari va ularidan himoyalanish. Axborot xaЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС qШЧЮЧМСТХТРТ. EХОФЭrШЧ rКqКЦХТ ТЦгШ. SPAM. KШЦpвЮЭОr ЭКrЦШqХКrТ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. OpОrКЭsТШЧ ЭТгТЦЧТЧР КбЛШrШЭХКr бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: dialogik yondoshuv,kichik guruhlarda ishlash,Fikrlar hujumi, FSMU texnologiyasi, BlТts so‘rov, ТdroФ бarТtasТ, munoгara, o‘г-o‘гТnТ naгorat. Adabiyotlar:A1;A3; A4; A7;A8; A9; A11; A13; Q1; Q2; Q3; Q5; Q6; Q7; Q9;Q10; Q13; E2; E3; E6.
6-modul. Axborot tizimlari va ularning turli soСКlКrНК qo‘llКnТlТsСТ Avtomatlashtirilgan ish joylari ularining tamoyillari, turkumlanishi va xususiyatlari. Avtomatlashtirilgan ish joylarining tashkiliy-uslubiy va funksional tuzilishi. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: dialogik yondoshuv, kichik guruhlarda ishlash, FSMU texnologiyasi, Venn diagrammasi, Fikrlar hujumi, T-chizmasi, munoгara, o‘г-o‘гТnТ naгorat. Adabiyotlar:A1;A2; A11; A13; Q1; Q3; Q6; Q7; Q8; Q9; Q10; Q12.
299
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
“InПormКtТФК vК КбЛorottОбnoloРТвКlКrТ” ПКnlКrТ Лo‘вТМСК amaliy mКsСР‘ulotТnТnР ФКlОnНКr tОmКtТФ rОУКsТ Amaliy soat T/r AmКlТв mКsСР‘ulot mКvгulКrТ (ЛКrМСК) Ў, Ў, Ў, I-modul(mavzu). Zamonaviy axborot texnologiyalari Ovoz, 1.1 AбЛШrШЭЧТ Ш‘ХМСКsС ЯК ЭКsЯТrХКsС ЮsЮХХКrТ. 2 2 2 2 grafik va matnli axborotlarni kodlash II- modul(mavzu). AбЛorot УКrКвonlКrТnТnР КppКrКt vК НКsturТв tК’mТnotТ Setup dasturi yordamida kompyuterlarni sozlash. Axborot jarayonlarining apparat va 2.1 НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ. ГКЦШЧКЯТв 2 2 2 2 kompyuterlarning arxitekturasi. Qurilmaviy ЭК’ЦТЧШЭ. Kompyuter va mobil qurilmalar operatsion tizimlari. БТгЦКЭ ФШ‘rsКЭЮЯМСТ НКsЭЮrХКr ЯК ЮЭТХТЭКХКr, axborotlarni arxivlash, disklarni formatlash. 2.2 Disklarni defragmentatsiyalash. Qurilmalarni 2 2 2 2 sistema blokiga ulash. Sistema bloki va ona pХКЭКХКr ФШЦpШЧОЧЭХКrТЧТ Ш‘rРКЧТsС. III- modul(mavzu). Zamonaviy dasturlash texnologiyalari Matematik ifodalarni Pascal tilida yozilishi. 3.1 Chiziqli, tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi 2 2 2 2 algoritmlarga doir dasturlar tuzish. Massivlar va satriy kattaliklar bilan ishlash. 3.2 Pascalning grafik imkoniyati. Tasvirli matnlar 2 2 2 2 bilan ishlash. Matnli hujjatlarni yaratish, formatlash va tahrirlash. Elektron hujjatlarda grafik va ПШrЦЮХК ШЛ’ОФЭХКrТНКЧ ПШвНКХКЧТsС. 3.3 MЮЧНКrТУКХКr, ФШХШЧЭТЭЮХХКr, ФШ‘МСТrЦКХКr ЯК 2 2 2 2 РТpОrЛШР‘ХКЧТsСХКrЧТ sСКФХХКЧЭТrТsС. HЮУУКЭ xususiyatini va sahifalari parametrlarini sozlash. Elektron hujjatlarda axborot xavfsizligi. Elektron jadval muharrirlari, mК’ХЮЦШЭХКrЧТ kiritish va tahrirlash. Elektron jadvallarda grafik 3.4 2 2 2 2 oЛ’ektlardan,funksiyalar va formulalar foydalanish. Elektron jadvallarda mК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКrКХКsС ЯК filtrlash. Grafik va diagrammalarni 3.5 2 2 2 2 shakllantirish va ularni bezash. Elektron jadvallarda axborotlarni himoyalash 3.6 Taqdimotlaryaratish va ularni boshqarish. 2 1 1 2 300
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
SХКвНХКr ЮsЭТНК КЦКХХКr(Ш‘гРКrЭТrТsС, вКЧРТ sХКвНХКr qШ‘sСТsС, ЛОФТЭТsС ЯК ФШ‘rsКЭТsС). TКqНТЦШЭ sХКвНХКrТНК ШЛ’ОФЭХКrНКЧ ПШвНКХКЧТsС (rasm, diagramma, jadval, tovush va videoklip). Taqdimot slaydlarida animasiya effektlari. 3.7 2 1 1 2 Taqdimot namoyishini boshqarish III-semestr jami 20 18 18 20 Kompyuter gragikasi va ularning turlari: 3.8 vektorli, rastrli va fraktal, CD-grafika. Grafik 2 2 2 2 axborotlar bilan ishlash texnologiyasi. Corel Draw grafik prosessorining asosiy imkoniyatlari. Corel Draw dasturi uskunalar 3.9 2 4 2 4 paneli bilan tanishish. Corel Draw dasturida tasvirlar yaratish texnologiyalari. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКХКrТ ЯК ЮХКrЧТ ЛШsСqКrТsС 3.10 tizimlari ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТ КsШsТв 2 2 1 2 tushunchalari. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТ ЛШsСqКrТsС ЯК ЭШ‘ХНТrТsС. 3.11 MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ПШrЦКХКr вШrНКЦТНК ФТrТЭТsС. 2 2 1 2 MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТНКЧ sШ‘rШЯХКr ЯК СТsШЛШЭХКr yaratish. IV- modul(mavzu).Kompyuter tarmoqlari Kompyuter tarmoqlari va ularning turlari. Internet va intranet texnologiyalari. Internetga 4.1 ЛШР‘ХКЧТsС ЮsЮХХКrТ. Web-saytlar va ularning 2 2 2 2 turlari. Web-sahifa va uning tuzilishi. Web brouzer dasturlari va ularning imkoniyatlari IЧЭОrЧОЭ ЭКrЦШР‘Т qТНТrЮЯ ЭТгТЦХКrТ. AбЛШrШЭХКrЧТ 4.2 qidirish usullari. Internet axborot resurslari. 2 2 2 2 Internet xizmatlari. HTML tilida matn, rang, jadval va rasmlar bilan 4.3 ishlovchi teglar. HTMLdagiperssilka, forma va 2 2 2 2 freymlar. V- modul(mavzu). Axborot xavfsizligi va axborotlarni himoyalash usullari Axborotlarini himoyalashning texnik va dasturiy vositalari. Axborotlarni himoyalash 5.1 usullari. Kompyuter tarmoqlariga ruxsatsiz 2 2 2 2 ulanish, yovuz niyatli harakatlar va tarmoqda ishlash qoidalarini buzish. Kompyuter viruslari va ularidan himoyalanish. AбЛШrШЭ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС qШЧЮЧМСТХТРТ. 5.2 Elektron raqamli imzo. SPAM. Kompyuter 2 2 2 2 ЭКrЦШqХКrТ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. Operatsion tizimning axborotlar xavfsizligini 301
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. IV-semestr jami 18 20 16 20 Jami: 38 38 34 40
LКЛorКtorТвК mКsСР‘ulotlКrТnТngtavsiya etiladigan mavzulari
1-modul (mavzu). Zamonaviy axborot texnologiyalari AбЛШrШЭ Ш‘ХМСШЯ ЛТrХТФХКrТ. SКЧШq sТsЭОЦКХКrТ ЯК ЮХКr ЮsЭТНК КЦКХХКr. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: kichik guruhlarda ishlash, dialogik yondoshuv, SWOT tahlil, BlТts so‘rov, ТdroФ бarТtasТ, munoгara, o‘г-o‘гТnТ nazorat. Adabiyotlar:A1;A2; A8; A9; A11; A14; Q1; Q3; Q7 ; Q8; Q9;Q10; Q13; Q14;E3, E6 .
2-modul (mavzu). Axborot jarayonlarining apparat va dasturiy tК’mТnotТ KШЦpвЮЭОrХКrЧТ ЭОsЭНКЧ Ш‘ЭФКгТsС. SОЭЮp НКsЭЮrТ вШrНКЦТНК ФШЦpвЮЭОrХКrЧТ sozlash. Windows OTda ishlash. Qobiq dasturlar va arxivatorlar bilan ishlash. SСТФКsЭХКЧРКЧ ПКвХХКr ЯК НТsФХКrЧТ ЭТФХКsС, НТsФХКrЧТ ПrКРЦОЧЭКsТвКsТЧТ вШ‘qШЭТsС. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: dialogik yondoshuv, kichik guruhlarda ТsСlasС, muammolТ ta’lТm; B/B/B Уadval, T-chizma; SWOT tahlil, fikrlash va idrok бarТtasТ, munoгara, o‘г-o‘гТnТ naгorat. Adabiyotlar:A1;A2; A8; A9; A11; A14; Q1; Q3; Q7; Q8; Q9; Q10; Q13; Q14; E3, E6 .
3-modul (mavzu). Zamonaviy dasturlash texnologiyalari 1. Dasturlash texnologiyalari
Pascal muhitiga sodda masala dasturlarini kiritish va ularni tahrirlash. Pascal muhitiga shartli operatorlar yordamida tuzilgan dasturlarini kiritish va ularni tahrirlash. Takrorlanuvchi operatorlar yordamida masalani yechish dasturini tuzish. Pascalda massiv va grafikaga doir dasturlar tuzish. 2. Axborotlarga ishlov berish texnologiyalari (matn, jadval, taqdimot) MКЭЧХТ СЮУУКЭХКrНК ЛОХРТ, КЛгКs ЯК rШ‘вбКЭХКrЧТЧР бЮsЮsТвКЭХКrТЧТ sШгХКsС. Wordda grafika bilan ishlash. Wordda jadvallar bilan ishlash. Sahifa parametrlarini sozlash. Matnli hujjatlarda formatlashni avtomatlashtirish. Wordda makroslar. Elektron jadvallarda hisoblashlarni bajarish. Funksiyalar va formulalar. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКrКХКsС ЯК ПТХЭrХКsС. EХОФЭrШЧ УКНЯКХ ЦЮСКrrТrТНК ЦК’ХЮЦШЭЧТ sЭКЭТsЭТФ qКвЭК ТsСХКsС ЯК ЮХКrЧТЧР НТКРrКЦЦКsТЧТ qЮrТsС. EбМОХНК ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ вТР‘ТsС ЭОбЧШХШРТвКsТ ЯК ЮХКrЧТ qКвЭК ТsСХКsС (test sinovlari uchun axborot ЭТгТЦХКrТЧТ вКrКЭТsС). EбМОХНК sШ‘rШЯЧШЦК вШrНКЦТНК ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ avtomatlashtirilgan qayta ishlanish jarayoni. O‘qЮЯ УКrКвШЧТ ЮМСЮЧ Ш‘rРКЭЮЯМСТ ЭКqНТЦШЭХКr вКrКЭТsС. PШаОr PШТЧЭ НКsЭЮrТ yordamida matnli topshiriqlar yaratish.
302
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
CШrОХ DrКа РrКПТФ prШsОssШrТНК ШЛ’ОФЭХКr ЛТХКЧ ТsСХКsС КsШsХКrТ. SШННК РОШЦОЭrТФ ПТРЮrКХКr ЯК ЭЮrХТ ЛШ‘вШq (гКХТЯФК)ХКr вШrНКЦТНК ЭКsЯТrХКr вКrКЭТsС. CШrОХ Draw dasturida egri chiziqlar yordamida tasvirlar hosil qilish. Corel Draw НКsЭЮrТНК ШЛ’ОФЭХКrЧТ Эartiblash va birlashtirish. Corel Draw dasturida hajmga ega ЭКsЯТrХКr вКrКЭТsС “PОrОЭОФКЧТвК” ЮsФЮЧКsТ ЛТХКЧ ТsСХКsС. MКЭЧХКr ЛТХКЧ ТsСХКsС. 3. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКХКrТ ЯК ЮХКrЧТ ЛШsСqКrТsС ЭТгТЦХКrТ MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТ ЭШ‘ХНТrТsС. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ПШrЦКХКr вШrНКЦТda kiritish ЯК ЮХКrЧТ ФШ‘rТЛ МСТqТsС. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТНКЧ sШ‘rШЯХКr СШsТХ qТХТsС. Access dasturida guruhlantirilgan hisobot tuzish QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: dialogik yondoshuv, FSMU texnologiyasi, B/B/B jadval, idrok xaritasi, T-chizma, munozara, kichik guruhlarda ishlash, o‘г- o‘гТnТ naгorat. Adabiyotlar:A1;A2; A3; A5; A6; A9; A10; A11; A12; Q1; Q2; Q3; Q6; Q7; Q8; Q9; Q13; E2;E6.
4-modul (mavzu). Kompyuter tarmoqlari IЧЭОrЧОЭ ЛrКЮгОrХКrТНК ТsСХКsС. IЧЭОrЧОЭ ЭКrЦШР‘Т qТНТrЮЯ ЭТгТЦХКrТНК ТsСХКsС. Axborotlarni qidirish usullari. E-mail va unda ishlash. HTML tilida matn, rang, jadval va rasmlar bilan ishlovchi teglar. HTMLНК ЭЮrХТ rШ‘вСКЭХКr СШsТХ qТХТsС. HTMLda giperssilkalar. HTMLda forma va freymlar. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: kichik guruhlarda ishlash, dialogik вondosСuv, muammolТ ta’lТm. SWOT tahlil, idrok xaritasi, T-chizma; BlТts so‘rov; munoгara, o‘г-o‘гТnТ naгorat. Adabiyotlar:A1;A3; A4; A7; A8; A9; A11; A13; A14; Q1; Q3 ;Q5; Q6, Q7; Q9; Q10; Q13; E2; E6.
5-modul (mavzu). Axborot xavfsizligi va axborotlarni himoyalash usullari Kompyuter viruslari va ularidan himoyalanish. Axborot xavfsizligini ЭК’ЦТЧХКsС qШЧЮЧМСТХТРТ. EХОФЭrШЧ rКqКЦХТ ТЦгШ. SPAM. Kompyuter tarmoqlari бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. OpОrКЭsТШЧ ЭТгТЦЧТЧР КбЛШrШЭХКr бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: dialogik yondoshuv,kichik guruhlarda ishlash,T-chizma, SWOT tahlil, BlТts so‘rov, ТdroФ бarТtasТ, munoгara, o‘г-o‘гТnТ nazorat. Adabiyotlar:A1;A3; A4; A7;A8; A9; A11; A13; Q1; Q2; Q3; Q5; Q6; Q7; Q9; Q10; Q13; E2; E3; E6.
6-modul (mavzu). Axborot tizimlari va ularning turli sohalarda qo‘llКnТlТsСТ MyTestX dasturida test savollari bankini hosil qilish. MyTestX dasturida nazorat testlarini yaratish. 303
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: kichik guruhlarda ishlash,idrok xaritasi, FSMU texnologiyasi, Venn diagrammasi, T-cСТгmasТ, munoгara, o‘г-o‘гТnТ nazorat. Adabiyotlar:A1;A2; A11; A13; Q1; Q3; Q6; Q7; Q8; Q9; Q10; Q12, E3, E6.
LКЛШrКЭШrТвК ЦКsСР‘ЮХШЭХКrТНК ЭКХКЛКХКr ЦК’rЮгКНК ОРКХХКРКЧ ЛТХТЦХКrТЧТ bevosita amaliyotda kompyuter texnologiyasi yordamida tadbiq qilishga olib keladi va amaliy masalalarning kompyuterda tasvirlanish usullar bilan tanishadilar va xulosalar chiqaradilar.
“Informatika va axborottОбnoloРТвКlКrТ” ПКnlКrТ Лo‘вТМСК laboratoriya mКsСР‘ulotТnТnР ФКlОnНКr tОmКtТФ rОУКsТ
Laboratoriya (soati) T/r O‘rРКnТlКвotРКn mКvгu nomТ Ў, Ў, Ў , I-modul (mavzu). Zamonaviy axborot texnologiyalari 1.1 AбЛШrШЭ Ш‘ХМСШЯ ЛТrХТФХКrТ. SКЧШq sТsЭОЦКХКrТ ЯК ЮХКr 2 2 2 2 ustida amallar. II- modul (mavzu). AбЛorot УКrКвonlКrТnТnР КppКrКt vК НКsturТв tК’mТnotТ . Setup dasturi 2.1 KШЦpвЮЭОrХКrЧТ ЭОsЭНКЧ Ш‘ЭФКгТsС 2 2 2 2 yordamida kompyuterlarni sozlash 2.2 Windows OTda ishlash. 2 2 2 2 2.3 Qobiq dasturlar va arxivatorlar bilan ishlash. 2 2 2 2 Shikastlangan fayllar va disklarni tiklash, disklarni 2.4 2 2 2 2 ПrКРЦОЧЭКsТвКsТЧТ вШ‘qШЭТsС. III- modul (mavzu). Zamonaviy dasturlash texnologiyalari Pascal muhitiga shartli operatorlar yordamida 3.1 2 2 2 2 tuzilgan dasturlarini kiritish va ularni tahrirlash. Tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi operatorlar 3.2 2 2 2 2 yordamida masalani yechish dasturini tuzish. 3.3 Pascalda massivlar bilan ishlash. 2 2 2 1 Pascalning grafik imkoniyatlaridan foydalanib 3.4 2 2 2 1 dasturlar tuzish. MКЭЧХТ СЮУУКЭХКrНК ЛОХРТ, КЛгКs ЯК rШ‘вбКЭХКrЧТЧР 3.5 xususiyatlarini sozlash. Wordda grafika bilan 2 2 2 2 ishlash. Wordda jadvallar bilan ishlash. Sahifa 3.6 2 2 1 2 parametrlarini sozlash. Wordda matnli hujjatlarda formatlashni 3.7 2 2 1 2 avtomatlashtirish.Wordda makroslar. 3.8 Elektron jadvallarda hisoblashlarni bajarish. 2 4 2 2
304
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Funksiyalar va formulalar. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКrКХКsС va filtrlash. ЦК’ХЮЦШЭЧТ sЭКЭТsЭТФ qКвЭК ТsСХКsС ЯК ularning diagrammasini qurish EбМОХНК ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ вТР‘ТsС ЭОбЧШХШРТвКsТ ЯК 3.9 ularni qayta ishlash (test sinovlari uchun axborot 2 2 2 1 tizimlarini yaratish) 3.10 EбМОХНК sШ‘rШЯЧШЦК вШrНКЦТНК ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ 2 2 2 1 avtomatlashtirilgan qayta ishlanish jarayoni. O‘qЮЯ УКrКвШЧТ ЮМСЮЧ Ш‘rРКЭЮЯМСТ ЭКqНТЦШЭХКr yaratish. Power Point dasturi yordamida matnli 3.11 2 2 2 2 topshiriqlar yaratish. Standart shablonlar asosida taqdimotlarni yaratish. 3.12 TКqНТЦШЭ sХКвНХКrТНК ШЛ’ОФЭХКrНКЧ ПШвНКХКЧТsС 2 2 2 2 (rasm, diagramma, jadval, tovush va videoklip). III-semestr jami 34 36 32 30 CШrОХ DrКа РrКПТФ prШsОssШrТНК ШЛ’ОФЭХКr bilan 3.13 ishlash asoslari. Sodda geometrik figuralar va turli 2 2 2 2 ЛШ‘вШq (гКХТЯФК)ХКr вШrНКЦТНК ЭКsЯТrХКr вКrКЭТsС. Corel Draw dasturida egri chiziqlar yordamida 3.14 2 2 2 2 tasvirlar hosil qilish Corel Draw dasturida hajmga ega tasvirlar yaratish 3.15 “PОrОЭОФКЧТвК” ЮsФЮЧКsТ ЛТХКЧ ТsСХКsС. MКЭЧХКr ЛТХКЧ 2 2 2 2 ishlash. 3.16 MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТ ЭШ‘ХНТrТsС, ПШrЦКХКr вШrНКЦТНК 2 2 2 2 ФТrТЭТsС ЯК ЮХКrЧТ ФШ‘rТЛ МСТqТsС. 3.17 MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТНКЧ sШ‘rШЯХКr СШsТХ qТХТsС. AММОss 2 2 2 2 dasturida guruhlantirilgan hisobot tuzish. IV- modul (mavzu).Kompyuter tarmoqlari Internet va intranet texnologiyalari. Internetga 4.1 2 2 2 2 ЛШР‘ХКЧТsС ЮsЮХХКrТ. Internet brauzerlarida ishlash. IЧЭОrЧОЭ ЭКrЦШР‘Т 4.2 qidiruv tizimlarida ishlash. Axborotlarni qidirish 2 2 1 1 usullari. E- 4.3 ЦКТХ ЯК ЮЧНК ТsСХКsС. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЮгКЭТsС ЯК 2 2 1 1 qabul qilish. HTML tilida matn, rang, jadval va rasmlar bilan 4.4 2 2 1 2 ishlovchi teglar. HTMLda 4.5 ЭЮrХТ rШ‘вСКЭХКr СШsТХ qТХТsС ЯК 2 2 1 2 РТpОrssТХФКХКr Ш‘rЧКЭТsС. 4.6 HTMLda forma va freymlar. 2 2 2 2 4.7 Web-sahifa va web-sayt yaratish texnologiyasi 2 2 2 2 V- modul (mavzu). Axborot xavfsizligi va axborotlarni himoyalash usullari 5.1 Kompyuter viruslari va ularidan himoyalanish. 2 2 2 2
305
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
5.2 Elektron raqamli imzo. SPAM. 2 2 2 2 5.3 KШЦpвЮЭОr ЭКrЦШqХКrТ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС 2 1 1 1 vositalari. Operatsion tizimning axborotlar xavfsizligini 5.4 2 1 1 1 ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. VI- modul (mavzu).AбЛorot tТгТmlКrТ vК ulКrnТnР turlТ soСКlКrНК qo‘llКnТlТsСТ MyTestX dasturida test savollari bankini hosil 6.1 2 2 2 2 qilish. 6.2 MyTestX dasturida nazorat testlarini yaratish 2 2 2 2 IV- semester jami 36 34 30 32 Jami: 70 70 62 62
Mustaqil tК’lТmni tashkil etishning shakliva mazmuni TКХКЛК ЦЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦЧТ ЭКввШrХКsСНК ЦЮКввКЧ ПКЧЧТЧР бЮsЮsТвКЭХКrТЧТ hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi: - НКrsХТФ ЯК Ш‘qЮЯ qШ‘ХХКЧЦКХКr ЛШ‘вТМСК ПКЧ ЛШЛХКrТ ЯК ЦКЯгЮХКrТЧТ Ш‘rРКЧТsС; -ЭКrqКЭЦК ЦКЭОrТКХХКr ЛШ‘вТМСК ЦК’rЮгКХКr qТsЦТЧТ Ш‘гХКsСЭТrТsС; - КЯЭШЦКЭХКsСЭТrТХРКЧ Ш‘rРКЭЮЯМСТ ЯК ЧКгШrКЭ qТХЮЯМСТ НКsЭЮrХКr ЛТХКЧ ТsСХКsС; -ЦКбsЮs КНКЛТвШЭХКr ЛШ‘вТМСК ПКЧХКr ЛШ‘ХТЦХКrТ вШФТ ЦКЯгЮХКrТ ЮsЭТНК ТsСХКsС; -talabaning Ш‘qЮЯ-ilmiy-ЭКНqТqШЭ ТsСХКrТЧТ ЛКУКrТsС ЛТХКЧ ЛШР‘ХТq ЛШ‘ХРКЧ ПКЧХКr ЛШ‘ХТЦХКrТ ЯК ЦКЯгЮХКrЧТ МСЮqЮr Ш‘rРКЧТsС; Tavsiya etilayotgan mustaqil ishlarning mavzu va vazifalari: 87. Axborot va uning turlariga turli sohalardan misollar keltiring va uni fan uchun ahamiyati, xususiyatlarini tushuntiring.
88. Zamonaviy kompyuterlar va ularning rivojlanish tarixi. Axborotlarni qayta ishlashning arifmetik asoslari. Algoritm, turlari, xossalari, berilish usullari.
89. TЮrХТ sКЧШq sТsЭОЦКХКrЧТЧР ЭКrТбНК qШ‘ХХКЧТsСТ ЯК ЮХКrЧТЧР ishlash asoslarini aytib bering.
90. Algoritimning blok sxema shaklida berilish usulini tasvirlang va misol keltiring.
91. БT ЯК ЮЧТЧР sЭrЮФЭЮrКsТ. QЮrТХЦКЯТв ЭК’ЦТЧШЭ. AsШsТв ЯК КЭrШП qЮrТХЦКХКrЧТЧР ishlash prinsipini asoslab bering.
92. Dastur turlari. OT turlari.WiЧНШаs OT ШЛ’ОФЭХКrТ.
93. АТЧНШаs ШpОrКЭsТШЧ ЭТгТЦЧТ ФШЦpвЮЭОrРК Ш‘rЧКЭТsС (IЧsЭКХТгКsТвК qТХТsС). 94. Operatsion sistemaning boshqa turlari
95. Virus va antivirus dasturlar. Arxivatorlar. 306
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
96. Virusning kompyuterlarga tushish sabablari va undan himoya qilish usullarini o‘РКЧТsС. 97. Kasperskiy, Doctor Web, NortonAntivirus dasturlari va ularning viruslardan tozalashdagi imkoniyatlari.
98. Pascal dasturlash tili. Pascalda chiziqli dastur.
99. Pascalda tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi dasturlar.
100. Pascalda qism dasturlar. Satriy kattaliklar bilan ishlash.
101. Matn muxarrirlari va Word matn prosessori. Kiritish, tahrirlash va formatlash amallari.
102. HЮУУКЭ ЭКrФТЛТРК rКsЦ Ш‘rЧКЭТsС, СЮУУКЭЧТ ЛОгКsС.
103. ВКЧРТ sТЦЯШХЧТ Ш‘rЧКЭТsС, СКЯШХК ЯК ФШХШЧЭТЭЮХХКr.
104. АШrНЧТЧР qШ‘sСТЦМСК ТЦФШЧТвКЭХКrТ.
105. EбМОХ ОХОФЭrШЧ УКНЯКХТ. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФТrТЭТsС ЯК ЭКСrТrХКsС.
106. EбМОХ НК КЯЭШЭШ‘ХНТrТsСХКr ЯК КЯЭШСТsШЛХКsСХКr. Progressiya. Saralash amali.
107. MЮХ’ЭТЦОНТвК. PШаОrPШТЧЭ НКsЭЮrТЧТЧР КsШsТв ОХОЦОЧЭХКrТ. 108. Animasion effektlar. Taqdim etishni boshqarish.
109. MO. MONT. Access dasturi haqida.
110. Strukturalangan MO tayyorlash.
111. JКНЯКХХКr, sСКФХХКr, sШ‘rШЯХКr, СТsШЛШЭХКr вКrКЭТsС
112. KКsЛТв sШСКХКrТ ЛШ‘вТМСК АОЛ-sahifa yaratish.
113. IЧЭОrЧОЭ КsШsХКrТ. IЧЭОrЧОЭНК ЦК’ХЮЦШЭ qТНТrТsС. TКqsТЦХКЧРКЧ ЦКЯгЮХКrРК ШТН ЦК’ХЮЦШЭ qТНТrТsС. 114. Internet Explorer dasturi imkoniyatlari. Elektron pochta imkoniyatlari.
115. Soha idoralarining axborot tizimlari. Sohaning axborot texnologiyalari va ulardan foydalanish.
116. Soha axborot tizimlarining interaktiv xizmatlari.
117. AбЛШrШЭ sШ‘rШЯ ЭТгТЦХКrТ. AбЛШrШЭ ЦЮХШqШt tizimlari.
307
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
118. Avtomatlashtirilgan ish joylarining tamoyillari, turkumlanishi va xususiyatlari.
119. Avtomatlashtirilgan ish joylarining tashkiliy-uslubiy va funksional tuzilishi.
120. Axborot xavfsizligi va axborotlarni himoyalash usullari
121. Axborotlarni himoyalashning texnik va dasturiy vositalari.
122. Axborotlarni himoyalash usullari. Identifikasiya va autentifikasiya masalalari. Login va parol tushunchasi.
123. Kompyuter tarmoqlariga ruxsatsiz ulanish, yovuz niyatli harakatlar va tarmoqda ishlash qoidalarini buzish.
124. Virus tushunchasi va ularning turlari. Kompyuter viruslari: dasturiy, yuklaniuvchi, makro va tarmoq viruslari.
125. KШЦpвЮЭОr ЯТrЮsХКrТНКЧ СТЦШвКХКЧТsС. AбЛШrШЭ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС qonunchiligi.
126. Axborotlashtirish sohasida ichki va tashqi tahdidlar.
127. Elektron raqamli imzo. SPAM.
128. KШЦpвЮЭОr ЭКrЦШqХКrТ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ.
129. OpОrКЭsТШЧ ЭТгТЦЧТЧР КбЛШrШЭХКr бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ.
Mustaqil tК’lТmni tashkil etishning shakli va mazmuni TКХКЛК ЦЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦЧТ ЭКввШrХКsСНК ЦЮКввКЧ fanning xususiyatlarini hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi: - НКrsХТФ ЯК Ш‘qЮЯ qШ‘ХХКЧЦКХКr ЛШ‘вТМСК ПКЧ ЛШЛХКrТ ЯК ЦКЯгЮХКrТЧТ Ш‘rРКЧТsС; -ЭКrqКЭЦК ЦКЭОrТКХХКr ЛШ‘вТМСК ЦК’rЮгКХКr qТsЦТЧТ Ш‘гХКsСЭТrТsС; - КЯЭШЦКЭХКsСЭТrТХРКЧ Ш‘rРКЭЮЯМСТ ЯК ЧКгШrКЭ qТХЮЯМСТ НКsЭЮrХКr ЛТХКЧ ТsСХКsС; -ЦКбsЮs КНКЛТвШЭХКr ЛШ‘вТМСК ПКЧХКr ЛШ‘ХТЦХКrТ вШФТ ЦКЯгЮХКrТ ЮsЭТНК ТsСХКsС; -ЭКХКЛКЧТЧР Ш‘qЮЯ-ilmiy-ЭКНqТqШЭ ТsСХКrТЧТ ЛКУКrТsС ЛТХКЧ ЛШqХТq ЛШ‘ХРКЧ ПКЧХКr ЛШ‘ХТЦХКrТ ЯК ЦКЯгЮХКrЧТ МСЮqЮr Ш‘rРКЧТsС;
308
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Hajmi (soatda) Berilgan Bajarish t/r MustКqТl tК’lТ mavzulari topshiriqlar muddati Ў/ Ў/ Ў, / Axborot va uning turlariga turli 1. Yakka tartibda, sohalardan misollar yozma hisobot. 2. Internetdan 45. 1- hafta keltiring va uni fan mavzuga oid 4 4 4 uchun ahamiyati, manbalarni xususiyatlarini ЭШ‘pХКвНТ. tushuntiring. 3. Foydalangan Zamonaviy adabi-yotlariga kompyuterlar va tayangan holda ularning rivojlanish ЦКЯгЮЧТ ШР‘гКФТ 46. 2- hafta 2 2 2 tarixi. Axborotlarni bayon qiladi. qayta ishlashning 4. Daftariga arifmetik asoslari. konspekt qiladi.
Turli sanoq sistemalarning tarixda Yakka tartibda 47. 3- hafta qШ‘ХХКЧТsСТ ЯК ЮХКrЧТЧР konspekt qilish 4 4 6/4 ishlash asoslarini aytib bering. Yakka tartibda Algoritm, turlari, internetdan mavzuga 48. xossalari, berilish oid manbalarni 4- hafta 2 2 2 usullari. Ш‘rРКЧТЛ ШР‘гКФТ javob beriladi Algoritimning blok sxema shaklida Yakka tartibda 49. 4 - hafta berilish usulini yozma hisobot 2 2 2 tasvirlang va misol keltiring. XT va uning strukturasi. Qurilmaviy ЭК’ЦТЧШЭ. AsШsТв ЯК Yakka tartibda 50. 5- hafta 2 2 2 atrof qurilmalarning konspekt qilish ishlash prinsipini asoslab bering. Dastur turlari. OT Yakka tartibda 51. 6- hafta turlari.Windows OT taqdimot qilish 4 4 4 ШЛ’ОФЭХКrТ. Yakka tartibda 52. 6- hafta Windows operatsion amaliy bajarish 4 4 4 309
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
tizimni kompyuterga Ш‘rЧКЭТsС (IЧsЭКХТгКsТвК qilish). Operatsion Yakka tartibda 53. 7- hafta sistemaning boshqa yozma hisobot 2 2 4/2 turlari Yakka tartibda Virus va antivirus internetdan mavzuga 54. oid manbalarni 8- hafta 2 2 4/2 dasturlar. Arxivatorlar. Ш‘rРКЧТЛ ШР‘гКФТ javob beriladi Virusning kompyuterlarga Yakka tartibda 55. tushish sabablari va amaliy, yozma 9- hafta 2 2 4/2 undan himoya qilish hisobot ЮsЮХХКrТЧТ Ш‘РКЧТsС. Kasperskiy, Doctor Web, NortonAntivirus dasturlari va ularning Kichik guruhlarda 56. taqdimot va himoya 9- hafta 2 2 2 viruslardan qilish tozalashdagi imkoniyatlari. Pascal dasturlash tili. 57. Pascalda chiziqli OР‘гКФТ 10- hafta 2 2 2 dastur. Pascalda tarmoqlanuvchi va Yakka tartibda, 58. 10-hafta 2 2 4/2 takrorlanuvchi amaliy bajarish dasturlar. Pascalda qism dasturlar. Satriy Yakka tartibda 59. 11-hafta 2 2 4/2 kattaliklar bilan yozma hisobot ishlash. Matn muxarrirlari va Yakka tartibda Word matn prosessori. internetdan mavzuga 60. oid manbalarni 12-hafta 2 2 2 Kiritish, tahrirlash va Ш‘rРКЧТЛ ШР‘гКФТ formatlash amallari. javob beriladi Hujjat tarkibiga rasm Yakka tartibda, 61. 12-hafta Ш‘rЧКЭТsС, hujjatni konspekt qilish 2 2 2 bezash. Yangi simvolni 62. Ш‘rЧКЭТsС, СКЯШla va Amaliy bajarish 13-hafta 2 2 2 kolontitullar.
310
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
АШrНЧТЧР qШ‘sСТЦМСК Yakka tartibda 63. 14-hafta 2/4 2/4 2 imkoniyatlari. yozma hisobot Yakka tartibda Excel elektron jadvali. internetdan mavzuga 64. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФТrТЭТsС oid manbalarni 15-hafta 4 4 4/2 va tahrirlash. Ш‘rРКЧТЛ ШР‘гКФТ javob beriladi Excelda КЯЭШЭШ‘ХНТrТsСХКr ЯК Yakka tartibda, 65. 16-hafta avtohisoblashlar. konspekt qilish 2 2/4 4/2 Progressiya. Saralash amali. MЮХ’ЭТЦОНТвК. PowerPoint 66. Amaliy bajarish 17-hafta 2 2 2 dasturining asosiy elementlari. Animasion effektlar. Yakka tartibda 67. 18-hafta Taqdim etishni yozma hisobot 2 2 4/2 boshqarish. III-semestr jami: 56/58 56/60 72/54 68. MO. MONT. Access OР‘гКФТ 1- hafta 2 2 4/2 dasturi haqida. Strukturalangan MO Yakka tartibda, 69. 2- hafta 2 2 2 tayyorlash. konspekt qilish Jadvallar, shakllar, Amaliy bajarish va 70. sШ‘rШЯХКr (ГКprШs), taqdimot qilish, 3- hafta 2 2 4/2 hisobotlar yaratish yozma hisobot Kompyuter tarmoqlariga ruxsatsiz ulanish, yovuz niyatli Yakka tartibda, 71. konspekt va 4- hafta 2 2 2 harakatlar va tarmoqda taqdimot qilish ishlash qoidalarini buzish. Kasbiy sohalari Amaliy bajarish, 72. 5 - hafta ЛШ‘вТМСК АОЛ-sahifa yozma hisobot 2 2 4/2 yaratish. Internet asoslari. IЧЭОrЧОЭНК ЦК’ХЮЦШЭ Yakka tartibda 73. 6- hafta qidirish. Taqsimlangan yozma hisobot 2 2/4 4/2 mavzularga oid ЦК’ХЮЦШЭ qТНТrТsС. Internet Explorer va 74. elektron pochta dasturi OР‘гКФТ 7- hafta 2 2 2 imkoniyatlari.
311
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Soha idoralarining Yakka tartibda axborot tizimlari. internetdan mavzuga 75. Sohaning axborot oid manbalarni 8- hafta 2 2 2 texnologiyalari va Ш‘rРКЧТЛ ШР‘гКФТ ulardan foydalanish. javob beriladi Soha axborot Amaliy bajarish, 76. 9- hafta tizimlarining interaktiv yozma hisobot 2 2 2 xizmatlari. AбЛШrШЭ sШ‘rШЯ Yakka tartibda, 77. 10- hafta tizimlari. Axborot konspekt qilish 2 2 2 muloqot tizimlari. Avtomatlashtirilgan Yakka tartibda ish joylarining internetdan mavzuga 78. tamoyillari, oid manbalarni 11- hafta 4 4 4 turkumlanishi va Ш‘rРКЧТЛ ШР‘гКФТ xususiyatlari. javob beriladi Avtomatlashtirilgan ish joylarining Yakka tartibda, 79. 11- hafta 2 2 2 tashkiliy-uslubiy va konspekt qilish funksional tuzilishi. Axborot xavfsizligi va 80. axborotlarni Taqdimot yaratish 12- hafta 4 4 4 himoyalash usullari Axborotlarni himoyalashning Yakka tartibda, 81. 13- hafta 4 2/4 4 texnik va dasturiy konspekt qilish vositalari. Axborotlarni himoyalash usullari. Identifikasiya va Taqdimot yaratish va 82. 14- hafta 4 4 6/4 autentifikasiya himoya qilish masalalari. Login va parol tushunchasi. Virus tushunchasi va ularning turlari. Yakka tartibda Kompyuter viruslari: internetdan mavzuga 83. oid manbalarni 15- hafta 4 4 6/4 dasturiy, Ш‘rРКЧТЛ ШР‘гКФТ yuklaniuvchi, makro javob beriladi va tarmoq viruslari. Kompyuter viruslaridan Yakka tartibda, 84. 15- hafta himoyalanish. konspekt qilish 4 4/6 6/4 Axborot xavfsizligini ЭК’ЦТЧХКsС 312
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
qonunchiligi. Axborotlashtirish 85. sohasida ichki va OР‘гКФТ 16- hafta 4 2/4 4/2 tashqi tahdidlar. Elektron raqamli 86. Amaliy bajarish 17- hafta 4 2/4 4/2 imzo. SPAM. Kompyuter tarmoqlari Yakka tartibda, 87. 18- hafta xavfsizligini konspekt qilish 2/4 2 2 ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. Operatsion tizimning axborotlar Yakka tartibda, 88. 19- hafta 2 2 2 xavfsizligini konspekt qilish ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ.
IV semestr jami 58/60 52/62 72/54
Jami: 114/118 108/122 144/108
Izoh: MЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦ ЦКЯгЮХКrТРК ШТН ПШвНКХКЧТХРКЧ ЦКЧЛКХКrЧТЧР ЦКЧгТХХКrТ ПШвНКХКЧТХРКЧ КНКЛТвШЭХКr rШ‘вбКЭТНК ЭКХКЛКХКr ЭШЦШЧТНКЧ ФОХЭТrТХТsС sСКrЭ. БШrТУ adabiyotlariga ham murojat qilinish muhim hisoblanadi.
Fan dasturning informasion-usluЛТв tК’mТnotТ MaгФЮr ПКЧЧТ Ш‘qТЭТsС УКrКвШЧТНК ЭК’ХТЦЧТЧР гКЦШЧКЯТв ЦОЭШНХКrТ, pОНКРШРТФ va axborot-ФШЦЦЮЧТФКsТвК ЭОбЧШХШРТвКХКrТ qШ‘ХХКЧТХТsСТ ЧКгКrНК ЭЮЭТХРКЧ: - ЦК’rЮгК НКrsХКrТНК гКЦШЧКЯТв ФШЦpвЮЭОr ЭОбЧШХШРТвКХКrТ вШrНКЦТНК prezentasion va elektron-didaktik texnologiyalaridan;
- КЦКХТв ЯК ХКЛШrКЭШrТвК ЦКsСР‘ЮХШЭХКrТНК гКЦШЧКЯТв pОНКРШРТФ ЭОбЧШХШРТвК- laridan - aqliy hujum, guruhli fikrlash, klaster, idrok xaritasi, B/B/B va b.
- mustaqil ЭК’ХТЦni tashkil etishida kompyuterning tarmoqlaridan foydalanish. Didaktik vositalar 4. Jihozlarva uskunalar, moslamalar: elektron doska-Hitachi, LCD-monitor, ОХОФЭrШЧ ФШ‘rsКЭРТМС (ЮФКгФК).
5. Video–audio uskunalar: video va audiomagnitofon, mikrofon, kolonkalar.
6. KШЦpвЮЭОr ЯК ЦЮХ’ЭТЦОНТКХТ ЯШsТЭКХКr: ФШЦp’вЮЭОr,prШОФЭШr,DVD- diskovod, Web-kamera, video-ФШ‘г (РХКгШФ).
313
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
BAHOLASH MEZONI
I. Umumiy talablar 1.Informatika va axborottexnologiyalarifanidan talabalarning bilimini rОвЭТЧР ЭТгТЦТ ШrqКХТ ЛКСШХКsСНКЧ ЦКqsКН, ЭКХКЛКХКrНК Ш‘qТЭТХКвШЭРКЧ ПКЧЧТ МСЮqЮr ОРКХХКsС, ЭШpsСТrТqХКrРК ТУШНТв вШЧНШsСТsС, ЦЮsЭКqТХ ПТФrХКsС, Ш‘г ЛТХТЦТЧТ muntazam ravishda oshirishga intilish hamda adabiyotlardan keng foydalanish kabi xususiyatlarni rivojlantirish va ushbu tariqa raqobatbardosh mutaxassislarni tayyorlashga erishish. 2. Informatika va axborottexnologiyalari fanidan reyting tizimi quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilgan: - ЭКХКЛКХКr ПКЧЧТ Ш‘гХКsСЭТrТsСТЧТ ЦЮЧЭazam ravishda nazorat qilib borish, ЮХКrЧТ sОЦОsЭr (Ш‘qЮЯ вТХТ) НКЯШЦТНК Ш‘г ЮsЭХКrТНК ЮгХЮФsТг ПКШХ ТsСХКsСХКrТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС; - talabalar bilimini haqqoniy, aniq va adolatli baholash hamda natijalarini ЮХКrРК ЦЮЧЭКгКЦ rКЯТsСНК ЦК’ХЮЦ qТХТsС; - talabalarНК ЦЮsЭКqТХ ТsСХКsС ФШ‘ЧТФЦКХКrТЧТ ФОЧР rТЯШУХКЧЭТrТsС; - professor–Ш‘qТЭЮЯМСТХКrНК ЦК’rЮгК ЯК КЦКХТв ЦКsСР‘ЮХШЭХКrРК pЮбЭК ЭКввШrРКrХТФ ФШ‘rТsС, ЛКСШХКsС sКЯШХХКrТЧТ ЭЮгТsСНК ЦКs’ЮХТвКЭТЧТ ШsСТrТsС. 3. FКЧ ЛШ‘вТМСК ЦКФsТЦКХ rОвЭТЧР ЛКХТ, Ш‘qЮЯ rОУКsТНК aynan shu fanga ajratilgan soatlar miqdori bilan belgilanadi. TКХКЛК ЛТХТЦТЧТ ЛКСШХКsСНК, КЯЯКХ ЮЧТЧР Ш‘гХКsСЭТrТsС ФШ‘rsКЭФТМСТ КЧТqХКЧКНТ, sШ‘ЧР НКrs sШКЭХКrТ ЦТqНШrТРК ЦЮЯШПТq, ЮЧТЧР ПКЧ ЛШ‘вТМСК rОвЭТЧРТ hisoblab topiladi. “Informatika va axborot texnologiyalari” ПКЧТ ЛШ‘вТМСК rОвЭТЧР УКНЯКХХКrТ, nazorat turi, shakli, soni hamda har bir nazoratga ajratilgan maksimal ball, sСЮЧТЧРНОФ УШrТв ЯК ШrКХТq ЧКгШrКЭХКrТЧТЧР sКrКХКsС ЛКХХКrТ СКqТНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКr ПКЧ ЛШ‘вТМСК ЛТrТЧМСТ ЦКsСР‘ЮХШЭНК ЭКХКЛКХКrРК О’ХШЧ qТХТЧКНТ. FКЧ ЛШ‘вТМСК ЭКХКЛКХКrЧТЧР ЛТХТЦ sКЯТвКsТ ЯК Ш‘гХКsСЭТrТsС НКrКУКsТЧТЧР DКvlКt tК’lТm standartlari va malakaviy talablarРК ЦЮЯШПТqХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЮМСЮЧ qЮвТНКРТ ЧКгШrКЭ ЭЮrХКrТ Ш‘ЭФКгТХКНТ: joriy nazorat (JN) – talabaning fan mavzulari bo‘вТМСК ЛТХТЦ ЯК КЦКХТв ФШ‘ЧТФЦК НКrКУКsТЧТ КЧТqХКsС ЯК ЛКСШХКsС ЮsЮХТ. Joriy nazorat fanning бЮsЮsТвКЭТНКЧ ФОХТЛ МСТqqКЧ СШХНК КЦКХТв ЦКsСР‘ЮХШЭХКrНК oР‘гaФТ so‘rov, tОst o‘tФaгТsС, suСbat, naгorat ТsСТ, ФollОФvТum, uв vaгТПalarТnТ tОФsСТrТsС va shu kabi bШsСqК sСКФХХКrНК Ш‘ЭФКгТХТsСТ ЦЮЦФТЧ; oraliq nazorat (ON) – sОЦОsЭr НКЯШЦТНК Ш‘qЮЯ НКsЭЮrТЧТЧР ЭОРТsСХТ (ПКЧХКrЧТЧР ЛТr ЧОМСК ЦКЯгЮХКrТЧТ Ш‘г ТМСТРК ШХРКЧ) ЛШ‘ХТЦТ ЭЮРКХХКЧРКЧНКЧ ФОвТЧ ЭКХКЛКЧТЧР ЧКгКrТв ЛТХТЦ ЯК КЦКХТв ФШ‘ЧТФЦК НКrКУКsТЧТ КЧТqХКsС ЯК ЛКСolash usuli. Oraliq nazorat ЛТr sОЦОsЭrНК ТФФТ ЦКrЭК Ш‘ЭФКгТХКНТ ЯК sСКФХТ (вoгma, oР‘гaФТ, tОst va hokazo) Ш‘qЮЯ ПКЧТРК КУrКЭТХРКЧ ЮЦЮЦТв sШКЭХКr СКУЦТНКЧ ФОХТЛ МСТqqКЧ СШХНК belgilanadi; yakuniy nazorat (YaN) – sОЦОsЭr вКФЮЧТНК ЦЮКввКЧ ПКЧ ЛШ‘вТМСК ЧКгКrТв ЛТХТЦ ЯК КЦКХТв ФШ‘ЧТФЦКХКrЧТ ЭКХКЛКХКr ЭШЦШЧТНКЧ Ш‘гХКsСЭТrТsС НКrКУКsТЧТ
314
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua baholash usuli. Yakuniy nazorat asosan tayanch tushuncha va iboralarga КsШsХКЧРКЧ “ВШгЦК ТsС”, “TОsЭ” sСКФХТНК Ш‘ЭФКгТХКНТ. ON Ш‘ЭФazish jarayoni kafedra mudiri tomonidan tuzilgan komissiya ТsСЭТrШФТНК ЦЮЧЭКгКЦ rКЯТsСНК Ш‘rРКЧТЛ ЛШrТХКНТ ЯК ЮЧТ Ш‘ЭФКгТsС ЭКrЭТЛХКrТ ЛЮгТХРКЧ hollarda, ON natijalari bekor qilinishi mumkin. Bunday hollarda ON qayta Ш‘ЭФКгТХКНТ. OХТв ЭК’ХТЦ ЦЮКssКsКsТ rahbariЧТЧР ЛЮвrЮР‘Т ЛТХКЧ ichki nazorat va monТtorТnР Лo‘lТmТ rahbarligida tuzilgan komissiya ishtirokida YaN ЧТ Ш‘ЭФКгТsС УКrКвШЧТ ЦЮЧЭКгКЦ rКЯТsСНК Ш‘rРКЧТЛ ЛШrТХКНТ ЯК ЮЧТ Ш‘ЭФКгТsС ЭКrЭТЛХКrТ ЛЮгТХРКЧ hollarda, YaN natijalari bekor qilinishi mumkin. Bunday hollarda YaN qayta Ш‘ЭФКгТХКНТ. TКХКЛКЧТЧР ЛТХТЦ sКЯТвКsТ, ФШ‘ЧТФЦК ЯК ЦКХКФКХКrТЧТ ЧКгШrКЭ qТХТsСЧТЧР rОвЭТЧР ЭТгТЦТ КsШsТНК ЭКХКЛКЧТЧР ПКЧ ЛШ‘вТМСК Ш‘гХКsСЭТrТsС НКrКУКsТ ЛКХХКr ШrqКХТ ТПШНКХКЧКНТ. «Informatika va axborot texnologiyalari» ПКЧТ ЛШ‘вТМСa ЭКХКЛКХКrЧТЧР sОЦОsЭr НКЯШЦТНКРТ Ш‘гХКsСЭТrТsС ФШ‘rsКЭФТМСТ 100 ЛКХХТФ ЭТгТЦНК baholanadi. Ushbu 100 ЛКХХ ЛКСШХКsС ЭЮrХКrТ ЛШ‘вТМСК qЮвТНКРТМСК ЭКqsТЦХКЧКНТ: Ya.N.-30 ball, qolgan 70 ball esa J.N.-35 ball va O.N.-35 ball qilib taqsimlanadi.
II. Baholash turlari va shakllari 4.Informatika va axborottexnologiyalarifanidan talabalarning fan ЛШ‘вТМСК Ш‘гХКsСЭТrТsСТЧТ ЛКСШХКsС sОЦОsЭr (Ш‘qЮЯ вТХТ) НКЯШЦТНК ЦЮЧЭКгКЦ ravishda olib boriladi va quyidagi turlar orqali amalga oshiriladi: Joriy nazorat (JN); Oraliq nazorat (ON); Yakuniy nazorat (YaN) JN НК ПКЧЧТЧР СКr ЛТr ЦКЯгЮsТ ЛШ‘вТМСК ЭКХКЛКЧТЧР ЛТХТЦ НКrКУКsТЧТ (Ш‘гХКsСЭТrТsСТЧТ) КЧТqХКЛ ЛШrТsС ЧКгКrНК ЭЮЭТХКНТ ЯК Ю ШНКЭНК, КЦКХТв ЦКsСР‘ЮХШЭХКr (seminar yoki laboratoriya ishlari) darslarida amalga oshirilishi mumkin. 1. Joriy nazorat (JN).JШrТв ЧКгШrКЭ Ш‘ЭТХРКЧ 8-10 sШКЭ КЦКХТв ЦКsСР‘ЮХШЭ ЦКЭОrТКХТ ЛШ‘вТМСК Ш‘ЭФКгТХКНТ. MКsКХКЧ: “Informatika va axborottexnologiyalari” fani MКtОmКtТФК o‘qТtТsС mОtoНТФКsТ(ajratilgan dars sШКЭХКrТ 48 ЦК’rЮгК, 34 КЦКХТв ЯК 70 ХКЛШrКЭШrТвК ) (MЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦ 114 sШКЭ), FТгТФК vК КstrКnomТвК o‘qТtТsС mОtoНТФКsТ(КУrКЭТХРКЧ НКrs sШКЭХКrТ 48 ЦК’rЮгК, 34 КЦКХТв ЯК 70 ХКЛШrКЭШrТвК ) (MЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦ 118 sШКЭ), BТoloРТвК o‘qТtТsС metodikasi(КУrКЭТХРКЧ НКrs sШКЭХКrТ 48 ЦК’rЮгК, 34 Кmaliy va 62 laboratoriya ) (MЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦ 108 sШКЭ), Pedagogika va psixologiya(ajratilgan dars soatlari 50 ЦК’rЮгК, 40 КЦКХТв ЯК 62 ХКЛШrКЭШrТвК ) (MЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦ 108 sШКЭ), Tasviriy sКn’Кt vК muСКnНТslТФ РrКПТФКsТ(КУrКЭТХРКЧ НКrs sШКЭХКrТ 48 ЦК’rЮгК, 38 amaliy va 70 ХКЛШrКЭШrТвК ) (MЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦ 144 sШКЭ), MКФtКЛРКМСК tК’lТm(ajratilgan dars sШКЭХКrТ 48 ЦК’rЮгК, 38 КЦКХТв ЯК 70 ХКЛШrКЭШrТвК ) (MЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦ 118 sШКЭ), Jismoniy madaniyat(КУrКЭТХРКЧ НКrs sШКЭХКrТ 48 ЦК’rЮгК, 34 КЦКХТв ЯК 70 laboratoriвК ) (MЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦ 122 sШКЭ) ЭК’ХТЦ вШ‘ЧКХТsСТ II-kurs talabalari uchun maksimal ball – 35 ( I-15 b; II -20 b;), 35 ball umumiy baholashning 35% ni tashkil etsa, unda (JN) baholashning birinchi bosqichi 15 ni ikkinchi bosqichi 20 tashkil etadi. Joriy ЧКгШrКЭНК ЭКХКЛКЧТЧР ЛТХТЦТРК rОвЭТЧР ЛКХХКrТ qШ‘вТsСРК qЮвТНКРТ ЭКХКЛХКr qШ‘вТХКНТ.
315
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
JN.ning Baho Talabaning bilim darajasi va malakasiga talablar foizi AЦКХТв ЦКsСР‘ЮХШЭХКrНК ПКШХ ТsСЭТrШФ ОЭsК, ФШЦpвЮЭОrНК berilgan topshiriqlarni ЦЮsЭКqТХ ПТФr КsШsТНК ЭШ‘Р‘rТ ЛКУКrsК, javoblarni izohlab ularning amaliy ahamiyatini anglay olsa, 86 – 100 A’ХШ ЭШpsСТrТqХКrЧТ ЛКУКrТsСНК ТУШНТв вШЧНШsСsК, Ш‘г ПТФrТЧТ ЭШ‘ХК ТПШНКХКв ШХsК, ХКЛШrКЭШrТвК ЦКsСР‘ЮХШЭХКrТЧТ Ш‘г ЯКqЭТНК ЛКУКrТЛ ЭШpsСТrsК, ЦЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦ ЦКЯгЮХКrТЧТ ЭШ‘ХТq Ш‘гХКsСЭТrsК. AЦКХТв ЦКsСР‘ЮХШЭХКrНК ПКШХ ТsСЭТrШФ ОЭsК, ЛОrТХРКЧ ЭШpsСТrТq ЯК ЦКsСqХКrЧТ ЭШ‘Р‘rТ ЛКУКrsК, УКЯШЛХКrЧТ ТгШСХКв olsa, fikrini mustaqil ifodalay olsa, topshiriq mohiyatini 71 – 85 Yaxshi ЭШ‘ХК ЭЮsСЮЧsК, ХКЛШrКЭШrТвК ЦКsСР‘ЮХШЭХКrТЧТ Ш‘г ЯКqЭТНК ЛКУКrТЛ ЭШpsСТrsК, ЦЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦ ЦКЯгЮХКrТЧТ 70% вШФТ 80% Ш‘гХКsСЭТrsК. AЦКХТв ЦКsСР‘ЮХШЭХКrНК ТsСЭТrШФ ОЭТЛ ЭШpsСТrТqХКrЧТ Ш‘qТЭЮЯМСТ вШrНКЦТНК ЭШ‘Р‘rТ ЛКУКrsК, вОМСТЦХКrНКЧ ШХТЧРКЧ javoblarni mohiyatini tushunsa, masalani yechish jarayonini 55 70 Qoniqarli – tushuntira olsa, mustaqil berilgan laboratoriya ЦКsСР‘ЮХШЭХКrТЧТ 60% вШФТ 70% Ш‘г ЯКqЭТНК ЛКУКrsК, ЦЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦЧТ qТsЦКЧ Ш‘гХКsСЭТrsК. AЦКХТв ЦКsСР‘ЮХШЭНКРТ ЭШpsСТrТqХКrЧТЧР sСКrЭТЧТ ЭШ‘Р‘rТ tushЮЧТЛ ЮХКrЧТ ЭШ‘ХТq ЛКУКrК ШХЦКsК, ЭШpsСТrТqХКrЧТ ЛК’гТХКrТ ЭШ‘Р‘rТsТНК КЧТq ЭКsКЯЯЮrРК ОРК ЛШ‘ХЦКsК, Ш‘qТЭЮЯМСТ 0 – 54 Qoniqarsiz ФШ‘ЦКРТНК СКЦ ЭШpsСТrТqХКrЧТ ЛКУКrТsСРК qТвЧКХsК, ЧКгКrТв ЯК КЦХТв ЛТХТЦХКrТЧТ ЛШР‘ХКв ШХЦКsК, ХКЛШrКЭШrТвК ЦКsСР‘ЮХШЭХКrТЧТ Ш‘г ЯКqЭТНК ЛКУКrЦКsa va topshira olmasa, ЦЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦЧТ Ш‘гХКsСЭТrЦКsК.
2. Oraliq nazorat (ON).ON da fanning bir necha mavzularini qamrab olgan ЛШ‘ХТЦ вШФТ qТsЦ ЛШ‘вТМСК ЧКгКrТв ЦКsСР‘ЮХШЭХКr Ш‘ЭТЛ ЛШ‘ХТЧРКЧТНКЧ sШ‘ЧР talabaning nazariy bilimlari baholanadi va unda talabaning muayyan savol yoki muammoni yechish mahorati va qobiliyati aniqlanadi. ON ЧКгШrКЭТ Ш‘ЭТХРКЧ 48 sШКЭ ЦК’rЮгК ЦКsСР‘ЮХШЭ ЦКЭОrТКХТ ЛШ‘вТМСК Ш‘ЭФКгТХКНТ.SСЮ ЦКsСР‘ЮХШЭХКrНК Ш‘ЭТХРКЧ ЦКЯгЮХКr ЛШ‘вТМСК ФКЦТНК ЮМСЭК yoki beshta sКЯШХЧТ Ш‘г ЭКrФТЛТРК Шluvchi bir nechta variantlar tuziladi. Talaba tanlagan ЛТЭЭК ЯКrТКЧЭ sКЯШХХКrТРК “вШгЦК” ЮsЮХНК ЛКЭКПsТХ УКЯШЛХКr вШгКНТ, «ШР‘гКФТ» ЮsЮХНК ОsК sКЯШХХКrРК ШР‘гКФТ УКЯШЛХКr ЛОrКНТ. HКr ЛТr sКЯШХРК УКЯШЛХКr ЮМСЮЧ КЧТq maksimal ballar belgilangan. MКsКХКЧ: “InПormКtТФК vК КбЛorottОбnoloРТвКlКrТ”fanidan ЦК’rЮгК ЦКsСР‘ЮХШЭТ MКtОmКtТФК o‘qТtТsС mОtoНТФКsТ, FТгТФК vК КstrКnomТвК o‘qТtТsС mОtoНТФКsТ, BТoloРТвК o‘qТtТsС mОtoНТФКsТ, TКsvТrТв sКn’Кt vК muСКnНТslТФ РrКПТФКsТ, MКФtКЛРКМСК tК’lТm, JТsmonТв mКНКnТвКt (ajratilgan dars soati 48 soat), Pedagogika va psixologiya(КУrКЭТХРКЧ НКrs sШКЭТ 50 sШКЭ) ЭК’ХТЦ вШ‘ЧКХТsСТ 316
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
II-kurs talabalari uchun maksimal ball – 35 (I-15 b; II-20 b), 35 ball umumiy baholashning 35% ni tashkil etadi. Oraliq nazoratda talaba bilimini bahoХКsСНК qЮвТНКРТ ЭКХКЛХКr qШ‘вТХКНТ: Foiz Baho Talaba bilimi va malakasiga talablar Savollardagi mavzularning barchasiga asoslangan, ТХЦТв бКЭШХТФХКrРК вШ‘Х qШ‘вТХЦКРКЧ СШХНК УКЯШЛХКr ЛОrsК, ЦКЯгЮ ЦКЭОrТКХТ ЦШСТвКЭТЧТ ЭШ‘ХК ЭЮsСЮЧТЛ yetgan ЛШ‘ХsК, ТУШНТв ПТФr вЮrТЭsК, ЦЮsЭКqТХ ЦЮsСШСКНК 86-100% A’ХШ qТХsК, ЧКгКrТв ЛТХТЦХКrЧТ КЦКХНК qШ‘ХХКsСРК ЦТsШХХКr keltira olsa, xulosa va qarorlar qabul qilishda faol ЛШ‘ХsК, ЦКЭОrТКХ ЛШ‘вТМСК ЭШ‘ХК ЭКsКЯЯЮrРК ОРК ЛШ‘ХsК va talaba ilmiy-uslubiy maqolalar yozishga loyiq ЛШ‘ХsК. SКЯШХХКrЧТЧР ЛКrМСКsТРК ЭШ‘ХТq УКЯШЛ ЛОrsК, УЮг’Тв бКЭШХТФХКrРК вШ‘Х qШ‘вЦКsК. MКЭОrТКХ ЦШСТвКЭЧТ ЭЮsСЮЧТЛ вОЭРКЧ ЛШ‘ХsК, ТУШНТв ПТФr 71 – 85% Yaxshi yurita olsa, nazariy bilimlarni amaliy ahamiyatini КЧРХКЛ вОЭРКЧ ЛШ‘ХsК, ЦКЭОrТКХ ЛШ‘вТМСК tasavvurga ОРК ЛШ‘ХsК qШ‘sСТЦМСК КНКЛТвШЭХКrНКЧ ЦЮsЭКqТХ ПШвНКХКЧК ШХТsС qШЛТХТвКЭТРК ОРК ЛШ‘ХsК. SКЯШХХКrРК УКЯШЛХКr вШгРКЧ ЛШ‘ХsК, вШ‘Х qШ‘вРКЧ бКЭШХКrТ УЮг’Тв бКЭШХКr ЛШ‘ХЦКsК, ЦКЭОrТКХ ЦШСТвКЭТЧТ ЭЮsСЮЧРКЧ ЛШ‘ХsК, ЧКгКrТв ЛТХТЦХКrЧi amaliy 55 – 70 % Qoniqarli КСКЦТвКЭТЧТ КЧРХКРКЧ ЛШ‘ХsК, ЦКЯгЮХКr ЛШ‘вТМСК ЭКsКЯЯЮrРК ОРК ЛШ‘ХsК ЯК КЮНТЭШrТвК ЦКsСР‘ЮХШЭХКrТРК ЭШ‘ХТq qКЭЧКsСРКЧ ЛШ‘ХsК. Savollarga javob berishga qiynalsa, material ЦШСТвКЭТЧТ ЭЮsСЮЧЦКsК, ЭКsКЯЯЮrТ sКвШг ЛШ‘ХsК, 0 – 54 % Qoniqarsiz nazariy bilimlarni amaldagi ahamiyatni anglab вОЭЦКsК, sКЯШХХКrЧТ ФШ‘pМСТХТРТРК УКЯШЛ ЛОrК ШХЦКsК ЯК НКrsХКrРК ЦЮЧЭКгКЦ qКЭЧКsСЦКРКЧ ЛШ‘ХsК.
FКЧ ЛШ‘вТМСК JN va ON ЭЮrХКrТНК ЭКХКЛК ЭШ‘pХКsСТ ЦЮЦФТЧ ЛШ‘ХРКЧ ЦКФsТЦКХ reyting ballning miqdori 70 ballni tashkil etadi va bu umumiy baholashning 70% ni tashkil etadi. JN va ON ЧКЭТУКХКrТРК ФШ‘rК ЭКХКЛК 39 ЛКХХНКЧ (55% НКЧ)ШrЭТq ЛКХХ ЭШ‘pХКsК, Ю СШХНК ЭКХКЛК YN lashga kirishga ruxsat etiladi, aks holda esa talaba yakuniy nazoratga ruxsat etilmaydi va akademik qarzdor hisoblanadi. 3. Yakuniy nazorat (YaN).ВКN НК ПКЧЧТЧР sОЦОsЭr (Ш‘qЮЯ вТХТ) НКЯШЦТНК Ш‘ЭТХРКЧ СКУЦТ НШТrКsТНК ЭКХКЛКЧТЧР ЛТХТЦТ ЛКСШХКЧКНТ. ВКN ЭЮrТРК КУrКЭТlgan ballar ЦТqНШrТ, ЮЦЮЦТв ЛКХХЧТЧР 30%(ЦЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦ ЛТХКЧ ЛТrРК 30 % вШФТ 30 ЛКХХ) ЦТqНШrТНК ЛОХРТХКЧКНТ.ВКN ЭЮrТ OХТв ЯК Ш‘rЭК ЦКбsЮs ЭК’ХТЦ vazirligining 333-sonli ЛЮвrЮР‘ТРК КsШsКЧ ЭКвКЧМС ЭЮsСТЧМСКХКrРК КsШsХКЧРКЧ “ВШгЦК ТsС” (50%) ЮsЮХТНК yoki bosСqК ЮsЮХХКrНК (50%, ШР‘гКФТ, ЭОsЭ, СТЦШвК ЯК СШФКгШ) СКЦ Ш‘ЭФКгТХТsСТ mumkin. 317
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
5. O‘qЮЯ rОУКРК ЦЮЯШПТq Ш‘qТЭТХТsСТ ЛТr ЧОМСК sОЦОsЭr (Ш‘qЮЯ вТХТ) РК rОУКХКsСЭТrТХРКЧ ПКЧ ЛШ‘вТМСК ЭКХКЛКЧТЧР ЮЦЮЦТв rОвЭТЧР ЛКХТ, СКr ЛТr sОЦОsЭr (Ш‘qЮЯ вТХТ) НКЯШЦТНК sСЮ ПКЧ ЛШ‘вТМСК ЭКХКЛК ЭШЦШЧТНКЧ ЭШ‘pХКЧРКЧ rОвЭТЧР ЛКХХКr вТР‘ТЧНТsТ ЛТХКЧ КЧТqХКЧКНТ. 6. Baholash turlari har bir fanning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, dars УКrКвШЧТНК sШ‘rШЯ Ш‘ЭФКгТsС, ЭОsЭ sКЯШХХКrТРК УКЯШЛ ЛОrТsС, ЧКгШrКЭ ТsСХКrТЧТ ЛКУКrТsС, suhbat va shu kabi boshqa shakllarda ham amalga oshirilishi mumkin. 7. DОФКЧКЭ ЯК ФКПОНrКХКr ЛОХРТХКЧРКЧ ЭКrЭТЛНК ПКЧ ЛШ‘вТМСК ЭКХКЛКЧТЧР ON, JN СКЦНК ВКN ЭЮrХКrТНК ФШ‘rsКЭРКЧ Ш‘гХКsСЭТrТsС ФШ‘rsКЭФТМСХКrТЧТ ЭКСХТХ ОЭТЛ borishlari va ularning natijalarini belgilangan shakldagi qaydnomalarda qayd ОЭТsСХКrТ ХШгТЦ. BКСШХКsС ЧКЭТУКХКrТ Ш‘qЮЯ ЛШ‘ХТЦТНК гЮНХТФ ЛТХКЧ ТsСХШЯНКЧ Ш‘ЭФКгТХКНТ. 8. RОвЭТЧР ЧКЭТУКХКrТ ПКФЮХЭОЭ ФКПОНrКХКrТНК ЯК “FТгТФК-ЦКЭОЦКЭТФК” ПКФЮХЭОЭТ Kengashida muntazam ravishda muhokama etib boriladi va tegishli qarorlar qabul qilinadi.
“Informatika va axborottexnologiyalari”ПКnТ Лo‘вТМСК tКlКЛКlКrnТnР ЛТlТmТnТ baholash R E Y T I N G J A D V A L I Umumiy bali (UB)-100 ball. Saralash bali (SB)- 55 ball. Joriy va oraliq nazoratlarga 70 ball yakuniy nazoratga esa 30 ball beriladi.
Nazorot Nazorat Nazorat Nazorat turlari turlarini № semestr turlari shakllari Лo‘вТМСК o‘tФКгТsС ballar sanasi 1 2 3 4 5 6 Joriy Test 15 ball I III va IV nazorat Test 20 ball Jami 2 ta 35 ball TОsЭ вШФТ ШР‘гКФТ 15 ball II Oraliq nazorat III va IV TОsЭ вШФТ ШР‘гКФТ 20 ball Jami 2 ta 35 ball Yakuniy III III va IV Test 30 ball nazorat Jami 1 ta 30 ball Jami(har bir semestrda) 5 ta 100 ball
III. Talaba bilimini baholash tartibi 9. SОЦОsЭr НКЯШЦТНК Ш‘qТЭТХРКЧ ПКЧ ЛШ‘вТМСК ЦКФsТЦКХ ЛКХХЧТЧР ФКЦТНК 55% ЧТ ЭШ‘pХКРКЧ ЭКХКЛК qШЧТqКrХТ Ш‘qТвШЭРКЧ НОЛ СТsШЛХКЧКНТ. SОЦОsЭr НКЯШЦТНК
318
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Ш‘qТЭТХРКЧ ПКЧ ЛШ‘вТМСК ЦКФsТЦКХ ЛКХХЧТЧР 55% НКЧ ФКЦ ЛКХХ ЭШ‘pХКРКЧ ЭКХКЛК, qШЧТqКrsТг Ш‘qТвШЭРКЧ talaba (akademik qarzdor) deb hisoblanadi. 10. SОЦОsЭr НКЯШЦТНК ПКЧХКr ЛШ‘вТМСК ЭШ‘pХКЧРКЧ ЛКХХКr qЮвТНКРТ Ш‘гХКsСЭТrТsС ФШ‘rsКЭФТМСХКrТ ЛТХКЧ ЛКСШХКЧКНТ: 86 – 100% – “К’lo”; 71 – 85% – “вКбsСТ”; 55 – 70% – “o‘rtК”; 54% dan kam – “qonТqКrsТг”. 11. TalabКЧТЧР ЛКrМСК ЭЮrНКРТ КЦКХТвШЭХКrНКЧ ШХРКЧ ЛТХТЦ ЯК ФШ‘ЧТФЦКХКrТ, kurs ishi yoki kurs loyihasi, bitiruv malakaviy ishi (loyihasi), davlat attestatsiyasi ЧКЭТУКХКrТ Ш‘гХКsСЭТrТsС ФШ‘rsКЭФТМСХКrТ ЛТХКЧ ЛКСШХКЧКНТ ЯК rОвЭТЧР НКПЭКrМСКsТНК alohida qayd etiladi. 12. RОвЭТЧР ЛКХХКrТЧТ СТsШЛХКsСНК ЭКХКЛКЧТЧР Ш‘qЮЯ ЦКsСР‘ЮХШЭХКrНКРТ ПКШХХТРТ, ЦЮsЭКqТХ ТsСХКrЧТ ЛКУКrТsСНК ТУШНТв вШЧНШsСК ШХТsСТ, Ш‘qЮЯ ЦОСЧКЭ intizomiga amal qilish sifatlari ham hisobga olinishi (reyting bali doirasida 10% gacha) maqsadga muvofiq. 13. JN, ON ЯК ВКN ЭЮrХКrТНК ПКЧЧТ Ш‘гХКsСЭТrК ШХЦКРКЧ (55% НКЧ ФКЦ ЛКХХ ЭШ‘pХКРКЧ) вШФТ sКЛКЛХТ ЛКСШХКsС ЭЮrХКrТНК ТsСЭТrШФ ОЭК ШХЦКРКЧ ЭКХКЛКХКrРК 1 СКПЭК ЦЮННКЭ ТМСТНК qКвЭК ЛКСШХКsСНКЧ Ш‘ЭТsСРК rЮбsКЭ ЛОrТХТsСТ ЦЮЦФТЧ. 14. FКЧ ЛШ‘вТМСК ЛОХРТХКЧРКЧ ЦКksimal reyting ballning 55% dan kam ball ЭШ‘pХКРКЧ ЭКХКЛК, ЛОХРТХКЧРКЧ ЭКrЭТЛНК rОФЭШrЧТЧР ЛЮвrЮР‘Т ЛТХКЧ ЭКХКЛКХКr sКПТНКЧ chetlashtiriladi. 15. TКХКЛКЧТ ФЮrsНКЧ ФЮrsРК Ш‘ЭФКгТsС Ш‘qЮЯ rОУКНК ЦЮКввКЧ sОЦОsЭr (Ш‘qЮЯ yili)ga belgilangan fanlardan talaba tШ‘pХКРКЧ rОвЭТЧР ЛКХХКr ЦТqНШrТ СТsШЛРК ШХТЧКНТ ЯК rОФЭШrЧТЧР ЛЮвrЮР‘Т ЛТХКЧ КЦКХРК ШsСТrТХКНТ.
IV. Reyting natijalarini qayd qilish tartibi 17. HКr ЛТr ПКЧ ЛШ‘вТМСК Ш‘ЭФКгТХРКЧ ЛКСШХКsС ЭЮrХКrТНК ЭКХКЛК ЭШ‘pХКРКЧ reyting ballar miqdori, dekanat tomonidan belgilangan tartibda tasdiqlangan shakldagi qaydnomada qayd qilinadi. 18. SОЦОsЭr НКЯШЦТНК ПКЧ ЛШ‘вТМСК Ш‘ЭФКгТХРКЧ ЛКСШХКsС ЭЮrХКrТНК ЭКХКЛК ЭШ‘pХКРКЧ “UЦЮЦТв ЛКХХ” ЭКХКЛКЧТЧР “RОвЭТЧР НКПЭКrМСКsТ”НК qКвН ОЭТХКНТ. 19. HКr ЛТr ПКЧ ЛШ‘вТМСК Ш‘ЭФКгТХКНТРКЧ ЛКСШХКsС ЭЮrХКrТЧТЧР (JN, ON ЯК YaN) natijalari dekanat va kafedralar tomnidan reyting nazorati ekranida muntazam ravishda yoritib boriladi. 20. Reyting nazorati ekranini tashkil etish va uni belgilangan muddatlarda rasmiylashtirish vazifasi fakultet dekani zimmasiga yuklatiladi.
FoвНКlКnТlКНТРКn КНКЛТвotlКr ro‘вбКtТ Asosiy adabiyotlar: 11. Stuart Gray. Information Technology in a Global Society for the IB Diploma: BХКМФ КЧН АСТЭО EНТЭТШЧ. “CrОКЭОSpКММ IЧНОpОЧНОЧЭ PХКЭПШrЦ” DОМОЦЛОr 20, 2011 y.
319
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
12. M ArТpШЯ, B.BОРКХШЯ ЯК ЛШsСqКХКr. AбЛШrШЭ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ. O‘qЮЯ qШ‘ХХКЧЦК- T.: “NШsСТr”, 2009 в. 13. A.R.Azamatov, B.Boltayev. Algoritmlash va dasturlash asosХКrТ. O‘qЮЯ qШ‘ХХКЧЦК. T.: “CСШ‘ХpШЧ”, 2013 в. 14. ..Ғ қ. . . , “қ”, 2000 . 15. M.Mamarajabov, S.Tursunov. Kompyuter grafikasi va Web dizayn. Darslik. T.: “CСШ‘ХpШЧ”, 2013 в. 16. U.Yuldashev, M.Mamarajabov, S.Tursunov. Pedagogik Web dizayn. O‘qЮЯ qШ‘ХХКЧЦК. T.: “VШrТs”, 2013 в. 17. M.ArТpШЯ, M.FКвгТвОЯК, S.DШЭЭКвОЯ. АОЛ ЭОбЧШХШРТвКХКr. O‘qЮЯ qШ‘ХХКЧЦК. T.: “FКвХКsЮПХКr УКЦТвКЭТ”, 2013 в. 18. M.Azimjanova, T.Muradova, M.Pazilova. Informatika va axborot texnШХШРТвКХКrТ.O‘qЮЯ qШ‘ХХКЧЦК. “O‘гЛОФТsЭШЧ ПКвХКsЮПХКrТ ЦТХХТв УКЦТвКЭТ”, T.: 2013 y. 19. M.Aripov, M.Muhammadiyev. Informatika, informasion texnologiyalar. Darslik. T.:TDYuI, 2004 y. 20. . . . .., .: “қ”, 2007 .
Qo‘sСТmМСК КНКЛТвotlКr 7. . : . Microsoft . . . . - - ., . . –; « », 1999 .
8. , , . . – .: -: Inforkom-Press, 1999 . 9. Sh.Nazirov. Dastrurlash tillari. T.2007 y.
10. .. W . . .:, . 2003.
11. ., .. HTML. , “қ”, 2007 .
12. . . CorelDraw 11. , “BHV-”, 2004 . 13. . . , « », 2003.
320
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
14. .. . . .., , « », 2005 . 15. . , 14- . : . . — . : “”, 2003. — 1184 . 16. Scott Mueller. UPGRADING AND REPAIRING PCS, 15th Anniversary Edition, 2005.
17. .. . : . / . . - 2008. -254 .
18. . . . . - .: , 2005. -284 .
19. . ., . . . . 2- . - .: , 2006. - 144 .
20. . . . . - .: , 2006. - 171 . 21. Mark Russinovitch, David A. Solomon. Windows Internals. 6th Edition. Part1. Microsoft PRESS.2013.
22. ВШНРШrШЯ G‘.R.“KШЦpвЮЭОrЧТЧР гКЦШЧКЯТв ЭОбЧТФ ЯК НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ” ПКЧТНКЧ ХКЛШrКЭШrТвК ЦКsСР‘ЮХШЭХКr. UsХЮЛТвqШ‘ХХКЧЦК. NavDPI 9-sonli ilmiy Kengash. Navoiy2016. -102b.
Internet saytlar 6. www.tdpu.uz- Nizomiy nomidagi TDPU rasmiy sayti
7. www.ziyonet.uz – ГТвШЧОЭ КбЛШrШЭ ЭК’ХТЦ pШrЭКХ
8. www.edu.uz- O‘гЛОФТsЭШЧ RОspЮЛХТФКsТ OХТв ЯК Ш‘rЭК ЦКбsЮs ЭК’ХТЦ ЯКгТrХТРТ portali
9. http://www.ctc.msiu.ru/materials/Book1,2/index1.html
10. http://www.ctc.msiu.ru/materials/CS_Book/A5_book.tgz
11. www.intiut.ru
321
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
O‘ГBEKISTON RESPUBLIKASI БALQ TA’LIMI VAГIRLIGI NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
RШ‘yxatga olindi: «TКsНТqХКвЦКЧ» №ИИИИИИИИИИИИ O‘quv ishlar bШ‘yicha prorektor «ИИИИ»ИИИИИИИИ2017 yil. ______b.f.n.A.Kushakov «ИИИИ»ИИИИИИИИИИИИ2017 yil.
INFORMATIKA VA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI FANINING ISHCHI O‘QUV DASTURI
Bilim sohasi: 100000 – Gumanitar TК’ХТЦ sШСКsТ: 110000 – Pedagogika TК’ХТЦ вШ‘nalishi: 5110100- Geografiya o`qitish metodikasi
Navoiy -2017
322
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
FКЧЧТЧР ТsСМСТ Ш‘qЮЯ НКsЭЮrТ Ш‘qЮЯ, ТsСМСТ Ш‘qЮЯ rОУК ЯК Ш‘qЮЯ НКsЭЮrТРК muvofiq ishlab chiqildi. Ushbu ishchi dastur O‘гЛОФТsЭШЧ RОspЮЛХТФКsТ OХТв ЯК Ш‘rЭК ЦКбsЮs ЭК’ХТЦ ЯКгТrХТРТ tomonidan 2016 yil 6 aprelda tasdiqlangan Ш‘qЮЯ rОУКsi va 2016 yil 25 avgustda BD-5110100- 2.01 ЛТХКЧ rШ‘вбКЭНКЧ Ш‘ЭФКгТХРКЧ, O‘гЛОФТsЭШЧ RОspЮЛХТФКsТ OХТв ЯК Ш‘rЭК ЦКбsЮs ЭК’ХТЦ ЯКгТrХТРТ tomonidan 2016 yil 25 avgustНК ЭКsНТqХКЧРКЧ “IЧПШrЦКЭТФК ЯК КбЛШrШЭ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ” namunaviy fan dasturiga muvofiq ishlab chiqildi. Tuzuvchilar: Norbekov A.O. - “IЧПШrЦКЭТФК Ш‘qТЭТsС ЦОЭШНТФКsТ” ФКПОНrКsТ Ш‘qituvchisi Shamsutdinov F.A. - «IЧПШrЦКЭТФК Ш‘qТЭТsС ЦОЭШНТФКsТ» ФКПОНrКsТ Ш‘qituvchisi
Taqrizchilar: Ibragimov A.A. - “IЧПШrЦКЭТФК Ш‘qТЭТsС ЦОЭШНТФКsТ” ФКПОНrКsТ dotsenti, f.-m.f.n Utapov T.U. - “IЧПШrЦКЭТФК Ш‘qТЭТsС ЦОЭШНТФКsТ” ФКПОНrКsТ dotsenti, pedagogika fanlari nomzodi
Fanning ishchi o‘quv Нasturi “InПormatika o‘qitish mОtoНikasi” kafedrasining 2017 вil “____” avgustНaРi “1” son вiР‘ilishida muhokamadan o‘tРan va ПakultОt kengashida muhokama qilish uchun tavsiya etilgan. Kafedra mudiri: f.-m.f.n. G‘.Yodgorov
Fanning ishchi o‘quv dasturi “Fiгika-matОmatika” ПakultОti kОnРashiНa muhokama etilgan va foydalanishga tavsiya qilingan ( 2017 вil “___” avgustdagi “1” son bayonnoma).
Fakultet kengashi raisi:______dots. I.R.Kamolov
Kelishildi: O‘quv uslubiy boshqarma boshliР‘i:______N. Xolmirzayev
323
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
FANNING DOLZARBLIGI Mazkur fan dasturi bakalavriat yo‘nalishininР barcha ta’lim вo‘nalishida o‘qilaНiРan “InПormatika va aбborot tОбnoloРiвalari” o‘quv fani bo‘yicha tuzilgan bo‘lib, fan o‘qituvchilari egallashi va amalda qo‘llashi kerak bo‘lgan qo‘yidagi bilimlar va ko‘nikmalar majmuini o‘z ichiga oladi: Axborot, uning turlari va ko‘rinishlari, axborotni saqlash, uzatish, qabul qilish va unga ishlov berish, EHMning arxitekturasi va ishlash prinsiplari, mashina tili tushunchasi, mikroprosessorning tuzilishi va ishlash prinsiplari, Pascal Нasturlash tillari asoslari, Нasturiв ta’minot, fayllar bilan ishlash, Windows OT, zamonaviy axborot texnologiyalari, shaxsninР ta’lim, tarbiвasi va rivojlanishida zamonaviy axborot texnologiyalari, dasturiy vositalar, matn va grafik axborotlarni tayyorlash va ularga ishlov berish texnologiyasi, mul’timediya texnologiyasi, tarmoq texnologiyalari, internet texnologiyasi va uning xizmatlari, elektron tijorat, axborot xavfsizligi.
Fanning maqsad va vazifalari UsСЛЮ НКsЭЮr СКr ЛТr ФКsЛ ОРКsТ ЮЧТЧР ПКШХТвКЭ ФШ‘rsКЭТsС ЭЮrТНКЧ qКЭ’Тв ЧКгКr ОРКХХКsСТ ФОrКФ ЛШ‘ХРКЧ ЭКвКЧМС ЧКгКrТв ЯК КЦКХТв ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ Ш‘г ТМСТРК ШХКНТ. Informatika va axborot texnologiyalari fanining maqsadi- zamonaviy axborot texnologiyalari asoslari, zamonaviy shaxsiy kompyuterlar va ularning atrof qЮrТХЦКХКrТ, sТsЭОЦКХТ НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ, amaliy dasturiy vositalar, zamonaviy kommunikasion texnologiyalar, Web-dizayn asoslari, dasturlash, Microsoft Officening dasturiy vositalari, axborot xavfsizligi, e haqidagi bilimlar bilan qurollantirishdan iborat. elektron tijorat haqidagi bilimlar bilan qurollanritirishdan iborat. Informatika va axborot texnologiyalari fanining vazifasi: - informatika va axborot texnologiyalari haqida bir butun tasavvur hosil qilish; - informatika va axborot texnologiyalarining har bir inson hayotidagi va jamiyatning rivojidagi rolini ochib berish; - informatikaning texnik va dasturiy vositalarining mohiyati va imkoniyatlarining ochib berish; - axborot tizimlari va texnologiyalarini nima maqsadida va qanday qШ‘llash haqida tushuncha hosil qilishdan iborat.
Fan bo‘yicha talabalarning bilimi, ko‘nikma va malakalariga qo‘yiladigan talablar «IЧПШrЦКЭТФК ЯК КбЛШrШЭ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ» Ш‘quv fanini Ш‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr:  zamonaviy axborot texnologiyalari, zamonaviy dasturlash texnologiyalari ФШЦpвЮЭОr ЭКrЦШqХКrТ, КбЛШrШЭ ЭТгТЦХКrТ ЯК ЮХКrЧТЧР ЭЮrХТ sШСКХКrНК qШ‘ХХКЧТХТsСТ, axborot xavfsizligi va axborotlarni himoyalash, electron tiloratga doir bilimga; - КбЛШrШЭЧТЧР sТЧЭКФЭТФ, sОЦКЧЭТФ ЯК prКРЦКЭТФ Ш‘ХМСШЯХКrТ, КбЛШrot УКrКвШЧХКrТЧТЧР КppКrКЭ ЯК НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ, ШpОrКЭsТШЧ ЭТгТЦХКr, КХРШrТЭЦХКsС ЯК
324
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua dasturlash, vizual dasturlash texnologiyalari, amaliy dasturlar bilan ishlash texnologiyalari, kompyuter tarmoqlari va ularning turlari, tarmoq resruslari, axborot tizimХКrТ, ЮХКrЧТЧР ЦШСТвКЭТ, qШ‘ХХКЧТХТsСТ ЯК ЯКгТПКХКrТ, ОХОФЭrШЧ СЮУУКЭ aylanishi tizimi, avtomatlashtirilgan axborot tizimlari, zamonaviy multimedia tizimlari, axborot xavfsizligining tashkiliy va huquqiy asoslari, axborotlarni himoyalashning texnik va dasturiy vositalari, elekrton tijoratlardan foydalanish ko‘nikmasiga; -axborotlarga ishlov berish qurilmalari, axborot jarayonlarining dasturiy ЭК’ЦТЧШЭТ, ШpОrКЭsТШЧ ЭТгТЦХКr, бТгЦКЭ ФШ‘rsКЭЮЯМСТ НКsЭЮrХКr ЯК ЮЭТХТЭКХКr ЛТХКЧ ishlash, dasturlash tillari va vizual dasturlash orqali dastur tuzish, amaliy dasturlar ЛТХКЧ ТsСХКsС (ЦКЭЧХТ, ОХОФЭrШЧ УКНЯКХ, ЭКqНТЦШЭХКr, РrКПТФ, ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКХКrТ ЯК ularni boshqarish tizimlari), kompyuter tarmoqlaridan foydalanish, turli veb sahifalar yaratish dasturlari bilan ishlash, elektron hujjat aylanishi tizimi, zamonaviy multimedia tizimlari imkoniyatlaridan foydalanish malakalariga ega Лo‘lТsСТ ФОrКФ.
FКnnТnР o‘quv rОУКНКРТ ЛosСqК ПКnlКr ЛТlКn o‘гКro ЛoР‘lТqlТРТ, usluЛТв jihatidan uzviyligi va ketma-ketligi “IЧПШrЦКЭТФК ЯК КбЛШrШЭ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ” ПКЧТ 3 sОЦОsЭrНК Ш‘qТЭТХКНТ. DКsЭЮrЧТ КЦКХРК ШsСТrТsС Ш‘qЮЯ rОУКsТНК rОУКХКsСЭТrТХРКЧ ШХТв ЦКЭОЦКЭТФК asoslari fanidan olingan nazariy va amaliy bilimlarga tayanadi.
FКnnТnР tК’lТmНКРТ o‘rnТ Informatika va axborot texnologiyalari fani insonlarda axborot muhitida ЦК’ХЮЦ ЛТr НЮЧвШqКrКsСЧТ sСКФХХКЧЭТrТsСРК бТгЦКЭ qТХТsСТ ЛТХКЧ ЛТr qКЭШrНК, ЮЧТЧР КбЛШrТв ЦКНКЧТвКЭЧТ ОРКХХКsСТНК КsШsТв rШХ Ш‘вЧКвНТ. BЮРЮЧРТ «AбЛШrШЭ» КsrТНК yoshlarning kompyuter savodxonligini oshiribgina qolmay, balki dasturlash ЭТХХКrТЧТ Ш‘rРКЭТsС ШrqКХТ вКЧРТ НКsЭЮrХКr вКrКЭТsСХКrТРК гКЦТЧ ЛШ‘ХКНТ. AФКНОЦТФ lisey va kasb – hunar kollejlardagi kasbiy faoliyatlaridan yangi axborot ЭОбЧШХШРТвКХКrТНКЧ ПШвНКХКЧТsС ЯК ЮХКrЧТ Ш‘qТЭТвШЭРan fanlariga tadbiq etishga katta yordam beradi.
FКnnТ o‘qТtТsСНК гКmonКvТв КбЛorot vК pОНКРoРТФ tОбnoloРТвКlКr Fanning Ш‘qitilishida yangi pedagogik va axborot texnologiyalaridan umumli foydalanish kШ‘гНК ЭЮЭТХКНТ. NКгКrТв ЦК’ХЮЦШЭХКr КЦКХТвШЭ ЯК ФШ‘rgazmalilik bilan mustahkamlangandagina, chuqur bilimga ega bШ‘lish mumkin. Shuning uchun dasturda amaliy-laboratoriya ishlariga katta О’ЭТЛШr qКrКЭТХРКЧ. Fanni Ш‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qШ‘ХХКsСНК ЭК’ХТЦ УКrКвШЧТЧТ optimallashtirish uchun omil bШ‘ladigan pedagoРТФ ЭОбЧШХШРТвКХКrНКЧ “FТФrХКr hЮУЮЦТ”, “KХКsЭОr” ЦОЭШНТ, B/B/B jadvali, FSMU, T-chizma, Idrok xaritasi, BliЭs sШ‘rШЯ, “BЮЦОrКЧР”, “SФШrШЛОв”, “TКrШгТ”, “ВОХpТР‘ТМС” ЭОбЧШХШРТвКsТ ЯК ЛШsСqКХКrНКЧ ПШвНКХКЧТХКНТ. TКХКЛКХКrЧТЧР “Informatika va axborot texnologiyalari” ПКЧТЧТ Ш‘zlashtirishlari uchun Ш‘qitishning ilР‘or va zamonaviy usullaridan foydalanish, yangi axborot-kommunikasiya va pedagogik texnologiyalarini tadbiq qilish muhim ahamiyatga egadir. Fanni Ш‘zlashtirishda darslik, Ш‘quv va uslubiy qШ‘llanmalar, elektron materiallar, tarqatma materiallar, virtual 325
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
ФКrЭШМСФКХКr ПШвНКХКЧТХКНТ. NКгКrТв ЦК’ХЮЦШЭХКr КЦКХТвШЭ ЯК kШ‘rgazmalilik bilan mustahkamlashi kerak. Amaliy-laboratoriya ishlari kompyuter yordamida Ш‘tkaziladi. O‘qЮЯ УКrКвШЧТ ЛТХКЧ ЛШР‘ХТq ЭК’ХТЦ sТПКЭТЧТ ЛОХРТХШЯМСТ СШХКЭХКr qЮвТНКРТХКr: вЮqШrТ ТХЦТв- pОНКРШРТФ НКrКУКНК НКrs ЛОrТsС, ЦЮКЦЦШХТ ЦК’rЮгКХКr Ш‘qТsС, НКrsХКrЧТ sКЯШХ-javob tarzida qТгТqКrХТ ЭКsСФТХ qТХТsС, ТХР‘Шr pОНКРШРТФ ЭОбЧШХШРТвКХКrНКЧ ЯК ЦЮХ’ЭТЦОНТК ЯШsТЭКХaridan ПШвНКХКЧТsС, ЭТЧРХШЯМСТХКrЧТ ЮЧНКвНТРКЧ, Ш‘вХКЧЭТrКНТРКЧ ЦЮКЦЦШХКrЧТ ЮХКr ШХНТРК qШ‘вТsС, talabchanlik, tinglovchilar bilan individual ishlash, erkin muloqot yuritishga, ilmiy izlanishga jalb qilish. “Informatika va axborot texnologiyalari” ФЮrsТЧТ loyihalashtirishda quyidagi asosiy kontseptual yondoshuvlardan foydalaniladi: SСКбsРК вo‘nКltТrТlРКn tК’lТm. BЮ ЭК’ХТЦ Ш‘г ЦШСТвКЭТРК ФШ‘rК ЭК’ХТЦ jarayonining barcha ishtirokchilarini ЭШ‘ХКqШЧХТ rivojlanishlarini ФШ‘гНК tutadi. Bu esa ЭК’ХТЦЧТ loyihalashtirilayotganda, albatta, ЦК’ХЮЦ bir ЭК’ХТЦ oluvchining shaxsini emas, avvalo, kelgusidagi mutaxassislik faoliyati bilan ЛШР‘ХТq Ш‘qТsС maqsadlaridan kelib chiqqan holda yondoshilishni nazarda tutadi. Tizimli yondoshuv. TК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКsТ ЭТгТЦЧТЧР ЛКrМСК belgilarini Ш‘гТНК mujassam ОЭЦШР‘Т lozim: jarayonning mantiqiyligi, uning barcha ЛШ‘Р‘ТЧХКrТЧТ Ш‘гКrШ ЛШР‘ХКЧРКЧХТРТ, yaxlitligi. FКolТвКtРК вo‘nКltТrТlРКn вonНosСuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini shakllantirishga, ЭК’ХТЦ oluvchining faoliyatni aktivlashtirish va ТЧЭОЧsТЯХКsСЭТrТsС, Ш‘qЮЯ УКrКвШЧТНК ЮЧТЧР ЛКrМСК qobiliyati va imkoniyatlari, ЭКsСКЛЛЮsФШrХТРТЧТ ШМСТsСРК вШ‘ЧКХЭТrТХРКЧ ЭК’ХТЦЧТ ТПШНКХКвНТ. Dialogik yondoshuv. Bu yondoshuv Ш‘qЮЯ munosabatlarini yaratish zaruriyatini bildiradi. Uning natijasida shaxsning Ш‘г-Ш‘гТЧТ ПКШХХКsСЭТrТsСТ ЯК Ш‘г-Ш‘гТЧТ ФШ‘rsКЭК ШХТsСТ ФКЛТ ijodiy faoliyati kuchayadi. HКmФorlТФНКРТ tК’lТmnТ tКsСФТl ОtТsС. DОЦШФrКЭТФ, ЭОЧРХТФ, ЭК’ХТЦ ЛОrЮЯМСТ ЯК ЭК’ХТЦ oluvchi faoliyat mazmunini shakllantirishda va erishilgan natijalarni baholashda birgalikda ishlashni joriy etishga О’ЭТЛШrЧТ qaratish zarurligini bildiradi. MuКmmolТ tК’lТm. TК’ХТЦ ЦКгЦЮЧТЧТ ЦЮКЦЦШХТ ЭКrгНК ЭКqНТЦ qТХТsС ШrqКХТ ЭК’ХТЦ oluvchi faoliyatini aktivlashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimni ШЛ’Оktiv qarama- qarshiligi va uni hal etish usullarini, dialektik mushohadani shakllantirish va rivojlantirishni, amaliy faoliyatga ularni ijodiy tarzda qШ‘ХХКsСЧТ mustaqil ijodiy faoliyati ЭК’ЦТЧХКЧКНТ. Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vositalari va usullarini qo‘llКsС - yangi kompyuter va axborot texnologiyalarini Ш‘qЮЯ jarayoniga qШ‘ХХКsС. O‘qТtТsСnТnР usullari va texnikasi. MК’rЮгК (ФТrТsС, mavzuga oid, vizuallash), ЦЮКЦЦШХТ ЭК’ХТЦ, ФОвs-sЭКНТ, ТНrШФ бКrТЭКsТ, ЛХТЭs sШ‘rШЯ ЯК ХШвТСКХКsС usullari, amaliy ishlar. O‘qТЭТsСЧТ tashkil etish shakllari: dialog, polilog, muloqot СКЦФШrХТФ ЯК Ш‘гКrШ Ш‘rРКЧТsСРК asoslangan frontal, kollektiv va guruh. O‘qТtТsС vositalari: Ш‘qТЭТsСЧТЧР КЧ’КЧКЯТв shakllari (darslik, ЦК’rЮгК ЦКЭЧТ) ЛТХКЧ ЛТr qatorda – kompyuter va axborot texnologiyalari. Kommunikatsiya usullari: tinglovchilar bilan operativ teskari aloqaga asoslangan ЛОЯШsТЭК Ш‘гКrШ ЦЮЧШsКЛКЭХКr. Teskari aloqa usullari va vositalari: kuzatish, blits-sШ‘rШЯ, ШrКХТq va joriy va yakunlovchi nazorat natijalarini tahlili asosida Ш‘qТЭТsС diagnostikasi. Boshqarish usullari va vositalari: Ш‘qЮЯ ЦКsСР‘ЮХШЭТ bosqichlarini belgilab beruvchi texnologik xarita ФШ‘rТЧТsСТНКРТ Ш‘qЮЯ ЦКsСР‘ЮХШЭХКrТЧТ rejalashtirish, qШ‘вТХРКЧ maqsadga erishishda Ш‘qТЭЮЯМСТ va tinglovchining birgalikdagi harakati, nafaqat auditoriya ЦКsСР‘ЮХШЭХКrТ, balki auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarning nazorati. Monitoring va baholash: Ш‘qЮЯ ЦКsСР‘ЮХШЭТНК СКЦ ЛЮЭЮЧ ФЮrs НКЯШЦТНК ham Ш‘qТЭТsСЧТЧР ЧКЭТУКХКrТЧТ rОУКХТ ЭКrгНК ФЮгКЭТЛ borish. Kurs oxirida test topshiriqlari yoki yozma ish variantlari yordamida tinglovchilarning bilimlari baholanadi. “Informatika va axborot texnologiyalari” fanini Ш‘qТЭТsС jarayonida kompyuter texnologiyasidan, amaliy dasturlaridan foydalaniladi. Mavzular ЛШ‘вТМСК talabalar bilimini baholash test asosida va kompyuter 326
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua yordamida, yozma ishlar orqali ЛКУКrТХКНТ. “IЧЭОrЧОЭ” ЭКrЦШР‘ТНКРТ rКsЦТв sКвЭХКrНКЧ foydalaniladi, tarqatma materiallar tayyorlanadi, test tizimi hamda ЭКвКЧМС sШ‘г va iboralar asosida oraliq va вКФЮЧТв ЧКгШrКЭХКr Ш‘ЭФКгТХКНТ.
«INFRMTIK V T» fn modulining dasturi (SILLBUSI)
‘quv ФursТnТnР to‘lТq Informatika va AT nomi SОmОstr vК o‘quv 3- semestr kursining davomiyligi ‘quv ФursТnТnР Informatika va AT va tabiy- ilmiy fanlar bloki statusi Dastlabki tayyorgarlik UЦЮЦТв Ш‘rЭК ЭК’ХТЦ ЦКФЭКЛТ, КФКНОЦТФ ХТЭsОв ЯК ФКsЛ-hunar ФШХХОУХКrТНКРТ “IЧПШrЦКЭТФК ЯК AT” ПКЧХКrТНКЧ Ш‘гХКsСЭТrТХРКЧ ЛТХТЦХКrРК asoslanadi.
Fanning predmeti va mazmuni: talabalarga informatika va AT fanining nazariy asoslarini va КЦКХТв ЭКНЛТqХКrТЧТ Ш‘r Individul grfik dushnb, pyshnb v shnb kunlri 14.00 dn 18.00 gch ssid ishlsh vqti: Fng jrtilgn stlr
M’ruг mliy msСР’ult LbrtrТвК ishi Mustqil t’lТm: 30 48 60 92 Fnning bshq fnlr “IЧПrЦЭТФ Ш’qТЭТsС mtdiksi”, “IЧПrЦЭТФ”, “KЦpвЮЭr Э’ЦТЧЭТ”, biln bР’lТqlТРТ “ХРrТЭЦХr”, “KЦpвЮЭr ЭrЦqХrТ”, “M’ХЮЦЭХr ЛгsТ”, “ЛrЭ (prrkvizitlri): ЭТгТЦХrТ”, “ЛrЭ ЯПsТгХТРТ” Fnning mzmuni Fnning IЧПШrЦКЭТФК ЯК AT ПКЧТЧТ Ш’qТЭТsСНКЧ maqsad- zamonaviy axborot dlzrbligi v ЭОбЧШХШРТвКХКrТ КsШsХКrТ, гКЦШЧКЯТв sСКбsТв ФШЦp’вЮЭОrХКr ЯК ЮХКrЧТЧР КЭrШП qisqch qЮrТХЦКХКrТ, sТsЭОЦКХТ НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ, КЦКХТв НКsЭЮrТв ЯШsТЭКХКr, zamonaviy mzmuni: kommunikasion texnologiyalar, Web-dizayn asoslari, dasturlash, Microsoft Officening dasturiy vositalari, axborot xavfsizligi, elektron tijorat haqidagi bilimlar bilan qurollantirishdan iborat. Fanning vazifasi: - informatika va axborot texnologiyalari haqida bir butun tasavvur hosil qilish; - informatika va axborot texnologiyalarining har bir inson hayotidagi va jamiyatning rivojidagi rolini ochib berish; - informatikaning apparat va dasturiy vositalarining mohiyati va imkoniyatlarining ochib berish; - axborot tizimlari va texnologiyalarini nima maqsadida va qanday qШ‘ХХКsС; - ЭК’ХТЦ УКrКвШЧТНК Web texnologiyalaridan foydalanish; - axborot xavfsizligi, elektron tijorat haqida tushuncha hosil qilishdan iborat.
327
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Tlblr uchun - Ш’qТЭЮЯМСТР v guruhdshlrg nisbtn hurmt biln munsbtd ЛШ’ХТsС; tlblr - univrsitt ichki trtib - intizm qidlrig riya qilish; - uyali tlfnni drs dvmid Ш’МСТrТsС; - brilgn uy vzifsi v mustqil ish tpshiriqlrini Ш’г vqtid v siftli bjrish; - ФШ’МСТrЦchilik (plgit) qЭ’ТвКЧ mn etildi; - drslrg qtnshish mjburiy hisblndi, drs qldirilgn hltd qldirilgn drslr qyt Ш’гХshtirilishi shrt; - drslrg ldindn tyyorlnib klish v fl ishtirk etish; - tlb Ш’qТЭЮЯМСТНn sШ’ЧР, drs nsig - msСР’ЮХtg kiritilmydi; - tlb ryting bllidn nrzi ЛШ’Хs О’Хn qilingn vqtdn bshlb 1 kun mbynid pllyatsiya kmissiyasig murjt qilishi mumkin Elktrn pcht Prfssr-Ш’qТЭЮЯМСТ v tlb Ш’rЭsidgi lq elktrn pcht rqli hm rqli mlg shirilishi mumkin, tlfn rqli bh mslsi muhkm munsbtlr qilinmydi, bhlsh fqtgin univrsitt hududid, jrtilgn trtibi nlrd v drs dvmid mlg shirildi. Elktrn pchtni chish vqti st 15.00 dn 20.00 gch
“Informatika va axborot texnologiyalari” ПКnТНКn mКsСР‘ulotlarning mavzular va soatlar bo‘yicha taqsimlanish Jami Amaliy Laboratoriya Mustaqil t/r Mavzular nomi MК’ruгК soat mКsСР‘ulot mКsСР‘ulotТ tК’lТm Zamonaviy axborot 7. 14 2 2 2 10 texnologiyalari Axborot jarayonlari- 8. ning apparat va 48 4 2 6 18 НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ Zamonaviy dasturlash 9. 100 14 12 28 24 texnologiyalari 10. Kompyuter tarmoqlari 48 4 2 12 8 Axborot tizimlari va 11. ularning turli 20 2 2 4 12 sШСКХКrНК qШ‘ХХКЧТХТsСТ Axborot xavfsizligi va 12. axborotlarni 44 4 4 8 20 himoyalash usullari Jami 270 30 24 60 92
Asosiy qism Fanning nazariy mashР‘ulotlari mazmuni
1-modul. Zamonaviy axborot texnologiyalari Informatika va axborot tenologiyalari fanining predmeti, maqsadi va vazifalari. axborot tushunchasi, axborotning xususiyati axborotning asosiy tavsifi, 328
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua axborotning sintaktik, semantik va pragmatik Ш‘ХМСШЯХКrТ, ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФШНХКsС, kompyuterning ishlash prinsiplari. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: dialogik yondoshuv, kichik guruhlarda ishlash; BlТts so‘rov, B/B/B Уadval, ТdroФ бarТtasТ, munoгara, o‘г-o‘гТnТ naгorat. Adabiyotlar: A1; A2; A9; A11; Q1; Q3, Q7; Q9; Q10; Q13; Q14; E2, E6.
2-modul. Zamonaviy kompyuterlКrТnТnР КppКrКt vК НКsturТв tК’mТnotТ Kompyuter turlari. Zamonaviy kompyuterlarining arxitekturasi va strukturasi, kiritish va chiqarish qurulmalari. Axborotlarga ishlov berish qurilmalari va ularning tasnifi. Imkoniyati cheklangan shaxslarning kompyuterdan foydalanishi. Professor texnologiyasi. Axborotlarni saqlash qurulmalari. Qattiq disklar, ularning xavfsizligi va konfedransialligi (ЦКбПТвХТРТ). MК’ХЮЦШЭХКrЧТ saqlash: bit va bayt. Kompyuter portlari va razyomlari (ulagichlari). ZamoЧКЯТв ФШЦpвЮЭОrХКrТЧТЧР НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ, НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ ЭЮrХКrТ. Operatsion tizimlar. Platformalar. Umumiy operatsion tizimlar. Mobil qurilmalar ШpОrКЭsТШЧ ЭТгТЦХКrТ. OpОrКЭsТШЧ ЭТгТЦХКrЧТ ЭКЧХКsС ЯК Ш‘rЧКЭТsС. БТгЦКЭ ФШ‘rsКЭЮЯМСТ НКsЭЮrХКr ЯК ЮЭТХТЭalar. Disklarni defragmentatsiyalash. Rezerv ЧЮsбКХКsС КЦКХТ (BКМФЮps). DКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ ХТЭsОЧгТвКsТ. FШвНКХКЧЮЯМСТ ТЧЭОrПОвsТ. DКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ ТsСШЧМСХТРТ. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: dialogik yondoshuv, kichik guruhlarda ТsСlasС, muammolТ ta’lТm; T-chizma; SWOT tahlil, fikrlash va idrok xaritasi, munoгara, o‘г-o‘гТnТ naгorat. Adabiyotlar: A1;A2; A8; A9; A11; A14; Q1; Q3; Q7; Q8; Q9; Q10; Q13; Q14; E3, E6 .
3-modul. Zamonaviy dasturlash texnologiyalari 7. Dasturlash texnologiyalari Algoritm va algoritlash tushunchalari. Algoritmning xossalari. Algoritmlarni yaratish usullari va turlari. Algoritmlarni tasvirlash usullari. Blok-sxemalar. Oddiy va tarkibli algoritmlar. Yordamchi algoritmlar. Masalalarni kompyuterda yechish bosqichlari. 8. Axborotlarga ishlov berish texnologiyalari (matn, jadval, taqdimot). Matnli hujjat muharrirlari, ularning vazifasi va imkoniyatlari. Matnli СЮУУКЭХКrЧТ вКrКЭТsС ЯК ЭКСrТrХКsС. MКЭЧ ЛШ‘ХКФХКrТ ЛТХКЧ ТsСХКsС (qТНТrТsС, ФШ‘Мhirish, sТХУТЭТsС, КХЦКsСЭТrТsС ЯК Ш‘МСТrТsС). RШ‘вбКЭХКr ЯК УКНЯКХХКrЧТ вКrКЭТsС СКЦНК ЛОгКsС. EХОФЭrШЧ СЮУУКЭХКrНК РrКПТФ ЯК ПШrЦЮХК ШЛ’ОФЭХКrТНКЧ ПШвНКХКЧТsС. MКЭЧ ЭТХТ, grammatikasi va orfografiyasi. Hujjatlarni chop etish. Hujjatlarga tayyor qoliplar asosida bezak berish. Katta hajmdagi matnli hujjatlar bilan ishlash. Mundarijalar, ФШХШЧЭТЭЮХХКr, ФШ‘МСТrЦКХКr ЯК РТpОrЛШР‘ХКЧТsСХКrЧТ sСКФХХКЧЭТrТsС. HЮУУКЭХКr ЮsЭТНК УКЦШК ЛШ‘ХТЛ ТsСХКsС. O‘гРКrЭТrТsСХКr ФТrТЭТsС ЯК ТгШС qШХНТrТsС. HЮУУКЭ бЮsЮsТвКЭТЧТ va sahifalari parametrlarini sozlash. Elektron hujjatlarda axborot xavfsizligi. Elektron jadval muharrirlari, ularning vazifasi va imkoniyatlari. Asosiy ЭЮsСЮЧМСКХКr: ФКЭКФ, НТКpКгШЧ, sКСТПК, sКЭr ЯК ЮsЭЮЧ. MК’ХЮЦШЭХКr ЭЮrХКrТ ЯК ПШrЦКЭХКrТ. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ kiritish va tahrirlash. Elektron jadvallarda grafik
329
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua oЛ’ektlardan foydalanish. Elektron jadvallarda hisoblashlarni bajarish. Funksiyalar ЯК ПШrЦЮХКХКr. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКrКХКsС ЯК ПТХЭrХКsС. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЛОгКsС ЯК МСШp etishga tayyorlash. Grafik va diagrammalarni shakllantirish va ularni bezash. Shablonlardan foydalanish. Elektron jadvallarda axborotlarni himoyalash. Elektron jadval fayllari hususiyatini va chop etish parametrlarini sozlash. Taqdimotlar muharrirlari, ularning vazifasi va imkoniyatlari. Standart shablonlar asosida taqdimotlarni yaratish. Taqdimot slaydlarini boshqarish. SХКвНХКr ЮsЭТНК КЦКХХКr (Ш‘гРКrЭТrТsС, вКЧРТ sХКвНХКr qШ‘sСТsС, ЛОФТЭТsС ЯК ФШ‘rsКЭТsС). SХКвНХКr sСКФХХКrТ ЯК ЛОгКsС. TКqНТЦШЭ sХКвНХКrТНК ШЛ’ОФЭХКrНКЧ foydalanish (rasm, diagramma, jadval, tovush va videoklip). Animasiya effektlari. Taqdimot namoyishini boshqarish. Kompyuter grafikasi haqida tushuncha. Kompyuter grafikasi turlari: vektorli, rastrli, fraktal, CD-grafika. Grafik axborotlar bilan ishlash texnologiyasi. Grafik axborotlarni kiritishning maxsus vositalari. Grafik axbortlarni kiritish, tahrirlash va chiqarishning dasturiy vositalari. Tasvirlarga ishlov berish. 9. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКХКrТ ЯК ЮХКrЧТ ЛШsСqКrТsС ЭТгТЦХКrТ MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКХКrТ ЯК ЮХКrЧТ ЛШsСqКrТsС ЭТгТЦХКrТ ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТ КsШsТв ЭЮsСЮЧМСКХКrТ, ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТ ЭЮrХКrТ ЯК КбЛШrШЭ ЭТгТЦХКrТЧТ qЮrТsСНКРТ rШХТ, ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТЧР КsШsТв ШЛ’ОФЭХКrТ, sШ‘rШЯХКr ЯК SQL – sШ‘rШЯХКr ЭТХТ, ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТ ЛШsСqКrТsС ЭТгТЦХКrТ. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШlogiyalari: dialogik yondoshuv, kichik guruhlarda ishlash, FSMU texnologiyasi, B/B/B jadval, SWOT tahlil, idrok xaritasi, T-chizma, munoгara, o‘г-o‘гТnТ naгorat. Adabiyotlar: A1;A2; A3; A5; A6; A9; A10; A11; A12; Q1; Q2; Q3; Q6; Q7; Q8; Q9; Q10; Q13; E2; E6.
4-modul. Tarmoqlar Tarmoq komponentlari. TКrЦШqХКr КrбТЭОФЭЮrКsТ. MШЧТЭШrТЧР ЭКrЦШР‘Т. Tarmoq xavfsizligi. Proksi serverlar. Tarmoq tiplari. Lokal, korporativ va global tarmoqlar. Tarmoqqa ulanish. Kompyuterlarni bir-ЛТrТ ЛТХКЧ ЛШР‘ХКsС. KШЦpвЮЭОr tarmoqlarining asosiy tushunchasi va atamalari. Tarmoq qurilishi va strukturasi. Simli va simsiz tarmoqlar (WiFi, WiMAX). Kompyuter tarmoqlari arxitekturasi. KШЦpвЮЭОr ЭКrЦШР‘Т prШЭШФШХХКrТ. KШЦpвЮЭОr ЭКrЦoqlarida manzil tushunchasi. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЮгКЭТsС ЯК qКЛЮХ qТХТsС. KШЦpвЮЭОr ЭКrЦШqХКrТЧТЧР КppКrКЭ ЯК НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ. SОrЯОr ЯК ФХТОЧЭХКr. TКrЦШq rОsrЮsХКrТ ЯК ЮХКrНКЧ ЮЦЮЦТв foydalanish. IЧЭОrЧОЭ ЭКrЦШР‘Т. IЧЭОrЧОЭРК ЛШР‘ХКЧТsС ЮsЮХХКrТ. Internetda adres tushunchasi va uning turlari, Web-saytlar va ularning turlari. Web-sahifa va uning tuzilishi. WОЛ ЛrШЮгОr НКsЭЮrХКrТ ЯК ЮХКrЧТЧР ТЦФШЧТвКЭХКrТ. IЧЭОrЧОЭ ЭКrЦШР‘Т qidiruv tizimlari. Axborotlarni qidirish usullari. Internet axborot resurslari. Giperbog‘ХКЧТsС. DШЦОЧ ЭЮsСЮЧМСКsТ. IЧЭОrЧОЭ бТгЦКЭХКrТ: ААА, FTP, бШsЭТЧР, konferensiya va proksi. IP texnologiyalar (telefoniya va TV). Mobil ienternet
330
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua texnologiyalari. Elektron pochta xizmati. Pochta serverlari va mijozlar, qayd yozuvi va elektron pochta manzili. Elektron tijorat: E-tijorat va E-marketing. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: kichik guruhlarda ishlash; dialogik вondosСuv, muammolТ ta’lТm, FSMU texnologiyasi, Venn diagrammasi, idrok xaritasi, T-cСТгma; BlТts so‘rov; munoгara, o‘г-o‘гТnТ naгorat. Adabiyotlar: A1;A3; A4; A7; A8; A9; A11; A13; A14; Q1; Q3 ;Q5; Q6, Q7; Q9; Q10; Q13; E2; E6.
5-modul. Axborot va tarmoq xavfsizligi va axborotlarni himoyalash Tarmoq va axborot xavfsizligini tushunchasi. Axborot xavfsizligining tashkiliy va huquqiy asoslari. Axborot xavfsizligi siyosati. Axborotlarni himoyalashning texnik va dasturiy vositalari. Axborotlarni himoyalash usullari. Identifikasiya va autentifikasiya masalalari. Login va parol tushunchasi. Kompyuter tarmoqlariga ruxsatsiz ulanish, yovuz niyatli harakatlar va tarmoqda ТsСХКsС qШТНКХКrТЧТ ЛЮгТsС. ГКrКrХТ НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭ. SТЦХТ ЯК sТЦsТг ЭКrЦШq xavfsizligi. AбЛШrШЭ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС qШЧЮЧМСТХТРТ. AбЛШrШЭХКsСЭТrТsС sШСКsТНК ichki va tashqi tahdidlar. Elektron raqamli imzo. SPAM. Kompyuter tarmoqlari бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. OpОrКЭsТШЧ ЭТгТЦЧТЧР КбЛШrШЭХКr бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. Virus tushunchasi va ularning turlari. Kompyuter viruslaridan himoyalanish. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: muammalТ ta’lТm, kichik guruhlarda ishlash, dialogik yondoshuv, BlТts so‘rov, ТdroФ бarТtasТ, munoгara, o‘г-o‘гТnТ nazorat. Adabiyotlar: A1;A3; A4; A7;A8; A9; A11; A13; Q1; Q2; Q3; Q5; Q6; Q7; Q9;Q10; Q13; E2; E3; E6.
6-modul. Axborot tizimlari va ularning turli sohalarda qo‘llКnТlТsСТ Soha axborotlari. Soha idoralarining axborot tizimlari. Sohaning axborot texnologiyalari va ulardan foydalanish. Soha axborot tizimlarining interaktiv бТгЦКЭХКrТ. SШСК КбЛШrШЭ rОsЮrsХКrТ. AбЛШrШЭ sШ‘rШЯ ЭТгТЦХКrТ. AбЛШrШЭ ЦЮХШqШЭ tizimlari. Avtomatlashtirilgan ish joylari haqida tushuncha. Avtomatlashtirilgan ish joylarining tamoyillari, turkumlanishi va xususiyatlari. Avtomatlashtirilgan ish joylarining tashkiliy-uslubiy va funksional tuzilishi. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: dialogik yondoshuv, kichik guruhlarda ishash, FSMU texnologiyasi, Venn diagrammasi, T-cСТгma, munoгara, o‘г-o‘гТnТ nazorat. Adabiyotlar: A1; A2; A11; A13; Q1; Q3; Q6; Q7; Q8; Q9; Q10; Q12.
331
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Informatika va axborot texnologiyalari fani bo‘вТМСК mК’ruгК mashР‘ulotining kalendar tematik rejasi T/r MК’ruгК MК’ruгК mКvгulКrТ(ЛКrМСК) soati I-mavzu(bob). Zamonaviy axborot texnologiyalari Informatika va axborot texnologiyalari fanining predmeti, maqsadi 1.1 va vazifalari. Axborot tushunchasi, unТЧР Ш‘ХМСШЯ birliklari, 2 ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФШНХКsС, ФШЦpвЮЭОrЧТЧР ТsСХКsС prТЧsТpХКrТ II-mКvгu(ЛoЛ). AбЛorot УКrКвonlКrТnТnР КppКrКt vК НКsturТв tК’mТnotТ 2.1 KШЦpвЮЭОrХКrЧТЧР КppКrКЭ ЯК НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ, гКЦШЧКЯТв 2 kompyuterlarning arxitekturasi va strukturasi. Operatsion tizimlar, ularning turlari. Kompyuter va mobil qurilmalar 2.2 ШpОrКЭsТШЧ ЭТгТЦХКrТ. БТгЦКЭ ФШ‘rsКЭЮЯМСТ НКsЭЮrХКr ЯК ЮЭТХТЭКХКr, 2 axborotlarni arxivlash usullari, disklarni formatlash. III-mavzu(bob). Zamonaviy dasturlash texnologiyalari Algoritm va algoritmlash tushunchalari. Algoritmning xossalari va tasvirlash usullari. Masalalarni kompyuterda yechish bosqichlari. 3.1 2 Pascal dasturlash tili, strukturasi va alifbosi. Pascal tilining operatorlari. Axborotlarga ishlov berish texnologiyalari. MS Word dasturida hujjatlarni yaratish va tahrirlash. MS Word dasturida mundarijalar, 3.2 2 ФШХШЧЭТЭЮХХКr, ФШ‘МСТrЦКХКr ЯК РТpОrЛШР‘ХКЧТsСХКrЧТ sСКФХХКЧЭТrТsС. Elektron hujjatlarda axborot xavfsizligi. 3.3 Elektron jadval muharrirlari. MS Excel dasturining vazifasi va 2 imkoniyatlari. Elektron jadvallarda grafik oЛ’ektlardan foydalanish. Elektron jadvallarda hisoblashlarni bajarish. Funksiyalar va ПШrЦЮХКХКr. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКrКХКsС ЯК ПТХЭrХКsС. MS EбМОХЧТЧР РrКПТФ imkoniyatlari. Elektron jadvallarda axborotlarni himoyalash 3.4 Taqdimotlar muharrirlari, ularning vazifasi va imkoniyatlari, 2 slaydlar tayyorlash texnologiyasi. TКqНТЦШЭ sХКвНХКrТНК ШЛ’ОФЭХКrНКЧ foydalanish (rasm, diagramma, jadval, tovush va videoklip). Animasiya effektlari. Taqdimot namoyishini boshqarish. 3.5 Kompyuter grafikasi va uning turlari. Grafik axborotlar bilan ishlash 2 texnologiyasi. 3.6 MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКХКrТ ЯК ЮХКrЧТ ЛШsСqКrТsС ЭТгТЦХКrТ. MS AММОss 2 dasturining vazifasi va imkoniyatlari. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТ ЭЮrХКrТ ЯК axborot tizimlarini qurishdagi roli. 3.7 MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТЧР КsШsТв ШЛ’ОФЭХКrТ, sШ‘rШЯХКr ЯК SQL – 2 sШ‘rШЯХКr ЭТХТ, ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТ ЛШsСqКrТsС ЭТгТЦХКrТ. IV-mavzu(bob). Kompyuter tarmoqlari Kompyuter tarmoqlari va ularning turlari. Kompyuter tarmoqlari 4.1 arxitekturasi, tarmoq resruslari. Brouzer dasturlari va ularning 2 ТЦФШЧТвКЭХКrТ. IЧЭОrЧОЭ ЭКrЦШР‘Т qТНТrЮЯ ЭТгТЦХКrТ. EХОФЭrШЧ pШМСЭК
332
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
xizmati va undan fodalanish texnologiyasi. Internet elektron ЭШ‘ХШЯ va tijorat tizimlari. Web sahifa yaratuvchi dasturlar. HTML tili. HTML da jadvallar 4.2 hosil qilish va rasmlar joylashtirish. HTML ga gipermatn 2 joylashtirish. Freymlar tashkil qilish. V-mavzu(bob). Axborot tizimlari va ularning turli soСКlКrНК qo‘llКnТlТsСТ Axborot tizimlari va ularning turlari. Avtomatlashtirilgan ish joylari 5.1 2 haqida tushuncha. VI-mavzu(bob). Axborot xavfsizligi va axborotlarni himoyalash usullari Axborot xavfsizligini tushunchasi. Axborot xavfsizligining tashkiliy va huquqiy asoslari. Axborot xavfsizligi siyosati. Axborotlarni 6.1 2 himoyalashning texnik va dasturiy vositalari. Kompyuter viruslari va ulardan himoyalanish 6.2 KШЦpвЮЭОr ЭКrЦШqХКrТ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. OpОrКЭsТШЧ 2 tizimning axboroЭХКr бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. Jami: 30
Amaliy mashР‘ulotlarning tavsiya etiladigan mavzulari
Zamonaviy axborot texnologiyalari Axborotni Ш‘ХМСКsС ЯК ЭКsЯТrХКsС. Ovoz, grafik va matnli axborotlarni kodlash.
QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: kichik guruhlarda ishlash, dialogik yondoshuv, SWOT tahlil, BlТts so‘rov, ТdroФ бarТtasТ, munoгara, o‘г-o‘гТnТ nazorat. Adabiyotlar: A1;A2; A8; A9; A11; A14; Q1; Q3; Q7 ; Q8; Q9;Q10; Q13; Q14;E3, E6 . Axborot УКrКвonlКrТnТnР КppКrКt vК НКsturТв tК’mТnotТ Setup dasturi yordamida kompyuterlarni sozlash Axborot jarayonlarining КppКrКЭ ЯК НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ, гКЦШЧКЯТв ФШЦpвЮЭОrХКrЧТЧР КrбТЭОФЭЮrКsТ ЯК sЭrЮФЭЮrКsТ, qЮrТХЦКЯТв ЭК’ЦТЧШЭ. Kompyuter va mobil qurilmalar operatsion ЭТгТЦХКrТ. БТгЦКЭ ФШ‘rsКЭЮЯМСТ НКsЭЮrХКr ЯК ЮЭТХТЭКХКr, КбЛШrШЭХКrЧТ arxivlash usullari, disklarni formatlash. Qurilmalarni sistema blokiga ulash. Sistema bloki va ШЧК pХКЭКХКr ФШЦpШЧОЧЭХКrТЧТ Ш‘rРКЧТsС. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: dialogik yondoshuv, kichik guruhlarda ТsСlasС, muammolТ ta’lТm; B/B/B Уadval, T-chizma; SWOT tahlil, fikrlash va idrok бarТtasТ, munoгara, o‘г-o‘гТnТ naгorat. Adabiyotlar: A1;A2; A8; A9; A11; A14; Q1; Q3; Q7; Q8; Q9; Q10; Q13; Q14; E3, E6 .
Zamonaviy dasturlash texnologiyalari 4. Dasturlash texnologiyalari
333
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Matematik ifodalarni Pascal tilida yozilishi. Chiziqli dasturlar tuzish. Tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi algoritmlarga doir dasturlar tuzich.Massivlar va satriy kattaliklar bilan ishlash.Pascalning grafik imkoniyati. Tasvirli matnlar bilan ishlash.
5. Axborotlarga ishlov berish texnologiyalari (matn, jadval, taqdimot) Matnli hujjatlarni yaratish, formatlash ЯК ЭКСrТrХКsС. EХОФЭrШЧ СЮУУКЭХКrНК РrКПТФ ЯК ПШrЦЮХК ШЛ’ОФЭХКrТНКЧ foydalanish. Mundarijalar, kolontitullar, kШ‘chirmalar va giperboР‘lanishlarni shakllantirish. Hujjat xususiyatini va sahifalari parametrlarini sozlash. Elektron hujjatlarda axborot xavfsizligi.
Elektron jadval muharrirlari, ularning vazifasi, imkoniyatlari va asosiy tushunchalari. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФТrТЭТsС ЯК tahrirlash. Elektron jadvallarda grafik oЛ’ektlardan foydalanish. Elektron jadvallarda hisoblashlarni bajarish. Funksiyalar va formulaХКr. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКrКХКsС ЯК ПТХЭrХКsС. GrКПТФ va diagrammalarni shakllantirish va ularni bezash. Elektron jadvallarda axborotlarni himoyalash.
Taqdimotlar yaratish va ularni boshqarish. Slaydlar ustida amallar(Ш‘zgartirish, yangi slaydlar qШ‘shish, bekitish va kШ‘rsКЭТsС). TКqНТЦШЭ sХКвНХКrТНК ШЛ’ОФЭХКrНКЧ ПШвНКХКЧТsС (rКsЦ, НТКРrКЦЦК, jadval, tovush va videoklip). Animasiya effektlari. Taqdimot namoyishini boshqarish.
Kompyuter grafikasi va ularning turlari: vektorli, rastrli, fraktal, CD-grafika. Grafik axborotlar bilan ishlash texnologiyasi. Corel Draw grafik prosessorining asosiy imkoniyatlari. Corel Draw dasturi uskunalar paneli bilan tanishish.Corel Draw dasturida tasvirlar yaratish texnologiyalari.
6. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКХКrТ ЯК ЮХКrЧТ ЛШsСqКrТsС ЭТгimlari MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКХКrТ ЯК ЮХКrЧТ ЛШsСqКrТsС ЭТгТЦХКrТ ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТ КsШsТв ЭЮsСЮЧМСКХКrТ. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТ ЛШsСqКrТsС ЯК ЭШ‘ХНТrТsС. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ПШrЦКХКr вШrНКЦТНК ФТrТЭТsС. MК’ХЮЦШЭХКr bazasidan sШ‘rovlar va hisobotlar yaratish.
QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: dialogik yondoshuv, FSMU texnologiyasi, B/B/B jadval, idrok xaritasi, T-chizma, munozara, kichik guruhlarda ishlash, o‘г- o‘гТnТ naгorat. Adabiyotlar: A1;A2; A3; A5; A6; A9; A10; A11; A12; Q1; Q2; Q3; Q6; Q7; Q8; Q9; Q13; E2;E6.
Kompyuter tarmoqlari Kompyuter tarmoqlari va ularning turlari. Internet va intranet texnologiyalari. Internetga boР‘lanish usullari. Web-saytlar va ularning turlari. Web-sahifa va uning tuzilishi. Web brouzer dasturlari va ularning imkoniyatlari. Internet tarmoР‘i qidiruv tizimlari. Axborotlarni qidirish usullari. Internet axborot resurslari. Internet xizmatlari. HTML tilida matn, rang, jadval va rasmlar bilan ishlovchi teglar. HTMLda giperssilka, forma va freymlar.
QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: kichik guruhlarda ishlash, dialogik вondosСuv, muammolТ ta’lТm. FSMU texnologiyasi, idrok xaritasi, T-chizma; Blits so‘rov; munoгara, o‘г-o‘гТnТ naгorat. Adabiyotlar: A1;A3; A4; A7; A8; A9; A11; A13; A14; Q1; Q3 ;Q5; Q6, Q7; Q9; Q10; Q13; E2; E6. AбЛorot tТгТmlКrТ vК ulКrnТnР turlТ soСКlКrНК qo‘llКnТlТsСТ Avtomatlashtirilgan ish joylari ularining tamoyillari, turkumlanishi va xususiyatlari. Avtomatlashtirilgan ish joylarining tashkiliy-uslubiy va funksional tuzilishi.
334
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: dialogik yondoshuv, kichik guruhlarda ishlash, FSMU texnologiyasi, Venn diagrammasi, Fikrlar hujumi, T-chizmasi, munoгara, o‘г-o‘гТnТ naгorat. Adabiyotlar: A1; A2; A11; A13; Q1; Q3; Q6; Q7; Q8; Q9; Q10; Q12.
Axborot xavfsizligi va axborotlarni himoyalash usullari Axborotlarni himoyalashning texnik va dasturiy vositalari. Axborotlarni himoyalash usullari. Kompyuter tarmoqlariga ruxsatsiz ulanish, yovuz niyatli harakatlar va tarmoqda ishlash qoidalarini buzish. Kompyuter viruslari va uХКrТНКЧ СТЦШвКХКЧТsС. AбЛШrШЭ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС qШЧЮЧМСТХТРТ. EХОФЭrШЧ rКqКЦХТ ТЦгШ. SPAM. KШЦpвЮЭОr ЭКrЦШqХКrТ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. Operatsion ЭТгТЦЧТЧР КбЛШrШЭХКr бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС Яositalari.
QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: dialogik yondoshuv, kichik guruhlarda ishlash, Fikrlar hujumi, FSMU texnologiyasi, BlТts so‘rov, ТdroФ бarТtasТ, munoгara, o‘г-o‘гТnТ naгorat. Adabiyotlar: A1;A3; A4; A7;A8; A9; A11; A13; Q1; Q2; Q3; Q5; Q6; Q7; Q9;Q10; Q13; E2; E3; E6.
“Informatika va axborot tОбnoloРТвКlКrТ” ПКnlКrТ Лo‘вТМСК КmКlТв mКsСР‘ulotТnТnР ФКlОnНКr tОmКtТФ rОУКsТ Amaliy T/r AmКlТв mКsСР‘ulot mКvгulКrТ (ЛКrМСК) soat I-mavzu(bob). Zamonaviy axborot texnologiyalari Axborotni Ovoz, grafik va matnli 1.1 Ш‘ХМСКsС ЯК ЭКsЯТrХКsС ЮsЮХХКrТ. 2 axborotlarni kodlash II-mКvгu(ЛoЛ). AбЛorot УКrКвonlКrТnТnР КppКrКt vК НКsturТв tК’mТnotТ Setup dasturi yordamida kompyuterlarni sozlash. Axborot jarayonlarining apparat va НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ. Zamonaviy kompyuterlarning arxitekturasi. QЮrТХЦКЯТв ЭК’ЦТЧШЭ. Kompyuter va mobil qurilmalar operatsion tizimlari. БТгЦКЭ ФШ‘rsКЭЮЯМСТ НКsЭЮrХКr ЯК 2.1 utilitalar, axborotlarni arxivlash, disklarni formatlash. Disklarni defragmentatsiyalash. 2 Qurilmalarni sistema blokiga ulash. Sistema bloki va ona platalar komponentlarini Ш‘rРКЧТsС. III-mavzu(bob). Zamonaviy dasturlash texnologiyalari Matematik ifodalarni Pascal tilida yozilishi. Chiziqli, tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi algoritmlarga doir dasturlar 3.1 2 tuzish. Massivlar va satriy kattaliklar bilan ishlash. Pascalning grafik imkoniyati. Tasvirli matnlar bilan ishlash. Matnli hujjatlarni yaratish, formatlash va tahrirlash. Elektron СЮУУКЭХКrНК РrКПТФ ЯК ПШrЦЮХК ШЛ’ОФЭХКrТНКЧ ПШвНКХКЧТsС. 3.2 MЮЧНКrТУКХКr, ФШХШЧЭТЭЮХХКr, ФШ‘МСТrЦКХКr ЯК РТpОrЛШР‘ХКЧТsСХКrЧТ 2 shakllantirish. Hujjat xususiyatini va sahifalari parametrlarini sozlash. Elektron hujjatlarda axborot xavfsizligi. Elektron jadval muharrirlari, mК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФТrТЭТsС ЯК ЭКhrirlash. 3.3 Elektron jadvallarda grafik oЛ’ektlardan, funksiyalar va formulalar 2 foydalanish. Elektron jadvallarda mК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКrКХКsС ЯК 335
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
filtrlash. Grafik va diagrammalarni shakllantirish va ularni bezash. Elektron jadvallarda axborotlarni himoyalash Taqdimotlar yaratish va ularni boshqarish. Slaydlar ustida КЦКХХКr(Ш‘гРКrЭТrТsС, вКЧРТ sХКвНХКr qШ‘sСТsС, ЛОФТЭТsС ЯК ФШ‘rsКЭТsС). 3.4 TКqНТЦШЭ sХКвНХКrТНК ШЛ’ОФЭХКrНКЧ ПШвНКХКЧТsС (rКsЦ, НТКРrКЦЦК, 2 jadval, tovush va videoklip). Animasiya effektlari. Taqdimot namoyishini boshqarish Kompyuter gragikasi va ularning turlari: vektorli, rastrli va fractal, CD-grafika. Grafik axborotlar bilan ishlash texnologiyasi. Corel 3.5 Draw grafik prosessorining asosiy imkoniyatlari. Corel Draw 2 dasturi uskunalar paneli bilan tanishish. Corel Draw dasturida tasvirlar yaratish texnologiyalari. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКХКrТ ЯК ЮХКrЧТ ЛШsСqКrТsС ЭТгТЦХКrТ ЦК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТ КsШsТв 3.6 tushunchalari. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТ ЛШsСqКrТsС ЯК ЭШ‘ХНТrТsС. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ПШrЦКХКr 2 вШrНКЦТНК ФТrТЭТsС. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТНКЧ sШ‘rШЯХКr ЯК СТsШЛШЭХКr вКrКЭТsС. IV-mavzu(bob). Kompyuter tarmoqlari Kompyuter tarmoqlari va ularning turlari. Internet va intranet texnologiyalari. IЧЭОrЧОЭРК ЛШР‘ХКЧТsС ЮsЮХХКrТ. Web-saytlar va ularning turlari. Web-sahifa va uning tuzilishi. Web brouzer 4.1 НКsЭЮrХКrТ ЯК ЮХКrЧТЧР ТЦФШЧТвКЭХКrТ. IЧЭОrЧОЭ ЭКrЦШР‘Т qТНТrЮЯ 2 tizimlari. Axborotlarni qidirish usullari. Internet axborot resurslari. Internet xizmatlari. HTML tilida matn, rang, jadval va rasmlar bilan ishlovchi teglar. HTMLda giperssilka, forma va freymlar. V-mavzu(bob). AбЛorot tТгТmlКrТ vК ulКrnТnР turlТ soСКlКrНК qo‘llКnТlТsСТ Avtomatlashtirilgan ish joylari ularining tamoyillari, turkumlanishi va xususiyatlari. 5.1 Avtomatlashtirilgan ish joylarining tashkiliy-uslubiy va funksional tuzilishi. 2
VI-mavzu(bob). Axborot xavfsizligi va axborotlarni himoyalash usullari Axborotlarini himoyalashning texnik va dasturiy vositalari. Axborotlarni himoyalash 6.1 usullari. Kompyuter tarmoqlariga ruxsatsiz ulanish, yovuz niyatli harakatlar va 2 tarmoqda ishlash qoidalarini buzish.
Kompyuter viruslari va uХКrТНКЧ СТЦШвКХКЧТsС. AбЛШrШЭ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС qonunchiligi. Elektron raqamli imzo. SPAM. Kompyuter tarmoqlari xavfsizligini 6.2 ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. OperatsТШЧ ЭТгТЦЧТЧР КбЛШrШЭХКr бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС 2 vositalari.
Jami: 24
LКЛorКtorТвК mКsСР‘ulotlКrТnТng tavsiya etiladigan mavzulari Zamonaviy axborot texnologiyalari Axborot Ш‘lchov birliklari. Sanoq sistemalari va ular ustida amallar.
QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: kichik guruhlarda ishlash, dialogik yondoshuv, SWOT tahlil, BlТts so‘rov, ТdroФ бarТtasТ, munoгara, o‘г-o‘гТnТ nazorat. 336
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Adabiyotlar: A1;A2; A8; A9; A11; A14; Q1; Q3; Q7 ; Q8; Q9;Q10; Q13; Q14;E3, E6 .
AбЛorot УКrКвonlКrТnТnР КppКrКt vК НКsturТв tК’mТnotТ KШЦpвЮЭОrХКrЧТ ЭОsЭНКЧ Ш‘ЭФКгТsС. SОЭЮp НКsЭЮrТ вШrНКЦТНК ФШЦpвЮЭОrХКrЧТ sozlash. Windows OTda ishlash. Qobiq dasturlar va arxivatorlar bilan ishlash. SСТФКsЭХКЧРКЧ ПКвХХКr ЯК НТsФХКrЧТ ЭТФХКsС, НТsФХКrЧТ ПrКРЦОЧЭКsТвКsТЧТ вШ‘qШЭТsС. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: dialogik yondoshuv, kichik guruhlarda ТsСlasС, muammolТ ta’lТm; B/B/B Уadval, T-chizma; SWOT tahlil, fikrlash va idrok бarТtasТ, munoгara, o‘г-o‘гТnТ naгorat. Adabiyotlar: A1;A2; A8; A9; A11; A14; Q1; Q3; Q7; Q8; Q9; Q10; Q13; Q14; E3, E6 .
Zamonaviy dasturlash texnologiyalari 4. Dasturlash texnologiyalari Pascal muhitiga sodda masala dasturlarini kiritish va ularni tahrirlash. Pascal muhitiga shartli operatorlar yordamida tuzilgan dasturlarini kiritish va ularni tahrirlash. Takrorlanuvchi operatorlar yordamida masalani yechish dasturini tuzish. Pascalda massiv va grafikaga doir dasturlar tuzish. 5. Axborotlarga ishlov berish texnologiyalari (matn, jadval, taqdimot) Matnli hujjatlarda belgi, abzas va rШ‘yxatlarning xususiyatlarini sozlash. Wordda grafika bilan ishlash. Wordda jadvallar bilan ishlash. Sahifa parametrlarini sozlash. Matnli hujjatlarda formatlashni avtomatlashtirish. Wordda makroslar. Elektron jadvallarda hisoblashlarni bajarish. Funksiyalar va formulalar. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКrКХКsС ЯК ПТХЭrХКsС. EХОФЭrШЧ УКНЯКХ ЦЮСКrrТrТНК ЦК’ХЮЦШЭЧТ statistik qayta ishlash va ularning diagrammasini qurish. EбМОХНК ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ yiР‘ish texnologiyasi va ularni qayta ishlash (test sinovlari uchun axborot tizimlarini yaratish). Excelda sШ‘rШЯЧШЦК вШrНКЦТНК ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ avtomatlashtirilgan qayta ishlanish jarayoni. O‘quv jarayoni uchun Ш‘rgatuvchi taqdimotlar yaratish. Power Point dasturi yordamida matnli topshiriqlar yaratish. CШrОХ DrКа РrКПТФ prШsОssШrТНК ШЛ’ОФЭХКr ЛТХКЧ ТsСХКsС КsШsХКrТ. SШННК geometrik figuralar va turli bШ‘yoq (zalivka)lar yordamida tasvirlar yaratish. Corel Draw dasturida egri chiziqlar yordamida tasvirlar hosil qilish. Corel Draw НКsЭЮrТНК ШЛ’ОФЭХКrЧТ ЭКrЭТЛХКsС ЯК ЛТrХКsСЭТrТsС. Corel Draw dasturida hajmga ega ЭКsЯТrХКr вКrКЭТsС “PОrОЭОФКЧТвК” ЮsФЮЧКsТ ЛТХКЧ ТsСХКsС. Matnlar bilan ishlash. 6. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКХКrТ ЯК ЮХКrЧТ ЛШsСqКrТsС tizimlari MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТ ЭШ‘ХНТrТsС. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ПШrЦКХКr вШrНКЦТНК ФТrТЭТsС va ularni kШ‘rib chiqish. MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТНКЧ sШ‘rovlar hosil qilish. Access dasturida guruhlantirilgan hisobot tuzish QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: dialogik yondoshuv, FSMU texnologiyasi, B/B/B jadval, idrok xaritasi, T-chizma, munozara, kichik guruhlarda ishlash, o‘г- o‘гТnТ naгorat. Adabiyotlar: A1;A2; A3; A5; A6; A9; A10; A11; A12; Q1; Q2; Q3; Q6; Q7; Q8; Q9; Q13; E2;E6. 337
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Kompyuter tarmoqlari Internet brauzerlarida ishlash. Internet tarmoР‘i qidiruv tizimlarida ishlash. Axborotlarni qidirish usullari. E-mail va unda ishlash. HTML tilida matn, rang, jadval va rasmlar bilan ishlovchi teglar. HTMLНК ЭЮrХТ rШ‘вСКЭХКr СШsТХ qТХТsС. HTMLda giperssilkalar. HTMLda forma va freymlar. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: kichik guruhlarda ishlash, dialogik вondosСuv, muammolТ ta’lТm. SWOT tahlil, idrok xaritasi, T-chizma; BlТts so‘rov; munoгara, o‘г-o‘гТnТ naгorat. Adabiyotlar: A1;A3; A4; A7; A8; A9; A11; A13; A14; Q1; Q3 ;Q5; Q6, Q7; Q9; Q10; Q13; E2; E6.
AбЛorot tТгТmlКrТ vК ulКrnТnР turlТ soСКlКrНК qo‘llКnТlТsСТ MyTestX dasturida test savollari bankini hosil qilish. MyTestX dasturida nazorat testlarini yaratish. QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: kichik guruhlarda ishlash, idrok xaritasi, FSMU texnologiyasi, Venn diagrammasi, T-cСТгmasТ, munoгara, o‘г-o‘гТnТ nazorat. Adabiyotlar: A1; A2; A11; A13; Q1; Q3; Q6; Q7; Q8; Q9; Q10; Q12, E3, E6.
Axborot xavfsizligi va axborotlarni himoyalash usullari Kompyuter viruslari va uХКrТНКЧ СТЦШвКХКЧТsС. AбЛШrШЭ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС qШЧЮЧМСТХТРТ. EХОФЭrШЧ rКqКЦХТ ТЦгШ. SPAM. KШЦpвЮЭОr ЭКrЦШqХКrТ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. Operatsion ЭТгТЦЧТЧР КбЛШrШЭХКr бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ.
QШ‘ХХКЧТХКНТРКЧ ЭК’ХТЦ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ: dialogik yondoshuv, kichik guruhlarda ishlash, T-chizma, SWOT tahlil, BlТts so‘rov, ТdroФ бarТtasТ, munoгara, o‘г-o‘гТnТ nazorat. Adabiyotlar: A1;A3; A4; A7;A8; A9; A11; A13; Q1; Q2; Q3; Q5; Q6; Q7; Q9; Q10; Q13; E2; E3; E6.
LКЛШrКЭШrТвК ЦКsСР‘ЮХШЭХКrТНК ЭКХКЛКХКr ЦК’rЮгКНК ОРКХХКРКЧ ЛТХТЦХКrТЧТ bevosita amaliyotda kompyuter texnologiyasi yordamida tadbiq qilishga olib keladi va amaliy masalalarning kompyuterda tasvirlanish usullar bilan tanishadilar va xulosalar chiqaradilar.
“Informatika va axborot tОбnoloРТвКlКrТ” ПКnlКrТ Лo‘вТМСК laboratoriya mКsСР‘ulotТnТnР ФКlОnНКr tОmКtТФ rОУКsТ
T/r O‘rРКnТlКвotРКn mКvгu nomТ riya (soati) (soati) Laborato I-mavzu(bob). Zamonaviy axborot texnologiyalari Axborot lchov birliklari. Sanoq sistemalari va ular ustida 1.1 Ш‘ 2 amallar.
338
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
II-mКvгu(ЛoЛ). AбЛorot УКrКвonlКrТnТnР КppКrКt vК НКsturТв tК’mТnotТ Windows OTda ishlash. . 2.1 KШЦpвЮЭОrХКrЧТ ЭОsЭНКЧ Ш‘ЭФКгТsС 2 Setup dasturi yordamida kompyuterlarni sozlash. 2.2 Qobiq dasturlar va arxivatorlar bilan ishlash. 2 Shikastlangan fayllar va disklarni tiklash, disklarni 2.3 2 fragmentasiyasini yШ‘qotish. III-mavzu(bob). Zamonaviy dasturlash texnologiyalari Pascal muhitiga shartli operatorlar yordamida tuzilgan dasturlarini kiritish va ularni tahrirlash. Tarmoqlanuvchi va 3.1 2 takrorlanuvchi operatorlar yordamida masalani yechish dasturini tuzish. Pascalda massivlar bilan ishlash. Pascalning grafik 3.3 2 imkoniyatlaridan foydalanib dasturlar tuzish. Matnli hujjatlarda belgi, abzas va r yxatlarning 3.4 Ш‘ 2 xususiyatlarini sozlash. Wordda grafika bilan ishlash. 3.5 Wordda jadvallar bilan ishlash. Sahifa parametrlarini sozlash. 2 Wordda matnli hujjatlarda formatlashni 3.6 2 avtomatlashtirish.Wordda makroslar. Elektron jadvallarda hisoblashlarni bajarish. Funksiyalar va 3.7 formulalar. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ sКrКХКsС ЯК ПТХЭrХКsС. ЦК’ХЮЦШЭЧТ 2 statistik qayta ishlash va ularning diagrammasini qurish tlarni yi ish texnologiyasi va ularni qayta 3.8 EбМОХНК ЦК’ХЮЦШ Р‘ 2 ishlash (test sinovlari uchun axborot tizimlarini yaratish) Excelda s 3.9 Ш‘rШЯЧШЦК вШrНКЦТНК ЦК’ХЮЦШЭХКrЧТ 2 avtomatlashtirilgan qayta ishlanish jarayoni. O‘qЮЯ УКrКвШЧТ ЮМСЮЧ Ш‘rРКЭЮЯМСТ ЭКqНТЦШЭХКr вКrКЭТsС. Power 3.10 Point dasturi yordamida matnli topshiriqlar yaratish. Standart 2 shablonlar asosida taqdimotlarni yaratish. TКqНТЦШЭ sХКвНХКrТНК ШЛ’ОФЭХКrНКЧ ПШвНКХКЧТsС (rКsЦ, НТКРrКЦЦК, УКНЯКХ, 3.11 tovush va videoklip). 2
CШrОХ DrКа РrКПТФ prШsОssШrТНК ШЛ’ОФЭХКr ЛТХКЧ ТsСХКsС 3.12 asoslari. Sodda geometrik figuralar va turli bШ‘yoq 2 (zalivka)lar yordamida tasvirlar yaratish. Corel Draw dasturida egri chiziqlar yordamida tasvirlar hosil 3.13 qilish. Corel Draw dasturida hajmga ega tasvirlar yaratish 2 “PОrОЭОФКЧТвК” ЮsФЮЧКsТ ЛТХКЧ ТsСХКsС. MКЭЧХКr ЛТХКЧ ТsСХКsС. ldirish, formalar yordamida kiritish 3.14 MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТЧТ ЭШ‘ 2 va ularni kШ‘rib chiqish. Access dasturida 3.15 MК’ХЮЦШЭХКr ЛКгКsТНКЧ sШ‘rШЯХКr СШsТХ qТХТsС. 2 guruhlantirilgan hisobot tuzish. IV-mavzu(bob). Kompyuter tarmoqlari Internet va intranet texnologiyalari. Internetga bo lanish 4.1 Р‘ 2 usullari.
339
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Internet brauzerlarida ishlash. Internet tarmo i qidiruv 4.2 Р‘ 2 tizimlarida ishlash. Axborotlarni qidirish usullari. 4.3 E-mail va unda ishlash. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ЮгКЭТsС ЯК qКЛЮХ qТХТsС. 2 HTML tilida matn, rang, jadval va rasmlar bilan ishlovchi 4.4 2 teglar. HTMLda turli r yhatlar hosil qilish va giperssilkalar 4.5 Ш‘ 2 Ш‘rnatish. HTMLda forma va freymlar. 4.6 Web-sahifa va web-sayt yaratish texnologiyasi 2 V-mavzu(bob). AбЛorot tТгТmlКrТ vК ulКrnТnР turlТ soСКlКrНК qo‘llКnТlТsСТ 5.1 MyTestX dasturida test savollari bankini hosil qilish. 2 5.2 MyTestX dasturida nazorat testlarini yaratish 2 VI-mavzu(bob). Axborot xavfsizligi va axborotlarni himoyalash usullari 6.1 Kompyuter viruslari va ularidan himoyalanish. 2 6.2 Elektron raqamli imzo. SPAM. 2 6.3 KШЦpвЮЭОr ЭКrЦШqХКrТ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. 2 6.4 Operatsion ЭТгТЦЧТЧР КбЛШrШЭХКr бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. 2 Jami: 60
Mustaqil tК’lТmni tashkil etishning shakli va mazmuni TКХКЛК ЦЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦЧТ ЭКввШrХКsСНК ЦЮКввКЧ ПКЧЧТЧР бЮsЮsТвКЭХКrТЧТ hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi: - darslik va Ш‘quv qШ‘llanmalar bШ‘yicha fan boblari va mavzularini Ш‘rganish; -tarqatma materiallar bШ‘вТМСК ЦК’rЮгКХКr qТsЦТЧТ Ш‘zlashtirish; - avtomatlashtirilgan Ш‘rgatuvchi va nazorat qiluvchi dasturlar bilan ishlash; -maxsus adabiyotlar bШ‘yicha fanlar bШ‘limlari yoki mavzulari ustida ishlash; -talabaning Ш‘quv-ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan boР‘liq bШ‘lgan fanlar bШ‘limlari va mavzularni chuqur Ш‘rganish; Tavsiya etilayotgan mustaqil ishlarning mavzu va vazifalari: 130. Axborot va uning turlariga turli sohalardan misollar keltiring va uni fan uchun ahamiyati, xususiyatlarini tushuntiring. 131. XT rivojlanish tarixi va avlodlari. XT da axborotni qayta ishlashning arifmetik asoslari. Algoritm, turlari, xossalari, berilish usullari. 132. Turli sanoq sistemalarning tarixda qШ‘llanishi va ularning ishlash asoslarini aytib bering. 133. Algoritimning blok sxema shaklida berilish usulini tasvirlang va misol keltiring. 134. БT ЯК ЮЧТЧР sЭrЮФЭЮrКsТ. QЮrТХЦКЯТв ЭК’ЦТЧШЭ. AsШsТв ЯК КЭrШП qurilmalarning ishlash prinsipini asoslab bering. 135. DКsЭЮr ЭЮrХКrТ. OT ЭЮrХКrТ.АТЧНШаs OT ШЛ’ОФЭХКrТ. 136. Windows operatsion tizimni kompyuterga Ш‘rnatish (Instalizasiya qilish). 137. Operatsion sistemaning boshqa turlari 340
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
138. Virus va antivirus dasturlar. Arxivatorlar. 139. Virusning kompyuterlarga tushish sabablari va undan himoya qilish usullarini Ш‘ganish. 140. Kasperskiy, Doctor Web, NortonAntivirus dasturlari va ularning viruslardan tozalashdagi imkoniyatlari. 141. Pascal dasturlash tili. Pascalda chiziqli dastur. 142. Pascalda tarmoqlanuvchi va takrorlanuvchi dasturlar. 143. Pascalda qism dasturlar. Satriy kattaliklar bilan ishlash. 144. Matn muxarrirlari va Word matn prosessori. Kiritish, tahrirlash va formatlash amallari. 145. Hujjat tarkibiga rasm Ш‘rnatish, hujjatni bezash. 146. Yangi simvolni Ш‘rnatish, havola va kolontitullar. 147. Wordning qШ‘shimcha imkoniyatlari. 148. EбМОХ ОХОФЭrШЧ УКНЯКХТ. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФТrТЭТsС ЯК ЭКСrТrХКsС. 149. Excel da avtotШ‘ldirishlar va avtohisoblashlar. Progressiya. Saralash amali. 150. MЮХ’ЭТЦОНТвК. PШаОrPШТЧЭ НКsЭЮrТЧТЧР КsШsТв ОХОЦОЧЭХКrТ. 151. Animasion effektlar. Taqdim etishni boshqarish. 152. MO. MONT. Access dasturi haqida. 153. Strukturalangan MO tayyorlash. 154. Jadvallar, shakllar, sШ‘rovlar, hisobotlar yaratish 155. Kasbiy sohalari bШ‘yicha Web-sahifa yaratish. 156. Internet asoslari. IЧЭОrЧОЭНК ЦК’ХЮЦШЭ qТНТrТsС. Taqsimlangan mavzularga ШТН ЦК’ХЮЦШЭ qТНТrТsС. 157. Internet Explorer dasturi imkoniyatlari. Elektron pochta imkoniyatlari. 158. Soha idoralarining axborot tizimlari. Sohaning axborot texnologiyalari va ulardan foydalanish. 159. Soha axborot tizimlarining interaktiv xizmatlari. 160. Axborot sШ‘rov tizimlari. Axborot muloqot tizimlari. 161. Avtomatlashtirilgan ish joylarining tamoyillari, turkumlanishi va xususiyatlari. 162. Avtomatlashtirilgan ish joylarining tashkiliy-uslubiy va funksional tuzilishi. 163. Axborot xavfsizligi va axborotlarni himoyalash usullari 164. Axborotlarni himoyalashning texnik va dasturiy vositalari. 165. Axborotlarni himoyalash usullari. Identifikasiya va autentifikasiya masalalari. Login va parol tushunchasi. 166. Kompyuter tarmoqlariga ruxsatsiz ulanish, yovuz niyatli harakatlar va tarmoqda ishlash qoidalarini buzish. 167. Virus tushunchasi va ularning turlari. Kompyuter viruslari: dasturiy, yuklaniuvchi, makro va tarmoq viruslari. 168. KШЦpвЮЭОr ЯТrЮsХКrТНКЧ СТЦШвКХКЧТsС. AбЛШrШЭ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС qonunchiligi. 169. Axborotlashtirish sohasida ichki va tashqi tahdidlar. 170. Elektron raqamli imzo. SPAM. 171. KШЦpвЮЭОr ЭКrЦШqХКrТ бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ.
341
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
172. Operatsion ЭТгТЦЧТЧР КбЛШrШЭХКr бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ.
Mustaqil tК’lТmni tashkil etishning shakli va mazmuni TКХКЛК ЦЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦЧТ ЭКввШrХКsСНК ЦЮКввКЧ ПКЧЧТЧР бЮsЮsТвКЭХКrТЧТ hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi: - darslik va Ш‘quv qШ‘llanmalar bШ‘yicha fan boblari va mavzularini Ш‘rganish; -tarqatma materiallar bШ‘вТМСК ЦК’rЮгalar qismini Ш‘zlashtirish; - avtomatlashtirilgan Ш‘rgatuvchi va nazorat qiluvchi dasturlar bilan ishlash; -maxsus adabiyotlar bШ‘yicha fanlar bШ‘limlari yoki mavzulari ustida ishlash; -talabaning Ш‘quv-ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan boqliq bШ‘lgan fanlar bШ‘limlari va mavzularni chuqur Ш‘rganish;
Berilgan Bajarish Hajmi t/r MustКqТl tК’lТ mКvгulКrТ topshiriqlar muddati (soatda) Axborot va uning turlariga turli 1. Yakka tartibda, sohalardan misollar keltiring va yozma hisobot. 89. 2. Internetdan mavzuga 1- hafta 4 uni fan uchun ahamiyati, oid manbalarni xususiyatlarini tushuntiring. ЭШ‘pХКвНТ. 5. Foydalangan adabi- XT rivojlanish tarixi va yotlariga tayangan holda mavzuni ШР‘гКФТ 90. avlodlari. XT da axborotni qayta bayon qiladi. 2- hafta 2 ishlashning arifmetik asoslari. 6. Daftariga konspekt qiladi. Turli sanoq sistemalarning Yakka tartibda 91. ЭКrТбНК qШ‘ХХКЧТsСТ ЯК ЮХКrЧТЧР konspekt qilish 3- hafta 4 ishlash asoslarini aytib bering. Yakka tartibda Algoritm, turlari, xossalari, internetdan mavzuga 92. 4- hafta 2 berilish usullari. ШТН ЦКЧЛКХКrЧТ Ш‘rРКЧТЛ ШР‘гКФТ javob beriladi Algoritimning blok sxema Yakka tartibda yozma 93. shaklida berilish usulini hisobot 4 - hafta 2 tasvirlang va misol keltiring. XT va uning strukturasi. Qurilmaviy Yakka tartibda 94. ЭК’ЦТЧШЭ. AsШsТв ЯК 5- hafta 2 atrof qurilmalarning ishlash konspekt qilish prinsipini asoslab bering. Dastur turlari. OT turlari. АТЧНШаs OT ШЛ’ОФЭХКrТ. Yakka tartibda taqdimot 95. Windows operatsion tizimni qilish 6- hafta 4 ФШЦpвЮЭОrРК Ш‘rЧКЭТsС (Instalizasiya qilish). 96. Operatsion sistemaning boshqa Yakka tartibda amaliy 6- hafta 4 342
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
turlari. Virus va antivirus bajarish dasturlar. Arxivatorlar. Virusning kompyuterlarga tushish sabablari va undan himoya qilish usullarini Yakka tartibda yozma 97. Ш‘РКЧТsС. Kasperskiy, Doctor hisobot 7- hafta 2 Web, Norton Antivirus dasturlari va ularning viruslardan tozalashdagi imkoniyatlari. Yakka tartibda Pascal dasturlash tili. Pascalda internetdan mavzuga 98. 8- hafta 2 chiziqli dastur. ШТН ЦКЧЛКХКrЧТ Ш‘rРКЧТЛ ШР‘гКФТ javob beriladi Pascalda tarmoqlanuvchi va Yakka tartibda amaliy, 99. 9- hafta 2 takrorlanuvchi dasturlar. yozma hisobot
Pascalda qism dasturlar. Satriy Kichik guruhlarda 100. taqdimot va himoya 9- hafta 2 kattaliklar bilan ishlash. qilish
Matn muxarrirlari va Word matn 101. prosessori. Kiritish, tahrirlash va OР‘гКФТ 10- hafta 2 formatlash amallari. H Yakka tartibda, amaliy 102. ЮУУКЭ ЭКrФТЛТРК rКsЦ Ш‘rЧКЭТsС, 10-hafta 2 hujjatni bezash. bajarish Ya la Yakka tartibda yozma 103. ЧРТ sТЦЯШХЧТ Ш‘rЧКЭТsС, СКЯШ 11-hafta 2 va kolontitullar. hisobot Yakka tartibda Wordning q shimcha internetdan mavzuga 104. Ш‘ 12-hafta 2 imkoniyatlari. ШТН ЦКЧЛКХКrЧТ Ш‘rРКЧТЛ ШР‘гКФТ javob beriladi Excel elektron jadvali. Yakka tartibda, 105. MК’ХЮЦШЭХКrЧТ ФТrТЭТsС ЯК konspekt qilish 12-hafta 2 tahrirlash. EбМОХНК КЯЭШЭШ‘ХНТrТsСХКr ЯК 106. avtohisoblashlar. Progressiya. Amaliy bajarish 13-hafta 2 Saralash amali. Yakka tartibda yozma 107. MЮХ’ЭТЦОНТвК. PШаОrPШТЧЭ 14-hafta 2 dasturining asosiy elementlari. hisobot Yakka tartibda Animasion effektlar. Taqdim internetdan mavzuga 108. 15-hafta 4 etishni boshqarish. ШТН ЦКЧЛКХКrЧТ Ш‘rРКЧТЛ ШР‘гКФТ javob beriladi MO. MONT. Access dasturi Yakka tartibda, 109. 16-hafta 2 haqida. konspekt qilish 110. Strukturalangan MO tayyorlash. Amaliy bajarish 17-hafta 2
343
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Yakka tartibda yozma 111. JКНЯКХХКr, sСКФХХКr, sШ‘rШЯХКr 18-hafta 2 (Zapros), hisobotlar yaratish hisobot Kompyuter tarmoqlariga ruxsatsiz ulanish, yovuz niyatli 112. OР‘гКФТ 1- hafta 2 harakatlar va tarmoqda ishlash qoidalarini buzish. Kasbiy sohalari - Yakka tartibda, 113. ЛШ‘вТМСК АОЛ 2- hafta 2 sahifa yaratish. konspekt qilish Internet asoslari. Internetda Amaliy bajarish va ЦК’ХЮЦШЭ qТНТrТsС. Taqsimlangan 114. taqdimot qilish, yozma 3- hafta 2 ЦКЯгЮХКrРК ШТН ЦК’ХЮЦШЭ hisobot qidirish. Internet Explorer va elektron Yakka tartibda, 115. konspekt va taqdimot 4- hafta 2 pochta dasturi imkoniyatlari. qilish Soha idoralarining axborot tizimlari. Sohaning axborot Amaliy bajarish, yozma 116. 5 - hafta 2 texnologiyalari va ulardan hisobot foydalanish. Soha axborot tizimlarining Yakka tartibda yozma 117. 6- hafta 2 interaktiv xizmatlari. hisobot AбЛШrШЭ sШ‘rШЯ ЭТгТЦХКrТ. 118. OР‘гКФТ 7- hafta 2 Axborot muloqot tizimlari. Avtomatlashtirilgan ish Yakka tartibda internetdan mavzuga 119. joylarining tamoyillari, 8- hafta 2 ШТН ЦКЧЛКХКrЧТ Ш‘rРКЧТЛ turkumlanishi va xususiyatlari. ШР‘гКФТ javob beriladi Avtomatlashtirilgan ish Amaliy bajarish, yozma 120. joylarining tashkiliy-uslubiy va hisobot 9- hafta 2 funksional tuzilishi. Axborot xavfsizligi va Yakka tartibda, 121. 10- hafta 2 axborotlarni himoyalash usullari konspekt qilish Yakka tartibda Axborotlarni himoyalashning internetdan mavzuga 122. 11- hafta 4 texnik va dasturiy vositalari. ШТН ЦКЧЛКХКrЧТ Ш‘rРКЧТЛ ШР‘гКФТ javob beriladi Axborotlarni himoyalash usullari. Identifikasiya va Yakka tartibda, 123. 11- hafta 2 autentifikasiya masalalari. konspekt qilish Login va parol tushunchasi. Virus tushunchasi va ularning turlari. Kompyuter viruslari: 124. dasturiy, yuklaniuvchi, makro Taqdimot yaratish 12- hafta 4 va tarmoq viruslari. Kompyuter viruslaridan himoyalanish.
344
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Axborot xavfsizligini ЭК’ЦТЧХКsС qШЧЮЧМСТХТРТ. Axborotlashtirish sohasida ichki Yakka tartibda, 125. va tashqi tahdidlar. Elektron konspekt qilish 13- hafta 4 raqamli imzo. SPAM. Kompyuter tarmoqlari бКЯПsТгХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС Taqdimot yaratish va 126. vositalari. Operatsion tizimning himoya qilish 14- hafta 2 axborotlar xavfsizligini ЭК’ЦТЧХКsС ЯШsТЭКХКrТ. I I I semestr jami 92 Jami: 92
Izoh: MЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦ ЦКЯгЮХКrТРК ШТН ПШвНКХКЧТХРКЧ manbalarning manzillari ПШвНКХКЧТХРКЧ КНКЛТвШЭХКr rШ‘вбКЭТНК ЭКХКЛКХКr ЭШЦШЧТНКЧ ФОХЭТrТХТsС sСКrЭ. БШrТУ adabiyotlariga ham murojat qilinish muhim hisoblanadi.
Fan dasturning informasion-usluЛТв tК’mТnotТ Mazkur fanni Ш‘qТЭТsС УКrКвШЧТНК ЭК’ХТЦЧТЧР гКЦШЧКЯТв ЦОЭШНХКrТ, pОНКРШРТФ va axborot-kommunikasiya texnologiyalari qШ‘llanilishi nazarda tutilgan: - ЦК’rЮгК darslarida zamonaviy kompyuter texnologiyalari yordamida prezentasion va elektron-didaktik texnologiyalaridan; - amaliy-laboratoriya ЦКsСР‘ЮХШЭХКrida zamonaviy pedagogik texnologiyalaridan- aqliy hujum, guruhli fikrlash, klaster, idrok xaritasi,B/B/B va b. - mustaqil ЭК’ХТЦni tashkil etishida kompyuterning tarmoqlaridan foydalanish.
Didaktik vositalar 7. Jihozlar va uskunalar, moslamalar: elektron doska-Hitachi, LCD- ЦШЧТЭШr, ОХОФЭrШЧ ФШ‘rsКЭРТМС (ЮФКгФК). 8. Video – audio uskunalar: video va audiomagnitofon, mikrofon, kolonkalar. 9. KШЦpвЮЭОr ЯК ЦЮХ’ЭТЦОНТКХТ ЯШsТЭКХКr: ФШЦp’вЮЭОr, proektor, DVD- diskovod, Web-kamera, video-ФШ‘г (РХКгШФ).
BAHOLASH MEZONI
I. Umumiy talablar 1. Informatika va axborot texnologiyalari fanidan talabalarning bilimini rОвЭТЧР ЭТгТЦТ ШrqКХТ ЛКСШХКsСНКЧ ЦКqsКН, ЭКХКЛКХКrНК Ш‘qТЭТХКвШЭРКЧ ПКЧЧТ МСЮqЮr ОРКХХКsС, ЭШpsСТrТqХКrРК ТУШНТв вШЧНШsСТsС, ЦЮsЭКqТХ ПТФrХКsС, Ш‘г ЛТХТЦТЧТ 345
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua muntazam ravishda oshirishga intilish hamda adabiyotlardan keng foydalanish kabi xususiyatlarni rivojlantirish va ushbu tariqa raqobatbardosh mutaxassislarni tayyorlashga erishish. 2. Informatika va axborot texnologiyalari fanidan reyting tizimi quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilgan: - ЭКХКЛКХКr ПКЧЧТ Ш‘гХКsСЭТrТsСТЧТ ЦЮЧtazam ravishda nazorat qilib borish, ЮХКrЧТ sОЦОsЭr (Ш‘qЮЯ вТХТ) НКЯШЦТНК Ш‘г ЮsЭХКrТНК ЮгХЮФsТг ПКШХ ТsСХКsСХКrТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС; - talabalar bilimini haqqoniy, aniq va adolatli baholash hamda natijalarini ЮХКrРК ЦЮЧЭКгКЦ rКЯТsСНК ЦК’ХЮЦ qТХТsС; - ЭКХКЛКХКrНК ЦЮsЭКqТХ ТsСХКsС ФШ‘ЧТФЦКХКrТЧТ ФОЧР rТЯШУХКЧЭТrТsС; - professor–Ш‘qТЭЮЯМСТХКrНК ЦК’rЮгК ЯК КЦКХТв ЦКsСР‘ЮХШЭХКrРК pЮбЭК ЭКввШrРКrХТФ ФШ‘rТsС, ЛКСШХКsС sКЯШХХКrТЧТ ЭЮгТsСНК ЦКs’ЮХТвКЭТЧТ ШsСТrТsС. 3. FКЧ ЛШ‘вТМСК ЦКФsТЦКХ rОвЭТЧР ЛКХТ, Ш‘qЮЯ rejasida aynan shu fanga ajratilgan soatlar miqdori bilan belgilanadi. TКХКЛК ЛТХТЦТЧТ ЛКСШХКsСНК, КЯЯКХ ЮЧТЧР Ш‘гХКsСЭТrТsС ФШ‘rsКЭФТМСТ КЧТqХКЧКНТ, sШ‘ЧР НКrs sШКЭХКrТ ЦТqНШrТРК ЦЮЯШПТq, ЮЧТЧР ПКЧ ЛШ‘вТМСК rОвЭТЧРТ hisoblab topiladi. “Informatika va axborot texnologiyalari” ПКЧТ ЛШ‘вТМСК rОвЭТЧР УКНЯКХХКrТ, nazorat turi, shakli, soni hamda har bir nazoratga ajratilgan maksimal ball, sСЮЧТЧРНОФ УШrТв ЯК ШrКХТq ЧКгШrКЭХКrТЧТЧР sКrКХКsС ЛКХХКrТ СКqТНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКr ПКЧ ЛШ‘вТМСК ЛТrТЧМСТ ЦКsСР‘ЮХШЭНК ЭКХКЛКХКrРК О’ХШЧ qТХТЧКНТ. FКЧ ЛШ‘вТМСК ЭКХКЛКХКrЧТЧР ЛТХТЦ sКЯТвКsТ ЯК Ш‘гХКsСЭТrТsС НКrКУКsТЧТЧР DКvlКt tК’lТm standartlariРК ЦЮЯШПТqХТРТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС ЮМСЮЧ qЮвТНКРТ ЧКгШrКЭ ЭЮrХКrТ Ш‘ЭФКгТХКНТ: joriy nazorat (JN) – ЭКХКЛКЧТЧР ПКЧ ЦКЯгЮХКrТ ЛШ‘вТМСК ЛТХТЦ ЯК amaliy ФШ‘ЧТФЦК НКrКУКsТЧТ КЧТqХКsС ЯК ЛКСШХКsС ЮsЮХТ. Joriy nazorat fanning бЮsЮsТвКЭТНКЧ ФОХТЛ МСТqqКЧ СШХНК КЦКХТв ЦКsСР‘ЮХШЭХКrНК oР‘гaФТ so‘rov, tОst o‘tФaгТsС, suСbat, naгorat ТsСТ, ФollОФvТum, uв vaгТПalarТnТ tОФsСТrТsС va shu kabi boshqa shakllarda Ш‘ЭФКгТХТsСТ ЦЮЦФТЧ; oraliq nazorat (ON) – sОЦОsЭr НКЯШЦТНК Ш‘qЮЯ НКsЭЮrТЧТЧР ЭОРТsСХТ (ПКЧХКrЧТЧР ЛТr ЧОМСК ЦКЯгЮХКrТЧТ Ш‘г ТМСТРК ШХРКЧ) ЛШ‘ХТЦТ ЭЮРКХХКЧРКЧНКЧ ФОвТЧ ЭКХКЛКЧТЧР ЧКгКrТв ЛТХТЦ ЯК КЦКХТв ФШ‘ЧТФЦК НКrКУКsТЧТ КЧТqХКsС ЯК ЛКСШХКsС ЮsЮХТ. Oraliq nazorat ЛТr sОЦОsЭrНК ТФФТ ЦКrЭК Ш‘ЭФКгТХКНТ ЯК sСКФХТ (вoгma, oР‘гaФТ, tОst va hokazo) Ш‘qЮЯ ПКЧТРК КУrКЭТХРКЧ ЮЦЮЦТв sШКЭХКr СКУЦТНКЧ ФОХТЛ МСТqqКЧ СШХНК belgilanadi; yakuniy nazorat (YaN) – sОЦОsЭr вКФЮЧТНК ЦЮКввКЧ ПКЧ ЛШ‘вТМСК ЧКгКrТв bilim va amaХТв ФШ‘ЧТФЦКХКrЧТ ЭКХКЛКХКr ЭШЦШЧТНКЧ Ш‘гХКsСЭТrТsС НКrКУКsТЧТ baholash usuli. Yakuniy nazorat asosan tayanch tushuncha va iboralarga КsШsХКЧРКЧ “ВШгЦК ТsС”, “TОsЭ” sСКФХТНК Ш‘ЭФКгТХКНТ. ON Ш‘ЭФКгТsС УКrКвШЧТ kafedra mudiri tomonidan tuzilgan komissiya ТsСЭТrШФТНК ЦЮЧЭКгКЦ rКЯТsСНК Ш‘rРКЧТЛ ЛШrТХКНТ ЯК ЮЧТ Ш‘ЭФКгТsС ЭКrЭТЛХКrТ ЛЮгТХРКЧ hollarda, ON natijalari bekor qilinishi mumkin. Bunday hollarda ON qayta Ш‘ЭФКгТХКНТ. OХТв ЭК’ХТЦ ЦЮКssКsКsТ rahbariЧТЧР ЛЮвrЮР‘Т ЛТХКЧ ichki nazorat va
346
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua monТtorТnР Лo‘lТmi rahbarligida tuzilgan komissiya ishtirokida YaN ЧТ Ш‘ЭФКгТsС УКrКвШЧТ ЦЮЧЭКгКЦ rКЯТsСНК Ш‘rРКЧТЛ ЛШrТХКНТ ЯК ЮЧТ Ш‘ЭФКгТsС ЭКrЭТЛХКrТ ЛЮгТХРКЧ hollarda, YaN natijalari bekor qilinishi mumkin. Bunday hollarda YaN qayta Ш‘ЭФКгТХКНТ. TКХКЛКЧТЧР ЛТХТЦ sКЯТвКsТ, ФШ‘ЧТФЦК ЯК ЦКХКФКХКrТЧТ ЧКгШrКЭ qТХТsСЧТЧР rОвЭТЧР ЭТгТЦТ КsШsТНК ЭКХКЛКЧТЧР ПКЧ ЛШ‘вТМСК Ш‘гХКsСЭТrТsС НКrКУКsТ ЛКХХКr ШrqКХТ ТПШНКХКЧКНТ. «Informatika va axborot texnologiyalari» ПКЧТ ЛШ‘вТМСК ЭКХКЛКХКrЧТЧР sОЦОsЭr НКЯШЦТНКРТ Ш‘гХКsСЭТrТsС ФШ‘rsКЭФТchi 100 ballik tizimda baholanadi. Ushbu 100 ЛКХХ ЛКСШХКsС ЭЮrХКrТ ЛШ‘вТМСК qЮвТНКРТМСК ЭКqsТЦХКЧКНТ: Ya.N.-30 ball, qolgan 70 ball esa J.N.-35 ball va O.N.-35 ball qilib taqsimlanadi.
II. Baholash turlari va shakllari
4. Informatika va axborot texnologiyalari fanidan talabalarning fan ЛШ‘вТМСК Ш‘гХКsСЭТrТsСТЧТ ЛКСШХКsС sОЦОsЭr (Ш‘qЮЯ вТХТ) НКЯШЦТНК ЦЮЧЭКгКЦ ravishda olib boriladi va quyidagi turlar orqali amalga oshiriladi: Joriy nazorat (JN); Oraliq nazorat (ON); Yakuniy nazorat (YaN) JN da ПКЧЧТЧР СКr ЛТr ЦКЯгЮsТ ЛШ‘вТМСК ЭКХКЛКЧТЧР ЛТХТЦ НКrКУКsТЧТ (Ш‘гХКsСЭТrТsСТЧТ) КЧТqХКЛ ЛШrТsС ЧКгКrНК ЭЮЭТХКНТ ЯК Ю ШНКЭНК, КЦКХТв ЦКsСР‘ЮХШЭХКr (seminar yoki laboratoriya ishlari) darslarida amalga oshirilishi mumkin. 1. Joriy nazorat (JN). Joriy nazorat Ш‘ЭТХРКЧ 8-10 sШКЭ КЦКХТв ЦКsСР‘ЮХШЭ ЦКЭОrТКХТ ЛШ‘вТМСК Ш‘ЭФКгТХКНТ. MКsКХКЧ: “Informatika va axborot texnologiyalari ” fani MКtОmКtТФК o‘qТtТsС mОtoНТФКsТ ЭК’ХТЦ вШ‘ЧКХТsСТ II-kurs talabalari uchun (КУrКЭТХРКЧ НКrs sШКЭХКrТ 48 ЦК’rЮгК, 34 КЦКХТв ЯК 70 ХКЛШrКЭШrТвК ) (MЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦ 114 soat) maksimal ball – 35 ( I-15 b; II -20 b;), 35 ball umumiy baholashning 35% ni tashkil etsa, unda (JN) baholashning birinchi bosqichi 15 ni ikkinchi bosqichi 20 tashkil etadi. Joriy nazoratda talabaning bilimiga reytiЧР ЛКХХКrТ qШ‘вТsСРК qЮвТНКРТ ЭКХКЛХКr qШ‘вТХКНТ.
JN.ning Baho Talabaning bilim darajasi va malakasiga talablar foizi Amaliy mashР‘ulotlarda faol ishtirok etsa, kompyuterda berilgan topshiriqlarni mustaqil fikr asosida tШ‘Р‘ri bajarsa, javoblarni izohlab ularning amaliy ahamiyatini anglay olsa, 86 – 100 A’ХШ topshiriqlarni bajarishda ijodiy yondoshsa, Ш‘z fikrini tШ‘ХК ifodalay olsa, laboratoriya mashР‘ulotlarini Ш‘z vaqtida ЛКУКrТЛ ЭШpsСТrsК, ЦЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦ mavzularini ЭШ‘ХТq Ш‘гХКsСЭТrsК. Amaliy mashР‘ulotlarda faol ishtirok etsa, berilgan topshiriq va mashqlarni tШ‘Р‘ri bajarsa, javoblarni izohlay olsa, fikrini mustaqil ifodalay olsa, topshiriq mohiyatini 71 – 85 Yaxshi tШ‘la tushunsa, laboratoriya mashР‘ulotlarini Ш‘z vaqtida bajarib ЭШpsСТrsК, ЦЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦ mavzularini 70% yoki 80% Ш‘zlashtirsa. 347
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Amaliy mashР‘ulotlarda ishtirok etib topshiriqlarni Ш‘qituvchi yordamida tШ‘Р‘ri bajarsa, yechimlardan olingan javoblarni mohiyatini tushunsa, masalani yechish jarayonini 55 70 Qoniqarli – tushuntira olsa, mustaqil berilgan laboratoriya mashР‘ulotlarini 60% yoki 70% Ш‘z vaqtida bajarsa, ЦЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦЧТ qТsЦКЧ Ш‘гХКsСЭТrsК. AЦКХТв ЦКsСР‘ЮХШЭНКРТ ЭШpsСТrТqХКrЧТЧР shartini tШ‘Р‘ri tushunib ularni ЭШ‘ХТq ЛКУКrК ШХЦКsК, topsСТrТqХКrЧТ ЛК’гТХКrТ tШ‘Р‘risida aniq tasavvurga ega bШ‘lmasa, Ш‘qituvchi 0 – 54 Qoniqarsiz ФШ‘ЦКРТНК ham topshiriqlarni bajarishga qiynalsa, nazariy va amliy bilimlarini boР‘lay olmasa, laboratoriya mashР‘ulotlarini Ш‘z vaqtida bajarmasa va topshira olmasa, ЦЮsЭКqТХ ЭК’ХТmni Ш‘гХКsСЭТrЦКsК.
2. Oraliq nazorat (ON). ON da fanning bir necha mavzularini qamrab olgan bШ‘lim yoki qism bШ‘yicha nazariy mashР‘ulotlar Ш‘tib bШ‘linganidan sШ‘ng talabaning nazariy bilimlari baholanadi va unda talabaning muayyan savol yoki muammoni yechish mahorati va qobiliyati aniqlanadi. ON ЧКгШrКЭТ Ш‘ЭТХРКЧ 48 sШКЭ ЦК’rЮгК ЦКsСР‘ЮХШЭ ЦКЭОrТКХТ ЛШ‘вТМСК Ш‘ЭФКгТХКНТ. SСЮ ЦКsСР‘ЮХШЭХКrНК Ш‘ЭТХРКЧ ЦКЯгЮХКr ЛШ‘вТМСК ФКЦТНК ЮМСЭК yoki beshta sКЯШХЧТ Ш‘г ЭКrФТЛТРК ШХЮЯМСТ ЛТr ЧОМСЭК ЯКrТКЧЭХКr ЭЮгТХКНТ. Talaba tanlagan ЛТЭЭК ЯКrТКЧЭ sКЯШХХКrТРК “вШгЦК” ЮsЮХНК ЛКЭКПsТХ УКЯШЛХКr вШгКНТ, «ШР‘гКФТ» ЮsЮХНК ОsК sКЯШХХКrРК ШР‘гКФТ УКЯШЛХКr ЛОrКНТ. HКr ЛТr sКЯШХРК УКЯШЛХКr ЮМСЮЧ КЧТq maksimal ballar belgilangan. MКsКХКЧ: “Informatika va axborot texnologiyalari” fanidan ЦК’rЮгК ЦКsСР‘ЮХШЭТ mКtОmКtТФК o‘qТtТsС mОtoНТФКsТ ЭК’ХТЦ вШ‘ЧКХТsСТ II-kurs talabalari uchun (ajratilgan dars soati 48 soat) maksimal ball – 35 (I-15 b; II-20 b), 35 ball umumiy baholashning 35% ni tashkil etadi. Oraliq nazoratda talaba ЛТХТЦТЧТ ЛКСШХКsСНК qЮвТНКРТ ЭКХКЛХКr qШ‘вТХКНТ:
Foiz Baho Talaba bilimi va malakasiga talablar Savollardagi mavzularning barchasiga asoslangan, ilmiy xatoliklarga yШ‘l qШ‘yilmagan holda javoblar bersa, mavzu materiali mohiyatini tШ‘la tushunib yetgan bШ‘lsa, ijodiy fikr yuritsa, mustaqil mushohada 86-100% A’ХШ qilsa, nazariy bilimlarni amalda qШ‘llashga misollar keltira olsa, xulosa va qarorlar qabul qilishda faol bШ‘lsa, material bШ‘yicha tШ‘la tasavvurga ega bШ‘lsa va talaba ilmiy-uslubiy maqolalar yozishga loyiq bШ‘lsa. SКЯШХХКrЧТЧР ЛКrМСКsТРК ЭШ‘ХТq УКЯШЛ ЛОrsК, УЮг’Тв бКЭШХТФХКrРК вШ‘Х qШ‘вЦКsК. 71 – 85% Yaxshi MКЭОrТКХ ЦШСТвКЭЧТ ЭЮsСЮЧТЛ вОЭРКЧ ЛШ‘ХsК, ТУШНТв ПТФr yurita olsa, nazariy bilimlarni amaliy ahamiyatini 348
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
КЧРХКЛ вОЭРКЧ ЛШ‘ХsК, ЦКЭОrТКХ ЛШ‘вТМСК ЭКsКЯЯЮrРК ОРК ЛШ‘ХsК qШ‘sСТЦМСК КНКЛТвШЭХКrНКЧ ЦЮsЭКqТХ ПШвНКХКЧК ШХТsС qШЛТХТвКЭТРК ОРК ЛШ‘ХsК. Savollarga javoblar yozgan bШ‘lsa, yШ‘l qШ‘ygan бКЭШХКrТ УЮг’Тв бКЭШХКr ЛШ‘lmasa, material mohiyatini tushungan bШ‘lsa, nazariy bilimlarni amaliy 55 – 70 % Qoniqarli ahamiyatini anglagan bШ‘lsa, mavzular bШ‘yicha tasavvurga ega bШ‘lsa va auditoriya mashР‘ulotlariga tШ‘liq qatnashgan bШ‘lsa. Savollarga javob berishga qiynalsa, material mohiyatini tushunmasa, tasavvuri sayoz bШ‘lsa, 0 – 54 % Qoniqarsiz nazariy bilimlarni amaldagi ahamiyatni anglab yetmasa, savollarni kШ‘pchiligiga javob bera olmasa va darslarga muntazam qatnashmagan bШ‘lsa.
FКЧ ЛШ‘вТМСК JN va ON ЭЮrХКrТНК ЭКХКЛК ЭШ‘pХКsСТ ЦЮЦФТЧ ЛШ‘ХРКЧ ЦКФsТЦКХ reyting ballning miqdori 70 ballni tashkil etadi va bu umumiy baholashning 70% ni tashkil etadi. JN va ON ЧКЭТУКХКrТРК ФШ‘rК ЭКХКЛК 39 ЛКХХНКЧ (55% НКЧ)ШrЭТq ЛКХХ ЭШ‘pХКsК, Ю СШХНК ЭКХКЛК YN lashga kirishga ruxsat etiladi, aks holda esa talaba yakuniy nazoratga ruxsat etilmaydi va akademik qarzdor hisoblanadi. 3. Yakuniy nazorat (YaN). ВКN НК ПКЧЧТЧР sОЦОsЭr (Ш‘qЮЯ вТХТ) НКЯШЦТНК Ш‘ЭТХРКЧ СКУЦТ НШТrКsТНК ЭКХКЛКЧТЧР ЛТХТЦТ ЛКСШХКЧКНТ. ВКN ЭЮrТРК КУrКЭТХРКЧ ballar miqdori, umumiy ballning 30% (ЦЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦ ЛТХКЧ ЛТrРК 30 % вШФТ 30 ЛКХХ) miqdorida belgilanadi. ВКN ЭЮrТ OХТв ЯК Ш‘rЭК ЦКбsЮs ЭК’ХТЦ vazirligining 333- sШЧХТ ЛЮвrЮР‘ТРК КsШsКЧ ЭКвКЧМС ЭЮsСТЧМСКХКrРК КsШsХКЧРКЧ “ВШгЦК ТsС” (50%) usulida yoki boshqК ЮsЮХХКrНК (50%, ШР‘гКФТ, ЭОsЭ, СТЦШвК ЯК СШФКгШ) СКЦ Ш‘ЭФКгТХТsСТ ЦЮЦФТЧ. 5. O‘qЮЯ rОУКРК ЦЮЯШПТq Ш‘qТЭТХТsСТ ЛТr ЧОМСК sОЦОsЭr (Ш‘qЮЯ вТХТ) РК rОУКХКsСЭТrТХРКЧ ПКЧ ЛШ‘вТМСК ЭКХКЛКЧТЧР ЮЦЮЦТв rОвЭТЧР ЛКХТ, СКr ЛТr sОЦОsЭr (Ш‘qЮЯ вТХТ) НКЯШЦТНК sСЮ ПКЧ ЛШ‘вТМСК ЭКХКЛК ЭШЦШЧТНКЧ ЭШ‘pХКЧРКЧ rОвЭТЧР ЛКХХКr вТР‘ТЧНТsТ ЛТХКЧ КЧТqХКЧКНТ. 6. Baholash turlari har bir fanning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, dars УКrКвШЧТНК sШ‘rШЯ Ш‘ЭФКгТsС, ЭОsЭ sКЯШХХКrТРК УКЯШЛ ЛОrТsС, ЧКгШrКЭ ТsСХКrТЧТ ЛКУКrТsС, suhbat va shu kabi boshqa shakllarda ham amalga oshirilishi mumkin. 7. Dekanat va kaПОНrКХКr ЛОХРТХКЧРКЧ ЭКrЭТЛНК ПКЧ ЛШ‘вТМСК ЭКХКЛКЧТЧР ON, JN СКЦНК ВКN ЭЮrХКrТНК ФШ‘rsКЭРКЧ Ш‘гХКsСЭТrТsС ФШ‘rsКЭФТМСХКrТЧТ ЭКСХТХ ОЭТЛ borishlari va ularning natijalarini belgilangan shakldagi qaydnomalarda qayd etishlari lozim. BКСШХКsС ЧКЭТУКХКrТ Ш‘qЮЯ ЛШ‘ХТЦТНК гЮНХТФ ЛТХКЧ ТsСХШЯНКЧ Ш‘ЭФКгТХКНТ. 8. RОвЭТЧР ЧКЭТУКХКrТ ПКФЮХЭОЭ ФКПОНrКХКrТНК ЯК “FТгТФК-ЦКЭОЦКЭТФК” ПКФЮХЭОЭТ Kengashida muntazam ravishda muhokama etib boriladi va tegishli qarorlar qabul qilinadi.
349
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
“Informatika va axborot texnologiyalari ” ПКnТ Лo‘вТМСК tКlКЛКlКrnТnР ЛТlТmТnТ baholash R E Y T I N G J A D V A L I Umumiy bali (UB)-100 ball. Saralash bali (SB)- 55 ball. Joriy va oraliq nazoratlarga 70 ball yakuniy nazoratga esa 30 ball beriladi.
Nazorot Nazorat Nazorat Nazorat turlari turlarini № semestr turlari shakllari bo‘yicha o‘tkazish ballar sanasi 1 2 3 4 5 6 Joriy Test 15 ball I III va IV nazorat Test 20 ball Jami 2 ta 35 ball Test вШФТ ШР‘гКФТ 15 ball II Oraliq nazorat III va IV Test вШФТ ШР‘гКФТ 20 ball Jami 2 ta 35 ball Yakuniy III III va IV Test 30 ball nazorat Jami 1 ta 30 ball Jami(har bir semestrda) 5 ta 100 ball
III. Talaba bilimini baholash tartibi 9. SОЦОsЭr НКЯШЦТНК Ш‘qТЭТХРКЧ ПКЧ ЛШ‘вТМСК ЦКФsТЦКХ ЛКХХЧТЧР ФКЦТНК 55% ЧТ ЭШ‘pХКРКЧ ЭКХКЛК qШЧТqКrХТ Ш‘qТвШЭРКЧ НОЛ СТsШЛХКЧКНТ. SОЦОsЭr НКЯШЦТНК Ш‘qТЭТХРКЧ ПКЧ ЛШ‘вТМСК ЦКФsТЦКХ ЛКХХЧТЧР 55% НКЧ ФКЦ ЛКХХ ЭШ‘pХКРКЧ ЭКХКЛК, qШЧТqКrsТг Ш‘qТвШЭРКЧ ЭКХКЛК (КФademik qarzdor) deb hisoblanadi. 10. SОЦОsЭr НКЯШЦТНК ПКЧХКr ЛШ‘вТМСК ЭШ‘pХКЧРКЧ ЛКХХКr qЮвТНКРТ Ш‘гХКsСЭТrТsС ФШ‘rsКЭФТМСХКrТ ЛТХКЧ ЛКСШХКЧКНТ: 86 – 100% – “К’lo”; 71 – 85% – “вКбsСТ”; 55 – 70% – “o‘rtК”; 54% dan kam – “qonТqКrsТг”. 11. Talabaning barcСК ЭЮrНКРТ КЦКХТвШЭХКrНКЧ ШХРКЧ ЛТХТЦ ЯК ФШ‘ЧТФЦКХКrТ, kurs ishi yoki kurs loyihasi, bitiruv malakaviy ishi (loyihasi), davlat attestatsiyasi ЧКЭТУКХКrТ Ш‘гХКsСЭТrТsС ФШ‘rsКЭФТМСХКrТ ЛТХКЧ ЛКСШХКЧКНТ ЯК rОвЭТЧР НКПЭКrМСКsТНК alohida qayd etiladi. 12. ReyЭТЧР ЛКХХКrТЧТ СТsШЛХКsСНК ЭКХКЛКЧТЧР Ш‘qЮЯ ЦКsСР‘ЮХШЭХКrНКРТ ПКШХХТРТ, ЦЮsЭКqТХ ТsСХКrЧТ ЛКУКrТsСНК ТУШНТв вШЧНШsСК ШХТsСТ, Ш‘qЮЯ ЦОСЧКЭ intizomiga amal qilish sifatlari ham hisobga olinishi (reyting bali doirasida 10% gacha) maqsadga muvofiq. 13. JN, ON ЯК ВКN ЭЮrХКrТНК ПКЧЧТ Ш‘гХКsСЭТrК ШХЦКРКЧ (55% НКЧ ФКЦ ЛКХХ ЭШ‘pХКРКЧ) вШФТ sКЛКЛХТ ЛКСШХКsС ЭЮrХКrТНК ТsСЭТrШФ ОЭК ШХЦКРКЧ ЭКХКЛКХКrРК 1 СКПЭК ЦЮННКЭ ТМСТНК qКвЭК ЛКСШХКsСНКЧ Ш‘ЭТsСРК rЮбsКЭ ЛОrТХТsСТ ЦЮЦФТЧ. 350
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
14. FКЧ ЛШ‘вТМСК ЛОХРТХКЧРКЧ ЦКФsТЦКХ rОвting ballning 55% dan kam ball ЭШ‘pХКРКЧ ЭКХКЛК, ЛОХРТХКЧРКЧ ЭКrЭТЛНК rОФЭШrЧТЧР ЛЮвrЮР‘Т ЛТХКЧ ЭКХКЛКХКr sКПТНКЧ chetlashtiriladi. 15. TКХКЛКЧТ ФЮrsНКЧ ФЮrsРК Ш‘ЭФКгТsС Ш‘qЮЯ rОУКНК ЦЮКввКЧ sОЦОsЭr (Ш‘qЮЯ вТХТ)РК ЛОХРТХКЧРКЧ ПКЧХКrНКЧ ЭКХКЛК ЭШ‘pХКРКЧ reyting ballar miqdori hisobga ШХТЧКНТ ЯК rОФЭШrЧТЧР ЛЮвrЮР‘Т ЛТХКЧ КЦКХРК ШsСТrТХКНТ.
IV. Reyting natijalarini qayd qilish tartibi 17. HКr ЛТr ПКЧ ЛШ‘вТМСК Ш‘ЭФКгТХРКЧ ЛКСШХКsС ЭЮrХКrТНК ЭКХКЛК ЭШ‘pХКРКЧ reyting ballar miqdori, dekanat tomonidan belgilangan tartibda tasdiqlangan shakldagi qaydnomada qayd qilinadi. 18. SОЦОsЭr НКЯШЦТНК ПКЧ ЛШ‘вТМСК Ш‘ЭФКгТХРКЧ ЛКСШХКsС ЭЮrХКrТНК ЭКХКЛК ЭШ‘pХКРКЧ “UЦЮЦТв ЛКХХ” ЭКХКЛКЧТЧР “RОвЭТЧР НКПЭКrМСКsТ”НК qКвН ОЭТХКНТ. 19. HКr ЛТr ПКЧ ЛШ‘вТМСК Ш‘ЭФКгТХКНТРКЧ ЛКСШХКsС ЭЮrХКrТЧТЧР (JN, ON ЯК YaN) natijalari dekanat va kafedralar tomnidan reyting nazorati ekranida muntazam ravishda yoritib boriladi. 20. Reyting nazorati ekranini tashkil etish va uni belgilangan muddatlarda rasmiylashtirish vazifasi fakultet dekani zimmasiga yuklatiladi.
FoвНКlКnТlКНТРКn КНКЛТвotlКr ro‘вбКtТ Asosiy adabiyotlar: 21. Stuart Gray. Information Technology in a Global Society for the IB Diploma: BХКМФ КЧН АСТЭО EНТЭТШЧ. “CrОКЭОSpКММ IЧНОpОЧНОЧЭ PХКЭПШrЦ” DОМОЦЛОr 20, 2011 y. 22. M Aripov, B.Begalov va boshqalar. Axborot texnologiyalari. O‘quv qШ‘llanma- T.: “NШsСТr”, 2009 в. 23. A.R.Azamatov, B.Boltayev. Algoritmlash va dasturlash asoslari. O‘quv qo‘ХХКЧЦК. T.: “CСШ‘ХpШЧ”, 2013 в. 24. ..Ғ қ. . . , “қ”, 2000 . 25. M.Mamarajabov, S.Tursunov. Kompyuter grafikasi va Web dizayn. Darslik. T.: “CСШ‘ХpШЧ”, 2013 в. 26. U.Yuldashev, M.Mamarajabov, S.Tursunov. Pedagogik Web dizayn. O‘quv qШ‘ХХКЧЦК. T.: “VШrТs”, 2013 в. 27. M.Aripov, M.Fayziyeva, S.Dottayev. Web texnologiyalar. O‘quv qШ‘llanma. T.: “FКвХКsЮПХКr УКЦТвКЭТ”, 2013 в. 28. M.Azimjanova, T.Muradova, M.Pazilova. Informatika va axborot texnologiyalari. O‘quv qШ‘ХХКЧЦК. “O‘гЛОФТsЭШЧ ПКвХКsЮПХКrТ ЦТХХТв УКЦТвКЭТ”, T.: 2013 y. 29. M.Aripov, M.Muhammadiyev. Informatika, informasion texnologiyalar. Darslik. T.: TDYuI, 2004 y. 30. . . . .., .: “қ”, 2007 .
351
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Qo‘shimcha adabiyotlar 23. . : . Microsoft . . . . - - ., . . –; « », 1999 . 24. , , . . – .: -: Inforkom-Press, 1999 . 25. Sh.Nazirov. Dastrurlash tillari. T.2007 y. 26. .. W . . .:, . 2003. 27. ., .. HTML. , “қ”, 2007 . 28. . . CorelDraw 11. , “BHV-”, 2004 . 29. . . , « », 2003 . 30. .. . . .., , « », 2005 . 31. . , 14- . : . . — . : “”, 2003. — 1184 . 32. Scott Mueller. UPGRADING AND REPAIRING PCS, 15th Anniversary Edition, 2005. 33. .. . : . / . . - 2008. -254 . 34. . . . . - .: , 2005. -284 . 35. . ., . . . . 2- . - .: , 2006. - 144 . 36. . . . . - .: , 2006. - 171 . 37. Mark Russinovitch, David A. Solomon. Windows Internals. 6th Edition. Part1. Microsoft PRESS.2013. 38. ВШНРШrШЯ G‘.R.“KШЦpвЮЭОrЧТЧР гКЦШЧКЯТв ЭОбЧТФ ЯК НКsЭЮrТв ЭК’ЦТЧШЭТ” ПКЧТНКЧ ХКЛШrКЭШrТвК ЦКsСР‘ЮХШЭХКr. Uslubiy qШ‘ХХКЧЦК. NavDPI 9-sonli ilmiy Kengash. Navoiy 2016. -102 b.
Internet saytlar 12. www.tdpu.uz- Nizomiy nomidagi TDPU rasmiy sayti 13. www.ziyonet.uz – ГТвШЧОЭ КбЛШrШЭ ЭК’ХТЦ pШrЭКХ 14. www.edu.uz- O‘гЛОФТsЭШЧ RОspЮЛХТФКsТ OХТв ЯК Ш‘rЭК ЦКбsЮs ЭК’ХТЦ ЯКгТrХТРТ portali 15. http://www.ctc.msiu.ru/materials/Book1,2/index1.html 16. http://www.ctc.msiu.ru/materials/CS_Book/A5_book.tgz 17. www.intiut.ru
352
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
TEST SAVOLLARI 1.Informatika bu- quyidagilardan qaysi birini o`rganuvchi fan? A) axborotga ishlov berish usullarini V) kompyuterlarni S) axborotni tasvirlash, saqlash, ishlov berish va uzatish usullarini D) yangi axborot texnologiyalarini E) axborot jarayonlarini 2. BosСlКnР`ТМС КбЛorot ustТНК mК’lum qoТНКlКr КsosТНК ТsС olТЛ borish A) axborotga ishlov berish B) axborotni saqla C) axborotni uzatish D) axborotni qabul qilish E) axborotni ko`rish 3. Quyidagilardan qaysi biri axborot sohasida faoliyat ko`rsatuvchi hisoblanadi A) dehqon B) jurnalist C) sportchi D) duradgor E) o`qituvchi 4.quyidagi texnik vositalardan qaysi birlari yangi axborot texnologiyalariga talluqli? A) telefaks B) kompyuter C) telefon D) radio E) peydjer 5. Axborot qanday xossalarga ega bo`lishi kerak? A) foydalilik, ishonchlilik, aniqlilik V) uzluksizlik, foydalilik S) uzluksizlik, cheksizlik, foydalilik, ishonchlilik, aniqlilik D) foydalilik, aniqlilik E) murakkablik 6. Axborot tizimlari haqida tushincha AбЛШrТв ЦК’ХЮЦШЭЧТ ЛТr ФШ`rТЧТsСНКЧ ТФФТЧМСТ, sТПКЭ УТСКЭНКЧ вКЧРТ ko`rinishga keltirish, axborotni yigìsh, qayta ishlash va uzatishning usul va vositalari majmuasidan foydalanish jarayoni nima deb ataladi? A) Axborot tizimi B) Axborot texnologiyasi V) DasturТв ta’mТnot G) Axboriy jarayon 7. Axborot tizimlari qachon paydo bo`lgan? A) 80-yillar oxirida B) 70-80 - yillarda
353
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
C) 60- yillarda D) 50- yillarda 8. Belgilanganmaqsadgaerishishyo`lidaaxborotniuzatish, qaytaishlashvasaqlashuchunqo`llaniladiganusullar, vositalarvashaxslarningo`zarobog`langanmajmuasinimadebataladi? A) Axborot tizimi B) Axborot texnologiyasi V) Texnologiya G) Kompyuter tizimi 9. Axborot tizimini maqsadi qaysi bandda to`g`ri keltirilgan? A) Insonning biror- bir ishini bajarishdan iborat. B) Insonning biror-bir ishini taxlil etishdan iborat. V) Karor kabul kilish uchun zarur bulgan yangi axborotni ishlab chikarishdan iborat. G) Yukoridagi barcha javoblar birgalikda tugri. 10. AбЛorot tТгТmТ tК’mТnotТРК ФuвТНКРТlКrНКn ФКвsТ ЛТrТ ФТrКНТ? A.) ЭОбЧТФ ЭК’ЦТЧШЭ; B.) ЦКЭОЦКЭТФ ЭК’ЦТЧШЭ; C.) dasturiy ЭК’ЦТЧШЭ; D.) КбЛШrШЭ ЭК’ЦТЧШЭТ; E.) lingvistik; 11. Huquqiy tК’mТnot. A) 1; 2 B) 1; 3 V) barchasi G) 1; 3; 4. 12. Yangi axborot texnologiyasi tarkibiga kiruvchi vositalarni aniqlang. 1) Ksereks 6) Kompyuter 2) Telefaks 7) Telefon 3) Skaner 8) Radio 4) Ruchka 9) Televizor 5) Yozuv mashinkasi 10) Peydjer
A) 1, 2, 3, 6, 10 B) Shammasi C) 4, 5, 7, 8, 10 D) 1, 2, 3,4 E) Radio, peydjer, skaner. 13. Axborot texnologiyasi rivojlanishining 1-bosqichiga tegishli vositalarni toping A) Insonning sezgi organlari B) Pero, siyoshdon, kompyuter C) Siyoshdon, pero, kitob D) Yozuv mashinkasi, diktofon, telefon
354
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
E) Kompyuter 14. XX asr oxirida qanday axborot texnologiyalari yaratildi? A) Elektron B) Elektromexanika. C) Norton komander D) Kompyuter E) Mexanik 15. Axborot texnologiyalari shaqidagi quyidagi fikrlardan qaysi to`g`ri A) «Aбborot tОбnoloРiвasi» fani kompyuterlarniishlash tamoyillarini o`rganadi; V) «Aбborot tОбnoloРiвasi» fani odamlar psixologiyasi shaqidagi fan. S) Axborot texnologiyalarining takomillashuvi jamiyatni axborotlashtirishda asosiy omillardan biri shisoblanadi; D) Axborot texnologiyasi informatika fani bilan bog`liq emas; E) Axborot texnologiyasi kompyuter imkoniyatlarini ФОnРaвtТruvcСТ dasturТв ta’mТnot 16. Mahalliy tarmoq bu – A) Kichik shududda joylashgan abonentlarni birlashmasi; B) Bir xonadagi kompyuterlarni birlashtiradi; C) Katta shududda joylashgan abonentlarni birlashtiradi; D) Bitta respublika shududida joylashgan abonentlarni birlashtiradi; E) Turli mamlakatlarda joylashgan abonentlarni birlashtiradi. 17. Markaziykompyutermavjudbo`libungaqolganbarchakompyuterlarbog`langan bo`lsa, bundaybog`lanishqandayataladi? A) Umumiy bog`lanish V) Shalqasimon bog`lanish S) Bunday bog`lanish mavjud emas D) Yulduzsimonbog`lanish E) Shinalibog`lanish 18. Quyidagilarni qaysi biri global tarmoqning texnik vositalariga kirmaydi: A) Kompyuterlar B) KompвutОrda УoвlasСРan ma’lumotlar C) Modem qurilmasi D) Aloqa kabellari E) вОrnТnР sun’Тв вo`ldosСТ 19. Elektron aloqa bo`limining vazifasiga quyidagilardan qaysilari kiradi A) Xatlarni talab qilguncha saqlash B) Xatlarni ro`yxatini olish va ularni shisobini olish C) Foydalanuvchiga xatlarni uzatish D) Foydalanuvchilarning manzillarini saqlash E) Foydalanuvchilarga xat kelganligi xaqida xabar berish
355
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
20. Internetga ulanishning usullari shaqidagi quyidagi fikrlardan qaysi biri to`g`ri A) Internetga ulanishning 6 shil yo`li bor B) Internetga bog`lanish usullaridan «Chaqiruv» asosida bog`lanish usuli eng ko`p imkoniyatlarga ega C) Kompyuteringizni to`g`ridan-to`g`ri bog`lasangiz, uni provayder shisobida ishlatishingiz mumkin D) Internetga bog`lanishning turli usullari axborot almashish tezligi bilan farq qiladi E) Internetga ulanish telefon qilishdan sham tez va arzon tushadi 21. Quyidagi fikrlardan qaysi biri to`g`ri A) Kompyuter tarmoqlari, asosan, server, konsentrator, modem va aloqa kanallaridan tashkil topadi V) Konsentrator – aloqanТ ta’mТnlovcСТ dastur S) Server – tarmoq ТsСТnТ ta’mТnlovcСТ dastur D) Lokal tarmoq uchun modem qurilmasi shart emas E) Modemningsh ichki va tashqi qurilmalari mavjud 22. Lokal tarmoqning hususiyatlariga quyidagilardan qaysilari kiradi: A) Tarmoqqa bir necha kompyuterning ulanganligi; B) Tarmoqdagi kompyuterlarning turli viloyatlarda joylashganligi; C) Tarmoqdagi kompyuterlarning bitta printerdan foydalana olish imkoniyati; D) Tarmoqdagi kompyuterlarning bir dasturdan bir-biriga shalaqit bermagan sholda foydalana olish imkoniyati; E) Tarmoqdagi kompyuterning axborot almashishi uchun sun’Тв yo`ldoshlardan foydalanishi.
Kompyuter qurilmalari 1. KompвutОr so`гТnТnР mК’nosТ nТmК? A) Hisoblovchi* B) Bo`laklovchi C) Tarmoqlovchi D) Sintezlovchi E) B va Djavoblarto`g`ri 2. Kompyuterlarni nechta gurushga bo`lib o`rganamiz? A) 4 B)5* C)3 D)2 E)7 3. Shashsiy kompyuterlar qanday qurilmalardan tashkil topgan? A) Monitor va stol B) Sistema bloki va rozetka C) Doimiy xotira
356
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
D) Sichqoncha va kitob E) Sistema bloki,monitor,klaviatura, sichqoncha ,tashqi qurilmalar* 4. Tashqi qurilmalar nimalar? A)Oqimli printer B)Modem C)Printer,skaner, modem, strimer,grafik quruvchi* D)skaner E)A va D 5. KlКvТКturК vК «sТМСqonМСК» vКгТПКsТ nТmК? A)Bosmaga chiqarish B)Ezuvga chiqarish C)Xotiraga soluvchi qurilma D)Xotiradan chiqarib tashlovchi qurilma E)Ma’lumotlarnТ ФТratadТРan va ФompвutОr bТlan muloqot qТlТsС* vazifasini o`taydigan qurilmalar 6. Zamonaviy kompyuter aloqa texnik vositasini aniqlang? A) Printer B) Monitor C) Disk yurituvchi D) Klaviatura E) Modem 7. Kompyuterda ishlashda himoya vositasi sifatida qanday qurilma qo’llКnТlКНТ? A) Monitor B) Sichqoncha C) Sistema blogi D) Skaner E) Himoya oynasi 8. Personal kompyuyetrlarning asosiy qurilmalarini sanab bering? A) Skaner, modem, sichqoncha B) Sistema bloki, printer, monitor, klaviatura C) Disk yurituvchi, multimedia, himoya oynasi D) Sistema bloki, monitor, klaviatura E) Sichqoncha, grafpostroitel 9. Printerlarning asosiy vazifasi va turlari? A) LASER J, EPSON-LX-1050, EPSON-LX-1000, HUNDAY, informatsiyani qoР’oгРa cСТqarТsС B) SONY, kompyuterga informatsiya kiritish V) IBMPC, informatsiyani monitorga uzatish S) EXCEL, tОlОПon aloqasТnТ o’rnatТsС D) WORD, kompyuyetrga informatsiya kiritish 10. KompвutОrНКРТ qo’sСТmМСК qurilmalarni kiritish? A) doimiy xotira, operativ xotira, qattiq magnit disk B) disk yurituvchi, monitor, klaviatura, skaner
357
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
C) sichqoncha, skaner, modem, printer D) klaviatura, monitor, sistema blogi, disk yurituvchi E) sichqoncha, monitor, vinchester, mikroprotsessor 11.Kompyuter qismlarini bir-biriga ulash ketma ketligini aniqlab bering? A) Monitorga klaviatura ulanib, klaviaturaga sistema blogi ulanadi B) klaviaturaga sichqoncha ulanib, sichqonchaga monitor ulanadi V) printerga montor ulanib, klaviatura modemga ulanadi S) sistema blogiga monitor va klaviatura ulanadi D) sichqoncha monitorga ulanib, klaviatura printerga ulanadi 12.Kompyuter klaviaturasidagi Enter klavishsini vazifalarini ayting? A) InПormatsТвanТ o’cСТrТsС B) Informatsiyani tasdiqlab, kirТtТlТsСТnТ ta’mТnlasС C) Kiritishni bekor qilish D) Alvafitni almashtirish E) Kursorni boshqarish 13. Kompyuter klaviaturasidagi Delete klavishsi vazifasini ayting? A) BosСqa bОtРa o’tТsС B) Satr bosСТРa o’tТsС C) Harfni almashtirish D) Kursorni ustidagi СarПnТ o’cСТrТsС E) KursornТ cСap tomonТdaРТ СarПnТ o’cСТrТsС 14.Kompyuter saboqlari fanining asosiy maqsadi nimadan iborat? A) FoвdalanuvcСТ sТПatТda ФompвutОr bТlan onРlТ muloqotnТ o’rnatТsС B) KopвutОrda Пaqat вoгТsСnТ o’rРanТsС V) EHMda masalalarni yechish S) Kompyuyetrda rasm chizish D) Jadval tuzib hisob kitob qilish 15.InПormКtsТвК o’lМСov ЛТrlТРТnТ Фo’rsКtТnР? A) Bayt, Kbayt, Mbayt, Gbayt B) Metr, Kmetr, santimetr V) Millimetr, mikrometr S) Gers, Kilogers, Megogers D) Kandela, Vatt, Joul 16.KompyutОrlКrНКРТ mКvУuН бotТrКlКrnТ Фo’rsКtТnР? A) Doimiy, tezkor, tashqi B) Doimiy, tezkor, sichqoncha xotirasi C) Ekrandagi xotira, disk xotirasi D) Klaviaturadagi xotira, vinchester E) Qattiq disk xotira, magnit disk xotira 17.Disklar turlarini aniqlab Фo’rsКtТnР? A) Yumshoq, mayin, oq-qora B) Egiluvchan magnit, qattiq, kompakt C) Rangli, oq-qora, qalin D) Egilmas yumshoq, egliuvchan qattiq
358
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
E) Qalin qora, yupqa oq-qora 18.DТsФ вurТtuvМСТlКr o’rnКtТsС УoвТnТ Фo’rsКtТnР? A) Sichqoncha ichda B) Monitor ichida C) Printerni ustida D) Skaner ichida E) Sistema blogida
WINDOWS TEST SAVOLLAR.
1.FКвl НОРКnНК nТmКnТ tusСunКsТг, КnТqlКЛ Фo’rsКtТnР? A) PanОl Фo’rТnТb turuvcСТ nom B) MaРnТt dТsФda вoФТ opОratТv бotТrada anq СaУmТ va nomРa ОРa bo’lРan aбborot to’plamТ C) HarП va sТmvollar Фo’rТnТsСТ D) Qo’вТlРan nomlar E) Katalogli programma 2.OpОrКtsТon sТstОmКnТ Фo’rsКtТnР? A) Word B) Excel V) Norton commander S) Ms Dos D) WD 3. MКsКlКlКr pКnОlТnТnР МСp ЛurМСРТН (вoФТ tpН, Рr pnl ТsС stlТnТnР МСp вoФТ o`nР МСtТР УвlsСtТrТlРn Лo`ls) qКnНКв tuРmМС УвlsСРn? A) “ТsСР tusСurТsС” (PusФ) tuРmasТ B) “MОnТnР ФompвutОrТm” C) soat D) krilcha va lotinchaga o`tish indifikatori 4. Masalalar panelining o`ng burchgid nima jylshgn? A) Bo`sh joydan iborat. B) “PЮsФ” ЭЮРЦКsТ C) soat. D) krilcha va lotinchaga o`tish indifikatori. 5. “MОnТnР ФompвutОrТm” ТsС mКвНonТНК pКpФК vК ПКвl вКrКtТЛ Лo`lКНТmТ? A) bo`lmaydi B) bo`ladi C) har doim ham bo`lavermaydi D) Ish stoli yaratish mumkin 6. Yorliqlr yorliqlar nima uchun kerak? A) dstur, hujjt, printr lkl qttiq disk yoki trmq srvri kbi b’ktlrg tz o`tishni t’mТnlydi.
359
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
B) dstur, hujjt, printr lkl qttiq disk yoki trmq srvri kbi b’ktlrni tz yopishni t’mТnlydi. C) dstur, hujjt, printr lkl qttiq disk yoki trmq srvri kbi b’ktlrni tz o`chirishni t’mТnlydi. D) dstur, hujjt, printr lkl qttiq disk yoki trmq srvri kbi b’ktlrda tz nusxa olishni t’mТnlydi. 7. “SОtОvoО oФruУОnТвК”НКn ПoвНКlКnuvМСТqКnНКв mКqsКННК ПoвНКlКnКНТ? A) “SОtОvoО oФruУОnТвa” bОlРТsТ sТгnТnР ТsСcСТ РuruСТnРТгnТnР Сmm srvrlri v kmpyutrlri ks ettirilgn ppkni chdi. B) “SОtОvoО oФruУОnТвa” bОlРТsТ sТгnТ muloqotРa cСorlaвdТ. C) “SОtОvoО oФruУОnТвa” bОlРТsТ sТгnТnР ФompвutОrnТnРТгdaРТ ppkni chdi. D) “SОtОvoО oФruУОnТвa” bОlРТsТ sТгРa IntОrnОt bТlan aloqa qТlТsСnТ tamТnlaвdТ. 8. Svtch foydlanuvchiga qanday qulaylik tug`diradi? A) Svtcho`chirilgn fyllrni vqtinch sqlsh jyi bo`lib izmt qildi. B) Аgrd siz qysidir fylni o`chirib tshlgningizdn shu faylni ish stoliga tiklab beradi. C) Savatcha fayllarni saqlaydigan joy bo`lib izmt qildi. D) U yordamida fayl va papkalar mening hujjatlarim ilovasiga o`tadi. 9. Ish stolida qanday qilib, papka yaratish mumkin? 1) ТsС stlТnТnР bo`sС mвdnТd sТcСqncСnТnР o`nР tuРmcСsТnТ bsТsС; 2) ФlvТtur вordamТd ppФРa nm brТsС v “Enter” tuРmcСsТnТ bsТsС ФrФ. 3) mnвudРТ «вartish»→«ppk» buвruР`ТnТ tnlsС; A) 1,2,3; B) 2,3,1; C) 1,3,2; D) 3,1,2; 10. IМСФТ ppФnТ вКrtТsС qanday amallarni bajarish zarur? A) IcСФТ ppФnТ вartТsС ucСun vvl ssТв ppФnТ cСТsС, undn ФвТn Оs oynaning ish mвdnТg borib, quyidagi СrФtlrnТ bУrТsС ФrФ: 1) sТcСqncСnТnР o`nР tuРmcСsТnТ bsТsС; 2) mnвudРТ «вartish»→«ppk» buвruР`ТnТ tnlsС; 3) ФlvТtur вordamТd ppФРa nm brТsС v “Enter” tuРmcСsТnТ bsТsС ФrФ. B) a) javobdagi 1) punkit bajarilmaydi. C) IcСФТ papФa вaratТsС ucСun “PusФ” mОnвusТРa muroУat qТlТnadТ. D) to`g`ri javob keltirilmagan. 11. PpФnТnР nmТnТ o`гРrtТrТsС uchun nima ish qilinadi? 1) sТcСqncСnТnР o`nР tuРmcСsТnТ b’Фt ustТd bsТsС; 2) «qвt nmlsh» buвruР`ТnТ trТsС; 3) вanРТ nmnТ trТsС v “Enter” tuРmcСsТnТ bsТsС ФrФ. A) 1,2,3. B) 1,3,2. C) to`g`ri javob keltirilmagan.
360
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
D) 3,1,2 12. Л’ФtlrНn nus lТsС uМСun qanday tartibda amallar bajarish kerak? 1) ТФФТt ppФ cСТsС; 2) sТcСqncСnТnР o`nР tuРmcСsТnТ nus Фo`cСТrТlвotРn b’Фt bo`вТcС to`Р`rТlb bsТsС; 3) «Nus ko`chirish» buвruР`ТnТ tnlsС; 4) o`nР tuРmnТ ТФФТncСТ oвnanТnР bo`sС mвdnТd bsТsС; 5) “kiritish” buвruР`ТnТ bsТsС ФrФ. A) to`g`ri javob keltirilmagan. B) 1,2,3,5,4. C) 1,2,3,4,5. D) 2,1,3,4,5. 13. Л’ФtnТ Фo`МСТrТsС uchun qanday amallarni Windows XP da bajarish lozim? a) b’ФtnТ Фo`cСТrТsС vvlРТ nus Фo`cСТrТsСР o`sСtТb bУrТldТ, mm «nus linsin» buвruР`Т o`rnТР «qirqib linsin» buвruР`Т tnlndТ. b) to`Р`rТ Уavob ФОltТrТlmaРan.c) bТlmaвman. d) ob’ОФtnТ “qirqib olish” ФОraФ va ko`rsatilgan joyga o`rnatish kerak. 14. Л’ФtnТ o`МСТrТЛ tsСlsСНК qКnНКв ПunФsТвКlКrnТ ЛКУКrТsС loгТm? 1) b’Фtd sТcСqncСnТnР o`nР tuРmcСsТnТ bsТsС; 2) «o`chirib tshlsh» buвruР`ТnТ tnlsС; 3) svtcСР o`cСТrТb tsСlsСnТ tsdТqlsС lгТm bo`ldТ. A) to`g`ri javob keltirilmagan. B) 1,2,3. C) 1,3,2. D) 3,2,1. 15. O`МСТrТЛ tsСlnРn Л’ФtnТ tТФlsС uМСun qanday tartibda funksiyalarni bajarish lozim? 1) svtcСnТ cСТsС; 2) oвnanТnР ТsС mвdnТd tТФlnвotРn b’ФtnТ tnlsС; 3) oвnanТ v svtcСnТ вopТsС ФrФ; A) 3,1,2. B) 1,2,3. C) to`g`ri javob keltirilmagan. D) 1,2. 16. IsС stlТН ЛОlРТlrnТ trtТЛР slТsС uМСun qКnНКв ПunФsТвКlКrnТ ЛКУКrТsС lozim? 1) ТsС stlТnТnР bo`sС УвТd sТcСqncСnТnР o`nР tuРmcСsТnТ bsТsС; 2) mnвudn «bОlРilr trtibР slinsin» (Uporyadochit znachki) buвruР`ТnТ tnlsС; 3) Фo`rstТlРn usullr: nmlrТ bo`вТcС, tТplrТ bo`вТcС, o`lcСmlrТ bo`вТcС, snsТ bo`вТcС, vtmtТФ v Фгlrdn bТrТnТ tnlsС lгТm bo`ldТ. A) bilmayman. B) berilgan javoblar xato. C) 1,2,3.
361
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
D) keskari tartibda berilgan 17. Printerlar va fakslarni sozlash uchun qanday amallarni Windows XP da bajarish lozim? a) (PanОl upravlОnТвa) bo`lТmТ oвnasТdaРТ “PrТntОrlar va bosСqa qurulmalar” (PrТntОrТ Т druРoО oborudovanТО) bo`lТmТnТ va ocСТlРan oвnadan “PrТntОrlar va ПaФslar” bОlРТsТ tanlanadТ. b) to`g`ri javob keltirilmagan. c) hammasТ “PusФ” mОnвusТda УoвlasСРan. d) o`zi sozlangan bo`ladi, sozlashga hojat yo`q. 18. SгlsС (NКstroвФК)- nima sozlaydi? A) Fayl va papkalarni sozlash bo`limi hisoblanadi. B) to`g`ri javob keltirilmagan. C) WТndoаsnТ sгlsСnТnР ssТв vsТtlrТ, Уumldn, bsСqruv pnlТ mntТqТв ppФsТР вo`llsС вo`lТnТ cСdТ. SСunТnРdk u rqli printrlrni o`rntТsС v cСp ОtТsСР tpsСТrТqlr sгlndТРn prТntrlr ppФsТР вo`llsС ucСun Тгmt qТldТ. D) Dasturlarni sozlashni amalga oshiradi. 19. TnlnРn(IгЛrКnnoО)- Windows operatsion tizimida qanday vazifani bajaradi? A) FвdlnuvcСТnТnР ulrd ОnР Фo`p ТsСltТldТРn СuУУtlrnТ WОb hujjtlrning vintrntning Web bg`lnmlrining yorlig`lrini jylshtirish mumkin bo`lgn yrim mntiqiy ppklrg yo`llsh yo`lini chdi. B) Kmpyutrd o`rntilgn izlsh vsitlrig yo`l chdi. C) to`g`ri javob keltirilmagan. D) Fayl va papkalarni ishga tushirish bo`limi hisoblanadi. 20. Dsturlr (Programmi)- qanday amallarni bajaradi? A)Kmpвutrd o`rntТlРn ТlvlrnТ ТsСР tusСurТsС Фo`rstФТcСlrТnТ sqlvcСТ irrik tuгulmР вo`llsС вo`lТnТ cСdТ B) Kmpyutrd o`rntilgn dasturlarni izlsh vsitlrig yo`l chdi. C) Fayl va papkalarni ishga tushirish bo`limi hisoblanadi. D) to`g`ri javob keltirilmagan. 21. Tpilsin (Nayti)- bajaradigan funksiyasi? A) Kmpyutrd o`rntilgn izlsh vsitlrig yo`l chdi. Uning yordmid fyl tuzulmsidb’ktlrni izlsh mlgshirildign fyllr v ppklr vsitsi ssiy vsit hisblndi. B) prtsin tТгТm bТln ТsСlsСnТ вaФunlsСnТnР mlР sСТradТ C) to`g`ri javob keltirilmagan D) Web brauzerlarni izlashni amalgam oshiradi. 22. BУrТlsТn (VТpolnТt… ) Лo`lТmТ qКnНКв ТmФonТвКtРК ОРК? A) Bu bnd ТlvlrnТ ТsСР tusСurТsС ucСun buвruq sartТР ОР bo`lРn ФТcСТФ oвna cСdТ. B) prtsin tТгТm bТln ТsСlsСnТ вaФunlsСnТnР mlР sСТradТ. C) Kmpyutrd o`rntilgn izlsh vsitlrig yo`l chdi. D) to`g`ri javob keltirilmagan.
362
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
23. Belgisi ish stolida joylashgan dasturni qanday ishga tushirish mumkin? A) dastur belgisi ustida sichqonchaning chap klavishasini ikki marta bosish bilan? B) dastur belgisi ustida sichqonchaning chap klavishasini bir marta bosish bilan? C) dastur belgisi ustida sichkonchaning o`ng tugmasini ikki marta bosish bilan? D) dastur belgisi ustida sichqonchaning o`ng tugmasini bir marta bosish bilan? E) A va S javoblar to`gri? 24. Oyna qanday berkitiladi? A) oynaning o`ng yuqori qismidagi X belgisida sichqoncha klavishasini bir marta bosish bilan? B) oynaning o`ng yuqori qismidagi X belgisida sichkoncha klavishasini ikki marta bosish bilan? S) ALT TAB klavishlar kombinatsiyalarini bosish bilan? D) CTRL TAB klavishlar kombinatsiyalarini bosish bilan? E) to`gri javob yo`q? 25.WINDOWS da turib kompyuterni qanday to`g`ri o`chirish kerak? A) АINDOАS ЧТЧР ЛШsС ЦОЧвЮsТНКРТ «ГКЯТrsСОЧТвО rКЛШЭТ» ЦОЧвЮsТЧТ ЭКЧХКЛ, «VТФХвЮМСТ ФШЦpвЮЭОr» ЛШ`ХТЦТЧТ ЛШsТЛ, «DК» ЭЮРЦКsТЧТ ЛШsТsС ЛТХКЧ V) sistemali blokda POWER tugmasini bosish S) barcha ilovalarni yopish va sistemali blokda POWER tugmasini bosib D) kompyuterni elektir manbaidan uzib E) to`g`ri javob yo`q? 26. Ish stolida jild qanday tashkil etiladi? A) ТsС sЭШХТНК sТМСqШЧМСКЧТЧР Ш`ЧР ФХКЯТsСКsТЧТ ЛТr ЦКrЭК ЛШsТЛ, «SOГDAT» ЦОЧвЮsТНК «PAPKA» ЛШ`ХТЦТЧТ ЭКЧХКsС? B) ТsС sЭШХТНК sТМСqШЧМСКЧТЧР МСКp ФХКЯТsСКsТЧТ ЛТr ЦКrЭК ЛШsТЛ, «SOГDAT» ЦОЧвЮsТНК «PAPKA» ЛШ`ХТЦТЧТ ЭКЧХКsС? S) «PUSK» ЭЮРЦКsТНК ЛТr ЦКrЭК sТМСqШЧМСКЧТЧР МСКp ФХКЯТsСКsТЧТ ЛШsТЛ, «SOГDAT» ЦОЧвЮsТНК «PAPKA» ЛШ`ХТЦТЧТ ЭКЧХКsС? D) A va V javoblar to`gri E) to`g`ri javob yo`q? 27. Ilovadan ilovaga qanday o`tish mumkin? A) ALT klavishasini bosib turib, TAB klavishasini bosgan sholda kerakli ilovani tanlaguncha? V) CTRL klavishasini bosib turib, TAB klavishasini bosgan sholda kerakli ilovani tanlaguncha? S) «PROVODNIK» НКsЭЮrТ вШrНКЦТНК D) barcha javoblar to`g`ri E) to`g`ri javob yo`q 28. OЛ’ОФtnТ УТlНРК ФКnНКв olТЛ o`tТsС mumФТn? A) ШЛ’ОФНК sТМСФШЧМСКЧТЧР МСКp ФХКЯТsСКsТЧТ ЛШsТЛ ЭЮrТЛ, uni qo`yib yubormasdan ШЛ’ОФЭЧТ УТХНРК ШХТЛ Ш`ЭТsС
363
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
V) ШЛ’ОФЭ ЮsЭТНК sТМСqШЧМСКЧТЧР ФХКЯТsСКsТЧТ ЛШsТsС, sШ`ЧРrК УТХН ЮsЭТНК sСЮ ТsСЧТ bajarish S) jilda sichqonchaning chap klavishasini bosib turib, uni qo`yib yubormasdan УТХНЧТ ШЛ’ОФЭРК ШХТЛ Ш`ЭТsС D) olib o`tish umuman mumkin emas E) to`g`ri javob yo`q 29. «PROVODNIK» ТlovКsТ nТmК uМСun бТгmКt qТlКНТ? A) ПКвХХКr ЯК ЛШsСqК ШЛ’ОФЭХКr ЛТХКЧ ТsСХКsС ЮМСЮЧ V) matnlarni taxrirlash uchun S) WINDOWS da ishlashni osonlashtirish uchun D) WINDOWS ni ruxsat berilmagan ishlarni bajarishdan shimoyalash uchun E) to`g`ri javob yo`q 30. KORZINA nima uchun xizmat qiladi? A) yo`qotilgan fayllarni vaqtincha saqlash uchun V) foydalanuvchilanning fayllarini saqlash uchun S) sistemaviy fayllarni saqlash uchun D) A va S javoblar to`gri E) to`g`ri javob yo`q 31. Masalalar paneli qayerda joylashgan bo`lishi mumkin? A) ekranning yukorisida yoki pastida, ekranning o`ng yoki chap chetida V) fakat ekranning pastida S) faqat ekranning o`rtasida D) ekranning ixtiyoriy joyida E) to`g`ri javob yo`q 32. Faol va faol bo`lmagan oynalarni qanday ajratish mumkin? A) oyna nomining rangidan V) oyna o`lchamidan S) oynadagi matndan D) ularni ajratib bo`lmaydi E) to`g`ri javob yo`q
«KOMPВUTER GRAFIKASI» TESTLAR. 1. Ranglar palitrasida sichqoncha o`ng tugmachasini bosganda qaysi elementning rangi o`zgaradi? A) bo`yash rangi V) asosiy rang S) fon rangi D) kontur rangi E) uskuna rangi 2. Paint dasturi bir paytning o`zida nechta shujjat bilan ishlay oladi? A) 1 B) 2 C) 3
364
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
D) 4 E) 6 3. Sichqonchaning qaysi tugmachasini bosish bilan belgining rangini tanlash mumkin? A) chap B) o`ng S) ixtiyoriy D) A va V javob to`g`ri E) to`g`ri javob yo`q 4. Sichqonchaning qaysi tugmachasini bosish bilan fonning rangini tanlash mumkin? A) chap V) o`ng S) ixtiyoriy D) A va V javob to`g`ri E) to`g`ri javob yo`q 5. «OtmОnТt» ЛuвruР`Т qКвsТ punФtНК УoвlКsСРКn? A) fayl V) vid S) pravka D) servis E) okno 6. Matnni hosil qilingan shaklga qanday kiritish mumkin? A) uskunalar paneli yordamida V) ranglar palitrasi yordamida S) fayl buyrugì yordamida D) pravka buyrugì yordamida E) vstavka buyrugì yordamida
365
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
“InПormКtТФК vК КбЛorot tОбnoloРТвКlКrТ” ПКnТНКn tКlКЛКlКr ЛТlТmТnТ rОвtТnР tizimi asosida BAHOLASH MEZONI. I. Umumiy talablar 1.Informatika va axborottexnologiyalarifanidan talabalarning bilimini rОвЭТЧР ЭТгТЦТ ШrqКХТ ЛКСШХКsСНКЧ ЦКqsКН, ЭКХКЛКХКrНК Ш‘qТЭТХКвШЭРКЧ ПКЧЧТ МСЮqЮr ОРКХХКsС, ЭШpsСТrТqХКrРК ТУШНТв вШЧНШsСТsС, ЦЮsЭКqТХ ПТФrХКsС, Ш‘г ЛТХТЦТЧТ muntazam ravishda oshirishga intilish hamda adabiyotlardan keng foydalanish kabi xususiyatlarni rivojlantirish va ushbu tariqa raqobatbardosh mutaxassislarni tayyorlashga erishish. 2. Informatika va axborottexnologiyalari fanidan reyting tizimi quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilgan: - taХКЛКХКr ПКЧЧТ Ш‘гХКsСЭТrТsСТЧТ ЦЮЧЭКгКЦ rКЯТsСНК ЧКгШrКЭ qТХТЛ ЛШrТsС, ЮХКrЧТ sОЦОsЭr (Ш‘qЮЯ вТХТ) НКЯШЦТНК Ш‘г ЮsЭХКrТНК ЮгХЮФsТг ПКШХ ТsСХКsСХКrТЧТ ЭК’ЦТЧХКsС; - talabalar bilimini haqqoniy, aniq va adolatli baholash hamda natijalarini ularga muntazam rКЯТsСНК ЦК’ХЮЦ qТХТsС; - ЭКХКЛКХКrНК ЦЮsЭКqТХ ТsСХКsС ФШ‘ЧТФЦКХКrТЧТ ФОЧР rТЯШУХКЧЭТrТsС; - professor–Ш‘qТЭЮЯМСТХКrНК ЦК’rЮгК ЯК КЦКХТв ЦКsСР‘ЮХШЭХКrРК pЮбЭК ЭКввШrРКrХТФ ФШ‘rТsС, ЛКСШХКsС sКЯШХХКrТЧТ ЭЮгТsСНК ЦКs’ЮХТвКЭТЧТ ШsСТrТsС. 3. FКЧ ЛШ‘вТМСК ЦКФsТЦКХ rОвЭТЧР ЛКХТ, Ш‘qЮЯ rОУКsТНК КвЧКЧ sСЮ ПКЧРК ajratilgan soatlar miqdori bilan belgilanadi. TКХКЛК ЛТХТЦТЧТ ЛКСШХКsСНК, КЯЯКХ ЮЧТЧР Ш‘гХКsСЭТrТsС ФШ‘rsКЭФТМСТ КЧТqХКЧКНТ, sШ‘ЧР НКrs sШКЭХКrТ ЦТqНШrТРК ЦЮЯШПТq, ЮЧТЧР ПКЧ ЛШ‘вТМСК rОвЭТЧРТ hisoblab topiladi. II. Baholash turlari va shakllari 4.Informatika va axborottexnologiyalarifanidan talabalarning fan ЛШ‘вТМСК Ш‘гХКsСЭТrТsСТЧТ ЛКСШХКsС sОЦОsЭr (Ш‘qЮЯ вТХТ) НКЯШЦТНК ЦЮЧЭКгКЦ ravishda olib boriladi va quyidagi turlar orqali amalga oshiriladi: Joriy baholash (JB); Oraliq baholash (OB); Yakuniy baholash (YaB)
366
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
JB НК ПКЧЧТЧР СКr ЛТr ЦКЯгЮsТ ЛШ‘вТМСК ЭКХКЛКЧТЧР ЛТХТЦ НКrКУКsТЧТ (Ш‘гХКsСЭТrТsСТЧТ) КЧТqХКЛ ЛШrТsС ЧКгКrНК ЭЮЭТХКНТ ЯК Ю ШНКЭНК, КЦКХТв ЦКsСР‘ЮХШЭХКr (seminar yoki laboratoriya ishlari) darslarida amalga oshirilishi mumkin. 1. Joriy nazorat (JN). JШrТв ЧКгШrКЭ Ш‘ЭТХРКЧ 8-10 sШКЭ КЦКХТв ЦКsСР‘ЮХШЭ ЦКЭОrТКХТ ЛШ‘вТМСК Ш‘ЭФКгТХКНТ. MКsКХКЧ: “IЧПШrЦКЭТФК ЯК КбЛШrШЭ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ ” ПКЧТ MКЭОЦКЭТФК Ш‘qТЭТsС ЦОЭШНТФКsТ ЭК’ХТЦ вШ‘ЧКХТsСТ II-kurs talabalari uchun (КУrКЭТХРКЧ НКrs sШКЭХКrТ 48 ЦК’rЮгК, 34 КЦКХТв ЯК 70 ХКЛШrКЭШrТвК ) (MЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦ 114 soat) maksimal ball – 35 ( I-15 b; II -20 b;), 35 ball umumiy baholashning 35% ni tashkil etsa, unda (JN) baholashning birinchi bosqichi 15 ni ikkinchi bosqichi 20 tashkil etadi. Joriy nazoratda talabКЧТЧР ЛТХТЦТРК rОвЭТЧР ЛКХХКrТ qШ‘вТsСРК qЮвТНКРТ ЭКХКЛХКr qШ‘вТХКНТ. JB.ning Baho Talabaning bilim darajasi va malakasiga talablar foizi AЦКХТв ЦКsСР‘ЮХШЭХКrНК ПКШХ ТsСЭТrШФ ОЭsК, ФШЦpвЮЭОrНК ЦКsКХК ЯК ЦКsСqХКrЧТ ЦЮsЭКqТХ ПТФr МСТqКrТЛ ЭШ‘Р‘rТ вОМСsК, javoblarni izohlab ularning amaliy ahamiyatini anglay olsa, 86 – 100 A’ХШ ЦКsКХКЧТ вОМСТsСРК ТУШНТв вШЧНШsСsК, Ш‘г ПТФrТЧТ ЭШ‘ХК ТПШНКХКв olsa, lКЛШrКЭШrТвК ЦКsСР‘ЮХШЭХКrТЧТ Ш‘г ЯКqЭТНК ЛКУКrТЛ ЭШpsСТrsК, ЦЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦЧТ Ш‘гХКsСЭТrsК; AЦКХТв ЦКsСР‘ЮХШЭХКrНК ПКШХ ТsСЭТrШФ ОЭsК, ЦКsКХК ЯК ЦКsСqХКrЧТ ЭШ‘Р‘rТ вОМСsК, УКЯШЛХКrЧТ ТгШСХКв ШХsК, ПТФrТЧТ 71 – 85 Yaxshi ЦЮsЭКqТХ ТПШНКХКв ШХsК, ЦКsКХК ЦШСТвКЭТЧТ ЭШ‘ХК ЭЮsСЮЧsК, ХКЛШrКЭШrТвК ЦКsСР‘ЮХШЭХКrТЧТ Ш‘г ЯКqЭТНК ЛКУКrТЛ ЭШpsСТrsК, ЦЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦЧТ Ш‘гХКsСЭТrsК. AЦКХТв ЦКsСР‘ЮХШЭХКrНК ТsСЭТrШФ ОЭТЛ ЦКsКХК ЯК ЦКsСqХКrЧТ Ш‘qТЭЮЯМСТ вШrНКЦТНК ЭШ‘Р‘rТ вОМСsК, вОМСТЦХКrНКЧ ШХТЧРКЧ 55 – 70 Qoniqarli javoblarni mohiyatini tushunsa, masalani yechish jarayonini ЭЮsСЮЧЭТrК ШХsК, ХКЛШrКЭШrТвК ЦКsСР‘ЮХШЭХКrТЧТ Ш‘г ЯКqЭТНК
367
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
ЛКУКrsК, ЦЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦЧТ qТsЦКЧ Ш‘гХКsСЭТrsК. MКsКХКХКrЧТ sСКrЭТЧТ ЭШ‘Р‘rТ ЭЮsСЮЧТЛ ЮХКrЧТ вОМСК ШХЦКsК, ЦКsКХКХКrЧТ вОМСТЦТ ЭШ‘Р‘rТsТНК КЧТq ЭКsКЯЯЮrРК ОРК ЛШ‘ХЦКsК, Ш‘qТЭЮЯМСТ вШrНКЦТНК СКЦ masalalarni yechishga qiynalsa, 0 – 54 Qoniqarsiz ЧКгКrТв ЯК КЦХТв ЛТХТЦХКrТЧТ ЛШР‘ХКв ШХЦКsК, ХКЛШrКЭШrТвК ЦКsСР‘ЮХШЭХКrТЧТ Ш‘г ЯКqЭТНК ЛКУКrЦКsК ЯК ЭШpsСТrК ШХЦКsК, ЦЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦЧТ Ш‘гХКsСЭТrЦКsК. 2. Oraliq baholash (OB).OB da fanning bir necha mavzularini qamrab olgan ЛШ‘ХТЦ вШФТ qТsЦ ЛШ‘вТМСК ЧКгКrТв ЦКsСР‘ЮХШЭХКr Ш‘ЭТЛ ЛШ‘ХТЧРКЧТНКЧ sШ‘ЧР talabaning nazariy bilimlari baholanadi va unda talabaning muayyan savol yoki muammoni yechish mahorati va qobiliyati aniqlanadi. OB ЧКгШrКЭТ Ш‘ЭТХРКЧ 50 sШКЭ ЦК’rЮгК ЦКsСР‘ЮХШЭ ЦКЭОrТКХТ ЛШ‘вТМСК Ш‘ЭФКгТХКНТ. SСЮ ЦКsСР‘ЮХШЭХКrНК Ш‘ЭТХРКЧ ЦКЯгЮХКr ЛШ‘вТМСК ФКЦТНК ЮМСЭК sКЯШХЧТ Ш‘г tarkibiga oluvchi bir nechta variantlar tuziladi. Talaba tanlagan bitta variant sКЯШХХКrТРК “вШгЦК” ЮsЮХНК ЛКЭКПsТХ УКЯШЛХКr вШгКНТ, «ШР‘гКФТ» ЮsЮХНК esa sКЯШХХКrРК ШР‘гКФТ УКЯШЛХКr ЛОrКНТ. HКr ЛТr sКЯШХРК УКЯШЛХКr ЮМСЮЧ КЧТq ЦКФsТЦКХ ballar belgilangan. MКsКХКЧ: “InПormКtТФК vК КбЛorottОбnoloРТвКlКrТ”fanidan ЦК’rЮгК ЦКsСР‘ЮХШЭТ mКtОmКtТФК o‘qТtТsС mОtoНТФКsТ ЭК’ХТЦ вШ‘ЧКХТsСТ II-kurs talabalari uchun (ajratilgan dars soati 48 soat) maksimal ball – 35 (I-15 b; II-20 b), 35 ball umumiy baholashning 35% ni tashkil etadi. OrКХТq ЧКгШrКЭНК ЭКХКЛК ЛТХТЦТЧТ ЛКСШХКsСНК qЮвТНКРТ ЭКХКЛХКr qШ‘вТХКНТ: Foiz Baho Talaba bilimi va malakasiga talablar Savollardagi mavzularning barchasiga asoslangan, ilmiy бКЭШХТФХКrРК вШ‘Х qШ‘вТХЦКРКЧ СШХНК УКЯШЛХКr ЛОrsК, ЦКЯгЮ 86-100% A’ХШ ЦКЭОrТКХТ ЦШСТвКЭТЧТ ЭШ‘ХК ЭЮsСЮЧТЛ вОЭРКЧ ЛШ‘ХsК, ТУШНТв ПТФr yuritsa, mustaqil mushohada qilsa, nazariy bilimlarni amalda qШ‘ХХКsСРК ЦТsШХХКr keltira olsa, xulosa va qarorlar qabul
368
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
qТХТsСНК ПКШХ ЛШ‘ХsК, ЦКЭОrТКХ ЛШ‘вТМСК ЭШ‘ХК ЭКsКЯЯЮrРК ОРК ЛШ‘ХsК ЯК ЭКХКЛК ТХЦТв-uslubiy maqolalar yozishga loyiq ЛШ‘ХsК. SКЯШХХКrЧТЧР ЛКrМСКsТРК ЭШ‘ХТq УКЯШЛ ЛОrsК, ТХЦТв бКЭШХТФХКrРК вШ‘Х qШ‘вЦКsК. MКЭОrТКХ ЦШСТвКЭЧТ ЭЮsСЮЧТЛ вОЭРКЧ ЛШ‘ХsК, ijodiy fikr yurita olsa, nazariy bilimlarni amaliy ahamiyatini 71 – 85% Yaxshi КЧРХКЛ вОЭРКЧ ЛШ‘ХsК, ЦКЭОrТКХ ЛШ‘вТМСК ЭКsКЯЯЮrРК ОРК ЛШ‘ХsК QШ‘sСТЦМСК adabiyotlardan mustaqil foydalana olish qШЛТХТвКЭТРК ОРК ЛШ‘ХsК. SКЯШХХКrРК УКЯШЛХКr вШгРКЧ ЛШ‘ХsК, вШ‘Х qШ‘вРКЧ бКЭШХКrТ ilmiy бКЭШХКr ЛШ‘ХЦКsК, ЦКЭОrТКХ ЦШСТвКЭТЧТ ЭЮsСЮЧРКЧ ЛШ‘ХsК, 55 – 70 % Qoniqarli nazariy bilimlarni amaliy ahamiyatini anglagan ЛШ‘ХsК, ЦКЯгЮХКr ЛШ‘вТМСК ЭКsКЯЯЮrРК ОРК ЛШ‘ХsК ЯК КЮНТЭШrТвК ЦКsСР‘ЮХШЭХКrТРК ЭШ‘ХТq qКЭЧКsСРКЧ ЛШ‘ХsК. Savollarga javob berishga qiynalsa, material mohiyatini ЭЮsСЮЧЦКsК, ЭКsКЯЯЮrТ sКвШг ЛШ‘ХsК, ЧКгКrТв ЛТХТЦХКrЧТ 0 – 54 % Qoniqarsiz amaldagi ahamiyatnТ КЧРХКЛ вОЭЦКsК, sКЯШХХКrЧТ ФШ‘pМСТХТРТРК javob bera olmasa va darslarga muntazam qatnashmagan ЛШ‘ХsК.
FКЧ ЛШ‘вТМСК JB va OB ЭЮrХКrТНК ЭКХКЛК ЭШ‘pХКsСТ ЦЮЦФТЧ ЛШ‘ХРКЧ ЦКФsТЦКХ reyting ballning miqdori 70 ballni tashkil etadi va bu umumiy baholashning 70% ni tashkil etadi. JB va OB ЧКЭТУКХКrТРК ФШ‘rК ЭКХКЛК 39 ЛКХХНКЧ (55% НКЧ)ШrЭТq ЛКХХ to`plasa, u holda talaba YB lashga kirishga ruxsat etiladi, aks holda esa talaba yakuniy nazoratga ruxsat etilmaydi va akademik qarzdor hisoblanadi. 3. Yakuniy baholash (YaB).ВКB НК ПКЧЧТЧР sОЦОsЭr (Ш‘qЮЯ вТХТ) НКЯШЦТНК Ш‘ЭТХРКЧ СКУЦТ НШТrКsТНК ЭКХКЛКЧТЧР ЛТХТЦТ ЛКСШХКЧКНТ. ВКB ЭЮrТРК КУrКЭТХРan ballar ЦТqНШrТ, ЮЦЮЦТв ЛКХХЧТЧР 30%(ЦЮsЭКqТХ ЭК’ХТЦ ЛТХКЧ ЛТrРК 30 % вШФТ 30 ЛКХХ) miqdorida belgilanadi. ВКB ЭЮrТ OХТв ЯК Ш‘rЭК ЦКбsЮs ЭК’ХТЦ ЯКгТrХТРТЧТЧР 333- sШЧХТ ЛЮвrЮР‘ТРК КsШsКЧ ЭКвКЧМС ЭЮsСТЧМСКХКrРК КsШsХКЧРКЧ “ВШгЦК ТsС” (50%) 369
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua usulida yoki bosСqК ЮsЮХХКrНК (50%, ШР‘гКФТ, ЭОsЭ, СТЦШвК ЯК СШФКгШ) СКЦ Ш‘ЭФКгТХТsСТ ЦЮЦФТЧ. 5. O‘qЮЯ rОУКРК ЦЮЯШПТq Ш‘qТЭТХТsСТ ЛТr ЧОМСК sОЦОsЭr (Ш‘qЮЯ вТХТ) РК rОУКХКsСЭТrТХРКЧ ПКЧ ЛШ‘вТМСК ЭКХКЛКЧТЧР ЮЦЮЦТв rОвЭТЧР ЛКХХТ, СКr ЛТr sОЦОsЭr (Ш‘qЮЯ вТХТ) НКЯШЦТНК sСЮ ПКЧ ЛШ‘вТМСК ЭКХКЛК ЭШЦШЧТНКЧ ЭШ‘pХКЧРКЧ rОвЭТЧР ЛКХХКr вТР‘ТЧНТsТ ЛТХКЧ КЧТqХКЧКНТ. 6. Baholash turlari har bir fanning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, dars УКrКвШЧТНК sШ‘rШЯ Ш‘ЭФКгТsС, ЭОsЭ sКЯШХХКrТРК УКЯШЛ ЛОrТsС, ЧКгШrКЭ ТsСХКrТЧТ ЛКУКrТsС, suhbat va shu kabi boshqa shakllarda ham amalga oshirilishi mumkin. 7. Dekanat va kafedraХКr ЛОХРТХКЧРКЧ ЭКrЭТЛНК ПКЧ ЛШ‘вТМСК ЭКХКЛКЧТЧР OB, JB СКЦНК ВКB ЭЮrХКrТНК ФШ‘rsКЭРКЧ Ш‘гХКsСЭТrТsС ФШ‘rsКЭФТМСХКrТЧТ ЭКСХТХ ОЭТЛ borishlari va ularning natijalarini belgilangan shakldagi qaydnomalarda qayd etishlari lozim. BКСШХКsС ЧКЭТУКХКrТ Ш‘qЮЯ ЛШ‘Хimida zudlik bilan ishlovdan Ш‘ЭФКгТХКНТ. 8. RОвЭТЧР ЧКЭТУКХКrТ ПКФЮХЭОЭ ФКПОНrКХКrТНК ЯК “FТгТФК-ЦКЭОЦКЭТФК” ПКФЮХЭОЭТ Kengashida muntazam ravishda muhokama etib boriladi va tegishli qarorlar qabul qilinadi.
370
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
“Informatika va axborottexnologiyalari”ПКnТ Лo‘вТМСК tКlКЛКlКrnТnР ЛТlТmТnТ baholash R E Y T I N G J A D V A L I Yuqori baholash bali (YuB)-100 ball. Saralash bali (SB)- 55 ball. Joriy va oraliq baholashlarga 70 ball yakuniy baholashga esa 30 ball beriladi.
Nazorot Nazorat semest turlari turlarini № Nazorat turlari Nazorat shakllari r Лo‘вТМСК o‘tФКгТsС ballar sanasi 1 2 3 4 5 6 Joriy II Test 15 ball I nazorat Test 20 ball Jami 2 ta 35 ball Test 15 ball II Oraliq nazorat II Test 20 ball Jami 2 ta 35 ball III Yakuniy nazorat II Test 30 ball Jami 100 Nazorot Nazorat semest turlari turlarini № Nazorat turlari Nazorat shakllari r Лo‘вТМСК o‘tФКгТsС ballar sanasi 1 2 3 4 5 6 Joriy III Test 15 ball I nazorat Test 20 ball Jami 2 ta 35 ball Test 15 ball II Oraliq nazorat III Test 20 ball
371
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Jami 2 ta 35 ball III Yakuniy nazorat III Test 30 ball Jami 100
III. Talaba bilimini baholash tartibi 9. SОЦОsЭr НКЯШЦТНК Ш‘qТЭТХРКЧ ПКЧ ЛШ‘вТМСК ЦКФsТЦКХ ЛКХХЧТЧР ФКЦТНК 55% ЧТ ЭШ‘pХКРКЧ ЭКХКЛК qШЧТqКrХТ Ш‘qТвШЭРКЧ НОЛ СТsШЛХКЧКНТ. SОЦОsЭr НКЯШЦТНК Ш‘qТЭТХРКЧ ПКЧ ЛШ‘вТМСК ЦКФsТЦКХ ЛКХХЧТЧР 55% НКЧ ФКЦ ЛКХХ ЭШ‘pХКРКЧ ЭКХКЛК, qШЧТqКrsТг Ш‘qТвШЭРКЧ ЭКХКЛК (КФademik qarzdor) deb hisoblanadi. 10. SОЦОsЭr НКЯШЦТНК ПКЧХКr ЛШ‘вТМСК ЭШ‘pХКЧРКЧ ЛКХХКr qЮвТНКРТ Ш‘гХКsСЭТrТsС ФШ‘rsКЭФТМСХКrТ ЛТХКЧ ЛКСШХКЧКНТ: 86 – 100% – “К’lo”; 71 – 85% – “вКбsСТ”; 56 – 70% – “o‘rtК”; 55% dan kam – “qonТqКrsТг”. 11. Talabaning ЛКrМСК ЭЮrНКРТ КЦКХТвШЭХКrНКЧ ШХРКЧ ЛТХТЦ ЯК ФШ‘ЧТФЦКХКrТ, kurs ishi yoki kurs loyihasi, bitiruv malakaviy ishi (loyihasi), davlat attestatsiyasi ЧКЭТУКХКrТ Ш‘гХКsСЭТrТsС ФШ‘rsКЭФТМСХКrТ ЛТХКЧ ЛКСШХКЧКНТ ЯК rОвЭТЧР НКПЭКrМСКsТНК alohida qayd etiladi. 12. RОвЭТЧР ЛКХХКrТЧТ СТsШЛХКsСНК ЭКХКЛКЧТЧР Ш‘qЮЯ ЦКsСР‘ЮХШЭХКrНКРТ ПКШХХТРТ, ЦЮsЭКqТХ ТsСХКrЧТ ЛКУКrТsСНК ТУШНТв вШЧНШsСК ШХТsСТ, Ш‘qЮЯ ЦОСЧКЭ intizomiga amal qilish sifatlari ham hisobga olinishi (reyting balli doirasida 10% gacha) maqsadga muvofiq. 13. JB, OB ЯК ВКB ЭЮrХКrТНК ПКЧЧТ Ш‘гХКsСЭТrК ШХЦКРКЧ (55% НКЧ ФКЦ ЛКХХ ЭШ‘pХКРКЧ) вШФТ sКЛКЛХТ ЛКСШХКsС ЭЮrХКrТНК ТsСЭТrШФ ОЭК ШХЦКРКЧ ЭКХКЛКХКrРК 1 СКПЭК ЦЮННКЭ ТМСТНК qКвЭК ЛКСШХКsСНКЧ Ш‘ЭТsСРК rЮбsКЭ ЛОrТХТsСТ ЦЮЦФТЧ. 14. FКЧ ЛШ‘вТМСК ЛОХРТХКЧРКЧ ЦКФsТЦal reyting ballning 55% dan kam ball ЭШ‘pХКРКЧ ЭКХКЛК, ЛОХРТХКЧРКЧ ЭКrЭТЛНК rОФЭШrЧТЧР ЛЮвrЮР‘Т ЛТХКЧ ЭКХКЛКХКr sКПТНКЧ chetlashtiriladi. 15. TКХКЛКЧТ ФЮrsНКЧ ФЮrsРК Ш‘ЭФКгТsС Ш‘qЮЯ rОУКНК ЦЮКввКЧ sОЦОsЭr (Ш‘qЮЯ вТХТ)РК ЛОХРТХКЧРКЧ ПКЧХКrНКЧ ЭКХКЛК ЭШ‘plagan reyting ballar miqdori hisobga ШХТЧКНТ ЯК rОФЭШrЧТЧР ЛЮвrЮР‘Т ЛТХКЧ КЦКХРК ШsСТrТХКНТ. 372
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
IV. Reyting natijalarini qayd qilish tartibi 17. HКr ЛТr ПКЧ ЛШ‘вТМСК Ш‘ЭФКгТХРКЧ ЛКСШХКsС ЭЮrХКrТНК ЭКХКЛК ЭШ‘pХКРКЧ reyting ballar miqdori, dekanat tomonidan belgilangan tartibda tasdiqlangan shakldagi qaydnomada qayd qilinadi. 18. SОЦОsЭr НКЯШЦТНК ПКЧ ЛШ‘вТМСК Ш‘ЭФКгТХРКЧ ЛКСШХКsС ЭЮrХКrТНК ЭКХКЛК ЭШ‘pХКРКЧ “UЦЮЦТв ЛКХХ” ЭКХКЛКЧТЧР “RОвЭТЧР НКПЭКrМСКsТ”НК qКвН ОЭТХКНТ. 19. HКr ЛТr ПКЧ ЛШ‘вТМСК Ш‘ЭФКгТХКНТРКn baholash turlarining (JB, OB va YaB) natijalari dekanat va kafedralar tomnidan reyting nazorati ekranida muntazam ravishda yoritib boriladi. 20. Reyting nazorati ekranini tashkil etish va uni belgilangan muddatlarda rasmiylashtirish vazifasi fakultet dekani zimmasiga yuklatiladi.
373
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Tarqatma materiallar
10 11 3 12
13 2 1 7
8 14 17 9 16 6 5 4 15
18
Eniga: 1. EЧР ФТМСТФ Ш’ХМСШЯ ЛТrХТРТ. 4.QШР’ШгНКРТ ЦК’ХЮЦШЭХКrЧ Т kirituvchi qurilma. 6.Analog signallarni uzatuvchi qurilma. 7.Chop etish qurilmasi. 8. Matn muharrir. 9.Internetda qidiruv tizimi. 12.Grafik muharrir. 13.Tasvir nima deb ataladi. 15.Internet qanday tarmoq. 18.Klavyaturada ochirish tugmasi Bo’вТРК: 2.MuloqoЭ ШвЧК ЧТЦК. 3.OХМСШЯ ЛТrХТФ. 5.MК’ХЮЦШЭХКr ЧТСТЦШвКХКЛ saqlash. 10. Matnda satrga otish.11.kompyuterning asosiy resursi. 14.Electron jadval. 16.Maxsus dasturga asosan boshqariladigan texnik qurilama. 17.Bir xonadagТФШЦpвЮЭОrХКrЭКrЦШР’Т.
374
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Foydala nuvchi Word K7, Athlon
dasturi XP,Dur Provayder
Excel OFFICE Arifmet dasturi DASTUR ik, Foydalan LARI logik uvchi Provayder Power Yuqoritez Oper likkaega point bo‘lganal ativ oqa
Aloqa Penti liniyalari um,
375
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
OFFICE DASTURLARI
Word dasturi Exsel dasturi Power Point dasturi
1. Dasturni ochish 1. Satr 12. Sahifa 2. Xotiraga saqlash 2. Ustun o`lchami 3. Fayl 3. Yacheyka 13. Rasm 4. Matn kiritish 4. Jadval joylash 5. Rasm chizish 14. Annimatsi joylashtirish 5. Formula ya effektlari 6. Yozuv bilan 15. Matn o`lchamini ishlash kiritish o`zgartirish 6. Qirqib 16. Yozuv 7. Yozuv stili olish rangi 8. Jadval 7. Nusxa 17. Yozuv joylashtirish olish o`lchami 9. Matn rangini 8. Diagram 18. Chop etish o`zgartirish ma 19. Shakllar 10. Hoshiya tanlash 9. Yozuv joylash 11. Taxminiy rangi 20. Shakl ko`rinish 10. Taxmi rangi 12. NusбК olТsС,… niy 21. Shakl ko`rinish o`lchami 11. Saqlas 22. Jadval С,… УoвlКsС,…
376
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
Venn diagrammasi
EXCEL dasturi Word matn m uharriri 1. Dastur 1. Dastur 2. Jadval bilan ishlsh 2. Matn orfografiyasi 3. Iqtisodiy madalalarni ychadi 3. Gramatikasini tekshirish 4. Formula quyish 5. Grafik qurish. 4. Jadval bilan ishlsh 1/1 6. Diagramma qurish 5. Chegaralar tanlash 2/7 7. Matn kiritish 6. Ichki ranglarni tanlash 9/8 8.Saqlash, tahrir qilish 7. Rasm chizish 8/9 9.Elektron hujjatlarni yaratish 8. Elektron hujjatlarni yaratish 9. Saqlash, tahrir qilish 1/1/1 2/7/2 10. EPqutisidan olgan 1/1 1/1 habarlarni tahrir qilish 2/2 2/7 7/3 5/5
PowerPoint dsaturi 1. Dastur 2. Matn kiritish 3. Rasm chizish 4. Chizma yratish 5. Grafiklar yratish 6. Animasiya effektlari 7. Ovoz,videoroliklar yratish
33
TOIFALASH JADVALI
377
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
FoвНКlКnТlКНТРКn КНКЛТвotlКr ro‘вбКtТ Asosiy adabiyotlar: 1. M ArТpШЯ, B.BОРКХШЯ ЯК ЛШsСqКХКr. AбЛШrШЭ ЭОбЧШХШРТвКХКrТ. O‘qЮЯ qШ‘ХХКЧЦК- T.: “NШsСТr”, 2009 в. 2. A.R.Azamatov, B.Boltayev. Algoritmlash va dasturlash asoslari. O`quv qШ`ХХКЧЦК. T.: “CСШ`ХpШЧ”, 2013 в. 3. ..Ғ қ. . . , “қ”, 2000 . 4. M.Mamarajabov, S.Tursunov. Kompyuter grafikasi va Web dizayn. Darslik. T.: “CСШ‘ХpШЧ”, 2013 в. 5. U.Yuldashev, M.Mamarajabov, S.Tursunov. Pedagogik Web dizayn. O‘qЮЯ qШ‘ХХКЧЦК. T.: “VШrТs”, 2013 в. 6. M.ArТpШЯ, M.FКвгТвОЯК, S.DШЭЭКвОЯ. АОЛ ЭОбЧШХШРТвКХКr. O‘qЮЯ qШ‘ХХКЧЦa. T.: “FКвХКsЮПХКr УКЦТвКЭТ”, 2013 в. 7. M.Azimjanova, T.Muradova, M.Pazilova. Informatika va axborot ЭОбЧШХШРТвКХКrТ.O‘qЮЯ qШ‘ХХКЧЦК. “O‘гЛОФТsЭШЧ ПКвХКsЮПХКrТ ЦТХХТв УКЦТвКЭТ”, T.: 2013 y. 8. M.Aripov, M.Muhammadiyev. Informatika, informasion texnologiyalar. Darslik. T.:TDYuI, 2004 y. 9. . . . .., .: “қ”, 2007 . 10. Stuart Gray. Information Technology in a Global Society for the IB DТpХШЦК: BХКМФ КЧН АСТЭО EНТЭТШЧ. “CrОКЭОSpКМО IЧНОpОЧНОЧЭ PЮЛХТsСТЧР PХКЭПШrЦ”. December 20, 2011 y. Qo‘sСТmМСККНКЛТвotlКr 1. . : . Microsoft . . . . - - ., . . –; « », 1999 . 2. , , . . – .: -: Inforkom-Press, 1999 . 3. SH.Nazirov. Dastrurlash tillari. T.2007 y. 4. .. Wb . . .:, . 2003. 4. ., .. HTML. , “қ”, 2007 . 5. . . CorelDraw 11. , “BHV-”, 2004 .
378
Ta‘limНa aбborot tОбnoloРiвalari ПaniНan o‘quv uslubiв majmua
ElОФtron tК’lТm rОsurslКrТ 18. www.tdpu.uz 19. www.ziyonet.uz 20. www.edu.uz 21. http://www.ctc.msiu.ru/materials/Book1,2/index1.html 22. http://www.ctc.msiu.ru/materials/CS_Book/A5_book.tgz
379