De Nieuwe Zelfzwichter

IJ)~ z < \,;) a:: 0z 1.1.1 ...,j 0 in dit nummer ~ a:: 1.1.1 \,;) Redactioneel z z 0 In Memoriam j. Slim a:: \,;) 1.1.1 Bremer-roeden ~ ...,j=- z 1.1.1 Roggeprijzen in 1557 (2) ~

1.1.1~ Molennieuws \,;) 1.1.1 0 z Boekennieuws ~ t VVGM

Gildenieuws

Verstild verleden (41)

Onbekende molens

Agenda Co I o f ...:::._o_:_:_n _ _ _ De Nieuwe Zelfzwichter Jaargang 6, no. 2 juni 2002 ISSN 1386-4920 De Nieuwe Zelfzwichter is het kwartaalblad van de gezamenlijke molenorganisaties in de provincie Groningen. Het blad verschijnt in de maanden maart, juni, oktober en december. Leden van de Vereniging Vrienden van de Groninger Molens en leden van de Stichting De Groninger Molen ontvangen het blad automatisch. Niet-leden kunnen zich op dit periodiek abonneren voor €14,00 per jaar (4 nummers). Losse nummers kosten €3,50 (exclusief porto).

Opgave lidmaatschap + abonnement: Vereniging Vrienden van de Groninger Molens, t.a.v. Ledenadministratie, Aweg 5 c, 9718 CS Groningen

Opgave abonnement voor De Nieuwe Zelfzwichter Aweg 5 c, 9718 CS Groningen (Molenbureau I Monumentenhuis) Participanten: Vrienden van de Groninger Molens, tel. (0597) 59 19 31 Stichting De Groninger Molen, tel. (050) 312 16 94, fax (050) 314 25 84 Gilde van Vrijwillige Molenaars, afd. Groningen, tel. (050) 3014039, J.J. Sterenberg (secr.), De Vlijt 5, 9781 NR Bedum Secretarinats(doorzend)adres voor alle drie de organisaties: Aweg 5 c, 9718 CS Groningen Redactie De Nieuwe Zelfzwichter: Aweg 5 c, 9718 CS Groningen, tel. (050) 312 16 94, fax (050) 314 25 84, e-mail: [email protected] J.C. van Drie! -Groningen, G. Geertserna-ten Broek - Groningen, H.A. Hachmer - Nieuwe Pekela, M. Strijkstra­ Kalk - Groningen, G. Koster - Peize, D. Lippe - Groningen VR IJWILLI G E (lay-out). z s:: ~ 0 De redactie behoudt zich het recht voor om ingezonden w r artikelen in te korten en/of aan te passen. Overname van 0 m artikelen is eerst na overleg met de uitgever toegestaan. ....1 z )> a )> Groninger molenarchief ti:i :IJ Het Groninger Molenarchief, Wedderstraat 39, Veele I (J) (9541 ED Vlagtwedde) 0599-312185 (dinsdag), Afd . Groningen [email protected] Aan dit nummer werkten mee: J.T. van Dijk, J.C. van Driel, L. Duijm, G. Geertserna-ten Broek, L. Groenewold, H.A. Hachmer, P. Hoppenbrouwers, B. Oomkens, J. Oosterhoff, G. Pouw, A.M. Strijkstra, M. Strijkstra-Kalk foto omslag: Grafische basisvormgeving: Bremer-roede op molen Oe jonge Hendrik, Biche Eleveld bNO, Groningen Den Andel Drukwerk: Op deze foto uit 1941 is duidelijk zichtbaar waarom de Zodiak Groep - Groningen zware roedeconstructie als buitenroede moest worden gebruikt. Oplage: Chr. Bremer (met pet) staat op de askop. 900 exemplaren R>to: Collectie MOienarchiel, Veele Sluitingsdatum kopij: 2 september 2002 • Inhoud

2 • Redactioneel In Memoriam Jaap Slim

3 • Een wieksysteem dat de tijd tegen had Oe wet van de remmende voorsprong: een uitvinding die zijn tijd ver vooruit was, maar toch te /aal kwam om op tijd te zijn.

8 • Juichkreet of uitroep van wanhoop? (2) Na de feiten in het vorige nummer volgt nu een voorzichtige interpretatie.

10 • Molennieuws Niet erg veel nieuws, maar het feestgedruis is des te luider. Bij Ander molennieuws leest u onder andere over klemmen om bliksem te temmen.

12 • Entreprise Oe feniks is nu nog maar van piepschuim, maar hij zal op zijn onderachtkant herrijzen.

14 • O p molenexcursie in Friesland Oe leergierige schapen uit Oost-Groningen deinsden er niet voor terug met een bus over de dam te gaan.

16 • Boekennieuws Wie de jeugd heeft, heeft de toekomst; dat geldt ook voor molen-enthousiasten.

17 • Gildenieuws Alle kandidaten zijn geslaagd voor het examen; het bestuur slaagde erin een secretaris te vinden. N. N 8 18 • Vereniging Vrienden van de Groninger Molens N Verslag van de voorjaarsvergadering 2002; Jaarverslag 2001 Helaas voelden zich maar weinigen geroepen.

21 • Verstild verleden (41) (Wind)energie omzetten in zaagsel en planken overhouden, dat is de kunst.

22 • Onbekende molens Dat is pas frivool: zelfzwichting vormgegeven als zeil. Verder oud nieuws: hergebruik en een balie met Arbo-hoogte. ~ Cl • Agenda [Redactioneel

ln deze drukke tijd waarin iedereen zich schijnt te den. De mensen zijn blijkbaar vaak druk met werk haasten, vond op 11 mei de 30e Nationale Molendag en gezin en hebben daardoor minder tijd voor een plaats. Sedert vorig jaar formeel Nationale Molen­ verenigingsleven. Op 25 mei vonden er op verschil­ en Gemalendag. lende molens open lessen voor de opleiding tot vrij­ Het weer was goed, er was zon en wind en er waren willig molenaar plaats. weinig bezoekers. ln ons vorige nummer werd een aankondiging Een molen is een prima plek om u te ontspannen gedaan van een molenexcursie naar Vlaanderen. met een boeiende inspanning. Het zware werk Helaas heeft de excursiecommissie ons laten weten wordt voor u gedaan: de wind blaast de wieken dat deze molentocht wegens gebrek aan belangstel­ rond in een vaak landelijke omgeving. Zo komt een ling niet doorgaat. Er wordt nu gewerkt aan de mens los van de drukte van de stad en de stress van voorbereidingen van de jaarlijkse molentocht van het werk. De redactie hoopt dat velen gehoor heb­ de Vereniging Vrienden van de Groninger Molens, ben gegeven aan deze oproep tot onthaasting. Op die gepland staat voor september. het moment dat dit nummer van De Nieuwe Zelfzwichter wordt samengesteld, is nog niet De jaarvergadering van de Vereniging Vrienden van bekend wat deze actie heeft opgeleverd. de Groninger Molens op 25 april jongstleden werd zeer matig bezocht. ln dit nummer kunt u een ver­ Ons past een excuus tegenover onze lezers over de kort verslag door de secretaris lezen. drukkwaliteit van sommige pagina's van nummer 2002/1; vooral pagina 18 heeft daarvan de lijden In de Groninger molenwereld is een groot tekort gehad. Omdat de proefprints aan het einde van de aan vrijwilligers, zowel vrijwillig molenaars, als lay-out in orde waren, waren ook wij onaangenaam bestuursleden. Het blijft lastig om een organisatie verrast. ln overleg met de drukker proberen we uit die afhankelijk is van vrijwilligers levend te hou- te vinden hoe dit heeft kunnen gebeuren. ~

In memoriam jaap Slim 2 Op 27 maart 2002 werd onder overweldigende belangstelling op het kerkhof van Meeden de heer Jaap Slim, oud-voorzitter van de Stichting De Groninger N. N Molen, begraven. 8 N Jaap Slim bezat vele bestuurlijke kwaliteiten en heeft deze in zijn bestuurs­ periode ook voor de Groninger molens in daden omgezet. Zo trachtte hij o.a. ... Q.l de drie molenorganisaties in de provincie Groningen, te weten de Vereniging ~ Vrienden van de Groninger Molens, het Gilde voor Vrijwillig Molenaars, afd. -V ~ Groningen en de Stichting De Groninger Molen meer op één lijn te krijgen, ._N waardoor wederzijds begrip voor elkaar vooruitgang werd geboekt. Hij werd een bindende figuur, die bij velen respect afdwong, maar bleef bovenal een vriendelijke man voor iedereen die met hem te maken had of kreeg. Na zijn afscheid als voorzitter in oktober 1998 bleef zijn warme belangstelling voor de molens bestaan en bezocht hij nog dikwijls onze bijeenkomsten.

Q.l Wij zijn dankbaar dat wij van zijn bestuurlijke kennis en betrokkenheid moch­ 0 ten profiteren, helaas te kort.

Wij wensen zijn vrouw, kinderen en kleinkinderen veel sterkte toe bij dit verlies.

J.P.J. Knol, voorzitter Stichting De Groninger Molen ~ (.___ G_.J_. P_o_u_w _ _,)

Een wieksysteem dat de tijd tegen had Ofwel: Chris Bremer, een molenmaker met visie

Toen in 1959 vader Thomas Bremer de molenmake­ hij verkoos ook een Groninger deern als vrouw met rij aan zijn beide zoons Chris en Jacob overdroeg, wie hij trouwde in 1851 te Middelstum. Hiermede was de molenbouw op zich al verleden tijd. werd de naam Bremer aan ons land verbonden. Restauratie en onderhoud van de molens waren de Heinrich werd de overgrootvader van de ons kurk waarop het bedrijf voornamelijk dreef. Op zich bekende Chris Bremer, de Groninger molenmaker was dit geen onoverkomelijk bezwaar, daar in de uitAdorp. jaren direct na de Tweede Wereldoorlog niet veel Deze molenmakersfamilie schonk Nederland de onderhoud aan de molens was uitgevoerd, hooguit zelfzwichting en de zelfkruiing. De eerste molen die wat lapwerk. Tot de zeventigerjaren werden restau­ daarmede werd uitgerust, was de door de Opa van raties in wezen alleen op een zodanige wijze uitge­ Chris- te weten Christiaan -in 1891 nieuwge­ voerd, dat men kon zeggen: het lijkt weer op een bouwde koren- en pelmolen "De Eva" te Usquert. molen. Het binnenwerk, of liever gezegd, het Hij wist daarbij de molenaar K.E. de Welt te overre­ gaande werk, kwam in het geheel niet, of slechts den op deze molen de uit Engeland via Sleeswijk­ sporadisch, aan de beurt. Het moest dan wel één Holstein overgewaaide zelfzwichtende en zelfkrui­ der zeer weinige molens zijn, die nog in bedrijf ende systemen te laten aanbrengen. Het waren. wieksysteem werd een doorslaand succes; de zelf­ Maar om enigszins bekend te raken met de molen­ kruiing sloeg in Nederland niet aan. makerij Bremer- en Chris in het bijzonder- eerst Grootvader Christiaan overleed in 1929 na een een stukje geschiedenis. werkzaam leven als molenmaker. Zoon Thomas We schrijven 1817, als Heinrich Anton Bremer in Bremer zette het bedrijf voort en met veel succes. Wichtringhausen, in het toenmalige koninkrijk Thomas deed het bedrijf een aantal malen verhui­ 3 Hannover, wordt geboren. Ruim eenentwintig jaar zen wat in 1926 resulteerde in de vestiging in daarna ging deze Heinrich Anton met zijn Adorp. N. "Wanderbuch", afgegeven door de officiële instan­ Het huwelijk van Thomas en zijn vrouw Annechien N 8 tie in Hannover op 31 maart 1838, als molenaar, Hom werd gezegend met drie kinderen, waaronder N naar het verre, rijke Nederland. Hij kwam terecht in twee zoons, Christiaan en Jacob, die beide het .. het dorp Middelsturn, met de bedoeling het vak van molenmakersbloed in de aderen hadden. Ook Cll molenmaker onder de knie te krijgen. Zijn overwe­ Thomas heeft zijn hele werkzame leven doorge­ ~- 1.1 gingen daartoe waren wellicht de faam, die uitging bracht in de molenmakerij. De molenbouw was ~ van datgene, wat er in Holland op dat gebied werd hem met de paplepel ingegoten en zijn vakman­ .....N gepresteerd. De achtkanten in Duitsland hebben schap werd alom geroemd. Ook als leermeester niet voor niets de benaming "Holländermühle". stond hij voor zijn taak: niet alleen gaf hij zijn ken­ De molenmakerij, waar hij terecht kwam, was de nis door aan diegenen die het molenmakersvak firma Hoving. kozen, maar ook zijn zoons Chris en Jacob leidde hij Heinrich Anton viel met zijn neus in de boter, want op tot uiterst vakbekwame mensen. Hij kon dus in het jaar dat hij ip. het Groningse land arriveerde, met een gerust hart in 1959 de molenmakerij aan had net molenaar G.J. Nienhuis uit Garsthuizen een hen overdragen. geheel nieuwe koren- en pelmolen besteld. Hij kon De werkplaats van de beide Bremers was altijd een dus direct het maken en oprichten van een derge­ onverbrekelijk deel van de gemeenschap van lijke molen van zeer nabij meemaken. Adorp. De molenmakerij staat nog steeds in Adorp, Niet alleen beviel het Heinrich goed in Groningen; aan de Provinciale weg 28. Het is een dubbele werk- plaats, waarvan de helft extra lang gebouwd is voor hem dit behoorlijk kwalijk en wilden aanvankelijk het vervaardigen van metalen molenroeden tot een niets van deze zo succesvolle toevoeging weten. Zij totale lengte van wel 30 meter. vonden dit wellicht in zekere zin kritiek op hun sys­ Helaas moest de jongste zoon, Jacob, zich in 1971 teem en in wezen, hoewel niet zo bedoeld, was het om gezondheidsredenen terugtrekken, terwijl Chris dat ook. tot zijn vijfenzestigste verjaardag met veelliefde Hoewel Dekkerwieken in Groningen niet geheel voor het vak de zaak voortzette. zijn verdwenen- en zelfs bij restauraties soms wel Om toch enige afstand te nemen van het bedrijf ver­ terecht en doelbewust in stand worden gehouden­ huisde hij met zijn vrouw Anlje Smith in 1976 naar heeft de firma Bremer na 1945 veel wieken van Eelde. Dit ook ter ontlasting van zijn echtgenote, die stroomlijn voorzien volgens het systeem Van vele jaren de administratie voor haar rekening had Bussel. genomen. Bij gestroomlijnde wieken is extra aandacht nodig Tot zijn grote spijt kon hij geen opvolger vinden voor een goede remwerking. Eerst werden de regel­ voor zijn bedrijf in eigen familiekring, waardoor hij kleppen naar links draaiend gemaakt, hetgeen de was gedwongen deze daarbuiten te zoeken. Hierin snelheid reeds sterk verminderde. Later werkte de slaagde hij uitstekend door het bedrijf over te dra­ firma Bremer met naar rechts draaiende stroomlijn­ gen aan de aannemersfirma Dunning. Bremers vak­ neuzen. bekwame medewerkers zorgden voor een goede voortzetting. Als molenmaker in hart en nieren Een Bremerwiek? bleef Chris Bremer nog een geruime tijd adviseur Ook Chris Bremer liet zich niet onbetuigd, alhoewel van de nieuwe zaak, die bleef werken onder de dit niet algemeen bekend is in de molenwereld. naam Bremer. Dit adviseurschap eindigde officieel Tijdens het speurwerk naar wieksystemen ten op 1 augustus 1976, maar dit neemt niet weg, dat behoeve van het boek "Wieksystemen" stuitte ik in Chris Bremer bij sommige speciale technische pro­ het archief van De Hollandsche Molen op een blemen nog lang graag werd geraadpleegd. uiterst kleine notitie. Deze betrof het voornemen Net als diverse andere molenmakers is ook Chris van het uitproberen van een nieuw ontwikkeld Bremer van mening geweest, dat hij de bloeitijd van wieksysteem door Bremer, maar verdere gegevens de molenbouw niet meer heeft meegemaakt. bevatte het niet. De notitie dateert van 1942. Naar aanleiding van deze notitie heb ik kort daarna Dekker en Van Bussel in licentie een bezoek gebracht aan Chris Bremer en hem Reeds in 1924 schreef De Hollandsche Molen een gevraagd, wat erachter schuilging. Hij ontweek ech­ prijsvraag uit om de molens rendabeler te maken, ter zeer duidelijk mijn vraag, hetgeen mij uitermate wat in wezen een beter gebruik van de windenergie vreemd voorkwam, daar hij omtrent andere onder­ 4 betekende. Deze prijsvraag leidde onder andere tot werpen zeer open was. Na enig aandringen kreeg ik de ontwikkeling van de Dekkerwiek, Van van hem alleen te horen, dat technische problemen Busselwiek, Van Rietkleppen, ten Havekleppen, en het niet beschikbaar komen van de door hem N. N enz. Uiteindelijk zijn alleen deze vier genoemde benodigde materialen - door de oorlog- de zaak op g N meer of minder een succes geworden. de lange baan hadden geschoven. (Bremer heeft Van 1928 tot 1942 is de Dekkerwiek op 26 molens in trouwens ook betreffende een ander onderwerp, het de provincie Groningen aangebracht; sinds 1932 doorboren van bovenassen, eens op een zelfde wijze werd dit door de fa . Bremer in licentie uitgevoerd. gereageerd in de trant van: " Ja dat kan ik je nu wel Een volledige lijst is opgenomen in het Groninger vertellen, maar er zijn al genoeg mensen met mijn Molenhoek. water naar de dokter gelopen".) Maar kennelijk was Chris niet tevreden over het Mijn gevraag naar een en ander had dus geen resul­ werk dat hij in licentie aanbracht, zeker gezien de taat, ik kwam niets te weten. Heel veellater ben ik bezwaren die er waren, maar deze werden in de langs andere wegen toch wat te weten gekomen. veertiger jaren door diverse mensen rond Dekker Chris Bremer heeft wel degelijk een eigen wieksys­ ontkend. Om deze bezwaren enigszins te ondervan­ teem ontwikkeld, dat tijdens proefnemingen op de gen, bracht Bremer door hem zelf ontwikkelde rem, koren- en pelmolen De Jonge Hendrik te Den Andel of liever gezegd, regelkleppen aan in het uiteinde goede resultaten opleverde. Doch er waren ook van de stroomlijnbekleding van de Dekkerwiek Hij enkele onoverkomelijke problemen, die zuiver deed dit later ook in de Van Busselneuzen. In tegen­ lagen in het feit, dat Bremer met dit systeem uit stelling tot Fauël (van de fokwiek), die zeer enthou­ technisch oogpunt eigenlijk te vroeg was. siast reageerde, namen zowel Dekker als Van Bussel Het Bremersysteem In aanzicht lijkt het systeem van Chris Bremer het Chris Bremer had, naar ik vermoed, alle systemen meest op een vliegtuigpropeller. Het systeem van die in het begin van de oorlog of kort daarvoor molenmaker Van Riet gaat al aardig in die richting, bekend en in gebruik waren, beoordeeld op hun maar dat van Bremer is het volkomen. plus- en minpunten. En steeds weer stuitte hij, denk Het systeem bestaat uit verstelbare kleppen, of lie­ ik, op het probleem, dat de roeden min of meer in ver gezegd complete vleugels, die de gehele roede de weg zaten, maar zonder kun je helaas niet. Dit omkleden. Het profiel is nagenoeg identiek aan pro­ was een probleem, waarvoor Bremer een oplossing pellers uitgevoerd, al is het bij nadere beschouwing dacht te hebben gevonden. niet zo dun of slank, of hoe je het ook maar mag Hij voorzag met zijn systeem de roede van een com­ aanduiden. plete omhulling in de vorm van een vliegtuigvleu­ De roede heeft bij Bremer de functie gekregen van gel, maar dan wel zodanig, dat deze omhulling in de as waar omheen de kleppen draaien. Met het oog haar geheel rond deze roede kon draaien. op deze functie had hij daarvoor ook speciale aan­ gepaste roeden gemaakt. Deze zijn over de volle De uitvoering van het systeem lengte in doorsnee, vierkant. Op de roede zijn per Opgemerkt zij, dat de beschrijving en reconstructie­ end een drietallagers aangebracht, waar de kleppen tekeningen van het gehele systeem die nu volgen, omheen kunnen draaien. Deze lagers bestaan uit door mij zijn vervaardigd aan de hand van datgene twee op de roede geplaatste ringen en een eindla­ wat er uit het weinige en dan nog technisch gezien ger. Als eerste twee concentrisch geplaatste ringen, incomplete fotomateriaal is op te maken. Eerlijk met daar tussenin een achttal glijnokken (afb. 1). De gezegd ben ik in wezen druk geweest het wiel binnenste ringen zijn vastgezet op de roede; de bui­ opnieuw uit te vinden, maar toch zo nauwkeurig tenste-er omheen draaiende- maken deel uit van mogelijk. de klepconstructie. De kleppen kunnen - gedragen Al snel na de toezegging om eens te onderzoeken of door deze lagerringen - om de roede draaien. Op de betreffende dit wieksysteem een artikel te schrijven omslagfoto is de plaats van deze ringen goed vast te zou zijn, en daarbij enkele tekeningen te maken, stellen, daar in verband met de beperkte ruimte in had ik er eerlijk gezegd een klein beetje spijt van om de vleugels uitstulpingen zijn aangebracht. ja gezegd te hebben. Om de centrifugaalkrachten op te vangen, die tij­ Ik weet inmiddels hoeveel uurtjes gepuzzel, kladjes dens het malen gaan optreden, is aan de roedeinden en gumwerk er aan vastzitten. Maar mijn nieuws­ nog een lagering aangebracht in de vorm van zware gierige karakter was uiteindelijk sterk genoeg om lagerbussen met daarin waarschijnlijk twee tegen­ de tanden er in te zetten. Al met al heeft het wel wat gesteld gemonteerde conische rollagers, of een com­ langer geduurd dan ik vooraf voorzien had; ik hoop binatie van een kogellager en een druklager (afb. 2). echter dat de redactie mij dat vergeeft. De opbouw van de kleppen zelf is nagenoeg iden- 5

N. N 8 N

Afb. 1 Twee concentrisch geplaatste rin­ gen met daartussen een achttal glijlagers die het mogelijk maken dat de kleppen om de roede kunnen draaien Tekening: CCNil Pouw, m~an 2000 4). De constructie is uiteindelijk bekleed met plaat­ materiaal. Het is niet meer na te gaan welk matcriaal hiervoor gebruikt is bij de prototypen. Ik vermoed echter zink, al ligt het voor de hand, dat aluminium de voorkeur verdiende. Maar ook hier weer zal in de oorlog dit materiaal niet beschikbaar geweest zijn. Ten behoeve van het plegen van onderhoud is ter plaatse van de genoemde lagers een drietal royale inspectieluiken aangebracht. Hieruit blijkt, dat Bremer op dit punt ook ver vooruit liep op zijn colle­ ga's, die destijds nog steeds voortmodderden met Afb. 2 Eindlager op de roede van het Bremer wieksysteem profielen, vervaardigd uit iepehouten schenkels, die Tcken1ng Gctnt Poow, maart 2001 onder invloed van vocht en verwarming door de zon op den duur vervormden of scheurden. Dit laat­ tiekaan die, welke gebruikelijk is voor vliegtuig­ ste vooral door de vele spijkertjes ten behoeve van vleugels. het vastzetten van de beplating. Tegenwoordig wor­ Deze heeft als hoofdonderdelen twee langsliggers, den bijvoorbeeld Van Busselneuzen vervaardigd op ieder opgebouwd uü twee lengteprofielen, welke de wijze zoals Bremer reeds deed met zijn kleppen onderling verbonden zijn door dwarshouten. Tussen in 1942!! (afb. 5). Om de kleppen zo te maken, zoals deze dwarshouten zijn schoorhouten aangebracht ze waren uitgedacht door Bremer, was zeer wel om het geheel tegen alle optredende krachten tijdens mogelijk, maar het in stand verstellen om de molen het gebruik in alle richtingen stijf genoeg te doen een gewenst aantal enden te laten lopen, was een zijn (afb. 3). Het geheel is gecompleteerd met tien in probleem. Bremer wilde dit namelijk doen met profiel gebogen ribben, waarop het bekledingsmate­ behulp van hydraulische cilinders. Men krijgt dan riaal aangebracht is. De ribben zelf zijn onderling echter te maken met het feit, dat men hydraulische ook weer diagonaal ter versteviging verbonden (afb. druk via een roterende koppeling achter in het pen-

6

"'. 8 "'

Afb. 3 De opbouw van de kleppen met als hoofdonderdelen twee langsliggers, ieder opgebouwd uit twee lengteprofielen die onderling verbonden zijn door dwarshouten ~o: Cotl. SMD, Amt>te

Afb. 6 Detailvergroting van de afbeelding op het omslag, hefbomen, compensatieveren, trek- en duwstangen om de klep Met toestemming van de schrijver en van de om de roeden te kunnen draaien Foto: Coll. SMO, Amste

( P. Hoppenbrouwers)

8

N. N 8 Juichkreet of uitroep van wanhoop? N ... De herinnering aan het duurtejaar 1557 in twee Ql .s::. Groninger kerken (deel 2, samengevat door de redactie) -V 'i ....N

In het eind van deel1 zagen we dat de extreem lwge Wie profiteerden van de hoge roggeprijzen? roggeprijs van 1557 /zet gevolg was van een combinatie Het lijkt om een aantal redenen niet waarschijnlijk van factoren . Langdurige droogte in de zomer van 1556 dat de (Groningse) boeren van de hoge prijzen heb­ leverde een slechte oogst op in grote delen van Nederland, ben geprofiteerd. Alleen echt grote bedrijven had­ Engeland, Denemarken en Noord-Duitsland en door den voldoende overschotten om bij slechte oogst de intensivering van de oorlog met Frankrijk in het voorjaar geringere aanvoer naar de markt gecompenseerd te van1557 had de koopvaardij veellast van Franse kapers. krijgen door een hogere prijs. De gemiddelde Een einde aan de schaarste kwam in eerste instantie door bedrijfsgrootte in die tijd in Groningen is daar waar­ invoer van Oostzee-rogge, daarna bleek de inlandse oogst schijnlijk te klein voor geweest (exacte gegevens van 1557 bijzonder goed te worden zodat weer voldoende ontbreken). Bovendien werd in de Ommelanden rogge beschikbaar was. vooral boter, kaas en vlees (de zgn. vette waren) geproduceerd en werd in mindere mate akkerbouw Over de koopkracht van Groningers in 1557 zijn bedreven. Er was zelfs plaatselijk sprake van mest­ geen gegevens bekend. In omringende landen overschotten terwijl over het algemeen onvoldoen­ waren de lonen zeer constant. Hoge graanprijzen de mest voorhanden was hetgeen ook duidt op een betekende dan automatisch een forse daling van de relatief klein areaal aan akkerbouw. In jaren van levensstandaard voor grote groepen mensen. In de misoogst werd er dan ook nauwelijks of helemaal meest verstedelijkte gebieden van Nederland ont­ geen inlands graan op de markt van Groningen aan­ stond door de groeiende economie een krapte op de gevoerd. arbeidsmarkt zodat daar de lonen regelmatig wer­ Wie waarschijnlijk wel van de hoge roggeprijzen den opgetrokken. Die inkomensstijging was even­ profiteerden, waren de particuliere renteniers en wel niet voldoende om extreme prijsstijgingen zoals instellingen die pachten e.d. ontvingen in natura in 1556-1557 te kunnen compenseren en mensen die (vooral broodgraan). Wat zij niet voor eigen ver­ volledig van looninkomen afhankelijk waren heb­ bruik nodig hadden, konden ze tegen woekerprij­ ben door de crisis een gevoelig koopkrachtverlies zen op de markt brengen. Ook de kooplieden pikten geleden. een graanlje mee, bronnen uit die tijd hekelen de De situatie in de Ommelanden is waarschijnlijk speculaties, termijnkopen en monopolistische prijs­ minder emstig is geweest dan in West- en Zuid­ opdrijving van handelaren. Nederland. In geval van een economische malaise neemt de vraag naar luxeartikelen af zodat de prij­ De vraagzijd e: de plaats van roggebrood in het zen dalen. Dat is hier niet het geval geweest, in ver­ voedselpakket schillende onafhankelijke bronnen wordt melding Om te begrijpen wat de gevolgen zijn van hoge rog­ gemaakt van hoge boter- en kaasprijzen. Ook zal de geprijzen voor het dagelijkse leven van een gemid­ bevolking in Noord-Nederland door de geringere deld arbeidersgezin moeten we begrijpen wat het mate van verstedelijking en de nauwe band met de belang was van rogge in het toenmalige voedsel­ agrarische sector minder snel echt honger hebben pakket. Een gezin besteedde zo'n 30 % van het bud­ gehad bij schaarste aan broodgraan. get aan rogge. Alternatieven voor hetzelfde geld waren niet voorhanden zodat er onafhankelijk van Besluit de prijs altijd een bepaalde vraag naar rogge was, er Het midden van de zestiende eeuw komt bij nadere moest immers toch gegeten worden. In tijden van beschouwing over als een tijd die heel verschillende hoge roggeprijzen betekende dit dat een groter deel signalen afgeeft. We zien duistere kanten: de regel­ van het budget aan eten opging en dat het gezin matig terugkerende plagen van honger en pest nauwelijks geld overhield voor o.a. duurdere waren nog altijd niet uitgebannen en steeds vaker levensmiddelen, kleding en brandstof. Daling naar werden brandstapels opgericht voor de aanhangers de vraag van deze goederen leidde tot een lagere van de Reformatie; van de andere kant zijn er de 9 prijs hiervan en uiteindelijk tot algehele economi­ koele statistieken die 'aantonen' dat het met de eco­ sche malaise. nomie gemiddeld genomen zo slecht nog niet ging N. en is er de grote bloei van schone kunsten en weten­ 21 0 Waarom duurtecrises in Groningen wellicht min­ schappen die daarvan ondubbelzinnig getuigenis N der emstig waren aflegt. Beide kanten worden ook zichtbaar in twee ... Er zijn aanwijzingen dat de duurtecrisis van 1557 in van de kerken die de aanleiding vormen voor dit <11 ..c het noorden van het land minder ernstig was dan in artikel: de eerste steen voor de kerk van -u de omringende gebieden. Twee dingen zijn hierbij Lutkewierum werd gelegd in maart 1557, juist in de := van belang: hoeveel mensen waren hier toen groten­ tijd dat het brood zo schreeuwend duur was. En N deels of volledig afhankelijk van loonverdiens ten, werd het orgel van Tinallinge in dezelfde tijd niet - en in hoeverre kon de koopkracht van die looninko­ fraai beschilderd? Niettemin zijn de gedenkteksten mens op peil blijven? in de kerken van Tinallingeen Visvliet naar mijn Over de economische structuur van het Groninger stellige overtuiging niet op te vatten als juichkreten. platteland is heel weinig bekend maar waarschijn­ Veeleer drukken zij angst uit en ontzag voor de lijk is het gebruik van landarbeiders nog niet erg in hogere macht die ook het onheil bestierde. Maar het zwang. Dit hangt samen met de bedrijfsgrootte, is onmogelijk om precies aan te geven welk spoor alleen grote bedrijven hadden landarbeiders nodig. van menselijk leed de duurte van 1557 door de Ook was er nog nauwelijks sprake van een midden­ Ommelanden heeft getrokken en hoezeer de inwo­ stand. Je kunt dus nog niet spreken van beroepsdif­ ners daardoor waren aangedaan. ~ ferentiatie. • Veldkamp's Meuln (11) in nteuws Bellingwolde en Nieman's Meuln (12) in Veelerveen. Het werk is gegund aan twee molenbouwbedrijven. Voor Veldkamp's Meuln is dit de firma Doornbosch te Adorp en voor Nieman's Me1tl11 is dit de firma Molerna uit Heiligerlee. (De nummering tussen () verwijst naar de is de nieuwe stelling klaar en de nummering in het Groninger Molenboek - balie is, conform de Arbo-wet, voor­ De restauratie van Nieman's Meuln is 2de druk, welke is uitgegeven in 1981) zien van een derde schroot vlak bijna klaar. Een nieuwe kap, nieuwe boven de stelling. Daarnaast heeft de wieken, de kleur weer op orde! Hij kap een teerbeurt gekregen. Dit is de staat weer echt te pronken in het De Jonge Hendrik te Den Andel (7) eerste fase van de restauratie die, dorp Veelerveen. Het ziet er dan ook Op dinsdag 14 mei j.l. is molenmake­ uitgespreid, tot 2006 zal duren. Voor naar uit dat deze molen binnenkort rij Dunning teAdorp begonnen met andere zaken, zoals buitenroede, zijn educatieve functie weer kan ver­ het vervangen van de oude, in windpeluw en achterkantbekleding, vullen en met de molendagen weer slechte staat verkerende stelling. Op moeten we nog even geduld hebben. mee kan draaien in het schema van sommige plaatsen leken alleen de Oost-Groninger molens. Wie wordt stellingplanken het geheel bij elkaar Restauratie van twee molens in de er molenaar? te houden. Er is reeds één hoek van gemeente Bellingwedde de buitensluiting losgeraakt en twee Na jaren van voorbereiding en over­ Veldkamp's Meu/11 in Bellingwolde is schrankschoren zijn naar beneden leg is het zover dat de gemeente is een heel ander verhaal. De klus die gevallen. In de eerste week van juni begonnen met de restauratie van daar moet gebeuren, is veel groter.

10

N. N 8 N ... 41 ..t::.- V

.....N

Oe jonge Hendrik, Den Andel Foto: M.E. van Ooom1k. Westernieland Het inboeten van de stenen en het Tijdens het draaien haakte een Het molenbureau metselwerk is al geen eenvoudige ophangtouw van één van de zeilen Het adres voor alle informatie klus, om van het stucwerk nog maar achter een plank van de kap. Het over molens, het redactieadres niet te spreken. De hele molen wordt gevolg was dat er een hele reeks van De Nieuwe Zelfzwichter en weer wit gemaakt zoals hij vroeger planken losgetrokken werden die het secretariaatsadres van de geweest is. Omdat uitvoering van vervolgens als gevaarlijke projectie­ Vereniging Vrienden van de dat werk tijdens de winter een len naar beneden vielen. Gelukkig Groninger Molens, het Gilde voor onverantwoord risico vormt, neemt werd niemand geraakt. Deze Vrijwillig Molenaars, afd. de restauratie nogal wat tijd in gebeurtenis heeft natuurlijk wel een Groningen en de Stichting De beslag. Andere werkzaamheden (fikse) molenmakersrekening tot Groninger Molen is: worden natuurlijk wel verder uitge­ gevolg. Aweg SC, 9718 CS Groningen, voerd. telefoon (OSO) 3121694. De wieken zijn verwijderd en wor­ Koren-/pelmolen Stormvogel (70), E-mai 1: [email protected] den in de werkplaats gerestaureerd, Loppersum Het bureau heeft drie parttime­ terwijl de kap beneden op de grond Op zaterdagmorgen 1 juni 2002 was medewerkers: wordt hersteld. Na het verwijderen er een feestelijke bijeenkomst in Douwe van der Zee, bouwkundig van de kap kwam er nog extra zaken Loppersum ter gelegenheid van het medewerker werkt 20 uur per aan het licht die gerestaureerd moes­ lSO-jarig bestaan van de Stormvogel. week voor de Stichting De ten worden, waar bij de opname De festiviteiten werden gecombi­ Groninger Molen (dinsdag, geen rekening was gehouden. neerd met de officiële heringebruik­ woensdag en donderdag); Probleem: geld! Samen met de neming na een restauratie van de Hanny Postmus, administratief gemeente zal worden getracht deze molen. Deze bijeenkomst was reeds medewerkster werkt 8 uur voor problemen op te lossen. gepland in 2001 maar moest toen de molenstichting; Voor de bewoners van Bellingwolde­ worden afgelast vanwege de MKZ­ Gea Geertsema, medewerkster Oost is het toch goed te weten, dat crisis. secretariaat, werkt 20 uur voor de na jaren van achteruitgang ln de loods op het achtererf van de molenstichting. Veldkamp's Meuln weer in zijn volle familie Miske (naast de molen) hield Het molenbureau is geopend van witte glorie boven het dorp zal uit­ de voorzitter van Molenstichting maandagochtend tot en met don­ steken. We hopen dan ook dat er Fivelingo een toespraak. De mole­ derdagochtend en eventueel op weer mee gedraaid zal worden en naars I.J. Nienhuis en M. Ravesloot andere tijden na afspraak. dat de molen weer een toeristische verrichtten de openingshandeling trekker zal worden. door de vang te Lichten. In de molen was een tentoonstelling ingericht en Bliksembeveiliging Poldermolen De Biks (48), er was een kleurwedstrijd voor de Het is de heer A.J. Raven, technisch 11 Onnerpolder jeugd georganiseerd. Het geheel bestuurslid van de Molenstichting De molen is in 2001 geheel gerestau­ werd muzikaal begeleid door het Westerkwartier, gebleken dat de N. reerd en heeft ondermeer een nieuw muziekkorps De Lapster Harmonie. klassieke bronzen aardklemmen N 8 gevlucht gekregen. Binnenkort zal er voor het verbinden van flexibele aar­ N worden proefgedraaid met de dingskabeis aan de ringleiding nau­ molen. ln het najaar van 2002 zal de Ander molennieuws welijks of niet meer via installateurs molen officieel weer in gebruik wor­ verkrijgbaar zijn. Hij is erin geslaagd den gesteld. Drentse Molendag 2002 deze klemmen voor een redelijke De gezamenlijke Drentse molenaars prijs te laten maken (in brons en Poldermolen De Witte Molen (49), houden op zaterdag 24 augustus roestvast staal). Glimmen 2002 een Drentse Molendag. De klemmen zijn verkrijgbaar bij het Voor deze molen worden plannen Een groot aantal van de 37 Drentse bureau van de Stichting De ontwikkeld om te komen tot restau­ molens zullen d ie dag in bedrijf zijn Groninger Molen, tegen contante ratie. en voor het publiek geopend. Er zijn betaling van €49,- per stuk. Het demonstraties broodbakken, exposi­ bedrag kan ook vooraf worden Koren-/pelmolen Hollands ties, fietsentochten, enzovoort. gestort op bankrekeningnummer Welvaart (64), Mensingew eer Meer informatie is verkrijgbaar bij 37.S8.80.860 ten name van de Op Nationale Molendag vond er een het secretariaat van de Drentse Molenstichting Westerkwartier. vervelend incident plaats op deze Molenstichting (OS92) 340480. Inlichtingen bij de heer Raven, tele­ vorig jaar nog gerestaureerde molen. foon (OS94) 212SS8. l ( L. Groenewold )

Korenmolen Entreprise (98), Kolham Commissaris van de Koningin Hans Aiders geeft aftrap voor adoptiecampagne

Zaterdag 1 juni 2002, 's morgens om 10:00 uur. Het is druk in dorpshuis de Mainschoar. Er is veel belangstelling. En betrokkenheid. Er hangt een voel­ bare spanning in de zaal. Al weer bijna twee jaar geleden ging op maandag 19 juni 2000 het boven­ achtkant van de Entreprise verloren door brand - ontstaan in de nabijgelegen varkenshouderij. Het drama betrof niet alleen de molen: honderden var­ kens vonden de dood in het verzengende vuur. Sinds die tijd wordt men in Kolham dagelijks geconfronteerd met de restanten. Hoe lang nog? Burgemeester Verstegen van Slochteren, tevens voorzitter van deSlochter Molenstichting, richt als gastheer het woord tot de aanwezigen. Na een wel­ komstwoord aan de Commissaris en de overige genodigden presenteerde hij het pas gedrukte cam­ pagnemateriaal: een poster met bijbehorende bro­ chure waaruit de kern van de campagne duidelijk wordt.

12 De campagne Onder de slogan: Wie maalt om mij? wordt een oproep gedaan de specifieke onderdelen van deze "'. "' molen te adopteren. En dit hoeft niet direct veel 8 geld te kosten. De onderdelen variëren van een Onderbouw van de Entreprise "' .. kamnagel tot de koningspil. De benodigde onderde­ F01o: M. SlnJI..slra·K.-.Ik. Gromngen ~ len zijn genummerd en voorzien van een adoptiebe­ .c drag. De brochure geeft ook aan waarom u zou -1.1 ~ moeten adopteren: 'De Entreprise maalde sinds met ambtelijke molens. En dat nog wel uit de mond ._N 1906 voor u; u maalt toch om haar!' van de leider van het ambtelijke provinciale appa­ raat! De Commissaris Het betere nieuws van hem kwam niet alleen ten De heer Alders ging eerst in op het belang van goede aan de molen van Kolham: de provincie heeft molens voor Nederland in het algemeen. Al vanaf oog en oor voor de kosten die gemoeid gaan met de de 16e eeuw speelden ze een belangrijke rol in de aanpassingen aan molens in het kader van de Arbo­ bemaling van het laaggelegen Nederland en in wetgeving. Dat scheelt een hoop moleneigenaren op agrarische zin vervulden ze als korenmolen een korte termijn in de portemonnee en de Entreprise wezenlijke functie ten behoeve van de maatschap­ waarschijnlijk op wat langere termijn. Tenzij u allen pij. Ook stipte hij het gebruik van de molen in de heel actief aan de herbouwcampagne mee doet volksmond spitsvondig aan. De opmerkelijkste uit­ natuurlijk. Zowel voor de Slachter Molenstichting spraak was iets kan fikken nis een molen in samenhang als de vereniging Dorpsbelangen I Vriendenclub t·------~,IRITIPP/IG jl • Rioolontstoppen . I I • Aanleg en reparatie I AlARMTili/lil • T.V.-inspectie 1 151. 5421111 • Gevelreiniging I : 24 DDRI- 8/1111 • Impregneringen I I I : PETER KUIL : I l;ljl8.C!l.lmt-.._ij;J'1
I

1 Noorddijkerweg 13 Tel. (050) 542 18 90 I ..._ 9734 AS Groningen Fax (050) 542 37 78 • ~------·

Onderlinge Brandwaarborg Maatschappij

speciaal voor molenaars

SINDS 1873 SPECIALIST IN HET VERZEKEREN VAN WINDMOLENS

Hoofdkantoor Deventer: Singel 19 - Postbus 448 - 7 400 AK Deventer Telefoon (0570) 61 23 53 BAKKER de Rappe Schoenlapper

Fa. DOORNBOS

A-Kerkhof 33 9712 BC Groningen Telefoon: (050) 312 08 07

Midden in de samenleving

De Ra bobank staat midden in de samenleving. Dat merkt u bijvoorbeeld aan onze manier van werken in lokale teams en aan onze betrokkenne.d met de regio. ZO komt u onze naam vaak tegen als sponsor van regionale en lokale pro,ecten. evenementen en festivals. Maar ook landeto;l(.denkt u maar aan het Rabobanl

Ra bobank Een grote FIRMA EKKELKAMP collectie in horloges, ~.y't«ÛUZ~k/?00'1 •• '"/6/lfou;n;~ zilver, ~mfunl; POffd;ak~ goud en [j>~~áj 1/ogetY briljant. -4tV óltUPiuû~ GRAVEREN IS GRATIS!

JUWELIER REPKO Rijksstraatweg 135 Herestraat 4 ~ (050) 535 02 15 Groningen Haren (Gr) tel. (050) 312 9 1 31

Mulder Pot- Kropswolde Molenmakersbedrijf

Molerna KORENMOLEN De Hoop ------• v.o.F. Woldweg 70 , Kropswolde .

Provincialeweg 4 , 9677 TW Heiligerlee Voor de zelfbakkers(sters) : telefoon (0597) 59 16 60 telefax (0597) 59 11 76 mobiel 06 53 22 48 91 • volkorenmeel • tarwemeel • viergranenmeel • pannenkoekmeel • boekweitmeel

Openingstijden: woe. t/m vrij . 14 .00-17 . 00 uur zat . 10. 00- 12.00 en 14 . 00-17 . 00 uur

Molenaar J .J . Pot Telefoon (0598) 39 49 53 Naar windmolen

Te Feerwerd voor: ./ tarwemeel Rietdekkersbedriif ./ tarwebloem Al meer dan 25 iaar ./ rijst vakmanschap ./ gort ./ pannenkoekmeel X Boerderijen ./ gemengd graan X Molens XViila's ./ en andere molenproducten X Bungalows X Recreatiebungalows ./ (ook voor zeltbakkers/sters)

Ook voor reparatie en onderhoud Donderdag, vrijdag en zaterdag geopend van 13.30- 17.30 uur tel./fax (050) 406 20 39 Molenaar Rolf Wassens 1r (0594) 62 15 45 I 62 19 45 Oude Boerenweg 11 -Glimmen

Veenkoloniaal Museum Veendam

lzetmet'\1 t·era.uende mt/.\t' /1111 l'llll de regio !

HUUR Ontmoet er de turfgraver, zeeman of scheepsjager. VERHUUR Voor kinderen hebben wij een eigen doe- en knutselruimte bij onze museummuis Ticmo Tijdloos. ADVIEZEN Speurtochten door het muscum zijn gratis verkrijgbaar. BEMIDDELING Word nu donateur ! Al vanaf € 15.88 per jaar ploft de Veenkoloniale Volksalmanak bij u op de mat ! Tevens heeft u het hele jaar gratis toegang tot het muscum ! Beheer van Huizen, Kantoren en Bedrijfspanden. Gespecialiseerd in Kamerverhuur.

Eendrachtskade N.Z. 25 9718 BB Groningen '!!; (050) 313 34 16 Geopend : 10-12 en 13-17.30 uur was het goed te horen, dat met name hun gezamen­ lijke inspanning, die het grote belang van herbouw van de E11treprise onderstreept, voor hem de aanlei­ ding was om in te gaan op de uitnodiging.

Vernieuwde presentatie Vervolgens kregen de aanwezigen een vernieuwde, door Lammert Groenewold samengestelde compu­ terpresentatie te zien. Hij gaf zelf een toelichting. Het nieuwe aspect, de filmbeelden van de brand, wekte ook na twee jaar nog emoties op; over betrok­ kenheid gesproken. Daarna gingen de aanwezigen te voet naar de molen.

De officiële handeling DeSlochter Molenstichting wilde graag rekening houden met de grote betrokkenheid van het dorp Kolham. De verenigingen Dorpsbelangen en Vrienden van de Entreprise zijn druk bezig met fondsenwerving en verrichten vele hand- en span­ diensten t.b.v. het molenrestant Deze herbouwcam­ pagne wordt daarom nadrukkelijk als een samen­ werkingsverband gezien. Dat bleek ook uit de symbolische handeling die was voorbereid door de De symbolische transplantatie van de bovenbouw is Vrienden. De Commissaris, de voorzitters van de geslaagd molenstichting en van Dorpsbelangen en een verte­ Foto: M Strojlstra-l..lll , GrOOing<'f'l genwoordiger van de vriendenclub hesen een model van een nieuw bovenachtkant op de romp. Het model was uit piepschuim getrouw nagebootst. aantal exemplaren. En kijkt u ook eens op de web­ Schoolkinderen zorgden voor de muzikale omlijs­ site: www.groningermolens.nl. Daar is de volledige ting middels een zelfgemaakt lied. lijst van onderdelen te raadplegen en kunt u direct intekenen en adopteren. De poster kost € 10 (exclu­ De stand van zaken sief eventuele verzendkosten) en de opbrengst komt De penningmeester Harrie Mw1tendam mocht deze uiteraard ten goede aan de herbouw. De brochure is 13 dag de 'eerste' cheques ontvangen. In het kort: gratis verkrijgbaar, waarbij we er graag van uitgaan - gemeente Slochteren: € 22.983, als stimulerings­ dat u hem vervolgens gebruikt voor het beoogde N bijdrage; . doel. § - .Rabobank: € 4.600, 1e adoptie: de koningspil; N - Dorpsbelangen Kolham: € 5.000, voor nog te kie- Tenslotte zen onderdelen In Groningen is de Entreprise sinds tientallen jaren En de school van Kolham wil voor het tweede ach­ de eerste molen die door brand grotendeels bescha­ tereenvolgende jaar de opbrengst uit Jan~e Beton digt. Als we nu met z'n allen de schouders er onder doneren aan de herbouw van de Entreprise. Samen zetten wordt het in Groningen ook de eerste molen ...N met de reserve die de molenstichting tot op heden die na een brand weer snel wordt herbouwd. zelf heeft opgebouwd en de eerste adopties gedu­ En neemt u van mij aan, dat deSlochter Molen­ rende deze dag, is het resultaat aan het eind van de stichting u graag gastvrij ontvangt in de herrezen middag € 42.000. Als we in dit tempo doorgaan Entreprise. hebben we binnenkort goed nieuws! Maar we zijn er nog niet ... Lammert Groenewold Secretaris Slochter Molenstichting Wat kunt u doen? Hoofdweg 67 De posters en brochures zijn op dit moment ver­ 9619 PB Froombosch ~ krijgbaar bij de Slachter Molenstichting. Ook wordt het molenbureau in Groningen voorzien van een ( j.T. van Dijk )

Op molenexcursie in Friesland

Op 20 april is een kleine delegatie uit Noord­ opgehangen aan kikkers die zich in het onderhuis Groningen (onze instructeur Derk Jan Tinga, vrij­ bevinden. willig molenaar Klaas Woltman, vrijwillig molenaar in opleiding Hans Vink en schrijver dezes), mee Onze volgende bestemming was Bolsward, waar geweest op de jaarlijkse excursie van de we op eigen gelegenheid drie kwartier onze lunch­ Molenwerkgroep Oost-Groningen. pauzeJ

Meerswa/, lollum Uit: 'Friese Molens' 0 Friese Pers Boekerij bv, Leeuwarden {1995)

De laatste molen op het lijstje was de poldermolen Meerswal in Lollum. Lang van tevoren werd ons al verteld dat we een half uur naar deze monniksma­ len toe zouden moeten lopen, maar dankzij de stuurmanskunst van de buschauffeur bleef dit beperkt tot een wandelingetje van enkele minuten. Waarschijnlijk zal menigeen angsten hebben uitge­ staan toen we met de bus over schapenbruggetjes reden, maar we zijn er heelhuids weer vandaan gekomen. De molen staat een flink end in het open landschap en hij beschikt dus over een schitterende biotoop. Jammer genoeg draaide de molen alleen voor de prins, maar zoals gezegd, had de windgod Aeolus er niet erg veel zin in die zaterdag. 15 Cornwerdermolen, Cornwerd Uit: 'Friese Molens' 0 Friese Pers Boekerij bv, Leeuwarden (1995) Naast de molen ligt de oude bovenas met een N gescheurde askop. Ook over deze molen zijn nog . veel interessante details te vertellen. Zo is de molen 8 N Op de volgende stop in Cornwerd aangekomen, uitgerust met een interessant mechanisme om ... moesten we zo'n 500 meter lopen over een klein stroom op te wekken. Het vroegere Oudhollandse ~ landweggetje naar De Cornwerder Molen. De polder­ hekwerk is door de molenaar (en molenmaker) in .c -V molen draaide met de zelfzwichtingskleppen dicht z'n vrije tijd vervangen door zelfzwichting, net als ~ voor de prins. De van oorsprong Engelse molenaar in Cornwerd met de karakteristieke zeilvorm voor ...N vertelde dat de molen heeft er sinds 1972 zeer ver­ de bovenste klep. Grappig is, dat de kikkers nog op waarloosd bijgestaan heeft en dat hij in 1999 hele­ de roeden aanwezig zijn, net zoals dat op de molen maal is gerestaureerd. Leuk was het om te zien dat in Peize het geval is. de vaste bezaan van de zelfzwichting in gietijzer is uitgevoerd en dat er allerlei sierkrullen aan zitten. Om halfzes waren we na een leuke en interessante De beide bezanen zijn veel korter dan ze in dag weer terug in Hoogkerk. Ik denk dat de andere Groningen zijn. Ook leuk is, dat de bovenste zelf­ deelnemers de dag ook zo hebben ervaren. Ik wil zwichtingskleppen de vorm van de bek (bovenkant) organisator Gert I}pma harteHjk danken voor de van een zeil hebben, enigszins rond dus. mooie excursie. ~ Boekennieuws lt~

Zo gaat de molen, Ad Plomp. schrijver heeft in Westerwijtwerd andere op De Fortuin in Noordhom Gebrocheerd, 64 pagina's. gewoond en hij is vrijwillig mole­ en op koren- en pelmolen De Hoop te ISBN 90-75689-23-3. Prijs €9,95. naar. Garsthuizen. Het boekje bevat wat Uitgeverij De Inktvis, schoolmeesters 'rijke tekst' noemen; www.inktyis.nl. Het boekje heeft ondanks het pocket­ die nodigt uit tot zelfstandig verder [email protected] boekformaat een aantrekkelijk ruime zoeken in de bibliotheek en tot rond­ Ook te koop bij het Molenbureau, opmaak met een makkelijk leesbaar kijken in echte molens. U zult er Aweg Sc lettertype. De vele, al lemaal gete­ geen invulvakken in aantreffen kende, illustraties zijn grotendeels waarin maar één antwoord het juiste origineel. Ze treffen de sfeer in en is. De schrijver neemt de lezertjes rond molens erg goed. Een zestal serieus: er is een register, een lijstje Zo gaat aan Molens van ir F. Stokhuyzen ont­ internetadressen over molens, korte leende tekeningen passen qua stijl beschrijvingen van molenmusea, goed tussen de pentekeningen van experimenten met zelfgebouwde de Molen Wybrich (dochter van de schrijver). molentjes en er zijn gemakkelijk uit Ad Plomp te voeren recepten -niet aUeen de Het is goed te merken dat de schrij­ obligate pannenkoeken, maar ook ver op een Pedagogische Academie krentjebrij en broodjes uit India. Op les heeft gegeven (rekenen, wis­ de internetsite van de uitgever is er kunde) en dat hij ervaring heeft met een speciale pagina moderne ideeën over lesstof. Zijn (www.inktvis.nl/ zogaatdemolen) schrijfstijl is helder en hij kan techni­ met informatie die aansluit op het sche zaken uitleggen zonder over­ boek. De meerwaarde daarvan valt bodige verhullende vaktaal. Toch (nog?) een beetje tegen. U kunt daar noemt de schrijver de dingen een doorsnede van een korenmolen 16 gewoon bij hun naam: een bonkeiaar downloaden om de namen van de heet zoals hij heet. Er staat een teke­ onderdelen bij te schrijven. Er is ook

N ning bij (makkelijk terug te vinden in een e-mail formulier om vragen te . een echte molen), geen omschrij­ stellen aan de molenaar (de schrijver 8 Een reis l~nss molens voor kinderen N vende woordenbrij in de trant van nemen we aan). "een speciaal tandwiel met de tan­ den aan de zijkant". Blijkens een vermelding op pagina 2 In tegenstelling tot veel zogeheten is Zo gnnt de molen voor 2003 genomi­ lesbrieven over molens voor Ook anders dan veel andere educa­ neerd door De Stichting {basis)schooljeugd is het onlangs tieve molenteksten voor kinderen Nederlandse Kinderjury. Wat mij verschenen boekje Zo gnnt de molen gaat dit boekje in de breedte. Het betreft komt dit boekje als winnaar een verhalend lees- en studieboek. bestrijkt een groot deel van het land uit de bus! De subtitel is niet voor niets Een reis en zowat het hele spectrum aan langs molens voor kinderen. De molentypen. We komen onder J.C. van Drie/ ~ Mededelingen van het bestuur van het Gilde, afdeling Groningen. Sinds die Wijgchel op De Hoop in Garsthuizen. Gilde van Vrijwillige Molenaars, afd. tijd heb ik op zeer prettige wijze Op deze laatste molen ben ik ook nu Groningen samengewerkt met mijn collega­ nog actief als molenaar. bestuurleden Leen, Cor, Gerda en De komende jaren (zolang studie en Voorjaarsvergadering Willem. Vele activiteiten, vergaderin­ werk dit mogelijk maken) zal ik het Op 13 april is in Bourtange de voor­ gen, proefexamens hebben we met schriftelijke deel van de bestuurs­ jaarsvergadering gehouden van het veel plezier samen meegemaakt. werkzaamheden verzorgen. Dit Gilde van Vrijwillige Molenaars, Gedurende deze tijd heb ik mijn betekent niet alleen een nieuw afdeling Groningen. Leen Duijm steen(~e) kunnen bijdragen aan het gezicht, maar ook nieuwe adresge­ opende de vergadering en besprak opleiden van vrijwillige molenaars gevens. Met ingang van heden kunt de voortgang van de ervaringen van in Groningen. Ik heb dat met zeer u al uw correspondentie voor het de RI&E-onderzoeken die door Leen veel plezier gedaan, het gaf mij altijd Gilde, afdeling Groningen verzen­ Duijm en Cor Kosmeijer worden uit­ weer een goed gevoel als na een den aan: gevoerd. Na deze bespreking werd proefexamen weer een aantalleden Jaap-Jan Stereoberg benoemd tot in opleiding doorkonden naar het Jaap-Jan Sterenberg nieuwe secretaris van het afdelings­ landelijk examen. Mijn functie draag De Vlijt 5 bestuur, hij werd van harte welkom ik over aan Jaap-Jan Sterenberg, ik 9781 NR Bedum geheten. Na de benoeming werd wens hem veel succes toe met de uit­ Telefoon: (050) 3014039 afscheid genomen van Koen van oefening van het secretarisschap. E-mail: [email protected] Biesen die de functie van secretaris Ik wil het Gilde bedanken voor de sinds 1998 heeft vervuld. Koen werd mooie speld die ik gekregen heb als Examenresultaten bedankt voor zijn inspanningen en afscheidscadeau en wens alle leden, Op woensdag 8 mei jl. hebben op kreeg als waardering voor zijn inzet de instructeurs en het bestuur veel molen Ebenhaëzer te Enumatil vier een speldje van een roede met zelf­ succes en plezier toe in de toekomst. kandidaten met goed gevolg het exa­ zwichting overhandigd. Na de wis­ men voor vrijwillig molenaar afge­ seling van de secretarisfunctie werd Koen van Biesen legd. De heer P.A. Heidema uit Ten door de heer Ettema van de Boer heeft zijn opleiding genoten bij Arbodienst Noord het Arbo-certifi­ Even voorstellen ... Dick Wijchgel. Dhr. A. Bosma uit 17 caat overhandigd aan de heer Van de Mijn naam is Jaap-Jan Stereoberg en Zuidlaren is opgeleid door Leen Bijl, wethouder van de gemeente ik heb het secretarisschap van het Duijm en dhr. H. Srnit uit Eenrum Vlagtwedde. Na de overhandiging Gilde overgenomen van Koen van deed de benodigde kennis op bij "'. "'0 konden de Gilde-leden de standerd­ Biesen, maar dat had u reeds begre­ Derk Jan Tinga. Verder zag dhr. 0 molen van Bourtange bezichtigen. pen uit het bovenstaande. Voor de R.J. Nauta uit Surhuisterveen "' Na de bezichtiging werd de vergade­ leden die mij nog niet kennen, ik ben (instructeurs C. Notenboom & ring afgerond en werden de leden, al enige jaren betrokken bij het S.P. Jellema) zijn reis over de grens de heer Ettema en de heer Van de molenwereldje in de provincie van Groningen eveneens beloond Bijl bedankt voor hun komst. Groningen. Sinds mei 2001 mag ik met het getuigschrift. mijzelf gediplomeerd vrijwillig Het bestuur feliciteert de nieuwe Afscheidsgroet molenaar noemen. Daarvoor heb ik molenaars met het behalen van het Ik kan me nog goed herinneren toen mijn opleiding genoten bij Leen examen en wenst ze vele jaren maal­ ik in 1998 het heft van Be Oomkens Duijm op De Helper aan het plezier toe. ~ overnam en secretaris werd van het Paterswoldsemeer en bij Dick Ledenvergadering 'Vereniging Vrienden van de Groninger Molens'

Verkort verslag voorjaarsvergadering 25 april 2002, Wijkcentrum 'Het Dok', Groningen. (Volledige notulen worden gepubliceerd op www.groningermolens.nl)

1. Opening (20:05). 7. Inleiding Projectmatig werken. In zijn openingswoord verwelkomt de voorzitter De secretaris geeft een korte presentatie waarin de het erelid dhr. C.E. van der Horst en dhr. T. Kalk, voordelen van het projectmatig werken voor de vertegenwoordiger van de Stichting De Groninger leden wordt belicht. Projecten kunnen leden duide­ Molen. Verder bericht de voorzitter over enkele acti­ lijkheid verschaffen over de huidige en geplande viteiten van het laatste half jaar. activiteiten. De drempel om daaraan mee te werken wordt daardoor laag. Ook kunnen leden met een 2. Ingekomen stukken en mededelingen project om ondersteuning vragen voor eigen ideeën. Er zijn afzeggingen van de heer B. Oornkens en de Vanuit het bestuur wordt hulp bij het opstellen van dames G. Koster en G. Geertsema. Verder zijn er projecten geboden. Projectmatig werken schept ook geen ingekomen stukken en mededelingen. duidelijkheid voor bestuur en commissies. Dit is nodig in verband met de samenwerking met 3. Notulen Stichting en Gilde. Daarnaast hebben projecten aan­ Notulen van de voorjaarsvergadering worden voor­ trekkingskracht op subsidiegevers. gelezen door de secretaris en onveranderd vastge­ steld. In verslagvorm zijn de notulen eerder gepu­ 8. Rondvraag. bliceerd in 'De Nieuwe Zelfzwichter' 4/2001. In de rondvraag wordt opgemerkt dat er weinig leden zijn opgekomen voor de vergadering. Er 4. Jaarverslag 2002 wordt voorgesteld om toekomstige vergaderingen Het jaarverslag wordt voorgelezen door de secreta­ op een interessante locatie te houden. ris. Een verkorte versie is hieronder afgedrukt. De volledige versie is te zien op www.groningermo­ 9. Sluiting (21:45). 18 lens.nl. Na een korte koffiepauze houdt mevr. T. Prins een 5. Jaarrekening. informatieve voordracht over haar advies voor de N. 8 De jaarrekening wordt gepresenteerd door de pen­ toekomst van de samenwerking tussen de provin­ 0 N ningmeester. De voorzitter vermeldt het structurele ciale molenorganisaties. Haar onderzoek wijst uit negatieve saldo. Redenen hiervoor zijn o.m. ver­ dat de structuur eenvoudiger en rechtlijniger moet huiskosten van het molenarchief. Er zal in 2002 op en dat meer nadruk moet komen op de relatie met toegezien worden dat de begroting niet overschre­ het grote publiek en subsidiegevers. Als mogelijk­ den wordt. De kascommissie (mevr. G. Geertsema, heid ziet zij een gelijkwaardige samenwerking van dhr. B. Poppen) vraagt de vergadering de penning­ de provinciale molenorganisaties binnen een for­ meester te dechargeren, hetgeen onder applaus meel samenwerkingsverband. gebeurt. Als sluitstuk vertelt dhr. G. de Vries over de vorde­ 6. Bestuurssamenstelling ringen met de molenbrochure. Hierbij worden Bestuursleden L. Venema en H. Wolthuis zijn aftre­ enkele van de nieuwe molenfoto's getoond met bij­ dend. Er hebben zich geen tegenkandidaten behorende gegevens. Onvolkomenheden worden gemeld. Zij worden herkozen. Het bestuur bestaat onmiddellijk gezien, waaruit blijkt dat inbreng van hiermee uit dhr. G. de Vries, voorzitter, dhr. A.M. leden van groot belang is. De Vereniging heeft alle Strijkstra, secretaris, dhr. L. Venema, penningmees­ kennis en vaardigheden van de leden nodig! ter, dhr. H. Wolthuis, lid en dhr. G. Koster, lid. De avond wordt afgesloten om 23:00 uur. Daarmee zijn er echter zijn nog steeds twee vacatu­ res in het huidige bestuur. Arjen Strijkstra, secretaris ~ Beknopt Jaarverslag 2001 Vereniging Vrienden van de Groninger Molens.

(Het volledige jaarverslag 2001 worden gepubliceerd op www.groningermolens.nl)

In het jaar 2001 is veel tijd en energie van bestuur en najaarsvergadering vond plaats op 8 november 2001 commissieleden besteed aan bestuurlijke verande­ in het molenarchief in Veele. In deze vergadering ring. Al enige jaren wordt samengewerkt met de zijn het jaarplan 2002 en begroting 2002 vastgesteld. andere provinciale molenorganisaties, Stichting 'De Een belangrijk item was het verhogen van de contri­ Groninger Molen' en het 'Gilde van Vrijwillig butie. Het aantalleden bedroeg 669 aan het einde Molenaars, afdeling Groningen'. Dit bundelt de van het jaar 2001, waarbij 16 nieuwe leden konden krachten van de belanghebbenden op molengebied worden bijgeschreven en 22 leden helaas hadden in Groningen. Welke provinciale geldschieter zal de opgezegd. gebundelde verzoeken van moleneigenaren, vrijwil­ lig molenaars en het molenpubliek kunnen weer­ Commissies staan? De samenwerking is vormgegeven in het Door de redactiecommissie zijn vier edities van 'Gezamenlijk overleg'. Daarnaast zijn commissies 'De Nieuwe Zelfzwichter' gemaakt. De molenreis­ nu gezamenlijk. ln het jaar 2002 zal door het bestuur commissie heeft een molentocht door Ost-Friesland verder gewerkt worden aan nog nauwere samen­ georganiseerd. Er waren 38 deelnemers. De reis­ werking. Beoogd wordt een structureel samengaan commissie heeft plannen opgestart voor een inten­ van de drie organisaties in een gelijkwaardige sieve molenreis in België. samenwerkingsvorm waarbij sturing vanuit de De internetcommissie en -werkgroep hebben tot leden van de Vereniging mogelijk blijft ('Groninger taak de internetpagina www.groningermolens.nl te Molenfederatie'). Deze gedachte wordt onder­ beheren. De commissie is in 2001 vijf keer bijeen steund door een onderzoek van mevr. Tmeke Prins geweest. De meest besproken onderwerpen waren (communicatiewetenschappen, Rijksuniversiteit de inhoud en het actueel houden van de site door Groningen). Hierover is overleg gaande met de de internetwerkgroep. In 2001 is een brief uitgegaan twee andere provinciale molenorganisaties. naar alle moleneigenaren en vrijwillig molenaars 19 Een andere structuurverandering is, dat er gewerkt met de oproep om de moleninformatie van hun gaat worden op basis van 'projecten'. Dit betekent molen(s) door te geven aan de Internetcommissie. N. dat planning, doel en kosten van werkzaamheden Werving van adverteerders was ook niet succesvol. N 8 vooraf ingeschat en beschreven worden. Gezien de lage respons zal in 2002 zal voor een N Werkzaamheden worden hierdoor doorzichtiger, meer persoonlijke aanpak worden gekozen. zeker voor de leden. Het wordt voor individuele De archiefcommissie en archiefwerkgroep hebben leden mogelijk gemaakt om eigen plannen in te die­ tot taak moleninformatie te archiveren en publieke­ nen. Aan de communicatie tussen commissies lijk beschikbaar te maken. Er is daartoe in 2001 wordt gewerkt via onderlinge uitwisseling van ver­ gewerkt aan het realiseren van het molenarchief op slagen. de nieuwe locatie in het Waterschapsgebouw, In 2001 zijn twee ledenvergaderingen gehouden. De Wedderweg 39 te Veele. Heropening vond plaats op voorjaarsvergadering is gehouden in maart in het 21 april2001. Er is veel materiaal geschonken en er Verenigingsgebouw in Noorderhoogebrug. Tijdens zijn ook aankopen gedaan. De verzameling van de vergadering is de secretaris dhr. H.G.T. Vos afge­ W.O. Bakker is een enorme verrijking van het treden. Dhr. A.M. Strijkstra is in het bestuur geko­ archief. Daarnaast zijn er recente foto's van molens zen. Er zijn nog steeds twee vacatures in het gemaakt voor archief, internetpagina en molenbro­ bestuur. Tijdens de vergadering zijn het jaarverslag chure. Het archiefbezoek is 4-8 personen per en het financieel jaarverslag door de leden vastge­ maand. Voor het verwerken van krantenmateriaal steld. Er is een verhaal gehouden door dhr. G.J. van zijn er twee 'knipseldagen' gehouden. De archief­ Reeuwijk van de Rijksdienst voor de Monumenten­ commissie is 7 keer bijeen geweest. zorg over 'Brandblusinstallaties in molens'. De De technische commissie heeft zich in 2001 vooral bezig gehouden met de gevolgen van de Arbo-wet gegevens over Groninger molens in samenwerking voor molens. In samenwerking met de Arbo-dienst met de Archiefcommissie. Noord is een pakket maatregelen ontwikkeld om te Al met al is het een roerig jaar geweest, dat in het voldoen aan de wettelijke verplichtingen. Hiertoe teken stond van bestuurlijke verandering. In het zijn inspecteurs opgeleid en gecertificeerd. Bijna alle nieuwe jaar zal dit worden voortgezet met als doel Groninger molens zijn al bekeken. een brede organisatie waarin de krachten van de De PR-commissie heeft tot taak te voorzien in het moleneigenaren, molenaars en molenliefhebbers contact met het publiek. De brochure over de worden gebundeld bij het behartigen van de belan­ Groninger molens wordt vernieuwd. Voor promotie gen van de Groninger molens. van het Groninger molenweekend zijn persberich­ Actieve commissieleden die dit werk gedaan heb­ ten verstuurd aan kranten. Moleneigenaren en vrij­ ben zijn in alfabetische volgorde: willig molenaars hebben posters van het Groninger Henk Berends, Klaas Doornbos, Arnold Dost, Jaap molenweekend gekregen. Ter promotie van het vrij­ van Driel, Leen Duijm, Gea Geertsema, Ton van willig molenaarschap is een werving georganiseerd. Giessen, Hendrik Hachmer, Anja Hoogduin, Cees De belangstelling was helaas gering, ondanks pers­ van der Horst, Willem Huizinga, Ties Kalk, Cor berichten en een bijdrage voor RTV-Noord. Er Kosmeier, Gerard Koster, Gerda Koster, Diane wordt een draaiboek gemaakt voor een videoregis­ Lippe, Geert Manting, Harmannus Noot, Bob tratie van interviews met oud-molenaars en oud­ Poppen, Ab Raven, Arjen en Magda Strijkstra, molenmakers. Er is een concept PR-plan opgesteld, Lucas Venema, Henk Vos, Grieto de Vries, Hans waarin beschreven wordt hoe publiciteit rond Wolthuis & Douwe van der Zee. molenactiviteiten gezocht kan worden. Er wordt gewerkt aan een CD-ROM met beeldmateriaal en Arjen Strijkstra, secretaris.

-: . '•, ,'·' ,',: ( ...... : ~· ''l ...... ,..._, " •',' ' . "' ~ TE KOOP 20

N. Twee tuinmolens: N 0 0 N 1 type spinnenkopmolen; ... 1 type stellingmolen . 41 .r::. -V :t Te bevragen bij mevrouw Dijk, poldermolen Eolus, N .... Telefoon: (050) 4031 722) ( H.A. Hachmer )

Verstild verleden (41)

Hout, daar kon je geld mee verdienen. Althans in de door stoom. Het onderstuk bleef staan. Ondanks de 19de eeuw. Hout werd werkelijk overal toegepast. sloop waren de oude contouren aan het begin van Ook in de provincie Groningen waren diverse hout­ de 20ste eeuw nog goed herkenbaar. De zagerijen te vinden. De grootste concentratie houtza­ Meihuizen's kwamen zoals zoveel Veenkolonialen gers stond in de Groninger Veenkoloniën. Niet voor van oorsprong uit het buitenland. Samuel Peter niets. Deze streek werd met het vergraven van het Meihuser kwam in 1714 als doopsgezinde vluchte­ veen steeds verder vol gebouwd. Langs de kanalen ling vanuit Zwitserland naar Kalkwijk onder ontstonden lange linten winkels, huizen, fabrieken Hoogezand. Het ging deze 'asielzoeker' al spoedig en molens. Kortom een markt waar een continue voor de wind en reeds in 1838 komen we zijn enige vraag naar hout was. Bovendien kwam de scheeps­ zoon tegen als aandeelhouder in een paltrokmolen bouw in deze streek tot enorme bloei. Honderden aan het Beneden Westerdiep te Veendam. binnenschepen, maar ook honderden zeeschepen bevoeren vanaf hier de woelige baren. Allemaal van In 1854 laat hij voor eigen rekening in Wildervank hout en gebouwd in de Veenkoloniën. Verschillende een molen bouwen, de EendmeM genaamd. De families verdienden hun brood met het zagen. Van molen verdient goed zijn geld, maar 1872 is van­ Linge, Wilkens, Post van Leggelo, Maathuis, Koerts, wege langdurige windstilte een rampjaar. Enorme Schuring en Meihuizen waren bekende namen in de partijen ongezaagd hout stapelen zich in Groningen houtwereld. Samen zorgden ze voor een enorme op. In 1888 schaft men zich een stoommachine aan import van hout uit de Scandinavische landen. om de concurrentie het hoofd te kunnen bieden en niet afhankelijk te hoeven zijn van de wind. De ont­ De foto toont ons de zagerij van Meihuizen in wikkeling met stoom gaat zo snel dat er aan het Wildervank. Een prachtplaatje, maar geen molen. eind van de 19de eeuw geen één windhoutzagerij in Deze was al snel overbodig en werd vervangen de Veenkoloniën is te vinden. 21 Op de prachtige fo to is dan ook geen windmolen N. meer te bekennen. Wel N 8 enorme partijen hout en N twee zeetjalken beladen ... met gezaagd hout. Links ~ boven, tegen het spoor, ..c: V lag het balkengat In het ~ midden zijn we het onder­ ....N stuk van de oude zagerij en de droogschuren. Een foto van een dynamisch bedrijf. In 1970 ging het bedrijf over naar de Houtw1ie. Nog steeds is het oude molenterrein herkenbaar aanwezig, maar de bedrijvigheid en de geur van gezaagd hout is voorgoed verdwenen. Foto: Collectie Veenkoloniaal Museum Onbekende molens

Het halve spinnenkopje midden in het weiland in recht op elkaar. Wellicht is de ree op puzzelfoto het vorige nummer (02/1) heeft nog geen reacties dezelfde als die rechts op de ansichtkaart! De kerk­ opgeleverd. toren heeft in beide gevallen dubbele galmgaten, maar of dat uniek is? Op de puzzelfoto lijkt de De molen waarvan de Archiefcommissie dacht dat molen ook al zelfzwichting te hebben (open rem­ hij in Enumatil staat is (onder voorbehoud) door kleppen?). P. van Dijken thuisgebracht als de voormalige molen De Hoop te Schildwolde.ln het boekje Molens, zo waren ze (ISBN 90-76113-769) bevat op pagina 71 een foto van de molen (gebouwd in 1819). Met toestem­ ming van de schrijver nemen we naast de puzzelfoto een afdruk van die pagina over.

Als het werkelijk dezelfde molen is als op de puz­ zelfoto, liggen de kijkrichtingen ongeveer lood-

22

"'. 0 "'0 "'

roeten Uit Schddwoldo

Schildwolde (Groningen). Deze typische stellingmolen, zoals we die regelmatig in het Gronin­ ger land aantreffen, stond in Schildwolde. We zien een achtkante stellingmolen op een stenen onderbouw, waarvan de stelling een noordelijke constructie had. Op onze opname valt op dat beide roeden van het zelfzwichting-systeem voorzien zijn. De molenaar had de zelfzwichting eerst op één roede uitgeprobeerd. Toen dit beviel werd dit systeem op beide roeden aangebracht. In de zomer van 1935 werd de molen afgebroken. De laatste eigenaar was Jacob ter Huizen. Op dezelfde plaats stond voorheen een standerdmolen. Ook deze keer stuurde de Archiefcommissie twee foto's van onbekende molens.

De eerste foto is een poldermolen met erachter een gebouwtje dat waarschijnlijk een elektrisch gemaal bevat (bovengrondse krachtstroom: vier draden). Dat het gemaaltje achtkant (of zeskant?) gebouwd is, verlaagt de luchtweerstand. In het dorp op de achtergrond is een fabrieksschoorsteen te zien. Als het gebouwtje werkelijk een elektrisch gemaal is, ziet de molen er opmerkelijk gaaf uit. Het is dan een vraag welk gemaal de hoofdbemaling van de pol­ der verzorgde. Geheel toevallig (zie het verslag van de excursie naar Friesland in dit nummer!) hebben de zelf­ zwichtingskleppen van deze onbekende molen bij de as een bek. Zie de schaduw van de staande roede (onder) op de romp en de aftekening tegen de lucht (boven).

De tweede onbekende molen is nogal verstopt tus­ sen geboomte, maar het kikkerperspectief (aanzicht van onder) maakt het moeilijk de ware biotoop in te 23 schatten. Het haast onzichtbare huis links is onge­ veer even hoog als de appelbomen(?). De balie is óf bijzonder hoog (Arbo avant la lettre), óf de figuren N. op de stelling zijn kinderen. N 0 0 De lange linkerschoor vertoont een paar merkwaar­ N dige details: dwarse kromme lijntjes, twee zwakke knikken en een versmalling naar onder en naar boven die groter is dan verklaard kan worden uit het perspectief. Het lijkt wel een hergebruikte Pot­ (buiten)roede! De romp is gedekt met riet (horizontale ijzerdra­ den), maar de kap heeft dakleer. Net boven de heg zijn twee witte vierkantjes te zien. Dat moeten wel de openstaande deuren zijn; aan de straatkant dus, maar dat is logisch. (advertentie)

24

N. N 8 N ... QJ J:.- 1.1

QJ 0 Agenda

De vereniging Molenwerkgroep Oost-Groningen organiseert open dagen in haar regio. De volgende molens zijn, in aanwezigheid van de molenaar, geopend van 13:00 tot 16:00. Inlichtingen: H. Bossen, Wollinghuizerweg 152,9541 AV Vlagtwedde; (0599) 313128.

03 augustus Molens Weddermarke en Wedderveer 10 augustus Noordstar te Noordbroek en De Korenbloem te Vriescheloo 17 augustus De Jonge Jan in Uithuizen 24 augustus Vestingmolen in Bourtange 31 augustus Molens in Winschoten

07 september Molens Weddermarke en Wedderveer 14 september Nationale monumentendag 21 september Vestingmolen in Bourtange 28 september De Onrust in Oude Pekela

OS oktober Molens Weddermarke en Wedderveer 12 oktober Noordstar te Noordbroek en De Korenbloem te Vriescheloo 19 oktober Molens in Winschoten en De Jonge Jan in Uithuizen zondag 27 oktober De Westerse molen in Nieuw Scheemda

De molens zijn open van 13:00 uur tot 16:00 uur.

Overige openingstijden: Delfzijl De Adam elke zaterdag van 14:00 tot 17:00 Eemshaven De Goliath elke zaterdag en zondag van 13:30 tot.17:00 Farmsurn De Aeolus elke dinsdag- en donderdagmiddag (m.u.v. schoolvakanties) Nieuw-Scheemda De Dellen elke maandagavond tot zonsondergang en zaterdagmorgen van 9:30 tot 12:00 Uithuizen jonge fan elke dinsdag en donderdag van 10:00 tot 16:00 Vriescheloo De Korenbloem elke zaterdag en zondag van 10:00 tot 16:00

Andere evenementen 24 augustus Drentse Molendag (zie de rubriek Ander Molennieuws) VERENICING VAN VRIENDEN VAN DE

GRONINGER MOLENS

STICHTING DE GRONINGER MOLEN

r m z )> )> :0

GILDE VAN VRIJWILLIGE MOLENAARS