Agenda Dogfen I/Ar Gyfer Y Pwyllgor Deisebau, 05/11/2019 09:00

------Pecyn dogfennau cyhoeddus ------

Agenda - Y Pwyllgor Deisebau Lleoliad: I gael rhagor o wybodaeth cysylltwch a: Ystafell Bwyllgora 1 - Y Senedd Graeme Francis - Clerc y Pwyllgor Dyddiad: Dydd Mawrth, 5 Tachwedd Ross Davies – Dipwrwy Glerc 2019 0300 200 6565 Amser: 09.00 [email protected]

------

1 Cyflwyniad, ymddiheuriadau, dirprwyon a datganiadau o fuddiant (Tudalennau 1 - 46)

2 Deisebau newydd

2.1 P-05-904 Gwahardd y defnydd o anifeiliaid mewn syrcasau a sioeau teithiol yng Nghymru (Tudalennau 47 - 60) 2.2 P-05-905 Galw am Ymchwiliad Barnwrol Annibynnol i ad-drefnu gwasanaethau o fewn Bwrdd Iechyd Cwm Taf (Tudalennau 61 - 69) 2.3 P-05-906 Achub Ward Sam Davies yn Ysbyty y Barri (Tudalennau 70 - 81) 2.4 P-05-907 Newid cyflymder pentre Cemaes i 30mya (Tudalennau 82 - 86) 2.5 P-05-910 Gwneud thrombectomi ar gael 24-7 i gleifion yng Nghymru (Tudalennau 87 - 93) 2.6 P-05-917 Dim enw dwyieithog i’r Senedd (Tudalennau 94 - 96)

3 Y wybodaeth ddiweddaraf am ddeisebau blaenorol

Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig 3.1 P-04-477 Cefnogi'r Bil Rheoli Cŵn (Cymru) (Tudalennau 97 - 99) 3.2 P-05-813 Gwahardd y DEFNYDD O FAGLAU LARSEN (maglau dal sawl math o frân) (Tudalennau 100 - 103) 3.3 P-05-829 Gwahardd Eitemau Plastig Untro yng Nghymru (Tudalen 104) 3.4 P-05-839 Dylid troi canllawiau Sefydliad Iechyd y Byd a chyflwyno Deddf Aer Glân i Gymru (Tudalennau 105 - 107) 3.5 P-05-856 Rhaid gwahardd gwerthu cŵn bach gan siopau anifeiliaid anwes a phob gwerthwr trydydd parti masnachol - Cyfraith Lucy (Tudalennau 108 - 111) 3.6 P-05-876 Amddiffyn rhywogaethau rhestredig Coch ac Amber yng Nghymru (Tudalennau 112 - 116)

Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol

3.7 P-05-817 Aelodau prosthetig arbenigol i blant (Tudalennau 117 - 120) 3.8 P-05-882 Trawsnewid yr ymateb i bobl hŷn sy'n dioddef camdriniaeth ddomestig - galw am weithredu (Tudalennau 121 - 138)

Tai a Llywodraeth Leol

3.9 P-05-864 Gwahardd y defnydd o 'Bensaernïaeth Elyniaethus (Tudalennau 139 - 150)

Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth

3.10 P-05-867 Gwneud Murlun ‘Cofiwch Dryweryn' yn dirnod Cymreig dynodedig (Tudalen 151) Addysg

3.11 P-05-872 Dylid diogelu cyllid ysgolion neu gyfaddef bod y gwasanaeth a ddarperir yn gwanhau (Tudalennau 152 - 166) 3.12 P-05-877 Cynllun gwisgoedd ysgol ail-law i blant (Tudalennau 167 - 209) 3.13 P-05-879 Dylid ychwanegu addysg iechyd meddwl at y cwricwlwm addysgu gorfodol ar gyfer pob ysgol yng Nghymru (Tudalennau 210 - 223) 3.14 P-05-891 Mae angen dod â phrofion Darllen a Rhifedd Cenedlaethol ar gyfer plant mor ifanc â 6 oed i ben ar unwaith (Tudalennau 224 - 226)

4 Cynnig o dan Reol Sefydlog 17.42 i benderfynu gwahardd y cyhoedd o'r cyfarfod ar gyfer y busnes a ganlyn:

Eitem 5

5 Ystyried adroddiad drafft: P-04-433 : Teledu Cylch Cyfyng mewn Lladd-dai (Tudalennau 227 - 253) Yn rhinwedd paragraff(au) vi o Reol Sefydlog 17.42 Eitem 1

Mae cyfyngiadau ar y ddogfen hon

Tudalen y pecyn 1 Eitem 2.1

P-05-904 Gwahardd y defnydd o anifeiliaid mewn syrcasau a sioeau teithiol yng Nghymru

Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan Linda Joyce-Jones, Kirsty John and Jayne Dendle, ar ôl casglu cyfanswm o 849 lofnodion ar-lein a 800 ar bapur, sef cyfanswm o 1,649 o lofnodion.

Geiriad y ddeiseb: Rydym yn galw ar Gynulliad Cenedlaethol Cymru i ofyn i Lywodraeth Cymru wahardd y defnydd o anifeiliaid mewn syrcasau a sioeau teithiol yng Nghymru.

Ar 17 Gorffennaf 2018, dywedodd Carwyn Jones AC, Prif Weinidog Cymru:

"Yn olaf, Lywydd, byddwn yn cyflwyno Bil i wahardd y defnydd o anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol. Mae lles anifeiliaid yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon ac mae'r ffordd yr ydym yn trin anifeiliaid yn adlewyrchiad pwysig o'n gwerthoedd fel cymdeithas. Mae syrcasau yn fusnesau cyfreithlon, ac nid ein bwriad ni yw gwahardd pob math o adloniant syrcas yng Nghymru. Ond mae'r defnydd o anifeiliaid gwyllt yn y cyd-destun hwn yn hen ffasiwn ac yn annerbyniol yn foesol. Byddwn yn gwahardd eu defnyddio mewn syrcasau teithiol yng Nghymru."

Mae syrcas yn ffurf ar gelf ynddo'i hun. Er bod syrcasau wedi'u cysylltu'n gryf â'r defnydd o anifeiliaid yn y gorffennol, mae'n amlwg bod chwaeth y cyhoedd mewn materion o'r fath wedi newid yn sylweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Dangosir hyn gan nifer cynyddol y syrcasau sy'n cynnwys pobl yn unig, ynghyd â llwyddiant y syrcasau hyn. Tra bod y sioeau hyn yn aml yn cael eu perfformio o flaen cynulleidfaoedd llawn heb unrhyw brotestwyr tu allan i'r babell, mae'n deg dweud bod y gwrthwyneb yn wir o ran y syrcasau a'r sioeau teithiol sy'n parhau i ddefnyddio anifeiliaid, hyd yn oed y rhai sy'n defnyddio anifeiliaid nad ydynt wedi'u diffinio fel anifeiliaid gwyllt.

Gwybodaeth ychwanegol: Mae nifer o wladwriaethau a gwledydd yn gwahardd pob anifail mewn syrcasau a sioeau teithiol. Disgwylir i'r Eidal (sydd â chysylltiad hanesyddol

Tudalen y pecyn 47 â'r diwydiant syrcas anifeiliaid) wneud hyn flwyddyn nesaf. Mae'r pryderon o ran lles sy'n gysylltiedig â defnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau, fel teithio, llwytho a dadlwytho parhaus a gorfodi anifeiliaid i berfformio, ynghyd ag amgylcheddau cymdeithasol amhriodol ac annaturiol, yn berthnasol i bob anifail a ddefnyddir yn y modd hwn.

Dylid gwahardd defnyddio anifeiliaid mewn unrhyw sioe deithiol ar gyfer adloniant pur ac i wneud arian i bobl fel menter fasnachol. Yn anffodus, y llynedd, dywedodd Lesley Griffiths AC, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Amgylchedd a Materion Gwledig, y byddai Llywodraeth Cymru yn trwyddedu arddangosfeydd teithiol sy'n cynnwys anifeiliaid.

Etholaeth a Rhanbarth y Cynulliad  Arfon  Gogledd Cymru

Tudalen y pecyn 48 Cynulliad Cenedlaethol Cymru | Y Gwasanaeth Ymchwil National Assembly for Wales | Research Service

Rhif y ddeiseb: P-05-904 DeisebTeitl y ddeiseb: P-05-904: Gwahardd y defnydd o Gwaharddanifeiliaid mewn syrcasau ya sioeau teithiol yng Nghymru defnyddGeiriad y ddeiseb: o anifeiliaid mewn syrcasau Rydym yn galw ar Gynulliad Cenedlaethol Cymru i ofyn i Lywodraeth Cymru awahardd sioeau y defnydd teithiol o anifeiliaid mewn yng syrcasau Nghymru a sioeau teithiol yng Nghymru. Y PwyllgorAr 17 Gorffennaf Deisebau 2018, | 5 dywedodd Tachwedd Carwyn 2019 Jones AC, Prif Weinidog Cymru, "Yn olaf, PetitionsLywydd, Committee byddwn yn cyflwyno| 5 November Bil i wahardd 2019 y defnydd o anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol. Mae lles anifeiliaid yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon ac mae'r ffordd yr ydym yn trin anifeiliaid yn adlewyrchiad pwysig o'n gwerthoedd fel cymdeithas. Mae syrcasau yn fusnesau cyfreithlon, ac nid ein bwriad ni yw gwahardd pob math o adloniant syrcas yng Nghymru. Ond mae'r defnydd o anifeiliaid gwyllt yn y cyd-destun hwn yn hen ffasiwn ac yn annerbyniol yn foesol. Cyfeirnod: RS19/10596-1 Byddwn yn gwahardd eu defnyddio mewn syrcasau teithiol yng Nghymru.”

Mae syrcas yn ffurf ar gelf ynddo'i hun. Er bod syrcasau wedi'u cysylltu'n gryf â'r defnydd o anifeiliaid yn y gorffennol, mae'n amlwg bod chwaeth y cyhoedd mewn materion o'r fath wedi newid yn sylweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Dangosir hyn gan y nifer cynyddol o syrcasau sy'n cynnwys pobl yn unig, ynghyd â llwyddiant y syrcasau hyn. Tra bod y sioeau hyn yn aml yn cael eu perfformio o flaen cynulleidfaoedd llawn heb unrhyw brotestwyr tu allan i'r babell, mae'n deg dweud bod y gwrthwyneb yn wir o ran y syrcasau a'r sioeau teithiol sy'n parhau i ddefnyddio anifeiliaid, hyd yn oed y rhai sy'n defnyddio anifeiliaid nad ydynt wedi'u diffinio fel anifeiliaid gwyllt.

Mae nifer o wladwriaethau a gwledydd yn gwahardd pob anifail mewn syrcasau a sioeau teithiol. Disgwylir i'r Eidal (sydd â chysylltiad hanesyddol â'r diwydiant syrcas anifeiliaid) wneud hyn flwyddyn nesaf. Mae'r pryderon o ran lles sy'n gysylltiedig â defnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau, fel teithio, llwytho a dadlwytho parhaus a gorfodi anifeiliaid i berfformio, ynghyd ag amgylcheddau cymdeithasol amhriodol ac annaturiol, yn berthnasol i bob anifail a ddefnyddir yn y modd hwn.

Tudalen y pecyn 49 www.cynulliad.cymru Teitl: Gwahardd y defnydd o anifeiliaid mewn syrcasau a sioeau teithiol yng Nghymru

1. Y cefndir

Y Bil Anifeiliaid Gwyllt a Syrcasau (Cymru)

Ar 8 Gorffennaf, cyflwynodd Lesley Griffiths AC, Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ('y Gweinidog'), y Bil Anifeiliaid Gwyllt a Syrcasau (Cymru) ('y Bil') i'r Cynulliad.

Amcan polisi'r Bil yw gwahardd defnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol yng Nghymru am resymau moesegol. Mae anifail gwyllt yn cael ei 'ddefnyddio' os yw'r anifail yn 'perfformio' neu'n cael ei 'arddangos'. Ar hyn o bryd, mae dwy syrcas deithiol yn defnyddio anifeiliaid gwyllt yn y DU ac mae’r ddwy yn ymweld â Chymru yn rheolaidd.

Ni fydd Bil Cymru yn effeithio ar y defnydd o anifeiliaid domestig mewn syrcasau teithiol. Ni fydd ychwaith yn effeithio ar y defnydd o anifeiliaid ar gyfer adloniant mewn lleoliadau eraill fel 'arddangosfeydd anifeiliaid' eraill (a ddisgrifir isod) gan gynnwys syrcasau sefydlog.

Cymru yw'r wlad ddiweddaraf yn y DU i gyflwyno deddfwriaeth i wahardd defnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol. Cafodd Deddf Anifeiliaid Gwyllt mewn Syrcasau Teithiol (Yr Alban) 2018 ('Deddf yr Alban 2018') Gydsyniad Brenhinol ar 24 Ionawr 2018 a daeth i rym y diwrnod wedyn. Cafodd Deddf Anifeiliaid Gwyllt mewn Syrcasau (Rhif 2) 2019 ('Deddf y DU 2019') Gydsyniad Brenhinol ar 24 Gorffennaf 2019 a bydd yn dod i rym ym mis Ionawr 2020.

Mae Papur Briffio'r Gwasanaeth Ymchwil yn rhoi’r cefndir.

Ar hyn o bryd, mae’r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig yn ystyried y Bil (gwaith craffu Cyfnod 1).

Mewn tystiolaeth i’r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig, mae rhai rhanddeiliaid wedi tynnu sylw at y ffaith bod y gwaharddiad wedi’i gyfyngu i syrcasau teithiol ac wedi gofyn cwestiynau am foeseg a safonau lles mathau eraill o arddangosfeydd anifeiliaid. Mae rhai wedi dadlau os yw'r gwaharddiad arfaethedig ar ddefnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol wedi’i seilio ar ystyriaethau moesegol, y dylai hefyd ymestyn i rywogaethau domestig. Mae eraill o’r farn nad yw'r un ddadl foesegol yn berthnasol i anifeiliaid domestig.

Trwyddedu Arddangosfeydd Anifeiliaid

Gall arddangosfeydd anifeiliaid arddangos anifeiliaid domestig a rhai gwyllt, a gallant gynnwys arddangosfeydd anifeiliaid anwes egsotig, arddangosfeydd heboga a digwyddiadau ceirw. Fe'u defnyddir ar gyfer ymweliadau addysgol ag ysgolion, digwyddiadau ar thema, partïon, priodasau, dathliadau a digwyddiadau corfforaethol.

Ar 29 Awst 2019, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ymgynghoriad ar y fersiwn ddrafft o Reoliadau Lles Anifeiliaid (Trwyddedu Arddangosfeydd Anifeiliaid) (Cymru) 2020, ynghyd â’r canllawiau cysylltiedig. Byddai'r Rheoliadau'n cael eu cyflwyno o dan Ddeddf Lles Anifeiliaid 2006. Yn ôl y datganiad ysgrifenedig sy’n cyd-fynd a’r Rheoliadau:

Tudalen y pecyn 50 2 Teitl: Gwahardd y defnydd o anifeiliaid mewn syrcasau a sioeau teithiol yng Nghymru

Mae'r Rheoliadau drafft yn darparu cynllun trwyddedu ar gyfer pob math o Arddangosfa Anifeiliaid, sydd wedi'i lleoli yng Nghymru ac sy’n ymweld â Chymru, ac sy'n bodloni meini prawf penodol; mae'n caniatáu cynnal gwiriadau er mwyn sicrhau bod safonau lles da yn cael eu bodloni yn y prif safle ble cedwir yr anifeiliaid, wrth deithio ac yn ystod arddangosfeydd.

Dywed Llywodraeth Cymru mai’r brif egwyddor sy’n sail i'r cynllun trwyddedu yw ‘datblygu agweddau parchus a chyfrifol tuag at anifeiliaid' ac i’r perwyl hwnnw, mae'r Rheoliadau drafft yn cyflwyno gofyniad newydd i arddangosfeydd anifeiliaid trwyddedig 'hyrwyddo addysg i'r cyhoedd a chodi ymwybyddiaeth o'r rhywogaethau sy'n cael eu cadw'. Mae hyn eisoes yn ofyniad ar gyfer sŵau trwyddedig.

O dan y Rheoliadau drafft, bydd y cynllun trwyddedu yn cynnwys cadw, hyfforddi ac arddangos anifeiliaid yng Nghymru pan fo’r anifeiliaid hynny'n cael eu defnyddio i'w harddangos at ddibenion addysgol neu adloniant.

Nodwch fod testun y ddeiseb yn defnyddio'r derminoleg 'arddangosfeydd teithiol sy'n cynnwys anifeiliaid'. Roedd yr ymgynghoriad gwreiddiol gan Lywodraeth Cymru yn trafod arddangosfeydd teithiol sy’n cynnwys anifeiliaid (Mobile Animal Exhibits) ond fe ddatblygodd y cwmpas yn ddiweddarach i gynnwys pob math o ‘arddangosfeydd anifeiliaid' (‘Animal Exhibits’) (gan gynnwys arddangosfeydd sefydlog).

I grynhoi, mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio gwahanol ddulliau ar gyfer rheoleiddio'r defnydd o anifeiliaid mewn syrcasau teithiol ac arddangosfeydd anifeiliaid, sef gwaharddiad ar sail foesegol a chynllun trwyddedu ar sail lles anifeiliaid yn y drefn honno.

2. Camau gweithredu Llywodraeth Cymru

Mae llythyr y Gweinidog at y Pwyllgor Deisebau ar y mater hwn yn amlinellu manylion y Bil a'r cynllun trwyddedu a ddisgrifir uchod. Mae hi'n esbonio cyfiawnhad Llywodraeth Cymru dros ddefnyddio’r gwahanol ddulliau hyn:

Nid yw’r Bil [Anifeiliaid Gwyllt a Syrcasau (Cymru)] yn effeithio ar ddefnyddio anifeiliaid domestig mewn syrcasau teithiol ac nid yw’n rhwystro pobl rhag defnyddio anifeiliaid gwyllt fel adloniant mewn sefyllfaoedd eraill. Mae sail egwyddorol wahanol i’r gwrthwynebiadau o ran defnyddio anifeiliaid yn y lleoliadau hyn o gymharu â defnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol. Mae gwahaniaethau o ran y math o rywogaethau a gedwir, y cyflwr y’u cedwir a sut y cânt eu defnyddio a’u harddangos.

Tudalen y pecyn 51 3 Teitl: Gwahardd y defnydd o anifeiliaid mewn syrcasau a sioeau teithiol yng Nghymru

3. Camau Gweithredu Cynulliad Cenedlaethol Cymru

Fel y nodwyd, mae'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig yn ystyried y Bil ar hyn o bryd. Clywodd y Pwyllgor dystiolaeth gan y Gweinidog ar y Bil ar 18 Gorffennaf yn wreiddiol.

Gofynnodd yr Aelodau i'r Gweinidog am ei barn ar ba mor dderbyniol ydyw, o safbwynt moesegol, i ddefnyddio anifeiliaid domestig mewn syrcasau teithiol. Dywedodd:

So, there are not the same fundamental ethical objections to the use of domesticated animals in travelling circuses as there are to wild animals. You use the example of a horse, The example that I was given […] was in relation to showjumping. So, you could say that it's comparable—what horses do in showjumping to what they would do in a circus. […] I think it appears that showjumping is acceptable to society in a way that the use of wild animals in circuses isn't.

Gofynnodd yr Aelodau i'r Gweinidog am ehangu cwmpas y Bil i gynnwys syrcasau sefydlog. Dywedodd:

So, at the moment, there are no static circuses in Wales. […] That's not to say that, obviously, there couldn't be static circuses in the future, but they're not included in the ethical argument in the way that—. Obviously, with travelling circuses, it's a much weaker argument. So, an environment that's permanent could, arguably, be better adapted for an animal's needs than an environment that's constantly on the move, which obviously is the purpose of this Bill. So, that's the reason why.

Lansiodd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig ymgynghoriad cyhoeddus ar y Bil dros doriad yr haf a ddaeth i ben ar 23 Awst. Cafwyd 24 o ymatebion ysgrifenedig sydd wedi'u cyhoeddi ar wefan y Pwyllgor.

Cynhaliodd y Pwyllgor dair sesiwn dystiolaeth lafar ar ôl hynny gydag academyddion, grwpiau lles anifeiliaid a chynrychiolwyr syrcasau (18 a 26 Medi a 2 Hydref).

Yna, cynhaliodd y Pwyllgor ail sesiwn graffu gyda'r Gweinidog ar 10 Hydref. Wrth drafod mathau eraill o arddangosfeydd teithiol sy’n cynnwys anifeiliaid, cyfeiriodd at y cynllun trwyddedu arddangosfeydd anifeiliaid arfaethedig.

Bydd y Pwyllgor yn cyflwyno adroddiad ar Gyfnod 1 tua diwedd y flwyddyn.

Gwneir pob ymdrech i sicrhau bod y wybodaeth yn y papur briffio hwn yn gywir adeg ei gyhoeddi. Dylai darllenwyr fod yn ymwybodol nad yw'r papurau briffio hyn yn cael eu diweddaru o reidrwydd na'u diwygio fel arall i adlewyrchu newidiadau dilynol.

Tudalen y pecyn 52 4 Teitl: Gwahardd y defnydd o anifeiliaid mewn syrcasau a sioeau teithiol yng Nghymru

Tudalen y pecyn 53 5 Tudalen y pecyn 54 Tudalen y pecyn 55 P-05-904 Ban the use of animals from circuses and traveling shows in Wales, Correspondence – Petitioner to Committee, 28.10.19

Submission to the Welsh Assembly's Petition Committee Petition P-05-904 - Ban the use of animals from circuses and traveling shows in Wales.

Thank you for asking us to provide this submission in support of the above petition. Which is a matter devolved to the Welsh Assembly and Government.

The current position

The Welsh Government announced it's intention to bring legislation forward to ban the use of wild animals in circuses in Wales after Linda's previous petition. Which also triggered a debate on the floor of The Senedd. The Wild Animals and Circuses (Wales) Bill is currently on it's scrutiny journey but it is hoped that legislation will be brought forward by May 2020. England are banning from January 2020. This legislation in Wales is being brought forward on ethical grounds.

Since we launched our petition the Welsh Government have opened a consultation on a licensing system for Animal Exhibits. This will include the remaining animals used in traveling circuses in Wales that are not defined as wild. The purpose of this licensing system is one " that requires that animals are exhibited in a way that encourages respectful and responsible attitudes towards all species " .

Although there are currently no animal circuses based in Cymru they do tour Wales. Circus Mondeo has toured Wales every year for over a decade they usually visit from April until mid July. Peter Jollies Circus last visited in 2017, they usually stay around the area located close to the English border such as Telford and Wrexham as their home base is in Shopshire. Thomas Chipperfield and Anthony Beckwith toured Wales with their educational show " An Evening with Lions and Tigers " in 2015. Thomas Chipperfield now holds a licence to exhibit animals together with a licence to keep wild animals (under the Dangerous Wild Animals Act 1976) . Both issued by DEFRA.

The present licensing system in England.

Because of the Welsh Government's consultation I think it may be of some benefit to look at the licensing system currently in force in England. The UK Government said that their licensing system would cover all aspects of life for a wild animal in a travelling circus environment including:

Good accommodation and housing whilst being transported at a performance, and in winter quarters.

Full veterinary care.

Controlling carefully who has access to the animals.

Diet including food storage, preparation and provision.

Tudalen y pecyn 56 Environment such as noise and temperature.

Welfare during training and performance.

However the licensing documents in the public domain paint an altogether different picture. These licence inspection reports concerning Circus Mondao are an example of the issues with reference to accommodation and housing. https://www.gov.uk/government/publications/reports-on-2-circuses-between-26-june-2014-and- 22-january-2015

At the time of the above unannounced inspection (at the animals winter quarters) the Inspector also raised concerns about the animals veterinary treatment. It became clear to him during this unannounced inspection that Circus Mondao were self-medicating their animals, including their baby Camel (who was born on the road in Wales the previous year). The camel had "open and weeping sores on each of its legs". Circus Mondao's licence was instantly suspended, later to be reinstated, but only on certain conditions; one being that they wouldn't take their wild animals back to this location. They did exactly this in April 2017, with DEFRA having to insist certain animals where returned to their home base while they where at this location. This is not an isolated incident, DEFRA Inspectors have raised concerns many times in regards to members of the public having unsupervised access to their animals after the circus .

Our point has always been that if this can happen to a animal defined as wild, then why not a " domestic " animal?

While giving evidence this year to the UK Government's scrutiny Committee on wild animals in circuses. Carol MacManus (of Circus Mondeo) was asked if there was any animal that couldn't be used in a circus. Ms MacManus replied " No " .

Enforcement.

A problem with any licensing system is the effective policing of it. In Wales we face challenges particular to us due to large parts of our Country being very rural. The required licence in the new system will be issued by the Council where the circus or traveling show is based . But the monitoring and enforcement of the licence will fall to the local authority in the area the circus visits . When I met with Councillor Dafydd Meurig and …………………….., Public Protection Manager - Pollution Control and Licensing of Gwynedd Council. They made it clear to me the challenges a visiting circus presents to their already stretched department. Ms Roberts also stated her colleagues felt they were operating with “one hand tied behind our backs “ . They can be refused entry to the private land to inspect the conditions the animals are kept in. Ms Roberts also admitted as far as the animals go “ we can only really check if their basic needs are provided for, and that they are moving around normally and their eyes, coats etc look okay “ . When Thomas Chipperfield visited Gwynedd in 2015 she stated that she was faced with “very challenging circumstances “ when she and a colleague inspected them. If any concerns are identified then action can be taken,for instance to contact the RSPCA or Animal Health. But they often need police assistance to gain entry. By which time the circus has moved on, usually the longest period they remain in one spot in Wales is seven days. There has been only two successful prosecutions for animal cruelty in relation to animal circuses in England. Many think the constant traveling nature of a circus adds greatly to the issues of effective enforcement and successful prosecutions.

Tudalen y pecyn 57 Public Opinion.

If I am honest I was a little unsure how the public would react to supporting this petition in relation to the all animals angle. I ( Linda ) collected nearly half the total of signatures submitted on paper form . At Bangor University's Freshers Fair this September, at Caernarfon Food Festival in April. The most common comment made by people was " I thought this had already been banned " together with " I don't see the difference between using wild animals and other animals in a circus " . People willingly and enthusiastically signed from all sections of the community, age and gender having no bearing on people's opinion in this matter.

In the recent consultation carried out by the Welsh Government 97% of respondents chose to answer only one question - that of banning the use of wild animals in circuses in Wales. However " many respondents called for an all- animal ban, suggesting the welfare concerns of wild animals in these conditions would also apply to domestic animals. Similarly some argued that if a ban is on ' ethical grounds ', these should apply to all animals " *Page 15 Wild Animals in Traveling Circuses : Research Briefing National Assembly for Wales Senedd Research.

The Cabinet Secretary Lesley Griffiths AM at the recent Climate Change and Environmental Committee meeting admitted that when an animal circus is touring Cymru her " post bag " is full of correspondence . All expressing concern that this practice is happening. Unlike the all human circuses, those circuses that use animals also encounter protesters outside their venues .

Economic benefit to Wales.

Traveling circuses are quite self contained operation's. They come with their show and crew already established and in place. They move from one venue to the other only staying in each venue Sunday to Sunday, with two shows daily from Wednesday until Saturday and one show on Sunday afternoon. A team goes ahead to the new area illegally putting up posters which is counted as fly posting. It's left to our already stretched and under funded local councils to remove these posters. They carry and sell their own merchandise, none of which is produced in Cymru. Non of it reflects our Welsh culture or makes any concession to our thriving Welsh Language.

I think one of the reasons Circus Mondeo tours Wales every year is because of our thriving tourist industry. I have spoken to one of the major holiday cottage letting companies here in North Wales, who have been established for over forty years. One of their Directors stated " we often get asked by guests about our local attractions such as Zip World, Snowdonia Surf, Bodnant Gardens, Festival No 6 ( when it took place) . The Welsh Highland Railway, various Food Festivals, the way people book our cottages can depend on the above . But we have never had any enquires in regards to animal circuses ".

In short the animal circuses come, make their money and go .

The traveling circus environment .

The need for the circus to be taken down and put up weekly, means that the animals are kept in temporary very sparse housing with little enrichment. The size of the vehicles they travel in are constricted by the size of our roads. The constant loading and unloading of the animals can often

Tudalen y pecyn 58 put them at risk of injury. The traveling aspect of the business dictates everything, in the life of the animals and humans involved in traveling circuses.

The aspect of forced performance together with the " training " that makes this happen, are a great concern to many people.

I would say that this lifestyle - constantly " on the road " together with forced performance goes against the " five freedoms or welfare needs " as laid out by the Animal Welfare Act ( England and Wales) 2006.

Freedom from hunger and thirst

Freedom from discomfort

Freedom from pain injury or disease

Freedom from fear and distress

Freedom to exhibit normal behaviour patterns

The response from Lesley Griffiths Cabinet Secretary for Environment Planning and Rural Affairs.

I am was most greatful to Lesley for her response dated 24/09/19, which also clarified the Welsh Government's position. Lesley stated in regards to the use of wild animals " it's ethically unacceptable and an out dated practice that has no place in a modern society ".

We would agree with the above statement and see no reason why it cannot be extended to all animals.

In conclusion.

The subject of wild animals in circuses has long been debated within the Welsh Assembly and Government. It could be argued that we could have led the way - set the standard in this matter. However two years after the Welsh Government announced that a ban would be brought forward, we are lagging behind the rest of the UK . With Scotland banning from May 2018, the Republic of Ireland January 2018 and England from January 2020.

With the current consultation this petition is very timely, and could be seen as breaking new ground. The purpose of this licensing system is one " that requires that animals are exhibited in a way that encourages respectful and responsible attitudes towards all species ". We struggle to see how this can be achieved.

Ethical grounds together with public opinion can clearly be demonstrated in regards to all animals used in circuses and traveling shows.

It's worth noting that several Members of the Welsh Assembly's Climate Change and Environmental Committee also expressed that opinion during their recent discussions in regards to the Wild Animals and Circuses

Tudalen y pecyn 59 ( Wales) Bill .

Should you require any more information we will try our very best to assist you .

Jayne Dendle - Swansea. Kirsty John - Camarthan Linda Joyce-Jones - Caernarfon

28/10/ 2019

Tudalen y pecyn 60 Eitem 2.2

P-05-905 Galw am Ymchwiliad Barnwrol Annibynnol i ad-drefnu gwasanaethau o fewn Bwrdd Iechyd Cwm Taf

Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan Mark Adams and Robert Bevan, ar ôl casglu cyfanswm o 387 lofnodion.

Geiriad y ddeiseb: Rydym yn galw ar Gynulliad Cenedlaethol Cymru i ofyn i Lywodraeth Cymru wahardd y defnydd o anifeiliaid mewn syrcasau a sioeau teithiol yng Nghymru.

Ar 17 Gorffennaf 2018, dywedodd Carwyn Jones AC, Prif Weinidog Cymru:

Gwybodaeth ychwanegol: Mae pryder mawr ymhlith y cyhoedd ynghylch trosglwyddo gwasanaethau o Ysbyty Brenhinol Morgannwg i Ysbyty'r Tywysog Siarl ac Ysbyty Tywysoges

Tudalen y pecyn 61 Cymru. Mae'r trosglwyddiadau hyn wedi cael effaith fawr ar breswylwyr Rhondda Cynon Taf. Mae preswylwyr am i'r gwasanaethau ddychwelyd.

Poblogaeth Rhondda Cynon Taf yw 235,000, gyda datblygiadau tai mawr yn codi yn ne'r fwrdeistref ac yn awdurdod cyfagos Caerdydd, sy'n agos at Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Bydd y datblygiadau hyn yn cael effaith ychwanegol ar wasanaethau cyhoeddus, yn enwedig y gwasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol. Mae preswylwyr yn mynegi pryderon yn barhaus am fynediad at y gwasanaethau hyn ers i rai o'r newidiadau ddigwydd. Mae'r materion yn cynnwys amseroedd teithio yn achos triniaeth frys, gorfod mynd i glinigau yn rheolaidd a chysylltiadau trafnidiaeth gwael i deuluoedd a ffrindiau ymweld â chleifion, a dim ond rhai o'r sylwadau a wnaed yw'r rhain.

Y prif feysydd y mae preswylwyr yn pryderu amdanynt yw: · Mamolaeth - sydd eisoes yn destun ymchwiliad · Pediatreg · Uned Gofal Babanod Arbennig · Adran Damweiniau ac Achosion Brys · Pobl hŷn yn baglu ac yn cwympo, gan arwain at farw yn yr ysbyty · Gwasanaethau y Tu Allan i Oriau · Gwasanaethau Cardiaidd · Effaith ar wasanaethau meddygon teulu/gofal sylfaenol lle mae meddygfeydd meddygon teulu yn cael eu rheoli gan feddygon locwm yn bennaf, sy'n sefyllfa gronig yn y Rhondda yn benodol – methu â recriwtio meddygon teulu

Etholaeth a Rhanbarth y Cynulliad  Pontypridd  Canol De Cymru

Tudalen y pecyn 62 Cynulliad Cenedlaethol Cymru | Y Gwasanaeth Ymchwil National Assembly for Wales | Research Service

P-05-905 Galw am Ymchwiliad Barnwrol Annibynnol i ad-drefnu gwasanaethau o fewn Bwrdd Iechyd Cwm Taf

Y Pwyllgor Deisebau | 5 Tachwedd 2019 Petitions Committee | 5 November 2019

Cyfeirnod: RS19/10596-2 Cyflwyniad

Rhif y ddeiseb: P-05-905

Teitl y ddeiseb: Galw am Ymchwiliad Barnwrol Annibynnol i ad-drefnu gwasanaethau o fewn Bwrdd Iechyd Cwm Taf

Geiriad y ddeiseb: Mae’r ddeiseb hon yn galw ar Lywodraeth Cymru i gynnal ymchwiliad barnwrol cwbl annibynnol i reoli a gweithredu rhaglen GIG De Cymru ym Mwrdd Iechyd Cwm Taf a’i heffaith ar y gwasanaethau a ddarperir i bobl yn Rhondda Cynon Taf yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg.

Cefndir

Sefydlwyd Rhaglen De Cymru yn 2012 i ystyried dyfodol pedwar gwasanaeth ysbyty y nodwyd eu bod yn gynyddol fregus, sef gwasanaethau mamolaeth dan arweiniad ymgynghorydd, gofal newyddenedigol, pediatreg cleifion mewnol a meddygaeth frys (adrannau damweiniau ac achosion brys).

Mae Rhaglen De Cymru yn rhychwantu pum bwrdd iechyd – sef Abertawe Bro Morgannwg, Aneurin Bevan, Caerdydd a'r Fro, Cwm Taf a Phowys – gan weithio gyda Gwasanaeth Ambiwlans Cymru, gyda'r nod o greu gwasanaethau ysbyty diogel a chynaliadwy i bobl yn ne Cymru a de Powys.

Tudalen y pecyn 63 www.cynulliad.cymru Briff y Gwasanaeth Ymchwil: Deiseb P-05-905

Er bod gwaith Rhaglen De Cymru yn canolbwyntio ar bedwar gwasanaeth ysbyty penodol, mae’r ddogfen ymgynghori gyhoeddus (Mai 2013) yn nodi y bydd cyfraniad gofal sylfaenol, yn enwedig meddygon teulu a'u timau, yn hanfodol wrth ddarparu'r gofal integredig sydd ei angen ar gleifion.

Rydym yn derbyn yn llawn y bydd angen i ni mewn rhai ardaloedd gryfhau ein gwasanaethau meddygon teulu, yn arbennig yn y cyfnod tu allan i oriau.

Fel rhan o Raglen De Cymru, cynhaliwyd cyfres o gynadleddau ac uwchgynadleddau clinigol yn ystod 2012. Daethpwyd i'r casgliad, er mwyn mynd i'r afael â materion recriwtio, sicrhau bod gwasanaethau'n bodloni'r safonau proffesiynol a chlinigol angenrheidiol, a darparu gofal diogel ac effeithiol i'r cleifion mwyaf sâl a mwyaf difrifol eu hanafiadau, fod angen darparu'r gwasanaethau hyn ar lai o safleoedd ysbytai nag oedd yn digwydd ar y pryd.

Cyflwynwyd y syniadau a ddatblygwyd yn y cynadleddau clinigol i'r cyhoedd a'r GIG ehangach yn ystod proses ymgysylltu 12 wythnos rhwng mis Medi a mis Rhagfyr 2012, a chafwyd cefnogaeth helaeth a chyffredinol iddynt.

Yn dilyn y cyfnod ymgysylltu hwnnw, cynhaliwyd cynhadledd glinigol arall ym mis Chwefror 2013, fel rhan o'r paratoadau ar gyfer ymgynghoriad cyhoeddus ffurfiol ar y newidiadau i wasanaethau. Cynhaliwyd yr ymgynghoriad cyhoeddus ffurfiol am 8 wythnos rhwng 23 Mai ac 19 Gorffennaf 2013.

Cynhaliwyd trafodaethau gyda'r holl sefydliadau partner. Roedd pob un o’r byrddau iechyd o blaid creu tair cynghrair gofal acíwt ar draws de Cymru a de Powys, ac yn cytuno y dylid darparu meddygaeth frys dan arweiniad ymgynghorydd (damweiniau ac achosion brys), gofal mamolaeth a newyddenedigol a gwasanaethau plant cleifion mewnol mewn pum canolfan. Mae datganiad i'r wasg ym mis Mawrth 2014 – Bwrdd Rhaglen De Cymru yn cytuno ar y camau nesaf – yn nodi bod hyn yn cyd-fynd â mwyafrif yr ymatebion i'r ymgynghoriad cyhoeddus.

Mewn perthynas ag Ysbyty Brenhinol Morgannwg, cytunwyd ar y canlynol:

 Bydd modelau gwasanaeth lleol ym maes meddygaeth frys, asesu pediatrig a gwasanaethau mamolaeth yn cael eu datblygu yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg i gymryd lle’r gwasanaethau traddodiadol.

Tudalen y pecyn 64 2 Briff y Gwasanaeth Ymchwil: Deiseb P-05-905

 Ni fydd gwasanaethau plant cleifion mewnol yn cael eu darparu ar safle ysbyty Brenhinol Morgannwg yn y dyfodol ond bydd eu gweithredu yn gofyn bod gwasanaeth asesu lleol newydd ar waith wrth i'r newidiadau ddigwydd, a hynny i sicrhau bod plant yn parhau i gael gofal diogel, mor lleol â phosibl.

 Ni fydd gwasanaethau damweiniau ac achosion brys dan arweiniad ymgynghorydd yn cael eu darparu ar safle Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn y dyfodol, ond bydd gweithredu hyn yn gofyn bod y model newydd arfaethedig ar gyfer gwasanaeth damweiniau ac achosion brys (nad yw dan arweiniad ymgynghorydd) ar waith wrth i'r newidiadau ddigwydd.

 Bydd gwasanaethau mamolaeth a newyddenedigol yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn gweithio'n agos gydag unedau eraill yn y cynghreiriau i ddarparu cymaint o ofal diogel mor lleol â phosibl. Bydd y model terfynol ar gyfer gwasanaeth Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn cael ei bennu drwy'r broses cynllunio trefniadau pontio a gweithredu.

 Hefyd, cytunwyd yn llwyr y bydd Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn dod yn safle disglair ar gyfer datblygu modelau gofal arloesol ym maes meddygaeth acíwt a gwasanaethau diagnostig.

Gweithredu'r newidiadau

Ym mis Gorffennaf 2018, ymatebodd y Gweinidog Iechyd i bryderon bod newidiadau’n digwydd yn araf yng ngwasanaethau de Cymru. Dywedodd:

Your point about the South Wales Programme is well-made. It was clinician-led. There was agreement on what to do, and we have achieved a number of those things but, again, it usefully highlights the point about the pace and the scale of change. We have taken a long time not to deliver all of the programme, and that's one of the things we need to be able to get over and get around for the future, because the pace at which we're able to move frustrates everyone, it makes people anxious about whether change will really happen and it means that we don't deliver the improvements we recognise are necessary as quickly as possible. So, yes, the south Wales work is still being delivered, and key building blocks have happened, but I want to see much greater pace in the future for the change that we are talking about.

Tudalen y pecyn 65 3 Briff y Gwasanaeth Ymchwil: Deiseb P-05-905

Ymateb Llywodraeth Cymru i’r ddeiseb

Gan gyfeirio at Ysbyty Brenhinol Morgannwg, mae ymateb Llywodraeth Cymru yn nodi:

Roedd nifer o ganlyniadau i'r ymgynghoriad a oedd yn arwyddocaol i Ysbyty Brenhinol Morgannwg, gan gynnwys newidiadau i ddatblygiad yr ysbyty fel safle disglair ar gyfer meddygaeth acíwt a sefydlu Canolbwynt Diagnostig. Mae pob un o'r newidiadau hyn wedi cael eu gweithredu.

Mae'r ymateb yn rhoi diweddariad ar newidiadau yn y gwasanaethau ysbyty yr ymgynghorwyd arnynt o dan Raglen De Cymru, a meysydd penodol eraill a godwyd gan y deisebydd, gan gynnwys gofal sylfaenol/meddygon teulu a gwasanaethau y tu allan i oriau.

Mae'n tynnu sylw at y ffaith bod y Bwrdd Iechyd yn datblygu Strategaeth Gofal Iechyd Integredig a fydd yn amlinellu ei gyfeiriad strategol tymor hwy. Mae hyn yn cynnwys goblygiadau ehangach y newid ffiniau ym mis Ebrill 2019, lle trosglwyddwyd y cyfrifoldeb am wasanaethau gofal iechyd yn ardal Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr i Fwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg ar ei ffurf newydd.

Tudalen y pecyn 66 4 Vaughan Gething AC/AM Y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol Minister for Health and Social Services

Ein cyf/Our ref VG/07789/19

Janet Finch-Saunders AC Aelod Cynulliad dros Aberconwy Cynulliad Cenedlaethol Cymru Tŷ Hywel Bae Caerdydd Caerdydd CF99 1NA

[email protected]

14 Hydref 2019

Annwyl Janet,

Diolch am eich llythyr ar 11 Medi ar ran y Pwyllgor Deisebau, a hynny ynghylch y ddeiseb P-050-905 ar yr Ymchwiliad Barnwrol Annibynnol i'r gwaith o ad-drefnu gwasanaethau ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg.

Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg yn gyfrifol am gyflenwi a darparu gwasanaethau gofal iechyd diogel a chynaliadwy ar ran ei boblogaeth leol, a hynny yn unol â’r adnoddau sydd ar gael. Byddwch yn ymwybodol bod y Bwrdd Iechyd wrthi’n gwneud newidiadau y cafwyd ymgynghoriad cyhoeddus arnynt yn 2014 ac y cytunwyd arnynt fel rhan o Raglen De Cymru.

Roedd yr ymgynghoriad yn canolbwyntio ar obstetreg, pediatreg a meddyginiaeth frys dan arweiniad meddygon ymgynghorol, darpariaeth y byddai’n rhaid, yn y dyfodol, ei darparu mewn llai o ysbytai yn y De er mwyn sicrhau cynaliadwyedd a darparu'r gofal gorau posibl i gleifion.

Roedd nifer o ganlyniadau’r ymgynghoriad yn arwyddocaol ar gyfer Ysbyty Brenhinol Morgannwg, gan gynnwys newidiadau i’r gwaith o ddatblygu'r ysbyty yn safle sy'n batrwm ar gyfer meddyginiaeth acíwt, yn ogystal â’r gwaith o sefydlu Canolfan Ddiagnostig. Mae'r newidiadau hyn wedi'u rhoi ar waith.

Mae'r Bwrdd Iechyd hefyd yn datblygu Strategaeth Gofal Iechyd Integredig a fydd yn amlinellu ei gyfeiriad strategol ar gyfer y tymor hwy. Mae hyn yn cynnwys goblygiadau ehangach y newid i ffiniau Pen-y-bont ar Ogwr, lle cafodd y cyfrifoldeb dros wasanaethau gofal iechyd yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr ei drosglwyddo i Fwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg, a oedd newydd ei ffurfio, ar 1 Ebrill 2019.

Canolfan Cyswllt Cyntaf / First Point of Contact Centre: 0300 0604400 Bae Caerdydd • Cardiff Bay [email protected] Caerdydd • Cardiff [email protected] CF99 1NA Rydym yn croesawu derbyn gohebiaeth yn Gymraeg. Byddwn yn ateb gohebiaeth a dderbynnir yn Gymraeg yn Gymraeg ac ni fydd gohebu yn Gymraeg yn arwain at oedi.

We welcome receiving correspondence in Welsh.Tudalen Any correspondence y pecyn received 67 in Welsh will be answered in Welsh and corresponding in Welsh will not lead to a delay in responding. Sonioch am nifer o feysydd penodol a byddaf yn ymateb i'r rheini yn eu tro, fel a ganlyn:

Mamolaeth

Cafodd y gwasanaethau obstetreg a’r gwasanaethau newyddenedigol eu symud o Ysbyty Brenhinol Morgannwg i'r cyfleusterau diweddaraf newydd yn Ysbyty'r Tywysog Siarl ddechrau mis Mawrth. Mae gwasanaethau mamolaeth a gwasanaethau newyddenedigol dan arweiniad meddygon ymgynghorol bellach yn cael eu darparu yn Ysbyty'r Tywysog Siarl; ac mae Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn uned dan arweiniad bydwragedd sy'n sefyll ar ei phen ei hun. Mae Obstetreg, yr Uned Gofal Arbennig Babanod a gwasanaethau pediatrig hefyd yn cael eu darparu yn Ysbyty Tywysoges Cymru a throsglwyddwyd y ddarpariaeth ar gyfer y rheini i Fwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg ar 1 Ebrill, yn dilyn y newid i ffiniau Pen-y-bont ar Ogwr.

Pediatreg

Fel rhan o'r gwaith o roi Rhaglen De Cymru ar waith, cytunwyd y byddai'r gwasanaethau pediatrig i gleifion mewnol sydd ar hyn o bryd yn cael eu darparu yn Ysbyty'r Tywysog Siarl ac Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn cael eu cyfuno i fod yn uned newydd yn Ysbyty'r Tywysog Siarl. Yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, byddai Uned Asesu Pediatrig newydd yn cael ei sefydlu. Roedd y newidiadau hyn i fod i ddigwydd ym mis Mehefin 2019 ond maent wedi cael eu gohirio. Mae'r Bwrdd Iechyd yn manteisio ar y cyfle i edrych ar sut y mae ei wasanaethau ehangach yn cael eu darparu wrth iddo ddatblygu ei Strategaeth Gofal Iechyd Integredig.

Damweiniau ac Achosion Brys

Yn wyneb y gwaith parhaus sy'n ymwneud â datblygu ei Strategaeth Gofal Iechyd Integredig, bydd y Bwrdd Iechyd yn adolygu amrywiaeth o wasanaethau ac yn ystyried opsiynau mewn ymateb i Raglen De Cymru, gan gynnwys y gwasanaethau brys a ddarperir yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg.

Rwyf wedi cael cadarnhad y bydd y Bwrdd Iechyd yn parhau i ymgysylltu â'i randdeiliaid ar unrhyw gynigion i newid y gwasanaeth yn y dyfodol er mwyn sicrhau bod cleifion yn cael gwasanaethau gofal iechyd diogel a chynaliadwy o safon uchel.

Hoffwn fanteisio ar y cyfle hefyd i gadarnhau nad oes unrhyw feddygon ymgynghorol Adrannau Damweiniau ac Achosion Brys wedi cael eu symud o Ysbyty Brenhinol Morgannwg i Ysbyty'r Tywysog Siarl, gan fod hwn yn fater sydd wedi'i godi â mi cyn hyn.

Gwasanaethau Gofal Sylfaenol/Meddygon Teulu

Rwyf yn deall bod nifer o bractisiau meddygon teulu yn y Rhondda sy'n cyflogi meddygon locwm yn rheolaidd, ond nid mwy na'r nifer a gyflogir mewn mannau eraill ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg, nac yng ngweddill Cymru mewn gwirionedd. Mae nifer o feddygon teulu yn dewis gyrfa fel locwm yn hytrach na meddyg teulu ar gyflog misol neu weithio mewn partneriaeth oherwydd yr hyblygrwydd y mae hynny'n ei gynnig. Mewn llawer o achosion, mae meddygon teulu locwm yn y Rhondda yn tueddu i weithio'n rheolaidd mewn nifer bach o bractisau oherwydd eu bod yn mwynhau manteision gweithio mewn tîm a pharhau i weld yr un cleifion.

Tudalen y pecyn 68

Mae'r Bwrdd Iechyd yn rheoli dau bractis yn uniongyrchol, y ddau ohonynt yn y Rhondda (New Tynewydd/Stryd Fawr Treorci a Ferndale/Maerdy). Mae'r ddibyniaeth ar feddygon locwm wedi lleihau'n sylweddol dros y 6 mis diwethaf yn y ddau bractis, a hynny oherwydd bod y Bwrdd Iechyd wedi llwyddo i recriwtio rhagor o feddygon teulu ar gyflog misol. Mae'r contract Gwasanaethau Meddygol Cyffredinol ar gyfer 2019/20 yn cynnwys cymhelliant newydd i annog meddygon i ddewis gweithio mewn partneriaeth fel gyrfa. Mae'r cynllun Premiwm Partneriaeth yn cymell meddygon i weithio mewn partneriaeth, gyda chysylltiad uniongyrchol ag ymrwymiad meddygon teulu yn ôl sesiynau.

Marwolaethau yn yr ysbyty ymhlith pobl hŷn sydd wedi baglu a chwympo

Mae Llywodraeth Cymru yn dilyn dull gweithredu cydlynol yng nghyswllt gwaith polisi ar gwympo yng Nghymru ac mae nifer o fentrau cenedlaethol a lleol sylweddol yn mynd rhagddynt i fynd i'r afael ag achosion o gwympo, gan amrywio o fesurau atal i driniaethau.

Mewn perthynas ag achosion o gwympo mewn ysbytai, mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio archwiliad clinigol i feincnodi a mesur perfformiad sy'n ymwneud ag achosion o syrthio. Mae Grŵp Strategol Rhaglen Archwilio Toriadau Esgyrn Brau a Chwympiadau wedi cael ei drefnu i wella ansawdd y gwasanaeth a ddarperir i bobl hŷn ac eiddil ledled Cymru a thynnu sylw at ganfyddiadau ac argymhellion adolygiadau canlyniadau ac archwiliadau clinigol cenedlaethol.

Gwasanaeth y Tu Allan i Oriau

Yn yr un modd â gweddill y DU, mae heriau wedi codi o ran staff sydd ar ddyletswydd y tu allan i oriau arferol ac, mewn ymateb, mae'r Bwrdd Iechyd yn llunio dull gweithredu newydd. Bydd y dull yn seiliedig ar ddealltwriaeth fanylach o'r galw a'r capasiti, a fydd yn cynnwys defnyddio tîm amlddisgyblaethol. Efallai eich bod yn ymwybodol hefyd y bydd y gwasanaeth 111 yn elfen allweddol o'r Model Gofal Sylfaenol ar gyfer Cymru, ar y cyd â'r gwaith o ddatblygu amrywiaeth o wasanaethau a ddarperir yn ystod y cyfnod y tu allan i oriau. Bydd y gwasanaeth 111 (sydd eisoes yn gwasanaethu ardal Pen-y-bont ar Ogwr) yn cael ei gyflwyno ar draws ardal Cwm Taf Morgannwg cyn diwedd y flwyddyn ariannol a bydd yn darparu rhagor o gymorth ar gyfer gofal sylfaenol y tu allan i oriau, a fydd yn sicrhau gwell cysondeb cenedlaethol ar gyfer gwasanaethau ateb galwadau a brysbennu clinigol.

Bydd mwy a mwy o bobl yn cael mynediad at wasanaethau y tu allan i oriau a fydd yn cael ei gydlynu gan wasanaeth 111 y GIG. Bydd hynny’n sicrhau gwell mynediad drwy eu cyfeirio at gyngor clinigol a thriniaethau 24 awr/7 diwrnod yr wythnos gan ddefnyddio rhif rhad ac am ddim a chyfleoedd digidol/amlgyfrwng eraill. Bydd rhagor o waith rhanbarthol a chenedlaethol yn cael ei wneud hefyd i ddiwallu'r galw am gyngor a thriniaethau brys yn ystod oriau prysur.

Gwasanaethau Cardiaidd

Bydd Gwasanaethau Cardiaidd a ddarperir gan y Bwrdd Iechyd yn dal i gael eu darparu fel arfer ac nid oes unrhyw gynlluniau i’w newid ar hyn o bryd.

Yn gywir,

Vaughan Gething AC/AM Y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol Minister for Health and Social ServicesTudalen y pecyn 69 Eitem 2.3

P-05-906 Achub Ward Sam Davies yn Ysbyty y Barri Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan UNISON, ar ôl casglu cyfanswm o 1,858 lofnodion ar-lein a 11,407 ar bapur, sef cyfanswm o 13,265 o lofnodion.

Geiriad y ddeiseb: Rydym ni, sydd wedi llofnodi isod, yn galw ar Lywodraeth Cymru, sef y prif gorff sy'n gyfrifol am ddarparu gofal iechyd yng Nghymru, i atal cynnig Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro i gau Ward Sam Davies, ward adsefydlu acíwt pobl hŷn gyda 23 o welyau yn Ysbyty y Barri, ac i sicrhau bod Ysbyty y Barri yn parhau i ddarparu gwasanaethau iechyd i'r cyhoedd yn y Barri, y dref fwyaf yng Nghymru.

Gwybodaeth ychwanegol: Mae Ward Sam Davies yn ward adsefydlu acíwt pobl hŷn gyda 23 o welyau. Mae'r gwasanaeth yn cynnwys adsefydlu strôc, adsefydlu orthopedig, ac adsefydlu meddygol ymhlith gwasanaethau iechyd allweddol eraill. Mae gan y ward ddau wely seibiant hefyd.

Etholaeth a Rhanbarth y Cynulliad  Canol Caerdydd  Canol De Cymru

Tudalen y pecyn 70 Cynulliad Cenedlaethol Cymru | Y Gwasanaeth Ymchwil National Assembly for Wales | Research Service

P-05-906 Achub Ward Sam Davies yn Ysbyty y Barri

Y Pwyllgor Deisebau | 5 Tachwedd 2019 Petitions Committee | 5 November 2019

Cyfeirnod: RS19/10596-3 Cyflwyniad

Rhif y ddeiseb: P-05-906

Teitl y ddeiseb: Achub Ward Sam Davies yn Ysbyty y Barri

Geiriad y ddeiseb:Rydym ni, sydd wedi llofnodi isod, yn galw ar Lywodraeth Cymru, sef y prif gorff sy'n gyfrifol am ddarparu gofal iechyd yng Nghymru, i atal cynnig Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro i gau Ward Sam Davies, ward adsefydlu acíwt pobl hŷn gyda 23 o welyau yn Ysbyty y Barri, ac i sicrhau bod Ysbyty y Barri yn parhau i ddarparu gwasanaethau iechyd i'r cyhoedd yn y Barri, y dref fwyaf yng Nghymru.

Gwybodaeth ychwanegol:Mae Ward Sam Davies yn ward adsefydlu acíwt pobl hŷn gyda 23 o welyau. Mae'r gwasanaeth yn cynnwys adsefydlu strôc, adsefydlu orthopedig, ac adsefydlu meddygol ymhlith gwasanaethau iechyd allweddol eraill. Mae gan y ward ddau wely seibiant hefyd.

Tudalen y pecyn 71 www.cynulliad.cymru Brîff y Gwasanaeth Ymchwil: Deiseb P-05-906

Gwybodaeth gefndir

Mae ward Sam Davies yn ward yn Ysbyty'r Barri a chanddo 23 o welyau sy'n darparu asesiadau parhaus ac ymyriadau i gleifion hŷn, yn bennaf o Fro Morgannwg. Mae gan y ward ddau wely seibiant (ar gyfer cleifion sy'n bodloni’r meini prawf ar gyfer Gofal Iechyd Parhaus), ac mae’n derbyn atgyfeiriadau o’r gymuned ac o safleoedd eraill.

Fel rheol, ar y ward hon mae cleifion oedrannus sydd wedi cael eu trosglwyddo o Ysbyty Athrofaol Cymru neu Ysbyty Athrofaol Llandochau pan nad oes angen gofal aciwt i gleifion mewnol arnynt bellach. Mae’r cleifion a drosglwyddir i ward Sam Davies yn rhai y nodwyd nad ydynt eto'n barod i fynd adref ac felly mae angen gwely 'gofal llai dwys' arnynt, neu gymorth ar gyfer adferiad pellach a chynllunio ar gyfer eu rhyddhau. I fwyafrif y cleifion a drosglwyddir i ward Sam Davies, mae eu hanghenion cynllunio rhyddhau yn rhai sy’n gofyn am gymorth a/neu’n sy’n rhai cymhleth.

Y ward hon oedd y sefydliad gwasanaeth cyntaf i ennill Gwobr Arian am fod yn Ystyriol o Ofalwyr.

Ym mis Medi 2019, dechreuodd BIP Caerdydd a'r Fro broses ymgysylltu ar ei gynigion ‘i wella gofal ar gyfer pobl hŷn eiddil ym Mro Morgannwg’.

The proposals adopt the principles of quicker assessment, quicker discharge and ongoing care needs in the community which will reduce the need for a hospital stay. Part of the proposal will consider the option of reducing the number of beds in Barry Hospital through the closure of Sam Davies Ward. Patients will then receive their care at either University Hospital Llandough or closer to home, with appropriate levels of clinical resource.

Dywed y Bwrdd Iechyd fod hyn yn rhan o strategaeth y Bwrdd Iechyd, Siapio Ein Lles i’r Dyfodol, sydd wedi gweld buddsoddiad sylweddol mewn gwasanaethau sylfaenol a chymunedol i gynyddu'r cymorth sydd ar gael i helpu pobl i fyw'n dda gartref ac yn y gymuned leol.

Mae'r Bwrdd Iechyd wedi cynhyrchu dogfen ymgysylltu, Asesiad o’r Effaith ar Gydraddoldeb ac Iechyd, a dogfen cwestiynau cyffredin ar ei gynigion sy'n nodi:

Bydd cleifion sy’n cyrraedd ward Sam Davies eisoes wedi treulio cyfnod sylweddol yn yr ysbyty. Byddant wedi cael eu hasesu mewn ysbyty aciwt

Tudalen y pecyn 72 2 Brîff y Gwasanaeth Ymchwil: Deiseb P-05-906

ac yn aml efallai y byddant wedi cael asesiadau gofal a dyblygwyd gan wahanol weithwyr gofal iechyd proffesiynol. Efallai y bydd eu hanghenion gofal wedi’u gor-ragnodi, gan ein bod yn gweld cleifion ‘ar eu gwaethaf’ yn yr ysbyty felly gall yr anghenion o ran gofal ymddangos yn fwy dwys ac, yn fwy arwyddocaol, bydd eu harhosiad yn yr ysbyty wedi cael ei gynyddu. Gall hyn arwain yn uniongyrchol at ddatgyflyrru clinigol ar gyfer nifer o gleifion, gan gynyddu eu heiddilwch a’u gwaeledd cyffredinol, a allai effeithio ar eu hanghenion o ran gofal yn y tymor hwy.

Ym mis Chwefror 2018, cynhaliom archwiliad a ddywedodd wrthym fod 69% o’r cleifion arward Sam Davies yn feddygol ffit i gael eu rhyddhau, ac nad oedd angen iddynt gael gwely ysbyty aciwt mwyach ar gyfer eu hanghenion. Gan edrych yn fwy manwl ar y data cleifion gwelsom gyfleoedd a gollwyd i ryddhau cleifion adref a thrwy drosglwyddo cleifion i ward Sam Davies roeddem, mewn gwirionedd, wedi cynyddu hyd eu harhosiad. Pan ailgynhaliwyd archwiliad tebyg ym mis Chwefror 2019 cafwyd canlyniadau tebyg.

Mae’r llwybr gofal a gynigir ar gyfer cleifion hŷn eiddil yn golygu y bydd ffyrdd mwy priodol o ddiwallu eu hanghenion a fydd yn osgoi gorfod aros yn yr ysbyty yn hir a diangen. Bydd hefyd yn golygu y bydd eu hanghenion unigol yn cael eu diwallu’n fwy priodol yn agosach i’w cartref neu yn y gymuned.

Dywed y Bwrdd Iechyd y bydd y cynigion yn helpu i wella annibyniaeth a symudedd, a byddant yn cynnig gwell cyfleoedd i gleifion wella ynghynt a dychwelyd adref yn fwy amserol gyda chymorth priodol yn y gymuned.

Mae'r ymgynghoriad yn cau ar 1 Tachwedd ac mae'r ddogfen ymgysylltu yn nodi camau nesaf y Bwrdd Iechyd fel a ganlyn:

. Rhannu’r ymatebion a dderbyniwyd gyda Chyngor Iechyd Cymuned (CIC) De Morgannwg

. Ystyried yr ymatebion a dderbyniwyd ac ysgrifennu adroddiad yn crynhoi’r adborth ac yn argymell y ffordd ymlaen

. Cysylltu â’r CIC i ystyried canlyniad yr ymarferiad ymgysylltu a’r ffordd ymlaen

. Rhoi cyhoeddusrwydd i ganlyniad yr ymarferiad ymgysylltu erbyn diwedd mis Tachwedd 2019

Tudalen y pecyn 73 3 Brîff y Gwasanaeth Ymchwil: Deiseb P-05-906

. Cadarnhau’r cynigion terfynol gan adlewyrchu’r adborth o’r ymgysylltu, achytuno ar y camau nesaf, yn cynnwys a oes angen unrhyw ymgysylltu neu ymgynghori pellach.

Ymateb Llywodraeth Cymru

Mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn nodi bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro yn gyfrifol am ddarparu a chyflawni gwasanaethau gofal iechyd diogel a chynaliadwy ar ran ei boblogaeth leol, a hynny o fewn yr adnoddau sydd ar gael. Er mwyn cyflawni hyn mae'r Bwrdd Iechyd wedi datblygu modelau gofal newydd i gynorthwyo cleifion i gael eu gofal mor agos i'w cartref â phosibl, neu yn Ysbyty Athrofaol Llandochau i’r rhai sydd ag anghenion mwy cymhleth.

Fel rhan o'u 'Strategaeth Llunio Dyfodol ein Lles' mae'r Bwrdd Iechyd wedi cynnig newidiadau i'r ffordd mae gwasanaethau ar gyfer pobl fregus oedrannus yn cael eu darparu. Mae hyn yn cynnwys cau Ward Sam Davies yn Ysbyty'r Barri a chyflwyno rhagor o wasanaethau yn y gymuned i roi cymorth i gleifion.

Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro wedi dechrau ymarfer ymgysylltu â'r cyhoedd sy'n amlinellu'r newidiadau arfaethedig i'r ffordd mae'n darparu gwasanaethau i bobl fregus oedrannus. Mae gwybodaeth am y cynigion ar gael ar eu gwefan a chafodd gweithdy cyhoeddus ei gynnal ar 23 Medi. Bydd y Cyngor Iechyd Cymuned Lleol hefyd yn gallu rhoi rhagor o wybodaeth. Mae'r Bwrdd Iechyd wedi gwahodd safbwyntiau ac adborth ar y cynigion erbyn dydd Gwener 1 Tachwedd 2019.

Ni fyddai'n briodol imi wneud sylwadau ar y cynigion ar yr adeg hon.

Tudalen y pecyn 74 4 Brîff y Gwasanaeth Ymchwil: Deiseb P-05-906

Tudalen y pecyn 75 5 Vaughan Gething AC/AM Y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol Minister for Health and Social Services

Eich cyf/Your ref: P-05-906 Ein cyf/Our ref VG/07790/19

Janet Finch-Saunders AC Cadeirydd, Y Pwyllgor Deisebau Cynulliad Cenedlaethol Cymru Tŷ Hywel Bae Caerdydd Caerdydd CF99 1NA

4 Hydref 2019

Annwyl Janet,

Diolch am eich llythyr dyddiedig 11 Medi ar ran y Pwyllgor Deisebau ynglŷn â Deiseb P-05- 906: Achub Ward Sam Davies yn Ysbyty'r Barri.

Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro yn gyfrifol am ddarparu a chynnal gwasanaethau gofal iechyd diogel a chynaliadwy ar gyfer y boblogaeth leol, o fewn yr adnoddau sydd ar gael. I wneud hyn mae wedi datblygu modelau gofal newydd i helpu cleifion i dderbyn eu gofal mor agos at eu cartref ag y bo modd, neu yn Ysbyty Athrofaol Llandochau ar gyfer y rhai sydd ag anghenion mwy cymhleth.

Ni fyddai'n briodol imi wneud sylwadau ar y cynigion ar yr adeg hon.

We welcome receiving correspondence in Welsh.Tudalen Any correspondence y pecyn received 76 in Welsh will be answered in Welsh and corresponding in Welsh will not lead to a delay in responding.

Yn gywir,

Vaughan Gething AC/AM Y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol Minister for Health and Social Services

Tudalen y pecyn 77 Tudalen y pecyn 78 Tudalen y pecyn 79 Tudalen y pecyn 80 Tudalen y pecyn 81 Eitem 2.4

P-05-907 Newid cyflymder pentre Cemaes i 30mya Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan Manon Pughe, ar ôl casglu cyfanswm o 93 lofnodion.

Geiriad y ddeiseb: Rydym yn galw ar Gynulliad Cenedlaethol Cymru i annog Llywodraeth Cymru i leihau'r cyfyngiad cyflymder ym mhentref Cemaes (ar ffordd yr A470 rhwng Machynlleth a Dolgellau) o 40mya i 30mya. Galwn arnynt hefyd i ymestyn ardal y cyfyngiad fel ei fod yn cychwyn wrth arwydd Cemaes wrth ddod i mewn i'r pentref o gyfeiriad Glantwymyn.

Etholaeth a Rhanbarth y Cynulliad  Sir Drefaldwyn  Canolbarth a Gorllewin Cymru

Tudalen y pecyn 82 Cynulliad Cenedlaethol Cymru | Y Gwasanaeth Ymchwil National Assembly for Wales | Research Service

Deiseb: Newid cyflymder pentre Cemaes i 30mya

Y Pwyllgor Deisebau | 5 Tachwedd 2019 Petitions Committee | 5 November 2019

Cyfeirnod: RS19/10732 Rhif y ddeiseb: P-05-907

Teitl y ddeiseb: Newid cyflymder pentre Cemaes i 30mya

1. Cefndir

Mae'r A470 yn brif gefnffordd sy'n rhedeg o Landudno yn y gogledd i gylchfan Coryton oddi ar yr M4 yn y de. Llywodraeth Cymru yw'r awdurdod priffyrdd ar gyfer rhwydwaith cefnffyrdd a thraffyrdd Cymru ac felly’n gyfrifol am bennu cyflymder yr A470. Mae map o'r rhwydwaith cefnffyrdd cyfan i’w weld yma. Asiant Cefnffyrdd Gogledd a Chanolbarth Cymru sy’n gyfrifol am gynnal a chadw’r rhan o’r A470 sy’n rhedeg drwy bentref Cemaes ym Mhowys.

Mae Sefydliad Diogelwch ar y Ffyrdd (RSF) yn elusen yn y DU sy'n cefnogi’r gwaith o leihau nifer y damweiniau ar y ffyrdd, sydd wedi arwain at sefydlu'r Rhaglen Asesu Ffyrdd Ewropeaidd (EuroRAP). Mae'r RSF yn cyhoeddi adroddiadau

Tudalen y pecyn 83 www.cynulliad.cymru Deiseb: Newid cyflymder pentre Cemaes i 30mya

EuroRAP Prydeinig blynyddol. Mae’r rhain yn cynnwys map risg sy'n rhoi asesiad o ddiogelwch ffyrdd Prydain. Mae'r map risg yn dangos y risg ystadegol y bydd damwain yn digwydd yn achosi marwolaeth neu anaf difrifol drwy gymharu amlder damweiniau ffordd sy'n arwain at farwolaeth ac anaf difrifol ar y traffyrdd a ffyrdd 'A'. Ceir pum sgôr risg, o ffyrdd risg isel, sef y rhai sy’n cael eu hystyried y mwyaf diogel, i ffyrdd risg uchel.

Dywedodd adroddiad 2014 ac adroddiad 2015 fod y rhan hon o'r A470 yn ffordd risg ganolig-uchel. Ers hynny, mae adroddiadau 2016, 2017, 2018 a 2019 wedi dweud bod y rhan hon o'r ffordd yn risg ganolig. 2. Camau gan Lywodraeth Cymru

Yn ei lythyr at y Pwyllgor dyddiedig 15 Hydref 2019, dywedodd Ken Skates, Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, na fydd y rhan hon o’r A470 drwy bentref Cemaes yn cael ei chynnwys mewn Adolygiad Terfyn Cyflymder.

Mae gan Lywodraeth Cymru fap i ddangos y cynigion i wella diogelwch cefnffyrdd a ddaeth o’r Adolygiad Diogelwch Cefnffyrdd blaenorol, a ddechreuodd yn 2013. Mae'n dangos y gwnaed penderfyniad yn flaenorol i gadw'r cyflymder cyfredol o 40mya ar hyd y rhan hon o'r A470, gyda gwaith rhaglen arall wedi'i gynllunio i wella diogelwch y ffordd.

Mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi canllawiau Gosod Terfynau Cyflymder Lleol yng Nghymru. Mae'r canllawiau yn gymwys i bob cefnffordd a ffordd sirol, ond nid i draffyrdd. O ran cyfyngiadau cyflymder mewn ardaloedd gwledig, mae’r canllawiau’n datgan:

Gellir defnyddio terfynau cyflymder o 40 a 50mya lle y bo’n briodol, ac yn gyffredinol dylid defnyddio terfyn cyflymder o 30mya mewn trefi a phentrefi gwledig. Fodd bynnag, dylai awdurdodau priffyrdd ystyried pob lleoliad fesul achos.

Mae Taflenni Cynghori Traffig yn darparu gwybodaeth ac arweiniad ar gyfer gweithredu rheoliadau a pholisïau traffig. Mae TAL 1/04 (PDF, 363KB) yn amlinellu’r cyngor ar derfynau cyflymder mewn pentrefi. Mae'n dweud y dylai pentref fod ag 20 neu fwy o dai, a bod o leiaf 600 metr o hyd.

Wrth benderfynu beth yw’r terfyn cyflymder priodol, anogir awdurdodau priffyrdd i ddefnyddio disgresiwn ac ystyried nifer o ffactorau, gan gynnwys: ysgolion,

Tudalen y pecyn 84 2 Deiseb: Newid cyflymder pentre Cemaes i 30mya siopau, caffis a bwytai, banciau a swyddfeydd post, cartrefi preswyl a nyrsio, caeau chwarae a chyfleusterau chwaraeon. 3. Camau gan Gynulliad Cenedlaethol Cymru

Er nad yw’n ymddangos bod y rhan benodol hon o’r A470 wedi’i chodi yn y Cynulliad Cenedlaethol, mae’r Pwyllgor Deisebau wedi trafod pedair deiseb arall ynghylch adolygiadau terfyn cyflymder ers 2016.

Trafodwyd y tair deiseb a ganlyn gyda’i gilydd:

. P-05-721 Deiseb terfyn cyflymder Penegoes; . P-05-767 Cefnffordd yr A487 trwy Dre Taliesin: Angen Brys am Fesurau Effeithiol i Arafu Traffig; a . P-05-792 Deiseb i ymestyn y terfyn cyflymder 40mya ym Mlaenporth.

Roedd P-05-721 yn gofyn am ostwng y terfyn cyflymder drwy bentref Penegoes i 30mya. Roedd y bedwaredd deiseb,P-05-823 Gostwng y terfyn cyflymder ar yr A487 ym Mhenparcau, yn galw am ostwng y terfyn cyflymder i 20mya.

Mae’r Pwyllgor wedi ysgrifennu at y Gweinidog sawl gwaith wrth drafod y pedair deiseb hyn yn gofyn am ragor o wybodaeth ynghylch Adolygiad Terfyn Cyflymder Llywodraeth Cymru. Mae ymatebion y Gweinidog yn gyffredinol yn nodi y bydd yn cymryd amser i gwblhau Adolygiad Terfyn Cyflymder ac y bydd angen casglu gwybodaeth er mwyn gwneud penderfyniadau am bob ffordd.

Mae’r Pwyllgor wedi cau’r pedair deiseb ar sail ymrwymiad gan y Gweinidog i ystyried barn y deisebau a thrigolion lleol yn ystod y broses Adolygiad Terfyn Cyflymder.

Tudalen y pecyn 85 3 Tudalen y pecyn 86 Eitem 2.5

P-05-910 Gwneud thrombectomi ar gael 24-7 i gleifion yng Nghymru Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan Callum Rogers, ar ôl casglu cyfanswm o 685 lofnodion.

Geiriad y ddeiseb: Rydym yn galw ar Gynulliad Cenedlaethol Cymru i annog Llywodraeth Cymru i ddod â'r anghydraddoldeb i ben o ran mynediad at driniaeth thrombectomi strôc sy'n achub bywydau.

Mae thrombectomi yn driniaeth a ddefnyddir ar gyfer strôc isgemig lle caiff y ceulad gwaed ei dynnu gyda dyfais arbennig wedi'i osod drwy gathetr. Mae cyfoeth o dystiolaeth sy'n cefnogi ei fanteision o ran lleihau anabledd hirdymor (morbidrwydd), ac achub bywydau (lleihau marwolaethau). Ym mis Ebrill 2017, cytunodd y GIG yn Lloegr i ariannu thrombectomi ar y GIG, bydd yn cymryd blynyddoedd lawer cyn y gall pob claf cymwys ei gael. Nid yw ar gael yn arferol yng Nghymru ar hyn o bryd. Mae cytundebau gyda'r GIG yn Lloegr i gleifion Cymru gael mynediad i'w gwasanaethau yn amrywiol ac yn denau.

Mae cleifion fel Colin Rogers (www.justgiving.com/crowdfunding/Colin- rogers-campaign) yn llythrennol yn marw. Roedd yn 55 oed pan fu farw. Gwrthodwyd triniaeth iddo am ei fod yn ddydd Sul ac nid oedd cytundeb i ganiatáu iddo gael ei anfon i Loegr. Er nad oedd unrhyw sicrwydd y byddai wedi cael ei achub, amcangyfrifir y gallai'r driniaeth hon helpu dros 500 o bobl yng Nghymru. Nid ydym am i bobl y gellid eu hachub farw fel Colin, neu eu gadael ag anableddau dwys.

Rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddod â'r loteri cod post i ben a gweithredu i achub bywydau pobl yng Nghymru.

Etholaeth a Rhanbarth y Cynulliad  Cwm Cynon  Canol De Cymru

Tudalen y pecyn 87 Cynulliad Cenedlaethol Cymru | Y Gwasanaeth Ymchwil National Assembly for Wales | Research Service

P-05-910 Make thrombectomy available 24-7 for Welsh patients

Y Pwyllgor Deisebau | 5 Tachwedd 2019 Petitions Committee | 5 November 2019

Reference: RS19/10732-4 Introduction

Petition number: P-05-910

Petition title: Make thrombectomy available 24-7 for Welsh patients

Text of petition: We call upon the National Assembly for Wales to urge the Welsh government to end the inequality in access to life-saving stroke thrombectomy treatment.

Thrombectomy is a treatment used for ischaemic stroke where the blood clot is removed with a special device inserted through a catheter. There is a wealth of evidence supporting its benefits in reducing long term disability (morbidity), and saving lives (reducing mortality) In April 2017, NHS England agreed to fund thrombectomy on the NHS, it will take many years before all eligible patients can receive it. It is not currently available routinely in Wales. Agreements with NHS England for Welsh patients to access their services are variable and tenuous.

Patients such as Colin Rogers are literally dying. He was 55 when he died. He was denied treatment because it was a Sunday and there was no agreement to allow him to be sent to England. Whilst there was no guarantee he would have been saved, it is estimated that over 500 people in Wales could be

Tudalen y pecyn 88 www.assembly.wales Research briefing: Petition P-05-910

helped by this treatment. We do not want people who could be saved to die like Colin, or be left profoundly disabled.

We call upon the Welsh government to end the postcode lottery and act to save the lives of the Welsh people.

Background

Mechanical thrombectomy is one of the possible treatments for a stroke. It aims to restore normal blood flow to the brain by using a device to remove the blood clot blocking the artery. The procedure is performed by ‘interventional neuroradiologists’. If performed within six hours of the onset of stroke symptoms, thrombectomy is an effective treatment that can reduce brain damage and prevent or limit long term disability.

It has been estimated that mechanical thrombectomy would be appropriate for around 10% of ischaemic stroke cases, which would equate to around 500 interventions each year for Welsh patients.

In August 2017, the Health Minister highlighted a lack of appropriately trained neuroradiologists able to perform thrombectomy across the UK – ‘Wales, like many other regions across the UK, does not yet provide 24/7 access to this service’.

From April 2019, the Welsh Health Specialised Services Committee (WHSSC) will formally commission mechanical thrombectomy services on behalf of the seven Health Boards in Wales.

A February 2019 update to the WHSSC joint committee states that work has been carried out to secure access to services in NHS England for Welsh patients, and provision has been made in the 2019-22 Integrated Commissioning Plan (ICP) to develop the service in Cardiff for the population of mid and south Wales. It sets out the current provision of thrombectomy for Welsh patients:

Interventional neuro-radiology in Wales is currently only provided in Cardiff. This is a fragile service, with only one consultant interventional neuro-radiologist. Some thrombectomies have been undertaken in Cardiff on an ad hoc basis, but the service is unable to provide the treatment effectively with the current infrastructure. The update states that the service has recently advertised for additional interventional neuro-radiologists. It notes that there are staff shortages in this specialty throughout the UK.

Tudalen y pecyn 89 2 Research briefing: Petition P-05-910

Small numbers of patients have been accessing the thrombectomy service in North Bristol, where capacity has allowed. For patients in north Wales, access to thrombectomy is at the Walton Centre, Liverpool. The numbers accessing the service are lower than projected for the population. Patients from Powys have had a greater access to thrombectomy, based on their population size, provided by North Midlands. This could be attributed to Powys patients accessing all their emergency treatment in NHS England.

On 11 June 2019, the First Minister told AMs:

the Welsh Health Specialised Services Committee are well advanced in planning a Wales-wide service for thrombectomy here in Wales. It will require recruitment. It will require training. In the meantime, we are commissioning services from across our border where scarce spare capacity exists. But the answer, not in the long term but as soon as we can do it, is to create that all-Wales service with the people that we will need and with the coverage that will be required.

Welsh Government response to the petition

The Welsh Government’s response highlights that thrombectomy is a highly specialised and relatively new procedure for treating acute ischaemic strokes. It describes a UK-wide shortage of clinicians who are able to deliver this procedure, and states that the Welsh Government is working with WHSSC to develop a Wales-wide thrombectomy service. WHSSC has drafted a service specification for thrombectomy which is due out for consultation imminently. The specification outlines the pathway for accessing thrombectomy and the expectations of local services for prompt repatriation following treatment.

In the meantime, the WHSSC team continues to work with Health Boards in Wales to put in place interim arrangements for the commissioning of thrombectomy procedures from NHS England providers, where capacity allows. However, English providers face the same challenges to recruit or train clinicians in this specialism. As a result only small numbers of patients have accessed thrombectomy services in north Bristol, north Midlands and Liverpool to date.

Cardiff and Vale University Health Board has recently recruited an additional clinician and is out to advert for a further consultant which is key to being able to offer a thrombectomy service for south Wales. Once

Tudalen y pecyn 90 3 Research briefing: Petition P-05-910 the additional consultant is recruited we anticipate thrombectomy services to be available at the University Hospital Wales, Cardiff.

Tudalen y pecyn 91 4 Vaughan Gething AC/AM Y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol Minister for Health and Social Services

Ein cyf/Our ref VG/07954/19

Janet Finch-Saunders AC Cadeiryss, y Pwyllgor Deisebau Cynulliad Cenedlaethol Cymru Tŷ Hywel Bae Caerdydd Caerdydd CF99 1NA

21 Hydref 2019

Annwyl Janet,

Diolch ichi am eich llythyr dyddiedig 27 Medi ar ran y Pwyllgor Deisebau ynglŷn â deiseb P- 05-910 – ‘Gwneud thrombectomi ar gael 24-7 i gleifion yng Nghymru’.

Mae thrombectomi yn driniaeth arbenigol iawn a chymharol newydd ar gyfer trin strôc isgemig acíwt. Mae prinder o glinigwyr, sydd wedi eu hyfforddi i roi’r driniaeth hon ar draws y DU, ac mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Phwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru i ddatblygu gwasanaeth thrombectomi ar gyfer Cymru gyfan. Mae'r Pwyllgor wedi drafftio manyleb ar gyfer gwasanaeth thrombectomi, a chaiff y fanyleb honno ei chyhoeddi at ddibenion ymgynghori yn y dyfodol agos. Mae'r fanyleb yn amlinellu'r llwybr at gael triniaeth thrombectomi, a disgwyliadau'r gwasanaethau lleol o ran anfon cleifion adref wedi'r driniaeth.

Yn y cyfamser, mae'r Pwyllgor yn parhau i weithio gyda Byrddau Iechyd yng Nghymru i sefydlu trefniadau ar gyfer comisiynu triniaeth thrombectomi gan ddarparwyr yn GIG Lloegr, pan fo'u capasiti yn caniatáu hynny. Fodd bynnag, mae darparwyr yn Lloegr yn wynebu'r un heriau o ran recriwtio neu hyfforddi clinigwyr yn yr arbenigedd hwn. O ganlyniad, dim ond nifer bach o gleifion sydd wedi defnyddio gwasanaethau thrombectomi yng Ngogledd Bryste, Gogledd Canolbarth Lloegr, a Lerpwl hyd yn hyn.

Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro wedi recriwtio clinigydd ychwanegol yn ddiweddar, ac mae'n bwriadu hysbysebu am ymgynghorydd arall a fydd yn allweddol o ran y gallu i gynnig gwasanaeth thrombectomi i bobl y De. Unwaith bod yr ymgynghorydd ychwanegol wedi ei recriwtio, rydym yn disgwyl i wasanaethau thrombectomi fod ar gael yn Ysbyty Athrofaol Cymru yng Nghaerdydd.

We welcome receiving correspondence in Welsh.Tudalen Any correspondence y pecyn received 92 in Welsh will be answered in Welsh and corresponding in Welsh will not lead to a delay in responding. Bydd y gwaith gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr a darparwyr yn GIG Lloegr yn parhau er mwyn sicrhau rhagor o gapasiti i drigolion y Gogledd.

Yn gywir,

Vaughan Gething AC / AM Y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol Minister for Health and Social Services

Tudalen y pecyn 93 Eitem 2.6

P-05-917 Dim enw dwyieithog i’r Senedd Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan Anthony Jones, ar ôl casglu cyfanswm o 1,033 lofnodion.

Geiriad y ddeiseb: Rydym ni oll yn gyfarwydd â'r Senedd ac yn gallu ynganu Senedd. Felly, pam fod angen enw dwyieithog? Mae hyn yn wastraff arian ac yn enghraifft arall o geisio dileu rhagor o'r hyn sy'n gwneud Cymru'n unigryw.

Etholaeth a Rhanbarth y Cynulliad  De Caerdydd a Phenarth  Canol De Cymru

Tudalen y pecyn 94

Janet Finch-Saunders AC Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau Cynulliad Cenedlaethol Cymru Bae Caerdydd CF99 1NA

Ein cyf: PO748/EJ/HG 23 Hydref 2019

Annwyl Janet

Deiseb P-05-917 Dim enw dwyieithog i’r Senedd

Diolch am eich llythyr ar 15 Hydref 2019 ynghylch y ddeiseb uchod.

Pan gyflwynais y Bil ym mis Chwefror, roedd y Bil yn nodi y dylid galw’r Cynulliad yn “Senedd”. Mae'r enw “Senedd” yn cael ei ddefnyddio a'i gydnabod yn eang yng Nghymru, ac mae'n adlewyrchu statws cyfansoddiadol y sefydliad fel senedd genedlaethol. Mae “Senedd” yn perthyn i deulu rhyngwladol o enwau megis 'Senate' a 'Seanad' sy'n cael eu defnyddio i ddisgrifio deddfwrfeydd cenedlaethol. Hefyd, byddai defnyddio “Senedd” yn Gymraeg a Saesneg wedi adlewyrchu ymrwymiad cryf y Cynulliad i hyrwyddo statws y Gymraeg a’i defnydd.

Fel y’i cyflwynwyd, roedd y Bil hefyd yn datgan y gellir cyfeirio at y Senedd fel 'Welsh Parliament' i gynorthwyo'r rhai nad ydynt yn gyfarwydd â'r gair Cymraeg ac i esbonio statws cyfansoddiadol y sefydliad.

Yn ystod Cyfnod 2 o hynt deddfwriaethol y Bil drwy'r Cynulliad, cyflwynodd gwahanol Aelodau welliannau i'r Bil i gynnig enw gwahanol i'r Cynulliad.

Cynhaliwyd cyfarfod Pwyllgor o’r Cynulliad Cyfan ar 9 Hydref i ystyried yr holl welliannau arfaethedig i'r Bil. O ran enw’r Cynulliad, pleidleisiodd mwyafrif o’r Aelodau o blaid gwelliant a gyflwynwyd gan Carwyn Jones AC i gynnig yr enwau “Senedd Cymru” neu “Welsh Parliament”. Yn ystod y ddadl, nododd Carwyn Jones AC mai’r rhesymeg dros yr enwau a gynigiodd oedd i ddarparu “sicrwydd

Tudalen y pecyn 95

cyfreithiol” drwy sicrhau bod ystyr “Senedd Cymru” yn y gyfraith yn cael ei ddeall yn glir.

Fel y nodais yn ystod trafodion Cyfnod 2, mater i Aelodau'r Cynulliad yw penderfynu beth ddylai'r enw newydd fod. Bydd y Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru) yn gofyn am uwchfwyafrif o bleidleisiau i’w basio, ac er fy mod wedi gobeithio y byddai'r enw uniaith “Senedd” yn ennyn y gefnogaeth fwyaf ymhlith yr Aelodau, rwy'n derbyn, o'r amrywiol opsiynau sydd wedi’u cyflwyno i'r Aelodau, mai “Senedd Cymru” neu “Welsh Parliament” enillodd y nifer fwyaf o bleidleisiau yng Nghyfnod 2. Ar yr un pryd, rwy’n siomedig bod yr Aelodau wedi penderfynu yn erbyn yr enw uniaith “Senedd” oherwydd gallai rhai o’r manteision sy’n gysylltiedig â’r enw hwnnw gael eu colli.

Er y cytunwyd ar yr enwau 'Senedd Cymru' a 'Welsh Parliament' yn ystod ail gyfnod y Bil, ni wnaeth y Pwyllgor o’r Cynulliad Cyfan newid y cyfeiriad a wneir yn y Bil at ddefnyddio’r gair Cymraeg “Senedd” mewn teitlau Saesneg swyddogol, megis: “Acts of the Senedd”, “Clerk of the Senedd”, a “Senedd Commission”. Gan hynny, nid yw'r teitlau hyn yn cynnwys y geiriau 'Welsh Parliament'. Nod Carwyn Jones oedd “sicrhau bod yr enw 'Senedd' yn cael ei ddefnyddio’n gyffredin".

Gan fod y Bil bellach wedi cyrraedd Cyfnod 3, gall Aelodau'r Cynulliad gynnig gwelliannau i'r Bil unwaith eto. Bydd yr Aelodau'n ystyried ac yn pleidleisio ar welliannau a gynigiwyd i'r Bil yn y ddadl Cyfnod 3 yn y Cyfarfod Llawn, sydd wedi’i threfnu ar hyn o bryd ar gyfer 13 Tachwedd 2019.

Yn gywir

Elin Jones AC

Llywydd

Croesewir gohebiaeth yn Gymraeg neu Saesneg / We welcome correspondence in Welsh or English

Tudalen y pecyn 96 Eitem 3.1

P-04-477 Cefnogi'r Bil Rheoli Cŵn (Cymru)

Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan Cllr. Dilwar Ali ac ystyriwyd gan y Pwyllgor am y tro cyntaf yn ystod Ebrill 2013, ar ôl casglu 1,119 o lofnodion ar-lein.

Geiriad y ddeiseb Rydym yn galw ar Gynulliad Cenedlaethol Cymru i annog Llywodraeth Cymru i fwrw ymlaen â'r Bil Rheoli Cŵn Cymru.

Rydym ni, sydd wedi llofnodi isod, ac sy’n byw yng Nghymru, yn galw ar Lywodraeth Cymru i fwrw ymlaen â'r Bil Rheoli Cŵn (Cymru) i fynd i’r afael â phroblemau’n ymwneud â chŵn peryglus a bygythiol, ac i beidio â dibynnu ar gynigion tameidiog Llywodraeth y DU sydd wedi'u gosod allan yn ei Bil Ymddygiad Gwrthgymdeithasol drafft. Cafwyd esboniad cychwynnol o'r Bil hwn yn y Papur Gwyn “Putting Victims First, More Effective Responses to Anti-social Behaviour”.

Cytunwn â Llywodraeth Cymru sy’n dweud yn ei datganiad fod Hysbysiad Rheoli Cŵn yn amlwg yn well na’r holl ddeddfwriaeth bresennol gan nad oes angen mynd ag achosion gerbron y llys ac, felly, mae llai o bwysau ar y pwrs cyhoeddus. Credwn hefyd fod cynigion Llywodraeth y DU, sy'n cynnwys pedwar dull gorfodi gwahanol, sef-  gwaharddebau i atal niwsans annoyance;  gorchmynion ymddygiad troseddol  pwerau gwasgaru  hysbysiadau amddiffyn cymunedol

yn llawer rhy gymhleth, trwsgl a biwrocrataidd ac y byddant yn arwain at oedi. Rhaid gwneud cais i’r llys cyn rhoi dau ohonynt ar waith - gwaharddebau a gorchmynion ymddygiad troseddol.

Credwn fod yr un Hysbysiad Rheoli Cŵn cynhwysfawr a gynigir i Gymru yn ddull llawer iawn gwell ac rydym yn annog Llywodraeth Cymru i lunio deddf sy’n seiliedig ar y cysyniad hwn yn unol â’r bwriad gwreiddiol. Rydym yn tynnu sylw Llywodraeth Cymru at y canlynol: (i) casgliadau hynod feirniadol

Tudalen y pecyn 97 Pwyllgor Dethol Tŷ'r Cyffredin ynghylch adroddiad Pwyllgor yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, sef 'Rheoli Cŵn a Lles' sy'n dweud bod cynigion Llywodraeth y DU yn 'rhy syml' ac yn 'resynus o annigonol'. Mae'r Pwyllgor hefyd yn argymell bod DEFRA a'r Swyddfa Gartref yn cyflwyno Hysbysiadau Rheoli Cŵn a (ii) y ffaith bod y cyrff sydd wedi uno yn yr ymgyrch, sef undebau, elusennau anifeiliaid, yr heddlu a milfeddygon hefyd yn anfodlon ar y cynigion.

Tudalen y pecyn 98 Lesley Griffiths AC/AM Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig Minister for Environment, Energy and Rural Affairs

Eich cyf/Your ref P-04-477 Ein cyf/Our ref LG/05711/19

Janet Finch-Saunders AM/AC Chair - Petitions committee

[email protected] 17 October 2019

Dear Janet

Petition P-04-477 Support for the Control of Dogs (Wales) Bill

Further to my letter of 17 April, I promised to update you within six months.

Defra are taking forward many of the recommendations made by the Environment, Food and Rural Affairs Parliamentary Select Committee (EFTA) in their 2018 report “Controlling Dangerous Dogs”.

Research by Middlesex University, commissioned by Defra, using the joint England and Wales research budget, is in the initial literature review stage. The findings are due at the end of the year. Defra have confirmed, once the findings have been completed, there will be a detailed discussion with the Devolved Administrations. We can then determine what aspects are relevant to Wales.

I mentioned previously our consultation on Banning Third Party Sales of Puppies and Kittens and I have recently published a Written Statement on wider dog breeding issues which can be found at: https://gov.wales/written-statement-dog-breeding-wales

Regards

Lesley Griffiths AC/AM Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig Minister for Environment, Energy and Rural Affairs Canolfan Cyswllt Cyntaf / First Point of Contact Centre: Bae Caerdydd • Cardiff Bay 0300 0604400 Caerdydd • Cardiff [email protected] CF99 1NA [email protected]

Rydym yn croesawu derbyn gohebiaeth yn Gymraeg. Byddwn yn ateb gohebiaeth a dderbynnir yn Gymraeg yn Gymraeg ac ni fydd gohebu yn Gymraeg yn arwain at oedi.

We welcome receiving correspondence in Welsh.Tudalen Any correspondence y pecyn received 99 in Welsh will be answered in Welsh and corresponding in Welsh will not lead to a delay in responding. Eitem 3.2

P-05-813 Gwahardd y DEFNYDD O FAGLAU LARSEN (maglau dal sawl math o frân)

Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan Action Against Wildlife Persecution, ar ôl casglu 1,943 o lofnodion.

Geiriad y ddeiseb Rydym yn galw ar Gynulliad Cenedlaethol Cymru i annog Llywodraeth Cymru i wahardd cynhyrchu, gwerthu a defnyddio maglau Larsen (maglau dal mwy nag un frân).

Cawell a rennir yn sawl rhan yw magl Larsen; cedwir aderyn gwyllt byw (yr aderyn denu) yn gaeth mewn un rhan ohoni er mwyn denu adar eraill. Pan fydd aderyn arall yn glanio ar y fagl, mae’n disgyn i mewn trwy gât unffordd neu lawr ffug, lle y bydd yn aros ei dynged.

Dyfeisiwyd maglau Larsen yn Nenmarc, ond fe’u gwaharddwyd yn y wlad honno gan eu bod bellach yn cael eu hystyried yn bethau creulon iawn.

Ciperiaid a thyddynwyr sy’n defnyddio maglau Larsen yn bennaf, a hynny er mwyn dal pïod, brain ac aelodau eraill o deulu’r frân. Mae’n brofiad erchyll i’r aderyn gan iddo gael ei ddal ddydd a nos heb fwyd, dŵr na chysgod rhag y tywydd, ac mae hynny’n peri gofid eithafol.

Oherwydd eu bod yn defnyddio aderyn gwyllt caeth (sy’n mynd yn groes, yn dechnegol, i Ddeddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad 1981) rhaid defnyddio’r maglau hyn o dan delerau “Trwydded Gyffredinol”, a geir gan Gyfoeth Naturiol Cymru, sy’n caniatáu dal pïod, brain, sgrechod y coed, corfrain, ac ydfrain.

Mae’n brofiad pur ofnadwy i’r “adar denu” gwyllt gan fod eu cyfyngu yn y modd hwn yn gamdriniaeth ac yn rhwystredigaeth o ran hanfodion eu hymddygiad. A hwythau’n agos i’r ddaear, mae ysglyfaethwyr yn codi braw arnynt a rhaid iddynt wylio wrth i adar eraill gael eu lladd mewn ffordd

Tudalen y pecyn 100 ddienaid o flaen eu llygaid. Mae sawl un yn marw trwy esgeulustod. O dan y gyfraith, dylai fod gan aderyn denu caeth fwyd, dŵr, cysgod a chlwyd, a dylid archwilio’r maglau o leiaf bob 24 awr, ond nid dyna sy’n digwydd. Rydym wedi gweld brain a adawyd i farw heb fwyd na dŵr, ac rydym wedi dod o hyd i gyrff adar denu yn pydru, a’r adar hynny wedi clymu’n barhaol â gwifrau hyd nes eu bod yn marw drwy newyn neu straen. Rydym wedi gweld adar sydd wedi torri eu pigau ac wedi anafu eu pennau trwy geisio dianc. Gwelsom greulondeb, llurgunio a chlwyfo lle mae’r cipar wedi torri plu hedfan yr aderyn denu i’w gadw rhag dianc.

Gwybodaeth ychwanegol Mae’r maglu yn digwydd trwy fisoedd yr haf ac, o’r herwydd, mae miloedd o gywion yn newynu i farwolaeth yn y nyth am fod y rhieni’n cael eu dal.

Nid yw maglau Larsen yn gwahaniaethu; gallant ddal adar o bob math a mamaliaid. Weithiau, er ei bod yn anghyfreithlon, defnyddir colomennod er mwyn denu ac yna lladd adar ysglyfaethus.

Mae dal adar gwyllt mewn maglau adar byw a defnyddio adar denu byw yn peri dioddefaint ofnadwy i’r adar anffodus.

Rydym yn cymell rhoi stop ar y ffordd hon o erlid bywyd gwyllt.

Etholaeth a Rhanbarth y Cynulliad  Gorllewin Caerdydd  Canol De Cymru

Tudalen y pecyn 101 P-05-813 Ban the USE of LARSEN TRAPS (Multi Corvid Traps), Correspondence - Natural Resources Wales to Chair, 07.10.19 Ein cyf/Our ref: CX19-128 Ty Cambria / Cambria House 29 Heol Casnewydd / 29 Newport Road Caerdydd / Cardiff CF24 0TP / CF24 0TP

Ebost/Email: [email protected] [email protected]

Ffôn/Phone: 0300 065 4453

Janet Finch-Saunders AM/AC Chair Petitions Committee By email: [email protected]

07 October 2019

Dear Janet Finch-Saunders

Petition P-05-813 Ban the use of Larsen Traps (multi-corvid traps)

Thank you for your letter of 1st October 2019, relating to the above petition.

Recently, NRW has been undertaking a review of some of its General Licences specifically looking at the level of evidence available to support inclusion of the 15 species of wild bird listed on the General Licence suite 001-004 in Wales. We have also appraised the evidence base to determine whether, in Wales, there are no other satisfactory solutions available other than lethal measures or capture.

This review has been carried out in a systematic way using methodology which has been shared and discussed with Natural England, Scottish Natural Heritage (SNH), Defra, Welsh Government and the user and non-user stakeholders in Wales. The evidence considered included, peer-reviewed scientific literature including reviews, unpublished research information commissioned by SNH, stakeholder questionnaires and information gathered as part of the recent Defra ‘Call for Evidence’ (including anecdotal information). Please find attached a copy of the evidence report.

Our approach, assessments and recommendations for new General Licences 001, 002 and 004 in Wales have been supported and approved by our Board. These new General Licences will be available to users on our website from Monday 7th October 2019.

One of the recommendations approved by our Board was a programme to conduct a wider review of all wild bird licensing in Wales (including General Licences) in 2020. This will gather additional evidence framed in a Welsh context and will be coupled with NRW establishing and convening an expert Wild Bird Licence Working Group to provide an annual review of all wild bird General Licensing in Wales. The details of this wider review (i.e. scope, timescales, outcomes) will be developed in the coming months and presented to our Board in early 2020.

Tŷ Cambria • 29 Heol Casnewydd • Caerdydd • CF24 0TP Cambria House • 29 Newport Road • Cardiff • CF24 0TP Croesewir gohebiaeth yn y Gymraeg a’r SaesnegTudalen y pecyn 102 Correspondence welcomed in Welsh and English The use of Larsen traps in Wales as a means of legal lethal control of corvids is referenced, together with conditions of use, within the new General Licence suite 001, 002 and 004. Our preferred approach will be to review the use and regulation of Larsen traps in Wales during our proposed wider bird licensing review in 2020. I trust this meets the satisfaction of the Petitions Committee.

Should you need any further clarification please do not hesitate to contact me.

Yours sincerely

Clare Pillman Chief Executive

CC Ceri Davies, Executive Director, Evidence, Policy and Permitting Mike Evans, Head of Knowledge and Evidence Ruth Jenkins, Head of Natural Resource Management Policy

www.naturalresourceswales.gov.uk Tudalen y pecyn 103 www.cyfoethnaturiolcymru.gov.uk Page 2 of 2 Eitem 3.3

P-05-829 Gwahardd Eitemau Plastig Untro yng Nghymru

Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan Ban Plastic Straws Wales, ar ôl casglu 161 o lofnodion.

Geiriad y ddeiseb Rydym yn galw ar Gynulliad Cymru i wahardd pob eitem blastig untro yng Nghymru. Amcangyfrifir bod y DU ac UDA yn unig yn taflu tua 550 miliwn o wellt plastig bob dydd. Er bod pob un ond yn cael ei ddefnyddio am gyfartaledd o 20 munud yn unig, maent yn cymryd canrifoedd i bydru. Yn ystod ymgyrch lanhau gan y Gymdeithas Cadwraeth Forol y llynedd, ar gyfartaledd, canfu 138 o ddarnau o wastraff yn gysylltiedig â bwyd a diod ar bob 100m o draethau’r Deyrnas Unedig.

Mae angen atal hyn ac mae angen i’r amgylchedd fod yn flaenoriaeth.

Etholaeth a Rhanbarth y Cynulliad  Sir Drefaldwyn  Canolbarth a Gorllewin Cymru

Tudalen y pecyn 104 Eitem 3.4

P-05-839 Dylid troi canllawiau Sefydliad Iechyd y Byd ynghylch llygredd aer yn gyfraith yng Nghymru a chyflwyno Deddf Aer Glân newydd i Gymru

Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan British Heart Foundation Cymru, ar ôl casglu 688 o lofnodion.

Geiriad y ddeiseb Rydym yn galw ar i Gynulliad Cenedlaethol Cymru annog Llywodraeth Cymru i droi canllawiau Sefydliad Iechyd y Byd (WHO) ynghylch llygredd aer yn gyfraith yng Nghymru, a chyflwyno Deddf Aer Glân newydd i Gymru. Nid yw'r terfynau cyfreithiol presennol ar gyfer ansawdd aer yng Nghymru yn diogelu iechyd. Mae terfynau'r UE, a ddefnyddir gan Lywodraeth y DU a chan Lywodraeth Cymru, yr un fath â'r terfynau canllaw uchaf a argymhellir gan y WHO ar gyfer nitrogen deuocsid (NO2), ond maent yn llai llym na throthwy'r WHO ar gyfer llygryddion eraill sy'n niweidiol i iechyd megis deunydd gronynnol mân (PM2.5).

Mae Sefydliad Prydeinig y Galon Cymru yn galw ar i Lywodraeth Cymru droi canllawiau'r WHO yn gyfraith yng Nghymru, a hynny drwy gyflwyno Deddf Aer Glân newydd i Gymru a fyddai'n mynd i'r afael â phrif ffynonellau llygredd aer a sicrhau bod pawb, o'r Llywodraeth a llywodraeth leol i fusnesau a'r cyhoedd, yn cydweithio i fynd i'r afael â'r argyfwng iechyd brys hwn.

Gwybodaeth Ychwanegol Ymchwil a ariannwyd gan Sefydliad Prydeinig y Galon oedd yr ymchwil gyntaf i brofi bod dod i gysylltiad ag aer o ansawdd gwael yn y tymor byr a'r tymor hir yn gallu achosi problemau cardiofasgwlaidd difrifol a'u gwneud yn waeth. Cadarnhaodd ein hymchwil fod cysylltiad clir rhwng clefyd cardiofasgwlaidd a dod i gysylltiad â gronynnau tra mân PM2.5, a bod anadlu gronynnau mân yn gallu cynyddu'r risg i grwpiau bregus o gael trawiad ar y galon neu strôc o fewn 24 awr.

Amcangyfrifodd Iechyd Cyhoeddus Cymru fod llygredd aer ym 2017 yn cyfrannu at 2,000 o farwolaethau cynnar yng Nghymru. Gorchmynnwyd i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael â lefelau anghyfreithlon o nitrogen deuocsid, ond nid oes eto gynllun i fynd i'r afael â deunydd gronynnol, ac ychydig iawn

Tudalen y pecyn 105 o fanylion sydd ynghylch sut y bydd y Llywodraeth yn gwella'r gwaith monitro llygryddion ledled Cymru.

Byddai Deddf Aer Glân newydd i Gymru yn:

 Sicrhau bod cyfraith Cymru yn defnyddio canllawiau'r WHO ar gyfer llygredd aer;  Cyflwyno ffioedd Barthau Aer Glân mewn ardaloedd sy'n torri neu sy'n agos at y terfynau ar gyfer nitrogen deuocsid a deunydd gronynnol, a neilltuo'r arian ar gyfer gwella ansawdd yr aer ymhellach;  Sicrhau bod seilwaith a thechnoleg ar waith fel y gallai mwy o bobl ddefnyddio Cerbydau Allyriadau Tra Isel a thrafnidiaeth gyhoeddus;  Buddsoddi mewn gwell monitro llygredd ledled Cymru, a sicrhau bod gwybodaeth am y risgiau i iechyd ar gael i grwpiau bregus;  Codi ymwybyddiaeth y cyhoedd o effaith llosgi coed yn y cartref ac o'r camau y gellir eu cymryd i'w lleihau.

Etholaeth a Rhanbarth y Cynulliad  Canol Caerdydd  Canol De Cymru

Tudalen y pecyn 106 Petition P-05-839 - Adopt WHO guidelines for air pollution into Welsh law and introduce a Clean Air Act for Wales

20 September 2019

Dear Janet Finch-Saunders AM, I write to ask you to consider this petition again at your earliest convenience. The petition was last considered in the meeting 29 January 2019; and at this meeting the Members decided to wait for the publication of a draft Clean Air Plan before reviewing whether any further action could be taken. We write again to ask this petition to be considered for the following reasons: 1 – The draft Clean Air Plan has yet to be published. In a statement in April 2018 the then Minister for Environment Hannah Blythyn indicated the Clean Air Plan should be published by the end of 20181. We are very concerned at the delay to its publication. 2 – First Minister Mark Drakeford’s manifesto for his election included a commitment to introducing a Clean Air Act. In the final legislative statement of this Assembly in July 2019, there was no Bill bringing forward a Clean Air Act. 3 – The previous UK Government Environment Secretary announced in July that the UK Environment Bill should include “a legally binding commitment on particulate matter so that no part of the country exceeds the levels recommended by the WHO.”2 4 – Despite the declaration of a Climate Emergency earlier this year by Welsh Government, there has been little action taken by the Government that will combat high levels of air pollution. Almost eight months after the petition was last considered, we would ask that the lack of detail on this important policy area is assessed, and the immediate need for the WHO guidelines to be enshrined in Welsh law is reviewed by this committee.

Emma Henwood Policy and Public Affairs Manager BHF Cymru

1 Hannah Blythyn, Record of Proceedings, 24 April 2018 2 Michael Gove, 16 July 2019, quoted on Air Quality News, https://airqualitynews.com/2019/07/16/who-limits- for-particulate-matter-will-be-enshrined-in-uk-law-pledges-gove/, accessed 20 September 2019

Tudalen y pecyn 107 Eitem 3.5

P-05-856 Rhaid gwahardd gwerthu cŵn bach gan siopau anifeiliaid anwes a phob gwerthwr trydydd parti masnachol yng Nghymru (Cyfraith Lucy)

Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan C.A.R.I.A.D., ar ôl casglu 11,195 o lofnodion.

Geiriad y ddeiseb Rydym yn galw ar Gynulliad Cenedlaethol Cymru i annog Llywodraeth Cymru i weithredu gwaharddiad ar werthu cŵn bach gan siopau anifeiliaid anwes a phob gwerthwr trydydd parti masnachol.

Mae gwaharddiad ar werthu cŵn bach gan drydydd partïon am elw wedi'i enwi'n 'Gyfraith Lucy' ac fe'i cyhoeddwyd yn ddiweddar yn Lloegr. Mae cefnogaeth enfawr gan y cyhoedd, y cyfryngau ac ar draws y pleidiau i Gyfraith Lucy, ac rydym yn galw ar Gynulliad Cenedlaethol Cymru i annog Llywodraeth Cymru i gyflwyno Cyfraith Lucy yng Nghymru fel mater o frys.

Mae tynnu cŵn bach oddi ar eu mamau i'w gwerthu yn aml yn creu cŵn sâl, trist, wedi'u trawmateiddio, sy'n camweithredu. Dylid gallu gweld cŵn bach gyda'u mam yn y lle y cawsant eu geni. Mae eu cludo i le gwahanol ar gyfer eu gwerthu yn niweidiol o ran eu lles. Nid yw rheoleiddio gwerthu cŵn bach yn fasnachol gan drydydd partïon yn effeithiol i atal niwed iddynt, ac felly mae gwaharddiad yn angenrheidiol er lles cŵn bach.

Caiff cŵn bridio a gedwir mewn ffermydd cŵn bach eu cuddio o olwg y cyhoedd ac yn aml maent yn dioddef trawma corfforol a seicolegol am flynyddoedd. Mae rheoleiddio gwerthu cŵn bach yn fasnachol gan drydydd partïon yn aneffeithiol o ran atal niwed i gŵn bridio ac mae gwaharddiad ar drydydd partïon ar werthu cŵn felly yn angenrheidiol er eu lles. Byddai gwaharddiad ar werthu cŵn bach gan drydydd partïon yn cael effaith gadarnhaol ar gŵn bridio, ac yn sicrhau eu bod yn weladwy, a byddai'n galluogi'r cyhoedd i weithredu ar gyngor arfer gorau i weld ci bach gyda'r fam ble y'i ganwyd.

Hefyd, ar hyn o bryd mae rhai pobl sy'n ffermio cŵn bach heb drwydded, a smyglwyr cŵn bach, yn defnyddio trydydd partïon trwyddedig i werthu eu cŵn bach, ac mae hyn yn ei gwneud yn bosibl iddynt weithredu heb gael eu dal, a heb i awdurdodau lleol fonitro iechyd a lles cŵn bridio a chŵn bach. Mae rheoleiddio gwerthu cŵn bach yn fasnachol gan drydydd parti yn

Tudalen y pecyn 108 aneffeithiol wrth atal ffermio cŵn bach yn anghyfreithlon a smyglwyr cŵn bach, ac felly mae angen gwaharddiad ar drydydd partion o ran gwerthu cŵn, i ddiogelu cŵn, cŵn bach a'r cyhoedd, yn ogystal ag i atal gweithgarwch troseddol. Nid oes dim manteision lles o werthu cŵn bach drwy werthwyr masnachol. Mae'r arfer hwn dim ond yn golygu bod cŵn bridio yn cael eu cadw o lygad y cyhoedd. Yn ogystal â phryderon am les anifeiliaid, mae gwerthiant gan drydydd partïon yn creu risgiau ychwanegol i iechyd a diogelwch y cyhoedd.

Mae gwerthiant cŵn bach yn uniongyrchol gan fridwyr neu ganolfannau achub cŵn adnabyddus yn amddiffyn pob parti, yn sgîl rhagor o dryloywder ac atebolrwydd. Gallai gwaharddiad ar fargeinio am gŵn bach er elw godi safonau iechyd a lles ar gyfer cŵn bridio a chŵn bach, yn ogystal â darparu diogelwch y mae mawr ei angen ar gyfer y cyhoedd.

Mae gweithredu Cyfraith Lucy yng Nghymru hefyd yn hanfodol i fynd i'r afael â'r difrod a wnaed i enw da Cymru, sy'n parhau i gael ei gydnabod fel canolbwynt o ran ffermio cŵn bach yn y Deyrnas Unedig.

Etholaeth a Rhanbarth y Cynulliad  Pen-y-bont ar Ogwr  Gorllewin De Cymru

Tudalen y pecyn 109 Tudalen y pecyn 110 Tudalen y pecyn 111 Eitem 3.6

P-05-876 Amddiffyn rhywogaethau rhestredig Coch ac Amber yng Nghymru

Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan Chris Evans, ar ôl casglu cyfanswm o 173 lofnodion.

Geiriad y ddeiseb: Yn ddiweddar, mae wedi dod i'n sylw bod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi bod yn rhoi trwyddedau i ganiatáu lladd rhywogaethau sy'n ymddangos ar restrau Coch ac Amber yr RSPB yng Nghymru, a hynny ar sail braidd yn annilys o bryd i'w gilydd, fel "diogelu bwyd gwartheg" a "diogelu'r awyr". Mae dulliau eraill yn bodoli i wasgaru adar heb fod angen eu lladd.

Mae pob rhywogaeth sydd wedi'u rhestru'n Goch mewn perygl difrifol o ddifodiant yng Nghymru, felly mae angen gwella lefel yr amddiffyniad er mwyn atal rhagor o ddirywiad i'n bioamrywiaeth naturiol.

Mae gan reolwyr Cyfoeth Naturiol Cymru safbwynt anthropocentrig o ran yr amgylchedd naturiol, ac felly nid ydynt yn addas i'r diben pan fo mater yn ymwneud ag amddiffyn yr amgylchedd a bioamrywiaeth.

Rydym ni, drwy lofnodi isod, yn dadlau nad yw Cyfoeth Naturiol Cymru yn llwyddo i amddiffyn yr amgylchedd naturiol a bioamrywiaeth yng Nghymru.

Rydym yn mynnu y dylai hawl Cyfoeth Naturiol Cymru (neu unrhyw gorff arall) i roi trwyddedau i ganiatáu lladd unrhyw rywogaethau Coch neu Amber rhestredig gael ei dynnu'n ôl ar unwaith, a bod angen i'r rheolwyr ystyried safbwynt llai anthropocentrig mewn perthynas â'r holl faterion sy'n ymwneud â'r amgylchedd a bioamrywiaeth.

Gwybodaeth ychwanegol:

Etholaeth a Rhanbarth y Cynulliad  Gŵyr  Gorllewin De Cymru

Tudalen y pecyn 112 P-05-876 Protection of Amber and Red Listed species in Wales, Correspondence, Natural Resources Wales to Chair, 06.09.19

Ein cyf/Our ref: CX19-120 Eich cyf/Your ref: P-05-876

Ty Cambria / Cambria House 29 Heol Casnewydd / 29 Newport Road Caerdydd / Cardiff CF24 0TP / CF24 0TP

Ebost/Email: Janet Finch-Saunders AM/AC [email protected] Chair/Cadeirydd Petitions Committee / Y Pwyllgor Deisebau Ffôn/Phone: Sent to: [email protected] 0300 065 5014 / 0300 065 5021

06 September 2019

Petition P-05-876 Protection of Red & Amber listed species in Wales

Thank you for your letter of 21 August 2019 to Clare Pillman. I have responded on Clare’s behalf to the points you raise in your letter.

We understand that you are seeking additional information on the number of Licences NRW have issued which allow, in specific situations, the use of lethal force to kill wild birds listed as red or amber on Wales Birds of conservation concern1.

Background Natural Resources Wales champions the environment of Wales and works hard to provide opportunities for the conservation of biodiversity. All wild birds are afforded protection under the Wildlife and Countryside Act (1981), but on some occasions, and only when all other avenues of scaring or deterring have failed, we issue Licences to kill birds for specific purposes. In doing so, as the competent licensing authority we carefully balance the needs of conservation with other public interests such as preserving air safety, protecting human health, public safety, minimising damage to crops and livestock and protecting fisheries.

There are two main types of licence – Bespoke and General.

Bespoke licences Bespoke licences may be issued to control wild birds for many reasons including: human health and safety, fisheries, protection of crops and livestock, foodstuffs, conservation of flora and fauna and air safety. Bespoke licences require specific applications to be made to NRW. They are assessed and determined by the Permitting Service which aims to determine applications within 30 days.

In deciding whether a licence should be granted, all applications involving wild birds are assessed in the same way against the relevant policy and within the legal framework of the Wildlife and Countryside Act (1981). NRW fulfills this role as the wildlife licensing authority,

1 Johnstone, I & Bladwell, S. 2016. Birds of Conservation Concern in Wales 3: the population status of birds in Wales. Birds in Wales 13(1): 3-31

Tŷ Cambria  29 Heol Casnewydd  Caerdydd  CF24 0TP Cambria House  29 Newport Road  Cardiff  CF24 0TP Croesewir gohebiaeth yn y Gymraeg a’r Saesneg Tudalen y pecyn 113 Correspondence welcomed in Welsh and English

alongside our statutory responsibilities as Welsh Government’s adviser on nature conservation. We only issue a licence as a last resort when all other methods have failed to resolve the problem. Furthermore, NRW would not license any activity which in its professional opinion would adversely affect the conservation status of any avian species.

General Licences NRW also make available General Licences which provide a legal basis for people to lawfully carry out a range of activities relating to wildlife. Four of them, General Licences 001 to 0042 are used to give permission to take or kill certain wild birds, or damage, take or destroy their nests, or destroy their eggs for certain purposes for example to protect public health and safety, preserve air safety, to protect crops and livestock or for the conservation of other species. They currently apply to 15 bird species3 in Wales and are issued under Section 16(1) of the Wildlife and Countryside Act 1981 (as amended). They allow lethal action and capture to be carried out, which would otherwise be illegal, without the need to apply for a bespoke licence. The process relies on the licensee to apply the legal provisions.

Red and amber lists Using a well-established approach, based on quantitative assessments against standardised criteria, birds are placed on ‘Red’, ‘Amber’ or ‘Green’ lists to indicate their level of conservation concern. By using a transparent and repeatable approach, based upon the best available monitoring and/or survey data, and conducted by a multi-partner group, Birds of Conservation Concern (BoCC) is a robust assessment of the conservation status of all of the UK’s avifauna. The last UK assessment was BoCC4 (Eaton et al 2015)4 and for Wales BoCC3 (Johnstone & Bladwell, 2016)5.

It is important to understand that there may be differences between species that are ’listed as ‘Red’, ‘Amber’ or ‘Green’ in the UK and Wales due to country differences in the rate of decline in numbers or range. The last assessment of the population status of birds in Wales (BoCC3) showed of Wales’ regularly occurring bird species 54 species were placed on the Red list and 90 species were Amber listed (Johnstone & Bladwell, 2016, see https://birdsin.wales/wp-content/uploads/2017/01/Birds-of-Conservation-Concern-Wales-3- 2016.pdf). In comparison, 67 of the UK’s bird species are currently Red-listed and 96 species Amber-listed (Eaton et al 2015).

2 NRW General licence 001 - 2019 Licence to kill or take certain wild birds to prevent serious damage to agriculture, forestry or fisheries, or prevent the spread of disease, 002 - 2019 Licence to kill or take certain wild birds for the purpose of preserving public health and public safety, 003 - 2019 Licence to kill or take certain wild birds for the purpose of preserving air safety, 004 - 2019 Licence to kill or take certain wild birds for the purpose of conserving flora and fauna, including wild birds.

3 Carrion crow, jackdaw, jay, magpie, rook, lesser black-backed gull, herring gull, great black-backed gull, common gull, black-headed gull, lapwing, wood pigeon, collared dove, feral pigeon, Canada goose.

4 Eaton, M., Aebischer, N., Brown, A., Hearn, R., Lock, L., Musgrove, A. Noble, D., Stroud, D. & Gregory, R. 2015. Birds of Conservation Concern 4: the population status of birds in the UK, Channel Islands and Isle of Man. British Birds 108: 708-746.

5 Johnstone, I & Bladwell, S. 2016. Birds of Conservation Concern in Wales 3: the population status of birds in Wales. Birds in Wales 13(1): 3-31.

www.naturalresourceswales.gov.uk Tudalen y pecyn 114 www.cyfoethnaturiolcymru.gov.uk Page 2 of 4 Numbers of licences issued

General Licences The way in which General Licences are administered, originally by Welsh Government and then by NRW, means that we do not gather information about the number of individuals relying on General Licences or the number of birds killed. The process relies on the licensee to apply the legal provisions. Individuals do not need to apply for a General Licence but are required by law to abide by their terms and conditions. They are currently available as downloadable documents on the NRW website and each downloaded General Licence is valid for the calendar year (and are available from 1st January).

Of the 15 species currently covered by General Licences in Wales, the latest assessment of the population status of birds in Wales identify 5 birds species are Red-listed (herring gull, great black-backed gull, common gull, black-headed gull and lapwing) and 1 species Amber-listed (lesser black-backed gull).

Recently, NRW has been undertaking a review of some of its General Licences specifically looking at the level of evidence available to support inclusion of the 15 species of wild bird listed on the General Licence suite 001-004 in Wales and appraising the evidence to determine whether, in Wales, there are no other satisfactory solutions available other than lethal measures or capture. Revised licences will be issued in September. Some of the changes made mean that they will no longer apply to any red or amber listed species in Wales.

Bespoke Licences The number of licences issued which give permission to kill or capture red or amber listed species in Wales is set out in the table below.

Number of licences issued which include Year red and amber listed bird species 2013/14 37 2014/15 36 2015/16 45 2016/17 38 2017/18 34 2018/19 31 2019/20 5 to date

We have undertaken a more detailed analysis of the last full year of data 2018-2019. In this financial year a total of 31 bespoke licences were issued by NRW which authorised the killing or capture or taking of eggs of wild birds in Wales which are red or amber listed. See table below.

Number of licences Red (R) and amber (A) listed Licensable activity issued in 2018/19 species included on licences Conservation purposes 1 Black-Headed gull (R)

www.naturalresourceswales.gov.uk Tudalen y pecyn 115 www.cyfoethnaturiolcymru.gov.uk Page 3 of 4 Number of licences Red (R) and amber (A) listed Licensable activity issued in 2018/19 species included on licences Starling (R) Curlew (R) Preserving air safety 2 Oystercatcher (A) Linnet (R) Kestrel (R) Lesser Black-back gull (A) Preserving public Herring gull (R) 13 health/safety Black-Headed gull (R) House Sparrow (A) Preventing serious damage 11 Cormorant (A) to fisheries Lesser Black-back gull (A) Preventing serious damage 3 Herring gull (R) to livestock Starling (R) Preventing spread of 1 Mallard (A) disease

In total these 31 licences permitted the destroying of up to 900 eggs and the killing or capture of 530 birds.

In deciding whether a licence should be granted, all bird applications are assessed in the same way against the relevant policy and within the legal framework of the Wildlife and Countryside Act (1981). NRW fulfills this role as the wildlife licensing authority, alongside our statutory responsibilities as Welsh Government’s adviser on nature conservation. For example, serious damage is assessed according to the evidence collated and presented by the applicant as laid out in the licence application. When demonstrating the effectiveness of non-lethal methods, the licence applicant must provide details of the methods used and the length of time methods were in place.

We continue working to improve our processes and permits, and strive to do this in collaboration with others, so that we can work together towards a resilient and biodiverse Wales that supports the wellbeing of our communities.

Yours sincerely

Ruth Jenkins

Pennaeth Polisi Rheoli Adnoddau Naturiol / Head of Natural Resources Management Policy Cyfarwyddiaeth Tystiolaeth, Polisi a Thrwyddedu / Evidence, Policy and Permitting Directorate Cyfoeth Naturiol Cymru / Natural Resources Wales

www.naturalresourceswales.gov.uk Tudalen y pecyn 116 www.cyfoethnaturiolcymru.gov.uk Page 4 of 4 Eitem 3.7

P-05-817 Aelodau prosthetig arbenigol i blant

Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan Rebecca Roberts ar ôl casglu 116 o lofnodion

Geiriad y ddeiseb Rydym yn galw ar Gynulliad Cenedlaethol Cymru i annog Llywodraeth Cymru i sicrhau bod nawdd ar gael er mwyn darparu aelodau prosthetig chwaraeon arbenigol i bob plentyn yng Nghymru sydd wedi colli coes / braich. Rydym yn croesawu’r newyddion diweddar fod Llywodraeth San Steffan wedi cadarnhau bydd £1.5 miliwn ychwanegol ar gael i ddatblygu aelodau prosthetig arbenigol i blant a phobl ifanc yn Lloegr. Rydym yn gofyn am yr un lefel o gefnogaeth i blant a phobl ifanc yng Nghymru, fel bod aelod prosthetig arbenigol ar gael drwy’r GIG i unrhyw blentyn neu berson ifanc buasai’n elwa o gael un.

Gwybodaeth Ychwanegol Ganwyd fy merch gyda chyflwr prin o’r enw Fibular Hemimelia, sy’n golygu bod yna esgyrn ar goll yn ei choesau. Mae ganddi hi gyflwr prin iawn, sy’n effeithio ar ei dwy goes. Ychydig o ddiwrnodau ar ôl ei phen-blwydd cyntaf, aeth hi i Ysbyty Alder Hey i gael torri ei choesau. Ychydig fisoedd wedyn aeth hi at y Ganolfan Aelodau yn Wrecsam Maelor i gael ei phâr cyntaf o goesau prosthetig.

Rydym ni wedi cael gofal heb ei ail gan staff y Ganolfan, ond mae ei choesau yn drwm ac yn anhyblyg. Mae hi’n medru cerdded, ond yn araf. Mae hi’n medru dringo, gyda thrafferth. Nid ydi hi erioed wedi profi’r teimlad o redeg nerth ei thraed, na chadw cyflymder gyda’i chefndryd wrth chwarae yn y parc. Mae hi wedi goresgyn pob anhawster hyd yma, ond bydd hi’n wynebu rhagor wrth iddi dyfu.

Fel rhiant, fy nymuniad yw iddi gael bod y fersiwn gorau ohoni hi ei hun; iddi gael chwarae heb frwydro i gadw cyflymder â’i ffrindiau, ac iddi fedru cymryd rhan ymhob peth mae hi’n dymuno gwneud.

Yn fuan bydd hi’n ddigon hen i gael aelodau prosthetig arbenigol. Pe bai nhw ar gael iddi drwy’r GIG buasai’n gwneud byd o wahaniaeth i’w bywyd beunyddiol.

Tudalen y pecyn 117 Dwi’n deall bod plant eraill yng Nghymru wedi colli aelodau, ac eu bod nhw’n wynebu heriau tebyg. Rydw i’n credu bod ein plant ni yr un mor haeddiannol o gymorth arbenigol â phlant Lloegr. Nifer bychan o blant sydd wedi colli aelod yng Nghymru, does dim angen yr un lefelau o nawdd; eto mae eu hanghenion yr un fath. Nid ydym yn gofyn am filiynau, ond am gydraddoldeb.

Mi fydd fy merch yn treulio ei hoes gyfan yn gwisgo aelodau prosthetig. Fe all cefnogaeth arbenigol wneud cymaint o les iddi. Rhowch iddi, ac i blant eraill fel hi, yr un gefnogaeth a roddir i blant Lloegr.

Etholaeth a Rhanbarth y Cynulliad  Dyffryn Clwyd  Gogledd Cymru

Tudalen y pecyn 118 Vaughan Gething AC/AM Y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol Minister for Health and Social Services

Ein cyf/Our ref VG/07967/19

Janet Finch-Saunders AM Chair, Petitions Committee National Assembly for Wales Ty Hywel Cardiff Bay Cardiff CF99 1NA

21 October 2019

Dear Janet,

Thank you for your letter of 30 September on behalf of the Petitions Committee regarding petition P-05-817 about Specialist Prosthetics for Child Amputees.

As explained in my letter of 5 July I can confirm that we have now received the detailed costed business plan from the Welsh Health Specialised Services Committee (WHSSC) on how a service could be commissioned across Wales to provide specialised sports prostheses for children. My officials are progressing this work and I will update you once a decision has been made on the provision of this service in Wales.

Yours sincerely,

Vaughan Gething AC/AM Y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol Minister for Health and Social Services

We welcome receiving correspondence in Welsh.Tudalen Any correspondence y pecyn received 119 in Welsh will be answered in Welsh and corresponding in Welsh will not lead to a delay in responding. P-05-817 Specialist prosthetics for child amputees – Petitioner to Committee, 22.10.19

I thank the petitions committee for enquiring as to the progress of the petition. It was disapointing to note that the Minister does not appear to have shared the documents requested by the committee, and that there appears to have been little progress made since the committee last met. Hopefully the committee's continued interest and enquiries after the matter will prompt the Minister to make an announcement in the near future.

Not having seen the costed business plan I obviously have no idea of how the scheme's implementation or timeline; but I would like to add at this point that if the scheme were funded, one would hope for an immediate roll-out across the whole of Wales.

Having been personally negatively impacted by the phased 'roll out' of projects and the 'postcode lottery' nature of some early years care and education services in the past, I firmly believe that the only criteria for accessing the service should be the decision made by the patient's clinical team, and not where they happen to live or by which limb centre they attend. I feel strongly that piloting the scheme with a single limb centre would cause further delay in all child amputees being able to access the support they need. There are only three limb centres in Wales, and I believe that the number of child amputees are small enough to warrant offering them all specialist protheses without the need for trials or pilot projects. Should the Minister's decision be to grant the funding, one would hope that the funding would be released as soon as the limb centres indicate that they have the capacity to begin providing an enhanced specialist service.

Diolch yn fawr.

Tudalen y pecyn 120 Eitem 3.8

P-05-882 - Trawsnewid yr ymateb i bobl hŷn sy'n dioddef camdriniaeth ddomestig - galw am weithredu

Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan Sarah Wydall, ar ôl casglu cyfanswm o 125 lofnodion.

Geiriad y ddeiseb: Rydym yn galw ar Gynulliad Cenedlaethol Cymru i annog Llywodraeth Cymru i: • godi ymwybyddiaeth ymhlith y cyhoedd, sefydliadau'r trydydd sector ac asiantaethau statudol o nifer y menywod a'r dynion hŷn yng Nghymru sy'n dioddef camdriniaeth ddomestig gan aelodau'r teulu, a • sicrhau bod lefelau hanfodol o gefnogaeth a diogelwch ar gael i bobl hŷn sy'n dioddef camdriniaeth o'r fath.

Camdriniaeth ddomestig yn ddiweddarach mewn bywyd: 'Diystyru, anweledig ac anwybyddu'

Mae diffiniad y DU gyfan o gamdriniaeth ddomestig, ni waeth beth yw oedran yr unigolyn, fel a ganlyn: 'Any incident or pattern of incidents of controlling, coercive or threatening behaviour, violence or abuse between those aged 16 or over, who are or have been intimate partners or family members regardless of gender or sexuality. This can encompass but is not limited to the following types of abuse - psychological, physical, sexual, financial, emotional and as a result of neglect'.

Amcangyfrifir bod cyfanswm nifer y bobl hŷn yng Nghymru sy'n dioddef camdriniaeth ddomestig yn 40,000. Yn aml, mae camdriniaeth ddomestig pobl 60 oed neu hŷn, sy'n byw yn eu cartrefi eu hunain, yn ffenomen sydd wedi'i chamddeall, sy'n cael ei hanwybyddu ac nad yw'n cael ei chydnabod, sydd ag effeithiau eang ar eu bywydau. Yn aml, ni ddefnyddir delweddau o bobl hŷn mewn ymgyrchoedd cyhoeddus ynghylch camdriniaeth ddomestig. Mae'n anodd i ddynion a menywod hŷn nodi eu hunain fel dioddefwyr posibl o gamdriniaeth ddomestig.

Tudalen y pecyn 121 Mae'r mater wedi'i esgeuluso mewn polisi ac arfer o'i gymharu â grwpiau oedran eraill.

• Nid oedd yr Arolwg Trosedd ar gyfer Cymru a Lloegr yn cynnwys ystadegau ynghylch camdriniaeth ddomestig ar gyfer y rheini dros 59 oed, hyd at fis Ebrill 2017, pan gynyddwyd y terfyn oedran ar gyfer y sawl sy'n cymryd rhan yn yr arolwg i 74 oed (Y Swyddfa Ystadegau Gwladol, 2017) . • Mae pobl hŷn â dementia mewn perygl uwch o gamdriniaeth oherwydd eu gallu diffygiol i geisio cymorth, eiriol drostynt eu hunain neu dynnu eu hunain o sefyllfaoedd a allai fod yn gamdriniaeth. • Mae anabledd hefyd yn cynyddu'r tebygolrwydd y bydd rhywun yn dioddef camdriniaeth.

Gwybodaeth ychwanegol:

A yw pobl hŷn yn ceisio cymorth?

Mae gwaith ymchwil yn dangos bod pobl hŷn yn llai tebygol o roi gwybod am gamdriniaeth na grwpiau oedran iau; nid ydynt yn defnyddio gwasanaethau arbenigol y trydydd sector ac maent hefyd eisiau cymorth i'r un sy'n cam- drin.

Ar lefel unigolyn efallai y bydd llawer o resymau pam nad yw pobl hŷn yn ceisio cymorth: • Teimlad camsyniol eu bod rhywsut yn gyfrifol am y gamdriniaeth; • Ofn ôl-effaith gan y tramgwyddwr; • Lefel uwch o ddibyniaeth emosiynol, ariannol a chorfforol ar eu tramgwyddwr na'u cymheiriaid iau; • Nid ydynt eisiau troseddu'r un sy'n cam-drin, a allai fod yn blentyn neu'n ŵyr neu'n wyres.

Ar lefel fwy sefydliadol, mae rhwystrau i geisio cymorth yn cynnwys y canlynol:

• Gall ffactorau o ran cenhedlaeth, gan gynnwys syniadau o breifatrwydd sy'n ymwneud â'r cartref a pherthnasoedd agos, fod yn rhwystr i geisio cymorth. (Zink et al, 2004, 2005).

Tudalen y pecyn 122 • Mae ein gwaith ymchwil yn dangos nad yw'r gwasanaethau presennol yn addas ar gyfer dioddefwyr hŷn. Yn aml, caiff gwasanaethau eu teilwra i symud y goroeswr sy'n dioddef i ffwrdd o'r un sy'n cam-drin drwy adleoli o'r cartref teuluol a'r gymuned.

• Mewn sawl achos, mae pobl hŷn sy'n dioddef eisiau cynnal perthynas â'r person sy'n cam-drin, yn enwedig os mai plentyn neu ŵyr neu wyres sy'n oedolyn sy'n cam-drin. (Gwaith ymchwil gan SafeLives yn 2016 a Sprangler & Brandl, 2007).

• Mae'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau yn aml yn gweld pobl hŷn fel grŵp o oedolion unffurf sy'n agored i niwed na allant wneud eu penderfyniadau eu hunain. (Harbison, 2012).

Etholaeth a Rhanbarth y Cynulliad  Ceredigion  Canolbarth a Gorllewin Cymru

Tudalen y pecyn 123 Jane Hutt AC/AM Y Dirprwy Weinidog a’r Prif Chwip Deputy Minister and Chief Whip

Ein cyf/Our ref JH-/05458/19

Janet Finch-Saunders AM

[email protected]

13 August 2019

Dear Janet,

Thank you for your letter and additional information regarding the Petitions Committee P- 05-882, “Transforming the response for older people experiencing domestic abuse – a call for action.” I am pleased the petitioners recognise Wales’s commitment to tackling domestic abuse and the rights of older people. While Wales is seen to be leading the way, we are not complacent about the continuing challenges and will continue to raise awareness, challenge behaviour and hold perpetrators to account.

I recognise there are gaps in awareness, and I outlined in my previous letter some of the work we are doing to address this; such as our most recent communication campaign, ‘This is not love. This is control.’ The campaign is designed to reflect how diverse and underrepresented groups experience coercive control. The experience of older people and disabled people has been taken into account and reflected throughout this campaign. We will also continue to raise awareness of our guidance materials, such as that on Domestic Abuse: Safeguarding Older People in Wales, and are reaching out to survivors through our survivor engagement work, which is being developed further to understand the lived experiences of those we previously have not been able to reach.

While we are proud of the fact that Wales was the first of the UK nations to introduce legislation and a national strategy to tackle violence against women, domestic abuse and sexual violence, we recognise that these are deep and far reaching issues that will take time to change, and the Welsh Government cannot achieve this on its own. That is why we work with partners, and why we have placed a duty on local authorities and local health boards to publish and implement joint local strategies, based on local need.

We have also introduced statutory guidance for regional commissioning of services. These documents may have limited reference to particular communities of interest, but we have deliberately avoided over-prescription in favour of flexibility to meet local need and exercise professional judgement.

We welcome receiving correspondence in TudalenWelsh. Any correspondence y pecyn received124 in Welsh will be answered in Welsh and corresponding in Welsh will not lead to a delay in responding. These needs-led approaches are intended to support delivery of appropriate, high-quality services at the point of need. In particular, by encouraging commissioners to come together on a regional basis, we want to move to a more strategic approach to the commissioning of services across the region.

In addition to those services that are delivered by local and regional providers, the Welsh Government funds a free 24-hour confidential helpline, Live Fear Free which can be contacted on 0808 8010 800. There is also a website: www.livefearfree.gov.wales with live web chat, both these services offer support and advice to all victims of abuse and violence, including older people and men. The helpline and website can also be accessed by ‘concerned others’ such as family members, friends and colleagues, and by service providers. All calls and web chat are confidential and are taken by staff that are highly experienced and fully trained.

We also provide funding to Safer Wales for their men-only service Dyn project and their Dyn male helpline. They can be contacted by phone or email 0808 801 0321 or [email protected]

We will continue to ensure that relevant professionals are trained to provide effective, timely and appropriate responses to victims and survivors throughout Wales through our National Training Framework.

Abuse of older people is one of the three key strands of the Older People’s Commissioner for Wales’ work programme and The Welsh Government recently took part in a round table event led by the Commissioner on this issue. We will continue to work with the Commissioner to ensure effective implementation of the Guidance on Domestic Abuse: Safeguarding Older People in Wales, 2017.

The Welsh Government is working with key delivery organisations to agree a first draft of the new Strategy for an Ageing Society. The strategy will go out for public consultation later this year and I encourage Dewis Choice to feed into this process to ensure that their voice is heard.

I note the concern that the five working groups set up as part of the development work did not specifically focus on domestic abuse and older people. Our ‘Making Rights Real’ working group did consider how to use older people’s rights as a practical tool to combat abuse, ageism and inequality and to protect all older people. The Strategy for an Ageing Society will adopt a rights-based approach that promotes equality, social justice and empowerment across a range of policy areas.

We are also working with Social Care Wales to produce practical guidance to support local authorities deliver their duty to have due regard to the United Nations Principles for Older People, as required by the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014.

As part of the review of engagement with older people Welsh Government commissioned Age Cymru to carry out a series of focus groups with older LGBT and BME people. The report that followed highlighted a number of areas for consideration that these individuals face in addition to being an older person. The findings are being considered as part of the strategy development.

As part of our commitment to promoting and advancing equality in Wales, we are helping disabled people to fulfil their potential and live the lives they want to lead. This requires removing both physical and attitudinal barriers that prevent this.

Tudalen y pecyn 125 Our new framework – ‘Action on Disability: The Right to Independent Living’ will be published later this year. Disabled people have told us that local action is crucial, so the framework is designed to urge Welsh public services, employers and organisations at every level to take note of, and implement the Framework’s principles and commitments. The new framework is accompanied by an action plan to tackle some of the key barriers identified by disabled people themselves, such as transport, employment, housing and access to buildings and places.

We have also committed to include the needs of disable people as part of the development of a national survivor engagement framework (2019-2020) for survivors of violence against women, domestic abuse and sexual violence.

I firmly believe that the dedication of our specialist services and support sector has contributed to the fact that Wales is seen as a pioneer in the field of domestic abuse policy and practice with colleagues across the border looking to replicate our initiatives. The work Dewis Choice is undertaking within the pilot is undoubtedly making a difference to older people in Wales and I would be most grateful if my officials could be kept updated on further progress on completion of the pilot phase. The team is contactable on [email protected]

Yours sincerely,

Jane Hutt AC/AM Y Dirprwy Weinidog a’r Prif Chwip Deputy Minister and Chief Whip

Tudalen y pecyn 126

Janet Finch-Saunders AC Cadeirydd Y Pwyllgor Deisebau Cynulliad Cenedlaethol Cymru Caerdydd CF99 1NA

17 Medi 2019

Deiseb P-05-882 Trawsnewid yr ymateb i bobl hŷn sy'n dioddef camdriniaeth ddomestig - galw am weithredu

Diolch am eich llythyr ac am eich cais am wybodaeth sy’n ymwneud â’r materion sy’n codi yn y ddeiseb ac am ragor o wybodaeth am y gwaith rwyf yn bwriadu ei wneud i atal cam-drin pobl hŷn yng Nghymru.

Mae’r ddeiseb yn codi nifer o bwyntiau pwysig, ac rwy’n cefnogi’r galwadau a wnaed i godi ymwybyddiaeth ymhlith y cyhoedd a sefydliadau proffesiynol o brofiadau pobl hŷn o gam-drin domestig, ac i sicrhau bod cefnogaeth briodol ar gael i bobl hŷn sydd mewn perygl o ddioddef cam-drin domestig neu sy’n dioddef camdriniaeth o’r fath. Cefais gyfarfod â’r tîm Dewis Choice yn ddiweddar i ddysgu mwy am eu gwaith rhagorol a’r hyn y maent wedi’i ddysgu o hynny. Fe wnaethom drafod y ddeiseb hon a cham-drin domestig yng nghyswllt pobl hŷn yn ehangach, a byddaf yn parhau i weithio’n agos â nhw.

Er bod y ddeiseb yn canolbwyntio ar gam-drin domestig yn unig, mae fy ngwaith ar gam-drin yn cynnwys cam-drin pobl hŷn yn yr ystyr ehangaf, gan gynnwys mewn lleoliadau iechyd a gofal; cam-drin ariannol gan gynnwys sgamiau; a throseddau yn erbyn pobl hŷn. Mae dybryd angen trawsnewid ein dull gweithredu, ac rwy’n credu bod gan Gymru gyfle i arwain y ffordd drwy ddatblygu cynllun gweithredu cenedlaethol i atal cam-drin pobl hŷn.

Tudalen y pecyn 127

Dylid cynnwys safbwyntiau pobl hŷn wrth galon y cynllun wrth iddo gael ei ddatblygu. Dylai ganolbwyntio ar y canlynol, ymhlith pethau eraill:

• Codi ymwybyddiaeth o gam-drin pobl hŷn ymhlith aelodau'r cyhoedd a gweithwyr proffesiynol • Sicrhau hyfforddiant ar gam-drin i weithwyr iechyd, gofal, yr heddlu ac eraill sy’n gweithio gyda phobl hŷn • Sicrhau bod digon o wasanaethau cefnogi priodol ar gael i bobl hŷn sydd mewn risg o gael eu cam-drin, neu sy’n cael eu cam-drin • Gwella’r broses o gasglu data am gam-drin yng nghyswllt pobl hŷn er mwyn gwella ein dealltwriaeth a’n hatebolrwydd

Cam-drin domestig yng nghyswllt pobl hŷn (problem gudd)

Mae miloedd o bobl hŷn yng Nghymru yn dioddef cam-drin domestig - naill ai un weithred neu weithred sy’n cael ei hailadrodd, sy’n achosi niwed neu drallod - dan law eu partner yn ogystal ag aelodau eraill o’u teulu. Bydd rhai pobl hŷn wedi bod yn dioddef cam-drin domestig am y rhan fwyaf o’u bywyd fel oedolion. Dim ond y dechrau fydd hi i eraill, wrth iddynt fynd yn hŷn neu ddatblygu cyflyrau iechyd penodol.

Mae’n anodd gwybod gwir raddfa’r gamdriniaeth ddomestig y mae pobl hŷn yn ei hwynebu, gan mai dim ond data ar adroddiadau i dimau diogelu oedolion a’r heddlu sydd gennym ni. Nid yw’r rhain yn dangos lefel y gamdriniaeth sy’n gudd yn aml iawn. Yn ôl gwaith ymchwil yn y DU a ledled y byd, amcangyfrifir bod rhwng 4% ac 16% o bobl hŷn wedi profi rhyw fath o gamdriniaeth (gan gynnwys cam-drin domestig). Byddai'r ystod rhwng 33,000 a 138,000 o bobl yng Nghymru.1 2

Mae’r ystadegau sydd gennym yn dangos y cafwyd 1,611 adroddiad am gam-drin domestig yng nghyswllt pobl dros 65 oed yn ystod 2017-18, a hynny drwy dimau diogelu’r awdurdodau lleol3. Rhoddwyd gwybod i’r heddlu yng Nghymru am 3,483 o ddigwyddiadau cam-drin domestig lle’r oedd y dioddefwr yn hŷn.4

Er gwaethaf lefelau’r gamdriniaeth ddomestig y mae pobl hŷn yn ei hwynebu a’r ffaith fod 1 o bob 4 dioddefwr dynladdiadau domestig yn y DU yn 60 oed a hŷn,5 mae’r cyfraddau erlyn ar gyfer pob trosedd yn erbyn pobl hŷn yn frawychus o isel. Dim ond tua 1% o’r holl droseddau a gyflawnwyd yn erbyn person hŷn arweiniodd at erlyn, o gymharu â thua 19% ar gyfer yr holl droseddau a gyflawnir.6

Er mwyn tynnu sylw at gam-drin domestig yng nghyswllt pobl hŷn, yn ogystal â chynyddu'r gyfradd adrodd ac erlyn, mae’n hanfodol bod mwy yn cael ei wneud i godi ymwybyddiaeth aelodau'r cyhoedd a gweithwyr proffesiynol o brofiadau pobl

Tudalen y pecyn 128 2

hŷn am gam-drin domestig a’r gefnogaeth sydd ar gael i'r rhai sydd mewn perygl o gael eu cam-drin neu sy’n dioddef camdriniaeth o'r fath.

Profiadau pobl hŷn o gam-drin domestig

Yn ogystal â chodi ymwybyddiaeth o achosion o gam-drin, mae’n bwysig bod yn fwy ymwybodol o sut mae cam-drin domestig yng nghyswllt pobl hŷn yn wahanol i gam- drin pobl eraill sy’n iau.

Er enghraifft, canfu ‘Gwerthusiad o Brosiect Peilot Mynediad i Gyfiawnder’ Llywodraeth Cymru lawer llai o achosion lle’r oedd y cyflawnwr o dan ddylanwad camddefnyddio sylweddau o gymharu ag achosion o gam-drin domestig ymhlith y grwpiau oedran iau. 7 Hefyd, canfu'r adroddiad nifer uwch o ddioddefwyr a oedd yn ddynion hŷn o gymharu â dioddefwyr iau. Nodwyd hyn hefyd mewn astudiaeth yn y DU a gynhaliwyd gan SafeLives. Canfu’r astudiaeth mai dim ond 4% o’r cleientiaid oedd dynion o dan 60 oed yn ei gynrychioli, ac roedd y rhai dros 60 oed yn cynrychioli 21%. Roedd yr astudiaeth hon yn nodi nifer uwch o ddioddefwyr ag anabledd ymhlith menywod hŷn (48%) o gymharu â menywod iau (13%).8

Un maes penodol sy’n peri pryder yw cam-drin domestig yng nghyswllt pobl hŷn sy’n byw gyda dementia. Rwy’n ymwybodol o sawl achos lle mae’r unigolyn sy’n byw gyda dementia wedi dechrau dangos arwyddion o drais (corfforol a/neu rywiol) tuag at ofalwr y teulu (gŵr/gwraig/partner fel rheol). Er bod arwyddion cynnar wedi bod yn yr achosion hyn o drais lefel isel, dim ond ar ôl i’r trais waethygu i bwynt tyngedfennol yr oedd ymyrraeth gweithiwr proffesiynol yn cael ei hystyried.

Fel rheol, bydd hyn yn arwain at ymyrraeth yr heddlu, lle bydd y ‘cyflawnwr’ yn cael ei arestio ac yn dod o dan y broses cyfiawnder troseddol. Bydd hyn yn aml yn arwain at euogfarn a rhoi Gorchymyn Atal ar waith yn atal cysylltiad pellach â’r dioddefwr. Yn rhai o’r achosion sydd wedi cael eu dwyn i’m sylw, nid dyma oedd y canlyniad yr oedd y dioddefwr yn ei ddisgwyl nac yn ei geisio. Mae rhai wedi dweud petaent wedi bod yn ymwybodol o'r canlyniad posib hwn na fyddent wedi cwyno, gan mai dim ond chwilio am help a chymorth i'w partner yr oeddent yn ceisio ei wneud.

Yn ogystal â deall yr effaith y gall dementia ei chael ar brofiadau cam-drin domestig, mae gwaith ymchwil wedi nodi hefyd fod person anabl ddwywaith yn fwy tebygol o brofi cam-drin domestig na pherson nad yw’n anabl.9 Gan fod gan 36% o’n poblogaeth hŷn yng Nghymru anabledd, gallai hyn effeithio ar nifer sylweddol o bobl.

Ychydig iawn o wasanaethau cefnogi arbenigol sydd ar gael ac nid yw pobl hŷn yn ymwybodol iawn ohonynt. Mae hyn yn golygu y bydd pobl hŷn yn aml yn aros mewn sefyllfa o gamdriniaeth, neu’n dychwelyd i sefyllfa o'r fath, ac mae hyn yn gallu cael effaith negyddol ar eu hiechyd a’u lles. Nid yw gwasanaethau wedi’u targedu’n effeithiol at ddioddefwyr hŷn ac nid ydynt yn bodloni eu hanghenion bob amser.10

Tudalen y pecyn 129 3

Mae pobl hŷn sy’n dioddef camdriniaeth yn cael anhawster mawr cael gafael ar ddewisiadau amgen addas o ran tai sy’n bodloni eu hanghenion; mae hyn yn berthnasol hefyd wrth geisio cael gafael ar loches.

Canllawiau Llywodraeth Cymru ar gam-drin domestig

Yn 2017, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru, mewn partneriaeth â’m swyddfa, ganllawiau i weithwyr proffesiynol ar ddiogelu pobl hŷn rhag cam-drin domestig.11 Mae’r canllawiau’n darparu trosolwg cynhwysfawr o brofiadau pobl hŷn o gam-drin domestig a’r camau y gellir eu cymryd i roi sylw i hynny. Ond, yn ystod sesiynau hyfforddi y mae fy swyddfa i wedi bod yn eu darparu i weithwyr proffesiynol ledled Cymru, mae wedi dod i'r amlwg nad yw nifer o staff yn ymwybodol o'r canllawiau hyn.

Mae’r ddogfen ar gael ar wefan Llywodraeth Cymru, ond nid wyf yn credu bod digon yn cael ei wneud i’w hyrwyddo ymhlith y staff y bwriedir iddi eu cyrraedd. Dylai Llywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus eraill ledled Cymru hyrwyddo’r canllawiau hyn yn well.

Fy ngwaith yn atal cam-drin pobl hŷn

Atal cam-drin pobl hŷn yw un o’r tair blaenoriaeth a gyflwynais yn fy strategaeth i wneud Cymru y lle gorau yn y byd i heneiddio ynddo. Fel rhan o’r gwaith hwn, byddaf yn cymryd camau i godi ymwybyddiaeth o gam-drin pobl hŷn ymhlith gweithwyr proffesiynol ac ar draws y gymdeithas yn ehangach; gwella mynediad at wasanaethau cefnogi i bobl hŷn sydd mewn risg o gael eu cam-drin; galluogi mwy o bobl hŷn sy’n cael eu cam-drin i gael mynediad at gyfiawnder cyfreithiol; a chymryd camau i atal achosion o gam-drin pobl hŷn.12

Ym mis Ionawr 2015, cyhoeddodd fy swyddfa Troseddau yn erbyn, a cham-drin, pobl hŷn yng Nghymru, a oedd yn nodi bylchau yn y ddarpariaeth gwasanaeth a oedd yn bodloni anghenion pobl hŷn yn ogystal â diffyg dealltwriaeth a chydnabyddiaeth helaeth o gam-drin domestig ymhlith gweithwyr proffesiynol a fyddai’n dod i gysylltiad â phobl hŷn. Un o brif argymhellion yr adroddiad oedd dechrau darparu hyfforddiant ynghylch cam-drin domestig yng nghyswllt pobl hŷn.13

Ar ôl cyhoeddi’r adroddiad, hwylusodd fy swyddfa gyfres o ddigwyddiadau seminar ledled Cymru, gan ddod ag arweinwyr gweithredol a strategol o awdurdodau lleol, byrddau iechyd, yr heddlu a mudiadau'r trydydd sector at ei gilydd. Diben y digwyddiadau hyn oedd i’r sefydliadau hyn ganfod meysydd a oedd angen eu gwella yn eu sefydliadau a datblygu camau gweithredu i fynd i’r afael â’r rhain. Er bod y sefydliadau hyn o bob cwr o Gymru wedi ymwneud yn gadarnhaol a’r broses, roedd angen gwneud mwy.

Tudalen y pecyn 130 4

Yn dilyn hyn, dechreuodd fy swyddfa ddarparu ein hyfforddiant ein hunain ar gam- drin domestig yng nghyswllt pobl hŷn i weithwyr proffesiynol yn y meysydd iechyd, gofal cymdeithasol a’r heddlu. Hyd yma, mae dros 2,100 o unigolion sy’n gweithio ledled Cymru wedi cael yr hyfforddiant hwn. Dros y 12 mis nesaf, byddaf yn parhau i ddarparu hyfforddiant i weithwyr proffesiynol sy’n gweithio yn y meysydd iechyd a gofal cymdeithasol ac mewn gwasanaethau cyhoeddus allweddol eraill i'w galluogi nhw i adnabod arwyddion cam-drin a deall pa gefnogaeth sydd ar gael i warchod a diogelu pobl hŷn sydd wedi dioddef camdriniaeth. Byddaf yn edrych ar sut gellir datblygu hyn yn fodiwl hyfforddiant pwrpasol y gellir ei ddarparu gan adrannau hyfforddi mewnol awdurdodau lleol a byrddau iechyd.

Er mwyn cefnogi'r gweithwyr proffesiynol hyn, yn ogystal â’r cyhoedd, byddaf yn canfod ac yn mapio gwasanaethau cefnogi sydd ar gael i bobl hŷn sydd wedi dioddef camdriniaeth. Hefyd, byddaf yn datblygu set o adnoddau i sicrhau eu bod yn gallu dod o hyd i wybodaeth am y gwasanaethau cefnogi yn eu hardal (pan fyddant ar gael).

Yn ychwanegol at hyn, cynhaliais drafodaeth o gwmpas y bwrdd ym mis Mehefin i ddod â sefydliadau ac unigolion allweddol at ei gilydd - gan gynnwys yr heddlu, timau diogelu, byrddau iechyd, mudiadau'r trydydd sector ac arbenigwyr eraill - i ddysgu o brofiadau’r naill a’r llall, i edrych ar y cyfleoedd posib i gydweithio ac i drafod ffocws fy ngwaith.

Ar ôl y drafodaeth hon, byddaf yn cynnal tri digwyddiad trafod yn ystod yr hydref gydag arbenigwyr sydd â phrofiad ym meysydd gweithredu ac ymchwil er mwyn edrych ar yr hyn sy’n ysgogi pobl i gam-drin ac esgeuluso, ac er mwyn ystyried sut gellir rhwystro'r mathau hyn o gam-drin i bob diben. Bydd un o’r digwyddiadau’n canolbwyntio’n benodol ar gam-drin domestig yng nghyswllt pobl hŷn, a byddwn yn fodlon rhannu canfyddiadau’r drafodaeth hon â’r Pwyllgor.

Yn 2020, byddaf yn cyhoeddi gwaith ymchwil, yn gweithio gyda’r heddlu a Gwasanaeth Erlyn y Goron, i weld pam mae’r cyfraddau erlyn ac euogfarnau am droseddu yn erbyn pobl hŷn yn anghymesur o isel o gymharu â'r boblogaeth gyfan, yn enwedig mewn achosion sy'n ymwneud â diogelu, cam-drin ac esgeuluso mewn cartrefi gofal ac ysbytai. Trwy adolygu data a deilliannau dros 400 o achosion o ddiogelu ledled Cymru, mae'r gwaith ymchwil hwn yn gobeithio canfod ffyrdd posib o wella hyfforddiant ac ymchwiliadau diogelu a p'un ai oes modd gwella'r ddeddfwriaeth bresennol.

Ochr yn ochr â’r gwaith hwn, mae fy swyddfa’n parhau i gefnogi unigolion hŷn sydd wedi profi camdriniaeth neu sydd mewn risg o brofi camdriniaeth o’r fath. Hefyd, byddaf yn edrych yn ofalus ar sut mae Bil Cam-drin Domestig arfaethedig Llywodraeth y DU yn cael ei ddatblygu, a’i oblygiadau yng Nghymru.

Tudalen y pecyn 131 5

I gloi

Mae’r ffaith bod miloedd o bobl hŷn ledled Cymru wedi dioddef camdriniaeth – gan gynnwys cam-drin domestig – bob blwyddyn yn rhywbeth na ddylem ni fel cymdeithas ei oddef.

Oherwydd sensitifrwydd a phwysigrwydd y mater hwn, rwy’n bwriadu datblygu cefnogaeth drawsbleidiol yn y Senedd er mwyn sicrhau'r gweithredu cenedlaethol sy’n angenrheidiol i roi terfyn ar gam-drin pobl hŷn yng Nghymru, ac yn galw ar Aelodau'r Cynulliad i siarad am y mater hwn.

Byddaf yn cwrdd â Julie Morgan, y Dirprwy Weinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, yn nes ymlaen y mis hwn, i drafod y camau sy’n angenrheidiol er mwyn rhoi terfyn ar gam-drin pobl hŷn. Rwyf hefyd wedi codi’r mater â Jane Hutt, y Dirprwy Weinidog a Phrif Chwip, mewn cyfarfod ym mis Mehefin. Rwyf wedi anfon copi o’r llythyr hwn atynt er gwybodaeth.

Mae croeso i chi gysylltu â mi os oes modd i mi gynorthwyo ag ymholiadau’r Pwyllgor ymhellach.

Heléna Herklots CBE Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru

CC: Jane Hutt, Dirprwy Weinidog a Phrif Chwip, Llywodraeth Cymru Julie Morgan, y Dirprwy Weinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Llywodraeth Cymru

Tudalen y pecyn 132 6

1 O’Keeffe, M. et al. (2007) UK Study of Abuse and Neglect of Older People Prevalence Survey Report; https://www.kcl.ac.uk/scwru/pubs/2007/okeefeetal2007ukstudyprevalence.pdf 2 Yon, Y. et al. (2017) Elder abuse prevalence in community settings: a systematic review and meta-analysis; The Lancet Global Health (5:2); 147-156; https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2214109X17300062 3 Llywodraeth Cymru (2018) Diogelu Oedolion: Ebrill 2017 - Mawrth 2018; http://bit.ly/2KydS1T 4 Data a ddarparwyd i'r Comisiynydd gan bedwar heddlu Cymru ar gyfer 2017-18 (Dyfed Powys, Gwent, Gogledd Cymru a De Cymru) 5 Bows, H. (2019) Domestic Homicide of Older People (2010–15): A Comparative Analysis of Intimate-Partner Homicide and Parricide Cases in the UK; https://academic.oup.com/bjsw/article/49/5/1234/5211414 6 Y Weinyddiaeth Gyfiawnder (2014) Criminal Justice Statistics Quarterly Update to March 2014; http://bit.ly/2M78y8M Yn 2013-14, cofnodwyd 18,931 o droseddau yn erbyn pobl 60 oed a hŷn yng Nghymru. Gwnaethpwyd 2,561 o arestiadau. Aeth 233 o achosion i'r llys. Dim ond 194 o'r achosion a arweiniodd at euogfarn lwyddiannus. Cofnodwyd 3,506,699 o droseddau yn y DU yn 2013-14. Cyfanswm yr euogfarnau yn ystod 2013-14 oedd 675,316. 7 Llywodraeth Cymru (2012) Gwerthusiad o Brosiect Peilot ‘Mynediad i Gyfiawnder’; http://bit.ly/2kobRw8 8 SafeLives (2016) Safe Later Lives: Older people and domestic abuse; http://bit.ly/2NgNqN4 9 Hague, G. et al. (2010) Disabled Women and Domestic Violence: Making the Links, a National UK Study; Psychiatry, Psychology and Law (18:1); 117-136; http://bit.ly/31u4KSS 10 SafeLives (2016) Safe Later Lives: Older people and domestic abuse; http://bit.ly/2NgNqN4 11 Llywodraeth Cymru (2017) Gwybodaeth a Chanllawiau ar gam-drin domestig: Diogelu Pobl Hŷn yng Nghymru; https://gweddill.gov.wales/docs/dsjlg/publications/commsafety/170622-safeguarding-older-people-cy.pdf 12 Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru (2019) Gwneud Cymru y lle gorau yn y byd i heneiddio; http://bit.ly/2lRsP6y 13 Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru (2015) Troseddau yn Erbyn, a Cham-drin Pobl Hŷn yng Nghymru; http://www.olderpeoplewales.com/wl/stopping-abuse/aberystwyth_report.aspx

Tudalen y pecyn 133 7 P-05-895 882 Transforming the response for older people experiencing domestic abuse – a call for action, Correspondence – Petitioner to Committee, 30.10.19 Petition P-05-882 Transforming the response for older people experiencing domestic abuse – a call for action: Response by Dewis Choice, Aberystwyth University

Dewis Choice is a research-based Welsh initiative that has been co-produced by older people in community settings, to develop a locally responsive and needs-based service for older victim-survivors of domestic abuse. It is the first dedicated service for men and women aged 60 years and over, who have experienced domestic abuse in the UK. The initiative is also the first global longitudinal study that explores older people's justice-seeking and help-seeking journey in the context of domestic abuse and coercive and controlling behaviours. Domestic abuse is a human rights violation and a major social issue that affects one in four women and one in six men. Prevalence studies for those aged 60 years and over state that between 25 and 30% of women report experiencing domestic abuse, suggesting a potentially higher rate of violence in later life (Fisher, 2006; Bonomi, 2007). The data on prevalence rates for people aged 60 years and over, is inadequate which prevents resource allocation, and policy and practice developments. This lack of data further reinforces ageist assumptions centred around the notion that domestic abuse ends at 60 years of age, despite domestic homicide in later life being the fastest rising rate of homicide across all age groups. With the exception of the Dewis Choice Initiative (2015-2020), there is insufficient service provision that is dedicated to a range of complex needs such as the co-existence of dementia and domestic abuse, older male and female victims, LGBTQ+ victims and victims of adult family violence and intimate partner violence. Given Wales is perceived as a pioneer in the field of domestic abuse and has the advantage of having an Older People’s Commissioner in office, it is disappointing that currently three generations of older victims do not have access to appropriate services. This serious issue creates a significant well-being and human rights deficit involving protection, private life and justice.

The petition raised by Dewis Choice calls for the following actions:  Raise awareness among the public, third sector organisations and statutory agencies of the number of older women and men in Wales who experience domestic abuse by family members, and;  Ensure that essential levels of support and protection are available to older people experiencing such abuse. The petition calls for the National Assembly to urge the Welsh Government to provide a consistent coordinated response to older women and men in Wales who are victims of domestic abuse, ensuring a commitment to funding to support meeting the objectives of the National Strategy on Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence Cross-Government Delivery Framework 2018-2021, specifically:

1 Tudalen y pecyn 134 Objective 1: Increase awareness and challenge attitudes of violence against women, domestic abuse and sexual violence across the Welsh Population. Objective 5: Relevant professionals are trained to provide effective, appropriate responses to victims and survivors. Objective 6: Provide victims with equal access to appropriately resourced, high quality, needs-led, strength-based, gender-responsive services across Wales. Jane Hutt AM highlights the work in Wales to combat abuse, ageism and inequality and to protect older people, particularly in relation to the Making Rights Real working group, the Strategy for an Ageing Society and work to increase engagement opportunities for older people. Dewis Choice welcomes the important work in promoting rights and equality for older people in Wales; however, the legislative framework does not provide a coordinated community response to older people experiencing abuse. Our research in Wales shows there is a significant in gap policy development and service provision (Wydall et al., 2018). We will now address the three objectives (1, 5 & 6) of the VAWDASV delivery framework in relation to a range of older victim-survivors. Objective 1: Increase awareness and challenge attitudes of violence against women, domestic abuse and sexual violence across the Welsh Population. Campaigns to increase awareness of domestic abuse have historically been linked to services, primarily for the support of younger victim-survivors and the reporting of crime. Domestic abuse services are based on a model that relies on people being able to self-identify as victims of abuse and to seek help from specialist services. A large part of older people recognising themselves as potential victims is attributed to the effectiveness of public awareness campaigns. Our research shows that campaigns, including the Live Fear Free campaign, are exclusionary and hetero-normative; typically, they represent younger, white, middle-class, heterosexual females who experience abuse from an intimate partner. People aged 60 years and over are absent from the ‘public story’ of domestic abuse (Donovan and Hester, 2014) and therefore, are invisible, ignored and overlooked in campaigns. This is a violation of their human rights. Although we welcomed the campaign This is not love. This is control, the advert did not include a person over the age of 70 years. The campaign gained momentum across social media and the internet. This may restrict access for some older people, particularly those aged 85 years and over, who may not use social media and the internet. Within the VAWDASV strategy, there is a strong focus on educating younger people on the issues that fall within VAWDASV in Relationships and Sex Education and Health Education. Abuse does not stop when a person reaches a certain age and abuse can begin at any point during the life course; therefore, we call for health and wellbeing work on healthy relationships to extend beyond younger people and include healthy relationships in later stages of the life course.

Objective 5: Relevant professionals are trained to provide effective, timely and appropriate responses to victims and survivors.

2 Tudalen y pecyn 135 Specialist domestic abuse training programmes for practitioners working with standard, medium and high-risk victims of domestic abuse, focus on those aged 16 to 59, experiencing abuse from an intimate partner or ex-partner (not a family member). In core training provision, there is limited inclusion of those aged 60 years or over, addressing how their additional needs can be met. Practitioners across all statutory and third sector services, frequently report feeling ill-equipped, lacking skills and confidence to respond to older victims of domestic abuse. Core training for professionals working across all risk levels needs to reflect victims across the lifespan. Our research demonstrates that older people are more likely to present in health and social care settings and the option of safe disclosure should be made available with a routine enquiry that extends beyond the focus of pregnancy. We call for mandatory training for health and social care staff, including GP's and community nurses. Specialist domestic abuse services and risk assessment tools are not designed to encompass the needs of older victims nor the specific risks to safety older people experience. In later life, there are specific factors including; care-givers stress, increased contact with family members following retirement, financial dependency and potential isolation from social networks that may increase the risk of domestic abuse (Wydall et al., 2018). Given that older people are more likely to experience abuse from an adult family member than a current intimate partner (SafeLives, 2015-2016), most services and domestic abuse risk assessments are catered towards a model designed for younger victims of intimate partner violence. Although the Older People's Commissioner for Wales, produced an adapted DASH RIC for older people, once more it caters to heterosexual model of intimate partner violence and does not cover family members and the additional complexities of dementia and ill health. The assumption that the risk of physical abuse decreases with age is not substantiated with research, in fact some studies have shown the risk may increase with the onset of dementia where domestic abuse has been a feature in the relationship (Knight, 2012). Practitioners have reported feeling uncomfortable, and in some cases avoiding asking older people about abusive experiences, particularly those of a sexual nature. Thus, high-risk victims are not being identified by practitioners through current assessment methods, and are denied access to timely and appropriate resources (Clarke et al., 2012). It is concerning that resources are largely based on risk assessments that do not sufficiently identify the risks and needs of older victim- survivors. The lack of suitability is reflected in the poor of uptake of specialist services by older people and the number of people supported by an IDVA or the MARAC model. This raises questions regarding equality of access to service provision. Objective 6: Provide victims with equal access to appropriately resourced, high quality, needs-led, strength-based, gender-responsive services across Wales Equality of access for older victims of domestic abuse The percentage of people aged 65 years and over, makes up over 25% of the adult population in Wales (aged 16 and over). In line with objective 6, it would be reasonable to expect the allocation of resources for a gender-responsive service to take account of the demographic. The 2018 regional VAWDASV guidance- Welsh Government Guidance for local strategies, contains a section, "Older People," stating that:

3 Tudalen y pecyn 136 older people can fall between the systems which are designed to offer them protection and as a consequence do not receive appropriate support to help them to stop the abuse or make them safe… Whilst it is wrong to depict three generations of older people as ‘the same’, there are significant differences within and across these generations in terms of general health and morbidity. It is important that public sector and third sector providers are prepared and able to link safeguarding systems to offer a suite of support which addresses all of the issues which may be faced by an older person experiencing violence and abuse. The 2018 regional guidance made no specific reference to provision for older people, including them as marginalised groups (BAME, LGBTQ+, disability), which is a cause for concern, and reflected in Jane Hutt Am’s response: In relation to the VAWDASV strategy, the guidance for the regional commissioning of services deliberately makes "limited reference to particular communities of interest," to ensure regions have "flexibility to meet local needs." Due to of the lack of dedicated services, older victim-survivors are falling between the gaps in current legislation; the VAWDASV Act 2015 and the Social Services and Wellbeing (Wales) Act 2014. The two pieces of legislation promote a collaborative response from adult safeguarding and domestic abuse services, however, greater strategic alignment between the two acts is needed to create an environment within which older victim-survivors of VAWDASV have equal access to both justice options and support services as their younger counterparts. Our research across Wales suggests when a person is aged 60 years and over, they are diverted away from the criminal justice system towards an adult safeguarding ‘welfarised response’ (Wydall and Zerk, 2017; Clarke et al., 2012). For victim-survivors who are not deemed to have care and support needs, they do not qualify for safeguarding nor are they given access to specialist domestic abuse services. Additional gaps in service provision within Wales:  There is a dire shortage of Welsh speaking specialist trained professionals;  For older people who may have additional needs there is a shortage of trained domestic abuse professionals, particularly where there are intersections between disability, dementia , mental health and sexuality;  Social justice options and well-being services are limited to short-time initial disclosure and safety planning. More resources should be made available for support after sentencing. Because of inappropriate service provision, older people are not receiving sufficient protection and support. We feel that there is a significant well-being and human rights deficit concerning protection, private life, and justice. Provision of gender-based services for older men As with young men, older men rarely identify as victims of domestic abuse. Third sector domestic abuse services are marketed to respond to women and children. Services are limited in what they can offer male victims especially older men who may have more complex needs. The research findings suggest that third sector services are designed using empirical evidence based on women-only studies. The Dyn project is currently the only dedicated specialist

4 Tudalen y pecyn 137 service in Wales providing dedicated support for male victims, however, the service is limited to: support to males who are heterosexual, gay, bisexual, and trans, who experience abuse from an intimate partner; telephone support limited to 2.5 days per week; face to face support for males in the Cardiff area only. Our evaluation of the Access to Justice Pilot identified higher rates of male victimisation in older age groups when compared to younger age groups (those less than 60 years of age). In addition, older males are as likely to experience abuse from a family member as they are from an intimate partner. In Wales and across the UK, Dewis Choice is the only dedicated service supporting older men who have experienced abuse from an intimate partner and/or a family member. Older males engaging with Dewis Choice have highlighted the benefits of face-to-face support to address their needs, for example, safety planning and support to access housing. Greater consideration is needed to how service providers can better respond to the needs of older male victim- survivors living in Wales. Older people's experiences of domestic abuse and accessing justice and welfare services are influenced by both gender and age, plus additional identities including; ethnicity, sexual orientation, culture, immigration status. We call for the intentional inclusion of older people in research, policy, practice and awareness campaigns that recognises abuse features across the life course. 31 October 2019

Links to research referenced in response: Clarke, A., Williams, J., Wydall, S. and Boaler, R (2012) ‘An Evaluation of the Access to Justice Pilot Project’, Welsh Government: https://gov.wales/evaluation-access-justice-pilot- project-0

Wydall, S. Clarke, A. Williams, J. Zerk, R. (2018) Domestic Abuse and Elder Abuse in Wales: A Tale of Two Initiatives, British Journal of Social Work, Volume 48, Issue 4, 1 June 2018, Pages 962–981 https://doi.org/10.1093/bjsw/bcy056

Wydall, S. and Zerk, R. (2017) ' Domestic abuse and older people: Factors influencing help- seeking' The Journal of Adult Protection https://www.emeraldinsight.com/doi/pdfplus/10.1108/JAP-03-2017-0010

5 Tudalen y pecyn 138 Eitem 3.9

P-05-864 Gwahardd y defnydd o 'Bensaernïaeth Elyniaethus'

Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan People Over Profit, ar ôl casglu 120 o lofnodion.

Geiriad y ddeiseb: Rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i wahardd y defnydd o “Bensaernïaeth Elyniaethus” gan sefydliadau i atal pobl ddigartref rhag cael lloches ac unrhyw strwythurau stryd eraill sydd wedi’u dylunio i atal neu guddio pobl ddigartref.

Etholaeth a Rhanbarth y Cynulliad  Castell-nedd  Gorllewin De Cymru

Tudalen y pecyn 139 P-05-864 Ban the use of 'Hostile Architecture’ – Caer Las to Committee 14.06.19

Dear Sir/Madam,

I am responding to the attached request for views concerning ‘hostile architecture’ and rough sleeping.

Our organisation Caer Las, works with homeless people across four local authority areas; Carmarthenshire, Swansea, Neath Port-Talbot, and Bridgend.

We assist almost 2000 people every year across a range of services.

In Swansea and Port-Talbot we have services dedicated to assisting street homeless people.

Examination of Wales own ‘rough sleeper counts’ (attached), and Caer Las’ own project data, makes it clear that Wales, like many areas of the UK has a significant (and rising) population of rough sleepers.

The speculative ‘causes’ of homelessness, are complex, but in spite of 50 years of public investment, and an ever more sophisticated range of services, the problem is not diminished.

The question for Caer Las is whether ‘hostile architecture’ helps reduce rough sleeping.

Simply put, it does not, and only serves to make the trauma of homelessness a demonstrably worse experience.

Given that no-ones interests are served by a cohort of our citizens living on the streets, it would be far better to understand the concerns of those businesses and organisations that create these hostile environments.

The assumed purpose of so-called ‘hostile architecture’ is to protect property. It is clearly not helpful to either the individuals experiencing street homelessness or the agencies working with them.

It would be more rational for the companies to work with the agencies set up to assist rough sleepers, and to direct their investment at tackling the ‘humanitarian’ problem.

Reducing rough sleeping and creating mutual understanding and dialogue would better serve the interests of all parties.

This is far more likely to create a win/win/win for all concerned.

• People on the streets need shelter and support

Tudalen y pecyn 140 • Agencies want to have the means to provide assistance

• Businesses want to protect their rights to trade.

Our concerns is that ‘hostile architecture’ contributes to a growing list of factors that contribute to an individual’s social exclusion.

Poverty, a paucity of affordable housing, rising mental health concerns, epidemic substance use, a punitive benefits systems already push people to the margins of society and serve to create an underclass.

Hostile architecture simply exacerbates the problem.

Please feel free to contact me if you have any questions,

Best wishes, Jim

Jim Bird-Waddington

Prif Swyddog Gweithredol

Chief Executive Officer

Tudalen y pecyn 141 Response to Petition P-05-864 Ban the use of 'Hostile Architecture’.

14th June 2019

Our vision

Everyone in Wales should have a decent and affordable home: it is the foundation for the health and well-being of people and communities.

Mission

Shelter Cymru’s mission is to improve people’s lives through our advice and support services and through training, education and information work. Through our policy, research, campaigning and lobbying, we will help overcome the barriers that stand in the way of people in Wales having a decent affordable home.

Values

 Be independent and not compromised in any aspect of our work with people in housing need.  Work as equals with people in housing need, respect their needs, and help them to take control of their lives.  Constructively challenge to ensure people are properly assisted and to improve good practice.

We welcome the opportunity to engage with this issue and provide some information to the Committee to support the petition. Hostile architecture, also known as defensive or disciplinary architecture, is a term referring to methods designed to subtly or unsubtly exert environmental social control which renders the building, furniture or area in question unusable to certain groups.

Tudalen y pecyn 142 The trend of adding obstructive additions to public areas, including but not limited to: fencing; spikes; or railings on benches, all of which are designed to prevent homeless people from being able to lie or sit down, is a cynical practice that shows an intolerance of homelessness, and an inhumanity. There is little data to show the scale of the use of these measures and it may be an issue that the wider public are somewhat blind to. However, if you were to put yourself into the shoes of someone who is sleeping rough and walk around towns and cities and try to see the landscape through the eyes of someone on the street it might look different. You cannot design a way out of homeless, and the resources being used and spent on designing, installing, and maintaining these obstructions could be used better by addressing the core issues affecting people who have become homeless and preventing more homelessness – as opposed to moving them elsewhere as if to make the problem invisible and therefore easier to pretend it does not exist. Quite often the justification for these measures is to encourage people to utilise existing services. However, research shows that there a range of reasons why people are reluctant or unable to use these services. Taking away other options to try and force them into services may just lead to people being put in precarious and more dangerous situations. For example, hostile architecture may force someone who is unable to sleep on a bench or in a space on the high street that is well lit and in the view of CCTV into a more remote area of the city where they are isolated and more vulnerable to a range of risks. It is not just people who are sleeping rough that are affected by hostile architecture but also people who are in emergency accommodation and ‘engaging’ with services. Quite often this accommodation requires people to vacate by 9am and they are unable to return until 9pm, meaning they are left with nowhere to go during the day and often need a space in which they can settle for the day with their belongings. Hostile architecture removes these spaces for people. We understand that not all examples of these measures are aimed at people sleeping rough, for example armrests on benches may be beneficial and essential for people with mobility issues. However, there are some measures that are used for nothing more than to design people sleeping rough out of the high street and other public spaces. The resources spent on planning, designing, installing and maintaining hostile architecture could be better used to address the root issues rather than firefight the symptoms, demonising and marginalising people in the process. A continuation of the use of hostile architecture just pushes people, and the perceived problem, elsewhere, and comes no closer to addressing the growing issue of rough sleeping and homelessness, as well as restricting the wider public from using certain areas, just to punish a small and incredibly vulnerable group of people. More worryingly this approach reinforces the myths around homelessness and can negatively influence the perception of the public, placing people at increased risk of victimisation. There are better ways of managing the public’s concerns about

Tudalen y pecyn 143 homelessness and we would highlight our 7 Ways campaign which includes education and promotes understanding and compassion whilst giving practical advice on how people can help.

Tudalen y pecyn 144 Crisis response to Petitions Committee on ‘hostile architecture’ June 2019

Key points

 People who are rough sleeping face a struggle to survive against weather, risks to their health, and a greater likelihood of being abused or victims of anti-social behaviour.  Informal ‘enforcement’ against people rough sleeping is common and more widespread than formal enforcement measures by police or local authorities. Informal measures include being moved on, facing ‘hostile architecture’ and ‘designing-out’, or the ‘wetting down’ of sleeping areas.  Enforcement activity of any kind without any offer of support can push people further away from sources of help. The best way to help people rough sleeping is to provide rapid support and rehousing; and to prevent people being in the situation in the first place.

Recommendations 1. ‘Hostile/defensive’ architecture is one of a number of informal ways that people who are rough sleeping are moved on. This approach does not address the root causes of a person’s situation and can push people further away from sources of support or into more dangerous places or situations. It also reflects poorly on society’s treatment of some of our most vulnerable citizens. Instead, local areas should invest in what works: providing multi-agency support and suitable housing to rapidly help people away from the streets .

2. Concerned members of the public or businesses should be encouraged to use the Streetlink service to link people rough sleeping to support services. Enforcement agencies, and police in particular, are limited in the support they can provide to help a person away from the streets and should only be called to deal with emergencies or anti-social behaviour that is causing genuine alarm, distress or harm to the community.

1 Tudalen y pecyn 145 The harms of rough sleeping

 People sleeping rough are almost 17 times more likely to be victims of violence and 15 times more likely to have suffered verbal abuse compared to the wider public. The majority (53%) of instances are unreported to the police with the main reason for not reporting being an expectation that nothing would be done as a result.1  Between 2012 and 2017 the number of people who died while homeless in England and Wales increased by almost a quarter (24%).2  In Wales more people presenting to their local authority for homeless assistance had mental (and physical) health problems than the broader population.3

Use of ‘informal’ enforcement, including ‘hostile architecture’

 Mark, who sleeps rough, said: “I find all benches... They’re always either curved in the middle so they raise up, or they’re slanted so yeah, to be honest like it’s hard to find a bench to sleep in. And if you can, they’re not comfortable anyway and then as you said any wall areas, yeah, you know, you got those little metal circle bits on or little spikes.”4  A Crisis survey (2017) found that 1 in every 5 local authorities in England and Wales intended to use further ‘defensive/hostile’ architecture in the future.5  92 per cent of people on the streets in England and Wales said to a Crisis survey they have experienced informal measures against them, such as being challenged or ‘moved on’.6 Informal measures can be a response to calls for action from local businesses or members of the public and are an attempt to deal with anti-social behaviour more generally. People sleeping rough are sometimes considered part of this despite the evidence that this approach does little to help people away from the streets.7  Any enforcement activity that is not combined with an offer of support can displace people physically to other locations, potentially further away from support services and also make people feel more lonely and isolated.8

1 Sanders, B. and Albanese, F. (2016), “It’s no life at all”- Rough sleepers’ experiences of violence and abuse on the streets of England and Wales. London: Crisis. 2 Office for National Statistics (2018), Deaths of homeless people in England and Wales: 2013 to 2017. 3 Cymorth (2017), Health Matters – the health needs of homeless people in Wales, Cardiff: Cymorth, p.6 4 Sanders, B. and Albanese, F. (2017), An examination of the scale and impact of enforcement interventions on street homeless people in England and Wales, London: Crisis, p, 23 5 Ibid. p.19 6 Sanders, B. and Albanese, F. (2017), An examination of the scale and impact of enforcement interventions on street homeless people in England and Wales. London: Crisis, p34 7 Sanders, B. and Albanese, F. (2017), An examination of the scale and impact of enforcement interventions on street homeless people in England and Wales. London: Crisis, p.17 8 Sanders, B., & Albanese, F. (2017), An examination of the scale and impact of enforcement interventions on street homeless people in England and Wales. London: Crisis, p.35

2 Tudalen y pecyn 146 Other evidence shows that enforcement without support can also lead to ‘activity displacement’, whereby people engage in potentially riskier behaviour like shoplifting or street-based sex work to survive and meet their needs.9

The state of debate on street homelessness While not directly linked to the use of enforcement, Crisis is very concerned about the state of discussion in the public domain about rough sleeping and wider homelessness. We worked late last year with Shelter Cymru to jointly publicise our concerns.10 Particularly, we are concerned that the discussion can miss the causes and solutions of homelessness; and not safeguard the value and human dignity of people forced to sleep rough, including by some people in positions of authority. There are some good examples of media coverage and political discussion11 but also some bad examples, including:

 Use of ‘the homeless’ as a type/class of person rather than ‘people who are (experiencing) homelessness’ and dehumanised discussion about ‘homeless tents’ rather than people.  Senior local elected politicians talking about sleeping rough as a ‘lifestyle choice’12 or saying individual rough sleepers are responsible for their situation because there is ‘no need to sleep rough’.

What works to end rough sleeping

 Evidence is clear that the best way to end rough sleeping is to prevent it as much as possible and to provide mainstream housing as early as possible together with support to help someone rebuild their life.  A review for Crisis of what works to end rough sleeping specifically found the following five themes feature in successful approaches:13

9 Johnsen, S (2016), Enforcement and interventionist responses to rough sleeping and begging: opportunities, challenges and dilemmas, ESRC, p.3 10 Crisis and Shelter Cymru (2018), Call for councils to change their approach to begging, https://www.crisis.org.uk/about-us/media-centre/crisis-and-shelter-cymru-call-for-councils-to- change-begging-approach/ 11 WalesOnline (5 February 2019), The complex set of reasons why homelessness in Wales is more visible than ever, https://www.walesonline.co.uk/news/politics/complex-set-reasons- homelessness-wales-15769048 12 BBC Wales News online (5 May 2018), Cardiff rough sleepers are making ‘lifestyle choices’, https://www.bbc.co.uk/news/uk-wales-south-east-wales-44012807 13 Mackie, P., Johnsen, S. and Wood, J. (2017) Ending rough sleeping: what works? An international evidence review. London: Crisis.

3 Tudalen y pecyn 147 o Recognising the individual needs people have for housing and support. o Swift action to prevent or quickly end homelessness through proven approaches. o Assertive outreach leading to suitable accommodation offers. o Offering rapid access to settled housing, including the use of the Housing First approach for some people. o Offering person-centred support and choice and ensuring access to wider support, such as mental health, substance use etc.

4 Tudalen y pecyn 148 Yvonne Connelly Regional Manager - Wales & South West / Rheolwraig Rhanbarthol - Cymru a'r De Orllewin

Date: 28 October 2019 Ref: YC281012019

28 October 2019

Janet Finch-Saunders AM/AC Chair/Cadeirydd National Assembly for Wales Cardiff Bay Cardiff CF99 1NA

Dear Janet,

The Salvation Army are pleased to be called to give evidence to the valuable efforts of Petition P-05-864 on a proposed ban of the use of ‘hostile architecture’.

The growing use of hostile architecture not only symbolises disrespect and a lack of care for fellow human beings, but its rollout is proactively harming the health, wellbeing and recovery of people who experience homelessness and the services we provide them in Wales.

Ultimately, hostile architecture is dehumanising. Our experience tells us that people who experience homelessness do not reside in busy central locations by choice. They simply have nowhere else to go. Hostile architecture merely forces them to move to more isolated and vulnerable locations as well as reinforcing the message that homelessness is ‘not to be seen’ in our communities. Additionally, we believe the use of hostile architecture to reflect a poor financial investment, which merely serves to move on an individual as opposed to offer a meaningful solution to the issue of homelessness.

Hostile architecture destroys ‘safer’ spaces where people experiencing homelessness commonly reside. We have viewed with concern the growing trend for organisations and authorities to simply block off access to spaces where people who experience homelessness have often gathered, generally on the basis that there is drug use and anti- social activity occurring there. However, rarely have we seen these actions go hand in hand with adequate support and a credible offer to end the experience of homelessness.

Shelter from poor weather conditions is a basic human right for good reason, because it fundamentally contributes to human survival, and yet hostile architecture is forcing people experiencing homelessness out into the elements and into less hospitable and often more dangerous environments.

Therefore, banning hostile architecture would help end the systematic displacement of people experiencing homelessness from ‘safer’ spaces and reduce projected harms to their health, wellbeing and recovery.

Furthermore, hostile architecture can directly hinder our efforts to monitor, engage and support people experiencing homelessness by damaging their little remaining trust of authorities and wider society. We fear that further efforts to drive people who experience homelessness away from central public locations will decrease their participation with our vital outreach services, such as The Bus Project and Housing First, which monitor the Territorial Headquarters, 101 Newington Causeway, London SE1 6BN Switchboard: 020 73674500 Web: www.salvationarmy.org.uk

The Salvation Army is a Christian church and registered Charity No.214779 and in Scotland SC009359; Social Trust Registered Charity No. 215174 and in Scotland SC037691 Republic of Ireland Registered Charity No. CHY6399; Guernsey Registered Charity No. CH318; Jersey NPO0840; Isle of Man Registered Charity No. 267 The Salvation Army Trustee Company, registered number 00259322Tudalen (England and y Wales). pecyn Registered 149 office: 101 Newington Causeway, London SE1 6BN General: Brian Peddle Territorial Commander for the United Kingdom with the Republic of Ireland: Commissioner Anthony Cotterill location, wellbeing, health and progress of rough sleepers which in turn feeds into a wider multi agency assertive engagement approach.

We know from our work delivering housing, in particular our Housing First services, that a significant factor in why people are disengaging from housing services and the wider community is because they no longer trust them.

Building trust and repairing the broken relationships is therefore key if we are sincere as a society in our desire to end homelessness and in particular rough sleeping. Physically forcing people in crisis out of their communities and reinforcing their perceptions of a lack of care, consideration and compassion through hostility, will only serve to increase the disengagement, distrust and destitution of this vulnerable group of people.

Therefore, The Salvation Army believes that banning hostile architecture will allow us all to clearly demonstrate care, compassion and fairness in all aspects of our community.

The proposed ban offers Wales a unique platform to lead on championing the concept of public space as space for all.

This very public statement will send out a clear message of value and acceptance to those who experience homelessness and importantly, it will also directly aid the efforts of organisations like The Salvation Army in our assertive work throughout Wales to build productive and meaningful relationships with people experiencing homelessness and deliver credible solutions to ending this experience.

We look forward to continuing this important conversation with you. If there is anything we can offer more in the meantime please get in touch.

Yours sincerely,

Yvonne Connolly

Regional Manager - Wales & South West / Rheolwraig Rhanbarthol - Cymru a'r De Orllewin Homeless Services / Gwasanaethau Digartrefedd The Salvation Army

Territorial Headquarters, 101 Newington Causeway, London SE1 6BN Switchboard: 020 73674500 Web: www.salvationarmy.org.uk

The Salvation Army Trustee Company, registered number 00259322 (England and Wales). Registered office: 101 Newington Causeway, London SE1 6BN General: Brian Peddle Territorial Commander for the United Kingdom with the Republic of Ireland: Commissioner Anthony Cotterill

Tudalen y pecyn 150 Eitem 3.10

P-05-867 Gwneud Murlun ‘Cofiwch Dryweryn' yn dirnod Cymreig dynodedig

Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan Joe Williams, ar ôl casglu 1,016 o lofnodion ar-lein.

Geiriad y ddeiseb:

Mae'n wirion bod tirnod mor bwysig yn Hanes Cymru'r 20fed Ganrif yn cael ei fandaleiddio, tra bod gwaith diweddar gan Banksy yn cael ei ddiogelu.

Mae'n amser i'r tirnod hwn gael statws safle gwarchodedig swyddogol yng Nghymru.

Etholaeth a Rhanbarth y Cynulliad  Merthyr Tudful a Rhymni  Dwyrain De Cymru

Tudalen y pecyn 151 Eitem 3.11

P-05-872 - Dylid diogelu cyllid ysgolion neu gyfaddef bod y gwasanaeth a ddarperir yn gwanhau

Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan James Wilkinson, ar ôl casglu cyfanswm o 5,784 lofnodion.

Geiriad y ddeiseb: Rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddiogelu cyllid ysgolion ac, os na all wneud hynny, i gydnabod effaith toriadau ar ddarpariaeth addysgol, yn enwedig ar gyfer y dysgwyr sydd fwyaf agored i niwed.

Wrth i gyllidebau cynghorau barhau i gael eu cwtogi, ac wrth i'r toriadau hyn gael eu trosglwyddo i ysgolion, gofynnir i gyrff llywodraethu wneud penderfyniadau amhosibl ynghylch pa wasanaethau addysgol hanfodol y dylai ein hysgolion gael gwared arnynt.

Bydd hyn yn golygu llai o ddarpariaeth ar gyfer disgyblion ag anghenion dysgu ychwanegol, llai o gefnogaeth i ddysgwyr sy'n agored i niwed, llai o ddewis o ran y cwricwlwm, adnoddau dysgu annigonol ac adeiladau adfeiliedig.

Nid dyma'r sylfeini y gall ysgolion adeiladu arnynt i greu a gweithredu cwricwlwm addysgol o'r radd flaenaf.

Gwybodaeth ychwanegol:

Etholaeth a Rhanbarth y Cynulliad  Gorllewin Clwyd  Gogledd Cymru

Tudalen y pecyn 152 Kirsty Williams AC/AM Y Gweinidog Addysg Minister for Education

Ein cyf/Our ref MA-P/KW/2889/19 Lynne Neagle AC Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg Cynulliad Cenedlaethol Cymru Bae Caerdydd Caerdydd CF99 1NA

9 Medi 2019

Annwyl Lynne

Diolch ichi am eich llythyr dyddiedig 8 Gorffennaf 2019 ynghylch adroddiad y Pwyllgor ar Gyllid Ysgolion yng Nghymru.

Rwy’n croesawu’r adroddiad ac yn cydnabod ar yr un pryd bod y maes yn un cymhleth, aml- haenog ac yn un sy’n dibynnu ar lawer o ffactorau.Mae cryfder y dystiolaeth a ddarparwyd i'r Pwyllgor yn tynnu sylw at bwysigrwydd sicrhau bod ein hysgolion yn derbyn y lefelau cyllid priodol.

Mae'r tabl sydd ynghlwm wrth y llythyr hwn yn nodi ymateb Llywodraeth Cymru i bob argymhelliad. Rwy’n falch fy mod wedi gallu derbyn holl argymhellion y Pwyllgor. Rwyf wedi ymrwymo i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Pwyllgor mewn perthynas â rhai o'r argymhellion; Byddaf yn gwneud hynny wrth i wybodaeth ddod i law neu wrth i'r gwaith ddatblygu.

A wnewch chi fynegi fy niolch i'r Pwyllgor ac i bawb arall sy'n ymwneud â chefnogi eich ymchwiliad.

Yn gywir

Kirsty Williams AC/AM Y Gweinidog Addysg Minister for Education

Canolfan Cyswllt Cyntaf / First Point of Contact Centre: Bae Caerdydd • Cardiff Bay 0300 0604400 Caerdydd • Cardiff [email protected] CF99 1NA [email protected]

Rydym yn croesawu derbyn gohebiaeth yn Gymraeg. Byddwn yn ateb gohebiaeth a dderbynnir yn Gymraeg yn Gymraeg ac ni fydd gohebu yn Gymraeg yn arwain at oedi.

We welcome receiving correspondence in Welsh.Tudalen Any correspondence y pecyn received 153 in Welsh will be answered in Welsh and corresponding in Welsh will not lead to a delay in responding.

Cynulliad Cenedlaethol Cymru Adroddiad Y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg: Ariannu Ysgolion yng Nghymru Ymateb Llywodraeth Cymru

Argymhelliad 1

Dylai Llywodraeth Cymru gomisiynu adolygiad ar fyrder o faint o gyllid y mae ei angen i gyllido ysgolion yn ddigonol yng Nghymru, yn enwedig o gofio lefel y diwygiadau sydd ar y gweill. Dylai’r adolygiad hwn:

Ystyried, fel ei sail, beth yw cost sylfaenol rhedeg ysgol ac addysgu plentyn yng Nghymru, cyn i’r adnoddau ychwanegol y mae eu hangen ar gyfer ffactorau eraill fel amddifadedd a theneurwydd poblogaeth ac amgylchiadau lleol, gael eu dyrannu; a darparu amcangyfrif o’r bwlch cyllid presennol rhwng y swm sy’n cael ei wario ar ysgolion ar hyn o bryd a’r swm y mae ei angen i gyflawni’r hyn sy’n ofynnol - gan gynnwys yr agenda ddiwygio sylweddol.

Argymhelliad – Derbyn Cytunaf fod angen adolygiad o'r fath. Bydd fy swyddogion, gan weithio gyda swyddogion o fewn llywodraeth leol, yn dechrau trafodaethau â rhanddeiliaid allweddol ac arbenigwyr er mwyn ystyried cwmpas adolygiad o'r fath. Byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Pwyllgor maes o law.

Goblygiadau ariannol: Bydd costau unrhyw adolygiad yn cael eu talu o'r cyllidebau presennol yn y Prif Grŵp Gwariant Addysg (MEG).

Argymhelliad 2 Y dylai dyraniad y gwariant ar draws cyllideb Llywodraeth Cymru gael ei gydbwyso tuag at wariant ataliol. Wrth wneud hynny, dylai Llywodraeth Cymru barhau i adolygu’r flaenoriaeth y mae’n ei rhoi i gyllid llywodraeth leol ac o fewn hynny, y cyllid sydd ar gael i’r ysgolion, a hynny yn ei phroses o bennu cyllidebau blynyddol ac wrth ailddyrannu adnoddau yn ystod y flwyddyn. Argymhelliad – Derbyn Rydym yn cydnabod yn llawn bwysigrwydd gwariant ataliol a'i botensial i gael effaith drawsnewidiol ar wasanaethau cyhoeddus. Mae gwariant ataliol yn parhau i fod yn ystyriaeth bwysig wrth ddyrannu cyllidebau Llywodraeth Cymru. Mae llywodraeth leol ar flaen y gad wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus ac mae'n flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Fe wnaethom gymryd camau y llynedd i liniaru’r gostyngiadau mewn cyllid llywodraeth leol ac rydym wedi ymrwymo i ddarparu’r canlyniad gorau posibl i lywodraeth leol o broses gyllidebol eleni. Goblygiadau ariannol: Dim.

Tudalen y pecyn 154

Argymhelliad 3 Y dylai Llywodraeth Cymru barhau i adolygu costau/cyfraddau taliadau ar draws lleoliadau a gynhelir a lleoliadau nas cynhelir ar gyfer gofal plant, addysg blynyddoedd cynnar, a’r elfen gofal plant o dan Dechrau’n Deg. Dylai sylw arbennig gael ei roi i gynyddu’r cysondeb rhwng y gyfradd fesul awr sy’n cael ei thalu am addysg blynyddoedd cynnar a gofal plant a dylai’r cynllun peilot sydd wedi’i sefydlu yn Sir y Fflint fwydo’r ymagwedd hon. Argymhelliad – Derbyn Rydym yn parhau i adolygu'r cyfraddau hyn ac yn trafod yn rheolaidd â'r sectorau gofal plant ac addysg. Drwy weithio gyda Chyngor Sir y Fflint rydym wedi cyflwyno cynllun peilot ar gyfer cysoni'r cyfraddau cyllido yn ddiweddar ar gyfer Darpariaeth Feithrin y Cyfnod Sylfaen a gofal plant a ariennir o dan Gynnig Gofal Plant Cymru. Disgwylir i'r gwerthusiad o'r cynllun peilot hwnnw fod yn barod yn yr hydref. Yn ogystal, rydym wedi ymrwymo i adolygu'r gyfradd ar gyfer gofal plant a ariennir o dan y Cynnig Gofal Plant cyn mis Medi 2020. Mae darparu gofal plant rhan amser o ansawdd uchel yn hanfodol i'r rhaglen Dechrau'n Deg ond nid yw'r cyfraddau taliadau a wnaed i leoliadau gofal plant a gomisiynwyd fel rhan o'r rhaglen yn cael eu rhagnodi gan Lywodraeth Cymru a chânt eu negodi gan bob Awdurdod Lleol. Goblygiadau ariannol: Mae'r costau sy'n gysylltiedig â'r adolygiad hwn yn cael eu talu o gyllidebau rhaglenni presennol yn y Prif Grwp Gwariant (MEG) Addysg Argymhelliad 4 Y dylai Llywodraeth Cymru ystyried sut y gall y dyraniad adnoddau i’r awdurdodau lleol gael ei bennu trwy ddull sy’n seiliedig ar anghenion, yn hytrach na dull sy’n seiliedig ar fethodoleg hanesyddol. Dylai dull o’r fath sydd wedi’i seilio ar anghenion, wrth ystyried yr elfen addysgol yng nghyllid cyffredinol llywodraeth leol, ddechrau drwy ystyried faint mae’n ei gostio i addysgu plentyn (gweler argymhelliad 1) a defnyddio dangosyddion sy’n adlewyrchu’r amgylchiadau lleol megis amddifadedd a theneurwydd poblogaeth ar ben y gost ofynnol honno. Argymhelliad – Derbyn Mae'r is-grŵp Addysg o'r Is-grŵp Dosbarthu yn ystyried y potensial ar gyfer datblygu dull gweithredu amgen o ran y fformiwla addysg ym model setliad y llywodraeth leol. Byddai'r ddamcaniaeth sy'n sail i'r dull dosbarthu gwahanol hwn yn seiliedig ar lunio fformiwla gan ddefnyddio mesurau cost uned ar gyfer y prif elfennau ar wariant addysg. Ar hyn o bryd mae'r is-grŵp Addysg yng nghamau cynnar y prosiect hwn ac yn gweithio gyda chynrychiolwyr cyllid CCAC er mwyn helpu gyda'r ffrwd waith. Mae'r grŵp yn ymchwilio ar hyn o bryd i is-set o fformiwlâu cyllido awdurdodau lleol a adolygwyd yn ddiweddar, er mwyn llunio rhestr o benderfynyddion yr angen i wario a'r ffactorau sy'n rheoli costau'r penderfynyddion hynny ar gyfer ysgolion. Unwaith y caiff y rhestr hon ei llunio, bydd yn rhaid i'r grŵp gytuno ar y gwerth/cymarebau a gaiff eu priodoli i'r ffactorau sy'n rheoli costau yn y dyfodol. Wedyn, caiff hyn ei

Tudalen y pecyn 155

werthuso gan CCAC a rhanddeiliaid allweddol eraill er mwyn sicrhau eu bod yn cytuno â'r egwyddorion cyn ystyried effaith ariannol lawn y newidiadau hyn. Oherwydd y ffordd y caiff fformiwla gyllido setliad llywodraeth leol gyffredinol ei llunio, nid yw'n bosibl diweddaru'r rhan o'r fformiwla sy'n ymwneud ag addysg ar wahân i'r meysydd eraill (megis gofal cymdeithasol, trafnidiaeth a gwasanaethau eraill). Cynllun peilot yw'r gwaith ar y rhan o'r fformiwla sy'n ymwneud ag addysg yn y bôn, ac y bydd angen ei brofi'n drylwyr cyn i'r fethodoleg gael ei chyflwyno, o bosibl, mewn meysydd eraill a chyn i'r fformiwla gyffredinol gael ei diweddaru. Gan fod y cyllid wedi'i neilltuo ni fwriedir i elfen addysg y fformiwla osod cyllideb addysg Awdurdod. Goblygiadau ariannol: Dim. Argymhelliad 5 Y dylai Llywodraeth Cymru fonitro’n agosach lefel y flaenoriaeth y mae’r awdurdodau lleol yn ei rhoi i addysg yn y ffordd y maent yn gosod eu cyllidebau, er mwyn helpu i sicrhau bod y broses yn fwy tryloyw a chadarn a’i sicrhau ei hun fod digon o gyllid yn cael ei ddarparu i alluogi’r ysgolion i wella ac i gyflawni ei hagenda ddiwygio. Argymhelliad – Derbyn Mae setliad llywodraeth leol heb ei neilltuo sy'n golygu mai mater i awdurdodau yw penderfynu sut y byddant yn gwario'r cyllid hwn yn ôl anghenion a blaenoriaethau lleol. Mae fformiwla gyllido'r setliad yn ystyried yr angen cymharol i awdurdodau wario ar draws pob gwasanaeth, o ystyried faint o gyllid sydd ar gael i'w ddosbarthu a gallu cymharol awdurdodau i godi incwm yn lleol, drwy'r dreth gyngor. Mae fformiwla'r setliad yn asesu angen cymharol awdurdodau i wario drwy gyfrifo ‘Asesiadau Safonol o Wariant’ ar draws meysydd gwasanaeth tybiannol a elwir yn Asesiadau wedi'u Seilio ar Ddangosyddion. Pennir cyfanswm Cymru ar gyfer pob un o'r Asesiadau hyn sydd wedi'u Seilio ar Ddangosyddion drwy edrych ar gyfanswm y cyllid sydd ar gael, ychwanegu elfen dybiedig o incwm o'r dreth gyngor ac wedyn ddosrannu arian rhwng y gwasanaethau tybiannol drwy ddefnyddio data am wariant wedi'i gyllidebu a gwariant gwirioneddol awdurdodau lleol, ar lefel Cymru. Wedyn caiff pob Asesiad wedi'i Seilio ar Ddangosyddion ei ddosbarthu rhwng y 22 o awdurdodau drwy ddefnyddio fformiwlâu a ddatblygwyd ac y cytunwyd arnynt gyda llywodraeth leol drwy Gyngor Partneriaeth Cymru a'i Is-grwpiau. Mae Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi'r holl ddata ar wariant llywodraeth leol gan gynnwys ysgolion yn ein datganiadau ystadegol. Awdurdodau Lleol sy'n gwbl gyfrifol am benderfynu faint o gyllid a ddyrennir i bob ysgol unigol, ac yn unol â'u swyddogaeth statudol i gynnig darpariaeth addysg briodol i bob dysgwr yng Nghymru. Mae pob Awdurdod Lleol yn pennu ei fformiwla ei hun ar gyfer cyllido ysgolion mewn ymgynghoriad ag ysgolion drwy ei fforwm cyllideb ysgolion, ac yn unol â'r fframwaith deddfwriaethol a ddarperir gan Reoliadau Cyllido

Tudalen y pecyn 156

Ysgolion (Cymru) 2010. Mae Rheoliadau Cyllido Ysgolion (Cymru) 2010 yn darparu'r fframwaith lle mae Awdurdodau Lleol yn pennu eu dyraniadau cyllid ar gyfer ysgolion. Mae'r Rheoliadau yn sicrhau cysondeb gyda'r gofyniad i 70% o gyllidebau ysgolion gael eu pennu yn seiliedig ar niferoedd disgyblion. Mae gan Awdurdodau Lleol ddisgresiwn i ddosbarthu'r 30% sy'n weddill ar sail amrywiaeth o ffactorau er mwyn iddynt allu ystyried amgylchiadau ysgolion unigol. Mae'n rhaid i awdurdodau lleol ymgynghori â'u fforymau cyllideb ysgolion a phob ysgol yn eu hardal wrth bennu fformiwla cyllido. Mae'n rhaid i ffactorau neu feini prawf ychwanegol megis maint a chyflwr adeiladau a thiroedd, ardrethi, glanhau, prydau ysgol a llaeth, cyflogau, ysgol ar safle rhanedig, anghenion addysgol arbennig dysgwyr, ac ati, hefyd gael eu hystyried yn fformiwla'r Awdurdod Lleol. Gall hyn effeithio ar faint o gyllid a gaiff pob ysgol unigol. Goblygiadau ariannol: Dim. Argymhelliad 6 Y dylai Llywodraeth Cymru gyhoeddi canllawiau i egluro union bwrpas yr Asesiadau wedi’u Seilio ar Ddangosyddion (IBAs), gan gynnwys a ydynt yn ganllaw i faint y mae angen i awdurdod lleol ei wario ar addysg er mwyn darparu lefel safonol o wasanaethau ysgol. Argymhelliad – Derbyn Mae pwrpas yr Asesiadau wedi’u Seilio ar Ddangosyddion (IBAs) wedi'i ddiffinio'n glir yng Nghyhoeddiad y Llyfr Gwyrdd: https://gov.wales/sites/default/files/publications/2019-06/welsh-local-government- revenue-settlement-green-book-2019-2020_0.pdf (paragraffau 4 a 5 (ar frig tudalen vii)). Bydd swyddogion yn parhau i edrych ar ffyrdd o esbonio pwrpas a swyddogaethau'r IBAs yn glir gan weithio'n agos gyda'r IGD. Goblygiadau ariannol: Dim. Argymhelliad 7 Y dylai Llywodraeth Cymru egluro pam y mae’n cyhoeddi gwariant yr awdurdodau lleol ar addysg yn uniongyrchol ochr yn ochr â’r Asesiadau wedi’u Seilio ar Ddangosyddion (IBAs) yn ei datganiad ystadegol blynyddol, os nad yw IBAs i’w trin fel targedau gwario. Argymhelliad – Derbyn Rwy'n cydnabod y gall hyn fod yn ddryslyd. Bydd y Prif Ystadegydd yn rhoi'r argymhelliad hwn ar waith ar gyfer datganiadau ystadegol yn y dyfodol. Goblygiadau ariannol: Dim.

Tudalen y pecyn 157

Argymhelliad 8 Y dylai Llywodraeth Cymru weithio gyda’r awdurdodau lleol i gydbwyso sut y gall yr egwyddorion ynglŷn â gwneud penderfyniadau’n lleol ac atebolrwydd democrataidd gael eu cynnal gan sicrhau ar yr un pryd fwy o dryloywder, cysondeb a thegwch yn y ffordd y mae ysgolion ar draws gwahanol awdurdodau lleol yn cael eu cyllido. Argymhelliad – Derbyn Byddwn yn parhau i weithio gyda'n haen ganol a thrwy'r IGD er mwyn edrych ar sut y gallwn sicrhau ar y cyd bod mwy o dryloywder, cysondeb a thegwch yn y ffordd y caiff ysgolion eu cyllido. Mae cysylltiad agos rhwng hyn ac argymhellion 4 a 5. Fodd bynnag, mae rhaid sicrhau cydbwysedd yma, yn y pen draw, Awdurdodau Lleol sy'n gyfrifol am benderfynu faint o gyllid a ddyrennir i bob ysgol. Goblygiadau ariannol: Dim. Argymhelliad 9 Y dylai Llywodraeth Cymru adolygu sut mae datganiadau cyllideb Adran 52 yn gweithio, er mwyn sicrhau bod y data a gyflwynir gan yr awdurdodau lleol yn debyg ac yn gyson. Dylai Llywodraeth Cymru sicrhau hefyd fod datganiadau cyllideb Adran 52 yn fwy hygyrch. Argymhelliad – Derbyn Mae adran 52 o Ddeddf Safonau a Fframwaith Ysgolion 1998 yn ei gwneud yn ofynnol i bob Awdurdod Addysg Lleol (AALl) baratoi datganiad cyllideb sy'n cynnwys gwybodaeth am ei wariant arfaethedig ar ysgolion a gynhelir. Ar hyn o bryd rydym yn casglu rhan 1 o ffurflen A52 sy'n gymaradwy ac yn gyson. Mae pob un gell yn casglu data yng ngham cyllideb ac alldro a chânt eu cyhoeddi gan StatsCymru ac maent ar gael yn hawdd. Byddwn yn adolygu rhan 2 a 3 o Reoliadau adran 52 er mwyn ystyried a oes ffordd o ddarparu dull mwy cyson o gasglu'r data. Goblygiadau ariannol: Dim. Argymhelliad 10 Y dylai Llywodraeth Cymru barhau i adolygu’r cydbwysedd y mae’n ei wynebu rhwng darparu cyllid neilltuedig ar gyfer amcanion penodol, a’r cyllid y mae’n ei ddarparu i lywodraeth leol i gyllido cyllidebau craidd yr ysgolion. Dylai Llywodraeth Cymru fynd ati’n rheolaidd hefyd i asesu’r gwerth am arian sy’n dod yn sgil dyrannu cyllid o’r fath. Argymhelliad – Derbyn Dyrennir unrhyw gyllid a gaiff ei ryddhau fesul achos, er mwyn sicrhau y defnyddir y dull cyflawni mwyaf priodol. Fodd bynnag, pe bai cyllid yn cyrraedd yn hwyr yna nid yw'r amseriad bob amser yn caniatáu hyn. Mae cyflog athrawon yn enghraifft fyw o hyn, cytunodd Llywodraeth y DU i ddarparu'r cyllid ym mis Medi, a oedd yn rhy hwyr

Tudalen y pecyn 158

i'r arian fod yn rhan o'r Grant Cynnal Refeniw ac felly roedd yn rhaid iddo fod ar ffurf grant i Awdurdodau Lleol yn y lle cyntaf. Rwyf bob amser yn awyddus i ddarparu cyllid drwy'r Prif Grŵp Gwariant Addysg i gyflawni mentrau penodol, megis y gwaith rydym yn ei wneud ar Addysg Gychwynnol Athrawon a chynnwys y Fframwaith Cymhwysedd Digidol (FfCD) ym mhob rhan o'r cwricwlwm ysgol. Er enghraifft, cafodd cyllid FfCD, yn seiliedig ar anghenion rhanbarthol, ei lunio i roi sgiliau digidol lefel uchel i'n dysgwyr yn unol â Chenhadaeth ein Cenedl. P'un a yw hyn yn datblygu adnoddau, yn hyfforddiant clwstwr neu'n ymchwil weithredu i ddatblygu astudiaethau achos. Enghraifft arall yw'r Rhaglen Addysg Gychwynnol i Athrawon. Mae hefyd ystyriaethau eraill, megis a yw'r cyllid yn ddigwyddiad untro, neu'n ddosbarthiad penodol iawn na fyddai'n addas ar gyfer fformiwla ddosbarthu drwy'r setliad. Mae'n amlwg i mi y dylai arian grant fod ar gael i gefnogi mentrau penodol. Mae grantiau'n pennu telerau ac amodau clir, disgwyliadau a chanlyniadau clir. Goblygiadau ariannol: Dim. Argymhelliad 11 Y dylai Llywodraeth Cymru sefydlu mecanweithiau i sicrhau bod arian grant yn cael ei roi i’r ysgolion cyn gynted â phosibl yn y flwyddyn ariannol. Os na all y cyllid hwn gael ei roi yn gynharach yn y flwyddyn ariannol, dylai Llywodraeth Cymru gynnwys mwy o hyblygrwydd yn yr amodau grant perthnasol ynghylch sut a/neu bryd y caiff yr ysgolion ei wario. Argymhelliad – Derbyn Byddwn yn parhau i weithio er mwyn darparu dyraniadau cyllid grant cyn gynted â phosibl. Fodd bynnag, mae llawer yn dibynnu ar benderfyniadau cyllidebol terfynol ac amserlenni. Mae'n rhaid gwario arian grant yn ystod y flwyddyn ariannol. Goblygiadau ariannol: Dim. Argymhelliad 12 Y dylai Llywodraeth Cymru roi’r wybodaeth ddiweddaraf am ei gwaith gyda’r awdurdodau lleol i ymchwilio i’r rhesymau dros y lefelau uchel o gronfeydd wrth gefn, ac a yw’r rheiny wedi’u profi’n ddigonol ai peidio, a chyhoeddi unrhyw ganfyddiadau o’i ymchwiliadau. Yn benodol, dylai’r diweddariad amlygu unrhyw waith a wnaed mewn perthynas â’r 501 o ysgolion sydd â chronfeydd wrth gefn uwchlaw’r trothwyon statudol, gan gynnwys unrhyw ymyrraeth posibl gan yr awdurdodau lleol. Argymhelliad – Derbyn Mae Rheoliadau Cyllido Ysgolion (Cymru) 2010 yn nodi y dylai 'cynllun ar gyfer cyllido ysgolion' awdurdod lleol ragnodi datganiad gan y corff dyfarnu ar yr hyn y mae'n bwriadu ei wneud gyda chyllid dros ben yr ysgol sy'n fwy na 5% o gyfran cyllideb yr ysgol neu £10k, p'un bynnag yw'r swm mwyaf.

Tudalen y pecyn 159

Mae hefyd yn galluogi awdurdodau i gymryd camau gweithredu penodol pan fydd gwargedau ysgolion yn cyrraedd lefelau penodol. Pan fydd gwargedau'n £50,000 neu fwy mewn ysgol gynradd, yn £100,000 neu fwy mewn ysgol uwchradd neu ysgol arbennig, bydd awdurdodau'n gallu cyfarwyddo ysgolion i wario balansau. Os nad yw'r corff dyfarnu'n cydymffurfio â'r cyfarwyddyd, gellid adfachu'r swm gyda'r enillion yn cael eu cymhwyso at Gyllideb Ysgolion yr awdurdod. Dylai ysgolion â gwargedau fod yn ddarostyngedig i waith monitro parhaus gan Awdurdodau Lleol er mwyn sicrhau y caiff cynlluniau a gymeradwywyd i wario eu balansau eu cyflawni ac o fewn yr amserlenni y cytunwyd arnynt gyda'r awdurdod. Trwy ADEW fyddwn yn parhau i weithio gydag Awdurdodau Lleol i sicrhau bod hyn yn parhau i fod yn flaenoriaeth, ac fe fyddwn yn herio'r Awdurdodau Lleol hynny nad ydynt yn rheoli hyn yn effeithiol.

Goblygiadau ariannol: Dim. Argymhelliad 13 Y dylai Llywodraeth Cymru adolygu’r pwerau statudol sydd ar gael i’r awdurdodau lleol o dan Reoliadau Cyllido Ysgolion (Cymru) 2010 er mwyn canfod a ydyn nhw’n addas at eu diben. Wrth wneud hyn, dylai Llywodraeth Cymru fynd ati’n benodol i ystyried a yw’r pwerau’n rhoi digon o hyblygrwydd i’r awdurdodau lleol ailddyrannu unrhyw arian y maent yn ei adennill mewn modd effeithiol. Dylai unrhyw adolygiad a wneir hefyd ystyried a ddylai trothwyon cronfeydd wrth gefn fod yn ganran gymharol o gyllideb yr ysgol yn hytrach na ffigur absoliwt, i ymdrin ag ysgolion o feintiau gwahanol. Argymhelliad – Derbyn Mae Rheoliadau Cyllido Ysgolion (Cymru) 2010 yn darparu'r fframwaith lle mae Awdurdodau Lleol yn pennu eu dyraniadau cyllid ar gyfer ysgolion. Mae'r Rheoliadau yn sicrhau cysondeb gyda'r gofyniad i 70% o gyllidebau ysgolion gael eu pennu yn seiliedig ar niferoedd disgyblion. Mae gan Awdurdodau Lleol ddisgresiwn i ddosbarthu'r 30% sy'n weddill ar sail amrywiaeth o ffactorau er mwyn iddynt allu ystyried amgylchiadau ysgolion unigol. Mae'n rhaid i awdurdodau lleol ymgynghori â'u fforymau cyllideb ysgolion a phob ysgol yn eu hardal wrth bennu fformiwla cyllido. Mae'n rhaid i ffactorau neu feini prawf ychwanegol megis maint a chyflwr adeiladau a thiroedd, ardrethi, glanhau, prydau ysgol a llaeth, cyflogau, ysgol ar safle rhanedig, anghenion addysgol arbennig dysgwyr, ac ati, hefyd gael eu hystyried yn fformiwla'r Awdurdod Lleol. Gall hyn effeithio ar faint o gyllid a gaiff pob ysgol unigol. Byddwn yn edrych ar y Rheoliadau Cyllido Ysgolion (Cymru), gan weithio gyda rhanddeiliaid allweddol i archwilio sut y gellir eu hatgyfnerthu. Goblygiadau ariannol: Dim. Argymhelliad 14

Tudalen y pecyn 160

Y dylai Llywodraeth Cymru barhau i weithio’n agos gyda’r awdurdodau lleol i fynd i’r afael ag achosion lle mae gan ysgolion gyllidebau diffygiol, yn enwedig lle nad oes cynllun adfer ar waith. Argymhelliad – Derbyn Mae Rheoliadau Cyllido Ysgolion (Cymru) 2010 fel y maent yn nodi bod yn rhaid i Awdurdodau Lleol roi cynlluniau adfer ar waith, i reoli diffygion ysgolion. Fodd bynnag, byddwn yn parhau i weithio gydag Awdurdodau Lleol a Llywodraeth Leol i archwilio'r gwaith o reoli diffygion ysgolion yn effeithiol. Dylai awdurdodau lleol fonitro cyllidebau ysgolion yn agos er mwyn sicrhau nad oes dim un ysgol yn cael mwy nag sydd ei angen arni, bod gwariant yn effeithlon ac yn effeithiol ac y caiff diffygion eu cynllunio a'u rheoli'n gywir. Mae'n rhaid i awdurdodau lleol herio ysgolion sydd â chronfeydd sylweddol er mwyn penderfynu sut y maent wedi codi ac i ba ddiben y mae'r ysgolion yn bwriadu eu defnyddio. Rwy'n parhau i herio consortia rhanbarthol ac awdurdodau lleol mewn perthynas â sicrhau bod cymaint o arian â phosibl yn cyrraedd rheng flaen ein system addysg ac ysgolion unigol. Rwyf bob amser yn agored i gynnal trafodaethau am y ffordd orau o sicrhau bod mwy o arian yn cyrraedd ein hysgolion. Fodd bynnag, yn y pen draw cyfrifoldeb awdurdodau lleol yw cyllido ysgolion a nhw sy'n penderfynu sut y maent yn gwario'r cyllid hwn. Goblygiadau ariannol: Dim. Argymhelliad 15 Y dylai Llywodraeth Cymru ystyried sut y gall fwrw ymlaen â’r nod sy’n bodoli ers tro byd o ddarparu cyllidebau tair blynedd i’r ysgolion, yng nghyd-destun setliadau cyllido tair blynedd i’r awdurdodau lleol, er mwyn galluogi’r ysgolion i gynllunio’n fwy effeithiol at y tymor hir. Wrth wneud hyn, dylai Llywodraeth Cymru ystyried y cyfaddawd rhwng manteision rhagamcanion hirdymor a chywirdeb a sicrwydd y dyraniadau cyllideb hirdymor hynny. Argymhelliad – Derbyn Rydym yn dechrau eleni gyda'n setliad refeniw presennol nad yw'n ymestyn y tu hwnt i'r flwyddyn bresennol, 2019-20, a chyllideb gyfalaf sydd ond yn ymestyn tan 2020-21. Ar ôl i Lywodraeth y DU ddatgan yn hyderus y byddai'n pennu cyllidebau am dair blynedd drwy Adolygiad Cynhwysfawr o Wariant, mae'n dweud bellach ei bod yn fwyfwy tebygol ar hyn o bryd, oherwydd yr anhrefn a greodd, y caiff ei gorfodi i lusgo ei thraed a chyflwyno cynlluniau refeniw am flwyddyn yn unig. Fel Llywodraeth byddwn yn parhau i alw am waith cynllunio ariannol hirdymor ar gyfer ein hysgolion. Rydym yn cydnabod y galw ymhlith ein partneriaid yn y sector cyhoeddus, ac yn cydymdeimlo â hynny, am gyllidebu dros gyfnod hwy pryd bynnag y bo modd er mwyn cefnogi gwaith blaengynllunio ariannol. Dylai pob Awdurdod Lleol gael cynllun ariannol tymor canolig gan ddefnyddio amrywiaeth o senarios synhwyrol.

Tudalen y pecyn 161

Rwy'n parhau i alw am waith cynllunio ariannol yn y tymor hwy. Ein huchelgais bob amser yw rhoi eglurder ynghylch cyllidebau yn y tymor hwy, pryd bynnag y bo modd. Fodd bynnag, mae'n rhaid cydbwyso hyn â thybiaethau cynllunio realistig a synhwyrol. Mae agenda cyni cyllidol Llywodraeth y DU ynghyd â'r ansicrwydd o ran Brexit yn cyfyngu ar ein gallu i wneud hyn. Goblygiadau ariannol: Dim. Argymhelliad 16 Y dylai Llywodraeth Cymru wneud gwaith i gyfathrebu ac egluro’n glir rolau priodol yr awdurdodau lleol a’r consortia rhanbarthol wrth ddarparu gwasanaethau addysg, ac yn benodol gwasanaethau i ysgolion. Wrth wneud hyn, dylai Llywodraeth Cymru ystyried sut y gellir bwrw ymlaen â hyn o fewn gwaith grŵp yr haen ganol o dan arweiniad yr Athro Dylan Jones. Argymhelliad – Derbyn Drwy waith y grŵp gwerthuso a gwella rydym yn parhau i ddiffinio ac egluro rolau'r haen ganol. Bydd hyn yn bwydo i mewn i waith grŵp yr Athro Dylan Jones-Evans a byddaf yn parhau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r pwyllgor. Ymdrech ar y cyd yw'r gwaith hwn lle mae consortia rhanbarthol yn gweithio ar ran awdurdodau lleol i arwain, trefnu a chydgysylltu'r gwelliant ym mherfformiad ysgolion ac addysg pobl ifanc. Gyda'i gilydd, maen nhw'n chwarae rôl ganolog yn y gwaith o gyflawni ein huchelgais o system addysg hunanwella a pharhau i hyrwyddo a hwyluso canlyniadau gwell ar gyfer pob dysgwr. Goblygiadau ariannol: Dim. Argymhelliad 17 Y dylai Llywodraeth Cymru ymchwilio ar fyrder i’r hyn y caiff yr £11 miliwn a gyllidebwyd gan yr awdurdodau lleol ar gyfer gwella ysgolion ei wario arno, o’i gymharu â’r £11 miliwn y mae’r awdurdodau lleol yn ei dalu i’r consortia rhanbarthol am eu gwasanaethau gwella ysgolion. Argymhelliad – Derbyn Byddwn yn parhau i weithio'n agos gydag Awdurdodau Lleol, consortia rhanbarthol a CLlLC i egluro'r cyllidebau ar gyfer prosesau gwella ysgolion. Rydym yn monitro gwariant Awdurdodau Lleol a chonsortia rhanbarthol ar brosesau gwella ysgolion drwy delerau ac amodau grantiau a byddwn yn parhau i wneud hynny wrth inni symud ymlaen. Mewn addysg nid oes rhestr hollgynhwysfawr o swyddogaethau a gyflawnir gan awdurdodau lleol. Ar y cyfan, mae dyletswyddau cyffredinol ar gyfer gwella ysgolion. Fodd bynnag, mae'r Model Cenedlaethol ar gyfer Gweithio'n Rhanbarthol yn disgrifio pa weithgareddau rydym yn disgwyl iddynt gael eu cynnal yn rhanbarthol. Ond, yn hollbwysig, caiff y cyllid a'r cytundeb ar gyfer darparu'r gwasanaethau hyn eu penderfynu o fewn pob Cynllun Busnes rhanbarthol y cytunwyd arno gan bob un o'r cyd-bwyllgorau.

Tudalen y pecyn 162

Mae fy swyddogion eisoes wedi dechrau gwaith i edrych ar y lefel o gyllid y mae Awdurdodau Lleol a chonsortia rhanbarthol yn ei dirprwyo i ysgolion a'r hyn a ddarperir fel cyfraniadau craidd. Byddwn yn parhau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r pwyllgor. Goblygiadau ariannol: Dim. Argymhelliad 18 Y dylai Llywodraeth Cymru weithio gyda’r awdurdodau lleol a’r consortia i sicrhau nad oes dyblygu na defnydd aneffeithlon ar adnoddau pan ddyrennir cyllid ar gyfer gwella ysgolion. Argymhelliad – Derbyn Mae'n gwbl glir nad yw'r consortia rhanbarthol yn haen ychwanegol yn y system. Yn yr achosion mwyaf effeithlon, mae consortia’n cefnogi ac yn gweithio'n agos mewn partneriaeth ag Awdurdodau Lleol ac yn y trefniadau mwyaf effeithlon cyfyngir ar ddyblygu a chaiff rolau a chyfrifoldebau'r Awdurdodau Lleol a Chonsortia eu cyfleu'n glir. Mae arweinyddiaeth yr awdurdodau lleol yn aelodau o'r cyd-bwyllgor gyda'r consortia addysg rhanbarthol er mwyn sicrhau llywodraethu da a chyflawni effeithiol. Mae awdurdodau lleol yn cadw atebolrwydd statudol am brosesau gwella ysgolion, ynghyd â'r cyfrifoldeb am arfer pwerau statudol o ran ymyrryd ag ysgolion a'u trefnu. Mae'r consortia rhanbarthol yn darparu'r gweithgareddau gwella ysgolion ar ran awdurdodau lleol ac yn atebol drwy eu modelau llywodraethu am gyflawni'r blaenoriaethau y cytunwyd arnynt o fewn y Cynlluniau Busnes. Mae’n glir fod yn rhaid inni gydweithio er mwyn dod o hyd i fwy o ffyrdd o osgoi dyblygu a chael mwy o arian i'r rheng flaen. Byddaf yn parhau i herio ein haen ganol, mae hyn yn cynnwys Awdurdodau Lleol i sicrhau nad ydynt yn cadw cyllidebau y dylid eu dyrannu i'n hysgolion. Goblygiadau ariannol: Dim. Argymhelliad 19 Y dylai Llywodraeth Cymru fonitro i ba raddau mae’r awdurdodau lleol a’r consortia rhanbarthol yn dirprwyo cyllid yn uniongyrchol i’r ysgolion. Wrth wneud hyn, dylid cydnabod bod rhai gwasanaethau’n cael eu darparu’n fwy effeithiol ac effeithlon yn ganolog. Argymhelliad – Derbyn Byddwn yn parhau i fonitro i ba raddau mae’r awdurdodau lleol a’r consortia rhanbarthol yn dirprwyo cyllid yn uniongyrchol i’r ysgolion er mwyn sicrhau ei fod yn effeithiol ac effeithlon. Caiff hyn hefyd ei ystyried fel rhan o gwmpas yr adolygiad o gyllid ysgolion, a nodir yn argymhelliad 1. Goblygiadau ariannol: Dim.

Tudalen y pecyn 163

Argymhelliad 20 Y dylai Llywodraeth Cymru ymchwilio i effaith y broses lle mae ysgolion yn prynu gwasanaethau yn ôl oddi wrth yr awdurdodau lleol, er mwyn sicrhau bod y cyfraddau dirprwyo sy’n cael eu cyhoeddi yn adlewyrchu’n gywir lefel yr arian sy’n cael ei ddirprwyo mewn gwirionedd ar gyfer gweithgareddau craidd yr ysgolion. Argymhelliad – Derbyn Mae'r lefel y mae rhai awdurdodau lleol yn prynu yn ôl yn achosi pryder. Byddaf yn parhau i weithio gydag Awdurdodau Lleol i edrych ar hyn a'r ffordd y mae'n cael ei gofnodi. Bydd hefyd yn cael ei ystyried fel rhan o'r gwaith cwmpasu wrth dderbyn argymhelliad 1. Goblygiadau ariannol: Dim. Argymhelliad 21 Y dylai Llywodraeth Cymru fonitro cyfraddau dirprwyo yn ofalus ar gyfer ei grantiau addysg neilltuedig ei hun er mwyn sicrhau bod yr arian yn cyrraedd y rheng flaen, a hynny at y dibenion a fwriadwyd. Argymhelliad – Derbyn Caiff hyn sylw fel rhan o'r gwaith o roi Argymhelliad 17 ar waith. Goblygiadau ariannol: Dim.

Tudalen y pecyn 164 DATGANIAD YSGRIFENEDIG GAN LYWODRAETH CYMRU

TEITL Penodi Luke Sibieta– ymateb i ymchwiliad y Pwyllgor PPIA ar gyllido ysgolion

DYDDIAD 24 Hydref 2019

GAN Kirsty Williams AC, y Gweinidog Addysg

Yn dilyn y ddadl ddoe ar Adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg (PPIA) ar Gyllido Ysgolion yng Nghymru, rwy’n falch o ddarparu manylion pellach am ymateb y Llywodraeth i Argymhelliad 1.

Bydd Luke Sibieta, yr economegydd addysg blaenllaw, yn mynd ati i ddadansoddi sut y mae cyfanswm y gwariant, a’r gwariant ar gategorïau mewnbwn gwahanol, yn amrywio rhwng ysgolion o dan amgylchiadau penodol yng Nghymru.

Bydd hyn yn cynnwys, ymysg pethau eraill, sut y mae gwariant yn amrywio yn ôl gwahanol lefelau o amddifadedd, natur wledig a thwf addysg cyfrwng Cymraeg. Byddai’r dadansoddiad empirig hwn yn ystyried y gwahaniaethau yn lefelau’r gwariant canolog a’r dulliau o fynd ati i wario ymysg awdurdodau lleol. Bydd hefyd yn helpu i gyfrannu at y broses o ddod i benderfyniad ynghylch lefelau cyllido ar gyfer ysgolion a disgyblion mewn amgylchiadau amrywiol ledled y wlad.

Rwyf wedi gofyn i’r gwaith gael ei gwblhau cyn toriad haf 2020.

Cyhoeddodd PPIA ei adroddiad ar gyllido ysgolion ar 10 Gorffennaf 2019. Croesewais yr adroddiad a derbyniais bob un o'r 21 o argymhellion:

http://www.senedd.cynulliad.cymru/documents/s93706/Ymateb%20Llywodraeth%20 Cymru.pdf

Bydd profiad, gwybodaeth a dealltwriaeth Luke o'r cymhlethdodau sy'n gysylltiedig â chyllido ysgolion yn hollbwysig wrth fwrw ymlaen â hyn. Bydd ei waith ar ran y Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn gyfarwydd iawn i’r aelodau. Tudalen y pecyn 165 Yn ôl dadansoddiad y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, mae’r gwariant fesul disgybl yng Nghymru ychydig yn is na £6,000 ar gyfartaledd. Fodd bynnag, mae hyn yn amrywio’n sylweddol rhwng awdurdodau lleol, gan adlewyrchu gwahaniaethau fel amddifadedd a theneurwydd poblogaeth, yn ogystal â dewisiadau a wneir gan awdurdodau lleol yn unol â’u cyfrifoldeb i osod cyllidebau ysgolion.

Er bod cryn wahaniaeth rhwng ysgolion wrth ystyried y ffactorau sy’n dylanwadu ar eu costau, gan felly ei gwneud yn anodd nodi “isafswm cost”, bydd y gwaith hwn yn darparu dadansoddiad hanfodol ar gyfer y Llywodraeth, awdurdodau lleol, ysgolion a phawb sydd am sicrhau bod y sector addysg yng Nghymru yn cael y buddsoddiad cywir.

Tudalen y pecyn 166 Eitem 3.12

P-05-877 - Cynllun gwisgoedd ysgol ail-law i blant

Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan Rachael Mackay (Topaz class, Monnow Primary School), ar ôl casglu cyfanswm o 54 lofnodion.

Geiriad y ddeiseb: Hoffem ni, plant Ysgol Gynradd Monnow yng Nghasnewydd, weld cynllun gwisgoedd ysgol ail-law yn cael ei sefydlu ym mhob dinas yng Nghymru. Dylai'r cynllun ddarparu gwisgoedd ysgol, esgidiau ac esgidiau rhedeg ar gyfer pob oedran. Byddai hyn yn sicrhau bod pob gan bob plentyn fynediad at wisgoedd ysgol fforddiadwy. Dylai teuluoedd sy'n cael prydau ysgol am ddim gael blaenoriaeth.

Gwybodaeth ychwanegol:

Etholaeth a Rhanbarth y Cynulliad  Gorllewin Casnewydd  Dwyrain De Cymru

Tudalen y pecyn 167 P-05-877 Children's used uniform scheme, Correspondence – Children in Wales to Chair, 09.07.19

Janet Finch Saunders AM Chair - Petitions committee. National Assembly for Wales Cardiff Bay CF99 1NA

09 July 2019

Dear Janet Finch-Saunders AM

Petition P-05-877 - Children’s Used Uniform Scheme

Thank you for your letter of 12 June regarding the petition submitted by Rachael Mackay and Topaz Class at Monnow Primary School, and for providing us with an opportunity to inform your considerations.

Children in Wales have been requested by the Welsh Government to produce a suite of guides designed for schools across Wales. The Price of Poverty Guides will identify many of the challenges poverty presents for learners in respect of their education and well-being, and sets out a number of interventions schools can adopt to help ameliorate the impact of poverty by taking a whole school approach. The Guides cover a number of themes, including understanding the key drivers and impact of poverty for pupils in low income families, food insecurity and hunger, school uniforms and clothing, participation in the school day and home-school relationships. The Guides have been developed with input from the End Child Poverty Network Cymru and other key stakeholders. This work is due for completion this summer, with the Guides anticipated to be ready for the next school term in September. We will be delighted to share these resources with you and Committee members upon their release.

1 Tudalen y pecyn 168 The resource we are producing in respect of School Uniform and Clothing pays particular regard to the concerns raised in respect of affordability and availability of uniform items, and the additional financial barriers many families from low income backgrounds can face. For children living in families who struggle to afford the correct uniform, school can be a particular source of worry and anxiety.

There is much that schools can do to help lift the barriers for children from low income families in respect of the cost of school uniforms. This can include initiating recycling schemes for uniforms in schools, making available spare uniform and sports kit that learners can borrow, and organising end of term ‘pre-loved’ uniform swaps, sales or pop-up shops.

As well as reducing the costs for parents, such schemes can also positively contribute to the broader environmental agenda, by helping to avoid clothing waste, promoting the concept of recycling and encouraging the re-use of items which may otherwise be disposed of.

All actions taken by schools to help learners to access a school uniform should always be done in a sensitive, non-stigmatising and dignified manner, ensuring that items are always in a presentable condition, clean and undamaged.

We would wish to draw your attention to the Revolve Project lesson plan1 which has been developed by the Children’s Commissioner for Wales to encourage children and young people to set up uniform re-use shops in their schools.

However, some parents and children may prefer, and be better able, to access pre- used uniforms in a different location in their community other than within a particular school. Engagement and consultation with parents is therefore critical in helping to establish and identify the most convenient and accessible location(s) with a locality. This will be of particular relevance, although not exclusively, to parents residing in rural areas some distance away from their child’s or children’s school.

Local authorities would have a role in working with the schools in their area, as well as with local third sector clothing outlets and civil society/community groups, to help ensure that there is a choice of locations where possible, particularly important in enabling parents, including working parents, to access pre-used items outside of school opening hours and holiday periods. The Denbighshire Uniform Recycle Scheme is the often quoted practice example in Wales of what can be achieved where

1 https://www.childcomwales.org.uk/a-charter-for-change-resources/

2 Tudalen y pecyn 169 cooperation between several partners has enabled parents to access used clothing items at a reduced price2

We are therefore of the position that used school uniform schemes should be available in all local authority areas in Wales. Such schemes should be accessible for, and be inclusive of, all parents and carers and be delivered in a non-stigmatising and dignified manner. Re-usable items should be affordable, with particularly consideration given to the needs of low income families, including those in receipt of free school meals and where need is greatest. Schemes should be well promoted.

We hope that our response is of help to inform your deliberations, and would wish to thank the children of Topaz Class at Monnow Primary School for bringing this important matter to your attention. Should you require any addition information, we would be only too happy to help.

Yours Sincerely

Sean O’Neill Policy Director

2 https://www.denbighshirefreepress.co.uk/news/16689304.uniform-recycle-scheme-provides-about-900-children-with-school-uniforms/

3 Tudalen y pecyn 170 DATGANIAD YSGRIFENEDIG GAN LYWODRAETH CYMRU

Canllawiau statudol ar gyfer cyrff llywodraethu ysgolion ar TEITL bolisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion

DYDDIAD 10 Gorffennaf 2019

GAN Kirsty Williams AC, y Gweinidog Addysg

Ym mis Tachwedd 2018 cyhoeddais ymgynghoriad i holi barn ar ganllawiau statudol drafft Llywodraeth Cymru ar gyfer cyrff llywodraethu ysgolion ar bolisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion. Cyhoeddwyd crynodeb o'r ymatebion ar 10 Mehefin 2019.

Hoffwn ddiolch i bawb a gyfrannodd at yr ymgynghoriad am fynegi barn. Roedd yr ymatebion a ddaeth i law yn ymwneud ag amrywiaeth o faterion, ac roedd consensws clir mewn rhai meysydd.

Rwy'n falch o gael cyhoeddi'r canllawiau statudol newydd heddiw ar gyfer cyrff llywodraethu ysgolion ar bolisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion.

Mae'r canllawiau statudol a ddaw i rym o 1 Medi 2019 yn rhoi cyngor i gyrff llywodraethu a phenaethiaid ar faterion sy'n ymwneud â datblygu, gweithredu neu newid polisi gwig ysgol ac edrychiad disgyblion.

Cyfrifoldeb y corff llywodraethu fydd polisi gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion o hyd, ac rwyf am annog ysgolion yn daer i lunio polisi o'r fath gan fod hynny'n sicrhau llawer o fanteision.

Rhaid i ysgolion roi sylw i ganllawiau statudol Llywodraeth Cymru wrth ystyried eu polisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion. Fel mae'r canllawiau yn ei nodi, rwy'n disgwyl i gyrff llywodraethu ystyried materion cydraddoldeb, i ba raddau y mae eitemau'r wisg ysgol ar gael a'r gost i deuluoedd, ac ymgynghori'n eang â rhieni, disgyblion a grwpiau eraill. Mae'r canllawiau wedi'u diwygio hefyd i gynnwys yr wybodaeth ddiweddaraf ar faterion o bob math, gan gynnwys y cymorth ariannol sydd ar gael i deuluoedd i'w helpu i brynu gwisg ysgol.

Tudalen y pecyn 171 1 Canllawiau statudol ar gyfer cyrff llywodraethu ysgolion ar bolisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion Addysg, Cymru (2019, Rhif 21)

Canllawiau Dogfen ganllawiau: rhif 247/2019 Dyddiad cyhoeddi: Gorffennaf 2019 Yn disodli dogfen ganllawiau: rhif 015/2011 Tudalen y pecyn 172 Canllawiau statudol ar gyfer cyrff llywodraethu ysgolion ar bolisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion

Cynulleidfa Cyrff llywodraethu a phenaethiaid ysgolion a gynhelir yng Nghymru; awdurdodau lleol; undebau athrawon ac undebau eraill; awdurdodau esgobaethol; NACAB Cymru; sefydliadau cydraddoldeb ac anabledd; cyrff lleol a chenedlaethol eraill sy’n ymwneud ag addysg yng Nghymru.

Trosolwg Mae’r ddogfen hon yn rhoi canllawiau i gyrff llywodraethu a phenaethiaid ar faterion sy’n ymwneud â datblygu polisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion, eu rhoi ar waith neu eu newid. Mae’n disodli’r canllawiau anstatudol sydd wedi’u cyhoeddi ar hyn o bryd ar wefan Llywodraeth Cymru.

Camau i’w cymryd Rhaid i gyrff llywodraethu a phenaethiaid ystyried y canllawiau statudol hyn wrth roi polisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion ar waith, neu eu newid.

Rhagor o wybodaeth Yr Is-adran Cynllunio Busnes a Llywodraethiant Addysg: Y Gangen Llywodraethu a Threfniadaeth Ysgolion Y Gyfarwyddiaeth Addysg Llywodraeth Cymru Parc Cathays Caerdydd CF10 3NQ e-bost: [email protected] @LlC_Addysg

Facebook/AddysgCymru

Copïau ychwanegol Mae’r ddogfen hon ar gael o wefan Llywodraeth Cymru yn www.llyw.cymru

Cynnwys

Crynodeb 2 Newidiadau i'r canllawiau blaenorol 2 Adran 1: Cyflwyniad 3 Statws y canllawiau 3 Cyd-destun cyfreithiol 3 Y ffordd y caiff yr ysgol ei rhedeg 4 Deddfwriaeth cydraddoldeb 4 Cynghorau ysgol ac ymgynghori â disgyblion 5 Adran 2: Materion yn ymwneud â chydraddoldeb i’w hystyried gan gyrff llywodraethu ysgolion 6 Erthygl 2 6 Erthygl 12 6 Erthygl 13 6 Gwahaniaethu ar sail hil neu gred grefyddol 7 Gwahaniaethu ar sail anabledd 7 Gwahaniaethu ar sail rhyw a hunaniaeth o ran rhywedd 7 Adran 3: Materion i’w hystyried wrth ddatblygu, mabwysiadu, newid neu werthuso polisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion 9 Cost a fforddiadwyedd gwisg ysgol 9 Ystyriaethau eraill ynghylch gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion 10 Cotiau 10 Teithio rhwng y cartref a'r ysgol 11 Addysg gorfforol 11 Iechyd a diogelwch 11 Gemwaith, gwallt a cholur 11 Materion meddygol 12 Amodau tywydd eithafol 12 Adran 4: Gwybodaeth, ymgynghori a chwynion 13 Prosbectysau ysgolion 13 Ymgynghori â rhieni, disgyblion a grwpiau eraill 13 Cwynion 13 Peidio â chydymffurfio â pholisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion 14 Gwahardd ac absenoldeb 14 Adran 5: Cymorth ariannol 16 Grant Datblygu Ysgolion – Mynediad 16 Cymorth grant Awdurdodau Lleol 16 Cyfrifoldeb Awdurdodau Lleol fel rhieni corfforaethol 17 Mathau eraill o gymorth ar gyfer teuluoedd incwm isel 17 Undebau Credyd 17 Arferion da gan ysgolion 17 Tudalen y pecyn 174

Crynodeb

Anelir y canllawiau statudol hyn at gyrff llywodraethu ysgolion a phenaethiaid i'w helpu i ddatblygu, mabwysiadu, adolygu a gwerthuso polisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion. Rhaid i ysgolion ystyried y canllawiau hyn wrth ystyried eu polisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion. Mae’r canllawiau'n canolbwyntio ar y canlynol:

 sicrhau y rhoddir sylw teilwng i ofalu bod disgyblion o wahanol ryw a rhywedd, disgyblion o gefndiroedd ethnig a chrefyddol gwahanol, a disgyblion anabl yn cael eu trin yn gyfartal mewn perthynas â pholisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion;  cost a fforddiadwyedd;  ystyriaethau ymarferol sy'n gysylltiedig â chyflwyno polisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion a'u newid;  ymgynghori â rhieni, disgyblion a’r gymuned .

Newidiadau i'r canllawiau blaenorol

 Dylai cyrff llywodraethu ysgolion ystyried fforddiadwyedd eitemau gwisg ysgol, y gallu i gael gafael arnynt a'u hargaeledd wrth bennu eu polisi gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion.

 Ni ddylai polisïau gwisg ysgolion wahaniaethu rhwng eitemau gwahanol o ddillad ar sail rhyw/rhywedd.

 Dylai cyrff llywodraethu ysgolion fod yn synhwyrol ac yn hyblyg wrth ymdrin ag eitemau gwisg ysgol er mwyn ystyried amodau tywydd eithafol.

Mae'r canllawiau hefyd yn nodi'r sefyllfa bresennol yng Nghymru o ran rhoi cymorth ariannol i rieni tuag at gost prynu gwisg ysgol:

 Nid yw'r Grant Gwisg Ysgol Cymru Gyfan ar gael mwyach fel grant ers mis Ebrill 2018.

 Cyflwynwyd y Grant Datblygu Disgyblion – Mynediad, sef elfen newydd o'r Grant Datblygu Disgyblion sy'n disodli'r grant gwisg ysgol, ym mis Medi 2018.

 Gall hawlwyr sy'n hawlio Credyd Cynhwysol ar hyn o bryd wneud cais am Flaenswm Cyllidebu.

2 Tudalen y pecyn 175

Adran 1: Cyflwyniad

1.1 Mae Llywodraeth Cymru yn pwyso ar bob corff llywodraethu i gael polisi gwisg ysgol ar ôl ymgynghori â rhieni, disgyblion a chymunedau lleol neu gymunedau ffydd perthnasol. O'i ddatblygu'n iawn a'i weithredu'n briodol, gall gwisg ysgol:

 greu ymdeimlad o hunaniaeth, cymuned a chydlyniant yn yr ysgol;  cefnogi ymddygiad cadarnhaol a disgyblaeth yn yr ysgol;  sicrhau bod disgyblion yn gwisgo'n briodol ar gyfer gweithgareddau dysgu;  dileu'r pwysau ymhlith cyfoedion i wisgo dillad o ffasiwn benodol;  sicrhau bod disgyblion o bob cefndir yn rhannu’r un hunaniaeth sy'n cynnwys eu gofynion penodol;  helpu i leihau'r anghydraddoldeb rhwng disgyblion a helpu i leihau rhai ffactorau sy'n arwain at fwlio;  bod o fudd o ran polisïau diogelu a phresenoldeb drwy helpu i nodi triwantiaid;  helpu i nodi dieithriaid ar safle'r ysgol;  cefnogi a hyrwyddo ethos yr ysgol.

Statws y canllawiau

1.2 Mae'r canllawiau hyn yn statudol ac felly rhaid i benaethiaid a chyrff llywodraethu eu hystyried wrth lunio ac adolygu eu polisïau gwisg ysgol.

1.3 Mae'r canllawiau anstatudol blaenorol, sef “Canllawiau ar gyfer cyrff llywodraethu ar bolisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion”, a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf 2011 (Cylchlythyr 006/2008), wedi'u dirymu.

Cyd-destun cyfreithiol

1.4 Nid oes deddfwriaeth addysg sy'n ymwneud yn benodol â gwisgo gwisg ysgol nac agweddau eraill ar edrychiad unigolion megis lliw a steil gwallt a gwisgo gemwaith a cholur. Fodd bynnag, fel rhan o'i gyfrifoldeb am y ffordd y caiff yr ysgol ei rhedeg, gall corff llywodraethu bennu gwisg ysgol y mae'n ofynnol i ddisgyblion ei gwisgo a rheolau eraill yn ymwneud â'u hedrychiad. Mae pwerau Gweinidogion Cymru i gyhoeddi'r canllawiau statudol hyn yn y maes hwn i'w gweld mewn nifer o ddarpariaethau deddfwriaethol.

1.5 Mae’r pŵer i Weinidogion Cymru gyhoeddi canllawiau statudol i gyrff llywodraethu wedi’i gynnwys yn adran 88 o Ddeddf Addysg ac Arolygiadau 2006 ("Deddf 2006”). Er nad yw'r adran hon yn sôn am wisg ysgol yn benodol, mae'n ddigon eang i'w chynnwys. Mae'r adran hon yn gosod dyletswydd ar gyrff llywodraethu i sicrhau y caiff polisïau y bwriedir iddynt hyrwyddo disgyblaeth ac ymddygiad da eu rhoi ar waith yn yr ysgol.

1.6 Yn ogystal â hynny, mae adran 89 o Ddeddf 2006 yn gosod dyletswydd ar benaethiaid i bennu mesurau (gan gynnwys rheolau a darpariaethau i’w gorfodi) i'w rhoi ar waith er mwyn hyrwyddo disgyblaeth ymhlith y disgyblion, eu hannog i barchu awdurdod, a'u hannog i ymddwyn yn dda a pharchu eraill. Dylai unrhyw fesur a gyflwynir gan y pennaeth o dan adran 89 gael ei gyhoeddi ganddo ar ffurf dogfen ysgrifenedig. Dylai'r ddogfen ysgrifenedig fod yn hysbys i bawb yn yr ysgol ac i rieni. Mae hefyd yn ofynnol, unwaith ym mhob 3 Tudalen y pecyn 176 blwyddyn ysgol, i'r pennaeth gymryd camau i sicrhau y caiff ei ddwyn at sylw'r disgyblion, eu rhieni a phawb arall a gyflogir gan yr ysgol neu sy'n gweithio yn yr ysgol mewn ffordd arall.

1.7 Wrth lunio mesurau a wneir o dan adran 89 o Ddeddf 2006, a'u rhoi ar waith, dylai pennaeth gynnwys mesurau i atal pob ffurf ar fwlio. Felly, dylai corff llywodraeth sicrhau na fydd llunio, newid na rhoi polisi gwisg ysgol nac edrychiad disgyblion ar waith yn creu sefyllfa a fydd yn arwain at fwlio. Dylai’r ysgol ystyried canllawiau gwrth-fwlio Llywodraeth Cymru a Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015: https://www.legislation.gov.uk/anaw/2015/3/pdfs/anaw_20150003_mi.pdf

1.8 Hefyd, o dan adran 175 o Ddeddf Addysg 2002 (“Deddf 2002”), rhaid i gorff llywodraethu wneud trefniadau i sicrhau bod ei swyddogaethau mewn perthynas â'r ffordd y caiff yr ysgol ei rhedeg yn cael eu harfer gyda'r nod o ddiogelu a hyrwyddo lles disgyblion yr ysgol. Felly, pan fydd corff llywodraethu yn ystyried cyflwyno polisi gwisg ysgol, dylai ystyried y ddyletswydd gyffredinol hon i wneud hynny mewn ffordd sy'n diogelu ac yn hyrwyddo lles y disgyblion. O dan yr adran hon, mae gan Weinidogion Cymru bŵer i roi canllawiau statudol i gyrff llywodraethu ac awdurdodau lleol.

Y ffordd y caiff yr ysgol ei rhedeg

1.9 Mae Adran 21 o Ddeddf Addysg 2002 yn pennu mai cyfrifoldeb corff llywodraethu’r ysgol yw'r ffordd y caiff ysgol a gynhelir ei rhedeg. Mae'n ofynnol i gorff llywodraethu sicrhau bod yr ysgol yn cael ei rhedeg mewn ffordd sy'n hyrwyddo safonau uchel o ran cyflawniad addysgol. Fel y nodir uchod, mae adran 175 o Ddeddf Addysg 2002 yn ei gwneud yn ofynnol i gyrff llywodraethu sicrhau bod yr ysgol yn cael ei rhedeg mewn ffordd sy'n diogelu ac yn hyrwyddo lles disgyblion yr ysgol.

1.10 Mae Rheoliadau Llywodraethu Ysgolion (Cylch Gwaith) (Cymru) 2000, a wnaed o dan adran 38 o Ddeddf Safonau a Fframwaith Ysgolion 1998, yn gosod dyletswydd ar gyrff llywodraethu a phenaethiaid i gyflawni eu cyfrifoldebau er mwyn gwneud y canlynol:

a) dileu gwahaniaethu anghyfreithlon ar sail hil, rhyw a rhywedd; b) hyrwyddo cyfle cyfartal a chydberthnasau da rhwng pobl o grwpiau hil gwahanol a grwpiau rhyw/rhywedd.

Deddfwriaeth cydraddoldeb

1.11 Mae nifer o ddarpariaethau statudol wedi'u cynnwys o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010: http://www.legislation.gov.uk/cy/ukpga/2010/15/contents Gall y darpariaethau hynny effeithio ar bolisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion a bydd angen i gyrff llywodraethu a phenaethiaid eu hystyried er mwyn sicrhau nad ydynt yn gwahaniaethu’n anghyfreithlon ar sail rhyw, ailbennu rhywedd, cyfeiriadedd rhywiol, beichiogrwydd a mamolaeth, hil, crefydd neu gred nac anabledd.

1.12 Mae'r dyletswyddau a osodir ar gyrff llywodraethu yn sgil y Rheoliadau hyn yn cynnwys asesu a monitro effaith eu polisïau, er enghraifft eu polisi gwisg ysgol, ar ddisgyblion, staff a rhieni sy’n perthyn i grwpiau hil gwahanol, gan gynnwys yr effaith ar lefelau cyrhaeddiad y disgyblion hynny.

4 Tudalen y pecyn 177

1.13 Mae cyngor a chanllawiau ar gael gan y Comisiynydd Cydraddoldeb a Hawliau Dynol: https://www.equalityhumanrights.com/cy/comisiwn-yng-nghymru. Mae'r comisiwn wedi cyhoeddi nifer o ddogfennau defnyddiol, gan gynnwys https://www.equalityhumanrights.com/sites/default/files/what_equality_law_means_for_you_ as_an_education_provider_schools_welsh_t_0.pdf

Cynghorau ysgol ac ymgynghori â disgyblion

1.14 Mae polisïau Llywodraeth Cymru ar gyfer plant a phobl ifanc yn seiliedig ar Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn. Yn Plant a Phobl Ifanc: Gweithredu'r Hawliau, mae Llywodraeth Cymru yn pennu saith nod sylfaenol ac yn nodi bod gan bob person ifanc yng Nghymru yr hawl i gael ei gynnwys mewn proses ymgynghori, i fod yn rhan o benderfyniadau, ac i leisio ei farn am faterion sy'n ymwneud ag ef neu sy'n effeithio ar ei fywyd. https://gweddill.gov.wales/docs/dsjlg/publications/cyp/151106-core- aims-comprehensive-version-cy.pdf

1.15 Dylid ymgynghori â disgyblion, a dylent allu dylanwadu ar benderfyniadau sy'n cael effaith arnynt. Er mwyn cefnogi disgyblion ac ysgolion, mae Llywodraeth Cymru wedi llunio Rheoliadau Cynghorau Ysgol (Cymru) 2005 sy'n ei gwneud yn ofynnol i bob ysgol gynradd (ac eithrio ysgolion meithrin ac ysgolion babanod), ysgol uwchradd ac ysgol arbennig a gynhelir yng Nghymru sefydlu cyngor ysgol. Mae Cylchlythyr Cynulliad Cenedlaethol Cymru 42/2006: Canllawiau i Gyrff Llywodraethu ar Sefydlu a Gweithredu Cynghorau Ysgol, yn cynghori y gallai gwisg ysgol fod yn un o'r materion y dylid gofyn i gyngor ysgol ei ystyried yn ei gyfarfodydd, ac mewn ymgynghoriad â disgyblion yr ysgol. https://gweddill.gov.wales/pubs/circulars/2006/welsh/nafwc42-06-w?lang=cy

5 Tudalen y pecyn 178

Adran 2: Materion yn ymwneud â chydraddoldeb i’w hystyried gan gyrff llywodraethu ysgolion

2.1 Wrth lunio polisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion, rhaid i gorff llywodraethu ysgol ystyried ei rwymedigaethau i beidio â gwahaniaethu'n anghyfreithlon ar sail rhyw, ailbennu rhywedd; cyfeiriadedd rhywiol; beichiogrwydd a mamolaeth; hil; crefydd neu gred; anabledd.

2.2 Bydd cyrff llywodraethu yn rhoi blaenoriaeth uchel i ystyriaethau o ran costau a fforddiadwyedd. Ni ddylai unrhyw wisg ysgol fod mor ddrud fel bod disgyblion neu eu teuluoedd yn teimlo na allant wneud cais am le mewn ysgol benodol neu na allant fynd i ysgol benodol.

2.3 Y pwynt hanfodol yw y bydd cyrff llywodraethu yn gweithredu'n deg ac yn rhesymol wrth ddatblygu neu adolygu eu polisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion gan sicrhau eu bod yn cyflawni eu dyletswyddau o dan Ddeddf Hawliau Dynol 1998 a deddfwriaeth wrthwahaniaethol arall. http://www.legislation.gov.uk/cy/ukpga/2010/15/contents

Bydd cyrff llywodraethu hefyd yn cadw at egwyddorion Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, a nodir isod (mae Erthyglau 2, 12 a 13 yn arbennig o berthnasol i'r canllawiau hyn):

Erthygl 2

1. Rhaid i Bartïon Gwladwriaethau barchu'r hawliau sydd wedi eu nodi yn y Confensiwn presennol a'u sicrhau i bob plentyn o fewn eu hawdurdodaeth heb gamwahaniaethu o unrhyw fath, ni waeth beth fo hil, lliw, rhyw, iaith, crefydd, barn wleidyddol neu farn arall, tarddiad cenedlaethol, ethnig neu gymdeithasol, eiddo, anabledd, genedigaeth neu statws arall y plentyn neu ei riant neu ei warcheidwad cyfreithiol. 2. Rhaid i Bartïon Gwladwriaethau gymryd pob mesur priodol i sicrhau bod y plentyn yn cael ei amddiffyn rhag pob ffurf ar gamwahaniaethu neu gosbi ar sail statws, gweithgareddau, barnau datganedig, neu gredoau rhieni, gwarcheidwaid cyfreithiol, neu aelodau teulu'r plentyn.

Erthygl 12

1. Rhaid i Bartïon Gwladwriaethau sicrhau i'r plentyn sy'n gallu ffurfio ei farn ei hun hawl i leisio'r farn honno'n ddirwystr ym mhob mater sy'n effeithio arno, a bod pwys priodol yn cael ei roi ar farn y plentyn yn ôl ei oedran a'i aeddfedrwydd. 2. At y diben hwn, rhaid rhoi cyfle i'r plentyn yn benodol i gael gwrandawiad mewn unrhyw weithdrefn farnwrol a gweinyddol sy'n effeithio arno, naill ai'n uniongyrchol, neu drwy gynrychiolydd neu gorff priodol, mewn modd sy'n gyson â rheolau gweithdrefnol y gyfraith genedlaethol.

Erthygl 13

1. Bydd gan y plentyn hawl i ryddid mynegiant. Bydd yr hawl hon yn cynnwys rhyddid i geisio, cael a rhoi gwybodaeth a syniadau o bob math, ni waeth beth fo'r ffiniau, naill ai ar lafar, mewn ysgrifen neu mewn print, ar ffurf celfyddyd, neu drwy unrhyw gyfrwng arall a ddewisir gan y plentyn.

6 Tudalen y pecyn 179

2. Caiff y dull o arfer yr hawl hon fod yn ddarostyngedig i gyfyngiadau, ond ni fydd y rhain ond y rhai a ddarperir drwy'r gyfraith ac sy'n angenrheidiol:

a) I barchu hawliau neu enwau da personau eraill; neu b) I warchod diogeledd gwladol neu drefn gyhoeddus (ordre public), neu iechyd neu foesau cyhoeddus.

Gwahaniaethu ar sail hil neu gred grefyddol

2.4 Bydd cyrff llywodraethu ysgolion yn ystyried eu polisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion yng nghyd-destun eu polisi cydraddoldeb hiliol; eu rhwymedigaeth i hyrwyddo cyfle cyfartal rhwng disgyblion o wahanol grwpiau hil; a'r gofyniad i asesu effaith polisïau'r ysgol ar ddisgyblion o wahanol grwpiau hil. Gellir ystyried bod corff llywodraethu yn gwahaniaethu os na fydd yn ystyried anghenion crefyddol mewn perthynas â gwisg. Gall hyn naill ai gael ei ystyried yn wahaniaethu anghyfreithlon ar sail hil yn nhermau Deddf Cydraddoldeb 2010 (er enghraifft am fod carfan uchel o ddilynwyr ffydd benodol yn perthyn i un neu fwy o grwpiau hil lleiafrifol ac yn methu â chydymffurfio â gofyniad penodol o ran y wisg ysgol), neu ei ystyried yn achos o dorri'r hawliau a ddiogelir o dan Ddeddf Hawliau Dynol 1998.

2.5 Mae Deddf Hawliau Dynol 1998 yn diogelu'r hawl i ‘amlygu ymlyniad wrth grefydd neu gred’. Felly, mae'n bwysig bod corff llywodraethu yn ystyried sut y gallai polisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion dorri hawliau'r unigolyn i ddilyn arfer cydnabyddedig yn ei grefydd neu gred. Bydd cyrff llywodraethu yn gwneud ymdrech resymol i addasu i ofynion o'r fath a dylai ystyried unrhyw gais i amrywio ei bolisi er mwyn diwallu anghenion disgyblion unigol o ran eu crefydd neu gred.

2.6 Mae'n bosibl ei fod yn arfer crefyddol cydnabyddedig i ddisgybl wisgo dilledyn penodol. Wrth gydnabod hyn, gallai’r corff llywodraethu benderfynu y gallai'r disgybl wisgo’r dilledyn yn lliwiau’r wisg ysgol. Rhaid i gyrff llywodraethu fodloni'r gofynion statudol perthnasol wrth wneud penderfyniadau o'r fath.

Gwahaniaethu ar sail anabledd

2.7 Mae angen i gyrff llywodraethu sicrhau nad yw polisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion yn rhoi disgyblion anabl o dan anfantais o gymharu â disgyblion nad ydynt yn anabl. Mae'r materion i'w hystyried yn cynnwys ymarferoldeb polisïau ac a ellir gwneud addasiadau rhesymol er mwyn bodloni gofynion disgyblion anabl.

Gwahaniaethu ar sail rhyw a hunaniaeth o ran rhywedd

2.8 Bydd corff llywodraethu yn nodi'r hyn sy'n rhan o'i wisg ysgol ac yn sicrhau bod ganddo bolisi gwisg ysgol cynhwysol nad yw'n gwahaniaethu ar sail rhyw na hunaniaeth o ran rhywedd. Gall polisi gwisg ysgol sy'n niwtral o ran rhywedd restru eitemau o ddillad y caniateir iddynt gael eu gwisgo yn yr ysgol, heb nodi unrhyw ofynion o ran yr angen i eitemau o ddillad gael eu gwisgo gan fyfyrwyr o rywedd penodol yn unig.

2.9 Os oes unrhyw wahaniaethau rhwng y rhywiau yn y polisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion, dylid eu cyfiawnhau a'u nodi'n glir yn y polisi. Un sail bosibl dros gyfiawnhau gwahaniaethau o'r fath fyddai bod crefydd benodol yn pennu cod dillad a chod edrychiad gwahanol ar gyfer y ddau ryw. Gallai peidio â pharchu codau o'r fath arwain at wahaniaethu ar sail hil neu dorri hawliau dynol. Er enghraifft, os nad yw'r gwahaniaethau yn y gofynion o 7 Tudalen y pecyn 180 ran gwisg yn cael effeithiau llawer mwy andwyol ar un rhyw/rhywedd na'r llall, mae'n annhebygol y cânt eu hystyried yn wahaniaethol, ond gallai fod yn anghyfreithlon, er enghraifft, petai gwisg ysgol y merched yn llawer drutach na gwisg ysgol y bechgyn.

2.10 Mae angen i ysgolion ystyried a oes angen hyblygrwydd mewn perthynas â gwisg ysgol er mwyn diwallu anghenion disgybl sy'n mynd drwy broses ailbennu rhywedd ar hyn o bryd. Gall gwrthod caniatáu i ddisgybl wisgo gwisg ysgol sy'n adlewyrchu ei hunaniaeth o ran rhywedd fod yn gyfystyr â gwahaniaethu ar sail ailbennu rhywedd o dan Ddeddf Cydraddoldeb (2010).

2.11 Nid yw Deddf Cydraddoldeb 2011 yn ymwneud yn benodol â gwisg ysgol nac agweddau eraill ar edrychiad disgyblion, ond mae'r gofyniad cyffredinol i beidio â gwahaniaethu wrth ymdrin â disgyblion yr un mor berthnasol yma ag y mae i agweddau eraill ar bolisi'r ysgol.

8 Tudalen y pecyn 181

Adran 3: Materion i’w hystyried wrth ddatblygu, mabwysiadu, newid neu werthuso polisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion

Cost a fforddiadwyedd gwisg ysgol

3.1 Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod y gall prynu gwisg ysgol ac eitemau eraill yn unol â pholisi gwisg ysgol fod yn faich ariannol, yn arbennig i'r rheini o deuluoedd incwm isel a theuluoedd mawr. O ganlyniad, wrth gyflwyno gwisg ysgol newydd neu ystyried newid gofynion y wisg ysgol, bydd cyrff llywodraethu yn rhoi blaenoriaeth uchel i ystyriaethau'n ymwneud â chost a fforddiadwyedd. Ni ddylai unrhyw wisg ysgol fod mor ddrud fel bod disgyblion neu eu teuluoedd yn teimlo na allant wneud cais am le mewn ysgol benodol neu na allant fynd i ysgol benodol.

3.2 Dylai cyrff llywodraethu ystyried y canlynol er mwyn ceisio cadw cost gwisg ysgol yn isel:

 Pennu eitemau a lliwiau sylfaenol yn unig ac nid steil, fel y gellir prynu eitemau mewn siopau manwerthu amrywiol am bris rhesymol ac nid gan un cyflenwr awdurdodedig yn unig.  Osgoi eitemau cost uchel megis blasers a chapiau.  Gall ei gwneud yn ofynnol i ddisgyblion wisgo crysau polo, siwmperi, blasers a gwisg addysg gorfforol â logo'r ysgol arnynt, y gellir eu prynu gan gyflenwyr arbenigol, fod yn gostus. Dylai ysgolion ystyried pa mor angenrheidiol yw eitemau o'r fath, gan gydbwyso’r dymuniad i gael hunaniaeth benodol â’r dymuniad i sicrhau bod eitemau gwisg ysgol ar gael yn hawdd ac yn fforddiadwy. Os bydd corff llywodraethu yn pennu bod yn rhaid cael logo ar y wisg ysgol, dylai ysgolion gyfyngu'r logo i un eitem (sydd ar gael yn hawdd ac am bris rhesymol) a gaiff ei gwisgo'n aml, e.e. crys chwys neu gardigan.  Os bydd ysgol yn ei gwneud yn ofynnol i ddisgyblion wisgo ail ddilledyn â logo'r ysgol arno (e.e. siwmper neu drowsus), dylai ystyried darparu'r ail logo am ddim fel bathodyn y gellir ei smwddio ar ddillad neu ei wnïo ar yr eitem.  Dylid ystyried y posibilrwydd o brynu logos i'w gwnïo, eu smwddio neu eu glynu wrth ddillad er mwyn lleihau costau pan fydd corff llywodraethu yn penderfynu bod logos yn rhan angenrheidiol o'r wisg ysgol.  Dylid osgoi amrywio'r lliw a'r steil ar gyfer grwpiau blwyddyn gwahanol am fod hyn yn ddrud i rieni ac yn golygu na ellir gwerthu'r dillad yn ail-law na'u rhoi i frodyr neu chwiorydd.  Dewis eitemau y gellir eu golchi'n hawdd: dylid osgoi eitemau i'w sychlanhau yn unig.  Cyfyngu ar ba mor aml y caiff y wisg ysgol ei newid oherwydd gall hyn fod yn gostus i rieni ac mae'n cyfyngu ar eu gallu i werthu'r dillad yn ail-law neu eu rhoi i frodyr neu chwiorydd.  Ystyried cost ac argaeledd meintiau nad ydynt yn rhai safonol.  Os caiff y polisi gwisg ysgol ei newid, dylid cyflwyno cyfnod pontio fel y gellir gwisgo'r hen wisg ysgol am o leiaf flwyddyn cyn newid yn llwyr i'r wisg ysgol newydd, ac ystyried a ellir cadw eitemau o'r hen wisg ysgol yn y polisi newydd. 9 Tudalen y pecyn 182

 Dylai cyrff llywodraethu ysgolion ystyried a oes angen gwisg ysgol wahanol ar gyfer yr haf a'r gaeaf. Dylai gwisg ysgol fod mor ddarbodus â phosibl a dim ond am fater o wythnosau y caiff gwisg ysgol ar gyfer yr haf ei gwisgo. Er enghraifft, gallai cyrff llywodraethu ystyried trowsus i'r myfyrwyr yn y gaeaf neu yn ystod cyfnodau o dywydd oer iawn, trowsus byr yn yr haf neu yn ystod cyfnodau o dywydd poeth; a chaniatáu i'r myfyrwyr beidio â gwisgo teits gwlanog yn ystod cyfnodau o dywydd poeth.

 Anogir ysgolion uwchradd i ystyried dichonoldeb cysoni eu polisi gwisg ysgol â pholisïau'r ysgolion cynradd sy’n eu bwydo er mwyn galluogi'r disgyblion i barhau i ddefnyddio unrhyw eitemau gwisg ysgol craidd (e.e. crysau, crysau polo, trowsus, sgertiau du a chyfarpar chwaraeon) yn yr ysgol uwchradd a lleihau cost pontio i addysg uwchradd.

 Ystyried opsiynau eraill i wella fforddiadwyedd a'r gallu i gael gafael ar wisg ysgol megis cynlluniau cyfnewid neu ailddefnyddio gwisg ysgol lle y gall rhieni roi eitemau nad oes eu hangen mwyach neu ddillad sy'n rhy fach, sydd mewn cyflwr da, er mwyn eu cynnig i deuluoedd eraill.

3.3 Mae Llywodraeth Cymru yn annog cyrff llywodraethu i ystyried pwysigrwydd argaeledd gwisg ysgol. Mae cael amrywiaeth eang o gyflenwyr gwisg ysgol yn mynd i'r afael â phroblemau i'r rhieni a'r gofalwyr hynny sy'n ei chael hi'n anodd dod o hyd i gyflenwyr gwisg ysgol arbenigol ac sy'n byw mewn ardaloedd anghysbell.

3.4 Pan fydd trefniadau un cyflenwr ar waith ar gyfer rhai eitemau, dylai cyrff llywodraethu adolygu'r trefniadau hyn yn gyson yng nghyd-destun y canllawiau hyn a cheisio sicrhau bod yr eitemau'n fforddiadwy. Pan fydd eitem gwisg ysgol ar gael o un siop yn unig, mae'n debygol y bydd y prisiau'n uwch nag y byddent petai rhieni'n gallu eu prynu o ffynonellau eraill.

3.5 Pan fydd ysgolion yn parhau â threfniant un masnachwr, os oes elfen o gystadleuaeth am y farchnad ar ffurf tendr neu broses ddethol a gaiff ei hadolygu’n rheolaidd, mae'n debygol y bydd hyn yn gostwng prisiau.

3.6 Dylai cyrff llywodraethu allu dangos eu bod wedi cael y gwerth gorau am arian gan gyflenwyr. Dylai unrhyw arbedion a negodwyd â'r cyflenwyr gael eu trosglwyddo i'r rhieni lle bynnag y bo hynny'n bosibl. Ni ddylai ysgolion gynnig trefniadau arian yn ôl. Dylid osgoi contractau un cyflenwr yn unig oni bai bod cystadlaethau tendro rheolaidd yn cael eu cynnal lle y gall mwy nag un cyflenwr gystadlu am y contract.

Ystyriaethau eraill ynghylch gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion

Cotiau

3.7 Dylai cyrff llywodraethu fod yn hyblyg o ran eu gofynion ynghylch cotiau i'w gwisgo rhwng y cartref a'r ysgol. Gall pennu lliw neu steil penodol olygu y bydd yn rhaid i rieni brynu dwy got ar gyfer eu plentyn: un i'r ysgol ac un i'w gwisgo ar adegau eraill.

10 Tudalen y pecyn 183

Teithio rhwng y cartref a'r ysgol

3.8 Dylai cyrff llywodraethu annog plant i gerdded neu seiclo i'r ysgol a dylent ystyried hyn wrth bennu cynllun a steil y wisg ysgol. Mae gwisg ysgol yn aml yn dywyll sy'n ei gwneud hi'n anodd i blant gael eu gweld gan yrwyr, yn enwedig yn ystod misoedd y gaeaf. Dylai cyrff llywodraethu ystyried manteision cynnwys lliwiau golau a/neu ddefnyddiau adlewyrchol neu welededd uchel, megis stribedi adlewyrchol y gellir eu tynnu ymaith fel rhan o'u polisi gwisg ysgol er mwyn sicrhau y gall plant gerdded a seiclo'n ddiogel i'r ysgol.

Addysg gorfforol

3.9 Dylai pob disgybl deimlo'n gyfforddus ynghylch ei ddillad Addysg Gorfforol. Dylai ysgolion ddewis gwisg addysg gorfforol sy'n ymarferol, yn gyfforddus, yn briodol i'r gweithgareddau dan sylw, ac yn fforddiadwy. Gall y dillad y mae'n ofynnol i ddisgyblion eu gwisgo gael effaith andwyol ar gyfranogiad disgyblion mewn gwersi Addysg Gorfforol. Dylai cyrff llywodraethu fod yn sensitif ac yn hyblyg gan ystyried y materion yn ymwneud â chydraddoldeb a amlinellir yn y canllawiau hyn. Bydd ysgolion yn ystyried cost dillad Addysg Gorfforol, yn enwedig lle mae angen cyfarpar arbenigol.

3.10 Dylai esgidiau Addysg Gorfforol fod yn addas, e.e. esgidiau rhedeg, at ddibenion iechyd a diogelwch. Dylai cyrff llywodraethu ystyried a ddylid caniatáu i unrhyw blentyn nad yw'n gwisgo'r esgidiau cywir gymryd rhan yn y wers Addysg Gorfforol os oes risg i ddiogelwch. Mewn achosion o'r fath, dylai cyrff llywodraethu ystyried caniatáu i'r disgyblion hyn gymryd rhan mewn ffordd arall, e.e. drwy weinyddu, cadw sgôr, ac ati, gan eu hatgoffa y dylid gwisgo dillad priodol i gymryd rhan mewn gweithgareddau addysg gorfforol yn y dyfodol.

Iechyd a diogelwch

3.11 Mae materion yn ymwneud ag iechyd a diogelwch yn hynod bwysig, ac mae angen eu hystyried yn barhaus, yn enwedig pan fydd disgyblion yn cymryd rhan mewn gwersi Addysg Gorfforol, Gwyddoniaeth a Thechnoleg. Wrth lunio neu addasu polisïau gwisg ysgol neu edrychiad disgyblion, mae’n bosibl y bydd yn rhaid i gyrff llywodraethu gydbwyso dyheadau a hawliau disgyblion unigol â gofynion iechyd a diogelwch neu warchodaeth. Er enghraifft, mae gan gyrff llywodraethu yr hawl i ddisgwyl i ddisgyblion â gwallt hir neu sgarffiau pen eu clymu'n ôl er diogelwch ar gyfer gweithgareddau Addysg Gorfforol ac wrth weithio mewn labordai gwyddoniaeth neu weithdai technoleg, pan fyddai hynny fel arall yn peri risg i'r disgybl ei hun neu ddisgyblion eraill a'r hyn sydd o'u cwmpas.

Gemwaith, gwallt a cholur

3.12 Mae'n bosibl y bydd cyrff llywodraethu am ystyried gemwaith fel rhan o'r polisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion a phennu eitemau o emwaith y caniateir i ddisgyblion eu gwisgo. Mae'n bosibl y bydd cyrff llywodraethu hefyd am ystyried colur a steil/lliw gwallt fel rhan o'u polisïau. Wrth wneud hynny, dylid ystyried a allai’r polisi amharu ar hawl unigolyn i ddilyn yn rhesymol arfer cydnabyddedig sy’n rhan o’i grefydd neu gred ac a allai’r polisi arwain at wahaniaethu. Ceir hefyd faterion iechyd a diogelwch i'w hystyried. Er enghraifft, gall fod yn rhesymol i gorff llywodraethu wahardd disgyblion rhag gwisgo gemwaith os yw o'r farn bod hyn yn peri risg o gael anaf (e.e. mewn gwersi Addysg Gorfforol lle y dylid gofyn i ddisgyblion dynnu eu clustdlysau neu eu gorchuddio a thâp).

11 Tudalen y pecyn 184

Materion meddygol

3.13 Bydd angen i gyrff llywodraethu ystyried yn ofalus geisiadau i amrywio'r polisïau er mwyn diwallu anghenion disgyblion â chyflwr meddygol neu nam dros dro neu barhaol. Er enghraifft, efallai na fydd disgyblion â rhai cyflyrau ar y croen yn gallu gwisgo rhai ffabrigau, ac na fydd disgyblion ag anafiadau i'w troed neu eu coes yn gallu gwisgo esgidiau ysgol. Mae'n bosibl y bydd disgybl â nam penodol yn ystyried bod rhai eitemau penodol o'r wisg ysgol yn ei gyfyngu.

Amodau tywydd eithafol

3.14 O ran fforddiadwyedd ac ymarferoldeb, rhaid i gyrff llywodraethu fod yn synhwyrol ac yn hyblyg wrth ymdrin â gofynion gwisg ysgol sylfaenol yn ystod cyfnodau o dywydd poeth neu oer iawn, fel llacio'r polisïau dros dro er mwyn sicrhau bod disgyblion yn gyfforddus yn eu hamgylchedd dysgu. Er enghraifft, caniatáu i ddisgyblion wisgo eu gwisg addysg gorfforol neu drowsus byr yn ystod cyfnodau o dywydd poeth iawn neu ganiatáu iddynt wisgo trowsus yn lle sgert yn ystod cyfnodau o dywydd oer iawn.

3.15 Dylai cyrff llywodraethu ysgolion fod yn eglur ynghylch eu hyblygrwydd o ran eitemau gwisg ysgol ar gyfer amodau tywydd eithafol wrth osod eu polisi gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion, gan gynnwys sut y caiff unrhyw newidiadau eu cyfathrebu.

12 Tudalen y pecyn 185

Adran 4: Gwybodaeth, ymgynghori a chwynion

Prosbectysau ysgolion

4.1 Dylai'r gofynion ynghylch gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion gael eu cynnwys ym mhrosbectws yr ysgol. Dylai prosbectws yr ysgol gael ei ddiweddaru bob blwyddyn a dylid sicrhau ei fod ar gael i rieni pob disgybl presennol a darpar ddisgybl ar gais. Gellid hefyd gynnwys y polisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion ar wefan yr ysgol a'u rhannu â'r rhieni drwy'r cyfryngau cymdeithasol ac yn electronig. Bydd hyn yn helpu i sicrhau bod pob rhiant yn ymwybodol o bolisïau’r ysgol ar wisg ysgol ac edrychiad disgyblion cyn penderfynu anfon ei blentyn i'r ysgol.

Ymgynghori â rhieni, disgyblion a grwpiau eraill

4.2 Wrth ystyried cyflwyno polisïau newydd ar wisg ysgol ac edrychiad disgyblion neu newid y polisïau presennol, dylai cyrff llywodraethu ymgynghori â'r disgyblion a'r rhieni/gofalwyr presennol yn ogystal â darpar ddisgyblion a rhieni/gofalwyr, yn enwedig gan y gallai eu newid arwain at gostau ychwanegol. Dylai'r broses ymgynghori hefyd gynnwys cynrychiolwyr o grwpiau gwahanol o ddisgyblion yn y gymuned ehangach, gan sicrhau bod arweinwyr cymunedol sy'n cynrychioli grwpiau lleiafrifoedd ethnig a grwpiau crefyddol yn cael eu nodi yn ogystal â grwpiau sy'n cynrychioli disgyblion ag anghenion addysgol arbennig, anableddau neu faterion yn ymwneud â hunaniaeth o ran rhywedd. Dylai cyrff llywodraethu gynnwys disgyblion a'r cyngor ysgol wrth ddatblygu polisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion drwy eu hannog i gymryd perchenogaeth dros y gwaith o lunio eu polisi gwisg ysgol yn unol â'r egwyddorion a nodir yn y canllawiau hyn.

4.3 Dylai cyrff llywodraethu gofnodi'r broses ymgynghori a ddefnyddiwyd, y pwyntiau a wnaed gan yr ymatebwyr a'r penderfyniadau a wnaed wrth bwyso a mesur safbwyntiau croes. Byddai'n ddefnyddiol petai cyrff llywodraethu yn rhoi rhesymau i'r ymatebwyr dros y penderfyniadau a wnaed, yn enwedig os aethpwyd i'r afael â mater cynhennus yn ystod yr ymgynghoriad. Mewn achosion lle y caiff penderfyniad ei wneud ar sail barn y mwyafrif, dylai cyrff llywodraethu fod yn ofalus iawn er mwyn sicrhau nad yw barn y mwyafrif yn gwahaniaethu yn erbyn nodweddion gwarchodedig na grŵp penodol.

4.4 Anogir cyrff llywodraethu i adolygu eu polisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion o bryd i'w gilydd (a dylent ystyried bob amser ystyried gwneud hynny pan gyflwynir sylwadau) ac i ymgynghori â rhieni, disgyblion a grwpiau eraill er mwyn casglu eu barn. Dylai ysgolion roi digon o rybudd cyn cynnal ymgynghoriad am bolisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion a'i gyhoeddi'n eang er mwyn annog y nifer fwyaf o ymatebion. Os gwneir newidiadau i bolisïau gwisg ysgol o ganlyniad i'r ymgynghoriad, dylai ysgolion sicrhau bod trefniadau pontio ar waith a neilltuo digon o amser ar gyfer unrhyw newidiadau sylweddol.

Cwynion

4.5 Dylid cyflwyno cwynion neu bryderon am bolisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion, gan gynnwys cwynion a phryderon am argaeledd y wisg ysgol a chost ei phrynu gan gyflenwr penodol, i gorff llywodraethu'r ysgol, a ddylai ddelio â nhw yn unol â gweithdrefn gwyno'r corff llywodraethu. Mae'r gyfraith yn ei gwneud yn ofynnol i bob corff llywodraethu roi gweithdrefn ar waith ar gyfer delio â chwynion gan rieni, disgyblion, aelodau o'r staff, llywodraethwyr, aelodau o'r gymuned leol ac eraill sy'n ymwneud â materion y mae gan y corff llywodraethu gyfrifoldeb statudol amdanynt. Mae Llywodraeth Cymru wedi cynhyrchu canllawiau ar weithdrefnau cwyno ar gyfer cyrff llywodraethu ysgolion: 13 Tudalen y pecyn 186 https://llyw.cymru/sites/default/files/publications/2018-03/gweithdrefnau-cwyno-ar-gyfer- cyrff-llywodraethu-ysgolion-yng-nghymru.pdf

Dylid cyhoeddi'r broses ar gyfer cwyno am bolisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion, er enghraifft, ar wefan yr ysgol neu mewn deunydd cyfathrebu penodol i rieni am bolisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion.

Peidio â chydymffurfio â pholisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion

4.6 Pan fydd y corff llywodraethu wedi cyflwyno polisi gwisg ysgol a/neu reolau ynghylch edrychiad, cyfrifoldeb y pennaeth fydd gorfodi'r rhain fel rhan o'i gyfrifoldeb cyffredinol am y gwaith o redeg yr ysgol o ddydd i ddydd a chynnal disgyblaeth.

4.7 Dylai penaethiaid benderfynu pa gamau i'w cymryd pan fydd disgyblion yn torri'r rheolau o ran gwisg ysgol neu edrychiad disgyblion. Gall penaethiaid ddisgyblu disgyblion am dorri polisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion, ond cyn gwneud hynny, mae'n bwysig iawn eu bod yn ceisio canfod pam nad yw disgyblion yn cydymffurfio â'r polisi. Os mai'r rheswm dros hynny yw am fod teuluoedd yn wynebu anawsterau ariannol, dylai ysgolion ganiatáu cyfnod penodol o amser iddynt brynu'r eitemau gofynnol a chynnig gwybodaeth am unrhyw gymorth y gall yr Awdurdod Lleol neu'r ysgol ei gynnig. Dylai ysgolion sicrhau eu bod yn rhoi gwybod am gyllid grant Llywodraeth Cymru, fel cymorth i gael gwisg ysgol drwy'r Grant Datblygu Disgyblion – Mynediad, ynghyd â'r meini prawf cymhwyso.

4.8 Efallai fod rhesymau eraill pam nad yw disgybl yn cydymffurfio â'r polisi gwisg ysgol neu edrychiad disgyblion, ar wahân i drafferthion ariannol neu awydd i herio'r drefn. Er enghraifft, efallai fod disgybl wedi colli ei wisg ysgol, ei bod wedi cael ei dwyn neu ei difrodi, neu ei bod wedi'i baeddu'n ddamweiniol i'r graddau na ellir ei gwisgo, ac efallai nad yw'n bosibl golchi a sychu rhai eitemau o ddillad dros nos. Ni fyddai Llywodraeth Cymru yn disgwyl i benaethiaid anfon plant adref o dan amgylchiadau o'r fath. Gallai rhesymau eraill gynnwys nad yw'r wisg ysgol ar gael ym maint y disgybl, neu gallai fod rhesymau crefyddol na chawsant eu nodi'n flaenorol.

4.9 Gall penaethiaid ofyn i ddisgyblion fynd adref i newid eu dillad os yw hynny'n briodol. Ni ddylai hyn gymryd mwy o amser nag sydd ei angen arnynt i newid eu dillad a dim ond lle y gellid gwneud hynny'n gyflym ac yn ddidrafferth y byddai hyn yn briodol. Ni ddylai penaethiaid anfon disgybl adref am gyfnod amhenodol neu am gyfnod hwy nag sydd ei angen arno i newid ei ddillad neu ei edrychiad (e.e. drwy dorri ei wallt), oherwydd gallai hyn gael ei ystyried yn waharddiad answyddogol. Dylid defnyddio'r mesur hwn mewn ffordd gymesur. Pan fydd penaethiaid neu uwch-aelodau o'r staff yn anfon disgybl adref, dylent ystyried oedran y plentyn ac i ba raddau y mae'n agored i niwed, a dylent gysylltu â'r rhieni neu ofalwyr. Byddai disgwyl i'r disgybl ddychwelyd i'r ysgol yn syth ar ôl newid ei ddillad. Gallai peidio â gwneud hynny gael ei ystyried yn absenoldeb heb awdurdod.

Gwahardd ac absenoldeb

4.10 Dim ond pan fydd disgybl yn torri polisi gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion yr ysgol yn barhaus ac mewn ymgais agored i herio'r drefn, a lle yr ystyriwyd pob ffordd bosibl arall o ddatrys yr anghydfod ynghylch gwisg ysgol, y gall yr ysgol ystyried gwahardd fel dewis olaf.

4.11 Mae angen i gyrff llywodraethu sicrhau nad yw absenoldeb yn digwydd oherwydd anallu teuluoedd i ddarparu gwisg ysgol i'w plant. Os bydd hynny'n digwydd, dylai'r Awdurdod Lleol neu'r ysgol roi gwybodaeth a chymorth priodol arall i'r teuluoedd. 14 Tudalen y pecyn 187

4.12 Nid yw Llywodraeth Cymru yn ystyried bod gwahardd, o dan amgylchiadau arferol, yn ymateb priodol i achosion o dorri polisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion.

15 Tudalen y pecyn 188

Adran 5: Cymorth ariannol

Grant Datblygu Ysgolion – Mynediad

5.1 Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod bod rhai rhieni yn wynebu caledi ariannol oherwydd cost prynu gwisg ysgol i'w plant. Cred Llywodraeth Cymru hefyd na ddylai'r cymorth ariannol y mae rhieni yn ei gael tuag at gost gwisg ysgol fod yn rhwystr i ddysgu.

5.2 Yn 2018, cyflwynodd Llywodraeth Cymru gronfa newydd yn lle'r Grant Gwisg Ysgol blaenorol, sef y Grant Datblygu Disgyblion – Mynediad, sy'n elfen o'r Grant Datblygu Disgyblion: https://llyw.cymru/grant-datblygu-disgyblion-mynediad

5.3 Mae'r grant newydd yn canolbwyntio ar y pwynt mynediad i addysg a'r broses o bontio i'r ysgol uwchradd. Mae'r cyllid ar gael i ddisgyblion sy'n gymwys am brydau ysgol am ddim sy'n dechrau:  Dosbarth derbyn mewn ysgolion cynradd a gynhelir;  Blwyddyn 3 mewn ysgolion uwchradd a gynhelir;  Blwyddyn 7 mewn ysgolion uwchradd a gynhelir;  Blwyddyn 10 mewn ysgolion uwchradd a gynhelir; neu  ddisgyblion mewn ysgolion arbennig, canolfannau adnoddau anghenion arbennig ac unedau cyfeirio disgyblion sydd rhwng 4 ac 11 pan fyddant yn dechrau.

Mae'r cyllid hefyd ar gael i blant sy'n derbyn gofal o oedran ysgol gorfodol.

5.4 Mae gwerth hyd at £125 o gyllid ar gael i bob dysgwr cymwys, ac eithrio'r rhai hynny ym Mlwyddyn 7. Bydd dysgwyr cymwys ym Mlwyddyn 7 yn gymwys i gael hyd at £200.

5.5 Mae disgyblion sy'n Geiswyr Lloches sy'n dechrau dosbarth derbyn; Blwyddyn 3; Blwyddyn 7; a Blwyddyn 10 yn gymwys i gael y cyllid hwn os ydynt yn bodloni'r meini prawf cymhwyso.

5.6 Yn ychwanegol at wisg ysgol, gellir defnyddio'r Grant Datblygu Disgyblion – Mynediad i brynu gwisg addysg gorfforol; gwisg ar gyfer gweithgareddau ehangach y tu allan i'r diwrnod ysgol (fel chwaraeon, sgowtiaid a geidiaid; cyfarpar chwaraeon pan fydd gweithgareddau cwricwlwm newydd yn dechrau (fel dylunio a thechnoleg); a chyfarpar ar gyfer teithiau y tu allan i oriau'r ysgol (fel dillad glaw ar gyfer dysgu yn yr awyr agored).

5.7 Gweinyddir y cynllun grant gan Awdurdodau Lleol ar ran Llywodraeth Cymru. Dylai ysgolion ddarparu gwybodaeth i rieni am y Grant Datblygu Disgyblion –Mynediad a'u cynghori y dylai ceisiadau am y grant hwn gael eu cyflwyno i'r Awdurdod Lleol.

Cymorth grant Awdurdodau Lleol

5.8 Mae adran 518 o Ddeddf Addysg 1996, a Rheoliadau'r Awdurdod Addysg Lleol (Talu Treuliau Ysgolion) 1999 a wnaed o dan yr adran honno, yn rhoi pwerau disgresiwn i Awdurdodau Lleol wneud taliadau i leddfu caledi ariannol er mwyn galluogi disgybl i fanteisio ar unrhyw weithgaredd addysgol neu gymryd rhan mewn unrhyw weithgaredd yn yr ysgol. Byddai hynny'n cynnwys cymorth ariannol i dalu cost dillad ysgol lle maent yn fodlon y dylai taliad gael ei wneud i atal neu leddfu caledi ariannol, ond rhaid i gymorth ariannol o’r fath fod yn gysylltiedig â modd y rhieni.

16 Tudalen y pecyn 189

5.9 Mae rhai Awdurdodau Lleol ledled Cymru yn cynnig cymorth ariannol tuag at gost gwisg ysgol.

Cyfrifoldeb Awdurdodau Lleol fel rhieni corfforaethol

5.10 Wrth gyflawni eu rôl fel rhieni corfforaethol, disgwylir i Awdurdodau Lleol roi blaenoriaeth i addysg plant sy'n derbyn gofal a gweithredu fel eiriolwyr ar eu rhan yn yr un modd ag y mae rhieni'n eirioli dros eu plant eu hunain. Felly, dylai Awdurdodau Lleol wneud trefniadau i sicrhau y gall y plentyn neu'r person ifanc gydymffurfio â'r polisïau gwisg ysgol ac edrychiad disgyblion ac nad yw o dan anfantais.

Mathau eraill o gymorth ar gyfer teuluoedd incwm isel

5.11 Mae rhai ffynonellau cyfyngedig posibl eraill o gymorth ariannol ar gael:

 Mae'n bosibl y gall rhieni sy'n cael Cymhorthdal Incwm, Lwfans Ceisio Gwaith yn Seiliedig ar Incwm, Lwfans Cyflogaeth a Chymorth yn Seiliedig ar Incwm, Credyd Pensiwn neu dâl ar gyfrif o un o’r budd-daliadau neu hawliadau hyn am o leiaf 26 wythnos, wneud cais am fenthyciad cyllidebu'r gronfa gymdeithasol o dan y categori dillad ac esgidiau gan y Ganolfan Byd Gwaith. Gall hawlwyr sy'n hawlio Credyd Cynhwysol ar hyn o bryd wneud cais am Flaenswm Cyllidebu.  Mae'n bosibl y bydd cymorth ar gael gan gyrff llywodraethu neu gymdeithasau rhieni ysgolion. Gall hyn fod ar ffurf cymorth ariannol o gronfa caledi, cynllun cynilo neu drwy roi dillad ail-law.

Undebau Credyd

5.12 Cwmnïau ariannol cydweithredol sy'n canolbwyntio ar y gymuned yw Undebau Credyd. Cânt eu rhedeg gan bobl leol er budd y bobl leol, ac maent yn cynnig cyfrifon cynilo a benthyciadau moesegol.

5.13 Gall pawb sy'n byw neu'n gweithio yn ardal yr Undeb Credyd ymuno, yn ogystal ag unrhyw aelod o'u teulu sy'n byw gyda nhw. Mae Undebau Credyd hefyd yn croesawu aelodau iau i gynilo gyda nhw. Mae Llywodraeth Cymru yn annog pobl o bob oed i ymuno ag Undebau Credyd ac yn annog ysgolion i sefydlu mannau casglu i gynilwyr ifanc a'u teuluoedd.

5.14 Mae Undebau Credyd yn cynnig amrywiaeth o wasanaethau, gan gynnwys benthyciadau fforddiadwy a chyfrifon cynilo, a gallant hefyd roi cyngor ar gyllidebu a rheoli a dyledion. Yn bwysig ddigon, maent yn cynnig benthyciadau llai ar gyfradd fforddiadwy. Drwy berthyn i Undeb Credyd gall rhieni gynilo ychydig yn rheolaidd tuag at gost prynu gwisg ysgol, neu wneud cais am fenthyciad bach a fydd yn eu galluogi i rannu cost prynu gwisg ysgol yn daliadau llai ar hyd y flwyddyn.

Arferion da gan ysgolion

5.15 Dyma enghreifftiau o arfer da gan ysgolion mewn perthynas â chymorth ariannol tuag at gost prynu gwisg ysgol:

17 Tudalen y pecyn 190

 Rhoi cyhoeddusrwydd i gymorth gwisg ysgol Llywodraeth Cymru a chymorth arall drwy'r Grant Datblygu Disgyblion - Mynediad.  Rhoi cyhoeddusrwydd i gynlluniau grant dewisol Awdurdodau Lleol lle y bo'n berthnasol.  Cronfeydd caledi dewisol ysgolion.  Hyrwyddo ac annog yr arfer o drefnu stondinau i werthu gwisg ysgol ail-law o ansawdd da mewn nosweithiau rhieni neu ddigwyddiadau eraill.  Rhoi benthyg eitemau ail-law i ddisgyblion a chreu ystafell adnoddau mewn man nad yw’n rhy amlwg lle y gall disgyblion gael gafael ar yr eitemau hyn heb deimlo stigma.  Swmpbrynu eitemau i'w gwerthu i rieni am bris gostyngol, o bosibl ar y cyd â chynllun taliadau hawdd.  Os mai dim ond am ran o'r flwyddyn ysgol y bydd angen eitem o wisg addysg gorfforol, nodi hyn yn y rhestr o wisg addysg gorfforol er mwyn sicrhau na fydd y plentyn yn tyfu allan o'r eitem cyn y bydd ei hangen arno ac fel y gall rhieni gyllidebu ar ei chyfer drwy ledaenu'r gost.

 Mae gan Gyngor Sir Ddinbych a Chyngor ar Bopeth Sir Ddinbych gynllun ailddefnyddio gwisg ysgol sy'n galluogi rhieni i gael gafael ar wisg ysgol fforddiadwy o ansawdd uchel yn eu cymuned. Caiff gwisgoedd ysgol a roddir i'r cynllun eu casglu o ysgolion cyn diwedd tymor yr haf fel y gellir eu hailddefnyddio a'u cynnig i deuluoedd eraill am ddim neu am rodd mewn siop ailgylchu (mae rhoddion yn helpu i dalu cost golchi'r wisg ysgol).

18 Tudalen y pecyn 191 P-05-877 Children's used uniform scheme, Correspondence - Children's Commissioner for Wales to Chair, 03.10.19 Comisiynydd Plant Cymru Children’s Commissioner for Wales

To: Janet Finch Dear Chair, Saunders, AM In June 2019 I wrote to the Committee in respect of petition P-05-877 Children's Chair of the Petitions used uniform scheme. I had published my A Charter for Change report and Committee advised that I would be launching a special mission for my ambassador schools in relation to the cost of the school day, including a focus on school uniform reuse schemes.

Via email only That mission has now been launched and can be accessed here - https://www.childcomwales.org.uk/our-schemes/primary/special-mission/

The mission challenges the ambassadors to consider the cost of the school 03 October 2019 day in their own school and work with school governors and staff to reduce costs. We include resources on establishing uniform reuse schemes, with pre- prepared lessons linking the production of uniforms to environmental considerations. We highlight Top Tips from those running such schemes already. The resources, which are adapted for different age groups and accessible for those with additional needs, were developed alongside children and teachers and are based on our original research which led to our Charter for Change report in March 2019. They are also freely available for all schools and are not only open to our ambassador schools.

I noted with interest a question raised by Jane Bryant in the Siambr last week to the Minister for Education, regarding the recycling of school uniforms and the Government’s support for such schemes. In light of that question I have also written to the Minister for Education to share the resources with her and ask that the department support the publicity for these resources on their social media channels. They fit well with the ambitions of the new curriculum as well as, it goes without saying, children’s rights.

Yours sincerely,

Sally

Tyˆ Ystumllwynarth/Oystermouth House comisiynyddplant.cymru Llys Siarter/Charter Court, Phoenix Way Abertawe/Swansea SA7 9FS childrenscommissioner.wales 01792 765600

[email protected] Tudalen y pecyn 192 Croesawn ohebiaeth yn y Gymraeg yn ogystal â’r Saesneg ac mewn amryw o fformatau [email protected] We welcome correspondence in the medium of Welsh and English as well as alternative formats Comisiynydd Plant Cymru Children’s Commissioner for Wales Sally Holland Comisiynydd Plant Cymru Children’s Commissioner for Wales

Tudalen y pecyn 193 P-05-877 Children's used uniform scheme, Correspondence - Welsh Local Government Association to Chair, 23.10.19

Dyddiad /Date: 23 October 2019 Gofynnwch am/Please ask for: D Hopkins Llinell uniongyrchol/Direct line: Ebost/Email:

Janet Finch-Saunders, AM Chair of the Petitions Committee National Assembly for Wales Cardiff Bay Cardiff CF99 1NA

Dear Ms Finch-Saunders,

Petition P-05-877 Children's used uniform scheme

Please accept my sincere apologies on behalf of the WLGA for the delay in replying to your letter of 12th June 2019.

That concerned a petition from Rachael Mackay, a pupil at Monnow Primary School, Newport, on behalf of pupils there who would like to see used school uniform schemes across Wales.

A key principle of introducing school uniforms in Welsh primary schools was of course affordability. That was a widely accepted principle at the time. Cost has to be an important consideration for all families with children of school age, particularly in areas of the country where levels of deprivation are high.

Over time, it appears that some schools not only require a uniform, but also a school logo or symbol on many items which comprise the uniform: That can be the point where costs for parents rise, as suppliers are limited by virtue of the stocks of ‘badged’ items held for Dr Chris Llewelyn Prif Weithredwr sale. At the same time, parents know that uniform items of the Chief Executive required colours and styles are readily available at less cost in chain stores and supermarkets, and that can lead to frustration. Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru Tŷ Llywodraeth Leol It can also lead to local bad feeling between small local suppliers of Rhodfa Drake specific clothing who feel that their businesses are suffering at the CAERDYDD CF10 4LG hands of multi-nationals. There is also the moral question of some Ffôn: 029 2046 8600 clothing manufacturers and suppliers internationally, who may not be offering rights to workers which Wales and the United Kingdom would Welsh Local Government Association expect. That may include child labour. So uniform supply is a vexed Local Government House issue. Drake Walk CARDIFF CF10 4LG But these are broader matters, and ones WLGA suspects the Tel: 029 2046 8600 Committee will be aware of. Going back to the question put from wlga.cymru Monnow Primary School, it seems that a structured way of recycling wlga.wales good quality uniforms is eminently sensible. There are examples of @WelshLGA

Croesawn ohebiaeth yn y Gymraeg a’r Saesneg a byddwn yn ymateb i ohebiaeth yn yr un iaith. Ni fydd defnyddio’r naill iaith na’r llall yn arwain at oedi. We welcome correspondenceTudalen in Welsh and yEnglish pecyn and will 194 respond to correspondence in the same language. Use of either language will not lead to a delay. individual schools running schemes, but it is difficult to place a figure on how many, and how effective these are.

The WLGA raised this matter at a recent meeting of the Association of Directors of Education in Wales, and the attached paper describing the scheme run in Denbighshire was subsequently circulated to all local authorities to make them aware of the possibilities of such schemes.

I trust that the Petitions Committee will find these observations, and the attached paper, helpful.

Yn gywir / Yours sincerely

David Hopkins

Pennaeth Addysg dros dro Interim Head of Education

Croesawn ohebiaeth yn y Gymraeg a’r Saesneg a byddwn yn ymateb i ohebiaeth yn yr un iaith. Ni fydd defnyddio’r naill iaith na’r llall yn arwain at oedi. We welcome correspondence in WelshTudalen and English y and pecyn will respond 195 to correspondence in the same language. Use of either language will not lead to a delay.

Denbigh School Uniform Recycle

Impact Document

Tudalen y pecyn 196 Foreword – Winnie Lawson, Denbigh Office Manager

It has become increasingly obvious that families with dependent children are struggling financially. Whilst the welfare reform is aimed in the main at people on long-term benefits, the consequences are also affecting working families on low income.

As a member of Citizens Advice staff and a parent and grandparent I am aware of the financial constraints on young families. Having worked for twenty years with people in Denbigh and being aware of the deprivation in the area I feel if children are to improve their situation they have to be encouraged and supported to take advantage of a good education. To ensure a child is able to fit in he or she needs the same uniform as everybody else, this helps to ensure that children are integrated and equal.

In 2014 we contacted all of the local schools to see if they wanted to participate in a scheme which enabled us to recycle good quality uniforms. This worked really well; we collected uniforms from the schools before the summer term ended. We washed, pressed and mended the uniforms and we used the HWB in Denbigh as the centre for the exchange.

The following year (2015), we developed our Recycle and raised funds with the assistance of Citizens Advice Denbigh’s staff and volunteers. We received grants from Denbigh Town Council, Ruthin Rotary and Denbigh Round Table which allowed us to issue grants of £100.00 to parents on low income whose children were moving to the High School.

In 2016 we further improved the scheme by sizing the uniforms and placing them in individual bags. We have also been very grateful to Mr & Mrs Shakespeare who allowed us to use their empty premises on Denbigh High Street as a pop-up shop (they kindly allowed us to use the shop again, this year).

This proved extremely successful and we provided regulation school uniform to more than 100 children. We also promoted the take up of free school meals which directly benefit not only the family but their school through the pupil deprivation grant.

Our most recent event in August this year (2017) was an out-and-out success, with over 200 families coming to our shop. We will continue with this initiative as it is so obviously needed and our additional offer of support is helping people to improve their lives.

Winnie Lawson (left) and Tanya at the February half-term Denbigh School Uniform Recycle Tudalen y pecyn 197 Filling a need

The Denbigh School Uniform Recycle, previously known as the Denbigh Uniform Exchange, fills a clear need within the community for access to affordable school uniforms. Over the past decade, financial support available to parents for the purchase of school uniforms has been greatly reduced across the UK.

In Wales the school uniform grant helps eligible pupils acquire a school uniform, the scheme is targeted specifically at pupils entering year 7 of secondary school who are eligible for free school meals; also pupils aged 11 at the start of the school year in special schools, special needs resource bases and pupil referral units who are eligible for free school meals. The grant set by Welsh Government is £105 per pupil1. Each local authority administers the grant scheme.

Schools can provide grants for low-income families although this is done on a discretionary basis and there has been a sharp decline over the years in the number of schools offering this help, due to the challenging financial landscape in the public sector.

These are administered by individual schools so little information is available on the number of grants awarded or the amount of these grants. Some schools subsidise the cost of uniforms, particularly those brought from a single supplier although these, like grants, are in decline. Unlike grants, which target lower- income families, these schemes also help to subsidise families who do not require this help.

Our experiences as an advice agency and through our Recycle and events in the Denbigh area show that there is a need for help with the cost of school uniforms for families with children across all school years.

Recent and ongoing welfare reform will increase the strain on parents claiming working age benefits massively. This September (2017) will be the first time that parents in Denbigh who are subject to the benefit cap will have to find the money for school uniforms from this reduced income.

From the feedback we have received from the families who have visited our school uniform recycling events, the cost of kitting out children for school is a significant financial burden on a family’s finances. For those families who are “just about managing” the cost of school uniforms has become a pinch point in the family’s annual budget.

Tudalen y pecyn 198 Nationally, 43% of low-income (<£15,000 per annum) families say they are unhappy with the value of school uniform3 (although attitudes based on cost is not available). There has been a noticeable increase in the number of schools who require items to be purchased from specialist suppliers and a corresponding drop in the number of schools allowing purchase of any, or all, items from general clothing stores and supermarkets4. Parents find greater value in the cost of school uniforms when they are able to choose their own supplier.

A government report on school uniforms, published in 2015, states that the cost of school uniforms has decreased in real terms since 20075. Unfortunately, welfare benefits have decreased further in real terms over the same period.

Worryingly, parents have reported that they have taken on debt to pay for school uniforms6. This increases the cost of school uniforms even further as interest is repaid on loans. A £200 loan with a well-known door-to-door lender would require repayment of £374.40 if paid back over a full year7. This creates a cycle of dependency on expensive credit as people are unable to save for next year’s uniform while paying off the loan for the current year’s uniform. The Illegal Money Lending Unit, Wales Office, tell of a mother in Wales asking a local loan shark for money as a direct result of school costs.

Within this context it can be seen that the Denbigh School Uniform Recycle fills a clear need.

Tudalen y pecyn 199 Offering solutions

An advantage of the Denbigh School Uniform Recycle Shop perhaps, is that it operates outside of the school and is able to provide a level of discretion consistent with Citizens Advice Denbighshire’s other services. It offers uniforms for all schools in the area in a single shop with complete uniforms available for an optional donation of £1. This allows parents, primary care givers and other family members to pick up uniforms in a single place, and for a nominal price.

The quality of all uniforms at the exchange is guaranteed by Winnie and the volunteers; no faded, torn or over-repaired uniforms are displayed (they are donated to recycling centres) let alone sold. Winnie and the volunteers take days at a time to wash, iron and package the uniforms into attractive, easily sold packs. This presentation greatly increases uptake, a child in a local primary school was unwilling to take a uniform offered to him by Winnie but when he opened the pack, and was hit with the smell of fabric freshener, he immediately took it home.

The greatest advantage for the Denbigh School Uniform Recycle is that Winnie and the volunteers have decades of combined experience in giving advice and supporting the local community. Citizens Advice Denbighshire caseworkers also help when the shop is open. While the primary purpose is the exchange and selling of uniforms, informal advice is often given. It has been shown that whenever we can engage with clients who may not have realised they required advice, invariably there are positive outcomes for clients, even if delivery of advice is a secondary purpose.

A requirement for help with school uniform costs is often a symptom of low income and other issues, including servicing debt. As can be seen on the graph below, these clients have issues we would expect as clients on a low-income; with benefit- and debt-related issues appearing most (note that these are not debts for non-essential items such as catalogues but such as water & fuel arrears). The charitable support issue is of note as the sub-issue to this, for these clients, is the issue of a foodbank voucher.

Tudalen y pecyn 200 or follow-on advice).

Income maximisation is an important part of creating sustainable futures for families in Denbigh in regards to school uniform costs. Through the Denbigh School Uniform Recycle, we have engaged with clients and found £16,495.60 of unclaimed benefits between 10 customers (25 customers signed up for follow-on advice).

Tudalen y pecyn 201 In April, as part of follow-up advice, we sent all 25 Denbigh School Uniform Recycle customers who had volunteered their contact information a leaflet advertising our new, NEA-funded, Cosy Cymru scheme. The scheme aims to provide energy saving measures and essential white goods, we awarded over £700 of energy saving measures and white goods to customers who contacted us.

Through the Denbigh School Uniform Recycle we found parents weren’t always aware of all ‘passported’ help available with the costs of school and childcare. Encouraging families to sign up for free school meals is advice well suited to the Denbigh School Uniform Recycle as it does not require knowing personal information beyond whether they are already receiving them.

To encourage take up of free school meals, we focus on the annual costs; showing that the price of a typical child’s lunch is about £2 per day - around £400 per school year, per child. Putting daily and weekly costs into an annual context is a common budgeting technique. The cost saving of a free school meal then becomes evident.

Since the very first event we have also informed parents about the Pupil Deprivation Grant, a Welsh Government grant which allocates extra resources to schools with high pupil deprivation (measured by the number of children in receipt of free school meals). Through focusing on the personal benefits and those for their children’s school during our February event, 10 customers stated their intention to apply for free school meals.

We appreciate that the take up of free school meals is important to the individuals and has a wider educational benefit. We are keen to work more closely with schools and the Local Authority to promote this element.

With the Denbigh School Uniform Recycle entering its fourth year, Winnie has been able to provide quality uniforms to deprived families in the area and has built strong relationships with local schools. Parents and guardians are more aware of the help they can receive with school costs. Clients who engage with Citizens Advice Denbigh are informed about the Denbigh School Uniform Recycle, relieving them of the stress of school uniform costs, and customers that we have already engaged with through the Denbigh School Uniform Recycle have received advice that has led to increased income, managed debt and/or reduced expenditure.

Tudalen y pecyn 202 Sarah, 44, first attended our offices in November 2016 following a referral from Team Around the Family. She had recently been affected by several life events: she had recently lost her job, there was an increase in family size and her son was demonstrating behavioural problems in school.

Sarah was waiting for her benefits to be in place and had an income of only £150 per week Child Benefit and Child Tax Credit for her family of 4, which included an infant. She was issued 2 food bank vouchers to help her with the immediate costs. She was also offered assistance with her son’s uniform, the loss of her job had meant she could only afford a single set of this and due to his behavioural problems and age, 13, were often getting torn or being outgrown.

We immediately booked Sarah an appointment with a Welfare Benefits Caseworker so that her correct entitlement could be checked and an application for Child Disability Living Allowance made. We were able to gather the required medical evidence and this claim was successful. This also allowed Sarah to claim Carer’s Allowance.

Sarah received the immediate help she needed in the short-term and has, through our help, been able to create a sustainable future for her family. Her income has increased to approximately £500 per week and her son is receiving the help and support he needs.

Tudalen y pecyn 203 Summer 2017

The first draft of this report, originally created in July, predicted that the Denbigh School Uniform Recycle would be busier this year than ever before. With Welfare Reform affecting many families in Denbigh and working families’ budgets being squeezed harder than ever, this was an easy prediction to make.

We promoted the Denbigh School Uniform Recycle through local schools and also meetings with local councillors and MP Chris Ruane. We advertised the event on Facebook & Twitter; the post on Facebook reached nearly 7000 people. The use of Facebook also allowed us to answer questions about the upcoming event.

The summer event was set to run from Monday 7th August to Friday 11th August this year. By the time 10 o’clock came around on Monday, there was a large queue on Denbigh High Street. Over 200 families purchased, for the nominal amount of £1, at least one item during the week, with many kitting out several children, making it nearly as successful as all previous events combined.

Dozens of families left their details with us so we can follow up with benefit entitlement checks and other forms of income maximisation in the coming months.

Customers sent really positive feedback, unbidden, over Facebook during the event;

Tudalen y pecyn 204 We also asked clients to fill in a short 10 question survey, via Facebook and Google Forms, 2 weeks after the event. We received 43 responses and the feedback was overwhelmingly positive and informative regarding the types of uniforms people required.

42 respondents described the quality of the uniforms as very good, while one said good, and all 43 felt the Denbigh School Uniform Recycle offered good value. All 43 respondents would recommend the Denbigh School Uniform Recycle to their friends or family.

41 respondents stated that the Denbigh School Uniform Recycle helped reduce the stress associated with school costs. While the original intention of the Denbigh School Uniform Recycle was to make sure each child in Denbigh had the correct school uniform, reducing stress for parents was an important secondary goal and this has clearly been achieved.

This year’s summer event was a runaway success. The Denbigh School Uniform Recycle served over 200 Denbigh families, saving them hundreds of pounds compared to the full retail price of the uniforms. We were able to produce the desired soft outcomes regarding reduction of stress on the family. We were able to restock more uniforms during the week as many customers brought in items, with an important restock of Denbigh High School uniforms halfway through the week. Even though it was extremely busy the Denbigh School Uniform Exchange was still able to gather contact details and encourage customers to engage with Citizens Advice Denbighshire.

Winnie Lawson at midday on the Monday of this year’s summer event (note the rapidly emptying tables just 2 hours after opening).

Tudalen y pecyn 205 Vanessa, 33, visited the Denbigh School Uniform Recycle on Tuesday 8th August. She had seen the Facebook post advertising the event and was hoping to get uniforms for her 3 school-aged children.

Vanessa lives with her husband and 4 children, including one new-born. She had lost her job in November 2016 and her family were living on her husband’s part- time salary along with Child Tax Credits, Child Benefit and some Council Tax Reduction. She was already caring for her second-to-youngest child while she was working as he had complex needs.

Vanessa was asked, like all customers, whether she had applied for, or was receiving, free school meals. She stated that she was not entitled to any help. We found that as she had lost her job while pregnant (there was no discrimination), she should be entitled to Maternity Allowance. The second-to-youngest child’s complex needs also pointed to an underlying entitlement to Disability Living Allowance.

We made an appointment with a caseworker for the following week and helped her to apply for Maternity Allowance and Child Disability Living Allowance. If successful (which is highly likely), this will increase the household income by over £1000 per month.

Vanessa was able to get correct uniform for all of her school-age children and saved a significant sum by attending the Denbigh School Uniform Recycle. Vanessa was absolutely convinced before attending the Denbigh School Uniform Recycle that she was not entitled to any financial help and almost certainly would not have come to see Citizens Advice Denbighshire before her low-income had caused serious financial difficulty.

Tudalen y pecyn 206 References:

1. https://www.denbighshire.gov.uk/en/resident/education/grants-and- funding/school-uniform-grants.aspx (accessed 13/09/2017) 2. At what cost? Exposing the impact of poverty on school life – The Children’s Commission on Poverty (2014) (Page 28) 3. Cost of school uniform 2015 Research report – Elizabeth Davies – BMG Research (Page 21) 4. Cost of school uniform 2015 Research report – Elizabeth Davies – BMG Research (Page 9) 5. Cost of school uniform 2015 Research report – Elizabeth Davies – BMG Research (Page 11) 6. At what cost? Exposing the impact of poverty on school life – The Children’s Commission on Poverty (2014) (Page 26) 7. https://www.providentpersonalcredit.com (accessed 13/09/2017)

Like us on Facebook: @CADenbighshire

Call us: 01745 817 638

Emails to: [email protected]

Tudalen y pecyn 207 Tudalen y pecyn 208 Tudalen y pecyn 209 Eitem 3.13

P-05-879 Dylid ychwanegu addysg iechyd meddwl at y cwricwlwm addysgu gorfodol ar gyfer pob ysgol yng Nghymru

Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan Annie Harris, ar ôl casglu cyfanswm o 1,947 lofnodion.

Geiriad y ddeiseb: Pan fyddaf yn gweithio i Mental - Y Podcast i Ddat-stigmateiddio Iechyd Meddwl, rwy'n pryderu'n barhaus am ddiffyg addysg sy'n ymwneud ag iechyd meddwl mewn ysgolion. Gydag un o bob pedwar ohonom yn dioddef salwch meddwl bob blwyddyn yn ôl yr elusen Mind, ymddengys bod hwn yn fwlch gwirioneddol a sylweddol yn ein system addysg.

YSTADEGAU ALLWEDDOL:

Mae dros hanner o bob salwch meddwl yn dechrau cyn bod unigolyn yn 14 mlwydd oed, ac mae 75% o bob salwch meddwl wedi datblygu erbyn y bydd unigolyn yn 18 mlwydd oed; Canfu arolwg yn 2015 fod 13% o oedolion (16 oed a hŷn) sy'n byw yng Nghymru wedi cael triniaeth am broblem iechyd meddwl, sef cynnydd o 12% o'i gymharu â'r ffigur yn 2014; Mae cost cyffredinol problemau iechyd meddwl yng Nghymru oddeutu £7.2 biliwn y flwyddyn. Mae'r ystadegau'n syfrdanol, ond er bod pwnc cyfan yng nghwricwlwm Cymru yn canolbwyntio ar ein hiechyd corfforol ar ffurf y pwnc Addysg Gorfforol, nid yw ein pobl ifanc yn dysgu dim am yr afiechydon meddwl mwyaf cyffredin hyd yn oed. Mae hyn, nid yn unig yn golygu eu bod yn amharod ac yn agored pan ddaw'n fater o ofalu am eu hiechyd meddwl eu hunain, ond hefyd mae'n gosod cynsail nad yw Iechyd Meddwl yn cael ei drafod. Mae hyn yn plannu hadyn o stigma sy'n aros gyda llawer drwy gydol eu hoes.

Rydym am glywed barn y rhai sydd mewn grym ynghylch cynllun ehangach i wella bywydau pobl ifanc Cymru.

YN YMGYRCHU DROS:

Tudalen y pecyn 210 Fod addysg iechyd meddwl yn dod yn addysgu gorfodol ar gyfer pob ysgol yng Nghymru, heb ychwanegu dim arholiadau / gwaith cartref ar y pwnc hwn. Y gall pob plentyn yng Nghymru gael mynediad at gwnselydd cymwys drwy ei ysgol. Fod pob ysgol yng Nghymru yn cynnig hyfforddiant Iechyd Meddwl i'w staff.

Llofnodwch ein deiseb i'n helpu i ddod gam yn nes at wneud y ceisiadau hyn yn realiti i blant Cymru, a chan felly ddiogelu iechyd cenedlaethau'r dyfodol.

Diolch am ddarllen hwn, Annie Harris Dysgwch ragor am y ddeiseb hon a'r tîm a'i cyflwynodd yn mentalpodcast.co.uk/petition

Gwybodaeth ychwanegol: 1. Ffynhonnell: Murphy M a Fonagy P (2012). Problemau iechyd meddwl ymhlith plant a phobl ifanc. Yn: Adroddiad Blynyddol y Prif Swyddog Meddygol 2012. Llundain: Yr Adran Iechyd. 2. a 3. Ffynhonnell: Y Sefydliad Iechyd Meddwl. Iechyd Meddwl yng Nghymru, Ffeithiau Sylfaenol 2016 (https://www.mentalhealth.org.uk/sites/default/files/FF16%20Wales%20WEL SH.pdf)

Gweler https://www.change.org/p/get-mental-health-education-on-the- school-curriculum-mentalpetition-join-me-and-over-100-000-others i glywed am y diddordeb cenedlaethol yn y ddeiseb hon. Cyflwynwyd y ddeiseb i 10 Stryd Downing ar 3 Hydref 2018

Etholaeth a Rhanbarth y Cynulliad  Mynwy  Dwyrain De Cymru

Tudalen y pecyn 211 Kirsty Williams AC/AM Y Gweinidog Addysg Minister for Education

Eich cyf/Your ref P-05-879 Ein cyf/Our ref KW/06415/19

Janet Finch-Saunders AC Aelod y Cynulliad dros Aberconwy Cadeirydd - Pwyllgor deisebau Cynulliad Cenedlaethol Cymru Tŷ Hywel Caerdydd CF99 1NA

[email protected]

24 Mehefin 2019

Annwyl Janet

Diolch am eich llythyr, dyddiedig 13 Mehefin, yn ymwneud â Deiseb P-05-879 oddi wrth Annie Harris, yn dwyn y teitl - Ychwanegwch iechyd meddwl i'r cwricwlwm addysgu gorfodol ar gyfer pob ysgol yng Nghymru.

Byddaf yn ymateb ar wahân i bob un o'r pwyntiau penodol a nodir yn eich llythyr:

Sut y dylai disgyblion allu cael gafael ar wasanaethau cwnsela mewn ysgolion;

Mae darpariaeth cwnsela mewn ysgolion wedi bod ar waith yn llwyddiannus ers nifer o flynyddoedd. Ers mis Ebrill 2013, mae'n ofynnol i awdurdodau lleol, dan Ddeddf Safonau a Threfniadaeth Ysgolion (Cymru), gynnig darpariaeth resymol o wasanaethau cwnsela annibynnol i blant a phobl ifanc rhwng 11 a 18 oed ar safle pob ysgol uwchradd a gaiff ei chynnal ganddynt ac i ddisgyblion ym Mlwyddyn 6 yn yr ysgol gynradd. Roedd y datganiad ystadegol diweddaraf ar gyfer Cwnsela i Blant a Phobl Ifanc 2017/18 (SFR 18/2019 Mawrth 2019), yn dangos bod dros 11,300 o blant wedi defnyddio'r gwasanaeth yn 2017/18.

Er gwaetha'r llwyddiant hwn, mae lle i wella'r ddarpariaeth bob amser. Argymhellodd Adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, Cadernid Meddwl (Ebrill 2018) y dylai Llywodraeth Cymru asesu ansawdd y ddarpariaeth cwnsela sydd ar gael, yn benodol, sut mae'r gwasanaeth yn ymdopi â'r galw cynyddol, yn ymdrin â stigma ac yn diwallu anghenion plant a phobl ifanc. Dylai hyn gynnwys ystyried cymorth cwnsela ar-lein a'r tu allan i wersi / yr ysgol, ac i'r rheini dan 11 oed. Canolfan Cyswllt Cyntaf / First Point of Contact Centre: 0300 0604400 Bae Caerdydd • Cardiff Bay [email protected] Caerdydd • Cardiff [email protected] CF99 1NA Rydym yn croesawu derbyn gohebiaeth yn Gymraeg. Byddwn yn ateb gohebiaeth a dderbynnir yn Gymraeg yn Gymraeg ac ni fydd gohebu yn Gymraeg yn arwain at oedi.

We welcome receiving correspondence in TudalenWelsh. Any correspondence y pecyn received212 in Welsh will be answered in Welsh and corresponding in Welsh will not lead to a delay in responding.

Rydym yn gweithio gydag awdurdodau lleol a Chymdeithas Cwnsela a Seicotherapi Prydain i asesu'r ddarpariaeth a gweld pa welliannau pellach y gallwn eu gwneud er mwyn sicrhau bod y gwasanaeth yn hygyrch ac yn diwallu anghenion y bobl ifanc hynny sy'n defnyddio'r gwasanaeth. Bydd hyn yn cynnwys:

 diweddaru ac adolygu'r pecyn cymorth gweithredu cwnsela ar gyfer ysgolion. Pan gaiff ei gyhoeddi, tua diwedd 2019, bydd y pecyn cymorth yn adnodd gwerthfawr i ddarparwyr cwnsela o ran arfer gorau wrth gyflawni'r gwasanaeth, ond yn bwysicach fyth, bydd yn hyrwyddo darpariaeth gyson a mynediad cyfartal i'r bobl ifanc hynny sydd angen y gwasanaeth.

 adolygu capasiti'r gwasanaeth a'r galw amdano er mwyn sicrhau ei fod yn gallu bodloni'r galw ar hyn o bryd ac yn y dyfodol, a bod y gwasanaeth ar gael yn ôl yr angen, er enghraifft yn ystod gwyliau'r haf a thu allan i oriau ysgol.

 ystyried sut y gallwn ddarparu cymorth ar-lein i blant a phobl ifanc, gan weithio ar y cyd â darpariaeth wyneb yn wyneb. Mae llawer o awdurdodau lleol ledled Cymru eisoes yn defnyddio adnoddau cwnsela ar-lein i gefnogi eu plant a'u pobl ifanc. Rydym wedi gofyn i Technoleg Iechyd Cymru gynnal Adroddiad Archwilio Pwnc i ystyried y dystiolaeth dros raglenni hunangyfeirio a rhaglenni dan arweiniad. Bydd yn ein galluogi i weithio gyda phartneriaid a Technoleg Iechyd Cymru i nodi'r technolegau hynny a allai elwa ar asesiad mwy trylwyr, er enghraifft drwy ganolbwyntio ar frand penodol o becyn hunangymorth, neu ymyriad penodol sy'n edrych yn addawol ar gyfer poblogaeth benodol.

 edrych ar effeithiolrwydd cysylltiadau â darparwyr cymorth eraill, gan gynnwys Gwasanaethau Cymorth Iechyd Meddwl Sylfaenol Lleol i blant a phobl ifanc.

Sut y caiff iechyd meddwl a llesiant disgyblion ei gynnwys mewn hyfforddiant athrawon a datblygiad proffesiynol parhaus.

Rydym yn cydnabod bod angen i fyfyrwyr mewn addysg gychwynnol athrawon gael dealltwriaeth o wybodaeth a datblygiad plant er mwyn dysgu am faterion sy'n dod i'r amlwg a meysydd sy'n peri pryder ynghylch llesiant emosiynol a meddyliol i ddysgwyr, ac ymgysylltu â nhw. Mae angen i hyn fod yn rhan o ddealltwriaeth ehangach o rhyngddibyniaethau gan gynnwys ADY a'r amrywiaeth o ddulliau gweithredu o ran ymddygiad ac addysgeg.

Mae tystiolaeth anecdotaidd yn awgrymu nad yw llesiant, yn draddodiadol, wedi cael ei gynnwys mewn hyfforddiant cychwynnol athrawon. Fodd bynnag, mae Prifysgolion Cymru sy'n darparu hyfforddiant cychwynnol athrawon wedi cadarnhau y bydd llesiant yn rhan o'r maes llafur newydd o fis Medi 2019, yn unol â darpariaeth y cwricwlwm newydd. Fodd bynnag, ni fydd yn fodiwl annibynnol. Yn hytrach, bydd yn treiddio drwy bob rhan o'r maes llafur.

Mae'r cwricwlwm ar gyfer Addysg Gychwynnol Athrawon o dan delerau'r achrediad newydd yn cael ei ddatblygu gan Brifysgolion, yn barod i gael ei gyflwyno o fis Medi 2019. Byddwn yn cael y cyfle i ystyried i ba raddau y mae wedi mynd i'r afael ag amrywiaeth o flaenoriaethau, gan gynnwys datblygiad plant a llesiant. Yn seiliedig ar asesiad o'r ba mor dda y mae'r rhaglenni newydd wedi mynd i'r afael â'r materion hyn, gallai'r meini prawf ar gyfer achredu sy'n llywio'r broses o ddatblygu cwricwlwm Addysg Gychwynnol Athrawon gael eu hadolygu ar gyfer rhaglenni a gyflwynir i'w hachredu o 2021 ymlaen.

Tudalen y pecyn 213 Rydym yn gweithio gyda Phrifysgolion felly i gefnogi eu hymdrechion i sicrhau bod adnoddau a chyfleoedd dysgu ar gael sy'n gwella'r prif raglenni, ac y gall myfyrwyr gael gafael arnynt mewn llawer o raglenni addysg a rhaglenni cysylltiedig yn ein Prifysgolion. Gan weithio drwy Gyngor y Prifysgolion ar gyfer Addysgu Athrawon, Cymru, byddwn yn datblygu deunyddiau sy'n wirfoddol a / neu'n cefnogi cyfoethogiad. Gallai hyn fod ar ffurf hyfforddiant hunanasesu, a byddwn yn ceisio hyrwyddo'r defnydd o ddeunyddiau prosiect a dysgu ar-lein, wedi'u cyflwyno drwy'r defnydd arloesol o dechnoleg ddigidol. Hefyd, bydd angen sicrhau fo unrhyw ddeunyddiau'n cyd-fynd â maes llafur presennol hyfforddiant athrawon.

Yn ei gamau cynnar y mae'r cynnig hwn o hyd, a bu'r trafodaethau cychwynnol gyda darparwyr Addysg Gychwynnol Athrawon yn gadarnhaol. Cynigiwyd y byddai Cyngor y Prifysgolion ar gyfer Addysgu (UCET), Cymru, yn cymryd yr awenau o ran y gwaith datblygu, ac mae'r gwaith cynllunio cychwynnol yn rhagweld y bydd y deunyddiau'n barod i'w defnyddio o fis Medi 2020. Er na fydd ond ar gael fel hyfforddiant nad yw'n achrededig i ddechrau, byddwn yn sicrhau ei fod yn 'addas at y dyfodol' ac yn gallu bod yn rhan o hyfforddiant achrededig wrth i'r maes llafur presennol gael ei adolygu.

Mae cydnabod a hyrwyddo rhagoriaeth addysgu yn un o amcanion allweddol 'Cenhadaeth ein Cenedl', sef ein cynllun gweithredu ar y cyd ar gyfer diwygio addysg, ac mae'n hanfodol er mwyn rhoi'r cwricwlwm newydd ar waith.

Bydd ein dull gweithredu ni ein hunain, 'Gwnaed yng Nghymru' o ddysgu proffesiynol ar gael i bob ymarferwr mewn ysgolion ledled Cymru, ac yn dwyn ynghyd ein safonau proffesiynol newydd a'r dull gweithredu Ysgolion fel Sefydliadau Dysgu er mwyn creu gweledigaeth sy'n addas ar gyfer ein system esblygol.

Mae'r dull gweithredu newydd yn canolbwyntio ar y dysgwr ac yn ymgorffori pedwar diben y cwricwlwm newydd. Mae wedi'i gynllunio i fod yn ymatebol i flaenoriaethau ysgolion, blaenoriaethau lleol a blaenoriaethau cenedlaethol ac mae'n cwmpasu taith ddysgu unigol pob ymarferwr. Bydd hefyd yn canolbwyntio ar gefnogi athrawon i ddeall iechyd meddwl a llesiant disgyblion yn well, a'u gwella.

Wrth wraidd y dull cenedlaethol o ddysgu proffesiynol y mae sicrhau bod cyllid digonol ar gael ar ei gyfer, yn cynnwys adnoddau ariannol ac amser i athrawon ac arweinwyr ymgysylltu â chyfleoedd dysgu proffesiynol o ansawdd uchel.

Ers yr hydref, mae arloeswyr ym maes dysgu proffesiynol wedi bod yn rhyngweithio â'r cwricwlwm drafft drwy gylchoedd o ymholi gweithredol wedi'u cefnogi gan bartneriaid addysg uwch. Mae Prifysgol Metropolitan Caerdydd yn cefnogi arloeswyr i ystyried goblygiadau proffesiynol y Maes Dysgu a Phrofiad Iechyd a Lles newydd.

Yn ystod tymor y gwanwyn, ymestynnodd y cylchoedd ymholi i gynnwys y gymuned ehangach o ysgolion, gyda rhai arloeswyr yn canolbwyntio ar roi newidiadau ar waith mewn ysgolion, gan gynnwys trefniadaeth fewnol, amserlennu ac arbenigedd pwnc.

Roedd arloeswyr a oedd yn arwain ymholiadau yn ymwneud â Maes Dysgu a Phrofiad Iechyd a Lles yn canolbwyntio ar sut y bydd angen i ysgolion gynllunio a datblygu cwricwlwm eu hysgol i gyflwyno'r Maes Dysgu a Phrofiad hwn, gan ystyried sut y gallai llais y disgybl, cysylltiadau cymunedol ac asiantaethau allanol hefyd lywio'r cwricwlwm ar gyfer y Maes Dysgu a Phrofiad hwn.

Roedd adborth cynnar yn cyfleu bod ymarferwyr yn falch bod iechyd a llesiant yn cael yr un chwarae teg â'r meysydd dysgu a phrofiad eraill, yn cydnabod bod y Maes Dysgu a Tudalen y pecyn 214 Phrofiad yn taro cydbwysedd priodol rhwng gwybodaeth a sgiliau ac yn cydnabod yr angen i fod yn greadigol er mwyn datblygu gwybodaeth a sgiliau disgyblion yn gyson.

Bydd consortia rhanbarthol yn rhannu canlyniadau'r cylchoedd ymholi mewn amrywiaeth o ffyrdd, fel rhan o’r arlwy dysgu proffesiynol ehangach. Byddwn yn gweithio gyda'r rhanbarthau i sicrhau bod y berthynas rhwng arloeswyr a'r gymuned ehangach o ysgolion yn darparu ar gyfer pob ymarferwr addysg yng Nghymru.

Sut y mae addysg iechyd meddwl wedi'i chynnwys yn y cwricwlwm ABCh presennol

Mae Addysg Bersonol a Chymdeithasol (ABCh) yn rhan o'r cwricwlwm ar gyfer pob disgybl cofrestredig rhwng 7 ac 16 oed mewn ysgolion a gynhelir. Mae'n paratoi dysgwyr i fod yn effeithiol yn bersonol ac yn gymdeithasol drwy ddarparu profiadau dysgu lle gallant ddatblygu a chymhwyso sgiliau, archwilio agweddau a gwerthoedd personol a meithrin gwybodaeth a dealltwriaeth briodol.

Mae'r fframwaith anstatudol ar gyfer ABCh i blant a phobl ifanc 7-19 oed yn cefnogi ysgolion i ddatblygu rhaglen ABCh eang a chytbwys, wedi'i strwythuro o gwmpas pum thema gan gynnwys Iechyd a Lles Emosiynol.

Mae'r fframwaith wedi'i gynllunio i gefnogi a rhoi lle i ysgolion ganiatáu i ddysgwyr feithrin hunan-barch a pharch at eraill a gwerthfawrogi a dathlu amrywiaeth a chyfle cyfartal yn lleol, yn genedlaethol ac yn fyd-eang.

Dyma'r pum thema yn y fframwaith:

• Dinasyddiaeth weithredol; • Iechyd a lles emosiynol; • Datblygu moesol ac ysbrydol; • Paratoi ar gyfer dysgu gydol oes; a • Datblygu cynaliadwy a dinasyddiaeth fyd-eang.

Mae gan ysgolion yr hyblygrwydd i ddewis pynciau priodol o'r fframwaith ABCh fel cyd- destunau ar gyfer dysgu. Cyfrifoldeb ysgolion yw cynllunio a chyflwyno rhaglen eang a chytbwys i ddiwallu anghenion eu dysgwyr. Gall ysgolion weithio gyda sefydliadau arbenigol ar agweddau ar ddarpariaeth ABCh.

Drwy thema Iechyd a Lles Emosiynol, gall dysgwyr gael eu cefnogi i gynnal eu hiechyd emosiynol a chorfforol, eu galluogi i archwilio eu teimladau, i ddatblygu hunanymwybyddiaeth a hunan-barch ac i ddatblygu eu hunan-fri.

Yng Nghyfnod Allweddol 2, mae dysgwyr yn adeiladu ar y sgiliau, yr agweddau a'r gwerthoedd, a'r wybodaeth a'r ddealltwriaeth y maent wedi dechrau eu meithrin a'u datblygu yn ystod y Cyfnod Sylfaen.

Dylid rhoi cyfleoedd i ddisgyblion wneud y canlynol:

• cymryd cyfrifoldeb cynyddol dros gadw'r meddwl a'r corff yn ddiogel ac yn iach; • theimlo'n gadarnhaol amdanynt eu hunain a bod yn sensitif tuag at deimladau pobl eraill.

Tudalen y pecyn 215 Mae'r gofyniad i addysgu'r Cwricwlwm Cenedlaethol presennol yn dal i fod mewn grym a bydd yn parhau ar gyfer grwpiau blwyddyn ysgolion nes y byddant yn symud ymlaen i'r cwricwlwm newydd.

Lansiais y cwricwlwm a'r trefniadau asesu drafft newydd er mwyn cael adborth arnynt ar 30 Ebrill, ac mae modd gwneud hynny drwy'r ddolen hon: https://hwb.llyw.cymru/. Mae'r cyfnod adborth yn parhau tan 19 Gorffennaf ac mae'n bosibl y bydd o ddiddordeb i'r Deisebydd yn yr achos hwn.

Yna, bydd Cwricwlwm i Gymru 2022 ar ei newydd wedd ar gael ym mis Ionawr 2020, i'w ddefnyddio o fis Medi 2022 gan ysgolion cynradd ac ar gyfer disgyblion blwyddyn 7. Yn dilyn hynny, cyflwynir y cwricwlwm fesul blwyddyn mewn ysgolion uwchradd.

Rwy'n gobeithio bod y llythyr hwn yn egluro'r sefyllfa o ran y materion rydych wedi'u codi.

Yn gywir

Kirsty Williams AC/AM Y Gweinidog Addysg Minister for Education

Tudalen y pecyn 216 P-05-879 Add Mental Health Education to the mandatory teaching curriculum for all schools in Wales, Correspondence - Cardiff Metropolitan University to Chair, 08.07.19

Programmes 2018-19 Programme Hours Provision Content PGCE Primary 16 hours Lectures/Seminars Safeguarding, Equality and Diversity; Child Development (inc emotional development); Mindfulness (for teachers); ALN Conference (some seminars address emotional needs); Action on Bullying; Positive Relationships; Mindfulness and Power of Effort (for pupils) Student Assignment Child Development (inc emotional effort development) PGCE Secondary 12 hours Seminars Being a resilient and healthy professional; Bullying and truancy; Looked after Children; ALN and mental health All programmes 1 hour Personal Tutor Individual support for student teachers’ Support personal and professional development All programmes ongoing Reasonable Bespoke support for student teachers Adjustments who have been identified as needing ALN Support or mental health support in university and on school placement All programmes ongoing Online support Dedicated well-being online support materials specifically targeted at student teachers. All programmes ongoing Mentor training Mentor training includes input on supporting the student teacher’s wellbeing. This is to ensure student teachers continue to be support on school placement.

Programmes 2019-20 Programme Hours Provision Content PGCE Primary and 25 hours Lectures/seminars Wellbeing, including Personal PGCE Secondary Development and Planning: develops programmes approaches to assist student teachers to manage their own wellbeing, as well as their ability to contribute to the wellbeing of the pupils in their care. Seminars include:

• Resilience and receiving feedback • Support for student wellbeing • Managing stress and conflict • Mindfulness • Communication with parents and external agencies Tudalen y pecyn 217 • Dealing with issues of social inclusion and equal opportunity

• Working with additional adults

• Pupil voice

• Monitoring and supporting pupil attendance and punctuality

• Using different types of data to track pupil wellbeing • Bullying PGCE Primary and 15 hours School-based In Pursuit of Happiness / Nurturing PGCE Secondary training day in a Needs: focuses on supporting social and programmes lead partnership emotional development and positive school (jointly relationships within the classroom for planned between pupils and, also, for the student teacher schools and themselves. Directed tasks and University) plus accompanying reading materials provided. directed enquiries PGCE Primary and 15 hours School-based Great Expectations: focuses on PGCE Secondary training day in a mindfulness and mind-set for pupils and, programmes lead partnership also, for the student teacher school (jointly themselves. Directed tasks and planned between accompanying reading materials provided. schools and University) plus directed enquiries BA (Hons) Primary 300 hours Lectures/ 30 credit level 6 module on Professional QTS effort Seminars / Practice and Well-being Assignment Aims are to help student teachers critically reflect on the contemporary professional demands facing today’s primary school practitioners; see themselves as part of a larger community and recognise the impact that their decisions and actions have on those around them; to effect change and be responsive to the situations and environments in which they operate; to consider how to use qualities of own professional practice positively to influence the practice of others.

BA (Hons) Primary 25 hours Lectures / Successful Futures (I), level 4 module QTS seminars contains content on:

• Partners in learning: the role of parents/carers, colleagues and others • Meeting the needs of pupils with additional learning needs to ensure equity • Promoting a positive wellbeing culture, including health and healthy Tudalen y pecyn 218relationships education; mutli-agency working; fostering a growth mindset; spiritual and ethical beliefs; social and emotional wellbeing. • Safeguarding, including UNCRC and understanding and preventing bullying.

BA (Hons) Primary 30 hours Lectures / Introduction to Child Development and QTS seminars / Clinical Practice, level 4 module contains directed task significant input on child development, emotional development; attachment theory; and the factors that can promote or hinder effective learning including the impact of pupils’ backgrounds, identities, values and beliefs.

BA (Hons) Primary 15 hours School-based In Pursuit of Happiness / Nurturing QTS training day in a Needs: focuses on supporting social and lead partnership emotional development and positive school (jointly relationships within the classroom for planned between pupils and, also, for the student teacher schools and themselves. Directed tasks and University) plus accompanying reading materials provided. directed enquiries BA (Hons) Primary 15 hours School-based Great Expectations: focuses on QTS training day in a mindfulness and mind-set for pupils and, lead partnership also, for the student teacher school (jointly themselves. Directed tasks and planned between accompanying reading materials provided. schools and University) plus directed enquiries All programmes 1 hour Personal Tutor Individual support for student teachers’ Support personal and professional development All programmes ongoing Reasonable Bespoke support for student teachers who Adjustments have been identified as needing ALN or Support mental health support in university and on school placement All programmes ongoing Online support Dedicated well-being online support materials specifically targeted at student teachers. All programmes ongoing Mentor training Mentor training includes input on supporting the student teacher’s wellbeing. This is to ensure student teachers continue to be support on school placement.

Tudalen y pecyn 219 P-05-879 Add Mental Health Education to the mandatory teaching curriculum for all schools in Wales, Correspondence - Yr Athrofa to Chair, 10.09.19

Janet Finch-Saunders AM Chair, Petitions Committee National Assembly for Wales Ty Hywel Cardiff CF99 1NA

[email protected]

10 September 2019

Dear Janet,

I write on behalf of Yr Athrofa: Professional Learning Partnership (University of Wales Trinity Saint David) in response to your letter of 13 June 2019, regarding the following petition:

Petition P-05-879 Add Mental Health Education to the mandatory teaching curriculum for all schools in Wales

We note that the points raised in the petition relate largely to the school sector in Wales, and as a university, we are not necessarily best placed to respond to these individually. We are, however, very happy to outline, at the Committee’s request, more specific information regarding our initial teacher education (ITE) programmes and how they relate to the mental health of children and young people.

Yr Athrofa: Professional Learning Partnership, involving Yr Athrofa: Institute of Education at University of Wales Trinity Saint David and partner schools, was one of four providers of ITE accredited by the Education Workforce Council (EWC) in June 2018. The commendation ensured that new programmes of ITE, the product of more than three years’ co- construction between school and university-based staff, were launched in line with EWC expectations for first teaching earlier this month.1

Yr Athrofa: Professional Learning Partnership wholeheartedly supports the Welsh Government’s commitment to ‘strong and inclusive schools committed to excellence, equity and wellbeing’ and therefore strives to develop student-teachers who are well equipped to deliver high-quality education for all.2 This in turn requires strong reference to and grounding in theory relating to the mental health and wellbeing of children and young

1 Education Workforce Council. 2019 Accredited providers of Initial Teacher Education in Wales from 2019 [ONLINE] Available at: https://www.ewc.wales/site/index.php/en/ite-accreditation/providers-of-initial-teacher-education-in-wales-from-2019.html [Accessed: September 2019]. 2 Welsh Government. 2017 Education in Wales: Our National Mission. Cardiff: Welsh Government.

Tudalen y pecyn 220

people, as well as the many practical solutions and strategies student-teachers can exercise to best support learners as they progress through compulsory education.

In each of its ITE programmes, Yr Athrofa: Professional Learning Partnership draws upon four, high-level beginner competencies as its principles of teaching and learning: namely that learning about teaching is about:

 Embracing complexity;  Understanding that there is a relationship between knowledge and experience;  Forming meaningful relationships; and  Researching, practising, modelling and reflecting.

A common core content has been devised for delivery across the Partnership’s entire portfolio of ITE programmes, and ensures that our high-level beginner competencies can be achieved. This core content includes four inter-related and compulsory modules, which underpin both postgraduate (PGCE) and undergraduate (BA) routes into teaching. The most pertinent in the context of this petition, relates to the module entitled ‘The learner – who am I teaching?’.

This module places the child/pupil at the centre of each ITE programme. It recognises that child and youth development, including theories of learning, practice-related evidence and the place of health and wellbeing, is fundamental to effective teaching and learning. The module challenges assumptions and beliefs related to cultural diversity and the expectations of a normative model of child development. Children’s rights, voices and contributions are explored and the view of the child as an individual as opposed to a ‘group’ or ‘class’ is promoted. In addition, the module positions the teacher as a professional by considering safeguarding, child protection, contractual, pastoral and legal responsibilities.

Upon successful completion of the module, student-teachers are able to demonstrate the ability to:

 Evidence a critical understanding of theories and research that impact on wellbeing, child development and learning from 0-19 years and apply this to personal practice;  Present personal stance on the role of the professional teacher in relation to meeting the needs of a diverse range of children and young people – including challenging assumptions, beliefs that lead to prejudice and stereotyping;  Critically reflect and evaluate a range of different approaches for meeting the diverse needs of all learners in a range of settings, and justify choices made in personal practice.

In order to do this, within the module student-teachers:

 Critically evaluate research and key theories and research that underpin the holistic development of children and young people, in relation to ensuring pupil progress – including a critical understanding of physical literacy and other contemporary issues;  Evaluate and apply evidence-based theory and research to personal practice, justifying pedagogical choices made and share findings in a professional setting;

Tudalen y pecyn 221

 Are provided with a deep understanding of how contractual, pastoral, and legal responsibilities (including additional learning needs (ALN), safeguarding and child protection, children’s wellbeing, rights and voices) interact in a range of situations;  Are equipped with a deep understanding of the physical, emotional, social, intellectual and other needs that impact on learning and development, and identify pedagogies which mitigate negative effects;  Critically evaluate strategies and approaches to best support equality and diversity, including challenging beliefs and assumptions about the norm.

The module content relates explicitly to the four purposes of the new Donaldson-inspired national curriculum in the following ways:3

To develop children and young people as: Student-teachers will be able to: Ambitious, capable learners, ready to Meet the diverse needs of all learners to ensure learn throughout their lives. pupil progress. Enterprising, creative contributors, ready Engage in a range of creative learning to play a full part in life and work. opportunities that will inspire active learners. Ethical, informed citizens of Wales and the Adopt the role of a professional teacher in world. understanding and respecting the needs and rights of pupils as members of diverse societies, and challenge assumptions and beliefs that lead to stereotyping. Healthy, confident individuals, ready to Show a deep understanding of theories and lead fulfilling lives as valued members of research that impact on promoting the mental and society. emotional wellbeing of pupils by developing confidence, resilience and empathy in their practice.

In addition, student-teachers are given an introduction to the new Health and Wellbeing Area of Learning and Experience; an overview of relevant ALN documentation and statutory obligations; an understanding of physical literacy and the holistic development of the child; a critical evaluation of social media, both positive and negative; information and strategies relating to exclusion, bullying and challenging behaviour; and a detailed assessment of the impact of adverse childhood experiences (ACEs).

Finally, Yr Athrofa: Professional Learning Partnership is cognisant of the fact that positive mental health and wellbeing is not only an aspiration for pupils, but also student-teachers and practising, experienced teachers as they progress through their careers in education. Indeed, the Partnership considers wellbeing integral to an inclusive and healthy education system which considers the physical, social and mental states of all practitioners, as well as the learners in their care. As such, the Partnership advocates a ‘team around the student- teacher’ approach to professional, academic and pastoral wellbeing. This approach recognises that studying to be a teacher is challenging and that different levels of support are needed for different aspects of the programme and for different individuals.

3 Donaldson, G. 2015 Successful Futures: Independent Review of Curriculum and Assessment Arrangements in Wales. Cardiff: Welsh Government.

Tudalen y pecyn 222

The ‘team around the student-teacher’ provides every student-teacher enrolled with Yr Athrofa: Professional Learning Partnership access to several named individuals with responsibility for certain elements of ITE programmes. The team includes a named University Tutor (Curriculum), who supports student-teachers with subject-specific expertise and research; a University Tutor (Professional) leading on pastoral matters; and a Senior Mentor, responsible for co-ordinating a student-teacher’s professional teaching experience in school. Together, this team ensures that all student-teachers are professionally and pastorally supported for the duration of their teacher education.

We hope that the outline presented in this letter satisfies the Committee’s needs. If not, we would be happy to provide further information on request.

Yours sincerely,

Gareth Evans

Director of Education Policy, Yr Athrofa: Institute of Education University of Wales Trinity Saint David

Tudalen y pecyn 223 Eitem 3.14

P-05-891 Mae angen dod â phrofion Darllen a Rhifedd Cenedlaethol ar gyfer plant mor ifanc â 6 oed i ben ar unwaith

Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan Tanya Beer, ar ôl casglu cyfanswm o 256 lofnodion.

Geiriad y ddeiseb:

Nid yw Profion Rhifedd a Darllen Cenedlaethol i blant mor ifanc â 6 oed yn addas at y diben a dylid dod â nhw i ben cyn gynted â phosibl. Nid y ffordd orau ar gyfer plant ifanc sydd wedi'u hannog i ddysg drwy chwarae yw eu hasesu drwy eistedd am hyd at 40 munud i gwblhau prawf.

Er bod Llywodraeth Cymru yn argymell nad oes angen paratoi, mae'n anochel bod ysgolion yn cymryd amser o'u gwaith dysgu arferol i sicrhau bod plant yn gyfarwydd â fformat y profion ac mae plant yn aml yn cael trafferth deall yr hyn a ddisgwylir ganddynt. Mae hyn yn arwain at golli hyder a mwynhad dysgu ar oedran mor ifanc a allai fod yn niweidiol i'w dysgu parhaus.

Mae Adolygiad Donaldson (Dyfodol Llwyddiannus, 2015) yn argymell y dylai unrhyw asesiadau fod 'mor ysgafn eu cyffyrddiad â phosibl', 'osgoi biwrocratiaeth ddiangen', gan gynnwys ' asesiadau cyfannol o gyflawniadau' a defnyddio 'hunanasesu ac asesu gan gyfoedion' i 'annog plant a phobl ifanc i gymryd mwy o gyfrifoldeb dros eu dysgu eu hunain'. Mae pedair blynedd wedi mynd heibio ers yr adolygiad hwn ac mae'r profion hyn yn dal i gael eu cynnal. O ganlyniad mae angen dod â fformat presennol yr asesiad strwythuredig i ben ar unwaith.

Etholaeth a Rhanbarth y Cynulliad  Tor-faen  Dwyrain De Cymru

Tudalen y pecyn 224 Kirsty Williams AC/AM Y Gweinidog Addysg Minister for Education

Eich cyf/Your ref: P-05-891 Ein cyf/Our ref: KW/07336/19

Janet Finch-Saunders AC Cadeirydd, y Pwyllgor Deisebau Cynulliad Cenedlaethol Cymru Tŷ Hywel Bae Caerdydd Caerdydd CF99 1NA

18 Hydref 2019

Annwyl Janet,

Diolch am eich llythyr, dyddiedig 14 Hydref, yn dilyn cyfarfod y Pwyllgor Deisebau ar 1 Hydref, yn holi fy marn ar y pwyntiau a godwyd gan Dr Tanya Beer yn ei thystiolaeth ychwanegol, yn benodol ei phryderon bod gofyn i athrawon roi o'u hamser i roi cyfle i ddisgyblion ymgyfarwyddo ag arddull cwestiynau profion ffurfiol.

Fel y nodais yn fy ymateb gwreiddiol ym mis Mehefin, rydym yn symud oddi wrth brofion papur i asesiadau personol ar-lein. Mae'r asesiadau hyn yn cael eu cyflwyno'n raddol dros gyfnod o dair blynedd. Cyflwynwyd y rhai Rhifyddol (Gweithdrefnol) y llynedd, bydd y rhai Darllen ar gael yn ystod y flwyddyn academaidd hon, a'r rhai Rhesymu Rhifyddol yn ystod 2020/21. Yn ystod blwyddyn academaidd 2019/2020 felly, dim ond un prawf papur cenedlaethol fydd yna, sef y prawf Rhesymu Rhifyddol.

Mae'r asesiadau personol yn seiliedig ar sgiliau'r cwricwlwm ysgol a amlinellir yn y Fframwaith Llythrennedd a Rhifedd Cenedlaethol. Maent wedi'u datblygu a'u cynllunio â mewnbwn arbenigwyr ac â lles dysgwyr mewn golwg; ac maent yn darparu dull mwy hyblyg, llai ffurfiol na'r profion papur o asesu sgiliau dysgwyr. Gall athrawon ddewis asesu dysgwyr yn unigol, neu mewn grwpiau bach, ar yr adeg yn ystod y flwyddyn ysgol sydd orau i'r dysgwr a/neu'r dosbarth.

Gellir gwneud yr asesiadau ar gyfrifiadur, gliniadur neu lechen, yn ôl yr hyn y mae'r dysgwyr yn ei ddefnyddio bob dydd yn y dosbarth a'r hyn y maent yn gyfarwydd ag ef. Nid oes rhaid i'r dysgwyr gwblhau'r asesiad o fewn amser penodol, ac felly gallant weithio drwy'r cwestiynau yn eu pwysau, a gall athrawon hefyd benderfynu rhoi egwyl i'r dysgwyr ar unrhyw adeg. Fel y nodais yn fy ymateb blaenorol, mae pob un o'r nodweddion hyblyg hyn yn arbennig o berthnasol i greu profiad asesu sy'n addas i ddysgwyr iau. Canolfan Cyswllt Cyntaf / First Point of Contact Centre: 0300 0604400 Bae Caerdydd • Cardiff Bay [email protected] Caerdydd • Cardiff [email protected] CF99 1NA Rydym yn croesawu derbyn gohebiaeth yn Gymraeg. Byddwn yn ateb gohebiaeth a dderbynnir yn Gymraeg yn Gymraeg ac ni fydd gohebu yn Gymraeg yn arwain at oedi.

We welcome receiving correspondence in Welsh.Tudalen Any correspondence y pecyn received 225 in Welsh will be answered in Welsh and corresponding in Welsh will not lead to a delay in responding.

Nid yw'n ofynnol i ddysgwyr ymarfer y profion papur na'r asesiadau ar-lein ymlaen llaw, ac rwy'n disgwyl i bob ysgol ddilyn ein canllawiau er mwyn cynnal cwricwlwm eang a chytbwys drwy gydol y flwyddyn ysgol. Er mwyn sicrhau bod dysgwyr yn teimlo'n gyfforddus gyda'r ffordd y mae'r cwestiynau yn gweithio, gallant ddilyn asesiad ymgyfarwyddo byr ar-lein. Darperir cyfarwyddyd ar sut dylid gweinyddu asesiadau a gwybodaeth am sut gall athrawon gefnogi dysgwyr drwy ganllawiau ysgrifenedig, fideos a gweminarau.

Ni ddylid defnyddio'r asesiadau hyn i fesur perfformiad ysgol. Maent yn rhoi adborth defnyddiol, amserol i athrawon, dysgwyr a rhieni ar sgiliau dysgwyr, a gallant fod yn rhan gyffredinol o wybodaeth sydd ar gael i bob athro fel sail i'w haddysgu a'u gwaith cynllunio.

Yn gywir

Kirsty Williams AC/AM Y Gweinidog Addysg Minister for Education

Tudalen y pecyn 226 Eitem 5

P-04-433 Teledu Cylch Cyfyng mewn Lladd-dai

Cyflwynwyd y ddeiseb hon gan Animal Aid ac ystyriwyd am y tro cyntaf gan y Pwyllgor yn ystod Tachwedd 2012, ar ôl casglu 1066 o lofnodion.

Geiriad y ddeiseb Rydym yn galw ar y Cynulliad Cenedlaethol i annog Llywodraeth Cymru i’w gwneud yn orfodol i osod teledu cylch cyfyng mewn lladd-dai er mwyn helpu milfeddygon i reoli a monitro yn well, darparu deunydd ffilm er budd hyfforddiant ac ail-hyfforddi, atal cam-drin anifeiliaid, fel y ffilmiwyd gan Animal Aid, ac fel tystiolaeth ar gyfer erlyniad mewn achosion o gam-drin.

Tudalen y pecyn 227

July 2015

CCTV in slaughterhouses

1. BVA believes that for the benefit of animal welfare, all approved slaughterhouse operators (Food Business Operators - FBOs) must have effective procedures in place to be able to observe and verify stunning and slaughter operations.

2. We consider that all animals should be stunned before slaughter, purely for reasons of animal welfare. However, BVA recognises that for various reasons the stun process is on occasion not carried out as effectively as legislation dictates. Closed Circuit Television cameras (CCTV) are a useful tool in helping to meet animal welfare requirements in slaughterhouses, observing and verifying handling of animals and in observing and verifying the proper application of the stun process. CCTV also has the potential to provide supplementary evidence in response to any allegations of illegal practice as well as to help protect the food chain and public health.

3. Slaughterhouses are increasingly installing CCTV as a means of observing, verifying and recording operations, though its use is currently not mandatory. EU legislation on the protection of animals at the time of killing (1099/2009) simply requires the FBO to take necessary measures to ensure various conditions that protect animal welfare (Article 3), such as through Standard Operating Procedures, regular observing and verifying of animals for signs of consciousness and the provision of Animal Welfare Officers and Official Veterinarians. In addition, since 2010 the Food Standards Agency (FSA) has encouraged FBOs to voluntarily install CCTV as best practice and as an additional management tool to protect animal welfare.

4. A number of slaughterhouse operators have proactively installed CCTV. In addition, the use of CCTV in slaughterhouses is being promoted by animal welfare organisations and supported by retailers and farm assurance schemes, many of which are increasingly requiring CCTV in the slaughterhouse. Additional options for observing and verifying slaughterhouse activity include an aperture, or window in the stunning pen. However such options have their limitations as they cannot offer continuous recorded surveillance and do not provide objective evidence or records.

5. A FAWC opinion on CCTV in slaughterhouses was published in February 2015 and put forward 23 recommendations in support of the use of CCTV. We consider the key recommendations are:

• All approved slaughterhouse operators (Food Business Operators, FBOs) should install CCTV in all areas where live animals are kept and where animals are stunned and killed • All assurance scheme operators, food retailers and others in the food chain require that CCTV be installed in the slaughterhouses associated with them • FBOs install CCTV in a manner that allows for the clear and uninterrupted recording of all actions and areas involving live animals and animal killing. • FBOs should ensure that CCTV footage is regularly and securely reviewed according to an established protocol

Tudalen y pecyn 228

• The slaughter industry should produce a common set of good practice protocols for the review, evaluation and use of CCTV footage • FBOs should make CCTV footage readily available to authorised officers

6. BVA is calling for the implementation of all the recommendations set out in the FAWC report.

7. BVA considers that all slaughterhouses should be required to install CCTV in all areas where live animals are kept and killed, in order to provide a clear and uninterrupted recording of all activities within these areas.

8. It should not be necessary for FBO staff to constantly observe slaughter operations via CCTV in real-time. The CCTV footage should be regularly observed and verified according to an agreed protocol and should be used as an additional training, observing, verifying, and enforcement tool to ensure the relevant legal requirements are met and high animal welfare standards are maintained.

9. Appropriate training should also be provided on observational techniques, and the use and secure storage of recorded material, for staff involved in reviewing CCTV footage. It is recommended that OVs as well as other enforcement officers must have access to any CCTV footage and this should be written into UK legislation. This would avoid any delays and complications caused by securing a warrant.

Tudalen y pecyn 229 P-04-433 CCTV in Slaughterhouses, Interested Party to the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs, 01.04.19

Ms Lesley Griffiths Cabinet Secretary for Environment, Energy and Rural Affairs

By email 1st April 2019

Dear Ms Griffiths

You will be aware that in England it is now compulsory that CCTV is installed in all slaughterhouses. The Scottish Government has committed to legislating this year to require mandatory installation in Scottish slaughterhouses also. These are entirely appropriate steps in light of extensive evidence from fully documented undercover investigations in a large number of slaughterhouses of frequent breaches of welfare regulations, and of outright cruelty. They are supported also be evidence provided by Official Veterinarians (OVs), and through audit processes undertaken by both the Food Standards Agency (FSA) and Food Standards Scotland (FSS).

Wales has yet to make this commitment, with failure to date to recognise the importance of preventing breaches, detecting them and pursuing enforcement action. Bizarrely, you have sought to imply, without any basis, that poor practice, welfare breaches and cruelty observed in English slaughterhouses somehow do not apply in Wales. Yet, the slaughterhouses in England and Wales operate in very similar ways. They both process large numbers of animals, and they are both subject to the same ‘official controls’ that have been revealed to be so ineffective in detecting the number and severity of welfare breaches that occur. All reason implies that similar risks will occur in Welsh slaughterhouses and that similar protections (including CCTV) are needed to properly ensure animal welfare at slaughter.

When questioned (eg in the Assembly) you presume to support the Welsh abattoir industry with references to ‘high welfare standards’ in Wales, as if such assertions have any substance. In fact, they are contradicted by the evidence. The FSA conducts regular audits of both English and Welsh slaughterhouses against animal welfare and food hygiene criteria and publish the results of these. The most recently published data (1st March, 2019) for current audit status of all slaughterhouses show that, for pre-announced inspections with significant notice, only 30% of Welsh slaughterhouses are given a ‘Good’ rating. This compares with 46% of English slaughterhouses, and 89% in Northern Ireland. Only Scotland (subject to audits by FSS) performs worse than Wales, with just 17% of establishments gaining a ‘Good’ rating during 2018.

It is very concerning indeed that such a low proportion of Welsh slaughterhouses achieve a rating that does not imply any major non-compliances at a pre-announced inspection. Far from any evidence-free room for complacency about welfare standards at slaughter in Wales, this data implies that standards here are significantly lower even than England, and that there is likely to be a particularly strong need for compulsory CCTV installation in slaughterhouses in Wales. After all standards can be Tudalen y pecyn 230 expected to be lower still when visits by the FSA are not in progress.

You have to date presumed to listen only to industry voices. No consultation of Welsh citizens, and a complete lack of a critical and sceptical attitude towards industry claims that compulsory CCTV monitoring is not needed. Instead, some Government funding has been made available, with application to date received by only eight establishments. The Government continues to hold no data on how CCTV is deployed or used in Welsh slaughterhouses.

The Welsh Government has not made legislative requirements on how CCTV is to be used for any establishment that does use it. Astonishingly, instead it has agreed a ‘protocol’ with the meat industry (eg for CCTV installation funded through the Government) that severely restricts the potential for any footage obtained to be used to prevent or detect welfare breaches. This protocol, clearly influenced by meat industry pressure rather than putting animal welfare as the priority, includes. for example, the following conditions:

‘The purpose of the OV CCTV review is as an additional indirect verification of an FBO’s animal welfare procedures, not as a replacement of direct practical official observations’. (This has legal implications for the weight that might be put on documentary evidence obtained through CCTV).

‘The FBO will view the CCTV alongside the FSA veterinary staff in FBO offices’. (Since there has been evidence of undue pressure on FSA staff operating in some abattoirs, this may be concerning).

‘The duration of the OV viewing of the CCTV should be reasonable and practical, and usually equivalent to up to 15 minutes additional check a day’. (Not at all clear why there should be a presumption of such a severe restriction, and this would undermine both potential for deterrence and detection)

(note – OV – Official veterinarian; FBO – Food Business Operator).

Moreover the protocol is couched in terms not of preventing or detecting welfare breaches, but industry terms of ‘verifying good practice’. The associated ‘CCTV requirements August 2018’ published by the Government is a flimsy, poorly specified document which fails to detail with any clarity whatsoever what is required, where CCTV should be sited, how it should be used and so on (see attached).

The most important issue is the need to protect the welfare of animals at the time of their slaughter, when they are at their most vulnerable. Any appropriate method that can help achieve such protection should be used. CCTV has been clearly identified as such a method including by the Farm Animal Welfare Committee (FAWC) which recommended that all FBO’s should adopt it. The British Veterinary Association (BVA) and the FSA itself are consistent in recommending its mandatory use. The public have a right to expect that relevant welfare regulation arrived at through democratic process is properly and rigorously monitored and enforced.

All of these factors should not be over-ridden by an inappropriate concern

Tudalen y pecyn 231 for positive impression management for the Welsh meat industry, and narrow collusion with it.

Yours

David Grimsell Welsh citizen. cc. David Rowlands, Chair of the Welsh Assembly Petitions Committee Graeme Francis, Clerk to the Petitions Committee Eluned Morgan, A.M. (Mid- and West Wales Region) Neil Hamilton, A.M. (Mid- and West Wales Region) Helen Mary Jones, A.M. (Mid- and West Wales Region) Joyce Watson, A.M. (Mid- and West Wales Region) Mike Hedges, A.M. Chair, Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee

Sources re FSA meat establishment audits https://data.gov.uk/dataset/43038f2d-6d94-4e6d-bbf9-04bf58726ad3/fsa-audits-of- approved-meat-establishments re FSS meat establishment audits https://www.foodstandards.gov.scot/business-and-industry/safety-and- regulation/approval-of-meat-plants re CCTV use protocol agreed between Welsh Government and meat industry bodies: https://gov.wales/sites/default/files/publications/2019-03/ATISN12984.pdf

Tudalen y pecyn 232 Lesley Griffiths AC/AM Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig Minister for Environment, Energy and Rural Affairs

Llywodraeth Cymru Ein cyf/Our ref LG/05712/19 Welsh Government

David Grimsell

/ 7 April 2019

Thank you for your letter of 1 April, regarding CCTV in slaughterhouses.

As I have previously stated the Welsh Government is committed to ensuring a high standard of welfare for all animals kept in Wales is maintained at all stages of their life, including at the point of slaughter. I have publicly stated I am considering legislating to ensure CCTV is in place in all Welsh slaughterhouses. However, I have also committed to working with the Food Business Operators (FBOs), in a supportive relationship, to achieve the same objective. The Food Business Investment Scheme - Slaughterhouse, opened to expressions of interest (EOI) on 30 September.

The network of small slaughterhouses in Wales is one to be proud of. They provide essential services to farmers, butchers and consumers in some of our most remote areas. They also provide skilled jobs and support locally integrated supply chains.

I believe that CCTV is an important part of animal welfare protection in slaughterhouses, however, it is not a catch-all. This is why I will require all successful grant applicants to receive expert advice on their welfare safeguards, premises, animal management and movement. Guidance on the installation and management of CCTV and a joint protocol, agreed by FSA and industry bodies, to enable Official Veterinarians access to CCTV footage will be provided.

The larger red meat slaughterhouses, which process the majority of animals, already have CCTV and official veterinarians are able to access footage if they suspect welfare standards are not being met. They are also members of various assurance schemes such as Red Tractor and Freedom Foods. These make additional animal welfare requirements and impose additional audits on slaughterhouses. Freedom Food sites have to install CCTV and give the auditors access to the footage.

Canolfan Cyswllt Cyntaf I First Point of Contact Centre: Bae Caerdydd • Cardiff Bay 0300 0604400 Caerdydd • Cardiff Gohebiaeth. Lesley. Griffiths@llyw. cym ru CF99 1NA Correspondence. Lesley. Griffiths@gov. wales

Rydym yn croesawu derbyn gohebiaeth yn Gymraeg. Byddwn yn ateb gohebiaeth a dderbynnir yn Gymraeg yn Gymraeg ac ni fydd gohebu yn Gymraeg yn arwain at oedi. Tudalen y pecyn 233 We welcome receiving correspondence in Welsh. Any correspondence received in Welsh will be answered in Welsh and corresponding in Welsh will not lead to a delay in responding. The Food Business Investment funding package specifically for small and medium size slaughterhouses has been welcomed by the industry and stakeholders, including the British Veterinary Association. The safeguarding of welfare requires both knowledge and a culture that respects animals and the grant scheme will go some way to address these twin challenges

However, we will review the progression of the scheme, uptake by Food Business Operators and the type and scale of investments undertaken. I want Wales' slaughterhouses to be fully prepared as I continue to explore opportunities to legislate in the longer term.

Lesley Griffiths AC/AM Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig Minister for Environment, Energy and Rural Affairs

Tudalen y pecyn 234 Yn rhinwedd paragraff(au) vi o Reol Sefydlog 17.42

Mae cyfyngiadau ar y ddogfen hon

Tudalen y pecyn 235 P 04-433 CCTV in Slaughterhouses, Correspondence – Petitioner to Committee, 17.09.19

Animal Aid’s Petition Committee submission in light of Farmers Fresh investigation

I note that at the Petitions Committee meeting last November, the Committee agreed to put forward a report to the Cabinet Secretary concerning CCTV in Welsh slaughterhouses, and I understand that this is to happen imminently. I would be very grateful if the following information could please be included in the report.

Animal Aid has conducted an extensive investigation into Farmers Fresh slaughterhouse in Wrexham and brought to light damning new evidence which makes the case for mandatory CCTV for Welsh slaughterhouses. We would be very grateful if you could put forward this vital new evidence for consideration and inclusion.

Here is a weblink to the investigation: https://www.animalaid.org.uk/breaking-our- covert-cameras-capture-appalling-scenes-of-slaughterhouse-incompetence-and- chaos-at-farmers-fresh-wales/

And here is the link to the exclusive article from the Daily Mail: https://www.dailymail.co.uk/news/article-7416503/Hidden-camera-footage-shows- abattoir-workers-throwing-sheep-backs-slaughterhouse.html

Our investigators took four sets of footage at Farmers Fresh slaughterhouse in Wrexham, between 26th March and 3rd June 2019.

We were horrified to bring to light a number of incidents. These are set out below.

The high throughput of animals may well have exacerbated issues such as poor layout and design of animal loading facilities. The need for fast-paced movement, stunning and killing could contribute to worker fatigue, which could well lead to greater levels of frustration being misdirected at the animals, particularly when they are scared and bewildered. This could also lead to the temptation to cut corners and could potentially lead to mistakes, as it’s a very physically demanding job. One worker remarks to another: “I don’t think there’s going to be a great deal of lambs to kill today. Probably about 1,500.”

Issues at the restraint conveyer loading point/race

We have concerns about the design and layout of the loading area. There wasn’t a natural ‘flow’ for ease of movement for the animals.

Tudalen y pecyn 247 The animals were moved from the lairage into a holding pen, from where they were supposed to be loaded individually into the conveyer restrainer, a mechanised way of moving the animals diagonally up into the slaughter area. At the mouth of the restrainer, the animals may have felt more hesitant about going forwards, as they may have detected that the floor is falling away. Essentially, with no false flooring at the base, it created a visual cliff effect.

We were also concerned to see a number of line pauses, with the animals held in the restraint conveyer, which would have created further distress.

Before they even went to the knife, sheep were treated with shocking brutality. Sheep were dragged along by their throats and pulled by their ears, picked up by their fleeces, as well as being kicked, slapped, shouted at, or kneed roughly into the mouth of the conveyer restrainer. When animals became ‘stacked’ on top of each other in the conveyer, they were often pulled backwards by their legs or left to travel upside down in the conveyer.

We would like to flag the following incidents as being of particular concern:

 One worker often grabbed sheep by their throats or fleeces and toppled or threw the animals backwards into the conveyer, or sent them flying into metal pen sides, often with an audible crash. On a number of occasions, two of the workers left the bewildered sheep to travel upside down and backwards up the conveyer towards the slaughter-line.

 One sheep became trapped in the conveyer and eventually fell through, unnoticed by the worker. On another occasion a worker notices a trapped sheep and climbs up onto the conveyer and stamps on her back to force her to drop through, onto the floor below.

 One worker regularly had his hands clamped over the animals’ muzzles, sometimes wrenching their heads back as they struggled. This was often for extended periods of time, including 52 seconds, 29 seconds and 22 seconds.

 On one occasion, a worker even sits on a sheep.

 A worker leans his body right over two sheep who are crushed side by side in the conveyer.

 A sheep is grabbed by the ear and pulled backwards from on top of another sheep.

 A worker continues to knee and kick at a sheep who is positioned in the conveyer, with nowhere to move to.

Tudalen y pecyn 248  A worker deliberately slams the metal gate on sheep and the other worker appears to encourage this by saying “bash it onto them”. On another occasion, a worker kicks the pen or gate deliberately in order to scare the sheep.

 A worker swears at a sheep on a couple of occasions.

 A worker uses the EID reader to poke a sheep in the rump.

 A visibly lame sheep enters the loading pen.

There are anecdotal reports of sheep potentially being left in the lairage all weekend, a sheep found dead in the lairage but with no cause inferred. There was also some discussion of an unspecified number of sheep being found dead in the lairage with the worker questioning whether the water drinking devices were actually re-filled:

 Some sheep appear to have been left all weekend in the lairage, as per “Seems that we already have some. Some of the sheep have been here all weekend.”

 A sheep appears to have been found dead in the lairage, as per “there’s one dead in there”.

 An unspecified number of sheep appear to have been found dead in the lairage, as per: “move them dead sheep” to which another worker replies: “did you do all the drinkers?”.

Issues in the stunning and slaughter area

 A worker fails to properly stun a sheep, who surges forwards onto the cutting table. Two workers pin her down, and whilst she would appear to be fully conscious, her throat is cut.

 A stun-man roughly picks up a sheep, hurls a sheep backwards down the slaughter conveyer line, whilst angrily shouting. She had likely been poorly loaded into the conveyer and was walking up the line on the backs of other sheep. On another occasion a sheep surges forward and the worker fails to catch her as she topples from the table. The slaughter-man stuns the sheep for 0.5 seconds, whilst she is in the arms of the stun-man. She doesn’t appear to be sufficiently stunned.

 A sheep is thrashing strongly on the shackle line following a brief stun, both legs break free of the shackles and she drops into the blood pit. She is hauled

Tudalen y pecyn 249 out by the workers and simply hung back up with no checks for consciousness nor any attempt to re-stun her.

 The stunning process was often utterly incompetent. Workers were seen misapplying tongs to the animals’ necks, snouts and faces and even to the leg of an animal on one occasion.

 One worker holds the tongs hesitantly and jabs at the faces of the sheep. He doesn’t initially appear to receive any instruction. He is not wearing rubber gloves.

 Many stuns appeared very brief, often just a second or less, and there appeared to be no checks for signs of consciousness. We are deeply concerned that some of the animals may have been inadequately stunned and therefore may have been conscious when they went to the knife.

 The fast-paced line appeared to compound matters. A sheep was stunned roughly every 10 to 12 seconds. Workers were overheard saying, “Fast killing now, 850 good, 700 not so good”.

 On the single occasion that the Official Vet (OV) checks up on the worker stunning sheep, his behaviour completely changes. As her back is turned and her attention is on hosing off her boots, the worker continues with the same short stuns. She turns around. They both look up at what may be a visual device such as a stun assurance monitor for the electrode application, but this is out of the view of our covert camera. The length of stun increases significantly to three seconds each time on five consecutive occasions in the presence of the OV. Sheep appear to have once again been poorly loaded into the conveyer leading to issues along the line at point of slaughter. Two sheep arrive, one stacked on top of the other. The worker that is undertaking stunning pulls one sheep from below the other. The placement of the stunning tong would appear to be good, spanning the brain. For the third, fourth and fifth stun, the animal’s head rises into view and the forelegs are extended, which are signs of the animal entering the ‘tonic’ phase post-stun. The worker also shackles one of the animals by one leg, which is the more conventional method, the others he shackles by two. Neither the worker nor the OV appear to check the animals for signs of consciousness, post-stun, even in the presence of the official vet.

As Farmers Fresh was established recently, the premises should fall under the following ‘REGULATION 1099/2009 Requirement: ‘Article 14 / Annex II existing slaughterhouses Electrical stunning equipment. Must be fitted with device that displays and records the electrical parameters for each animal. Device must be placed so clearly visible to personnel.

Tudalen y pecyn 250 Presence of CCTV at the slaughterhouse

We understand that there was CCTV present at Farmers Fresh, but without legislation in place to determine where it was sited and how it should be monitored, this failed to prevent the serious problems we uncovered. For example, an infra-red camera was present to cover the stun/kill area, but a worker standing in the stun area would likely obscure the view of the killing, as this was in line from the camera.

Of course, cameras alone do not deter law-breaking, and unless the footage is properly monitored, Food Business Operators (FBOs) do not detect – or do not report – these breaches. It is unknown whether the FBO failed to monitor their cameras properly or whether they monitored them and simply failed to take sufficient action to prevent the abuse. We have no insight into the access granted to the Official Vet, in order to monitor the footage. There have even been historical cases where FBOs have failed to hand over CCTV footage. Either way, the voluntary system of installation is not working, and it is now time to make cameras mandatory, and task an independent body that has animal welfare as its priority with monitoring the footage.

Without our covert cameras in place, this horrendous situation may have continued, unchecked for some time.

The Welsh government has made available voluntary funding for small-to-medium- sized slaughterhouses, as part of the ‘Food Business Investment Scheme’ which would cover the installation, upgrade or improvement of CCTV, as a priority, in order to ‘level the playing field’ for smaller businesses. As mentioned, Farmers Fresh slaughterhouse had CCTV installed but without rules pertaining to its placement, use, operation and storage it cannot truly be deemed an effective tool.

Animal Aid submitted the following Freedom of Information (FOI) request for slaughterhouse breaches, specifically for Wales.

30th April 2019

Dear FOI, Complaints and Transparency Team,

I am writing to you under the Freedom of Information Act 2000 to request the following information from the Food Standards Agency regarding animal welfare incidents in Welsh slaughterhouses between 5 April 2017 and 21 December 2018:

(1) The total number of animal-welfare related incidents recorded for the specified period. And for these to be classified by the total number ranked at level 4 (critical

Tudalen y pecyn 251 non-compliance), level 3 (serious non-compliance) and level 2 (minor non- compliance) with level 1 pertaining to compliance.

(2) For this period, how many ‘welfare enforcement notices’ were issued, how many incidents were ‘referred for investigation’, how many had 'written advice' notices issued and how many cases of ‘verbal advice’ were issued?

(3) How many incidents of ‘operative kicked or hit an animal’, ‘ineffective stunning’, 'incompetent slaughter-man – stunning and killing', 'failure to sever both carotid arteries' and ‘no monitoring of animals to ensure unconscious until death’ occurred during the specified period?

The response was sent in the form of a spreadsheet, as follows:

These FOI findings clearly show that there are issues across the board, at multiple slaughterhouses. Over the course of a year there were 15 cases of critical non- compliance.

The FSA states: ‘Welfare practices were observed as failing to comply with legislative requirements, and there was evidence of animals suffering avoidable pain, distress or suffering during their killing and related operations or a contravention poses a serious and imminent risk to animal welfare. Welfare of animals during transportation was seriously compromised with evidence of animals suffering unnecessary or avoidable pain, distress or suffering.’

Tudalen y pecyn 252 It is also highly concerning to note two cases of ‘operative kicked/ hit an animal, which would have taken place in front of an official.

Of course, Animal Aid believes that slaughter can never be cruelty-free, since no animal wants to die. However, we feel that mandatory, independently monitored CCTV would be a major step forward. It would help to prevent the shocking brutality that we have repeatedly filmed inside slaughterhouses in England, and that we have now witnessed inside a major Welsh slaughterhouse.

Further information

Animal Aid previously commissioned a report entitled ‘CCTV Monitoring in Slaughterhouse’s ‘, by a team of independent experts. This found that the cost of independent monitoring of CCTV inside England's slaughterhouses is likely to cost between £150,000 and £370,000 a year – a figure ‘far from prohibitive’. The report sets out how an independent system of monitoring might be conducted, what it would cost and how it might be funded. Crucially, the report’s authors – who are drawn from Cormack Economics and HEC Associates – endorse the current regulatory ethos that says the cost of regulation should fall to industry and consumers, not to government and taxpayers. The report is available to download here: https://www.animalaid.org.uk/wp-content/uploads/2016/10/RotherhamReport.pdf

The farming industry itself appears to be outraged by the findings of our investigation into Farmers Fresh, as per the following comments on publicly a available farming forum: ‘Just needs cctv installing like in English abattoirs’ ‘I hope they all go to jail; company directors down, including the vet…’ From: https://thefarmingforum.co.uk/index.php?threads/cruelty-reports-at-wrexham- abattoir.299484/#post-6541429

And this report from the Farm Animal Welfare Council is available here:

https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attach ment_data/file/325241/FAWC_report_on_the_welfare_of_farmed_animals_at_slaughte r_or_killing_part_one_red_meat_animals.pdf

The Humane Slaughter Association guidance on best practice stunning is available here: https://www.hsa.org.uk/killing-mammals-using-electricity-two-stage- application/killing-mammals-using-electricity-two-stage-application

Tudalen y pecyn 253