Overwinterende Lepelaars langs de
Atlantische kusten, ten noorden van
de Sahara
E.P.R. Poorter
Inleiding Verreweg het grootste deel van de Nederlandse lepelaarpopulatieoverwintert in West-Afrika ten zui- overwinteren in in den van Marokko. Zo af en toe pogen juveniele Lepelaars te Zuidwest-Nederland,
Noord-Frankrijk of in Zuidwest-Engeland, maar vaste winterverblijfplaatsen hebben zich hier nooit
in het Iberische Schiereiland is het anders ontwikkeld. In Bretagne, Zuidwest-Frankrijk en op gesteld.
Rond de Golf van Biskaje en langs de kusten van Portugal en Zuidwest-Spanje zijn de laatste jaren
gebieden in beeld gekomenwaar Lepelaars geregeld en in toegenomen aantallen overwinteren. Het
overwinteren van Lepelaars in Noordwest-Marokko is al van langerbekend, maar betreft slechts klei-
ne aantallen. Lepelaars die in Midden-Europabroeden, hebben hun overwinteringsgebiedenlangs de Middelland-
se-Zeekust van Tunesië en Libië en in Egypte. Op het kaartje in The Birds of the Western Palearctic kunnen wij zien dat dit heel wat dichterbij hun broedplaatsen is dan de belangrijkste overwinterings-
gebieden van de Spaanse, Franse en Nederlandse Lepelaars, die in Mauretanië en Senegal liggen.
Dat stelt je voor vragen. Hoe komt het dat Lepelaars uit zo'n klein broedgebied als Nederland een tussen zo uitgestrekt overwinteringsgebied hebben? Is dat het gevolg van de grote afstand broedge-
bied en overwinteringsgebied, waardoor onderweg dieren moeten afhaken? En, hebben de dieren die
verder wegtrekken, grotere overlevingskansen dan dieren die dichterbij overwinteren?
Broedseizoen, overwintering en trekbaan zoals bijvoorbeeld in De Geul op Texel in het
De Lepelaar behoort in Nederland tot de vroegst voorjaar van 1998. De Lepelaar behoort in Ne-
broedende soorten. In de eerste decade van derland ook tot de laatst broedende soorten. Er
kunnen al eieren worden de kunnen in de eerste decade maart gelegd en van augustus nog
eerste jongen kunnen al vóór 1 april uitkomen, eieren worden gelegd en daarna succesvol wor- den bebroed. Wanneer de eerste jonge Lepe-
Figuur 1. Overwinteringsplaatsen van Lepelaars tennoorden van de Sahara. De gestippelde lijn geeft de as van de trek- baan aan.
1. Saint Pol-de-Léon en Grève de Goulven.
2. Brest.
3. Pont l’Abbé.
4. Golfe du Morbihan.
5. Marais d’Olonne.
6. Me de Ré.
7. Marais d’Yves.
8. Marais de Moëze-Brouage.
9. Bassin d’Arcachon.
10. Baai van Santona.
11. Santander.
12. Ria de Eo.
13. Ria de Foz.
14. Ria de Ortigueira.
15. Ensenada de O Grove.
16. Ria de lego.
17. Ria de Sado.
18. Portimao.
19. Faro.
20. Gastro Marim.
21. Isla Cristina.
22. Marismas van de Odiel.
23. Marismas de Donana.
24. Cédiz.
25. Larache.
26. Merja Zerga. 27. Sidi Moussa-Oualidia.
28. Oued Sous.
29. Lagune van Khnifiss.
30. Canarische Eilanden.
Het Vogeljaar 47 (1999) 6 241 laars medio mei al vliegvlug zijn, zijn er nog Le- Afwijkingen van de as van de trekbaan ten tijde herfsttrek in de winter zouden pelaars die door Marokko, Spanje en Frankrijk van de en voor naar het noorden trekken, terwijl in begin au- een deel hun oorsprong kunnen hebben in de die vinden onder gustus, wanneer heel late Lepelaars nog met dispersie wij juveniele Lepe- broeden beginnen, jonge Lepelaars van eerder laars enige tijd na verlaten van de broedplaats. eind is uitzwermen in noordweste- broedende ouders al een heel op weg naar Daarbij vastgesteld
het zuiden kunnen zijn. Het broedseizoen bij Le- lijke richting naar de oostkust van Engeland en half in het Deense Wad- pelaars duurt dus wel een jaar. noordoostelijkerichting naar zelfs In Zuid-Spanje komen de eerste Lepelaars in ja- dengebieden het Duitse Ooslzeegebied tot
nuari al tot broeden. Dan is voor de Nederlandse in Estland. Zulke dispersiebewegingen kunnen
ook in Lepelaars de voorjaarstrek nog maar nauwelijks natuurlijk westelijke, zuidelijkeen oostelij- ke kunnen de- begonnen. richtingen plaatsvinden, maar wij met De regel is dat oude Lepelaars in het voorjaar ze niet onderscheiden van bewegingen die nestelen dan hebben hun directe eerder trekken en eerder gaan jon- echte trek te maken en oor-
kunnen veel in Nederland kunnen hebben. Er kunnen gere Lepelaars. Spaanse Lepelaars sprong broeden dan Neder- waardoor dieren die eerder in het voorjaar gaan natuurlijk ook oorzaken zijn
landse, maar dat geldt niet voor alle Spaanse Le- aanvankelijk dicht bij de as van de trekbaan heb- Het pelaars van ruim volwassen leeftijd. lijkt aan ben gevlogen, verderop hiervan gaan afwijken.
de biotoop te zijn gebonden. De vroeg broeden- Dit kan door de barrièrewerking van hoge berg-
de dieren zoeken hun voedsel in het mariene ge- ketens zijn of door de faciliterende werking van in zoetwater- tijdengebed, de laatbroedende de waterlopen, met name rivieren.
moerassen. In Nederland is dat net weer anders- Afwijkingen van de as van de trekbaan vinden
om! wij vooral naar het westen. Voor een ver westelij- de Het onderzoek dat zich bij een trekvogelpopula- ke afwijking is er het klassieke geval van ge- de de Azoren in 1912. tie richt op het beschrijven van verspreiding ringde jonge vogel op tot en de trekbewegingen in verklarende relatie
de eigenschappen van leefgebieden, het klimaat Nederland, België en Noord-Frankrijk tussen en de geografie van het (trekbaan)gebied Het overwinteren van Lepelaars in Nederland, broedgebied en overwinteringsgebied, kunnen België en Noord-Frankrijk tot en met de Somme- wij omschrijven als trekbaanoecologie. Aan de delta, heeft een incidenteel karakter. Het gaat Nederlandse Lepelaars wordt dit onderzoek steeds om één of enkele juveniele dieren. Bij door de auteur verricht sinds 1971, toen werd be- vorst verdwijnen ze of ze worden dood gevon- Sinds gonnen met een kleurringprogramma. den. Bij deze overwinteringspogingen zou je 1990 wordt dit onderzoek voortgezet door de kunnen stellen dat de jonge vogels te zwak wa- Onderzoek Nederland. Stichting Lepelaar zuiden te vol- ren om de verdere trek naar het Naarmate meer buitenlandse waarnemers gin- brengen. met het de gen helpen waarnemen van gemerk- Uit ringonderzoek hebben wij de volgende geval- te dieren werd het gaandeweg mogelijk van de- De Schor- len in Nederland: 15 januari 1983 op zelfde dieren meer waarnemingen te verzame- ren (Texel) en aldaar verhongerd vers dood op 18 Gestimuleerd door het Nederlandse len. pro- februari 1983; 15 januari 1987 vers dood gevon- in hel buitenland ook onderzoe- gramma gingen den door koude te Oostermeer (Friesland). Bij kers van start en werden ook ringprogramma’s in Suameer (Friesland) stierf in januari 1993 een Spanje, Frankrijk en Portugal opgezet. geringde jonge Lepelaar. Uit de combinatie van het voorkomen in aantal- Een overwinteringspoging van ten minste zes len in de loop van het jaar en de aflezingen van jongenvond plaats in het Deltagebiedin decem- de merken van geringde dieren kon een trek- ber 1984 tot en met 3 januari 1985. Hieronder wa- baan tussen het broedgebied Nederland en de ren twee of drie gemerkte dieren. Toen sloeg een overwinleringsgebieden in Noordwest-Afrika koudegolf toe, die drie weken duurde en waar- worden geschetst (Poorter 1982, 1990). door de dieren op de vlucht werden gejaagd. La-
In 1990 werd de as van de trekbaan geschetst ter bleek dat in ieder geval één van de jongen
als de kortste verbinding tussen Nederland en het had overleefd, want het dier kwam nog zeven de monding van de Senegalrivier, rekening hou- zomers naar Nederland terug. dend met geografische barrières als gebergten. JongeLepelaars die laat in het jaar in Nederland of willen overwinteren, hebben Afgezien van kleine verschillen tussen voor- voorkomen gaan
jaarstrek en herfsttrek kon deze baan worden vaak als achtergrond dat ze laat zijn geboren, is het aangegeven zoals in figuur 1 is getekend. maar dat lang niet altijd geval.
In figuur 1 hebben wij de overwinteringsgebie- Van Noord-Frankrijk is overwinteren van Lepe-
in de Sommedelta de den van Lepelaars West-Europa en Noord- laars bekend aan en bij mon-
hebben de Seine. Het hier om incidentele west-Afrika aangegeven. In Frankrijk wij ding van gaat intensiteit alleen die gebieden aangegeven waar geringde gevallen van jonge dieren. De van de
individuen ten minste twee winterseizoenen zijn jacht hier zal zeker een sterk verstorend effect
waargenomen of waarbij bijna jaarlijks een aan- hebben op de Lepelaars.
tal van ten minste een stuk of tien Lepelaars suc- cesvol verblijft. Wij zien gebieden die dicht bij de Bretagne
as van de trekbaan liggen en gebieden die dui- De eerste vaste overwinteringsplaatsen van Le- delijk apart daarvan liggen. Bij alle gebieden pelaars in Frankrijk komen wij pas in Bretagne
zien wij dat ze aan de kust liggen. tegen. In het uiterste westen, in Finistère, vinden
242 Hel Vogeljaar 47 (1999) 6 wij aan de noordzijde het estuarium van de Pen- Beslist vreemd vinden wij het gedrag van een vo- in tweede winter Zuid- zé bij Saint Pol-de-Léon, waar de Rotganzen ge- gel die haar even naar oktober woon langs de promenade van dit stadje foera- Portugal heen en weer vloog. Op 30 was
Grève de Grève de later in geren, en de wat westelijker gelegen de ze in Goulven, vijf dagen Goulven, een regionaal kustreservaat waar óók Gastro Marim in Zuid-Portugal, waar ze meteen
verdween. 2 december kwam ik haar te- niet wordt gejaagd. In de herfst komen er groep- weer Op dicht haar jes van vooral jonge Lepelaars voor. Zij zouden gen bij Pont-l’Abbé, dus weer heel bij
In had een westelijke koers kunnen zijn gaan volgen startplaats. de voorafgaande zomer zij door aan de noordzijde van het schiereiland, of over- zich ook nogal vreemd gedragen, van te gestoken kunnen zijn vanuit Groot-Brittannië, bij- Rochefort in Frankrijk naar Zuid-Spanje vlie-
voorbeeld vanaf Cornwall. Overwinteren doen zij gen en weer terug!
er slechts met één of enkele dieren. Bij Saint Pol- De Lepelaars van Pont-l’Abbé huizen rond het ïle
de-Léon verbleef een geringde eerstejaars Lepe- de Chevallier, vooral in kleine gemeentelijke re-
laar zeven maanden en in de winter daarop zes servaten, waar geen jacht is toegestaan. Ze zoe-
maanden. Brest werd in het ken hun voedsel water in kleine estuaria Bij vroege voorjaar bij laag dat in de in de een jong vrouwtje, waargenomen voor- omgeving en rusten bij hoogwater samen met Kleine in gaande herfst via Cornwall was gevlogen. Waar Blauwe Reigers en Zilverreigers
ze in haar tweede en derde winter verbleef weten hoge dennen of bij harde wind op een eilandje de wij niet, maar ze verbleef bij Brest wel weer in met lage Cipressen. In de bomen en op
haar vierde winter. struikvormige Cipressen is er veel geschermut-
sel om goede zitplaatsen. Geringde dieren die er Pont-l’Abbé al enkele jaren overwinteren, lijken vaste plaat-
takken hebben dulden daar Van Pont-l'Abbé is het overwinteren van Lepe- sen op stevige te en
laars bekend sinds winter 1981-1982, toen er geen jongedieren. De vogels brengen per hoog- kort in de bo- steeds vier dieren waren. Daarna waren er gere- waterperiode een zo mogelijke tijd
geld één of enkele vogels, tot het begin van de men door. Zodra er banken droogvallen gaan zij winter van 1989-1990, toen er veertien juvenielen daar verder met rusten, tot het water ver genoeg arriveerden. Toen kwam het aantal overwinte- is gezakt om voedsel te gaan zoeken.
raars ineens op het niveau van tien tot vijftien dieren (Chr. Eggert in litteris; X. Grémillet in litte- Morbihan ris). Een verdubbelingvan dit niveau vond plaats Van de Golfe du Morbihan is het overwinteren Lepelaar bekend van met ingang van winter 1995-1996, toen er ruim van een Nederlandse
Het leek 1974-1975. De vogel keerde in 1975 naar ons land dertigLepelaars waren. jaar daarop op- winter dezelfde nieuw een aantal van dertig te worden gehaald, terug en leek de volgende op
tot door te maar door een te een koudegolf toesloeg en de helft van de vo- plaats brengen, grote
de vlucht Trebaol in dit niet zeker. gels op joeg (R. litteris). waarnemingsafstand was bracht Sindsdien is het aantal dieren ’s winters rond de De tweede geringde Nederlandse vogel
in de Golfe du Morbihan twintig blijven steken. pas haar tweede winter eerste te Bij de sprongsgewijze toenames van overwinte- door, na haar winter in Cornwall hebben
raars, waren vooral jonge dieren betrokken. doorgebracht. eerste Veel van hen bleven maar één of twee winters. Een derde geringde vogel werd de winter
Onder vogels die -er alleen hun eerste winter in de Golfe du Morbihan gezien, alsmede in haar
tot met doorbrachten, zijn er die volgendewinters in Por- vijfde en haar elfde winter. Wellicht heeft
tugal of Mauritanië zijn aangetroffen. Er zijn ook het dier er altijd overwinterd, maar door de uit- onoverzichtelijke ter- vogels die er al in zeven winters achtereen aan- gestrektheid en het vaak
wezig zijn geweest. Een van hen is een mannetje rein in de Golfe du Morbihan zijn de waarne- De Lepelaars dat delen van de winter elders in de omgeving mingsomstandigheden moeilijk. doorbrengt, onder andere in de Golfe du Morbi- zoeken er voedsel in allerlei kleine getijdenwate-
han. ren en in oude visvijvers, vaak te midden van
november december januari februari
1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3
acht winters voorgaand 0 2 2 2 4 3 2 3 2 2 2 2
1989-90 14 14 14 14 14 14 13 13 13 13 13 13
1990-91 7 - 9 9 9 - 9 9 - 9 5 -
1991-92 10 10 11 11 12 12 10 10 10 7 5 -
1992-93 - 14 14 14 14 14 14 14 14 11 11 8
1993-94 15 16 14 10 13 12 14 14 13 12 11 10
1994-95 13 13 13 13 13 13 13 13 13 8 8 7
1995-96 32 31 31 31 31 32 31 31 30 24 24 23
1996-97 28 28 25 25 24 24 2 15 13 13 12 12
1997-98 - - - 23 ------
1998-99 22 - - - - - 21 - - -
Tabel 1. DecadenmaximaaantallenLepelaars bij Pont l'Abbé. Liggend streepje: geen gegevens beschikbaar(Xavier Grémilet in litteris; Chrlstophe Eggert in litteris; Rémi Trebaol in litteris, eigen waarnemingen).
Het Vogeljaar 47 (1999) 6 243 honderden Heilige Ibissen en Kleine Zilverrei- Me de Ré
’s ook hun Van ïle Ré gers, waarmee ze nachts slaapplaat- de is het overwinteren van Lepelaars toen twee sen in groepen Cipressen delen. Ze komen zo- bekend sinds 1973-1974. Er waren er
wel binnen als buiten beschermde natuurgebie- en het aantal nam daarna wat toe tot vijf of zes
den voor. vogels in de winters 1977-1978 tot en met
Er zijn diverse andere overwinteringsgevallen 1980-1981 (Bedrand 1979; Boileau et al 1998). In-
in van geringde Lepelaars de Golfe du Morbi- gaande 1981-1982 waren er ’s winters steeds zes meestal het in hun Ré han, maar gaat om vogels tot tien Lepelaars op ïle de (Boileau et al
eerste winter, die er daarna niet meer worden ge- 1998), maar zowel in januari 1985 als in januari
zien. 1987 sloeg een koudegolf hard toe en stierven er
Hoeveel Lepelaars er overwinteren is moeilijk respectievelijk vijf en zeven, waaronder dieren
vast te stellen, omdat er veel plaatsen zijn waar die er meer dan eenshadden overwinterd (Dou-
zij in wisselende aantallen voorkomen. In de win- meret in litteris). Sindsdien zijn de aantallen aan
ter van 1998-1999 waren het er niet meer dan vijf- de lage kant gebleven, met slechts af en toe ’s tien. De uitgestrekte Golfe du Morbihan blijft meer dan drie dieren.
winters met Lepelaars duidelijk achter bij het - Mannetje GRO bracht er zijn eerste winter door
veel kleinere gebied bij Pont l’Abbé. van 12 oktober 1982 tot 25 maart 1983, overzo-
merde tot 24 juni noordelijker in Frankrijk en
Zuidwest-Frankrijk bracht de maanden juli en augustus in de Bies- Van het departement Vendée is het overwinteren bosch door. Daarna vloog hij in twee dagen
van Lepelaars bekend van het Marais d’Olonne, weer naar ïle de Ré. Waar hij later overwinterde
In de drie winters 1977-1978 tot en met 1979-1980 is niet bekend, maar hij kwam jarenlang nog
overwinterden er één of twee vogels, maar in de naar Nederland terug, onder andere vanuit tien volgende winters niet één (Girard 1984, Zuid-Spanje.
1991). - Mannetje 080 bracht er zijn eerste winter door
In het departement Charente-Maritime liggen van 30 oktober 1983 tot 4 april 1984, overzo-
drie gebieden waar overwinterende Lepelaars merde noordelijker in Frankrijk, kwam eind au-
lle de Marais d’Vves Marais ïle de Ré verkoos voorkomen, Ré, en gustus weer op kijken, maar
de Moëze-Brouage. toen door te vliegen naar Zuid-Spanje, waar hij
Van Marais d’Yves is alleen winter 1988-1989 evenals in verscheidene van Nederland, nog jaren
het succesvol overwinteren van Lepelaars be- kwam.
kend. In december waren er twee, maar in janua- - Lepelaar SOL overwinterde eerst in onbekend
ri zes tot acht vogels. gebied, maar de tweede winter werd van 18 ok-
Van Marais de is het overwinte- tober 1983 29 1984 ïle de Ré door- Moëze-Brouage tot maart op
ren bekend sinds winter 1985-1986 met één tot gebracht. Een poging om daar de derde winter
vier vogels tot en met winter 1991-1992 en vervol- goed door te komen werd deze vogel fataal. Het
gens vier tot tien vogels tol en met winter dier werd op 20 januari 1985 dood gevonden tij- 1996-1997 (Boileau et al 1998). dens de koudegolf. In het departement Gironde neemt het Bassin
d’Arcachon een bijzondere plaats in bij Lepe- Bassin d’Arcachon
laars. Het is niet alleen een belangrijke pleister- Aan de oostzijde van hel Bassin d’Arcachon ko- de ook veel plaats op trek, maar een belangrijk over- men twee gebieden voor waar Lepelaars
winteringsgebied. voorkomen, het Pare Ornithologiquedu Teich en
november december januari februari
1980-81 2 2 2 2
1981-82 0 0 0 0
1982-83 4 4 4 4
1983-84 10 8 8 8
1984-85 1 1 0 0
1985-86 0 0 0 0
1986-87 9 9 2 2
1987-88 7 5 8 6
1988-89 10 11 11 11
1989-90 15 15 15 15
1990-91 19 19 23 23
1991-92 21 19 15 15
1992-93 19 19 20 22
1993-94 28 26 26 33
1994-95 28 26 26 36
1995-96 36 37 38 38
1996-97 36 36 36 35
1997-98 46 47 47 49
1998-99 63 63 63 -
Tabel 2. Resultaten van lepelaartellingen rond het midden van de maand bij hoog waterte Le Teich en Domaines de Certes in het Bassin d’Arcachon (Alain Fleury In litteris).
244 Het Vogeljaar 47 (1999) 6 Voedselrijk wad met Lepelaars in deEnsenadade O Grove, no- vember 1998.
Foto: E.RR. Poorter.
Domaine de Certes. De gegevens waarover wij was bij de koudegolf van winter 1984-1985. Van
kunnen beschikken zijn bijna allemaal van af- vogel ELF is daarna nooit meer iets vernomen,
komstig van Alain Fleury, die de Lepelaars al zodat ze wel zal zijn omgekomen.
ruim twintig jaar volgt. - Mannetje TWI arriveerde er zijn eerste winter
Voor het eerst in 1978-1979 waren er twee over- op 29 september en bleef tot 4 juni. Op zijn
winterende Lepelaars, gevolgd door vier vogels tweede herfsttrek kwam hij alleen maar langs in de winter daarop. Dat was in Domaine de Cer- en pleisterde er twee weken. Op zijn derde
tes. In 1982-1983 waren er opnieuw vier overwin- herfsttrek werd hij eind oktober in Noord-
Certes winter teraars in Domaine de en in de Marokko opgemerkt en op zijn vierde herfsttrek zelfs verdubbeld aantal. In beide kwam 5 daarop een ja- hij een paar dagen langs. Op januari ren kwamen voor het eerst ook één respectieve- van zijn zevende winter bleek hij in Domaine de in het Pare tot Certes in lijk twee Lepelaars Ornithologique aanwezig te zijn een groep van vijftien overwintering. overwinteraars en daar bleef hij ook de rest van
Aanvankelijk waren het vrijwel alleen maar jonge de winter tot 23 februari. In de eerste decade
Lepelaars in hun eerste winter, maar gaandeweg van november van zijn achtste winter werd hij dezelfde bleven er dieren winters achtereen komen. vermoedelijk weer gezien op precies
De aantalsontwikkeling van overwinterende Le- plek in Noord-Marokko als vijf jaar daarvoor. in Bassin d’Arcachon als de in pelaars het is gegeven in Waarschijnlijk gevolg van koudegolf tabel 2. Het is interessant om vast te stellen dat voorgaande winter, waardoor de vogels werden
of misschien wel allemaal de toenamevan de winterpopulatieongeveer ge- verjaagd omkwamen, in winter 1985-1986 overwinte- lijk opgaat met de toename van de Nederlandse waren er geen populatie (inclusief de veel kleinere populaties in raars. In de winter van 1986-1987 wilden acht jon- drie Frankrijk en in Duitsland). Hoewel er al heel wat gen gaan overwinteren, waarvan waren ge-
de Franse Door de in stierf eerst jaren jonge Lepelaars op broedplaat- ringd. koudegolf januari sen worden geringd, werden ze in het Bassin een ongeringde en vervolgens één geringde. d’Arcachon overwinterend Van de twee is nooit nog niet aangetroffen. overige geringde jongen
De Lepelaars zoeken hun voedsel deels in het meer iets vernomen.
in Hoewel het in de elf winters in het getijdengebied poelen en prielen op zeegras- jongste gebied af heeft de wad en in wadgeulen. Binnen het vogelpark, en toe behoorlijk gevroren, zijn na waar ze meestal ook de hoogwaterperiodedoor- ramp van 1986-1987 de aantallen Lepelaars weer brengen, bestaat hun voedsel in hoofdzaak uit toegenomen, met als basis steeds oudere die-
Texas Tandkarpertjes (Gambusia affinis) en Zon- ren. De oudste vogel is een vrouwtje dat na
nebaarzen (Lepomis gibbosus). Soms zijn de Le- 1998-1999 er al haar twaalf winters had doorge- pelaars enige tijd niet in het park te vinden. Ze bracht. blijken dan een rustplaats in Domaines de Cer- Cantabria tes te gebruiken en uitsluitend op het wad daar in de omgeving te foerageren. Langs de noordkust van Spanje bevinden zich
Er is een lange geschiedenis van geringde Lepe- een aantal voor Lepelaars belangrijke gebieden, laars die in het Bassin d'Arcachon overwinter- de Ria de Guernica, de Baai van Santoha, de
Baai Santander verder in Gali- den. Wij geven twee voorbeelden: van en westelijk, O Grove. - ELF bracht haar winter vooral de Ensenada de Vrouwtje eerste op on- cia, De Ria de Guernica wordt de herfst- bekende plaatsen door, maar arriveerde op 20 gedurende
oktober van haar tweede winter in Le Teich, trek door honderden Lepelaars aangedaan,
waar zij tot 13 mei bleef. Haar derde winter arri- maar ’s winters en in het voorjaar komen ze er
veerde 29 bleef 30 mei. niet De Marismas Santona No- ze op september en tot bijna voor. van en
In haar vierde winter bleef ze tot 11 januari. Dat ja in de Baai van Santona vormen de belangrijk-
245 Hel Vogeljaar 47 (1999) 6 In de Baai van Santona zijn de Lepelaars weinig schuw door gewenning aan schelpdierzoekende mensen. Foto: E.P.R. Poorter.
ste pleisterplaats voor Lepelaars in Noord- De Lepelaars van de Baal van Santona zoeken
Spanje. Zowel op de najaarstrek als op de voor- hun voedsel bij laag water in getijdepoelen, in hier honderden dieren. In jaarstrek passeren de prielen en in wadgeulen. Het gebiedvan de getij-
bergketens van Noord-Spanje bevinden zich ter depoelen en prielen met een vegetatie van zee-
hoogte van de kust bij Guernica en Santoha la- gras, wordt veel verstoord door grote aantallen de ook gere gedeelten waar Lepelaars en ande- mensen die er schelpdieren opgraven. Daarbij
re trekvogels kunnen passeren. Vrijwel de gehe- wordt ook de wadvegetatie met bijbehorende
le najaarspopulatie Lepelaars van vijfduizend fauna sterk verstoord. Mogelijk is dat een oor-
dieren passeert hier de bergen op weg naar de zaak voor het achterblijven van het aantal over- zuidkust van Spanje en Portugal. winterende Lepelaars.
Het aantal aflezingen van met kleurringcombina- Marismas van Santoña en Noja. ties gemerkte Lepelaars is beperkt, als gevolg
Tellingen aan allerlei watervogels worden al ruim van de grote afstand tot hun hoogwatervlucht-
twintig jaar verricht door ornithologen uit de wij- plaatsen. Toch hebben de aflezingen aangering- Daarom aantallen de dieren al veel interessante de omgeving. zijn de Lepe- gegevens opgele-
laars die in de Baai van Santoha verblijf houden verd. Enkele malen werd vastgesteld dat er
vrij nauwkeurig bekend. Voor de winterperiode eerstejaars vogels overwinterden, waarvan dan
hebben wij de telgegevens samengevat in tabel later nooit meer iets werd vernomen. Van andere 3. De wat grote aantallen in de tweede decade dieren zijn langere geschiedenissen met betrek- van februari worden veroorzaakt door Lepelaars king tot overwintering bekend. die al weer op voorjaarstrek zijn. De volgende dieren hebben echt een staat van
In 1985 werd het gebied jachtvrij gemaakt, maar dienst bij het overwinteren bij Santona:
dit lijkt op de aantallen Lepelaars geen invloed te - Mannetje VAS werd pas voor het eerst in zijn hebben Omdat het de het derde winter Santona gehad. gros van naar (1991-1992) bij gesigna- zuiden trekkende Lepelaars hier passeert valt leerd. Zijn eerste winter bracht hij vermoedelijk
het dat het aantal overwinteraars niet toe- óók in 17 fe- op Spanje door, want hij passeerde op neemt. bruari 1990 het waarnemingsgebied bij Arca-
november december januari februari
1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2
voorgaande
10 winters 7 1 4 2 3 4 3 12
- 1987-88 - 3 — 3 — — 3 — _ _
4 1988-89 4 - 4 — - 3 — — — 15
1989-90 14 - 8 8 - 11 — 12 - — —
- 1990-91 20 20 - 21 - 9 21 - 9 19
1991-92 8 12 36 15 12 14 16 14 - 5 27
1992-93 24 16 - 22 10 18 14 15 — 8
1993-94 7 23 14 15 - 15 — 9 14 16 16
1994-95 23 16 13 - 14 22 _ 20 19 — 15
1995-96 18 20 18 18 20 - 21 - — 19 20
1996-97 22 22 - 22 - 21 22 — 23 23 3
1997-98 23 23 20 - 15 - 14 16 - - _
1998-99 19 19 - - 19 19 - 19 28 20
Tabel 3. MaanddecadenmaximaaantallenLepelaars in de Baal van Santona. Liggend streepje: geen gegevens beschikbaar (Juan José Aja In lltteris; Angel Herrero in litteris; Ardeola 40:89; 41:93; 42:214; eigen waarnemingen).
246 Het Vogeljaar 47 (1999) 6 chon. Ook de plaats van zijn tweede winter is het binnenland van Galicia wordt gesignaleerd
niet bekend, maar hij werd op 26 maart in de zodra de bergketen van Cantabria ver van de
Golfe du Morbihan waargenomen. Zijn derde kust afbuigt.
tot en met tiende winter (1998-1999) bracht hij steeds grotendeels bij Santona door, maar hij Enseñada de O Grove
houdt ervan in februari alweer te vertrekken, Verreweg het belangrijkste gebied waar Lepe-
met onderweg naar Nederland steeds een ver- laars overwinteren is de Ensenada de O Grove,
blijf van twee of drie weken in de Golfe du Mor- in de Ria de Arousa (Lorenzo 1991, M. Lorenzo bihan. in litteris). Deze ensenada is een heel soortenrijk
- Mannetje WIS bracht zijn eerste winter in zijn waddengebied,begroeid met zeewieren en zee-
waartussen eentje in de Baai van Santander door en het gras, sponzen, zeeanemonen en
grootste deel van zijn tweede winter (tot medio grote aantallen zeenaaktslakken. Voor wie van januari) in de Golfe du Morbihan. In zijn derde de biologische zeekant houdt is dit een paradijs-
winter was hij zoek, maar in zijn vierde en zes- je!
de winter was hij vaste gast bij Santona. Ook Hoewel reeds in 1983 de waterwildjacht was
deze vogel houdt ervan om in het voorjaar een gestaakt kwam het aantal overwinterende
aantal weken in de Golfe du Morbihan te Lepelaars er tot en met 1985 niet boven één uit.
pleisteren. In de winter van 1986-1987 waren er drie over-
- Mannetje LAS bracht zijn eerste winter bij San- winteraars. Daarna nam het aantal sterk toe. De
tona door en ten minste ook het eerste deel van vogels overtijen op vlakke, moeilijktoegankelijke
LAS zijn tweede en derde winter. Ook houdt er- oevers en op eilandjes. van in het voorjaar enkele weken in de Golfe du De toename van de aantallen Lepelaars in de
Morbihan te verblijven. Ensenada de O Grove wordt weerspiegeld in de
toename van het aantal waarnemingenop ande-
Galicia re plaatsen in Galicia, met in de laatste twee win-
ters Van Galicia, in het uiterste noordwesten van geregeldéén of twee Lepelaars in de Ria de
Eo, en aan Spanje, is vanaf het begin van de jarenzestig de de Ria de Foz de Ria de Ortigueira,
aanwezigheid bekend van kleine aantallen Lepe- de kust van de Golf van Biskaje, waar vogels van Ensenada O Grove laars gedurendede herfsttrekperiode(Castrovie- de de op voor- en najaarstrek
jo 1969, J. Castroviejo mondelinge mededeling). worden gezien, of waar ze zelfs overzomeren. Wij beschouwden die dieren als afdwalers, juve- In tabel 4 hebben wij voor de periode na septem- nielen die de bergketens van Noord-Spanje niet ber 1992 voor ieder najaar de maximale aantal- len periode tot met waren overgekomen en langs de kust naar het per tiendaagse gegeven en
westen waren gevlogen (ct. Poorter 1982). In be- de maand december.
oktober 1976 werd gin een groepje van negen in Ria Corme In Santona exemplaren de de y Lage waarge- tegenstellingtot de Baai van volgt de
nomen, waaronder een in 1974 in de Lepelaar- aantalsontwikkellng In de Ensenada de O Grove
plassen met kleurringen gemerkt jong. de groei van de Nederlandse populatie. De lepe- meeste Van de van de vele ria’s aan de kust van laarbevolking van dit excentrisch van de as van
Galicia en van enkele locaties in het binnenland de trekbaan gelegen gebied bestaat niet alleen
zijn nu lepelaarwaarnemingenbekend (Salaverri uit jonge dieren, maar ook uit dieren die er al ja-
Leiras in litteris, M. Lorenzo in litteris, eigen renlang komen. Naarmate de populatie van die- waarnemingen), onder andere van een veertigtal ren met overwinterings- en doortrekervaring in
met kleurringen gemerkte dieren (L.J. Salaverri dit gedeelte van Spanje groeit, neemt ook het
Leiras in M. Lorenzo in aantal dat litteris, litteris, eigen gelegenheden toe ervaren vogels op herfsttrek waarnemingen). ergens onderweg jonge vogels op Het valt op dat het voorkomen van Lepelaars in sleeptouw kunnen nemen, in het bijzonder jon-
november december januari februari
1 2 3 1 2 3 1 2 3 1 2 3
1985-86 1 _ 1 _ 1 1 1 1 1 1 1
1986-87 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4 4
1987-88 7 7 7 9 9 9 9 9 9 9 9 9
1988-89 11 11 11 11 17 14 12 12 12 12 12 12
8 1989-90 8 8 9 9 10 10 10 10 8 8 _
1990-91 14 6 7 7 7 7 8 8 8 8 8 7
1991-92 9 9 9 9 9 10 10 13 13 12 12 6
1992-93 10 13 13 14 14 14 14 14 16 16 16 15
1993-94 20 34 34 34 34 34 34 34 34 34 34 26
1994-95 27 28 29 29 30 30 30 30 30 31 30 28
1995-96 45 45 46 46 46 46 46 46 46 48 48 48
1996-97 53 52 54 54 53 56 54 54 57 57 57 51
1997-98 60 66 67 67 69 69 69 71 71 70 70 62
1998-99 71 73 74 76 76 76 78 78 78 78 73 51
Tabel 4. Maanddecadenmaximaaantallen Lepelaarsin deEnsenada O Grove. de Liggend streepje: geen gegevens beschikbaar (Mlguel Lorenzo in litterls).
Hel Vogeljaar 47 (1999) 6 247 gen die moeite hebben de bergketens te passe- Er zijn dan ook nauwelijks aflezingen van gering-
ren. Dit kan een belangrijke rol spelen bij de re- de dieren daar in de wintermaanden. cente sterke toename. Tellingen die georganiseerd werden door Portu-
Sommige van de dieren die in de herfst in de En- gese onderzoeksinstituten voor de natuurbe- trekken senada de O Grove worden gezien, na scherming, leverden op: niet meer dan vijf exem-
een verblijf van één of enkele dagen tot enkele plaren in winter 1987-1988; negen exemplaren in
weken verder door. Dat zijn zowel dieren die er januari 1992; 138 exemplaren in januari 1995, eerder zijn geweest als jongen die in de voor- waarvan 34 stuks in de Taag en 104 stuks in de Sado. gaande zomer in Nederland of Frankrijk zijn ge- Eind oktober 1997 vond ik zelf slechts zes
boren, Ook hier geldt natuurlijk dat oudere die- Lepelaars bij de Taag, maar in december werden
ren met ervaring in gebieden verderop langs de er 45 stuks door Miguel Lorenzo geteld. Het is
kusten van Portugal onervaren jonge dieren op moeilijk om zo dicht bij de Lepelaars te komen sleeptouw kunnen meenemen. dat er ringen kunnen worden afgelezen.
Vanuit de waarnemingen van doortrekkende Le- De volgendeinteressante gevallen van terugmel- pelaars bij de Ensehada de O Grove, mogen wij dingen zijn vermeldenswaard: veronderstellen dat een deel van de dieren in de - Mannetje GAT bracht zijn eerste winter in het estuaria van de Taag en de Sado via Galicia uiterste zuiden van Spanje door en de daarop trekt. Daarnaast lijkt het goed mogelijk dat Lepe- volgende zomer in West-Frankrijk. Vervolgens laars vanuit het binnenland van Spanje de Taag overwinterde hij vijfmaal in de Ensehada de O stroomafwaarts hebben gevolgd. Grove om de zomers steeds in Nederland door
te brengen. Zuid-Portugal en Zuid-Spanje - Vrouwtje BEN bracht haar eerste winter op on- Langs de zuidkust van Portugal en Spanje liggen bekende plaatsen door en haar tweede winter verscheidene gebieden waar in de wintermaan- in de Ensehada de O Grove. Daarna passeerde den Lepelaars voorkomen. In Portugal zijn dat zij nog enkele malen: op haar vijfde, zesde, ze- de Rio Arade en de Ria de Alvor bij Portimao, het vende voorjaarstrek en op haar zevende na- Natuurpark Ria Formosa, waaronder de zout- jaarstrek. Ze overwinterde toen kennelijk zuide- Ludo het Faro. pannen van bij vliegveld van lijken Dicht bij de Spaanse grens is er het Natuurreser- - Mannetje BRO bracht zijn eerste winter door te vaat Sapo de Gastro Marim langs de Rio Guadia- O Grove. Na een verblijf van vier weken van zijn na. In Spanje zijn het de zoutmoerassen en zout- tweede herfst in de Ensehada de O Grove, ver- Isla welke pannen tussen Ayamonte en Cristina, loor ik hem op 23 oktober uit het oog, maar pik- de status van landschapsreservaat hebben; het hem 11 november Gastro Ma- te op weer op bij Landschapspark Marismas del Odiel; het Natio- rim, in het zuiden van Portugal. Na een verblijf naal Park Dohana en de aangrenzende Natuur- van vier weken in zijn derde herfst te O Grove, parken van Dofiana, waaronder de zoutpannen was hij ruim anderhalve maand zoek. Het ge- bij Sanlucar aan de overzijde van de Rio Guadal- bied bij Gastro Marim was toen weinig aantrek- quivir. Nog oostelijker liggen bij Cédiz het Na- kelijk en dat is misschien er de oorzaak van dat tuurpark van de Baai van Cédiz met de Land- O Grove hij op 4 december in de Ensehada de schapsreservaten Isla del Trocadero en Marisma terugkeerde om er de rest van zijn derde winter de Sancti-Petri. door te brengen.
- Vrouwtje GUY was in haar eerste winter maar In de meeste van deze gebieden Is het ovenwin-
enkele dagen in de Ensehada de O Grove aan- teren van Lepelaars een nieuwe ontwikkeling,
Ik verloor haar 24 november uit het want de Eduardo de Juana wezig. op gids van (1994) ver- meldt oog, maarvond haar op 8 december weer terug voor Spanje alleen de Marismas van de
in het uiterste zuiden van Portugal bij Faro, Odiel als overwinteringsgebied. Garrido (1996)
waar ze ook in januari was te vinden. noemt voor dit gebiedaantallen variërend tussen
trekrou- 70 140 Bovengenoemdegevallen wijzen op een en exemplaren. te langs de westelijke kust van het Iberische Te midden van in de genoemde gebiedenover- winterende Schiereiland, welke zelfs tot in Zuid-Spanje kan Lepelaars mogen wij uiteraard ook
reiken. Dat er trouw aan deze route kan zijn, hoe- Lepelaars verwachten van Spaanse komaf. Aan wel de aantallen deze een omweg naar het zuiden is, blijkt uit met Spaanse ringcombinaties ge- te de geschiedenissen van vrouwtje BEN en man- merkte dieren beoordelen, moeten Spaanse
netje BRO. vogels evenwel ver in de minderheid zijn.
De betekenis deze de is Hoeveel in totaal ’s winters in van route voor populatie Lepelaars genoem-
in getalsmatigopzicht maar heel klein. Wanneer de reeks van gebieden verblijven is niet nauw-
wij het aantal dieren dat er in de herfst van 1998 keurig bekend. Tellingen vanaf medio december in gebruik van maakte op 150 tot 200 schatten, zijn toenemende mate ongeschikt omdat zich dit slechts enkele de de overwinteraars steeds vormt procenten van popu- bij meer braadvogels
latie van de circa vijfduizend Lepelaars op herfst- van Spanje gaan voegen, die in de tweede helft trek. van december al vanuit het diepe zuiden begin-
nen te arriveren. Verscheidene Spaanse en Por-
Estuaria van de Taag en de Sado tugese gebieden zijn moeilijk toegankelijk, deels
Gegevens over overwinterende Lepelaars in de omdat het terrein uitgestrekt en moeilijk begaan-
Ria de Tego (Taag) en de Ria de Sado zijn baar is, zoals tussen Ayamonte en Isla Cristina,
schaars. De gebieden zijn uitgestrekt, moeilijk deels omdat het om privé eigendommen gaat.
toegankelijken aan de oevers vaak privé terrein. Bij Gastro Marim variëren de aantallen Lepelaars
248 Het Vogeljaar 47 (1999) 6 Roestplaats van Lepelaars bij Larache.
Foto: E.RR. Poorter.
sterk, wat doet vermoeden dat er veel uitwisse- Tot in ieder geval 16 november van zijn dertien-
ling met gebieden in de wijde omgeving plaats- de en gedurende zijn gehele veertiende winter
tussen vindt. De lengte van de gehele kuststrook verbleef hij in Portugal bij Gastro Marim.
Portimao en Cadiz is maar driehonderd kilome-
ter lang. Salines van Ludo
Tussen de zuidkust van Spanje en Noord- De Salines van Ludo, vlak onder de baan van het
Marokko blijkt ook uitwisseling te bestaan. Zo veelbevlogen vliegveld van Faro, zijn rijk aan wa-
was een in Frankrijk geboren en geringde tervogels van allerlei soort. Voor vele honderden Krakeenden is het vrouwtjes Lepelaar in haar eerste winter op 17 Smienten, Pijlstaarten en een
Cadiz december Lara- buiten het bereik december bij en op 21 bij dagrustgebiedom van jagerste che (afstand 150 km.). Een juveniele vogel uit blijven. Het gebied trekt niet alleen toeristen aan
Nederland was medio september bij Rabat, door de honderden Ooievaars en Flamingo’s,
maar keerde terug en was medio december in maar ook veel vogelaars uit Westeuropese lan-
de Marismas van de Odiel (afstand 350 km). den. De vogels kijken niet op of om bij de over- Bij oudere vogels zijn van jaar tot jaar verschil- denderende vliegtuigen, maar voor mensen lende overwinteringsplaalsen vastgesteld tussen gaan ze duidelijk uit de weg. Lepelaars komen
Europa en Noordwest-Afrika: bij Ludo met enkele tientallen voor. Het zijn voor
- Vrouwtje PIN verbleef in januari van haar derde het merendeel vogels in hun eerste of tweede winter bij Larache, gedurendehaar gehelevier- winter. Sommige daarvan lijken via de westkust
de winter in de Marismas van de Odiel en gedu- van Portugal te arriveren, zoals vrouwtje GUY,
rende tenminste het eerste deel van haar elfde die zoals wij hiervoor hebben gezien via Galicia
winter in Portugal bij Gastro Marim. kwam. De belangrijkste voedselsoorten in de sa-
- Vrouwtje GAG was in haar eerste winter in de lines van Ludo zijn steurgarnalen en jonge Har-
Lagune van Khnifiss in Zuid-Marokko, maar in ders (Mugilidae).
het begin van haar vierde winter, tot tenminste
8 december, in Portugal bij Gastro Marim. Salines van Gastro Marim
- Mannetje BIN bracht zijn eerste winter ten zui- Ook de Salines van Gastro Marim zijn in trek bij
den van de Sahara in de Senegaldelta door en vliegvakantievogelaars, waardoor er nogal wat
zijn zesde winter in de Marismas van de Odiel. ringaflezingen van Lepelaars zijn. Lepelaars ko-
Het reservaat Gastro Marim wordt door de Lepelaars vaak alleen maar als rustplaats ge- bruikt.
Foto: E.RR. Poorter.
Het Vogel jaar 47 (1999) 6 249 men er in sommige winters met enkele honder- Baai van Cádiz
den voor, maar in andere winters slechts met en- In de Baai van Cadiz vormen de slikken langs kele tientallen. In januari kunnen al weer Lepe- Isla del Trocadero en bij Puerto Real het kernge-
laars in volledig broedkleed vanuit het zuiden ar- bied van overwinterende Lepelaars. Hoe lang
riveren, zoals bleek op 15 tot 17 januari 1999, deze overwinteringsplaats al bestaat is niet be-
toen een dertigtal gekuifden arriveerden, waar- kend, maar de vestiging van een broedplaats circa van vier met Spaanse ringen. Behalve als voed- van honderd paren op Isla del Trocadero in Salines Gastro Marim als 1997 al niet selgebied zijn de van januari (of jaren eerder, maar nog rustgebied in trek. Veel dieren rusten er de gehe- ontdekt) is vermoedelijk vanuit de rustplaats bij vertrekken ’s avonds in de overwinterende le dag en dan oostelijke hoogwater van groep ont-
en zuidoostelijke richting. Waar ze dan voedsel- staan. Op 19 november 1997 waren er zeventig bekend. Zeer wel Isla del Trocadero, Medio decem- zoeken is niet mogelijk gebeurt Lepelaars op
dit in de zoutmoerassen, zoutpannenen verlaten ber 1998 bevonden zich er honderdtwintig Lepe-
visvijvers in Spanje aan de andere zijde van de laars, voor het grootste deel adulte, maar ook
Rio Guadiana. tweedejaars en juveniele dieren. Geringde die-
ren betroffen zowel Spaanse, Franse als Neder- Rio Arade landse. Onder de adulte dieren bevonden zich Over het overwinteren van Lepelaars bij Porti- met kuiven. Vier weken 14 geen vogels later, op mao is maar heel weinig bekend. Eind decem- januari 1999, waren er driehonderd Lepelaars, ber, begin januari van winter 1993-1994 verble- voor het grootste deel adulte dieren met kuiven. ven er zes Lepelaars, waaronder een vrouwtje in Een deel was in de voorafgaandeweken in flinke haar derde winter, dat in haar zevende winter bij aantallen uit het zuiden gearriveerd, een ander Gastro Marim werd gezien. deel was mogelijk ter plaatse in broedkleed ge-
Odiel Marismas van de komen. Medio januari 1999 waren er nog geen de Rio de De zoutmoerassen bij Huelva langs dieren op de broedplaats aanwezig, waar de Odiel bestaan uit zoutpannen, verlaten visvijvers eerste vogels in 1997 reeds in de tweede helft
en uit kustlagunen. van januari aan het bouwen waren.
Sinds ten minste 1977 bevinden zich in het getij-
dengebedéén of enkele lepelaarkolonies(Garri- Marokko do 1996). Een deel van de braadvogels begint al In Marokko wordt de zuidgrens bereikt van het heel broeden. Zo 15 vroeg met waren er op ja- deel van het overwinteringsgebied waarover wij nuari 1999 vanaf de drukke verkeersbrug bij hier spreken: alles ten noorden van Cap Juby bij nesten Huelva al een vijftig tot zestig op hun zit- Tarfaya, inclusief het gebied van de Canarische tende Lepelaars te zien. Op minder dan driehon- Eilanden. derd meter afstand van het over de brug dende- Uit eerder onderzoek was bekend dat in Marok- rende verkeer broeden ze er ongestoord. Nabij ko slechts geringe aantallen Lepelaars overwin- de riviermonding bevonden zich enkele tiental- teren (Smith 1968, Eduardo de Juana 1974, Poor- len Lepelaars, voor het merendeel uitgekleurd ter 1982). Uit rapportages van het Institute Scien- en gekuifd, terwijl in de zoutpannen zich een tific Chérifien te Rabat en andere rapportages concentratie van vier- tot vijfhonderd Lepelaars van tellingen over de periode na 1982, blijkt dat ophield. deze kennis geen bijstelling behoeft. Wanneer In november 1997 waren hier vijfenzestig Lepe- twaalf- wij in aanmerking nemen dat ongeveer laars aanwezig en in november tot medio decem- duizend Lepelaars (vijfduizend uit Nederland, ber 1998 een vijftigtal. Duitsland en Frankrijk en zevenduizend uit Por- Het feit dat vanaf medio december hier al weer tugal en Spanje) de laatste jaren gedurende de Lepelaars vanuit zuidelijker gelegen overwinte- late zomer en de herfst het Iberische Schierei- ringsgebieden terugkeren, maakt dat januaritel- land in zuidelijkerichting verlaten, is het opmer- lingen ongeschikt zijn om aantallen overwinte- kelijk dat er niet meer dan enkele honderden Le- rende Lepelaars vast te stellen. pelaars in Marokko overwinteren. Vanaf het midden van de jaren tachtig zijn in de Bij onze studies aan de voorjaarstrek van Lepe- Marismas van de Odiel overwinterende, in Ne- laars door het noorden van Marokko, waarbij zo derland geringde Lepelaars, waargenomen. goed als de gehele periode tussen medio de-
Doñana cember en medio mei door waarnemingsdagen
In het Nationaal Park van Dohana komen nauwe- is gedekt, bleek dat er gedurende deze vijf
of overwinterende maanden vrijwel doortrek lijks geen Lepelaars voor. er een onafgebroken
In de natuurparken, net buiten het Nationaal van Lepelaars in noordelijke richting plaatsvindt.
Park, komen in landbouwgebieden en in boe- In het beginvan deze periode, in december en in zemwateren in sommige jaren wel overwinteren- januari, betrof dit vrijwel uitsluitend Lepelaars
in zich rond medio de Lepelaars voor, maar kleine aantallen. Ook van Spaanse herkomst, waarbij
hier nemen in januari de aantallen toe, vooral januari de eerste Lepelaars van Nederlandse in van broedvogels van de Marismas van Odiel, die herkomst gingen voegen (Poorter, voorberei-
de Dit onderzoek bracht verder het licht er een van hun laatste pleisterplaatsen op ding). aan
voorjaarstrek hebben. In het Nationaal Park van dat zich onder de doortrekkers tot medio mei
Dohana beginnen de eerste Lepelaars namelijk nauwelijks Lepelaars bevinden die in het vooraf-
eind februari nestelen. Dat is in de Goto broedseizoen pas met gaande zijn geboren.
de Dohana, vooral in de Kurkeiken aan de rand De meeste watervogeltellingen ’s winters in Ma-
van de Marismas de Dohana. rokko hebben in januari plaatsgevonden.
250 Het Vogeljaar 47 (1999) 6 In Noord-Marokko bestaathet
lepelaarmenu voor een belang-
rijk deel uit van Noord-Amerika afkomstige vissoorten. Foto: E.P.R. Poorter.
Dat betekent dat ook de meeste lepelaartellin- Sidi Moussa en Oualidia
gen van januari zijn en dus zowel overwinteraars In de lange reeks van lagunes en zoutpannen
als doortrekkers kunnen betreffen. tussen El Jadlda en Sldl Moussa, zuidwestelijk
van Casablanca, overwinteren geregeld enkele
Larache Lepelaars, maar hun aantallen zijn meestal be-
Bij Larache komen 's winters in drie of vier gebie- perkt tot een tiental. Gedurende de laatste da-
den In de Salines de in in- 1998 alle Lepelaars voor. Luxus, gen van waren er tweeëntwintigdieren, in undaties als gevolg van overvloedige neerslag kuifloos en zonder geelkleuring op de borst.
van Daarom hef die dieper gelegen gedeelten landbouwgebie- waren waarschijnlijk geen vogels in enkele kleine hun in den, waaronder de Merja Barga, op doortrek waren naar broedgebied
moerassen en soms op de banken van de Oued Spanje. Er bevonden zich drie geringde Neder- Loukos. landse dieren onder, in hun vijfde tot achtste win-
De verschillende gebieden worden er door de ter.
Lepelaars in samenhang gebruikt, net wat het
beste aan rust en voedsel oplevert. In totaal zijn Oued Sous
er nooit meer dan enkele tientallen Lepelaars De monding van de Oued Sous, ten zuiden van overwinterend aangetroffen. De jacht wordt er in Agadir, is gedurende de najaarstrek van Lepe-
bescheiden mate uitgevoerd, met een goed in- laars een heel belangrijkepleisterplaats (Poorter Be- zicht in de natuurbeschermingsbelangen. 1982). Het is de eerste plaats waar het gros van
langrijke voedselorganismen voor overwinteren- de Lepelaars aan land komt, na een non-stop- de Lepelaars zijn steurgarnalen, jonge Aal, jon- vlucht vanuit Spanje over de Golf van Cadiz. En-
Harders de vissoorten kele ook de winter de ge en geïntroduceerde Lepelaars brengen aan
Texas Tandkarper (Gambusia affinis) en Zonne- monding van de Oued Sous door, maar het gaat
baars (Lepomis gibbosus). slechts zelden om een aantal van meer dan tien
Van 18 tot 25 december 1998 waren er 25 tot 30 dieren. Een enkele vogel bracht er twee winters
Lepelaars bij Larache. In die periode waren er achtereen door, maar overzomerde er dan te-
nooit meer dan twee dieren met een al wal ont- vens.
wikkelde kuif en geelkleuring op de borst. Toch
bleek dat er al wat doortrek was. De overwinte- Lagune van Khnifiss
raars waren, gezien hun ringen, van Nederland- De voor watervogels belangrijke Lagune van
se, Franse en Spaanse herkomst, in leeftijd va- Knihfiss (vroegere naam Laguna de Puerto Can- riërend van eerste tot en met achttiende winter. sado) bij Tarfaya herbergt ’s winters geregelden-
In deze periode was er al doortrek van geringde kele tot enkele tientallen Lepelaars. In rapporta-
Spaanse dieren, die er heel kort pleisterden. ges heb ik evenwel nauwelijks decembergege-
vens kunnen vinden. Op 19 november 1985 wa-
Merja Zerga ren er 42 exemplaren, op 13 december 1985 58
Het aantal overwinterende Lepelaars in de Merja exemplarenen op 24 januari 1986 een sterk toe-
Zerga, het belangrijkste wetland van Marokko, genomen aantal van 102 exemplaren, maar zo
en in een serie winterinundaties ten zuiden er- laat in januari is de trek vanuit de Senegaldelta
van bedraagt zelden meer dan enkele tientallen. al lang op gang gekomen.
De Merja Zerga is sinds het begin van de jaren tachtig praktisch geheel jachtvrij. Canarische Eilanden in In de tweede helft van december 1998 en de Sinds het begin van de twintigste eeuw in Ne-
eerste helft van januari 1999 waren er niet meer derland met het ringen van jonge Lepelaars is dan vijftien Lepelaarsaanwezig. In de winter ver- begonnen, weten wij dat Lepelaars in hun eerste Canarische Eilanden kunnen schillen de belangrijkste voedselsoorten er niet levensjaar op de
van die bij Larache. belanden. De verkregen informatie ging bij die
Het Vogeljaar 47 (1999) 6 251 vogeltrekstationringen niet verder dan: gescho- vlakte rustig voedselgebied is vrij klein en de
ten en dood gevonden. rustplaatsenbij hoog water in bomen en struiken
Aanvankelijk dachten wij dat het om dieren ging zouden wel eens minder gunstig kunnen zijn. die wat uit de koers waren geraakt en er voedsel- Het corrigerende gewiebel bij wind zou in combi- gebrek hadden kregen. Uit het kleurringonder- natie met beperkte voedselzoekmogelijkheden zoek van de Stichting Lepelaar Onderzoek is teveel aan energie kunnen kosten.
echter gebleken dat Lepelaars er heel goed kun- Voor het Bassin d’Arcachon dal samen met het
nen overleven, niet alleen ’s winters maar ook Pare Ornithologique du Teich eenruim en gedif-
’s zomers. Van verzamelde waarnemingen van ferentieerd voedselgebied vormt, lijkt verdere
vogelaars op vakantie, zijn nu drie aparte geval- toename van de grootte van de winterpopulatie
len bekend van dieren die er zowel in hun eerste niet beperktte zijn door voedsel. Een langdurige
als tweede winter waren. In twee van deze geval- periode van felle koude, zoals bijvoorbeeld in ja-
len werd het dier later weer veel noordelijker nuari 1985, kan de winterpopulatie ver omlaag
waargenomen. De aantallen Lepelaars op de brengen, maar snel herstel is mogelijk door de
Canarische eilanden meestal aantallen dieren die hier de herfsttrek zijn gering, gaat grote op
het om één of enkele dieren per waarneming. pleisteren. in - Lepelaarvrouwtje KAY werd haar twee eerste de Baai van Santona, een overwinteringsge- Gran Canaria winters op waargenomen en in bied dat net zoals het Bassin d’Arcachon dicht bij
haar vierde zowel de de de trekbaan kalenderjaar op voorjaars- as van ligt, lijkt een grens te zijn als de najaarstrek in Frankrijk. gekomen aan de draagkracht voor het aantal
- Mannetje TRA bracht zijn eerste winter van 27 overwinterende vogels. Mogelijk wordt dit veroor-
oktober tot 23 maart op Tenerife door en zijn zaakt door een te zware aantasting van de wad-
tweede winter aldaar van 7 september tot 12 vegetatie en wadfauna door de schelpdierzoe-
maart. De vogel passeerde Zuidwest-Frankrijk kende bevolking van Santona enomgeving. Lan-
eind 1998 bleek daarna komen hier niet september en opnieuw ge vorstperiodes voor. te op Tenerife zijn beland! In de Ensenada de O Grove, ver van de as van
de trekbaan, vindt voortgaande groei van het
Samenvatting, discussie en conclusies aantal overwinterende Lepelaars plaats. Het ge- de bied is kent óók Bij overwinteringspogingen van jonge Lepe- voedselrijk en geen vorstperio-
laars in Nederland tot en met Frankrijk zien wij des. Er zijn gebieden waar het schelpdierzoeken
dat perioden van felle koude tot verjaging of niet is toegestaan, met als gevolg dat zich een
sterfte ter plaatse van de dieren kan leiden. Tot rijke flora en fauna op het wad kan ontwikkelen.
en met Zuidwest-Frankrijk kan streng winterweer Toch komen hier ook Lepelaars voor, die direct of
voorkomen, hoewel dat uiteraard niet zo langdu- na een verblijf van één of enkele winters het nog
rig of frequent gebeurt als in ons eigen land. Tot verderop zoeken om te overwinteren. Ook al
en met Zuid-Frankrijk leiden zeer koude winter- hebben deze dieren al een lange weg afgelegd
perioden dan ook geregeld tot het terugzetten door zich over grote afstand dwars op de as van
de lokale de trekbaan hebben hun van omvang van winterpopulaties. te verplaatst, trekdrang
Sommige vogels brengen alleen hun eerste win- blijkt nog groot. in door die eerder in Marokko of ter een bepaald gebied en overwinteren, Sommige vogels nog zonder daartoe geforceerd te zijn door zware zuidelijker hebben overwinterd, keren later naar weersomstandigheden, daarna in andere gebie- noordelijker gelegen overwinteringsgebieden te-
den, die lang niet altijd zuidelijkerliggen! Andere rug, met name naar Zuid-Spanje en Zuid-
vogels blijven hun eerste overwinteringsplaats Portugal, maar er zijn er ook die na een winter-
ook hun tweede of latere winters trouw. verblijf in deze hoek van Zuidwest-Europa het la-
Voor Pont-l’Abbé, waar het klimaat ’s winters re- ter weer hogerop zoeken. Voor sommige exem- latief zacht is door de gunstige positie ten aan- plaren zijn de overwinteringsgebieden blijkbaar
zien van de warme golfstroom, lijkt niet het weer heel groot, vergeleken met soortgenoten, die
maar de draagkracht van het gebied beperkend jaar in jaar uit ’s winters hetzelfde plekje bezoe-
voor het aantal overwinteraars te zijn. De opper- ken.
E.P.R. Poorter, Stichting Lepelaar Onderzoek Nederland, Oostrandpark 124, 8212 AV Lelystad
LITERATUUR:
Bertrand, A. (1979): Hivernage de la Spatuleblanche ((Platalea leucorodia) dans l’He de Ré. La Trajhasse 9: 89-90. Lambert, N. & H. de la Charente-Maritime la Boileau, N., Delaporte, P., Robreau, (1998): Importance pour Spatule
blanche Platalealeucorodia. Ann. Soc. Sci. Nat. Charente-Maritime 23: 14 pp. J. Observacionas de Platalealeucorodia Galicia. Ardeola Castroviejo, (1969). en 13: 239. H. Aves Garrido, (1996): de las Marismas del Odiel y su entorno. Editorial Rueda, Madrid 1996. Girard, O. (1984): La Spatule dans Ie marais d’Olonne (Vendée). Buil. Mens. de 0.N.C., Ocl. 1984: 12-15. Girard, O. (1990): La Spatuleblanche Platalealeucorodia dans Ie marais d’Olonne (Vendée). L'Oiseau el R.F.O, 60: 287-297.
Eduardo de Juana (1974); Datos Invernales sobre aves de Marruecos (Diciembre 1973). Ardeola 20: 267-286. Eduardo de Juana (1994): Where to watch birds in Spain. Lynx Ediciones, Barcelona. Poorter, E. P. R. (1982): Migration et dispersions des Spatules néerlandaise. L'oiseau et R.F.0., 52: 305-334. E. P. R. Poorter, (1990): Pleisterplaatsenvan de Nederlandse Lepelaars Platalea leucorodia in het Europese deel van hun trekbaan. Techn. Rapport 4 Vogelbescherming. Poorter, E. P. R. (In voorbereiding): La migration nuptiale des Spatules. Smith, K. D. (1968): Spring migration through Morocco. Ibis 110: 452-492.
252 Het Vogeljaar 47 (1999) 6