Časopis Za Nauku, Kulturu I Umjetnost -.:: UNIVERZITETSKA MISAO

Internacionalni – Univerzitet u Novom Pazaru

Univerzitetska misao Časopis za nauku, kulturu i umjetnost

GODINA 2014, BROJ 13 (3)

SPECIJALNO IZDANJE: RADOVI SA KONFERENCIJE "Balkan cultural permeation through philological and sociological dimensions in the 20 and 21 century "

Novi Pazar, januar 2016. godine UNIVERZITETSKA MISAO Časopis za nauku, kulturu i umjetnost Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru

Izdavač: Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Za izdavača: Suad Bećirović, Rektor IUNP

Redakcija: Suad Bećirović, glavni i odgovorni urednik Amela Lukač Zoranić, zamjenik glavnog i odgovornog urednika Edin Korićanin, sekretar redakcije i tehnički urednik

Uređivački odbor: Muzafer Saračević, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Bećir Kalač, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Mustafa Fetić, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Jahja Fehratović, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Elma Elfić-Zukorlić, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Fehim Husković, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Aleksandar Ivanović, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Samina Dazdarević, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Šefket Krcić, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru

Izdavački savjet: Tarik Obralić, Univerzitet u Travniku Ćamil Sukić, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Marija Knežević, Univerzitet Crne Gore Tibor Petreš, University of Szeged Julijana Vučo, Univerzitet u Beogradu, Tomaž Onažić, Univerzitet u Mariboru, Dragana Mašović, Univerzitet u Nišu, Miodrag Jović, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Halid Kurtović, Univerzitet u Zenici Sanjin Kodrić, Univerzitet U Sarajevu, Lars Petter Soltvedt, Buskerud University Šemsudin Plojović, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Enes Osmančević, Univerzitet u Tuzli Emina Avdić, Univerzitet Cirilo i Metodije Senad Bušatlić, Internacionalni Univerzitet u Sarajevu

Lektor: Adnan Hasanović, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Korice: Elvis Nokić, Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru Tiraž: 200 primjeraka Štampa: GrafiColor, Kraljevo

ISSN: 1451-3870

Adresa redakcije: Univerzitet u Novom Pazaru Ul. Dimitrija Tucovića bb 36300 Novi Pazar Telefon: +381 20 316 634 E-mail: [email protected]

Sajt časopisa: http://um.uninp.edu.rs/

Bibliografska baza: - Repozitorijum NBS - Kobson - Spisak časopisa iz Srbije dostupnih u e-formi - Central and Eastern European Online Library (CEEOL) - University Library of Regensburg

UNIVERZITETSKA MISAO Časopis za nauku, kulturu i umjetnost Internacionalni - Univerzitet u Novom Pazaru

SADRŽAJ PLENARNO PREDAVANJE Marija Krivokapić Izazovi teoriji akademskog pisanja 7

1. KNJIŽEVNOST

Ahmed Bihorac Jezik u romanu „Derviš i smrt“ 24 Ideološki utilitarizam jezika u nastavi srpskog jezika i Kemal Džemić književnosti u osnovnoj i srednjoj školi u Republici 53 Srbiji Amela Lukač Zoranić Odjeci besmrtnosti pjesnika u Šelijevoj/ 62 Jahja Fehratović Kulenovićevoj “Ševi” Prožimanje tokova tradicijske i kulturološke poezije Birsena Šemsović 74 Ismeta Rebronje u bošnjačkoj i srpskoj književnosti Almedina Čengić Karađoz - teatarski izraz kroz vijekove 83 Rejhana Selmanović Otelo i Dezdemona na Kovačevićevski način 100 Socijalni status kao aspekt u Gordost i Predrasude i Selma Slezović Mehmedović 113 Orkanski visovi Život i smrt-stvarnost i snoviđenja balkanski diskurs Tanja Isailović Branka Miljkovića vs anglofonog diskursa američkog 127 juga Tenesi Vilijamsa Branislava Vasić Rakočević Rodni stereotipi u književnosti za decu 140

2. JEZIK Onomastička prožimanja na Balkanu od dolaska Draško Došljak 145 Slovena do danas Edina Solak Poslovice i brzalice – spoj jezičkih i stilskih 155 Alica Arnaut raznolikosti – Abdagićev roman Feniks kao enciklopedija Kemal Džemić 167 bošnjačkog tragizma na Balkanskom poluotoku Balkanski okvir – snaga digitalnog doba i snaga Danica Prilšl 186 diskursa

Borrowings in the english language – how the Aldin Rastić Roman, Anglo-Saxon and Norman invasions of the 194 British Isles impacted the modern english Samina Dazdarević Fahreta Fijuljanin Corpus approach to analysing Gerund vs Infinitive 208 Izeta Babačić Majda Klimenta Prevođenje kulturnih i civlizacijskih elemenata 225 Azamat Akbarov

3. KULTURA Communism persecution for political view in Gentian Dedja 234 political and economic view in the City of Elbasan Hivzo Gološ Kulturno-prosvetno društvo „Tarik“ u Novom Ahmed Bihorac 239 Pazaru (1941-1942) Mirsada Gološ Balkanska kulturna prožimanja i novi mediji: Lejla Kodrić Zaimović 256 digitalni životi tradicionalne baštinske građe The Viennese diplomacy and the Albanian Majlinda Peza 267 educational movement during the years 1900-1912 Sefer Međedović Prožimanje i odbrana identiteta 275 Društveno-politički angžman Bošnjaka Sandžaka, u periodu između dva svjetska rata, na putu zaštite Admir Muratović nacionalnog i vjerskog identiteta, s posebnim 286 osvrtom na Jugoslovensku Muslimansku Organizaciju i Džemijjet El Islami Edin Korićanin Nova era, novi izazovi: primena MOOC-a za učenje Muzafer Saračević 298 stranih jezika Adnan Hasanović Uticaj prestanka korištenja arebice na svijest Šemsudin Plojović 307 Bošnjaka o svom identitetu u Jugoslaviji Nacionalne manjine kao bitan faktor kulturnih i Rejhan Kurtović 313 socioloških prožimanja na Balkanu u 20. i 21. vijeku Razlike u šerijatskim propisima i tradiciji i običajima Šemsudin Plojović bošnjaka na teritoriji sandžaka pre i nakon ii 334 svetskog rata

PRILOG: Dijana Gupta - Specifičnosti u BiH 344

TEMAT: II MEĐUNARODNA KONFERENCIJA O JEZIKU, KULTURI I KNJIŽEVNIM STUDIJAMA

Radovi koji čine ovo izdanje časopisa Univerzitetska misao proširene su teme izlaganja predstavljene na II Međunarodnoj konferenciji o jeziku, kulturi i književnim studijama, održanoj u Novom Pazaru, 07-08 novembar 2014. pod nazivom Kulturna, filološka i sociološka prožimanja na Balkanu u 20. i 21. stoljeću, a u organizaciji Filološkog društva Internacionalnog univerziteta u Novom Pazaru.

Zbornik čine tekstovi koji su proizašli iz istraživanja trenutačne konceptualizacije Balkana i „balkanostva“ i odraze ove konceptualizacije u različitim diskursima u/o Balkanu: nacionalne nasuprot međunarodnim, institucionaliziranim, medijima, kao i lokalnim i individualnim diskursima pojedinaca. U okviru ovog općeg tematskog klastera predstavljeni su naučni doprinosi korištenjem bilo teorijskog okvira i/ili metodološkog pristupa i istraživački dijalog/zi unutar i izvan granica ovog temata kao i geografske i geopolitičke granice. Autori su ispitivali različite dimenzije identiteta (Balkana ili drugog) i njegove diskurzivne manifestacije i sagledavali njihove društvene, filološke i kulturne i jezičke ukorijenjenosti. Bavili su se pitanjem kako političke realnosti, uključujući i razne tenzije povezane sa nacionalizmom, i društveno-ekonomskim promjenama, utiču na 'rad identiteta' i 'politike identiteta'. Tu nesumnjivo postoje i međuljudske i institucionalne dimenzije. Stoga je zbornik radova obuhvatio i diskurs svakodnevne interakcije i komunikacije posredovane mas-medijima, kako kulturnih artefakata tako i društvene konstrukcije. Konačno, autori su promišljali ulogu obrazovanja u promociji interkulturalnog dijaloga i multikulturalne pismenosti, ali su pokušali i da identifikuju i procjene uloge tradicionalnih i društvenih medija u formiranju identiteta, pregovaranja i posredovanja.

Ideja iza konferencije, međutim, bila je da okupi različite perspektive o tome kako su prožeti identiteti Balkana i drugi identiteti, kako su izgrađeni, posredovani, osporavani i (konačno) ustanovljeni kroz tekstove, žanrove i javne prostore.

Zaključno, raznovrsnost pristupa i tema u zborniku, korisni su za one koji se bave naznačenim akademskim temama, pa i općenito, onima kojima su predmeti interesa društvene i humanističke znanosti.

Marija Krivokapić Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija [email protected]

IZAZOVI TEORIJI AKADEMSKOG PISANJA

Apstrakt –Postokolonijalna faza svjetske istorije upoznala nas je sa različitim vrstama mapiranja percipirane stvarnosti na jezičke strukture koje se znatno razlikuju od onih naslijeđenih i naučenih u Evropi. Prema tome, pored toga što i kao nastavnici ikao istraživači moramo poštovati ustanovljena pravila akademskog pisanja i njima učiti naše studente i naslijednike u akademskoj praksi, mišljenja sam da je u razvoju teorije akademskog pisanja potrebno značajno se osvrnuti na i prihvatiti postojanje drugačijih praksi razvoja mišljenja i njegovog izraza. U tome će teorija omogućiti sopstveni holistički, inkluzivni i, prema tome, moralanpristup predmetima izu;avanja. Na prvom mjestu, mišljenja sam da našom naučnom praksom dominira linearni način mšljenjai pisanja koji je značajno odredio prihvaćeni koncept linearnog vremena i koncept istorije ili velikog narativa progresa. Zbog toga ću ovdje dati primjere različitih praksi koje je akademija marginalizovala ili ih odredila kao nepodesne i nečitljive. Moj pristup je i interdisciplinaran i, pored jezičkih, uključuje uvide iz književne teorije, sociologije, geografije, pa i fizike.

Ključne reči – linearnost, sublacija, cirkularnost, prostornost, hermeneutika, retorika, suverenitet, implicirani poredak.

Cilj ovog rada jeste pokušaj promišljanja zapadne prakse i teorije akademskog pisanja na izazovima koje su uspostavili savremeni pisci i mislioci kroz otvorenu nesaglasnost sa zapadnom epistemologijom i hermeneutikom koju doživljavaju kao linearnu i time destruktivnu jer se, ukratko, zasniva na apstrahovanju života.

Ovu linearnu pričukratko možemo opisati kao priču koje je začelo hrišćanstvo a replicirala

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 7-23, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Sociologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 29.01.2015. ideja istorije, kao narativa progresa, i pozitivistička nauka. Kad je religija apstrahovala zemlju iz ljudskih života, njena istorija postala je isključiv agent vremena (cf. Deloria 1994: 121). Kao sekularna, zemlja je postala predmet posjedivanja, eksploatacije, kontrole. Ova ideja pravdala je ekspanziju svjetskih sila na račun zajednica koje su smatrane varvarskim (cf. bula Pape Alexandera VI iz 1493.) i neprogresivnim. Za mnoge domorodačke narode širom svijeta, istorija, i bukvalno i metaforički, liči na repliku biblijskog Egzodusa. U svom radu“Narrating Nationhood”, Joseph Bauerkemper razmatra društveni i politički značaj nelinearnih naracija i, prema tome, imperative linearne istorije koja je odredila moderne nacionalne države. Krećući se ka kraju istorije, koja je za Hegela značila ostvarenje apsolutne racionalnosti i slobode, sve ono što nije progresivno, linearno, tj. sve ono što je statično i domorodačko, trebalo je biti isključeno, potisnuto, marginalizovano ili prisvojeno (2007: 33-34). Pošto nijesu doprinosili ostvarenju idealnog cilja, ovi fenomeni su jednostavno isključeni iz istorije, oduzeta im je racionalna egzistencija i, time, vrijednost. Prema tome, osnovni koncept Hegelove dijalektike, kaže Bauerkemper, jeste “sublacija”(“sublation”)koja znači negaciju i prezervaciju u isto vrijeme. Ona racionalizuje supresiju i aproprijaciju, pa, prema tome, i eksluziju, aboliciju, relokaciju, i, konačno, genocid. Starojedilački narodi Sjeverne Amerike vide ovaj progres kao kulturu smrti (cf. Deloria 1972), kao društveno, kulturno i političko nasilje kojem nije stalo do čovječanstva, već samo do efikasnijih načina racionalizovanja i čuvanja sopstvenih ekonomskih i političkih struktura, uglavnom kroz militantni tehnološki razvoj. Za kolonizovane narode, prema tome, nametanje jedne monološke ideje ili priče od strane dominantne kulture ne znači samo opresiju i misaproprijaciju svetog prostora, već i kulturnog identiteta, nativne epistemoglogije i, dakle, intelektualnog i retoričkog suvereniteta.

Istrajnost linearne misli na Zapadu odavno je uslovila posebnu formu akademskog pisma, te nju vjekovima karakteriše progresivan razvoj od defintivnog početka, preko razvoja teze kroz argumente i pametne citate, do definitivnog zaključka. U strukturalnom smislu učeni smo da esej treba da bude argument razvijen kroz tri dijela, snažno ukorijenjen u teoriju, koji nudi empirijske dokaze i objektivan kritički stav kako prema starijim tako i prema novijim argumentima. Esej uvijek mora imatiuvod, koji je obično proširen i elaboriran naslov, koji problematizuje ideju, kontekstualizuje je i obično sugeriše zaključak.Za ovim slijediteorijski pregled unutar kojeg se osvrćemo na autoritete i značajne reference, kao i dajemo uopštene komentare relevantne za perspektivu koju smo usvojili u dijelu koji ga prati.U trećem dijelu razvijamo detaljnu diskusiju.Ovdje se savjetuje da uključimo empirijske podatke i studije slučaja, te da objasnimo kako 8

Unutar angloameričkih studija, pravila dobrog stila, za veliko čudo, nijesu se promijenila od Addisonai Steelea. Istraživačko pismo mora biti priča o misli, impersonalnoj i nestrastvenoj. Iako Donald Wesling tvrdi da je svako naše pisanje proisteklo iz naše utrobe i da ne postoji kognitivni antiseptik, pisanje mora da se uskladi sa javnim konceptima, pravilima i očekivanjima određene publike, i naše lične emocije moraju uvijek biti skrivene ili maskirane. Akademski stil traži uklanjanje ličnog pečata, korišćenje komplikovanih recentnih diskursa, strogo kontrolisanje upotrebe ličnih zamjenica, samopominjanja, senzitivnost prema rodnim referencama i slično.

Međutim, kao edukatorina ovom polju i vjerovatno uzorni čitaoci, naišli smo na različite prakse – i to ne samo među našim studentima. Zbog toga ćemo ovdje ponuditi nekolika primjera i to ne sa ciljem da podrijemo akademsku praksu, već da, kao što smo na početku rekli, učinimo je svjesnom alternativnih i jednako validnih izraza. Naš prvi primjer dolazi iz pera čuvenog britanskog romansijera Davida Herberta Lawrencea (1885.-1930.), drugi iz krila starosjedilačke kulture Sjeverne Amerike, da bismo, na kraju, zaključili primjerom iz oblasti fizike.

Poznat kaosalvador mundi, borac protiv industrijske civilizacije koja je korumpirala i zemlju i ljudske duše na njoj, britanski modernista David Herbert Lawrence (1885-1930) odlučio je da postane outsider ina intelektualnom i na književnom polju, i, prema tome u svom diskurzivnom radu. U svojoj putopisnoj knjizi Mornings in Mexico, Lawrence eksplicitno odbija ideju linearnosti:

Izgleda kako sve polako kruži i lebdi prema nekoj centralnoj tački, oblaci, planine oko doline, prašina koja se diže […] Čak i narandžasti kaktus izgleda da se polako okreće i uvija ka centru, zatvarajući se nad njim.

Čudno je da razmišljamo u pravim linijama, kada takvih nema, i govorimo o pravim tokovima, kada vidimo da svaki tok, prije ili kasnije, pravi dugi zaokret, kidišući ka centru. Kad je prostor krivudav, a kosmos je sfera unutar sfere, a put od jedne do bilo koje druge tačke zalazi iza luka neizbježnog, koji se okreće kao što se vrhovi širokih jastrebovih krila okreću naviše, oslanjajući se na zrak poput nevidljive polovine elipse. Ako treba negdje da odem, onda će to biti u kidišućem luku koji se centripetalno uvija ka centru. Pravi put je pun krvavih rana zadobijenih u borbi sa voljom svijeta. (1975: 45)1

Centrifugalne tendencije, uključujući ponavljanja, kaže Lawrence, karakterišu skoro sve poretke života, uključujući kognitivne i kreativne procese. On ekspilicnto vjeruje da se misao, ili “avantura misli” (“thought adventure”, 1936), koju on razumije kao neprestano postajanje, ne razvija linearno, nego ciklično, uvija se i kruži […] umotava se i pristupa tački bola i interesovanja. Postoji neki čudni spiralni ritam, kojim misao uvijek iznova pristupa svom cilju, ponavlja se, vraća se, potpuno ruši vremensku sekvencu, tako da vrijeme prestaje, dok se misao podvrgava cilju, a onda ga napušta a da ga ni ne dotakne, uzlijeće, lebdi, okreće se, kruži, ponovo se podvija, ali još uvijek ništa ne dotiče, ali je sve bliža, ponovo se uzvija, zavitla se u zrak, čak zaboravi, potpuno

1 “Everything seems slowly to circle and hover towards a central point, the clouds, the mountains round the valley, the dust that rises […] Even the orange cactus, seems to be slowly wheeling and pivoting upon a centre, close upon it.

Strange that we should think in straight lines, when there are none, and talk of straight courses, when every course, sooner or later, is seen to be making the sweep round, swooping upon the centre. When space is curved, and cosmos is sphere within sphere, and the way from any point to any other point is round the bend of the inevitable, that turns as the tips of the broad wings of the hawk turn upwards, leaning upon the air like the invisible half of the ellipse. If I have a way to go, it will be round the swoop of a bend impinging centripetal towards the centre. The straight course is hacked out in wounds, against the will of the world.”

Tokom ovog procesa, svaki novi pokušaj da se zahvati tačka interesovanja, nosi sa sobom sve prethodne napore, koji se, dakle, u njemu ponavljaju. Oni nijesu instance misli (bića) koje su prošle, već se neprestano obnavljaju. Lawrence dozvoljava ovom procesu da bude vidljiv u svojim romanima, takođe, pa u predgovoru iz 1919. godine za roman Women in Lovegovori o ovoj stilskoj pogrešci (“stylistic fault”) kao o “blago modifikovanom ponavljanju” (“a slightly modified repetition”) koje je, za njega, najprirodniji izraz. Štaviše, ponavljanje kod Lawrencea ima funkciju odlaganja zaključka, koji je neprirodni prekid “neukrotive rijeke” (“untameable river”) iskustva. Razmišljajući kako gramatika ogleda pozitivističke premise i pruža iluziju kretanja misli i kontrole nad njom, Lawrence kaže:

Mi uvijek hoćemo neki “zaključak”, neki kraj, uvijek ho-ćemo da stignemo, našim misaonim procesima, do neke odluke, finalnosti, tačke. To nam pruža osjećaj zadovoljstva. Sva naša mentalna svijest je pokret naprijed, pokret u fazama, poput naših rečenica, a svaka tačka na kraju je putokaz koji označava naš “progres” i činjenicu da smo negdje stigli. Idemo mi naprijed i idemo, jer mentalna svijest radi pod iluzijom da negdje treba da se stigne, da svijest ima nekakav cilj. Dok, zapravo, cilja nema.3

Sa druge strane, Lawrence ukazuje na vitlanost i emotivnu vrijednost starih likova koja je ležala u otvorenosti njihove forme, njihovom stalnom nastajanju, njihovom rotacionom pokretu i neprestanom kombinovanju (kentauri, etrurska himera ili astečki Quetzalcoatl) unutar kojih se

2 “makes swoops and circles […] coiles around and approac[ing] the point of pain and interest. There is a curious spiral rhythm, and the mind approaches again and again the point of concern, repeats itself, goes back, destroys the time-sequence entirely, so that time ceases to exist, as the mind stoops to the quarry, then leaves it without striking, soars, hovers, turns, swoops, stoops again, still does not strike, yet is nearer, reels away again, wheels off into the air, even forgets, quite forgets, yet again turns, bends, circles slowly, swoops and stoops again, until at last there is the closing-in, and the clutch of a decision, or a resolve.”

3“We always want a ‘conclusion,’ an end, we always want to come, in our mental processes, to a decision, a finality, a full-stop. This gives us a sense of satisfaction. All our mental consciousness is a movement onwards, a movement in stages, like our sentences, and every full-stop is a mile-stone that marks our ‘progress’ and our arrival somewhere. On and on we go, for the mental consciousness labours under the illusion that there is somewhere to go, a goal to consciousness. Whereas of course there is no goal.” (1978: 50)

Strategije koje su transgresivne za kulturni konzervatizam i ustanovljenje norme akademskog pisanja nalazimo i u Lawrenceovoj diskurzivnoj praksi. Već na samom vizuelnom nivou, kao što je tvrdio Peter Preston, sa njegovih 17 paragrafa, sa apsurdnim personalnim usklicima, poigravanjem sa kurzivom, svojom generalnom perfomativnošću, živahnim i često nejasnim, naizgled besmislenim, metaforama, koje dolaze iz tako udaljenih izvora kao što su Biblija, sa jedne strane, i popularne vrste zabave, sa druge strane, svojom često nepristupačnom figurativnošću, korišćenjem limerika, gorkog sarkazma, jedinstevnog metadiskursa, vokabulara koji važi za samo određene eseje (cf. Peters Douglas 2000), čestim i kontradiktornim asocijacijama, iznenadnim retoričkim skokovima itd., dati odlomak iz eseja “The Novel” svjedoči o Lawrenceovom sukobu sa kritičkom praksom. Da bi smo isto naglasili zadržaćemo citat u originalu.

Damn all absolutes. Oh damn, damn, damn all absolutes! I tell you, no absolute is going to make the lion lie down with the lamb: unless, like the limerick, the lamb is inside.

'They returned from the ride

With lamb Leo inside

And a smile on the face of the tiger!

Sing fol-di-lol-lol!

Fol-di-lol-lol!

Fol-di-lol-ol-di-lol-olly!'

For man, there is neither absolute nor absolution. Such things should be left to monsters like the right-angled triangle, which does only exist in the ideal consciousness. A

man can't have a square on his hypotenuse, let him try as he may.

Ay! Ay! Ay!--Man handing out absolutes to man, as if we were all books of geometry with axioms, postulates and definitions in front. God with a pair of compasses! Moses with a set square! Man a geometric bifurcation, not even a radish!

Holy Moses!

'Honour thy father and thy mother!' That's awfully cute! But supposing they are not honorable? How then, Moses?

Voice of thunder from Sinai: 'Pretend to honour them!'

'Love thy neighbour as thyself.'

Alas, my neighbour happens to be mean and detestable.

Voice of the lambent Dove, cooing: 'Put it over him, that you love him.'

Talk about the cunning of serpents! I never saw even a serpent kissing his instinctive enemy.

Pfui! I wouldn't blacken my mouth, kissing my neighbour, who, I repeat, to me is mean and detestable.

Razmatrajući Lawrenceovu poziciju unutar angloameričkog kritičkog kanona, Isobel M. Findlay nad podsjeća kako je negativna tvrdnja o Lawrenceu koju je T. S. Eliot izrazio u eseju After Strange Gods (1934) zadugo označila Lawrenceovo pismo kao “zavodljivu jednostavnost i jeres koja je opasnija ako publika nije dobro obrazovana i kada je pisac, poput Lawrencea, snob, subverzivan, intuitivan i nesposoban za samokritiku, humor i ono što obično nazivamo mišljenjem”4 (citirano u Findlay 1995). Za razliku od njega, F. R. Leavis hvalio je Lawrencea kao “najfinijeg književnog kritičara svog doba”, čije je delikatno razumijevanje ljudskog zdravlja “ono što naša civilizacija na putu njenog razvoja očajnički treba” (citirano u Findley 1995). Ne iznenađuje, kaže Findlay, da je Lawrenceovo oslanjanje na instinktivno, iracionalno i vitalno, koje u istoriji nije

4“‘seductive simplicity’ of any important heresy [which] is doubly dangerous when the audience is ill-educated and when the writer is, like Lawrence, snobbish, subversive, intuitive and incapable of self-criticism, humor or ‘what we ordinarily call thinking’”

Kao što i Joan Douglas Peters (2000) elaborira, samo nekolicini kritičara nije sasvim neudobno da se bave ljutitim diskursom u Lawrenceovim “čudnim” esejima o romanu: “The Novel”, “Surgery for the Novel – Or a Bomb”, “Morality and the Novel”, i “Why the Novel Matters”. Subverzivan jezik, forsirana spontanost, intenzivirana personalnost, nekvalifikovani dogmatizam čine da čitaoci ignorišu retoriku i da iz očigledne konfuzije nekako ipak izvuku koherentnu dominantnu ideju. Douglas Peters pronalazi Bahtinovu ideju o karnevalu, kao sistemu retoričkog diskursa čiji je cilj da izazove, sasvim na nivou teksta, ustanovljenje konvencije žanra, primjenljiv pri analizi Lawrenceove teorije, posebno njenog ritualizovanog smijeha. Ona ukazuje na četiri kategorije koje je Bahtin definisao, a koje se mogu primijeniti na Lawrenceove eseje: 1. instucionalizovanje slobodnog, neformalnog i familijarnog kontakta među ljudima, 2. kolaps hijerarhijskih distinkcija, 3. legitimizovanje karnevalskih profanosti, uključujući opsceni jezik, parodiranje svetih tekstova, i 4. privilegovanje ekscentričnog. Gradeći i neprestano razgrađujući sopstvenu teoriju žanra, kako tvrdi Peters Douglas, Lawrenceovi eseji izrastaju u anti-autoritatvnu prozu, svjesnu sopstvene samodesktruktivnosti, i otkrivaju relativnu lažnost svih apsolutnih istina, uključujući i sopstvenu. Istina Lawrenceove teorije nije sadržana u izjavama logosa već u samoj retorici, u procesu govorenja – upravo u onome što kritičari najprije ignorišu (Peters Douglas 2000). Na taj način, ono najvažnije što Lawrenceovi tekstovi otkrivaju jeste prepoznavanje koliko su oni ljudski i, prema tome, krhki. Lawrenceova retorika zahtijeva dekonstrukciju i zbog toga što zna da uticaj njegove neformalne proze velikim dijelom zavisi od odsustva poliranog diskursa.

5“So that my individualism is really an illusion. I am a part of the great whole, and I can never escape. But I can deny my connections, break them, and become a fragment. Then I am wretched.”

Pretpostavljamo da je pisao očekujući od čitaoca da njegove tekstove razumije kao činove pisanja, kao performativnu retoriku. U tom procesu on uspostavlja kontradikcije, otkriva ograničenja i istovremeno potvrđuje ljudski glas koji izrasta u esejima kojima uspostavlja sopstvenu kontradiktornu istinu kroz implicitne dijaloške konfrontacije sa drugim glasovima (cf. Peters Douglas 2000).

Ideju o cirkularnosti i dijalogu Lawrence dijeli sa mnogim starosjedilačkim kulturama. Naime, one kulture koje nijesu nastale na konceptu progresa prepoznaju cirkularnost na kojoj zasnivaju svoje viđenje svijeta i svoje jezike. Koncept cirkularnosti je i prostoran. Plemenske religije usko su povezane sa onim što, jedan od vodećih starosjedilačkih filozofa, Vine Deloria Jr. naziva “svetom geografijom” (1994). Kao što Jace Weaver objašnjava, “kada su indijanska plemena nasilno izmještena iz svojih domova, od njih je bilo oteto nešto mnogo više nego što je teritorija. Od njih je otet numinozni svijet u kojem su svaka planina i svako jezero imali značenje u odnosu na njihovu vjeru i identitet”6 (2001: 300). Weaver nam daje primjer Čeroki riječi “eloh,” koju ponekad prevode kao “religija”, ali koja zapravo znači istovremeno “istorija”, “kultura”, “zakon” i “zemlja”. On dalje objašnjava da su grčka skripta basileia tou theou uvijek shvatana prostorno, kao metafora Kreacije, ili Postanja, koja je predstavljala ideal harmonije i ravnoteže.Ne posjedujući ideju istorije percipirana stvarnost starosjedilačkih naroda razlikuje se od one koje nameće dominantna kultura. Zbog toga i našu kognitivnu linearnost, pa prema tome i naše akademske moduse doživljavaju kao veoma neudobne šablone. U zadnje četiri decenije, tj. od pojave onoga što se u istoriji kniževnosti prepoznaje kao Renesansa starosjedilačke književnosti, uočava se izntenzivni rad na razvoju nativne kritičke teorije, a nju karakteriše traganje za osnovama uspostavljanja retoričkog suvereniteta.

Razlika između teritorije i zemlje o kojoj Weaver govori, tj. razlika u razumijevanju vremena i prostora, ogleda se u njihovim različitm tekstualnim reprezentacijama, od akademskog pisma preko folklorne do popularne umjetnosti. Budući da govorimo o prostoru, interesantno je primjetiti da se različita sintaksa javlja i na primjerima iz geografije, konkretno kartografije. Kao što Kelly Lion Johnson objašnjava, evropske mape imaju tipične muške forme racionalnosti. Njih su uvijek pravili muškarci, na osnovu svog legitimisanog geografskog znanja, i predstavljali ih, dakle, kao jedine validne, transparentne, naučne, objektivne i univerzalne. Ovaj muškarac pretpostavlja, tvrdi Lion

6“when Indian tribes were forcibly removed from their homes, they were robbed of more than territory. Taken from them was a numinous world where every mountain and lake holds meaning for their faith and identity.”

Johnson, da svoju misao može odvojiti od tijela, emocija i prošlosti, i zbog toga smatra da je njegova misao autonomna i univerzalma, tj. jedino moguće znanje. Evropske mape, objašnjava autorka, “počele su da predstavljaju otjelovljenje naučničke preciznosti, budući da se eksplozija evropskog mapiranja, koju nekada nazivamo ‘kartografskom revolucijom’ desila u isto vrijeme kada i kolonijalno takmičenje i razvoj nauke u sedamnaestom vijeku”7 (2007: 104-105) Starosjedilačke mape ne prepoznaju standardne šeme. One uključuju kontekst, priče i prošlost, fokusirajući se na kulturno značajnu topografiju. Jezero koje je povezano sa pričama, sa nekim značajnim događajem, ili slično, može biti predstavljeno većim od drugih, iako u stvarnosti mnogo većih, oblika vode. Potok se neće pojaviti na mapi ako ne odgovara cilju pravljenja mape (2007: 105-106). Za starosjedilačke narode mape predstavljaju načine verbalizovanja odnosa između ljudi i prirode. “Za mnoge starosjedilačke narode, dakle, prostor je prostor priča”8 (113).

Zbog ovoga Vine Deloria Jr. tvrdi da je plemenske istorije nemoguće napisati hronološki. Ovakav projekat bi morao obuhvatiti poznavanje svih svetih prostora unutar plemenskih geografija, kao i sve priče koje su izrasle iz zemlje (2004: 103). On objašnjava da je jasno da su alatke linearne misli neadekvatne, posebno kada se suočavamo sa gorućim problemom kraja istorije.

Sve je više očigledno da nećemo zadugo uživati dobrobiti ovog svijeta. Neizbježno i očekivano uništenje životnog ciklusa svjetske ekologije može biti zaustavljeno jedino radikalnim pomjeranjem našeg sadašnjeg naivnog koncipiranja svijeta kao prostora testiranja apstraktne moralnosti ka jednom zrelijem pogledu na univerzum kao na sveobuhvatnu matricu životnih formi. Ova promjena u stanovištu je esencijalno religiozna, nije ekonomska, niti je politička. (284)9

7“have come to represent the epitome of scientific accuracy, as the explosion of European mapping that is sometimes called the “cartographic revolution” coincided with colonial competition and the rise of science in the seventeenth century”.

8“For many Native peoples, then, space is storied space.”

9 “It is becoming increasingly apparent that we shall not have the benefits of this world for much longer. The imminent and expected destruction of the life cycle of world ecology can be prevented by a radical shift in outlook from our present naive conception of this world as a testing ground of abstract morality to a more mature view of a universe as a comprehensive matrix of life forms. Making this shift in viewpoint is essentially religious, not economic or political.”

Prema tome, umjesto hrišćanskog koncepta vremena koje nas stalno vodi apstraktnim interpretacijama ljudskog iskustva, Deloria tvrdi da je neophodno centralizovati prostor, učiniti ga svetim i čuvati verbalnost našeg saživota sa njim. Prema postkolonijalnoj urođeničkoj hermeneutici, najbliže judeo-hrišćanskom konceptu grijeha jeste odbijanje odgovorne komunikacije sa ovim prirodnim krugom (Cf. Weaver 2001: 300-302), drugim riječima okupacija, aproprijacija i mapiranje prirodnog svijeta.

U isto vrijeme, Kreacija se ne razumije kao nešto što se desilo u dalekoj prošlosti, kao Postanje, već kao sveta stvarnost koja se neprestano dešava u kružnom toku. Vrijeme, prema tome, ne može biti podijeljeno na odvojene momente. U cirkularnoj kosmogoniji, prošlost je takođe sadašnjost, a budućnost se već dogodila. Laguna spisateljicaLeslie M. Silko kaže:

Istorija nije daleko, nego svuda oko nas. I tako osjećaj vremena koji sam naučila od starih, i način na koji su se kretali, jeste da je vrijeme okean. Nešto što se desilo prije pet stotina godina nije negdje tamo daleko. Vrijeme je okean. Činjenica da sada svi sjedimo ovdje uveliko je određena onim što se desilo prije pet stotina godina. Ne možete prosto reći, “Oh, prije pet sotina godina, to je negdje daleko u prošlosti.” Ne. Ta linearnost, to insistiranje da se vrijeme poređa na uzici, to je politička stvar. To rade kolonizatori.10(citirano u Bauerkemper 2007: 44)

Nelinearna percepcija svijeta, dakle, prozivodi nelinearno označavanje. Donald L. Fixico tvrdi da je “indijansko mišljenje” zapravo “sagledavanje” stvari iz perspektive koja naglašava krugove kao centralne svijetu i da su sve stvari povezane u univerzumu. “‘Gledanje’ je vizualizovanje veze između dvije ili više stvari i bića, te pokušaj da se razumije njihov odnos […] ‘Gledanje’, u

10 “History was not distant, but all around. And so the sense of time that I learned from those old folks and the way they moved, is time is an ocean. Something that happened five hundred years ago isn’t way off over there. Time is an ocean. The fact that we’re all sitting here now is very dependent on what happened five hundred years ago. You can’t just say, ‘Oh, five hundred years ago, that’s way far in the past.’ No. That linearity, that emphasis on making time all strung out on a string, that’s political. That’s what colonialists do.”

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 7-23, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Sociologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 29.01.2015. tradicionalnom smislu, je razumijevanje totaliteta univerzuma”11 (2003: 1-3). Prema tome, umjesto monološke i eksluzivističke transmisije istorije, tradicionalno plemensko pripovijedanje uvijek je imalo funkciju aktualizacije Kreacije, odnosno ponavljanja svete stvarnosti i pretpostavljalo je zajedničku, komunalnu aktivnost. Nadalje, kao što Greg Sarris objašnjava, vitalnost pripovijedne tradcije oslanja se na svoju dijalošku i polifonu prirodu. Dok uvođenje ličnih narativa, kao i interni dijalog sa sopstvenom mišlju i načinom mišljenja, razbija puritet akademskog diskursa, on takođe čuva validnost varijeteta razdvojenih glasova (1993: 33-40). Dakle, kako Weaver tumači, u najvećem broju tradicionalnih zajednica, ideja da neka priča pripada individuama izgleda iracionalno i bizarno, baš kao što je iracionalno smatrati da individua može da posjeduje zemlju (2001: 302). Kako je Kreacija delikatna ravnoteža koegsitencije svih bića, koja su povezana u krugu koji nema početak i kraj, priče ne prepoznaju definitivne početke i zaključke, već se naracija razvija kao formulaično ponavljanje, koje zapadni meta-diskurs ne prepoznaje ili ga označava haotičnim. Ovaj holistički pogleda na svijet određuje sveobuhvatnu metodologiju koja kombinuje naučni rad sa autobiografijom, poezijom, mitom, ekološkim uvidima i slično, u formi, ili na način, usmenog pripovjedanja. Ovakvu formu nalazimo u nekima od eseja koji su udarili temelj starosjedilačke kritičke misli. To su Sacred Hoop i Off the Reservation Paullae Gunn Allen, A Way to a Rainy Mountain i Man Made of Words N. Scotta Momadaya, Mixedblood Messages i Other Destinies Louisa Owensa, svi tekstovi Geralda Vizenora, Keeping a Slug Woman Alive Grega Sarrisa, The Truth about Stories i The Inconvenient Indian Thomasa Kinga, itd.

Esej “These Guys Dead for a Hundred Years” (1987.)Čeroki pisca Jimmya Durhama(r. 1940.) čita se kao izraz svojevrsnog političkog aktivizma. On želi da podsjeti čitaoca da je prošao cijeli vijek od kad je ustanovljen tzv. “Allotment Act”, prema kojem je, za njega i mnoge starosjedioce, isparcelisana i razbijena sveta zemlja na individualne posjede. Izražavajući svoj bunt i bijes zbog toga što bijela civilizacije sistematski uništava tradicionalne načine života i mišljenja, Durham kombinuje istoriju sa ličnim narativom, ideologiju i stihove, političke tvrdnje sa namjerno uvedenim pogrešnim podacima (o čemu u samom tekstu priznaje da nije u pravu, ali da, zbog urgentnosti situacije, nema vremena da ispravlja). Njegov tekst pun je digresija, neodređenih modifikatora,

11“’Indian Thinking’” is ‘seeing’ things from a perspective emphasizing that circles and cycles are central to the world and all things are related within the universe. ‘Seeing’ is visualizing the connection between two or more entities or beings, and trying to understand the relationship between them […] ‘Seeing’ in the traditional perspective is understanding the totality of one’s universe.”

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 7-23, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Sociologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 29.01.2015. kondicionalnih izjava, čeroki fraza, jezika koji se smatra nedoličnim, supstandardnog i gramatički nepravilnog jezika, usklika i eksplozivnih uvida u jetku priču o nepoštovanju i opštoj, geografskoj, političkoj, intelektalnoj marginalizaciji naroda. Konačno u pretposljednjem dijelu rada, u trećem poglavlju, Durham priznaje da je ovaj esej već pretrpio ozbiljnu kritiku, da je isuviše ličan i sklon pridikama, i da su ga nekolika izdavača odbila na tim osnovama. Kaže on i da je razmišljao o tome da ga ispravi po datim uputstvima, ali su se u međuvremenu stvari promijenile u njegovom ličnom životu, pa su se, prema tome, i priče promijenile. Esej koji je bio napisan u nekom prošlom vremenu više ne funkcioniše kao prenosnik njegove priče, ili njegove istine. I on kaže: “Ali u stvari [sic] radi se o ovome: ja apsolutno ne želim da komuniciram sa tobom”12 (1987: 162-3). Ovo “ti,” kako kasnije zaključujemo, jeste čitalac koji ima zapadnjačka akademska očekivanja. “Pa [sic] ti vjerovatno kažeš”, dodaje on poslije još jedne digresije, “ako ne želi da komunicira zašto onda piše?” (163)13 Prirodno ćemo očekivati da će ovo pitanje pratiti odgovor, ali ovo je sve što dobijamo: “Ovo je prava istina: ja apsolutno mrzim ovu zemlju”14 (163). Iako u akademskom pismu ovo ne može biti odgovor na postavljeno pitanje, iz serije primjera koji slijede u Durhamovom tekstu zaključujemo da se on kao intelektualac osjeća sasvim lišenim slobode da se izrazi drugačije nego kao egzotični stranac na zemlji koja originalno pripada njegovom narodu. Živjeći u Njujorku, objašnjava on, često ga pitaju zašto se, umjesto što se stalno žali, ne vrati u šumu koju kaže da toliko puno voli – kao da je to jedina zamisliva regija za starosjedilačko biće. Prema tome, on može samo da izrazi apsolutni spisateljski protest: “Ne želim da te zabavljam ni na jedan način. Mrzio bih kad biste sad svi odjednom počeli da me razumijete”15 (163). Dakle, on ne želi da njegov čitalac pasivno nastavi čitanje do kraja eseja, već da reaguje emotivno, ne samo intelektualno, na ono što esej ima da kaže. Durhama iritira činjenica da će njegov glas biti uzet u obzir jedino ako prihvati bjelačke forme i prema tome on esej ne zaključuje: “Ali, kako god. Koliko Indijanaca čita ovo ionako? Nekoliko mojih kolega pisaca. Ali možda i par studenata koji treba da vide koliko je sve

12“But here is the real thing: I absolutely do not want to communicate anything to you.”

13“So you are probably saying, if he doesn’t want to communicate, why does he write?”

14“Here is the real truth: I absolutely hate this country.”

15“I don’t want to entertain you in any sense of the world. I would hate it if you all came to understand me.” 19

Starosjedilački mislioci ne predlažu odbijanje bijelog pisma, jer, poslije više vjekova opresije, apsolutna diskurzivna prozirnost postaje nemoguća. Umjesto toga oni predlažu hibridizovani diskurs koji će obogatiti pisanje i čitanje na obje strane. Najvažnije je da inkorporiranjem autentičnih strategija plemenskih intelektualnih kultura, metoda i instrumenata pripovjedne tradicije, kao i subverzijom logičkih struktura književnog ili akademskog centra, ovi pisci mogu da izraze sopstvene epistemologije i da dosegnu intelektualni i diskurzivni suverenitet. Inkluzivna, kako je Weaver naziva “mi-hemeneutika” (“we-hermeneutic”), za razliku od eksluzivne “ja-hermeneutike” (“I-hermeneutic”, 2001: 303), prava je postkolonijalnost starosjedilačkih naroda i cijelog svijeta. Njena osnovna alatka, njen okvir, njen kontekst i njen cilj jeste zajednica, odnosno svekolika povezanost.

Iako smo skloni da predstavljeni pogled na svijet prihvatimo kao primitivan i, dakle, iracionalan, inuitivan, feminin, primjećujemo i njihovu značajnu sličnost sa recentnim nalazima iz prirodnih nauka, konkretno iz fizike (Cf. Knežević 2012., Krivokapić 2013.). Naime, posmatrajući način na koji mozak radi, savremeni fizičari zaključuju da je racionalno mišljenje samo stvar navike reagovanja, da je to disciplinovana reakcija misli, odnosno sistema misli, tijela, emocija i šire zajednice koja dijeli iste ili slične misli. Prema tome, ovaj proces, ili sistem, nije kreativan, već se sadrži iz momentalnog aktiviranja memorije. U kazualnoj ontološkoj interpretaciji britanskog fizičara Davida Bohma (1917.-1922.), svi manifestovani i percipirani aspekti onoga što zovemo stvarnost samo su trenutne projekcije, apstrakcije procesa koji se dešava između posmatrača i posmatranog. Misao ne možemo razumjeti kao razdvojenu od cijelog procesa jer ona ima recipročni odnos sa materijom. Drugim riječima, činjenica da nam se čini da stvari uvijek imaju isto pojavljivanje samo je stvar memorije, projekcija uslovljenjog sistema misli, privatni miks kolektivnog pokreta i vrijednosti, značenja i intencija (Bohm 2003: loc 295). To zapravo znači da

16“But, anyway. How many Indians are reading this? A few of my fellow writers. But maybe, a couple of college students who need to see how crazy it got. So here are the poems.”

Bohm odbaca i koncept linearnog vremenskog poretka, pa i vrijeme tretira kao idiosinkratično. Jedino unutar konstruisanog fragmentiranog poretka, onoga što mislimo da je stvarnost, možemo govoriti o vremenu, ali ono je ponovo relativno jer prošlost je uvijek aktivna (Bohm 2003: loc. 101). I za Bohma, dakle, postoji samo bezvremeno postajanje. Štaviše, svi naši koncepti su apstraktne reprezentacije materije u procesu nastajanja (loc. 799-800), pa kosmos treba sagledati kao talasnu formaciju, a ne kao slijed razdvojenih događaja. Dakle, svaka relativno autonomna i stabilna struktura (npr. atomska čestica) ne treba da se shvati kao nešto nezavisno i permanentno, već kao proizvod koji je oformljen u cijelom tekućem pokretu i koji će se, na kraju, neizbježno ponovo stopiti sa njim. Ovdje nastaje Bohmov koncept impliciranog poretka kao “neizlomljenog jedinstva totaliteta postojanja, poput neprekinutog toka pokreta bez granica” (2005: 71%)17. Unutar ovog poretka svaki dio, elemenat ili aspekat koji se može apstrahovati mišlju omotava cjelinu, i prema tome, intrinsično se odnosi prema totalitetu iz kojeg je apstrahovan. Drugim riječima, cjelokupni poredak je sadržan, u implicitnom smislu, u svakom regionu prostora i vremena, dok sama riječ “impliciran” potiče od latinske riječi implicare koja znači “umotavati”. Prema tome, ovaj svijet nije moguće vidjeti običnim okom, a ono što oko uočava jeste eksplicirani, tj. odmotani poredak. Analogan ovom ciklusu umotavanja i odmotavanja jeste proces koji zapažamo kad kapljicu mastila umočimo u viskoznu tečnost i počnemo je polako rotirati. Najprije će doći do zanemarljive difuzije supstance, a onda će kapljica postati nit koja postepeno postaje nevidljiva. Međutim, iako je nevidljiva, poredak kapljice, šablon koji je impliciran unutar supstance mastila, nije se promijenio.Istina impliciranog poretka može se dosegnuti samo kreativnim uvidom ili imaginacijom zbog toga što, kako tvrdi Bohm, u našoj misli postoji sistemska greška koja nas čini tragičnim bićima, a koja se javlja kao intencija misli da predstavi sebe kao objektivni opis svijeta. Usljed ove greške misao je razvila naviku iskustvovanja fragmentiranog svijeta i postala natopljena razlikama i podjelama koje su, u stvari, iluzija.

Pored značajne sličnosti u koncipiranju stvarnosti, koja je vidna i u izboru plastičnih likova (kao što je lik kruga koji predstavlja cjelokupnost i dobro), Bohm dijeli i ideju o jeziku i prirodi

17 “the unbroken wholeness of the totality of existence as an undivided flowing movement without borders”.

LITERATURA

1. Bauerkemper, Joseph. “Narrating Nationhood: Indian Time and Ideologies of Progress.” SAIL. Winter 2007, vol. 19, no.4: 27-53. 2. Bohm, David. Thought as a System. London and New York: Routledge – Taylor & Francis e-Library, 2003. 3. Bohm, David. The Wholness and the Implicate Order, London and New York: Routledge Taylow & Fracis e-Library, 2005. Kindle edition. 4. Deloria, Vine. God Is Red: A Native View of Religion. Golden, Colorado: Fulcrum, 1994. 5. Durham, Jimmy. “Those Dead Guys for a Hundred Years.” I Tell You Know. Ed. Brian Swann and Arnold Krupat. Lincoln-London: The University of Nebraska Press, 1987. 6. Findlay, Isobel M. “‘Word-Perfect but Deed-Demented’: Canon Formation, Deconstruction, and the Challenge of D.H. Lawrence.” Mosaic (Winnipeg). Volume: 28. Issue: 3. September 1995. © 1999 University of Manitoba, Mosaic. Questia, Gale, Cengage Learning. www.questia.com. Accessed July 15, 2013. 7. Fixico, Donald L.The American Indian Mind in a Linear World. New York-London: Routledge, 2003. 8. Johnson, Kelli Lyon. “Writing Deeper Maps: Mapmaking, Local Indigenous Knowledges, and Literary Nationalism in Native Women’s Writing,” SAIL, winter 2007 · vol. 19, no. 4. 9. Knežević, Marija. “Implicirani poredak romana Supruga antilopa Luiz Erdrik.” Filolog – časopis za jezik, književnost i kulturu, IV/2011. Univerzitet u Banjoj Luci, Filološki fakultet: 18-28. 10. Krivokapić, Marija. “From the Chameleon’s Back: John Trudell on the Civilization of ‘Name Callers.’” Presented at the international conference Nation, Nationality,

Nationhood: What’s in a Name. Albanian Society for the Study of English, Tirana, May 2- 4, 2013. 11. Lawrence, D. H. Phoenix II: Uncollected, Unpublished and Other Prose Works of D. H. Lawrence. Edited with an introduction by Warren Roberts and Harry T. Moore. London: Heinemann, 1936. 12. -----. Phoenix: The Posthumous Papers of D. H. Lawrence. Ed. with an introduction by Edward D. McDonald. London: Heinemann, 1961. 13. -----. Mornings in Mexico and Etruscan Places. Harmondsworth: Penguin, 1975. 14. Norton-Smith, Thomas. The Dance of Person and Place. State University of New York: SUNY, 2010. 15. Peters, Joan Douglas. “Rhetoric as Idea: D. H. Lawrence's Genre Theory.” Style. Volume: 34. Issue: 1. Spring 2000. © 1998 Northern Illinois. Questia, Gale, Cengage Learning. www.questia.com. Accesses July 15, 2013. 16. Sarris, Greg. Keeping Slug Woman Alive: A Holistic Approach to American Indian Texts. Berkley-Los Angeles-Oxford: University of California Press, 1993. 17. Weaver, Jace. Other Words: American Indian Literature, Law, and Culture. Norman: University of Oklahoma, 2001. 18. Wesling, Donald. “Scholarly Writing and Emotional Knowledge.” Papers on Language & Literature. Volume: 43. Issue: 4. Fall 2007. © 1999 Southern Illinois University. Questia, Gale, Cengage Learning. www.questia.com. Accessed July 15, 2013.

Ahmed Bihorac Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija [email protected]

JEZIK U ROMANU „DERVIŠ I SMRT“

Apstrakt – U radu je prikazan metodički pristup jeziku romana„ Derviš i smrt“ Meše Selimovića i mogućnosti uočavanja jezičkih vrednosti Selimovićevog jezika i njegove primene u školi. Dali smo zadatak, da se, iz školskog aspekta studiozno pozabavimo romanom i da istražimo neke komponente njegovog tumačenja u današnjoj školi. U radu se razmatraju jezik, stil i kompozicija Derviša. I pritom se, uglavnom ukazuje na filozofiju jezika Meše Selimovića, što je sigurno jedna od njegovih estetičkih dominanti, a analizira se i problem leksike u delu: „Turcizmi u romanu...“, te njihova upotreba i stilogena vrednost. Ovaj vid moguće jezičke-stilske analize romana pokazuje kako forma može i često treba, da bude relevantna u školskom tumačenju književnog dela

Ključne reči – jezik, roman, metodika, interpretacija , razgovor.

UVOD

Pri proučavanju književnih dela u školi svi nastavnici se osvrću i na jezičko-stilske odlike teksta. Ti „osvrti su raznovrsni“. Teorijska situacija je definisana, istražena i opisana. Želja nam je bila da damo metodički obol ovom problemu, tačnije, kako metodički tretirati i pružiti priliku učenicima da se bave ovim pitanjem. Metodika, naime, preporučuje i insistira, da se pri školskoj analizi književnog teksta utvrde njegove stilsko-jezičke karakteristike, a stepen, način, dubina i obim tog analitičkog sagledavanja zavise od operativnih zadataka nastave, od uzrasta učenika i od samog književnog dela, od njegove prirode, od toga da li se ono po tim elementima izdvaja, je li poetski jezik konkretnog dela

(pisca) osoben, originalan, da li je po nečem (stil, leksika…rečenica…) originalan ili je prosečan, uobičajen…

Metodika nastave književnosti preporučuje upoznavanje stilsko-jezičkih karakteristika dela uglavnom u dva vida, u dve tačke: prvo, ove umetničke komponente sagledavaju se kao najvažnji elementi forme u okviru unutartekstovnog pristupa delu kada su najpreporučljivije jezičko-stilske analize, i drugo: jezik i stil treba da budu sagledani i u okviru svake druge vrste analize (idejna, tematska, analiza likova, sociološka, psihološka, pozitivistička i sl.) kao nezaobilazne komponente književne tvorevine, jer je književnost – umetnost reči.

Teorijski to je afirmisano i u najboljoj praksi potvrđeno.

No najbolja praksa je i najmalobrojnija. Jezičko-stilske analize počivaju na egzaktnosti i minucioznosti, što opet podrazumeva ozbiljnu pripremu nastavnika i što ne trpi improvizaciju. A kako u našim školama nema dovoljno entuzijazma ni volje za dodatnim naporima, nastava književnosti se, vrlo često, svodi na improvizacije i na nastavnikova predavanja o piscu i delu, pri čemu se ne ulazi u dublje sustaštvene slojeve književnog teksta; lakše je predavati o delu nego ga argumentovano – logički analizirati; rečit nastavnik radije pribegava monologu nego što đake i sebe priprema za akribično upoznavanje estetičkih datosti književnog dela koje po programu ima da obradi.

To nezadovoljavajuće stanje naše srednjoškolske nastave književnosti samo je refleks opšteg društvenog i školskog konteksta, i dok se on ne izmeni i unapredi ni nastava književnosti, pa ni interpretacija romana u školi neće biti bolji.

Zaobilaženje jezičko-stilskih i analitičkih tumačenja književnog teksta u školama, stoga, shvatamo kao posledicu tog konteksta i refleksa.To je stanje naše nastave književnosti.Ali pošto teorija (metodika i metodologija, pre svega) i studijsko izučavanje problema (u našem slučaju interpretacija romaneskne proze u školi) treba da unapređuju praksu, i pošto u školskoj lektiri imamo dela koja je nemoguće upoznati bez sagledavanja njihovih jezičkostilskih osobina – mislimo da je svrsishodno da se i u ovom radu, koji pledira da bude od koristi nastavnoj praksi, zadržimo na jeziku i stilu Selimovićevog antologijskog romana. Sve u toliko više što samo štivo – snažno priziva ovu vrstu analize.

DELO OSOBENOG JEZIKA I OSOBENOG TONA

Pri govornoj interpretaciji lika dat je zadatak da se uzme u obzir leksika, oblici rečenica, značenje reči i izraza, kao i govor. Leksičkom analizom smo sa đacima ustanovili socijalnu pripadnost likova, njihovu kulturu, stanje u kome se nalaze. Glasovna struktura reči i izraza pokazala nam je stanja u kojima se nalazio Ahmed Nurudin. Učenici su jezik posmatrali kao sredstvo umetničkog oblikovanja lika, sa dozom rezerve prema mogućnostima učenika s obzirom na nivo njihove lingvističke kulture. Jer se svaka jezička pojava u beletristici posmatra kroz funkciju iskazivanja autorovog pogleda na svet, njegovih estetskih poruka. Zato je ova jezička interpretacija lika u tesnoj vezi sa idejnom interpretacijom. Samosvojnost jezičko-stilskih karakteristika u ovom romanu proizilazi iz razuđenosti i bogatstva duha likova junaka kada se oblikuje bogati jezički izraz. Svom kreativnom duhu pronalazio je bogato vrelo jezičkih izraza i izrekao mnogo sentenci o jeziku, koje su inspirisale mnoge autore udžbenika da ih iskoriste kao: „Jezik je spona među ljudima, možda jedina. Most od reč”1. Konstatacija učenika je da se iscrpnija jezičko-stilska analiza, na žalost, ne može sprovesti za tri časa, ali je i ovoliko dovoljno da učenici osete jedinstvo strukrurnih elemenata, koji doprinose estetskoj vrednosti književnoumetničkog dela.

Posmatrajući ranije pročitane tekstove o Džemsu Džojsu učenici su govorili o tome kako su sva njegova rana dela bila priprema za „Uliksa“. Ambijent i likovi na koje nailazimo u „Dablincima“ javljaju se i u „Uliksu“, a glavni junak iz „Portreta umetnika u mladosti“ postaće jedna od glavnih ličnosti „Uliksa“. Na malo drugačiji način sva ranija Selimovićeva dela bila su priprema za roman „Derviš i smrt“. Ta priprema nije bila tematska već zanatska i jezička. Sam život je nametnuo temu Selimoviću koju on nije želeo da unese u literaturu dok ne bude potpuno spreman.

Učenici su imali zaduženja da se pripreme za razgovor o romanu. U svojim „Sjećanjima“ je Meša Selimović ispričao priču o streljanju svog brata Šefkije i o predavanju koje je održao dan posle bratove smrti. Osnovni motiv romana je tu ali pisac oseća da još nije spreman da piše o ličnoj

1 Došlić, Mišo: Udžeik srpskohratskog jezika kao eaterji jezik za IV razred sredje škole, )aod za udžeike i astaa sredsta, Beograd, 5.

tragediji, čini mu se da bi to bilo suviše privatno, suviše pamfletski, teška optužba koja bi se samo njega ticala. „Zato sam, s upornošću za koju nisam znao da postoji u meni, počeo da se pripremam da jednom, kad bilo u životu, uradim taj posao koji je sve više postajao moja opsesija ... Uvjeren od samog početka (možda i pogrešno) da ću svoju životnu temu moći da obradim u obliku romana, odlučio sam da zanatski savladam tehniku romana“2.

Metodom razgovora došli smo do informacija koje su nam dragocene za recepciju i razumevanje ovog dela. Meša Selimović se godinama borio s jezikom i tehnikom, tražeći jezik za svoju ruku i dušu, no kad je postao opsednut temom, stvari su se skoro volšebno poklopile. Zašto je autor radnju romana i svoju savremenu muku smestio u istoriju? - „Zašto sam otišao u istoriju? Možda i zato što sam se plašio direktne faktografske silovitosti teme i privatne omeđenosti, koja bi me opet mogla povući u neželjeno afektivno reagovanje. A ja sam želio da iz nje izvučem njen univerzalni smisao“3 – a komunističku dogmu zameniće verska.

Redak je pisac koji je u jednom romanu sistematski i toliko duboko razmišljao o fenomenu jezika i govora.

Konsultujući literaturu učenici su istakli podatke prema Tomasu J. Batleru da je Meša Selimović savremeni bosanski književnik koji je skoro dvadeset godina bio relativno nepoznat čitaocima. Pre romana „Derviš i smrt“, 1966. godine, izdao je tri zbirke kratkih pripovedaka: „Prva četa“ (1950), „Tuđa zemlja“ (1962) i „Magla i mjesečina“ (1965); i jedan roman „Tišine“, 1961. godine. Pored navedenog, objavio je zbirku članaka „Eseji i ogledi“, 1966. godine, i završio je studiju o srpskom književnom jeziku „Za i protiv Vuka“.

Razgovorom sa učenicima na času smo konstatovali, na osnovu pročitanih kritika, da u ovim književnim ostvarenjima pisac pokazuje stvaralačku zrelost, veliku književnu kulturu, istančan smisao za jezičko-stilske obrte i varijacije. Tako smo posvetili adekvatnu pažnju Selimovićevim

2 Bardulj, Muharem: Peto izdanje Biblioteke Dani - Deriš i srt Meše Selioića; htttp://www.bhdani.com/

3 Bardulj, Muharem, Isto,; htttp://www.bhdani.com/

autokritičkim i autopoetičkim izrazima u „Sjećanjima“ gde on sam priznaje izvesnu nedorečenost. Takođe, roman »Tišine« prestrogo ocenjuje kao: „grijeh svoga početka“4, što je teško prihvatiti.

Meša Selimović je, nema sumnje, pisac sa vrlo neobičnom sudbinom. Ako bi učenici konsultovali opšte mišljenje književne kritike o prvim njegovim delima, niko ga ne bi svrstao u red velikih pisaca. Mada je Zoran Gluščević, za roman „Magla i mjesečina“ napisao da je to pravo remek delo partizanske književnosti, dok su svi drugi govorili da je Selimović „istančan, rafinovan, pismen pisac, ali bez dovoljno talenta“5.

Takođe, su učenici naveli da je poznati sarajevski kritičar Risto Trifković vizionarski govorio da će doći vreme da se ispravi to što je propušteno i da će nastati dela gde će se dogoditi sinteza misli i osećanja „misaona rezonansa“6. . . Silovitim bljeskom je zasijalo književno stvaralaštvo Meše Selimovića. divnim romanom „Derviš i smrt“. I sve što je kritika rekla o Selimoviću (da je krut, racionalan, hladan, anegdotičan. . . ) palo je u vodu. Isti autor je govoreći o „Magli i mjesečini“ zapisao i ovo: „Da je svuda održao istu tenziju i da nije dopustio izvesne strukturne greške, ova bi pripovetka bila malo prozno remek-delo partizanske književnosti“7.

U toku izučavanja Selimovićevih dela učenicima se nametnula činjenica da nijedno od ranijih Selimovićevih dela nije dobilo više do skromne pohvale kritičara; koji su ga optužili da je hladan i krajnje analitičan. Međutim, roman „Derviš i smrt“ je dočekan sa odobravanjem i to je bio književni uspeh vredan pažnje. Zaključili smo da ovaj roman spada u prozu koja intelektualizuje problem čoveka u svetu, kao jedinke i vlasti, života i smrti. U toj idejnoj funkciji su i njegov jezik i stilizacija. U romanu „Derviš i smrt“, su učenici uočili, da jezik nema za cilj da konkretizuje predmete i pojedinosti iz spoljnjeg sveta-nema deskriptivnu funkciju, već otkriva analitički smisao: slika ono što je apstraktno, metafizičko, psihološko, subjektivno, s obzirom da sve komentariše iz perspektive pojedinca, intelektualca, misaonog čoveka koji ispoveda svoju priču u prvom licu. Baš zato što se

4 Egerić, Mirosla: Deriš i srt Meše Selioića, Beograd 1982. str. 6.

5 Isto, str. 7.

6 Isto, str. 8.

7 Isto, str. 9.

sve iznosi lično, bez obzira da li je reč o pojavi, stanju, ljudima, taj jezik ima lični ton i osobeno kazivanje.

Učenici su konstatovali da je sam autor prilikom dodele prestižne Njegoševe nagrade rekao: „Taj roman je sve ono što sam i ja, cijelo moje životno iskustvo, moja osjećanja i moja patnja“8.

On u svojim „Sjećanjima“ i sam beleži da je morao pronaći bolji i ekspresivniji jezik od svih svojih prethodnika, uključujući tu i znamenite pisce Ivu Andrića i Miloša Crnjanskog. Kako sam priznaje u pristupu kompleksnoj socio-psihološkoj i filozofskoj problematici, morao se uhvatiti u koštac „sa jezikom“. Da bi ostvario svoj naum morao je prilagoditi svu krutost, oporost i nesavitljivost jezika kojim je dotad pisao, tražeći nijanse koje će izraziti najtananije duhovne i imaginativne treptaje. Selimović je, na ovaj način, našao „jezik za svoju dušu i za svoju ruku“. To je onaj iznijansirani splet jezičkostilskih efekata koji je izrazio svu ponornost njegovih misli i emocija. Jezik i stil su u funkciji životne drame glavnog junaka i njegovih svakovrsnih dilema, skrivenih nadanja i teških strepnji.

„Derviš i smrt“ je delo osobenog jezika i osobenog tona. Kada se tako kaže može se pomisliti na ustaljene školske šeme u kojima svaki autor dobije epitete: osoben, izrazit pisac. Taj epitet – osoben – izražava određeno svojstvo, koji je osvojivši jezički put u nekom delu pomoću stila, postaje individualni reljef. Prema Aleksandru Beliću, „Bogatstvo jezika nije u pabirčenju po onome što su drugi pre nas stvorili već u bogatstvu duhovne prirode onih koji stvaraju jezik“9. Meša Selimović je u svom najboljem romanu pokazao stvaralačku originalnost umetnika i potvrdio tu istinu tako što je vlastitom duhu pronašao adekvatan jezički izraz. On je u „Dervišu i smrti“ zaista pronašao taj dugo traženi i slućeni jezik „za svoju dušu i svoju ruku“. Ono što je vidljivo, na prvi pogled bez lingvističke strogosti: jezik ovog dela se odlikuje izuzetno razvijenom gipkošću, osetljivošću leksike, gramatike i sintakse. „Drugim rečima, jezik ovde dubinski prati i izražava struje duha koje se obrazuju na relaciji

8 „Odje" List za ujetost, kulturu, auku i društea pitaja, God. I, br. 6, Titograd, 1969.

9 Egerić, Mirosla: Deriš i srt Meše Selioića, )aod za udžeike i astaa sredstva,

Beograd 1982. str. 53.

POTREBU ZA SUBJEKTIVNIM JEZIKOM

Selimović je među prvima, na našem književnom prostoru, iskazao potrebu za subjektivnim jezikom, u kojem emotivan, duhovno probuđen čitalac može da čuje dramu svakog bića u potrazi za suštinom. Miodrag Petrović, u delu „Roman Meše Selimovića“, istakao je bitnu stvar: leksika romana »Derviš i smrti« ne obiluje novim rečima, ima mnoštvo novih neobičnih spojeva. Ranije smo zahtevali da đaci u romanu potraže sintagmatske konstrukcije kao: prihvatljiva bezobzirnost, osuđen istinom, zrela slabost, beznadno započinjanje, neobmanuta radoznalost, nevoljni saučesnik, spokojna bezobzirnost, zazidana pustoš, nadmoćno odbijanje, mirna bezobzirnost, prastara pravda greha, prazna tišina nesreće, plašljivo radoznao, ljutito uslužan, koje pokazuju da je reč o jeziku paradoksalne plodnosti, ako se ove reči ne bune takvom spoju u jeziku koji izrasta iz duhovnog pogleda autora, pa se neobičnost tih spojeva ne oseća kao traženo, usiljeno spajanje reči, radi efekta, već kao imanentna logika toka, životnog procesa koji posredstvom njih hrli izrazu11.

Jezik kojim Nurudin promišlja stvarnost i situacije u kojima se nalazi nije jezik „njegovog muhmedanskog konfesionalizma“12 već iracionalni jezik afekta, jezik njegovog bunta. Taj jezik je istina unutrašnjeg života Ahmeda Nurudina: prihvatljiva bezobzirnost, osuđen istinom, biće osuđeno na slobodu, bačenost u svet.

Skrenuli smo pažnju učenicima da jezik romana „Derviš i smrt“ nosi obeležje napetosti, drame koja paradoksalno raste pred nama. To je svet koji je imao sigurnu osnovu i precizne konture koji je iz ugla junakovih doživljaja izgubio i jedno i drugo. Prikazano nemirnim i napetim jezikom junaka. Navedene sintagme su izrasle na životnom iskustvu Ahmeda Nurudina i kazuju autentičnu energiju

10 Isto, str. 54.

11 Petroić, Miodrag: Roa Meše Selioića, isto, str. 244.

12 Isto, str. 55.

Učenici su imali da pronađu deo teksta koji je pravi primer za to kada daje opis ruku kadijine supruge: „Mirovale su u krilu, sastavljene, obgrljene, kao da se dave u tihoj čežnji, ili čuvaju jedna drugu da ne odlutaju, da ne učine štogod nerazumno, nepomične u neprestanom talasanju što se jedva vidjelo, slično nemirnom drhatu, lakom grču od preobilja snage. Onda su se bez žurbe razdvajale, kao da su se dogovorile i samo trenutak lebdjele, tražeći se, pa nježno padale, poput zaljubljenih ptica na atlasno koljeno, opet zgrljene, nerazdvojne srećne u svom sastavljenom ćutanju“14. U analiziranom odlomku učenici su primetili da pisac uspeva da predstavi celu tu dramu ličnosti koje razgovaraju u datom trenutku i prikaže kadiničine ruke. Drugim rečima, Meša Selimović se poslužio jezikom da u efektu ostavi trag jedne dubinski proosećajne atmosfere tajnovitosti ljudskog života, skrivenosti opruga koje diktiraju spoljašnje postupke. Ako se dublje zamislimo dok čitamo ovaj odlomak, možemo zapaziti pokretljivost unutrašnjeg života ruku kao daleki eho jednog višeg, sublimnijeg sveta, kako bi život mogao biti privlačan da nije strepnje, muke i taksirata koji anuliraju to bogatstvo. I duboko potisnuta erotska nostalgija, i san o harmoničnom postojanju čoveka u lepoti oblika, i nešto intimno, sve je to dato u deset rečenica koje otkrivaju prividni mir ženskih ruku. Selimović je na ovom mestu celoj našoj literaturi koja se nije odlikovala sklonošću ka nijansiranom slikanju dao odličan primer, kao što primečuje M. Egerić:

13 Isto, str. 56.

14 Selioić, Meša: Deriš i srt, isto, str. 27.

jezik koji nije u stanju da govori mnogo kad govori o jednom – nije umetnički osvojen jezik. Ovaj jezik govori mnogo u jednom15.

Uputili smo učenike da pročitaju sledeće rečenice: ,,Potapa me strah kao voda. Živi ništa ne znaju. Poučite me mrtvi, kako se može umrijeti bez straha, ili bar bez užasa. Jer smrt je besmisao, kao i život”. One ukazuju na osobine Selimovićeve sintakse. Njenu posebnost čine ravnoteža i ritam. Ta sintaksička uravnoteženost se ogleda u kompleksnim paralelizmima, antitezama, paradoksu i gnomama. Odlikuje se skrivenim sintaksičkim strukturama toliko izražajnim i naglašenim da reči dobijaju dodatni smisao, dokazavši da i sintaksa može imati značenje. Učenici su zaključili da je sintaksička struktura nametnuta rečima, da primećuju oblike iza onog što je rečeno, tako da cele stranice postaju jedinstvena metafora za jedno raspoloženje, a sama sintaksa može ili da pojača ili da bude kontradiktorna poruci pisca. Kao primer smo naveli dervišev opis njegovog odnosa prema kadinici: „Imala je samo tijelo, sve drugo je njime potisnuto. Nije u meni probudila želju, ne bih to sebi dopustio, udavio bih je u samom začetku, stidom, mišlju o godinama i zvanju, sviješću o opasnosti kojoj bih se izvrgao, strahom od nemira koji može da bude teži od bolesti, navikom da vladam sobom. Ali nisam mogao da sakrijem od sebe da je gledam sa zadovoljstvom, sa dubokim i mirnim uživanjem kojim se gleda tiha rijeka, nebo u predvečerje; mjesec u ponoć, procvjetalo drvo, jezero moga djetinjstva u zoru“16. U ovom odlomku derviš ističe činjenicu da, iako je lepa, kadinica u njemu ne budi želju. Razlozi kojima on objašnjava svoju indiferentnost prema njenim dražima, počevši od „ne bih to sebi dozvolio“, postepeno opovrgavaju i potkopavaju ideju koju on pokušava da saopšti. Sintaksička napetost se pojačava sa svakim novim argumentom dervišove odbrane i sa svim onim čime nas on podseća zašto se mora odupreti toj želji, sve dok ne dostigne vrhunac neverovatnosti kad on govori o „svijesti o opasnosti kojoj bi se izvrgao“, i u tom momentu napetost polako popušta. Dakle, ne samo da derviševe reči pobijaju njega samog, nego one, zajedno sa strukturom rečenice, sintaksičkom tenzijom, klimaksom, zatim antiklimaksom, otkrivaju da je u dervišu skrivena strasna priroda“17.

15 Mirosla Egerić: Deriš i srt Meše Seli, isto, str. 58.

16 Meša Selioić, „Deriš i srt“, isto, str. 25.

17 Batler, Tomas J.: Kjižei stil i poetska fukija u roau „Deriš i srt“, „Gračaički glasik“ Časopis za kulturu historiju, God. XII, r. 5, Gračaia, aj . Ovaj rad je objavljen 32

Ove derviševe reči, ne samo da negiraju njega samog, nego one, zajedno sa strukturom rečenice, sintaksičkom tenzijom, klimaksom, zatim antiklimaksom, otkrivaju da je u dervišu skrivena strasna priroda.

U želji da izrazi raznolikost faktora koji doprinose nekoj situaciji ili događaju, Selimović često koristi niz fraza i rečenica povezanih istim veznikom. Pričajući o susretu sa muselimom, derviš kaže: „Obuzeo me stid. Zbog straha, zbog kukavičke sebičnosti, zbog njegova prezira, zbog prava na grubost, zbog dosade koju nije krio, zbog toga što me ponizio“18. Nakon ponovnog zadobijanja samopoštovanja, po povratku u džamiju, autor opisuje: „Ronio sam u nasladu poznate molitve, osjećao da mi se vraća poremećena ravnoteža zbog svega što je godinama moje, zbog prisnih mirisa, nejasnog mrmljanja ljudi, tupih udara koljena, zbog molitava uvijek istih, zbog kruga što se zatvarao kao odbrana, kao tvrđava, opravdavajući me i potvrđujući“19.

Sugerišemo učenicima da obrate pažnju na Ahmeda Nurudina. Sa čijim likovima se može porediti stanje u kome se on nalazi? Da bi prikazali stanje u kome se nalazi derviš, ukazujemo na to šta nas podseća na junaka Dostojevskog iz polusveta nesposobnog da preduzme neki korak bez prethodnog razmatranja čitavog niza hipotetičnih postupaka, od kojih je svaki u suprotnosti sa akcijom koju na kraju preduzima, Selimović upotrebljava vrlo sličnu uravnoteženu i paralelnu strukturu. O čemu razmišlja derviš na putu do tamnice, s namerom da se raspita o bratu? Dobili smo odgovor od učenika da derviš razmišlja o mogućim načinima svog pristupa muselimu: „Mogao sam da uđem u razgovor na više načina, da nisam bio uzbuđen. Mirno: — Nisam došao da branim već da pitam. Široko: — Kriv je čim je zatvoren, mogu li da znam šta je učinio? Umjereno uvrijeđeno: — Zatvoren je, dobro; bilo bi pravo da ste i mene obavijestili“20. Konstatovali smo da u ključnom trenutku Ahmed Nurudin nije upotrebio nijedan od tih mogućih razmotrenih pristupa: „Htio sam da

u „The Slai ad East Europea Reie“, no 129, 1974., 440, a poto u časopisu „Sareeik“, god. XXI, knj. XLI, sveska 5, maj 1975. str. 429 – 439, u prevodu Jeseke Selioić); http://glasnik. gracanica. net/arhiva.

18 Selioić, Meša: „Deriš i srt“, isto, str. 84.

19 Isto, str. 86.

20 Isto, str. 81.

„Selimovićev smisao za ravnotežu i ritam se reflektuje i u njegovim dionizijevskim istupima — koji podsećaju na Tomasa Vulfa, — zatim u njegovoj dubokoj muci zbog svih mogućih vidova jedne ideje, u njegovom pokušaju da predstavi situaciju ili stanje u svoj potpunosti22. Ovakvi fragmenti romana prikazuju emotivna i psihološka stanja Ahmeda Nurudina koja pred učenike postavljaju brojne zadatke. Ukazujemo učenicima na njegovu temeljitu iscrpnost kojom izdiže običnu deskripciju do nivoa hiperbole i groteske, kao na primer u njegovom opisu derviševe posete muftiji, kao svojevrsna parodija na „Hiljadu i jednu noć“, kada Ahmed Nurudin nastoji da spase brata trudeći se da održi muftiju budnim: „Bivalo mi je sve jasnije: njega muči čama i dosada. Ležala je po njemu kao pokrov, padala kao magla, umotavala ga kao ilovača, opkoljavala kao vazduh, ulazila mu u krv, u disanje, u mozak, širila se iz njega i iz svega oko njega, iz stvari, prostora, neba, sipila kao otrovni dim“23.

Pored održavanja ravnoteže iste ili paralelne ideje, Selimović uživa u suprotstavljanju autentičnih elemenata, često zato da bi došao do izreka. U ovom slučaju učenici su naveli sledeće primere: „Mlade djevojke zamišljaju život i vjeruju riječima. Starice se boje smrti i s uzdahom slušaju o raju"24. „Četrdeset mi je godina, ružno doba: čovjek je još mlad da bi imao želja a već star da ih

21 Isto, str. 82.

22 http://glasnik. gracanica. net/arhiva.

23 Selioić, Meša: „Deriš i srt“, isto, str. 159.

24 Isto, str. 19.

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 24-52, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 31.01.2015. ostvaruje“25. Učenici su imali zadatak da otkriju i zabeleže antiteze, omiljeno Selimovićevo sredstvo, koje koristi da bi izrazio paradoks, i to kad želi da pokaže međusobnu povezanost suprotnih sadržaja i izvesnu vrstu neujednačene ravnoteže kao rezultat toga. Posebno je sugerisano učenicima da imaju u vidu činjenicu da je Meša Selimović dvadeset godina nosio u sebi ideju da ispriča svoju tragičnu priču o gubitku brata. U razgovoru sa kadinicom se osećaju njegova osećanja. Gledajući je, dervišu se nameću misli: „U nevolji smo i ti i ja, zbog braće. Ti svog hoćeš da upropastiš, ja svoga da spasem“26. Na drugom mestu kaže: „Ne stidim se te slabosti pred vama, stidio bih se da je nema“27. U navedenim primerima učenici su uočavali i isticali primere gde se svojim izražajnim obrascem Selimovićeva proza približava čistoj poeziji. Pre interpretacije ovog dela skrenuta je pažnja učenicima da obrate pažnju na početak romana. Derviš se obraća čitaocu na početku romana sumnjom u prikladnost nastavljanja priče: „Upitao sam se, ne bi li bilo bolje prekinuti ovo pisanje, da sve ne bude teže nego što jest. Jer ako ono neobjašnjivim putevima izvlači iz mene čak i ono što nisam htio da kažem, što nije bila moja misao, ili je moja nepoznata misao što se skrivala u mraku mene, ulovljena uzbuđenjem, osjećanjem koje me više ne sluša, ako je sve to tako, onda je pisanje nemilosrdno isljeđenje, šejtanski posao, i možda bi najbolje bilo slomiti trščano pero pažljivo zarezano na vrhu, prosuti divit na kamenu ploču pred tekijom, neka me crnom mrljom podsjeća da se nikada više ne prihvatim magije što budi zle duhove“28.

JEZIK PUN SIMBOLA

Kod Meše Selimovića pesnički jezik je pun simbola. Pomenućemo one koji se vezuju za Ahmeda Nurudina. ,,Rječica je slična meni, bujna i plaha ponekad, a češće tiha, nečujna. Krivo mi je bilo kad su je zagatili ispod tekija i jarkom natjerali da bude poslušna i korisna, da kroz badanj

25 Isto,, str. 10.

26 Isto, str. 28.

27 Isto, str. 184.

28 Isto, str. 10-11.

tjera vodenični točak, radovao se kad je, nabujala, razrušila ustavu i potekla slobodno. A znao sam da samo ukroćena melje žito”.

Autor romana je slikajući rečicu prikazao životni put Ahmeda Nurudina. Odlazak u tekiju i uključivanje u red derviša je predstavljalo nametanje dogme. Ponekad bi reka njegovog života nabujala i rušeći branu potekla slobodno. Obično je to bilo u proleće. Zbog toga sliku proleća imamo na početku romana.

Učenici su zapazili da pojedini odlomci, sa laganim ali upornim uspinjanjem ka vrhuncu – osećanjem koje više ne sluša – i polaganim opadanjem, čine pesmu u prozi objedinjenu ritmičkim osobinama. Da bi to potkrepili navedene Nurudinove reči su ređali u stihove na sledeći način:

„Upitao sam se

Ne bi li bilo bolje

prekinuti ovo pisanje,

da sve

ne bude teže nego što jest“29. . . itd.

Skrenuli smo im pažnju da posmatraju poetske kvalitete Selimovićeve proze i pokušaju da uoče kako ponekad ne proizlaze u tolikoj meri iz ritma koliko iz efektne upotrebe sintaksičkih paralelizama, varijacija, ponavljanja, kao u ovoj litaniji sa Ishakom, koji je dervišev duhovni dvojnik, izmišljeno biće njegove duhovne svesti i odraz njegove mladosti: — „Ishak, česta moja misao, najlakše sjećanje, nesigurna želja mene nesaznanog i neostvarenog, daleko svjetlo moje tame, ljudsko uzdanje, traženi ključ tajne, naslućena mogućnost izvan poznatih, priznavanje nemogućeg, san koji se ne može ni ostvariti ni odbaciti. Ishak, divljenje ludoj smjelosti koju smo zaboravili jer nam je postala nepotrebna“30. Daljom analizom smo dokazali tezu o sintaksičkom paralelizmu.

29 Isto, str. 10.

30 Isto, str. 210.

Ovakav pristup tokom cele interpretacije romana održavamo svojim odgovarajućim podsticjima kroz problemske situacije, istraživačke zadatke i heuristički dijalog. Ukazano je učenicima na Selimovićevu upotrebu razuđene sintakse, iako su smisao za ritam i sintaksičku ravnotežu glavne karakteristike njegove proze. Na primer, dervišev stražar Džema toliko dugo radi u podzemnoj tmini da je izgubio smisao za sintaksično povezivanje ideja, kao da je i on primer obrnute evolucije koja se dešava među ljudima:

„Ti si derviš. Znaš li ono: „kad dođe veliki događaj"?

- Znam.

- Dođi. Ovamo. Govori.

- Neću

- Šteta. Nisi dobar čovjek.

- Šta će ti to?

- Volim. Da slušam.

- Odakle znaš?

- Od zatvorenika. Prije tebe. Dobar čovjek“31.

U navedenim primerima učenici su zaključili da je kratkim rečenicama postignuta dinamična radnja. Rečenice su snažne, jasne i prikazuju čoveka koji nije navikao da priča već da sluša. Pretpostavljamo da su učenici lako došli do odgovora šta u romanu znače tvrđava i stražari. Po mišljenju Mithata Begića, roman je skup monologa i dijaloga izražajnog tipa koji ne dopušta uplitanje samog pisca već neposredno beleži svest u njenoj čistoći. Obnavljajući u svesti događaje i tragajući za njihovim smislom, on obnavlja i dijaloge. Dijaloška struja funkcioniše na principu gradacije i prožimanja dijaloga sa unutrašnjim monologom. Monološki naboj inicira svedočenje dijalogom, pa dijalog ima ispovednu funkciju koja se uklapa u komentare.

Prizor sa beguncem, koji smo pominjali ranije je odličan primer za tu konstataciju. Razgovor se vodi u izuzetnoj situaciji u kojoj se radi o životu begunca i o dervišovoj odluci koja može da mu

31 Isto, str. 204.

promeni život. Zato je ovo roman svesti u kome se sukobe um i ljudska suština i sve se prenosi sa nivoa ispovedanja u monologu i dijalogu najčešće na nivo unutrašnjeg monologa.

Roman „Derviš i smrt“ pripada prozi koja intelektualizuje problem čoveka u svetu, odnos pojedinca i vlasti, života i smrti i niz drugih problema egzistencijalne prirode. U takvoj idejnoj funkciji su i jezik i njegova stilizacija. U ovom delu jezik prikazuje apstraktno, metafizičko, psihološko, subjektivno i sve komentariše iz perspektive pojedinca – intelektualca, misaonog čoveka koji ispoveda sebe u prvom licu (JA-FORMA). I baš zbog toga što se sve iznosi iz lične perspektive, bilo da su pojave, stanja ili ljudi, taj jezik ima ton ličnog kazivanja. Njima se kazuju emocije ili refleksije; on izražava promišljanje i objašnjavanje i zauzimanje stavova. Zato se koriste pomenute konstrukcija na nivou sintagmi. Koristeći ovakav jezik pisac razara racionalno i usmerava reč ka apstraktnom, usmeren je ka filozofskoj analitičnosti i ekspresiji. Zahtevali smo od učenika da na konkretnim primerima uoče kako u romanu gravitiraju modeli filozofske analitičnosti:

1. Od pamtivijeka sinovi su nerazumniji od očeva, i razuma bi tako sasvim nestalo, ali srećom, 32 sinovi postanu razumni čim postanu očevi .

2. Čuvaj se mržnje, da ne pogrešiš prema sebi i prema ljudima33.

3. Pravda je kao zdravlje, misliš o njoj kad je nema34.

4. Nezadovoljstvo je kao zvijer, nemoćna kad se rodi, strašna kad ojača35.

Pronađite primere u kojima pisac iskazuje svoje emocije. Nastavnik će povesti i razviti sa učenicima dijalog u kome će ih motivisati da spontano i slobodno kazuju svoje zaključke, tumačenja i komentare u vezi sa pročitanim romanom.

32 Isto, str. 134.

33 Isto, str. 214.

34 Isto, str. 351.

35 Isto, str. 235.

Kad želi da probudi emocije ili ekspresije Meša Selimović koristi jezik koji dobija posebnu intonaciju i sintaksu: Opoganjen je ovom paganskom noći, uprljan, oprljen, osviješćen, očišćen36. . . „. . . miloduh miriše večeras, nešto se dešava večeras, nešto je strašno večeras. . . otići sam, otići lutati, otići i ne vratiti se, otići i umrijeti. . .“

Učenici su uočili i podvukli da u prvom slučaju, imamo naknadno nabrajanje, unošenje atributa, apozitiva da bi se iskazala unutrašnj uznemirenost onim što se budi i nadolazi, a koje on pokušava da obeleži, što konkretnije prikaže serijom novih prideva koji se rađaju. U drugom primeru otkrili su da jezik i stilizacija rečenica pokazuju veoma visok nivo emotivnosti. Izdvojili su i obeležili učestala ponavljanja reči: nešto, večeras, mjesec, otići, sintagma cijelu ovu noć. Zapazili su da svako ponavljanje nešto ističe ali to nije isto. U prvom slučaju to je nešto što subjekat ne ume da imenuje, da objasni, a to je vrlo važno; u drugom slučaju se akcenat baca na trenutak – to je baš sada („večeras“). U sledećem primeru u prvi plan izbija mjesec koji je pokretač unutrašnje bure ali će njegovo trajanje biti dugo. Glagol otići je težište sledećem slučaju: sve će poništiti, jer je sve postalo nepodnošljivo, sve se gubi.

KONTAKT SA PISCEM

Posle ovakvih učeničkih tumačenja možemo zaključiti da su učenici ostvarili kontakt sa piscem i da stvaralački učestvuju u radu. Veći deo pripovedanja Selimovićevog romana „Derviš i smrt“ je u formi monologa. Šta predstavlja dijalog kada naiđemo na njega? On je snažno olakšanje, kao crno na belom, u pustoši derviševih dugih, često poetičnih monologa punih patnje. Bez ikakvih priprema i opisa Selimović počinje sa dijalozima kako bi prekinuo bujicu reči. Retko prekida govor da bi dočarao reagovanje sagovornika na ono što je rečeno. Nema često fizičkih opisa, tako da mislimo da se razgovara u tamnom, hermetički zatvorenom krugu. Učenici su došli do zaključka ovakvim dijalozima, suprotstavljamo ideje jednu drugoj, dok Selimović smelo razgrće velove sa ljudske komunikacije i prikazuje život. Nalik Njegošu, zaokupljen je permanentno antitetičnim asocijacijama, paradoksom i dijalektikom dobra i zla. Da bi čitav dijalog u bašti tekije prerastao u jednu metaforu,

36 Isto, str. 47.

„ Hvala ti što me nisi odao. - Neću da se miješam u tuđe stvari, zato i želim da odeš. - Ako me otjeraš, umiješao si se. - Možda bi bilo najbolje. - Jednom si mi pomogao. Zašto da to sad pokvariš? Moglo bi ti nekad zatrebati lijepo sjećanje. - Ništa ne znam o tebi. - Sve znaš o meni. Gone me“37.

S obzirom na to da se od učenika zahteva istraživanje, otkrivanje i rasuđivanje zaključujemo da Selimović u dijalozima izbegava ona sredstva koja su piscu na raspolaganju, pa tako pruža učenicima oskudna objašnjenja koja im mogu pomoći da identifikuju govornika. Vrlo efektno reprodukuje rascepkanost prirodnog razgovora, a s druge strane ispituje sposobnost maksimalne koncentracije učenika. Metodom razgovora smo došli do zaključka da je ponekad neophodno da se vratimo nekoliko redova unazad i ponovo ih pročitamo da bismo bili sigurni da smo pravilno identifikovali govornike. Ovakva privremena zabluda česta je piščeva namera u želji da nas podseti da smo i mi usamljeni u magli života, bez pravog znanja o onome ko nam govori, dok slušamo glasove i odgovaramo im. Došavši kod muftije, derviš zatiče njega i njegovog pomoćnika Malika u igri šaha. Slušajući razgovor muftije i Malika, pisac ujedno otkriva i uznemirujuće, konfuzno stanje u kome se nalazi Ahmed. Slušajući razgovor kao što ga i Ahmed čuje, stičemo utisak kao da su to glasovi u magli:

„Nešto nije u redu. –Vidim. - Ništa ti ne vidiš. - Nešto nije u redu. - Cijelo vrijeme stajao sam bolje.

37 Isto, str. 52.

- Znam. - Šta vidiš?“38.

Ideju ljudske izolovanosti jednih od drugih, dok razgovaraju kao da to čine u magli ili tami, Selimović ističe pred učenike kroz dijalog između derviša i njegovog poznanika iz ćelije, koji može a ne mora biti Ishak, i zato može a ne mora biti stvaran. Ovde reči izviru iz jednog vlažnog kamena i nestaju u drugom, i nije važno ko šta kaže već šta kaže i kako kaže. . Učenici su to uočili na primeru kada Ahmed i njegov sapatnik kroz svojevrsnu parodiju u jednom odlomka razgovaraju o Sudnjem danu iz Kur′ana:

„Za koga da bude gore? – pitao sam nezabrinuto. - Za nas. Za njih. Zatvaraćemo jedni druge. Naviknućemo. Pretvorićemo se u krtice, u slijepe miševe, u škorpione. - Nećemo izlaziti. Ostaćemo ovdje vječno. Ne možemo bez vječnosti. - Nećemo zaboravljati jedni druge. - Zatvaraćemo protivnike gore, protjerivaćemo ih na zemlju. I zaboravićemo na njih. „Kad budu izvađeni iz pakla, biće bačeni u rijeku života“. - Biće nesrećni gore. Vikaće: „Dajte nam malo mraka. Bili smo sa vama!“ - A mi ćemo im reći: „Tražite sebi mrak! Stvorite ga sami!“39.

Pri vršenju detaljnije analize Selimovićeve sintakse u romanu Derviš i smrt učenici se moraju pozabaviti njegovom upotrebom izvesnih vizantijsko-slovenskih stilskih osobina, koje su zajedničke i Bibliji i srednjovekovnoj srpskoj literaturi. Ilustracije radi učenici su naveli nekoliko rečenice koje često počinju veznicima kao što su „i“, „ali" i „jer“: – I zimus su tako govorili: nije hladno40. – Ali nisam brzoplet, dobro sam izmjerio svaki tren što će naići iz mraka budućnosti, i čin kojim ću ga oploditi, da se desi ono što čekam, kad se sve spoji u lanac uzroka i poslljedica41. „. . .

38 Isto, str. 156.

39 Isto, str. 214.

40 Isto, str. 191.

41 Isto, str. 397.

jer se nisam odlučio, jer ne treba da se odlučujem“42. Na ovaj način učenici otkrivaju i ističu navedene primere i izvesnim rečenicama pridaje gnomski i vanvremenski kvalitet, pojačavajući njihovu autentičnost zbog derviševog poziva. Kod Selimovića je evidentan još jedan vizantijsko- slovenski uticaj upotrebe retoričkih pitanja: „Nije mi odgovorio na ono što me zanimalo, vratio me u mene sama. I kakav je odgovor mogao da mi da? Kakve smo veze nas dvojica mogli da imamo? Čemu je mogao da me pouči?“43.

Ne odgovarajući ni na jedno svoje pitanje, derviš ih ostavlja da vise u prostoru, u praznini, kao da čekaju naš odgovor. Naše distanciranje od njega kao i njegovo od nas naglašeno je i činjenicom da sledeći red počinje izjavom koja nije ni u kakvoj vezi sa onim što je prethodno rečeno: „Otvorio sam prozor, zagušljivo je u sobi“44.

Podstaknuti pitanjima učenici su uočili, da se autor služio posebnom sintaksičkom strukturom, da bi izrazio složenost života, oslanjajući se prvenstveno na jezik lepe književnosti, da bi predstavio mnoštvo slojeva realnosti koji prevazilaze datu situaciju. Učenici treba da kroz metafore i ostale stilske figure dođu do mnogih odgovora, zato je neophodno da ih uočavaju. Zaključujemo da pisac često koristi poređenje da bi uspostavio odnos između dve ideje ili stvari, i onda prelazi na metaforu da bi taj odnos bio čvršći, i na taj način nam poetski sugeriše da se stvari neumoljivo menjaju u ono što izgleda da jesu. Očekujemo od učenika da će nizom zapažanja uspostaviti emocionalnu komunikaciju sa romanom. Usmereni na istraživački postupak učenici otkrivaju takve primere. Recimo, derviš prvo opisuje svoj susret sa kadinicom koristeći poređenja: „Stajali smo jedan prema drugome kao dva ratnika sa skrivenim oružjem iza leđa, kao dva protivnika sa skrivenim namjerama u sebi, pokazaćemo se kad krenemo u napad"45. Nakon toga, istu sliku derviš upotrebljava kao metaforu: . . . . bila je zaista ratnik što polazi u bitku ne zadržavajući korak, ne osvrćući se“46.

42 Isto, str. 240.

43 Isto, str. 56.

44 Isto, str. 56.

45 Isto, str. 21.

46 Isto, str. 21.

Učenici otkrivaju da pisac često pretpostavljajući metaforu poređenju, gde god je to moguće, metaforički odnos uspostavlja od samog početka: „Ili će iz crnih podruma moje krvi suknuti nepoznate želje“47. Evidentiraju čestu upotrebu eliptičnih rečenica: „Činilo mi se kao da njena ljutina raste, kao iz ponornog izvora“48. Skrenuta je pažnja učenicima na elidirajući glagol (dolaziti) iz druge rečenice, koji omogućava Selimoviću direktan prelaz od simbolizovanog (ljutina) do simbola koji se podrazumeva (voda), naglo prelazeći u metaforu i omogućava čitaocu da oseti njenu ljutnju kao bujicu koja besni ispod mirne površine.

Nabrajajući uočene i zapamćene primere učenici su zaključili da je pisac, koristeći često jednu metaforu, učinio da ona postane trajan simbol, uzdižući tako početnu sliku do veće snage. Govorići o svom detinjstvu, derviš se priseća plavog neba i jezerske vode. Docnije, govori o nebu iznad tekije kao o „škrtoj milosti i sećanju na prostranstvo ogromnog neba detinjstva“49. Lepotu kadinice poredi sa“. . . jezerom moga detinjstva u zoru“50.

Motivisanim pitanjima dovodimo učenike do zaključka da nam česta upotreba ovakvih metafora nameće zaključak da svako spominjanje neba i vode obogatimo dodatnom emocionalnom dimenzijom detinjstva. Rešavajući samostalno, već postavljene, zadatke učenici će otkrivanjem, a očekujemo da otkriju sledeće:voda i nebo postaju simboli života, čistote, nevinosti i nade. Magla, mesečina, tama i senke su simboli koji označavaju savremeni život i izolovaanost derviša od drugih ljudi. Dijaloškom metodom i svojim povremenim kraćim tumačenjima nastavnik će usmeravati da načine malu sintezu o Selimovićevom prikazivanju dehumanizacije i izolovanosti ljudi pomoću senki i mesečine, tišine i bezbojnosti - samo kod derviša postoji jak osećaj, koji kao da treba da nas uputi na njegovo stanje - i pomoću sakaćenja i uništavanja ljudskih osobina. Po njemu, ljudi koji imaju moć, nemaju ni jednu ljudsku osobinu. Derviš opisuje „kumirsko lice“ muselima i kaže: „. .

47 Isto, str. 37.

48 Isto, str. 29.

49 Isto, str. 11.

50 Isto, str. 25.

. njegovo lice ništa nije govorilo, nije odavalo ni srdžbu ni razumijevanje“51. Kako je autor prikazivao predstavnike vlasti? A kako druge likove? Kadija i muftija su opisani sa željom nagoveštavanja moći koja dehumanizuje čoveka. Ponekad opisujući samo deo ljudskog tela, Selimović kao da želi da kaže da su pojedinci neizbežno unakaženi ulogom koju imaju u životu. Na primeru Ishaka, čoveka u bekstvu, on opisuje samo noge: „Opazio sam ga kad se pomaknuo, i njegove noge su u mjesečini, sjena ga je sjekla iznad koljena“52, govori o Ishakovim posrebrenim stopalima, od kojih je samo jedno obuveno. Selimović nas tako podseća da su za čoveka koji beži samo noge važne. Srebrene su zbog svoje vrednosti, i jedna je bez cipele, tako se nagoveštva da je Ishak krajnja suprotnost mladom Ahmedu koji je trčao bos i slobodan.

Analizirajući ovakvu Selimovićevu upotrebu jezika učenici zaključuju da pored dehumanizacije i uništavanja živih bića, on utiče i na obrnut proces, personifikaciju neživih stvari i apstraktnih ideja. Tako pisac pokazuje da su za bojažljivog i introspektivnog derviša apstraktne misli i nežive stvari postale život za sebe. O „stvarima“ koje treba da saopšti, derviš razmišlja kao da su živa bića: „Osjećam kako stoje nagomilane u magazama moga mozga, i vuku jedna drugu, jer su povezane, nijedna ne živi sama za sebe, a opet ima nekog reda u toj gužvi, i uvijek jedna, ne znam kako, iskače između drugih i izlazi na svjetlo, da se pokaže, da ošine ili utješi“53.

Skrenuta je pažnja učenicima da naš jezik ima gramatički rod i da je ovakva personifikacija dvostruko efektna. U pojedinim fragmentima romana osnovna referenca stvari je reč ženskog roda u srpskom jeziku, ovaj odnos se polako gubi u gomilanju reči, ženski rod se zadržava, i mi na kraju prihvatamo ta bića kao nemirne žene, spremne da muče i da teše. U pojedinim delovima pak, derviš govori o nadi (ženski rod) koja je „odjednom digla glavu“54, i o nemiru (muški rod) koji „me strpljivo čekao, kao da sam ga ostavio pred ovom kućom, i opet ga uzeo kad sam izašao“55. U delu

51 Isto, str. 83.

52 Isto, str. 50.

53 Isto, str. 13.

54 Isto, str. 26.

55 Isto, str. 33.

romana kada se derviš priseća „tihog hujanja noći (ženski rod), što se lagano giba pod udarima nepoznatih i nevidljivih krila“56, ima nagoveštaja erotike. Ova divna slika nas podseća na pesmu W. B. Yeats-a „Leda i labud“ i daje naknadnu snagu našem saznanju o derviševoj nesvesnoj želji da poseduje kadinicu.

Meša Selimović u svojoj studiji o srpskom književnom jeziku, „Za i protiv Vuka“, izjavljuje da je srpski jezik bio veoma konkretan, nedovoljno snabdeven apstraktnim terminima i nepodesan za pesničke opise, što je pripisao reformi Vuka Karadžića, koju temelji na suviše stvarnom jeziku seljaka, i navodi G. S. Venclovića i P. P. Njegoša kao dva pesnika čije je pisanje ukazivalo na drugi put razvoja srpskog književnog jezika, ali taj put nije imao sledbenika. Selimović se divi ovim pesnicima koji su shvatili i savladali konkretnost jezika, nagoveštavajući odnos između spoljašnjeg sveta i unutrašnjeg raspoloženja, uspostavljajući „dvostruki pejzaž (fizički i duhovni), ali uvek kao preneseno značenje, kao metaforu i alegoriju“57.

U „Dervišu“ Selimović nastoji da ostvari simbiozu fizičkog i duhovnog sveta. Ponekad su tu dati samo nagoveštaji odnosa bez objašnjenja, sa dozvolom čitaocu da aktivno učestvuje u kreativnom stvaranju. Kada Ahmed Nurudin obilazi samrtnika, sa predosećanjem da je mrtav, čini se kao da okolna atmosfera odražava njegovo unutrašnje raspoloženje, a noć koja dolazi je sama smrt: „Gledajući kako veče polako opkoljava kuću svilenim sjenkama i drhti na džamovima posljednjim odbljescima danjeg svjetla, mislio sam na starca i na ono što ću mu reći na posljednjem viđenju“58.

„Derviš i smrt“ je po mišljenju učenika delo neobičnog i čudnog tona, delo koje govori tonom, onoliko koliko je zahvaćeno značenjima sveta Jer – bez obzira na to što je reč o proznom delu, dakle iz reda onih koja po prirodi stvari znače veći stepen određenosti (u odonosu, recimo na poeziju) – ovo delo često doziva reč prizrak, reč koja pre ide u oblast poezije. Šireći, iz poglavlja u

56 Isto, str. 42.

57 Meša Selioić: „Za i protiv Vuka“, Novi Sad 1967. str. 122

58 Selioić, Meša: „Deriš i srt“, Isto, str. 16.

poglavlja svojevrsnu metafizičku jezu od življenja, ćudljive igre okolnosti koje ne daju mogućnost olakog zaključivanja o njihovoj prirodi59.

Objavljujući rezultate svog domaćeg rada učenici ističu neobičan i čudan ton koji nagoveštava autorovo unutrašnje raspoloženje. Ovakvim slikama on priprema učenike za objašnjenje fizičkog sveta po želji autora. Ovakve slike su najefektnije kod Selimovića kada fizički opis služi kao priprema za predstojeće duhovno otkriće. Tada je Selimović najbliži alegoriji. To su učenici najbolje videli u rečenici o dervišu u jutarnjoj šetnji po šumi kad ugleda drvo u beharu: „... opet sam želio, kao i sinoć, da uklopim obje ruke u granje, da me protoči bezbojna krv bilja i da bez bola cvjetam i venem. I baš to ponavljanje čudne želje uvjeravalo me o težini muke koju nosim“60. Tada se čuje zvuk sekire koja seče neko udaljeno drvo. Nakon svakog udarca oštre sekire koji narušava tišinu zna da sekira „zagriza drvo ljutitim cikom, bjesno prodirući do srčike“61. Tada učenici postaju svesni simboličkog značenja stabla i sekire i sa strahom čitaju dalju alegoriju o životu i smrti. Slušajući kukavicu derviš je čuje „pečalno ravnodušnu kao sudbina“62, kao i glas mlade devojke „i znam sve o njoj“63. Derviš kazuje ovim fragmentom da je sekira u stvari sekira njegovog oca (tema detinjstva), a kukavica je ptica koju je često slušao u detinjstvu koju nikada nije video, dok devojka koja peva je njegova bivša draga. Međutim, ne shvata ono što čitalac učenik bojažljivo primećuje, da je on drvo, sekira smrt, a da je kukavica ptica naricaljka.

Učenici primećuju da je isti postupak upotrebe simbola, pre onoga što se simbolizuje, konkretnog pre apstraktnog, to se primećuje u Selimovićevom opisu posete derviša svom prijatelju Hasanu. U dvorištu pred Hasanovom kućom nailazimo na dvojicu ljudi koji pokušavaju da ukrote konja. Stariji i jači prvi prilazi konju. Neobičnom snagom pokušava da smiri konja, ali ga konj obori. Tada mlađi čovek prilazi konju „opreznije, lukavije, pokušavajući da ga prevari otvorenim

59 Egerić, Miroslav: „Duh i či“, eseji o roaia Meše Selioića, Isto, str. 82.

60 Selioić, Meša: „Deriš i srt“, isto, str. 107.

61 Isto, str. 107.

62 Isto, str. 107.

63 Isto, str. 108.

dlanom, čak i ljubaznim licem, na kome je lebdio besmislen smiješak“64. Kada konj i njega zbaci Ahmed se čudio zašto ne pokušaju zajedno da ga ukrote, i zašto Hasan, koji uvek želi da pomogne, potpuno indiferentno gleda njihovu muku. Kada Hasan i Ahmed razgovaraju o ispravnom načinu života, učenici su saznali da je mladi čovek ljubavnik žene starijeg, i da Hasan ima isti odnos prema njihovom ljubavnom trouglu kao i prema njihovim naporima da ukrote konja — nezainteresovanost. Tek tada razumemo alegoriju koju nam je prezentirao Selimović. Selimović ne daje skrivene nagoveštaje da je to alegorija i nikada ne izdaje svoju umetničku nameru. Učenici moraju sami da izvlače zaključke, da su dovoljno upućeni u njegovo umeće da bi bili u stanju da otkriju osnovnu zamisao. Takvi primeri govore o Selimovićevoj umetnosti ono što je on rekao o Vencloviću: „Luk misli ovde je pokrenuo reči iz njihovog osnovnog značenja, i one, sa drugim smislom, transponirane, oslobođene prvobitne težine, lebde iznad zbivanja kao njegova suština . . . Apstraktnost ovde čak nije izražena posebnim rečima . . . . ona je u nameri, u misli, u prenošenju značenja“65.

Pre obrade romana „Derviš i smrt“ učenicima je rečeno da je posvećen supruzi Darki. Skrenuta je pažnja da je to delo posebnog jezika i stila koje dokazuje razgranatost duhovnog bogatstva koje prožima celo delo. U toku čitanja romana učenici su zapazili da se Selimović nije služio misaonim bogatstvom velikih umova, već je čitaocima predstavio bogatstvo svojih misli i iskustava koja su ga kroz život pratila. Iskustva i duhovno blago ne bi vredelo bez veštine da se životna istina prenese na papir originalnim umetničkim jezičkim izrazom. Odabravši Ja-formu pripovedanja, ističemo da se pripovedač uzdiže do zapisivača osnovne ali i svih sekundarnih priča. Sve situacije u romanu nose podudaranje ili poklapanje perspektive aktera i naratorskog prvog lica kao i uspostavljanje posebne veze u odnosu pripovedača prema ispričanom. Taj odnos Meša Selimović postiže poistovećujući perspektivu pripovednog i doživljenog Ja, kao i postavljanjem pripovedačkog prvog

64 Isto, str. 111.

65 Selioić, Meša: „Za i protiv Vuka“, str. ; Kjižei stil i poetska fukija u roau „Deriš i srt“, kjižei stil i poetska fukija u roau „Deriš i srt“, „Gračaički glasik“, br. 25, Gračaia, maj 2008. - Oaj rad je ojalje u „The Slai ad East Europea Reie“, no 129, 1974., 440, a poto u časopisu „Sareeik“, god. XXI, knj. XLI, sveska 5, maj 1975. 429 – 439, u prevodu Jeseke Selioić, koji s dopušteje autora preosio u jelii.

lica u centar događanja, tako se svet prvog lica pretvara u unutrašnji. Pitanja društvene pravde, dobra i zla, života i smrti, zadire u fizičko, u ono izvan materije, teže predočivo – metafizičko. To metafizičko je nosio dugo u sebi tražeći adekvatan umetnički izraz kojim bi empirijska znanja i ideje stavio unutar korica knjige. Tako je Selimović zabeležio u svojim „Sjećanjima“ da je video da se jezik ne da, ostaje krut i nesavitljiv, nepodoban za nijanse koje su mu izgledale značajnije od celovitih blokova; da se godinama borio za prilagođavanje izraza, posebno u nastojanju da iskaže složeniju misao i osećanje za subliminiji jezik, koji bi bar donekle, bio u stanju da beleži splet ponornih oluja i dilema, i teško uhvatljive dubine i žestinu emocionalnih eksplozija66.

Najzad, taj dugo traženi jezik podstiče snažno osećanje i saosećanje, tera na razmišljanje učenike koji čitaju o složenoj životnoj drami pod kojom se glavni junak lomi svom silinom svog unutrašnjeg sveta, nadama koje se bude pa umiru, straha koji svojom težinom pritiska plemenite težnje. Postavljamo pitanje učenicima čime se odlikuje jezik ovog romana? Jezik ovog romana odlikuje se gipkošću, osetljivošću i jasnoćom koja nije na prvi pogled savršeno iskristalisana ali baš zato „Derviš i smrt“ nije roman koji se čita „u jednom dahu“, već zahteva maksimalnu koncentraciju i usmeravanje misli ka metafizičkom u toj radnji. Jezik prati i strujanje duha koje se održava na relaciji misao-čin. Po rečima učenika Meša Selimović je od onih retkih pisaca koji je kroz jezik iskazao potrebu za visoko subektivisanim jezikom kojim čitataoca želi da duhovno probudi i „Derviš i smrt“ obiluje mnoštvom neobičnih sintagmatskih konstrukcija: „osuđen istinom“, „prastara pravda grijeha“, „zrela slabost“, „prihvatljiva bezobzirnost“…Emotivne reakcije postaju svedoci žaljenja za vremenom jedinstva među ljudima. Selimović želi istraživački zahvatiti ono najkompleksnije u psihičkom životu. Svoje misli neprestano proširuje, dodajući nove pojedinosti, što stvara sliku kretanja posmatrača i posmatranog.

Pokušajte da objasnite brojne prekide u pripovednom toku romana koji znače da je napušteno načelo logičkog ili uzročnog povezivanja pripovednih jedinica, gde se kida hronološki raspored, odnosno vremenski tok događaja posredstvom subjektivnog vremena koje proizlazi iz toga što je orijentaciona tačka smeštena u lik Ahmeda Nurudina. „Ime mi je Ahmed Nurudin, dali su mi ga i uzeo sam ponuđeno, s ponosom, a sad mislim o njemu, poslije dugog niza godina što su prirasle uza me kao koža, s čuđenjem i ponekad s podsmijehom, jer svjetlo vjere to je oholost koju nisam

66 Mužar, Anita (http://images.google.com.)

ni osjećao a sad je se pomalo i stidim. Kakvo sam ja svjetlo? Čime sam prosvijetljen? Znanjem? Višom poukom? Čistim srcem? pravim putem? nesumnjanjem? Sve je došlo u pitanje, i sada sam samo Ahmed, ni šejh ni Nurudin“”67.

Apostrofiraćemo učenicima kada Meša Selimović piše da „ono što nije zapisano i ne postoji“ želi da naglasi ono glavno u pisanoj umetnosti – njen smisao - da književnost treba da služi kao osnova za plemenite ciljeve, kao vodič i smernica, da bude trag i svedok postojanja. Podsećamo učenike da književnost mora biti stvaralačka a sam pisac je stvaralac. Nikakve koristi nema ako čovek svoje mišljenje podešava prema tuđem mišljenju. Selimović delo upotpunjuje i mislima za koje možemo reći da su univerzalna svetla današnjem čitaocu. Zbog svega navedenog ovaj roman zaslužuje posebno nastavno tumačenje.

Evidentan je broj orijentalizama u romanu „Derviš i smrt“ koje čine brojne reči iz turskog, arapskog i persijskog jezika.

TURCIZMI U ROMANU „DERVIŠ I SMRT“

Skrenućemo pažnju učenicima da ne postoje jezici koji u svom bogatom leksičkom fondu nemaju brojne strane reči koje su se odomaćile, biće nam jasna konstatacija lingvista koji su se bavili prisustvom stranih reči u našem jeziku, da su turcizmi najprisutniji. To se najviše ogleda u delima Selimovića, Andrića... Pod ovim pojmom se u delu Meše Selimovića misli na reči iz turskog, arapskog i persijskog jezika koji su ušli u naš jezik preko turskog jezika.

U krajevima koji su bili pod turskom vlašću, nisu bile samo reči preuzete već i celi izrazi iz turskog jezika. Upućujemo učenike da se ovom problematikom najviše bavio A. Škaljić u svom Rječniku turcizama koji sadrži 8742 reči.

On je sve turcizme svrstao u tri kategorije:

1. reči koje nemaju zamenu i koje su opšteprihvaćene, npr.:bašča, kašika, čarapa itd.;

67 Selioić, Meša: Deriš i srt, Beograd 1999. str. 10.

2. reči koje se koriste usvakodnevnij upotrebi ali se polako potiskuju: avlija, ćuprija, mahala itd

3. reči koje su se izgubile jer se više ne koriste :valija, kajmekam, sejmen, muteselim itd.

UPOTREBA TURCIZAMA U ROMANU „DERVIŠ I SMRT“

Upućujemo učenike da je Edim Šator analizirao frekventnost turcizama u drugom delu romana Derviš i smrt, a u prvom delu Senahid Halilović.Znajući da se radnja odvija u Bosni u XVII veku, da je glavni lik verski službenik i da su sama radnja i vreme njenog dešavanja uslovili pojavu tolikog broja leksema orijentalnog porekla učenicima je olakšalo rad. Ističemo podatak da je Meša Selimović bio profesor jezika i književnosti, da je tražio savršenstvo svoje pisane reči i tražio našu, domaću reč da iskaže svoje misli.

U romanu je ukupno u oba dela upotrebljeno 554 različitih turcizama. Dajemo pregled broja turcizama prema vrstama reči:

imenica: 433+ 24 vlastita imena rečci: 5

prideva: 99 veznika: 2

glagola: 9 uzvika: 1

priloga: 4

Naravno, ovo su samo nabrojani turcizmi, ali nikako njihova frekvencija jer učenici koji žele da saznaju više o tome mogu to naći u navedenoj literaturi na kraju rada. Najviše se koriste imenice, pridevi, glagoli pa tek ostale vrste reči.

Interesantna je upotreba imenice Allah. Ova imenica je napisana malim slovom u romanu nekoliko puta a u svim ostalim slučajevima Selimović je pisao Bog.Interesantni su i sledeći primeri:

- kavez kao što je propisivao Pravopis iz 1960. godine a ne kafez kako je karakteristično za Bošnjake.

- mahrama Pravopis nalaže marama ali Selimović koristi mahrama kako glasi u arapskom.

- bašča-pisac koristi ovaj oblik a nije nijednom upotrebio oblik bašta.

Posebno smo obratili pažnju na tvorbu novih turcizama. To su, kako kaže Edim Šator, hibridne tvorbe, osnova je iz turskog ili arapskog jezika a sufiks iz našeg jezika (spahin-ica, kadijin- ica, derviš-ina, mezar-je).

Učenici su uočili i određeni broj reči preuzetih iz arapskog jezika sa nastavkom -at :šerijat, džemat.

Izvodimo zaključak da je Selimović uspeo da stvori ovakvo delo zahvaljujući specifičnosti svoga jezika i stila. Tome je doprineo i podatak da je oko 2 % ukupne leksike otpalo na turcizme. Međutim, kada se govori o pravopisu i o problematici koja se javlja u ovom delu konstatujemo neujednačenost, u nekim primerima Selimović se koristi primerima propisanim Pravopisom iz 1960. godine, a u nekima koristi oblike karakteristične za Bošnjake i bosansku jezičku tradiciju koji nisu u skladu sa standarnim jezikom68.

Zbog svega rečenog romanom „Derviš i smrt“ delo je zaslužilo svoje mesto u školskim programima u svim delovima ex Jugoslavije.

LITERATURA

1. Bardulj, Muharem: Peto izdanje Biblioteke Dani - Derviš i smrt Meše Selimovića; htttp://www.bhdani.com/ 2. Batler, Tomas J.: Književni stil i poetska funkcija u romanu „Derviš i smrt“, „Gračanički glasnik“ (Časopis za kulturnu historiju), God. XII, br. 25, Gračanica, maj 2008. (Ovaj rad je objavljen u „The Slavic and East European Review“, no 129, 1974., 440, a potom u časopisu „Savremenik“, God. XXI, knj. XLI, sveska 5, maj 1975. str. 429 – 439, u prevodu Jesenke Selimović); http://glasnik. gracanica. net/arhiva. 3. Došlić, Mišo: Udžbenik srpskohrvatskog jezika kao nematernji jezik za IV razred srednje škole, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1985. 4. Egerić Miroslav: Duh i čin, eseji o romanima Meše Selimovića, Novi Sad 2000. 5. Egerić, Miroslav: Derviš i smrt Meše Selimovića, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 1982. 6. Meša Selimović: „Za i protiv Vuka“, Novi Sad 1967.

68 Šator, Edi: Turizi u Derišu i srti Meše Selioića, „Istražiaja“, r. , Mostar 2007. str. 125-134.;

7. Meša Selimović: „Za i protiv Vuka“, str. 122); Književni stil i poetska funkcija u romanu „Derviš i smrt“, književni stil i poetska funkcija u romanu „Derviš i smrt“, „Gračanički glasnik“, br. 25, Gračanica, maj 2008. - Ovaj rad je objavljen u „The Slavic and East European Review“, no 129, 1974., 440, a potom u časopisu „Savremenik“, God. XXI, knj. XLI, sveska 5, maj 1975. 429 – 439, u prevodu Jesenke Selimović, koji s dopuštenjem autora prenosimo u cjelini. 8. Meša Selimović: Derviš i smrt, Prosveta, Beograd 1999. 9. Meša Selimović: Derviš i smrt, Srajevo 1983. 10. Mužar, Anita (http://images.google.com.) 11. „Ovdje" (List za umjetnost, kulturu, nauku i društvena pitanja), God. I, br. 6, Titograd, 1969. 12. Petrović, Miodrag: Roman Meše Selimovića, Gradina, Niš 1981. 13. Šator Edim: Turcizmi u Dervišu i smrti Meše Selimovića, „Istraživanja“, br. 2, Mostar 2007. 14. http://glasnik. gracanica. net/arhiva.

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 53-61, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 02.02.2015.

Kemal Džemić Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija [email protected]

IDEOLOŠKI UTILITARIZAM JEZIKA U NASTAVI SRPSKOG JEZIKA I KNJIŽEVNOSTI U OSNOVNOJ I SREDNJOJ ŠKOLI U REPUBLICI SRBIJI

IDEOLOGICAL UTILITARIANISM OF THE SERBIAN LANGUAGE AND LITERATURE SUBJECT TAUGHT IN PRIMARY AND SECONDARY SCHOOLS IN THE REPUBLIC OF SERBIA

Apstrakt – Nastavni sadržaji iz predmeta Srpski jezik i književnost propisani planovima i programima koje odobrava Ministarstvo prosvjete Republike Srbije su u značajnoj mjeri opterećeni idološkim, političkim, rasnim, vjerskim, nacionalnim i drugim predrasudama. U ovom radu istraživački fokus je usmjeren na udžbenike iz ovog nastavnog predmeta od petog do osmog razreda osnovne škole i od prvog do četvrtog razreda gimnazije i srednjih stručnih škola. Nastavni predmet Srpski jezik i književnost se izučava na svim stupnjevima i usmjerenjima u osnovnoj i srednjoj školi u Republicvi Srbiji, što uključuje i obavezu nacionalnih manjinskih zajednica da ovaj predmet izučavaju kao obavezni s propisanim fondom od dva časa sedmično. I pored toga što su pompezno najavljivane brojne reforme obrazovno-vaspitnog sistema, do suštinskih izmjena pojedinih diskriminatorskih sadržaja u ovim udžbenicima nije došlo, te su aktuelni udžbenici iz ovoga predmeta i dalje neprihvatljivi za učenike manjinskih zajednica u Republici Srbiji.

Ključne reči – srpski jezik, planovi i programi, ideologizacija udžbenika, diskriminatorski sadržaji,reforma obrazovanja,čitanka, historija književnosti, lektira. 53

Abstract - Serbian language and literature curricula appointed by the teaching plans and programs that are approved by the Ministry of Education of the Republic of Serbia are significantly loaded with ideological, political, racial, religious, national and other prejudices. The focus of this research paper is on the textbooks designated for grades five to eight in primary school and grades one to four in grammar and vocationalmiddle schools. The subject of Serbian language and literature is taught on all levels and specific fields in primary and secondary schools in the Republic of Serbia, it is even a compulsory subject for national minority communities with two classes per week. Even though announcements of pompous reforms of the education system were made in the past, there have not been any constructive changes of certain discriminatory contents in these books, thus the present textbooks for this subject are still not acceptable for students of minority communities in the Republic of Serbia.

Key words – Serbian language, teaching plans and programs, ideologizing of textbooks, discriminatory contents, reform of education, reader textbook, history of literature, literature

UVOD

Upotreba jezika književno-umjetničkih djela u cilju zadovoljenja ideoloških potreba i unaprijed postavljenih zadataka u nastavi srpskog jezika i književnosti u osnovnoj i srednjoj školi, je fenomen koji je aktuelan i u savremenoj nastavnoj praksi.

Reforma obrazovno-vaspitnog sistema u Republici Srbiji ostala je zarobljena formalnim iznalaženjima modernističkih modela savremene evropske škole, dok se nije bavila suštinskom i temeljnom analizom nastavnih sadržaja koji su u mnogim slučajevima zastarjeli i prevaziđeni, te neobjektivni i ne pružaju učenicima osnovne i srednje škole kvalitetno obrazovanje adekvatno interesovanjima, afinitetima, uzrastu i potrebama učenika današnjice.

Pogrešan je zaključak da je djelimičnim uvođenjem nastave na bosanskom jeziku u nekim sandžačkim opštinama riješen problem prava na obrazovanje ove nacionalne manjine na svom maternjem jeziku iz tzv. nacionalne grupe predmeta:bosanski jezik,historija,geografija.

Suštinska reforma obrazovnog sistema u Republici Srbiji se nije dogodila.

Učenici pripadnici nacionalnih manjina u Republici Srbiji svog maternjenjeg jezika u obavezi u da pohađaju i predmet srpsi jezik i književnost.

UDŽBENICI SRPSKOG JEZIKA I KNJIŽEVNOSTI ZA OSNOVNU ŠKOLU

Analizom sadržaja čitanki od petog do osmog razreda osnovne škole i od prvog do četvrtog razreda gimnazije, odnosno srednjih stručnih škola, uočavamo brojne primjere odabranih književno- umjetničkih tekstova iz kojih na časovima srpskog jezika i književnosti nastavnici uzimaju primjere za ekspresivnost jezika, eufoničnost, metaforičnost, simboličnost, jezgrovitost izraza, melodičnost itd. Pitanje u kojoj mjeri su ti tekstovi posmatrano sa sociolingvističkog i psiholingvističkog, metodičkog i pedagoško-didaktičkog aspekta valjano odabrani u cilju praktičnog dokazivanja ovih navedenih jezičkih osobina.

Autori čitanki za osnovnu i srednju školu: Ljiljana Bajić, Zona Mrkalj,Milka Andrić, Živan Lukić, Ljiljana Nikolić, Bosiljka Milić, su izborom pojedinih književnih tekstova doveli u pitanje elementarno pravo učenika na susret sa magičnom ljepotom jezika kao osnovnim izrazajnim sredstvom književnosti kao umjetnosti riječi.

Čitanka za V razred osnovne škole optimistično je naslovljena narodnom poslovicom Po jutru se dan poznaje. Autorice su Ljiljana Bajić i Zona Mrkalj, izdavač Zavod za udžbenike, Beograd 2007.

U ovom udžbeniku u poglavlju Narodna književnost učenicima u multinacionalnoj i multikonfesionalnoj sredini ponuđeni su tekstovi isključivo iz srpskog usmenog književnog stvaralaštva u kojima se prikazuju srpski epski junaci i crkvene ličnosti. Metaforiku, melodičnost i slikovitost jezika učenici svih nacionalnosti i konfesija upoznavanje iz djela usmene srpske književnosti.

U narodnim pitalicama na strani 209. učenicima se prezentira jezička mogućnost gnomskog izražavanja:

Pitao Primorac raju:

- Kad vam je najgori aga?

-Kad osiromašimo

- A kad je najbolji?

- Kad umre.

Pitali Turci Kraljevića Marka:

- Za šta bi se najradije poturčio?

-Za inat.

Čitanka za VI razred osnovne škole- autorica dr Milka Andrić, izdavač: Zavod za udžbenike, Beograd,2009.

Na strani 159. nalazi se narodna epska pjesma Marko pije uz ramazan vino. Učenicima nastavnici zadaju između ostalog i zadatke da istraže ljepotu, stilske i izražajne mogućnosti narodnog jezika u ovoj pjesmi koja je problematična samim svojim naslovom za učenike muslimanske konfesije.

U istom udžbeniku nalazi se oko dvadeset likovnih ilustracija hrišćanskih svetitelja, manastira i ostalih crkvenih motiva i hrišćanskih religioznih tekstova:

Strana 3. Slika žene, freska, strana 38. pjesma Sveti sava i otisak pečata svetog Save, strana 41. Savin monolog i freska sveti Sava, strana 54.-55. Vavedenje bogorodice, detalj djevojke iz pratnje, ikona.

Strana 80.-81. Presveta deva, freska. Strana 89.Knez Lazar i kneginja Milica sa sinovima, ktitorska kompozicija, manastir Ravanica. Strana 104.-105. Beli anđeo, manastir Mileševa. Strana 130.-131. Ratnici, ikona, manastir Hilandar, strana 132. Sveti Simeon Nemanja, ikona, manastir Studenica. Strana 134. pjesma i freska Beli anđeo iz Mileševe.

Prenaglašeni crkveno-hrišćanski likovni i sakralni tekstovi otvaraju problem svrsishodnosti i nerazumijevanja sakralnog jezičkog izražavanja učenika muslimanske konfesije.

Čitanka za VII razred osnovne škole- autor Živan Lukić, izdavač: Zavod za udžbenike, Beograd, 2002.god.

U ovoj čitanci nema tekstova bošnjačkih autora. Narodna epska pjesma Mali Radojica na str. 129. opjeva kako je istoimeni junak-hajduk ugrabio lijepu Hajkunu, preveo je na hrišćanstvo, dao joj ime Anđelija i njome se oženio.

Čitanka za VIII razred osnovne škole - autor Vuk Aleksić, izdavač: Zavod za udžbenike, Beograd, 2002.god.

U sadržini ovog udžbenika nalaze se dva teksta bošnjačkih autora. Na str. 162. nalazi se priča Ćamila Sijarića Bor, ptice i ništa. U Beleškama o piscima za Sijarića, Vuk Aleksić kaže da je u književnost uveo svet i ljude Raške oblasti(str.222.)

Na str.96. nalazi se priča Majka, bošnjačkog pisca Zije Dizdarevića.

UDŽBENICI SRPSKOG JEZIKA I KNJIŽEVNOSTI ZA SREDNJU ŠKOLU

Čitanka za I razred gimnazije i srednjih stručnih škola - autorice: Ljiljana Nikolić i Bosiljka Milić, izdavač: Zavod za udžbenike, Beograd, 2011.godine.

Ova čitanka i pored optimističnih najava suštinske reforme nastavlja tradiciju i praksu neobjektivnosti i tendencioznosti informišuću učenike da je na primjer balada Hasanaginica najljepša srpska pjesma, iako u naučnoj javnosti odavno nema dilema da je Hasanaginica bošnjačka balada pisana bosanskim jezikom koju je prvi zapisao italijanski putopisac Alberto Fortis 1774.god.

Istorija književnosti za I razred srednje škole

Autori Jovan Deretić, Zlata Bojović i Marija Mitrović, izdavač: Zavod za udžbenike, Beograd 2007.god.

U poglavlju Književni rad u južnoslovenskim zemljama i podnaslovu Bosna, na strani 60. govori se da je pismo Kulina bana Dubrovčanima iz 1189. godine, prvi spomenik srpskog narodnog jezika iako je dokazano da je ovaj tekst pisan na bosanskom jeziku pismom bosančicom.

Za ostala srednjovjekovna bogumilska djela Divoševo jevanđelje, Hvalov zbornik, Mletački zbornik, Zbornik krstjanina Radoslava kaže se da su pisana crkvenoslovenskim jezikom s elementima iz lokalnih bosanskih govora. Znači i ova djela su pisana bosanskim jezikom kao i natpisi na bogumilskim nadgrobnim spomenicima-stećcima.

Čitanka za II razred gimnazije i srednjih stručnih škola; autorice: Ljiljana Nikolić i Bosiljka Milić, izdavač:Zavod za udžbenike, Beograd, 2007.godine.

Kulminaciju nacionalne, vjerske, rasne i kulturološke netolerantnosti i netrpeljivosti predstavlja Njegošev spjev Gorski vijenac koji se glorifikuje do kulta jezičke, književno- umjetničke i filozofsko-misaone vrline, kako se kaže najvećeg srpskog pjesnika. Ovaj brutalni izliv Njegoševih šovinističkih, nacionalističkih i rasističkih patoloških vizija linčovanja, progona i etničkog čišćenja Bošnjaka u Crnoj Gori s početka 18. stoljeća, unižava jezik kao osnovni i svemoćni medijum književnog umjetničkog teksta.

Na primjerima Njegoševog jezičkog umeća u Gorskom vijencu svi učenici u drugom razredu srednje škole, pa i učenici bošnjačke nacionalnosti, na primjerima ovih neprimjerenih stihova istražuju i dokazuju ekspresivnost, metaforičnost, eufoničnost, simboliku jezika i prisustvo stilskih figura u ovom umjetničkom tekstu.

Evo nekoliko primjera stihova:

Pa im poče demonski mesija(71)

Lažne vjere pružat poslastice(72)

Bog vas kleo pogani izrodi(73)

Što će turska vjera među nama?(74)

Nekršću se gore usmrđeše(284)

Odža riče na ravnom cetinju(287)

Udri vraga ne ostav mu traga(301)

Udri za krst za obraz junački(668)

Da krstimo vodom ali krvlju(671)

Trijebimo gubu iz torine(672)

Ljuta kletva pade na izroda(691)

Kako smrde ove poturice(1242)

Opažaš li štogod ti Rogane(1243)

Ko nije spreman na Koran pljunuti,

neka bježi glavom bez obzira.

Obrazovni ,kulturološki i civilizacijski je skandal uvrstiti u nastavne sadržaje ovakav primjer nasilja nad jezikom u književnosti i propagiranja nacionalističko-šovinističke ideologije jezikom književnog djela.

Čitanka za III razred srednje škole- autorice: Ljiljana Nikolić i Bosiljka Milić, izdavač: zavod za udžbenike, Beograd,2002.god.

Po ustaljenoj praksi, književnost XX vijeka u ovom udžbeniku se isključivo obrađuje na primjerima književnih tekstova reprezentativnih evropskih i srpskih književnih stvaralaca. U pripovijetki Mračajski proto na str. 101. autora Petra Kočića, književni lik Džibo je predstavljen kao opak i zao čovjek koga junak priče proto naziva pogrdnim imenima.

Istorija književnosti za III razred srednje škole - autori: Jovan Deretić i Marija Mitrović, izdavač: Zavod za udžbenike, Beograd,200.god.

Ovaj udžbenik je sadržinski usklađen sa propisanim nastavnim oblastima u planu i programu za treći razred srednje škole. Na isti način kao i čitanka, Istorija književnosti je okrenuta samo učenicima srpske nacionalnosti i pravoslavne konfesije, ne uvažavajući činjenicu da nastavni predmet srpski jezik i književnost pohađaju i učenici bošnjačke nacionalnosti i muslimanske konfesije.

Čitanka za IV razred srednje škole-autori: Ljiljana Nikolić i Bosiljka Milić, izdavač: Zavod za udžbenike, Beograd,2002. god.

U ovoj čitanci nalazi se pjesma Manasija autora Vaska pope na str.27. Stihovi ove pjesme Čuješ li konjicu noći Alah il ilalah, neprimjerno i avetinjski predstavljaju, kako kažu autori

Roman Derviš i smrt, autora Meše Selimovića, tretiran je kao srpsko književno djelo, a autor kao srpski pisac.

ZAKLJUČAK

Aktuelni udžbenici iz srpskog jezika i književnost i pored najavljivanih reforskih poduhvata u smislu oslobađanja od netačnih, ideološki tendencioznih i diskriminatorskih sadržaja nisu preživjeli značajnije sadržinske promjene. Čitanka i istorija književnosti su anahroni udžbenici, tendenciozni i neobjektivni i ne mogu se uzimati kao dobra osnovna udžbenička literatura koja odgovara obrazovno-odgojnim potrebama savremenog učenika. Potrebno je čitanku osloboditi ideološkog jezičkog utilitarizma i umjesto ovih književnih sadržaja pisanih jezikom tendencioznog unižavanja, prisvajanja, ili potiranja kulturnog i književnog i jezičkog blaga manjinskog naroda, uvrstiti u planove i programe književne tekstove pisane jezikom lišenim svakovrsnih ideoloških zadataka i devijacija, afirmirajući raskoš i ljepotu duha, jer kako kaže njemački lingvist Humbolt duh jednog naroda počiva u jeziku i jezik tog naroda počiva u njegovom duhu. Zato ovom osnovnom medijumu književnosti kao umjetnosti riječi valja prići s posebnom naučnom pažnjom, imajući u vidu njegove bezgranično fascinantne izražajne mogućnosti, koje,ukoliko se valjano koristi u afirmiranju naučne istine i umjetničke ljepote, ima nemjerljivo veliku moć iskaza.

LITERATURA

1. Aleksić, Vuk, Čitanka za VIII razred osnovne škole, Zavod za udžbenike, Beograd, 2002. 2. Andrić,Milka, Čitanka za šesti razred osnovne škole, Zavod za udžbenike, Beograd,2009. 3. Bajić Ljiljana i Zona Mrkalj Zona, Čitanka za peti razred osnovne škole Zavod za udžbenike, Beograd, 2007. 4. Deretić,Jovan, Zlata Bojović, Zlata i Mitrović,Marija, Istorija književnosti za prvi razred srednje škole,Zavod za udžbenike, Beograd, 2007. 5. Deretić, Jovan, Mitrović Marija Istorija književnosti za III razred srednje škole, Zavod za udžbenike, Beograd,2007.

6. Lukić, Živan Čitanka za VII razred osnovne škole, Zavod za udžbenike, Beograd, 2002.god. 7. Nikolić, Ljiljana, Milić, Bosiljka, Čitanka za prvi razred gimnazije i srednjih stručnih škola, Zavod za udžbenike, Beograd, 2011. 8. Nikolić, Ljiljana, Milić, Bosiljka, Čitanka za drugi razred gimnazije i srednjih stručnih škola, Zavod za udžbenike, Beograd, 2007. 9. Nikolić Ljiljana, Milić, Bosiljka, Čitanka za III razred srednje škole, Zavod za udžbenike, Beograd, 2007. 10. Nikolić Ljiljana, Milić, Bosiljka Čitanka za IV razred srednje škole,Zavod za udžbenike, Beograd,2002.

Amela Lukač Zoranić Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija [email protected]

Jahja Fehratović Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija [email protected]

ODJECI BESMRTNOSTI PJESNIKA U ŠELIJEVOJ/KULENOVIĆEVOJ “ŠEVI”

THE ECHOES OF IMMORTALITY OF THE POET IN SHELLEY’S/KULENOVIĆ’S „TO A SKYLARK“/“SKAYLARK“

Persi Biš Šeli ili kako ga drugačije nazivaju „skandalozni buntovnik“, rođen je 1792. godine, za svoga kratkog života ostavio je veliki broj pjesničkih ostvarenja koja su i danas predmet brojnih istraživanja. Mitska figura engleskog romantizma život je okončao tragično 1822. godine udavivši se u moru kod toskanskog grada Vijaređa u Italiji. Vest o njegovoj smrti glasno je odzvonila u britanskoj štampi: „Šeli, pjesnik neverničke poezije se udavio; sada će znati da li postoji Bog ili ne.“1

1 Sylva Norman, Flight of the Skylark: The Development of Shelley's Reputation (Norman, OK: University of Oklahoma Press, 1954), pp.3, http://www.questia.com/read/55639950/flight-of-the-skylark-the- development-of-shelley-s.

Ni ovakvi komentari nisu mogli uniziti značaj njegovog umjetničkog dostignuća koje je tek nakon 1850. dobilo na značaju i opservaciju koju zaslužuje.

Šeli se u mnogome nije slagao sa društvenim poretkom 19. vijeka, smatrajući da je društvo Engleske ogrezlo u mizantropiji, tiraniji, eksploataciji, jednoumlju i korupciji.

U njegovim delima preovladava krajna iskrenost i beskompromisna načelnost, koje su ga navodile da sve svoje stavove pokušava odmah i bukvalno sprovesti u život iz toga su prozilazile neke smešne krajnosti i mnoga razočarenja. Zbog tog žestokog pravolinijskog ekstremizma bio je nazvan „ludim Šelijem“ i navukao na sebe veće neprijateljstvo revolucionara nego Bajron2

Još kao vrlo mlad, sa svojih 19 godina, posle 3. godine studija, piše panflet „Potreba za ateizmom“ koji će ga do kraja života dovesti u konflikt sa dogmatskim pretpostavkama tadašnjeg društva, jer u panfletu on ističe tada „šokantnu tezu da se postojanje Boga ne može dokazati ni na kakav način - ni čulima, ni racijem, a ni poverljivim svjedočanstvom“.3

Njegove tvrdnje su izazvale radikalnu reakciju usled činjenice da se Engleska javno želela oduprijeti svakom vidu revolucije, te su ideje takvog tipa naišle na veliki otklon, ne samo kod intelektualne elite i tadašnje vlasti, već i kod same Šelijeve porodice čiji aristokratski koreni (deda mu je bio zemljoposednik) nisu mogli prihvatiti Šelijeve buntovničke tvrdnje.

Međutim, ukoliko se vratimo njegovim književnim dostignućima primetićemo da se u Šelijevim delima oseća reminisencija na religijske tekstove, jer u spjevu „Kraljica Mab“ Šeli ima za cilj da prikaže nastanak svijeta, doduše onako kako ga on vidi. Ono što njegovi savremenici nisu

2 Dušan Puhalo, Istorija egleske kjiževosti, ZUNS, Beograd, 1997., str. 230.

3 Srebren Dizdar, Poezija engleskog romatizma, Šahinpašić, Sarajevo, . str..

S druge strane, Šeli kao republikanac je svijet doživljavao na osnovu Platonove ideje u pećini, odnosno da su svi ljudi u suštini zarobljenici kojima njihov ropski položaj ne dozvoljava da vide izlaz iz pećine koji se nalazi iza njihovih leđa, već samo vide iskrivljene sjene koje su pred njihvom očima.

Šeli, kao i Platon želi da dokaže da ljudi nisu u stanju da vide ono što je stvarno, da dođu do spoznaje, da osjete ljepotu i suštinu jer su oni „zarobljenici sopstvenih ograničenih umova“.

Obzirom da je Šeli, kao i svi romantičari, pokazivao poseban interes za ljubav, prirodu i prirodne nauke primeećujemo da se u njemu javilo i razumijevanje odnosa priode, Boga i čovjeka. Naime, njegove prvobitne tvrdnje o nepostojanju Boga jesu nezreli mladalački iskaz jer u potonjem radu ističe da je ljudsko poimanje božanske, uzvišene sile iskrivljeno. U središtu Šeljevih razmatranja je pjesnikova uloga, tj. pjesnik ima za ulogu da edukuje, da kroz svoje stihove nađe put do duše i umova ljudi. Njegove lirske pjesme su nastavak njegovog personalnog života u kojima se osjeća opsežna senzitivnost. Pjesme se mogu percepirati kao izraz Šelijevog doživljaja individualnih ljudskih emocija opisanih kroz njegovo iskustvo.

U predgovoru fantastičnog spjeva, ispevanog Spenserovom strofom5, „Pobuna Islama“, gdje je njegova imaginarna država „Islam“ jeste simbol slobode i borbe protiv tiranije, Šeli, osvrćući se na propast Francuske revolucije, nastoji pobuditi viziju u umovima onih „mudrih“ ljudi kod kojih ideal za moralnom pravdom i dalje postoji.

Ova poema koju sada predstavljam svijetu jeste pokušaj, od kojeg se ne usuđujem očekivati uspjeh, i zbog kog renomirani pisac može posustati bez srama. To je eksperiment

4 Karsten Klejs Engelberg, The Making of the Shelley Myth: An Annotated Bibliography of Criticism of Percy Bysshe Shelley, 1822-1860, London: MansellPublishing, 1988., pp. 67.

5 Percy Bysshe Shelley, The Revolt of Islam, Author's Preface, I have adopted the stanza of Spenser (a measure inexpressibly beautiful) not because I consider it a finer model of poetical harmony than the blank verse of Shakespeare and Milton, but because in the latter there is no shelter for mediocrity; you must either succeed or fail. http://www.bartleby.com/139/shel1131.html 64

o naravi javnog mnjenja, odnosno koliko daleko želja za boljim moralnim i političkim društvom može opstati među prosvetljenima i mudrima usled bure koja potresa doba u kome živimo.6

Šeli dalje naglašava da je težio navesti harmoniju metričkog jezika, vazdušastu kombinaciju mašte, brzu i dovitljivu promjenu ljudskih strasti, odnosno sve one elemente koji esencijalno sačinjavaju poemu u duhu liberalne moralnosti, a koje tinjaju u grudima čitaoca sa entuzijazmom za doktrine slobode i pravde, skidajući zastor sa religijskih obmana kojim su bili zaluđeni u svojoj pokornosti. Šeli ističe da on ne negira postojanje Boga već da se protivi iskrivljenim predstavama o vrhovnom biću, naglašavajući da je ideja7 o Vrhovnom Biću koncipirana od strane ljudi pogrešna i ponižavajuća. „Verovanje koje neki sujeverni ljudi koje sam predstavio na sceni zabavljaju Božanstvo, štetni po karater čovekoljublja, su u mnogome drugčiji od mojih sopstvenih.“8

Šeli je duboko vjerovao u čovjeka, te čovjekoljublje, kao osnovnu vrlinu ljudskog duha, koji može prodreti do spoznaje koja će za njega – čovjeka, ograničenog i sputanog uvjek biti nedostižna. Samim tim se nameće i ideja da je kroz izrazito lirsku pjesmu „Ševa“(To a Skylark) - za koju kritičari tvrde da ne postoji lirsko ostvarenje sa više originalnih slika prirode, jednostavnog izraza ljudskih osjećanja9 - predstavio prisustvo Uzvišenog Bića, koje je slobodno, neuhvatljivo a opšteprisutno. Uzvišeno Biće jeste ptica ševa, odnosno „krilata duša“, čiji savršeni oblik oslikava vječnu ljepotu i besmrtnost. Inspirisan ševim pjesmom prilikom šetnje u letnje povečerje, Šeli je i napisao odu „Ševi“ 1820. godine. Veruje se da je baš to posebno iskustvo toliko jako inspirisalo pjesnika da će u ovoj pjesmi posebno istaći „snagu umjetničkog izraza“ i „prikazati nesuglasje između (njegovih) pjesničkih sposobnosti i veličanstvene snage umjetnosti.“10

6 Ibid, 7 Ibid, „The erroneous and degrading idea which men have conceived of a Supreme Being.“ 8 Ibid, “The belief which some superstitious persons whom I have brought upon the stage entertain of the Deity, as injurious to the character of his benevolence, is widely different from my own.” 9 James E. Barcus, ed., Percy Bysshe Shelley: The Critical Heritage (London: Routledge, 1995), pp. 327. „There is not in the whole circle of lyric poetry a piece more full of ‘original images of nature, of simple expressions of human feeling.”  Desmond King-Hele, Shelley: The Man and the Poet (New York: Thomas Yoseloff, 1960), pp. 227. „Mary Shelley’s note: 'It was on a beautiful summer evening, while wandering among the lanes whose myrtle-hedges were the bowers of the fire-flies, that we heard the carolling of the skylark. . .“ 10 Srebren Dizdar, Poezija engleskog romatizma, Šahinpašić, Sarajevo, . str.. 65

Pjesma sadrži dvadeset jedna strofu čija je rima ababb, te je logički podeljena u tri dijela.

U prvom dijelu, pjesnik se obraća ptici pozdrav ljajući je riječima “ej, zdravo duše vedrine!” zapažajući da je ona od “ptice više”.

„Radosni duh“ koji se diže sa zemlje i ponire sve više u visine, čiji opojni zvuci transcedentiraju između neba i zemlje, nevidljiva za oči posmatrača, „nevidljiva si, al poj tvoj stiže do našeg sveta“, ispunjava svojom „sjajnom ko pljusak“ melodijom apsolutne delove univerzuma. Šeli pokušava da pronikne u suštinu te sile, koju “ne vidi čovek, al osetiti mora”, što u ljudskom biću izaziva osjećaj radosti i uzbuđenja onda kada su u direktnoj opoziciji sa prirodnim svijetom. Ptica koja se ne vidi a čiji se umilno pojenje čuje jeste direktna metafora prirode. Iako pjesnik teži razumjeti samu prirodu predstavljenu u “bestelesnoj radosti” koja u njemu izaziva buru osjećanja sreće, želje i tragedije, nabrajajući fenomone topljenja večeri, “večer se rumena, rana, topi oko tvog leta”; poređenja ševine pjesme steralama meteora i mjesečevim zracima, njegova nastojanja su ograničena, čovek ne može spoznati suštinu prirode.

U drugom djelu pjesnik iscrtavajući slike prirode naspram slika svijeta ljudi želi dočarati ševinu pjesmu. Šeli poredi šrvinpoj sa pjesnikom sjajnih misli, devom gospodskog soja, svitcem od zlata, ružom, ljetnjim pljuskom, zaključujući da poj ptice prevzilazi zemaljsku lepotu.

“Zvuk pljuska što s premaleća

sav travin rasvetli soj,

bokore rasnoga cveća

i drugo na zemlji toj –

vedro, blistavo, cveće – tvoj je prevazišo poj.”11

11 Navod preuzet iz Persi Biš Šeli, „Ševi“, Atologija egleske roatičarske poezije, priredila i prevela Ranka Kujić, Naučna knjiga, Beograd, . Prim. prev.), str. 267-273.

Ševina pjesma, dakle, kao glas sudbine, ispevana zvonkim glasom, odjekuje u pjesnikovoj duši u svakom atomu njegovog tela, rezemblirajući zvuk krvi i mesa, tkiva i nerava, korespondirajući sa samom kreacijom svijeta, kreirajući vezu između nebesa i zemlje, svjesnosti i nesvjesnosti, pjesnikove duše sa dušom svijeta, čineći da se u pjesjnikovom biću javi nova zebnja od odgraničenog i pitanja koja bole njegovo dušu. „O, da l’ si ko stvari druge?“ Šta ti je nasličnije?“ „Kakave su radosti silne u to srce ti stale?“ „Gde li se napev tvoj rodi?“ „Ko li mu izvore znade?“ „U gori, polju il vodi?“ „Il ti ga nebo dade?“ „Il ljubav tvoje vrste?“ „Zar ti neznaš za jade?“

Nakon pokušaja da pronikne do odgovora pjesnik postaje svestan da čovjek nikada ne može postati idealno biće, kao što je ševa, „jer ljudska patnja ne može dostići uzvišenu radost u kojoj se stalno nalazi krilato biće.“12

„pa i da možemo lako,

Strah, mržnju da prezremo,

da smo se rodili tako

da suze ne prospemo, ipak nebismo mogli tu radost da stignemo.“13

Šeli dalje ističe da su smrtnici ograničeni željama i mogućnostima, dok je, sa druge strane, „ševa“ kao „božansko biće“ oslobođena ljudske patnje. Jedino kroz patnju čovjek može dobiti priliku da razumije sreću koju ševa predstavlja, jer nasuprot ptici, ljudi definišinu svoju suštinu– njihovu ljudskost - kroz tugu kao i kroz radost. „Ta radost žarka i čedna

ne poznaje opadanja:

ne tišti tebe ni jedna

12 Srebren Dizdar, Poezija engleskog romatizma, Šahinpašić, Sarajevo, . str. .

13 Navod preuzet iz Persi Biš Šeli, „Ševi“, Atologija egleske roatičarske poezije, priredila i prevela Ranka Kujić, Naučna knjiga, Beograd, . Prim. prev.), str. 267-273.

bol mučnih osećanja:

ljubiš – al ne znaš tugu sitog ljubavnog stanja.“14

Šeli nagovešava da je i iskreni smijeh čovjeka ispunjen nekim oblikom bola, te da su najslađe pjesme posvećene najtužnijoj misli. Čovjek, kao smrtnik, uvjek je rastrzan između želja i mogućnosti, žudeći za “nestvarnim”

“osmeh nam uvek bol neku

krije što tišti grudi;

najslađom pesmom našom najveća tuga bludi.”

Na samom kraju pjesnik traži od ptice da ga poduči tajnama radosti jer ukoliko bi uspeo, da unese takvu radost u svoj život i živote drugih ljudi, to bi bio jedini način da poboljša čovječanstvo. Svakao, samo razumjevanje radosti ptice veoma je važno za pjesnika jer vjeruje da kada bi mogao da pretoči ševinu pjesmu u riječi uspio bi da učini život boljim za one koji čitaju njegovu poeziju. On smatra da je to i jedini pjesnički poziv.

„Kada bi meni ti rekla

pola radosti svoje

skladna bi ludost potekla

s obadve usne moje,

i svet bi mene slušo ko ja te pesme tvoje.“15

14 Navod preuzet iz Persi Biš Šeli, „Ševi“, Atologija egleske roatičarske poezije, priredila i prevela Ranka Kujić, Naučna knjiga, Beograd, . Prim. prev.), str. 267-273.

Šeli je zastupao mišljenje da su ljudi po prirodi dobri, ali ih kvare i ugnjetavaju političke, društvene i verske konvencije i institucije. Jedan od osnovnih njegovih motiva u poeziji je borba protiv tiranije i stega i otvaranje lične i društvene slobode.16 Oda „Ševi“ je bila još samo jedan Šelijev osobeni krik nade da će svijet poslušati „idealnu inspiraciju u istini koju poseduju samo najlucidniji umovi“17, te da će čitajući iskrenu, čistu poeziju učiniti i samog pjesnika besmrtnim.

Pored Šelija, ševa je bila inspiracija drugom velikom pjesniku 20. vijeka, Skenderu Kulenoviću, koji omađijan ševinom pjesmom, stvara jednu od najlepših poslijeratnih poema: „Ševa“.

Skender Kulenović rođen je 2. 9. 1910. godine u Bosanskom Petrovcu, a umro 25. 1. 1978. u Beogradu. Pisao je pjesme, drame, eseje, kritike, putopise, crtice, pripovijesti i romane. Bio je direktor drame Narodnog pozorišta u Sarajevu, dramaturg Narodnog pozorišta u Mostaru, urednik u beogradskoj Prosveti. Poredastvalja jedan od najoriginalnijih poetskih izraza u savremnoj bošnjačkoj i južnoslavenskoj književnosti.

Kulenović je pisao liriku ozbiljnijeg tona, oživotvorenja zvukova i polifoničnog sazvučja prirode i svijeta stoga će je cijediti i ne tako često stvarati. Od gimnazijskih Ocvalih primula zamukao je do triju ratnih poema što daje za pravo Durakoviću da ustvrdi kako Kulenović poeziju piše samo u kriznim prijelomnim momentima za njegovo biće i kolektivitet kom pripada. Pjesnik apoteoze i ekstaze života, kako ga je nazvao njegov najbolji i najstudiozniji proučavalac, u ratu je propjevao trima poemama od kojih su dvije odmah publicirane „Stojanka majka Knežopoljka“ i „Ševa“ i donijele mu opću slavu, dok je treću „Na pravi put sam ti majko izišo“ morao skloniti i cijeloga života skrivati da bi je tek u njegovoj zaostavštini pronašao i javnosti obznanio profesor Duraković jer je, prema mišljenju partijskih komesara, sadržavala previše elemenata iz bošnjačko- muslimanske tradicije.

15 Ibid,

16 Ivanka Kovačević, Marija Stansfield-Popović, Veselin Kostić, Marija Šerbedžija, Egleska kjiževost II, knjiga II, I.P. „Svjetlost“ D.D. , )avod za udžbenike, Sarajevo, ,str. .

17 Srebren Dizdar, Poezija engleskog romatizma, Šahinpašić, Sarajevo, 1999. str.230.

Ako su „Stojanka majka Knežopljka“ i „Na pravi sam ti put majko izišo“ lirski parelalizmi Kulenovićevoga ličnoga odnosa spram predstava stvarnosti, „Ševa“ postiže vrhunac zvukovnog oživljavanja te iste stvarnosti i predskazuje rađanje slobode iz krvi i tragedija partizanske kolone. Zato pjesnik prepušten šašavom letu ove šeretske ptice, koji vizuelno podsjeća na kretanje kolone i doima se njezinim odjsenkom na zemlji, stapa vlastiti duh s ševinim mislima i prepušta da ista kljunom iz beskrajne nebeske perspektive pjeva domovinu a ne o domovini jer sama postaje ta ugrožena dimenzija pjesnikovih nadanja koja još samo na širini nebeskoga svoda ima puninu vedrine i slobode o kojima se te nesretne 1943. godine u vrijeme teških neprijateljskih ofanziva na zemlji moglo još tek sanjati i nadati. Otuda ševa postaje zuvčno-misaoni odraz zemlje, domovine, zabrinute majke koja bdi nad kolonom svoje djece kuražeći ih da ostanu stameni, hrabri i odvažni toplinom svojstvenoj samo majčinom tetošenju djeteta u kog su usmjerna sva nadanja i strahovi za budućnost:

“O kolono, moja vojsko!

O sunčane pijanice pod krilima mojim!

O zemljini ljubavnici pod pazuhom mojim!

Čujte cvrkut – rásprs grla,

čujte prhut – rásprh perja:

ovog sunca, prvog sunca u godini,

sva ću prsnut

u iverja!

Utopite žedne zjene u modrini!

Školjke uha otvorite kapljevini!...”18

Univerzalnost motiva majke iz dvije prethodne poeme preobražava se u pticu i od tog patosa počinje stvarati novu slobodu i širiti radost proljetnog nadanja kroz prhut i treperenje krila razuzdane ševe i nagovješćavajući gnijezdo nove domovine satkanog od nebeske modrine i zemlje krvlju natopljene. Nebeska perspektiva nudi izmaknut plan i bistrije sagledavanje ratne zbilje s makro pozicije što daje pjesniku mogućnost da iskaže totalitet pobune protiv neprijatelja prirodnog poretka i uređenja svijeta. Korespondencija neba i zemlje kroz medij ševinog cokćanja spušta se i na razinu muško-ženskih odnosa u mikro poziciji i kroz žudnju erosa iznova pjeva o rađanju života.

Duraković dobro primjećuje da Kulenović u „Stojanci majci“ i „Ševi“ slavi seljaka i ratara, nudi njegov svijet, metafore, simbole i druge tropske i zvukovne jezičke stilogenosti. Te 1942. godine pa skoro sve vrijeme Drugog svjetskog rata borba se vodila u ruralnim i brdskim predjelima, većina partizanskih formacija se sastajala od seljaka, radnika i mlade inteligencije. Međutim, sve Kulenovićeve poeme, slivaju se u jedinstven motiv krika protiv rata, pustoši i beznađa, u kom se ne uništava samo zemlja već sve zemno, sve domovinsko, sve ljudsko, u kom još samo ševa daje nebsku nadu da će jednom život iznova nići. Zato je Kulenovićeva „Ševa“ u stvari simbol besmrtne slobode, nade, ljubavi, čežnje i vjere u život i budućnost. Ona iz svoje nebeske vizure oplođuje sve što znači život, što se začinje u procesu osjemenjenja i rađa u krvi, te živi u slobodi, te ponovo rađa, poput prirode. Otuda će ova pjesma, iako angažirano postavljena, svoju univerzalnost postići ne samo kroz leksičku raskoš već i mimetičko oponašanje ševinog načina življenja, imitacije njezinog govora, leta, svega toliko nekonvencionalnog koliko jedino može sloboda pojedinca, grupe i naroda biti kada se ne slaže sa stegama društvenih sistema koji ne poštivaju ovo načelo. U suštini, takav je bio i Skender, koji će baš zbog tog slobodarskog i nepokrenog duha i poslije rata trpiti i biti izgnan jer se njegov ševin let nije jednostavno uklapao u kalupe nove „slobode“ jer je pjesnikovo poimanje slobode apsolutno, neoskrnavljeno natruhama ljudskih nedostatosti i slabosti. Zato je „Ševa“

18 Skender Kulenović, Pjesme, Ogledi, Bošnjačka književnost u 100 knjiga, BZK „Preporod“, Sarajevo, 2006., str.119.

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 62-73, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 05.02.2015. nadvremenska himna slobodi, univerzlnost panteističkog poimanja svijeta i nadnaravnosti u težnji da se borbom povrati narušena ravnoteža harmonije odnosa u prirodi koja je do te mjere oskrnavljena da je jedino može spasiti novo rađanje ili nada i vjera u novi život, novu proljetnu strast i radost oživljenja iz koje se crpi energija za posljednji juriš ka slobodi i pjesnikov poklič krož ševin usklik:

“O kolono, prhkā dûgo sišla zemlji,

teškā brazdo pošla nebu!

Oslobodi!

Oslobodi!”19

Kako Šeli tako i Kulenović smatraju pjesničko bitistvovanje besmrtnim. Oba autora imaju mimetički odnosn prema ptičijoj pjesmi, koja je u Šelijevom slučaju božanska jer je i sama ševa poletna i intrigantna sa umilnom pjesmom koja odzvanja nebom; dok je pjesma Kulenovićeve ševe ispunjena bojama senzualinosti, žudnjom za oplodnjom, žudnjom za trajanjem i besmtrnošću bitka orkestriranom raznovrsnim zvukovima koji dolaze iz “rasprs grla”.

Čudesna ptica sa čudesnom pjesmom, poput kakvog alhemijskog eliksira, pjeva nad životom čineći Šelijevu i Kulenovićevu “Ševu” besmrtnom i iznova interesantnom dok eho njihovog poetskog izraza odzvanja univerzumom.

19 Ibid, str.129.

LITERATURA

1. Barcus, James E. ed., Percy Bysshe Shelley: The Critical Heritage, London: Routledge, 1995. 2. Begić, Mithad, Četiri bosanskohercegovačka pjesnika, Skender Kulenović, Mak Dizdar, Dara Sekulić, Anđelko Vuletić, Svetlost, Sarajevo 1981. 3. Dizdar, Srebren, Poezija engleskog romatizma, Šahinpašić, Sarajevo, 1999. 4. Duraković, Enes, Pjesništvo Skendera Kulenovića, Veselin Masleša 1983. 5. Engelberg, Karsten Klejs, The Making of the Shelley Myth: An Annotated Bibliography of Criticism of Percy Bysshe Shelley, 1822-1860, London: MansellPublishing, 1988. 6. King-Hele, Desmond, Shelley: The Man and the Poe, New York: Thomas Yoseloff, 1960. 7. Kodrić, Sanjin, Književnost sjećannja: klultura pamćenja i reprezentacija prošlosti u novijoj bošnjačkoj književnosti, Slavistički komitet, Sarajevo 2012. Kuić, Ranka, ur. Antologija engleske romantičarske poezije, Naučna knjiga, Beograd, 1974. 8. Kulenović, Skender, Pjesme, Ogledi, Bošnjačka književnost u 100 knjiga, BZK „Preporod“, Sarajevo 2006. 9. Norman, Sylva, Flight of the Skylark: The Development of Shelley's Reputation Norman, OK: University of Oklahoma Press, 1954. 10. Puhalo, Dušan,Istorija engleske književnosti, ZUNS, Beograd, 1997. 11. Shelley, Bysshe Percy, The Revolt of Islam, Author's Preface, http://www.bartleby.com/139/shel1131.html

Birsena Šemsović Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija [email protected]

PROŽIMANJE TOKOVA TRADICIJSKE I KULTUROLOŠKE POEZIJE ISMETA REBRONJE U BOŠNJAČKOJ I SRPSKOJ KNJIŽEVNOSTI

PERMEATION OF THE FLOW OF THE TRADITIONAL AND CULTURAL POETRY OF ISMET REBRONJA IN THE BOSNIAN AND SERBIAN LITERATURE

Apstrakt –Rad posmatra zbirke kao pjesnička djela Ismeta Rebronje spajajući njegovu poeziju kao tradicijski ravnopravne tokove, kako srpske tako i bosnjačke knjizevnosti, prožimajući se na tlu naših prostora. Osnovni izvori koji se mogu nazvati korijenima Rebronjine poezije prepoznaju se kao: paganska, slovenska sredina i islamska tradicija koja je bez izuzetka povezana sa orijentalnom kulturom, ali i našom usmjeno-univerzalnom tradicijom. Ali i predanja bihorskih krajeva kao primarni izvor Rebronjinog stvaralaštva. Ovde se obuhvataju osnovni krugovi njegove poezije u kojima se prepoznaju odrijeđene crte pesimizma, nihilizma, usmaljenosti i mrtvila.

Ključne reči – Ismet Rebronja, tradicija, antičko pjesnistvo, istorija, moderno, mitsko, slovenska i orijentalna mitologija, pesimizam, život, smrt.

Abstract - The work follows the collection of poetical works of Ismet Rebronja conjoining his poetry as traditionally egual flows of Serbian and Bosnian literature, pervaded in our region. The roots of Rebronja’s poetry are recogniyed in the sources as: Pagan, Slovenian environment and Islamic tradition. Nevertheless the tradition of Bihor region remains the primary source of Rebronja’s creativitly. Author in the paper deals with the main cycles of his poetry in which are

Key words – Ismet Rebronja, tradition, antique poetry, history, modern, mythical, Slovenian and oriental mythology, pessimism, life, death.

UVOD

Ismet Rebronja se smatra za pjesnika kulture. Njegovo pjesničko djelo spaja dve tradicije, zapravo dva tradicijska toka kojima ovaj pjesnik može ravnomjerno pripadati. Prvi tok je tok Sandžacko-bošnjačke književnosti, a drugi tok srpskog modernog pjesništva kojem je sam Ismet Rebronja pripada kao I toku bošnjačke književnosti, gdje je njegov udeo bio itekako bitan.

“Kao pjesnik kulture, Ismet Rebronja se tematsko - motivskom nivou uključio u onaj pokret obnove nepravedno zaostavljene tradicije, a tradicija je pamćenje, a pamcenje je kultura. Tematsko- motvski nivo poezije Ismeta Rebronje omogućuje uvid u dominante, ne samo na nivou njegovog pjesnistva, već i utvrđivanje njegovog statusa na nivou srodnih pjesničkih tematsko-motivskih oprijedeljenja na savremenom, ali i na dijahronom pjesnikom planu.”1

Za osnovne izvore Rebronjinih zapisa, poezije smatraju se islamska i orjentalna baština, kultura, sama tradicija rodnog mjesta Bihora, paganska i slovenska starina, odnos prema srpskom pjesništvu modernog doba kao i historijskih elemenata, kulturoloških, antičkih i mitoloških.

Polazimo od činjenice da su unutrašnji impusli i putevi koje Ismet Rebronja sastavlja u svojim zapisima pa ih predstavlja kao vlastito viđenje svijeta. Poseban tok u njegovom stvaralaštvu ima antička poezija, njen uticaj i prekomjerna zaokupljenost onima koji su živjeli prije nas, na našim prostorima kako fizički tako i duhovno.

1 Tiodor Rosić, Teatsko-motivske dominante u poeziji Ismeta Rebronje, U spomen Ismetu Rebroji, Naroda biblioteka Dositej Obradović, Novi Pazar . god. str. 8.

“Izvori Rebronjine poezije nisu samo u rekonstrukciji obrednih radnji, vjerovanja, običaja i shvatanja čovjeka koji pripada ratarskoj, odnosno, stočarskoj kulturi. U svojoj pjesničkoj rekontrukciji slavenske mitologije i religije, obicaja i vjerovanja , i to, prije svega, u knjizi Paganska krv, Rebronja se služio historijskom gradjom, svjedočanstvima vizantijskih pisaca i misionara, odijeđenim saznanjima o životu starih Slovena proisteklim iz arheoloških nalaza, svjedočanstvo danskog historičara Saksa Gramatika o svetilištu u Arkoni. Neki elementi u knjizi Paganska krv upućuju na to da se pjesnik možda koristio i ruskom Nestorovom hronikom, ali je sasvim sigurno da je podatke uzimao iz tekstova vizantijskih hroničara Pseudo-Cezarija, Prokopija, Konstantina Porfireogenita. Većinu napisa o životu i obicajima starih slovena moramo prihvatiti sa izvjesnom rezervom. Pisani u različitim prigodama, sa razlicitih pozicija. Osim historijskih dokumenata Rebronjin glavni izvor za pjesničku konstrukciju slovenske mitologije jeste jezik - imenovanje nekih prijedmeta i pojava stočarske i ratarske kulture toponimi. Rebronjin pjesnički pantenom bio bi siromašniji za mnoge “bogove” da ih nije otkrivao u nazivima rijeka, mesta, planinskih visova, pećina, biljaka i životinja.”2

Uslovno rečeno sloju antičke ispiracije pripada jedan od glavnih simbola pjesnika, a to je jezik koji preovladava i uzdiže se iznad sebe sama u svijetu koji je možda zato i trajno živ, a pored toga i zagonetan. Fenomen koji se javlja u lirskom krugu Rebronjine poezije potiče od 1972-1986. god. Na jedan veoma čudesan način, poseban i istančan Rebronja spaja mitološko i poetsko, pagansko i baštinjeno, narodna predanja i praznovjerice sa poetskim fantazmagorijama, slavenske i orjentalne, a iznad svega zavičajne mitologije. Ovom krugu pripadaju zbirke: Izložba, a nesto manje Gazilar, Sreda i Sreda kci, Paganska krv.

„Rebronja je bio magičan i kada priča, a i u tekstu. Uvijek je pružao maksimum pričao je ono o čemu je i pisao o Slavenima, o antropološkim zakonitostima, etimološkim pretragama, o hudu i bođnjačkoj stvarnosti, nesrećnim svađama među slavenskim plemenima, o vlastima, o carevima, o ludacima i kokošarima, šibicarima, konjokradicama, konobaricama, o piscima i psima, o paucima i mačkama.

2 Tiodor Rosić, Tematsko-motivske dominante u poeziji Ismeta Rebronje, U spomen Ismetu Rebroji, Naroda biblioteka Dositej Obradović, Novi Pazar . god. str. .

Nije volio vlasti, lovce, ambiciozne. Nije volio kravate. Postoje i rijeci koje nije volio. Kazivao bi da nikada u stih ili red nebi stavio riječ koju ne voli“3

Kada govorimo o religijskom, paganskom, mitskom, ono što možemo uočiti jeste izuzetno bogat i raskošan mitološki katalog u ovom pjesničkom izražaju gdje se obuhvataju glavna slavenska božanstva.

Rebronja se isključivo oslanja na ideju o trajnosti duševnih stanja i o ponavljanju ljudskih sudbina. Ismet Rebronja je jedan od onih pjesnika koji svoje strpljenje koriste da bi svoj poetski svijet dosljedno izgradili kao i svoj pjesnički izraz.

Duboka slojevitost religijskog, paganskog i mitskog čini da dobiju značajnu ulogu i na taj način postaju jedan funkcionalini dio odrijeđnog niza simboličkih značenja. Rebronja se elementom mita služi smjerom pa na taj način pjesničkom snagom rekostruiše jedan svijet magijskog vjerovanja. Pjesma je u ovom slučaju kao obred, radnja koja se dogadja na čistom ograđenom bjelilu. Pjesničko biće je zapravo pjesma, ona biva biće umjetnosti gdje prodire do čudesnosti svojom imaginacijom. Njena sjajna metaforička jezgra, neobična su upravo iz razloga sto su gotovo fantastične prirode.

Međutim, uvijek biva zasnovano na jednom osjećaju modernog lirskog izkaza. Teškoće u Rebronjinoj poeziji proizilaze iz njene hermetične zatvorenosti gde čitalačka publika ne moze u potpunosti razumjeti poeziju.

„U Rebronjinu poeziju u zbirkamma Gazilar, Sreda i Sreda kci i Paganska krv ne može se ući bez poznavanja bar nekih elemenata i stvarnosti. Rebronja se koristi historijskim izvorima i podacima, zabeleženim vjerovanjima i predanjima, ali i vlastitim vizijama, slutnjama, svojim smislom za neizrecivo, za u pjesničkom smislu tajanstveno i nedovršeno. Čitalac koji nije bar donekle upućen na te izvore, koji nije spreman da u sebi dovršava započete stvarnosti i pjesničke strukture, teško će shvatiti Rebronjine pjesničke slike, teško će prodrijeti u njegovu simboliku, teško će pojmiti tu njegovu pjesničku odabranu mitologiju slovenskog paganstva, sva ta znacenja koja ovde imaju mleko i koze, srb ili sekira, bijele haljine ili, prosto, imena bogova, ljudi, planina, rijeka,

3 Ees Halilović, Pričai Rebroja i pisai Rebroja, U spoe Isetu Rebroji, Novi Pazar 2010.god.str. 78.

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 74-82, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 09.02.2015. gmazova“.4 Zanimljivo jeste to što Rebronjini junaci Paganske krvi vjeruju u paleolitsku ogromnost života, a neka od vjerovanja slična ovim zatičemo i u svijesti sandžačkih ljudi, staraca, i u njihovim pričama o zagrobnom životu. Razlog tome je što sandžački čovjek voli mit pa samim tim on osluskuje mitski prirodu oko sebe.

„U pjesmama Ismeta Rebronje moze se pronaći više elemenata arhaične svijesti i umjetnosti: Najpre, metamorfoza prijedmetnog i ziijvog sveta; potom, natprirodne pojave pred kojima je čovek- subjekt začuđen, zadivljen, i nemoćan, a čije shvatanje ima svojsta umjetnosti; vizije koje su porijeklom iz arhaičnog mišljenja i shvatanja svijeta, u prvom redu vizija smrti, pomora, koja je u stvari varjacija apokalipse; inkarnacija ljudskog svijeta u svijet flore i faune; pojavnost izvan prirodnih bića koje imaju najmanje dvije uloge: Jednu književnu- iz stare građe usmjenosti, a drugu iz sfere psiholoških opažanja.“5

Jednu od iskonskih pripadnosti slavenskoj starini pronalaimo u pjesmi Sclavinica, tu nailazimo na snažan impuls u pjesništvu Ismeta Rebronje i njegov odnos ka srednjovjekovnoj prošlosti i kulturi.

Istovremeno, Rebronja suvereno vlada islamskom tradicijom svog rodnog mjesta, stupajući u dijalog sa njenim nosiocima, uvijek sa onim koji uspostavljaju tokove duha i culture, a ne političke moći.

“Rodni Bihor, usmen poput vukova i ljudi koji ga naseljavaju od pesničkih početaka Ismeta Rebronje jeste neobični i oneobičeni izvor, gospodar ali i rob vlastitog jezika. To bihorsko, zavičajno gospodarenje zorom višestruko je. Iz zavicaja se u Rebronjinu poeziju preliva i drevno i mitsko predanje, i sećanje na srednjovekovnu prošlost, i sultanski zemani, ali tragikomične slike mučne sirotinjske svakodnevnice. Te bihorske priče koje grade svet sabiraju se u jednoj od temeljnih i najdalekoseznijih metafora Rebronjine poezije u Kazivaru. U istoimenoj pesmi iz 1972. god. Kazivar je knjiga - svet, on sabira znanje o svima:

4 Dragoljub Jekić, Od poetičosti do poetike, U spoe Isetu Rebroji, Novi Pazar . god. str. 149.

5 Draga Lakićević, Hroika groblja i sveta, U spoe Isetu Rebroji, Novi Pazar . god. str. 138.

Pođosmo prema stadima

Stranac se s mesta

Ne miče

Čita Kazivar

Sve o nama zna.6

Rodni Bihor koji naseljava Rebronjinu poeziju nosi sa sobom i niz živopisnih i upečatljivih likova, Bihoraca povezanih kako sudbinom tako i historijom, poimanjem vlastitog indetiteta svog mjesta u rodnom mjestu, doživljaj svijeta, kulturom i jezikom. Ovaj narod, Bihorci, u poeziju unose lokalnu boju, kazivanje o fenomenu pojedinačnog ljudskog trajanja te dokumentarnost, što Ismeta Rebronju čini jednim od prvih pjesnika koji u lirsku pjesmu zašiva čulno-konkretne, gotovo dokumentarne slike svakodnevnice.

“Jedna od temeljnih figura Rebronjinog zavičajnog prostora i njegove ukupne poezije, stožer koji daje smisao, posrednik drevnih znanja i davno zaboravljenih značenja - jeste otac. Dok otac gazi Lim tama i strah zaposedaju kuću. Iz vizure djeteta - lirskog subjekta, izrasta slika svijeta koji je ostao bez zaštitnika i zato moze biti ugrožen zvjerima, vatrom i vodom:

Kad on nije kući

Može da se desi požar,

Može neko pčele

Da ukrade,

A jutro…

Predaleko od nas.

Taj i takav otac vezuje izolovani prostor djetinjstva sa velikim svijetom iz kog dolaze.

6 Ljiljaa Pešika-Ljuštaović, Moderi pesik i dreva priča, U spoe Isetu Rebroji, Novi Pazar 2010. god. str. 103,104,105.

Pristuna je i u Rebronjinoj poeziji slika majke, oblikovana dvostruko: kao nagovještaj bezrezervne topline, ali i kao mitizovana slika vidilice, žene koja prozire drevne tajne. Majka je u Rebronjinoj poeziji moćna gospodarica riječi “za njenim glasom kurijaci jure”, ona je mitska rodilja čija je veza sa vlastitim porodom iskonska i neraskidiva.

Jedno od prvih Rebronjinih djela jeste Knjiga rabja. Tokovi ove zbirke prepoznaju se u tokovima srpske poezije koji pripadaju Branku Miljkoviću. Ova zbirka je izuzetno simbolična puna metafora, kazuje o ljubavi, smrti i o samom čovjekovom postojanju, čemu je pjesnik i dao lični pečat.

Pored Branka Miljkovića sličnosti se mogu pronaći i kod Ismeta Rebronje i Vaska Pope koji su mu omogućili da u jednom periodu zivota može da bira izdavače za svoja djela i koji je bio jedan od urneka za pisanje jednog dijela poezije. Pričajući sa Ahmedom Gurbijem, mistikom i dervišem upućuje mu teške, bolne stihove.

Ovaj svijet prazna slama,

Pas beznogi za srnama.

Na osnovu ovih stihova možemo prepoznati veoma značajan dijalog s Momčilom Nastasijevićem.

Međutim, to nije jedina veza sa srpkom poezijom već trešnja iz djetinjstva, iz rodne Goduše odjednom postaje mitska i pronalazimo je u Sumatri Crnjanskog.

Ponekad i trešnje one,

Trešnje moje s zavičaja,

Um mi posve zaklone…

Sličnosti također pronalazimo kod Riste Ratkovića gdje Lim kao rijeka morem teče, a kod Rebronje za njegov narod, Bihorce, Lim jeste i more i rijeka, a i nešto više je od toga, ona je granica među svjetovima.

“Njegova pesma Smrt pijetla nastala je jos 1959. god. uspostavlja dijalog s dva u tom trenutku najznačajnija i najosobenija moderna srpska pjesnika s Miodragom Pavlovićem i Vaskom Popom.

Slično smrti Pavlovićeve kokoške u pesmi Na smrt jedne koke, smrt petla postaje simbol umiranja uopšte: 7

Umrla je mala zora

S raširenim krilima

Ka izblijedelom nebu”

Istovremeno, personifikovani prijedmeti male kutije koje napunjenim mirisom iz sanduka kukuriču ostvaruje saglasije sa Popinim svijetom oživljenih prijedmeta, tako da se tragovi Rebronjine poezije, motive i sličnosti mogu pronaći u srpkoj, a i u crnogorskoj književnosti.

Još jedan od aspekata Rebronjine poezije koji se ne može zaboraviti jeste pesimizam, kao stvaralački princip. U pjesmama, prozi, i drugim spisima Ismet Rebronja je pesimista.

Međutim, njegov pesimizam ne zavisi od toga da li je sam pesnik zaista srećan ili ne, da li je vjernik ili ateista pa samim tim pesimizam iskazan na ovaj način prelazi u nihilizam.

Sve vrijeme je zastupljena igra sa vlastitom dušom gdje se nameću pitanja, šta je zapravo život i koji mu je smisao?

Međutim, odgovor na ova pitanja nije ništa novo u historiji čovječanstva, život nije ništa, nema smisao pa čak ni budući svijet ne postoji, niti ima šta sa druge strane života. Knjiga rabja je najautentičniji otisak Rebronjine svijesti i pjesničke duše. Nakon ove zbirke dolazile su druge sažetije, cjelovitije, simbolički organizovanije, utemeljenije, u historiji, kulturi, ali Knjiga rabja ima ono što druge nemaju, a to je pesnička haotičnost, ispoljena strast pa se iz ogromnog historijskog zaborava kao kroz maglu probijaju oštrice metafore i simbola. Ljepota ove zbirke je u tome sto je imala za zadatak da tumači umjetnost i historiju, ali se ostvarila kao knjiga moderne poezije gdje nered i haos treba da se saberu i okupe pa na taj način posvjedoče o senzibilitetu pjesnika i njegovu duševnu potrebu da se suoči sa onim što on zapravo i jeste.

Nemir, nemir, strašan nemir. Nema leka protiv tog nemira, osim pisanja. Pisanje, to me umiri, posve umiri. Pisati, pisati makar i bacati navaljene gluposti. Svet je nepravden, lažan. Sve se zasniva

7 Ljiljaa Pešika-Ljuštaović, Moderi pesik i dreva priča, U spoe Isetu Rebroji, Novi Pazar 2010. god. str. 101-102.

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 74-82, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 09.02.2015. na laži. Lažne su i fundamentalne religijske knjige, falsifikati sumerskih ploča i rimskih papirusa. Sve je laž. Lažne su ideologije. Samo je istinito dobro. Ono se retko zbiva. A i kad se pojavi, uguši ga antidobro. Malum, malum.

Čovek ili čini ili trpi malum.

(Ismet Rebronja, Psi su najbolji ljudi, secanja, neobjavljeni rukopis).

Prof dr. Almedina Čengić Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija [email protected]

KARAĐOZ - TEATARSKI IZRAZ KROZ VIJEKOVE

KARAĐOZ - THEATRICAL EXPRESSION THROUGH THE AGES

Apstrakt – Teatar sjenki je kao forma prisutan još u antičkoj Grčkoj, odakle je prenijet u Vizantiju, a Turci su ga prihvatili osvajanjem prostora i plasirali na širem geografskom području njihove dominacije. Ovaj popularni oblik dramske prezentacije dosegao je kulminaciju, u svom razvoju, za vrijeme Otomanskog carstva, ali slična elaboracija tematskih cjelina prisutna je i u ranije zapisanim tekstovima, koji se vežu čak sa II vijekom p.n.e., na teritoriji današnje Sirije. Izvodio se za vrijeme kralja Antiosa, koji je posjedovao vlastito pozorište „igrajućih lutaka“.

Ključne reči – Karađoz, Hadživata, legenda, teatar sjena, Daleki i Bliski istok, orijentalni teatar, Otomansko carstvo, umjetnička i kulturna tradicija, društvena i politička satira, „karađoz“ na Balkanu i u Bosni.

Apstract – Shadow theater as a form present even in ancient Greece, where he was transferred to Byzantium and the Turks have accepted the conquest of space, and distributed over a wide geographic area of their domination. This popular form of drama presentation reached its culmination, in its development, during the Ottoman Empire, but similar to the elaboration of thematic units is present in earlier writing texts, which bind even from the second century BCE, in what is today Syria. He performed during King Antiosa, who owned his own theater "of playing dolls."

Key words – Karađoz, Hadživata, legend, shadow theater, the Far and Middle East, Orienatal Theatere, the Ottoman Empire, artistic and cultural traditions, social and political satire, „Karađoz“ in the Balkans and Bosnia.

UVOD

U Turskoj se teatar karađoz prvi put spominje u XIV vijeku kao veoma popularan i prihvatljiv oblik drame u svim društvenim slojevima, a legende koje su neposredno povezane za njegov nastanak, datiraju i vežu se za XI vijek.

Varijante karađozovog teatra sjena dominiraju mnogim kulturnim sredinama šireg okruženja, ali za naše područje je bitan ovaj oblik dramskog stvaralaštva, koji se razvijao pod intenzivnim utjecajem turskog naslijeđa. Likovi, struktura teksta, način dramskog uobličenja, motivi i tematika, su prepoznatljivi na osnovu prototeksta, koji se snažno razvio na Maloazijskom poluotoku.

Teatar sjena, kao prvi oblik te vrste umjetnosti na tlu Bosne i Hercegovine, nazvan je po njegovom glavnom protagonisti, Karađozu („crnookom“ što asocira na masku i šminku) i gotovo da se sa sigurnošću može konstatirati, kako je vijekovima dominirao kao jedini oblik dramske djelatnosti ovdašnje populacije.

Prožimajući se na kulturološkim, umjetničkim, nacionalnim i religijskim nivoima, ovaj način dramskog prikazivanja, u regiji oskudnog kreativnog izražavanja, intenzivirao je, u svom sinhronijskom i dijahronijskom slijedu, brojne promjene i prilagodbe. Gotovo svaka od balkanskih zemalja, u kojima se javljao i svaki narod koji ga je prihvatio, kreirali su ga kroz svoje vizure i bojili koloritom vlastitog doživljaja i iskustva.

Ovaj oblik dramskog izražavanja i danas pobuđuje interes književnih kritičara i pruža mogućnosti obnavljanja jednog veoma jednostavnog i popularnog načina pučkog teatarskog kazivanja, čije se tematske odrednice mogu plasirati u jednostavnoj dramskoj formi, kao komentari na svakodnevna suvremena događanja.

KARAĐOZ- TEATARSKI IZRAZ KROZ VIJEKOVE

U diskontinuitetu promjena koje su se dešavale u svjetskoj književno-umjetničkoj sredini, Bosna i Hercegovina, ali zemlje u njenom okruženju, su bile uslovljene recipročno-posljedičnim događanjima na historijskom planu i tek su u fragmentima plasirale vrijednosti svoje kulturno- umjetničke zaostavštine. Tako su prolazile faze sopstvenih razvojnih procesa koji su oscilirali, od banalnih tekstova čija se vrijednost može tretirati jedino u okvirima historijskih razvojnih linija umjetnosti i književnosti, do tekstova koji su svojim kvalitetom mogli parirati najreprezentativnijim tekstovima u svjetskoj književnosti. Stoga je gotovo simptomatično da je umjetnost ovih krajeva oscilirala u svojim usponima i padovima, pokušavajući sublimirati sopstvenu konstantu o vrijednosti pojedinih umjetničkih dijela ili dominaciji i značajnijem utjecaju velikih umjetničkih pravaca na ove prostore.

Takva problematika je svako prisutna i na širem prostoru Balkana, koji je u ovim sferama ljudskog djelovanja očekivano zaostajao, boreći se za egzistenciju i podilazeći zahtjevima velikih sila, koje su ga konstantno osvajale. U takvom nezavidnom položaju, koji je bio uslovljen nametanjem tuđih kulturnih vrijednosti, narodi ovih područja su inicirali razvojnu liniju u okvirima umjetnosti, ali ona je kao dio kulturne baštine i naslijeđa, često bila samo izraz individualnih stremljenja da se sačuva i održi u svom izvornom obliku.

Kulturno-umjetnička tradicija ovih prostora je posebno bila neafirmativna prema teatarskoj djelatnosti. Ovaj oblik izražavanja je ostao na nivou narodnog stvaralaštva koji je determiniran verbalnim oblikom humora, ograničen kraćim formama, uglavnom, šalama i pošalicama; sa upotrebom svakodnevnog govora i žargona u uobličavanju istih. Značajniji pomaci su prisutni u renesansnoj komediji dubrovačkog podneblja kroz Držića ili kasnije srpske komedijografske škole Sterije i Nušića; ali ograničavajuća determinanta jezičke barijere, kod prijevoda, lokalno je ograničila i autore i tekstove.

Simptomatično je da je gotovo kompletno područje balkanskih zemalja, po inerciji, lakše i jednostavnije prihvatalo prevođenu književnost, plasiranu na svojim jezicima, koja se prilagođavala podneblju i zahtijevima širih populacijskih krugova.

Ta uslovljenost jeste još jedan od razloga koji su neminovno ograničavali razvoj književno- umjetničke djelatnosti, neposredno povezana sa stvaraocima ovih područja.

Karađozov teatar sjena

Specifičan oblik kulturno-umjetničkog, preciznije dramskog, djelatništva prezentiran je kroz teatar sjena, karađozov teatar, koje je, kao jedinstvena forma, prenesen na tlo balkanskih zemalja kroz osmanlijsku kulturno-umjetničku baštinu, u izvornom obliku iz Sirije, a u drugoj varijanti iz same Turske, preciznije središta ondašnjeg Otomanskog carstva. On obilježilo gotovo višestoljetnu tradiciju teatarske djelatnosti.

Teatar sjena je kao forma prisutan još u antičkoj Grčkoj, odakle je prenijet u Vizantiju, a Turci su ga prihvatili osvajanjem prostora i plasirali na širem geografskom području njihove dominacije.

Ovaj popularni oblik dramske prezentacije dosegao je kulminaciju, u svom razvoju, za vrijeme Otomanskog carstva, ali slična elaboracija tematskih cjelina prisutna je i u ranije zapisanim tekstovima, koji se vežu čak sa II vijekom p.n.e., na teritoriji današnje Sirije. Izvodio se za vrijeme kralja Antiosa, koji je posjedovao vlastito pozorište „igrajućih lutaka“, napravljenih od „tanke i savitljive kože odjevene u blistavu odjeću“. Ta vrsta lutaka je, također, dio tradicije kineskog teatra sjenki, a prepoznatljiva je i u Indiji tokom IV i V vijeka gdje se izvodila projekcija predstava iza bijelog prozirnog platna, pod nazivom Vajang, a tematski je tretirala priče iz velikih epova Mahapharate i Ramajane. U Persiji je ta vrsta teatra njegovana još tokom XII vijeka i inicirala je glavni lik Kečel Pehlivana (Kačal Pahlavan) koji je posjedovao tipske osobine teatarskog obilježja; ćelavost, karikaturalni izgled sa predimenzioniranim detaljima, služenje dijalektom u govoru i sposobnošću humoresknog imitiranja pojedinih negativnih osobina. Na etimološkom nivou prihvaćen je kasnije termin koji pobliže determinira glumca na ovim prostorima, a to je pehlivan - pučki, narodni lakrdijaš i zabavljač.

Tako je ova vrsta teatra tokom svog širenja u geografskom i kulturološkom poimanju doživljavala brojne promjene i prilagođavala se etničkim i etnološkim različitostima pojedinih podneblja.

U Turskoj se karađoz prvi put spominje u XIV vijeku kao veoma popularan i prihvatljiv oblik drame u svim društvenim slojevima, a usmene legende koje su neposredno povezane za njegov nastanak, datiraju negdje oko XI vijeka. 86

To ne znači da je kulturna tradicije Bosne i Hercegovine u ranijim stoljećima potpuno lišena teatarskog, a time imanentno, i dramskg segmenta, o čemu svjedoče dubrovački zapisi još iz 15. stoljeća, iz kojih se vidi da je srednjovjekovna bosanska vlastela imala na svojim dvorovima artiste, tzv. bufone, histrione, žonglere, koji su bili veoma traženi kad je trebalo uljepšati razne javne i privatne svečanosti, čak i u samom Dubrovniku. Kasnije, u vrijeme turske vladavine, u Bosni se pod utjecajem orijentalnog „teatra sjenki“ na prijelazu iz 17. u 18. stoljeće razvio specifičan vid pučke zabave po imenu „karađoz“ („crnooki“), koji je, u skladu sa zahtijevima islama, eliminirao prisustvo živoga glumca na sceni, ali je zasigurno njegovao dijalog kao dramski oblik neophodan za odvijanje predstave, baziran na improvizaciji poput canovaccia u komediji dell arte, privlačan kao brzi odgovor na aktuelna zbivanja, do danas sačuvan samo u fragmentima koji ukazuju na kanoniziranog junaka Karađoza, kao predstavnika naroda što po pravilu pobjeđuje svoje protivnike. (Muzaferija 2004 : 9).

"Karađoz teatar", korijene u svom uobličenju vuče još iz antičke Grčke, a na ove prostore gdje je usvojen kao dio kulturne tradicije, je prenesen neposredno dolaskom drugih naroda. Prvi precizni podaci o izvođenjima ove vrste teatra vezuju se za predstave igrane na vašarima ili sijelima, kasnije u “kahvanama”, pa čak i u pojedinim porodičnim kućama. On je u potpunosti bio u skladu sa 87

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 83-99, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 10.02.2015. zahtijevima islamske tradicije, jer ona zabranjuje „glumovanje“ i pojavljivanje živog glumca na sceni, pa je stoga bio popularan na teritorijama gdje je pretežno živjela muslimanska populacija. Zanimljiv podatak da su početkom 20. vijeka, za vrijeme ramazana, ove predstave često izvođene u čuvenoj "Despića kući", koja je bila kulturno stjecište intelektualnih sarajevskih krugova. Posljednji pobornik ovog specifičnog teatarskog žanra bijaše neki, Hasib Ramić koji je negdje oko sarajevske Skenderije držao “kahvanu” u kojoj se prikazivao “karađoz”, a prestade da radi negdje 1919., valjda mu se suprotstavila jaka konkurencija. Sarajevo dobi svoje Narodno pozorište.

Karađoz

Turska

Krađoz (turski: Karagöz, što znači „crno oko“) je oblik kazališta sjena u Turskoj u kojoj su likovi, poznati kao tasvirs izrađenih od devine ili volovske kože u obliku ljudi ili stvari, a koje se drže na šipkama ispred izvora svjetla tako da bacaju svoje sjene na zaslonu od pamuka. Lutkama upravlja samo jedan vodeći umjetnik, Hayali, a može imati jednog ili više šegrta pomoćnika koji uče zanat i pomažu napraviti tasvirse i prate akciju s glazbom. Ove vrsta kazališta je bila veoma popularna u vrijeme Osmanskog carstva i naširoko se izvodila u kavanama, vrtovima i javnim trgovima, pogotovo tijekom svetog mjeseca Ramazana, kao i tijekom blagdana obrezivanja. Karađoz se danas danas uglavnom izvodi u dvoranama, školama i centrima u većim gradovima gdje još uvijek privlači veliku publiku, iako su uglavnom pojednostavljene za djecu. Ovo tradicionalno kazalište jača osjećaj kulturnog identiteta i povezuje ljude kroz zabavu, zbog čega je upisano na UNESCO-v popis nematerijalne svjetske baštine u Europi 2009. godine[1].

Iza pozornice Karađoz kazališta

PREDSTAVE

Karađoz likovi u muzeju u Albaidi

Izvedba Karađoza

Karađoz je vodeći lik teatra sjena, neposredno prikazan kao: „priprost, a bistar čovjek iz naroda, razborit i domišljat, mada nepismen, u procjenama uvijek trijezan i čak grubo realističan“. Ova konstatacija neminovno inicira paralelu koja ga poredi sa renesansnim likom comedije del arte:

Nasuprot njemu, kao antipod, je drugi centralni lik Hadživat „čovjek školovan i finih manira, u razgovor uvodi, i sebi nerazumljive, arapske i persijske riječi i fraze, nastrojen emotivnim izlivima“, ali sa osobinom brzopletog i nepromišljenog djelovanja, što ga često dovodi do nepotrebnih sukoba. U svom osnovnom uobličenju on odgovara liku lakomislenog gospodara renesansne komedije, koji u svom hedonističkom zanosu često inicira probleme za koje nije u stanju da pronađe rješenja. Ova dva lika su pandani šabloniziranim i univerzalnim likovima Scapina i Tartuffea, protagonistima prepoznatljive europske komedije iz doba renesanse.

Povlačenje paralele sa renesansnom komedijom je potpuno opravdano u odnosu na period kada se ova dva dramska oblika pojavljuju u Evropi, dakle, okvirno period XVI vijeka.

Tema kazališnih komada se temelji na kontrastu između dva glavna lika: Karađoz simbolizira nepismenog čovjeka iz naroda, dok Hadživat (tur. Hacivat, što je složenica od Hacı İvaz, tj. „Ivaz hadžija”) pripada obrazovanoj klasi koja koristi književni i poetski jezik. Karađozova duhovita naivnost uvek pobijedi Hadživatovu učenost, premda svi njegovi poslovni planovi propadnu. Pored glavnih likova, Karađoza i Hacivata, može se naći i niz drugih likova, kao što su kabaretska pjevačica Kantocu i iluzionist-akrobat Hokkabaz, ali i pijanica, ovisnik o opijumu, ekscentrični patuljak, škrtac, namiguša i drugi. Pojavljuju se i stranci u tipiziranim ulogama: crna sluškinja, albanski stražar, grčki doktor, židovski zlatar, i dr. Ova vrsta kazališta je postala popularna među Armencima, Albancima, Arapima, ali i u Grčkoj pod imenom Karađozis. (Karagöz na UNESCO-vim službenim stranicama (engl.) Preuzeto 31. kolovoza 2014.)

Iako uslovljen migracijskim pomjeranjima koje su intenzivirane, pogotovo na teritoriji Balkana, za vrijeme osvajanja i ratovanja, karađozov teatar sjena se, neovisno od bilo kakvih ograničenja, širio izvan geografskih i historijskih odrednica, neposredno ili posredno povezivanih sa lokalitetima koji su prihvatali ovaj vid dramskog prikazivanja. Upravo te osobenosti i potvrđuju tezu, koja ovu vrstu teatra tretira kao univerzalni fenomen, koji se, slijedeći specifičnosti pojedinih regija u kojima se pojavljivao, drugačije tretirao, primjenjivao i izvodio.

Imena likova i njihove osobine su projekcija kulturne tradicije šire pučke populacije u jednom regionu, koja na najjednostavniji način pokušava da oslika sopstvenu stvarnost jednog datog

Postoji legenda kako su Karađoz i Hadživat dva zidara koja su radila na izgradnji džamije u Bursi u prvoj polovici 14. stoljeća. Njihovi verbalni dueli su veselili ostale radnike, ali su usporavali rad. Zbog toga su pogubljeni, ali su ovjekovječeni u narodnim pričama. ( Ersin Alok, Karagöz-Hacivat: The Turkish Shadow Play, Skylife - Şubat (Turkish Airlines inflight magazine), veljača 1996., str. 66–69.)

Neposredna povezanost sa legendom osnovnog dramskog motiva u karađozovom teatru je očigledna i sveprisutna, a može se tumačiti kao konstanta koja stalnim retrospektivnim postupcima podsjeća na početak priče o Karađozu i Hadživati, likovima koji su oživljeni kroz teatar sjena, potencirajući univerzalnost ovog dramskog fenomena. Kao takav specifikum, on je u svojoj dominantnosti i vjerodostojnosti, na osnovu narodne baštine, inicirao slijed sopstvenog razvoja, koji je neposredno povezan i uslovljen tradicionalnim usmenim naslijeđem.

Uvodni dio, obavezno sadrži, jednu vrstu prologa u kome se objašnjava određena situacija, u kojoj se nalaze glavni protagonisti i koji ima funkciju pojašnjenja, upravo kao i komentar negromanta, uvodničara, u renesansnoj komediji.

Predstava započinje s projekcijom uvodnog lika koji predstavlja prizor i daje nagovijestiti temu drame, prije nego što nestane s prodornim zvukom zviždaljke ustupajući glavnoj izvedbi koja može uključivati pjevanje, glazbu tamburina, poeziju, mitove, jezične dosjetke i zagonetke. Predstave obiluju igrama riječi i imitacijama regionalnih naglasaka[1] .( Karagöz na UNESCO-vim službenim stranicama (engl.) Preuzeto 31. kolovoza 2014.)

Kompoziciona struktura prvobitnih tekstova karađozovog teatra se u mnogome razlikuje od onih oblika koji su iz njih kasnije razvijali. Oni su prihvatani, tumačeni i izvođeni, zavisno od područja gdje su, posredno ili neposredno preneseni i predstavljeni kao dio narodne kulturno- umjetničke tradicije. Međutim, fleksibilnost njihove prilagodbe nije inicirala različitosti u osnovnoj tematici i idejnom određenju teksta, niti u poziciji i funkciji glavnih likova.

Kazališne predstave o Karađozu i Hadživatu tipično imaju 4 dijela. U prvom (Mukaddime) Hadživat poziva svoga prijatelja Karađoza, koji se na kraju pojavljuje. Drugi dio (Muhavere) je dijalog među njima, dok se u trećem dijelu (Fasil) stvara zaplet. Najzad, u četvrtom dijelu (Bitiş), dolazi do kratke prepirke između Karađoza i Hadživata koja redovito završava tako što Hadživat viče na Karađoza da je sve upropastio, tj. „doveo do krajnjeg zastora”. Karađoz odgovara frazom: „Neka mi bude oprošteno“.( Cevdet Kudret, Karagöz, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları 119., Sanat, 2111., 2004. ISBN 975-08-0862-2)

Iako karađozov teatar sjena ima precizno određenu kompoziciju u svom izvornom obliku, ta odrednica je potpuno zanemariva u odnosu na različite varijante ove vrste dramskog prikazivanja na teritorijama gdje se proširio. Ne slijedeći striktno pravila koja određuju tok radnje, s obzirom da je ova vrsta determinirana kao pučki teatar, jasno je da je karađozov teatar sjena bivao prilagođen različitim potrebama i situacijama određene sredine i njene populacije. Njegova osobenost je potpuna sloboda u improvizaciji na nivou proširenja komentara glavnih likova na zadatu dramsku situaciju ili postavljeni problem koji inicira osnovni dramski sukob, kao okosnicu samog teksta. Izgovoreni tekst je uvijek drugačiji u odnosu na prethodnu izvedbu, stoga se može konstatirati da on nema konstantu u svom uobličenju, a time nema ni autora koji ga potpisuje kao jedinstvenu cjelinu, nego je rezultat stava izvođača koji trenutno prikazuje predstavu. Nakon veoma intenzivnog dramskog sukoba iniciranog zabunom ili intrigom sa specifičnim komičnim efektima, neminovno se nameće razrješenje u vidu sretnog završetka.

Medijska atrakcija

Specifikum ove vrste teatra u Bosni i Hercegovini je doživio svojevrsnu reinkarnaciju u drugoj polovini XX vijeka. Sveprisutnost tematike, neovisno o vremenskim i prostornim distancama, koja se neposredno povezuje za ovu vrstu teatarskog uobličenja, proicirala je novi način tretiranja teatra sjena. Prilagodbom koja je inicirana tehnološkim napretkom, karađozov teatar sjena je predstavljen kao “medijska atrakcija”, adaptirana u tv serijal “Karađoz” i u formu kratkih komentara na nivou vica i šale, prvo u formi radio adaptacije, a uskoro i kao “blic” komentara u tv programima.

Momo i Uzeir

"Karađoz" na humorističan način govori o temi turske vladavine i, iako se precizno ne može odrediti historijski moment bitan za radnju, iz arhaičnog bosanskog jezika koji je maestralno

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 83-99, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 10.02.2015. interpretirao Demirdžić moglo bi se zaključiti da je riječ o periodu neposredno pred dolazak Austro-Ugarske u BiH. Upravo ovaj lik obilježio je njegovu karijeru i mnogi ga pamte kao Husametin-bega. Televizijski projekt nadmašio je i njegovu radijsku ulogu Uzeira, koja opet ima svoju priču. Naime, Rudi Alvađ i Rejhan Demirdžić, ili jednostavno Momo i Uzeir, u svojoj humorističnoj emisiji zabavljali su slušaoce Radija Sarajevo, a upravo po njihovim ulogama naziv su dobili popularni sarajevski neboderi - "Momo i Uzeir".

"Karađoz" je bila neobična serija koja je prikazana u pravo vrijeme i predstavljala je bajku, fantastiku. Korenić i ja trudili smo se da napravimo orijentalnu priču koju smo prilagodili bosanskim prilikama, gdje je beg bio bosanski, a ne istanbulski. Ova serija pomogla je mnogim sarajevskim glumcima da probiju led - izjavio je svojevremeno Demirdžić, koji je 1988. preminuo u 71. godini. U novije vrijeme seriju "Karađoz" reprizirao je BHT 1.

Čuveni komad "Karađoz" ubraja se među najveće dragulje bosanskohercegovačke kinematografije koji je Televizija Sarajevo ekranizirala davne 1969. godine. Zajedno s velikim glumcem Rejhanom Demirdžićem, scenarij za ovaj projekt potpisuje Jurislav Korenić, a zasluge se pripisuju i televizijskom reditelju Aleksandaru Jevđeviću. ( http://www.avaz.ba/clanak/136557/karadoz-pravi-bh-dragulj#sthash.GIAllGFh.dpuf ).

Televizijska adaptacija karađozovog teatra sjena izazvala je veliki interes širih krugova publike, koja je ovaj tv projekat prihvatila sa posebnom simpatijom i zainteresovanošću. Jasno je da bila potrebna izuzetna sposobnost za ovakvu vrstu projekcije jednog tradicionalnog i univerzalog načina dramskog prikazivanja, ali kompleksnost pristupa čitavog tima koji je osmislio ovu ideju dala je zaista „dragulj bosanskohercegovačke kinematografije“ čiji se uspjeh proširio na cijeli region.

Specifičnost samog teksta koji je bio prilagođen svojom univerzalnošću, na nivou dramskog uobličenja, tradicionalnom poimanju i tumačenju šale, koja je u svojim osobenostima prepoznatljiva na ovim prostorima, je bio “intrigantan” postupak u popularizaciji serije. Mada je serijal, po J. Lešiću, kombinacija situacijske komedije (comedia motoria) i karađozovog teatra, ipak upotreba turcizama, orijentalnih pojmova, imena, a i sama tematika su više determinirani kao naslijeđe istočnjačke kulturne tradicije. Kostim i šminka su, podilazili elementima orijentalnog stila, ali glavni likovi Fistik i Husametin-beg imali su obilježja koja su ih neposredno povezivala sa likovima 94

Karađoza i Hadživate (platnena brada, kapa sa obilježjima, obuća i odjeća i orijentalni dodaci na njoj). S druge strane posebno je inicirana sličnost sporednih likova sa onim iz karađozovog teatra (plesačica, kurtizana, razbojnik, trgovac, naivni putnik namjernik i itd.) u njihovim postupcima i izgledu.

Scenografija je u enterijernom, kamernom prostoru, uglavnom, bila improvizovana u skladu sa nadrealističnim postupkom, dok je eksterijer pažljivo biran u svojoj vjerodostojnosti, gdje su korišteni ambijentalni prostori kuća, ulica, bašta, koje su podsjećale na, ili su još uvijek zadržale, orijentalni stil (tekija u Blagaju, Stari most u Mostaru, mostarska čaršija, Počitelj, Svrzina kuća, Baščaršija). Upravo na ovim prostorima je i nastajala dosjetka, vic, šala, pošalica, anegdota, specifične u svom uobličenju i osnovnoj poruci, u odnosu na pučanstvo, narod iz čije su tradicije i proizašle.

Posebna atrakcija ovog serijala je upotreba “pjevljivih” kratkih songova u funkciji intermecca i muzičkih numera na najavnoj i odjavnoj špici serijala kao i kratkih baletnih tačaka. Najavna i odjavna špica su uobličene u klasičnoj formi karađozovog teatra sjena gdje, u projekciji iza osvijetljenog bijelog platna, igraju lutke sa svim svojim specifičnostima od izgleda, pokreta, komične gestikulacije, do sadržaja najavne muzičke numere.

Požuri polako

Na male ekrane "Karađoz" (u prijevodu s turskog jezika znači “crnooki”) dospio je nakon što su ga Korenić i Demirđić oživjeli kroz prvo bh. pozorište sjenki, a premijera takve predstave izvedena je 1967. godine u „Svrzinoj kući" u Sarajevu. (http://www.avaz.ba/clanak/136557/karadoz-pravi-bh-dragulj#sthash.a3Y5pxHI.dpuf )

Na veliki korak Televizija Sarajevo odlučila se 1969., a serija je snimana do 1971. godine. Njene epizode "Lažni bakalin", "Maćeha", "Varalica Fistik", "Đul i Fidan" i "Husametin-begovi belaji" već pri prvim emitiranjima izazvale su ogromno interesiranje gledalaca. Mnogi citati i izreke iz "Karađoza" u narodu se mogu čuti i danas, a ova serija zaslužna je i za ime jednog od sarajevskih mostova „Požuri polako".

U prvoj TV seriji tada jedinog bh. kanala, snimljenoj, naravno, u crno-bijelom formatu, glavne uloge ostvarili su Rejhan Demirdžić (Husametin-beg), Aleksandar Mičić (sluga Fistik) i 95

Zvonko Zrnčić (Zejbek), dok se u epizodnim ulogama pojavljuju i Nada Pani (Kaduna), Rudi Alvađ (Ribar), Zvonko Marković (Ćelal efendija), Zijah Sokolović (Hajdibej), Vera Milovanović (Maćeha), zatim Etela Pardo, Miralem Zubčević te interpretator Sabahudin Baho Kurt. (http://www.avaz.ba/clanak/136557/karadoz-pravi-bh-dragulj#sthash.a3Y5pxHI.dpuf A. Islamagić- Mulahmetović, “Dnevni Avaz” 19.09.2014.)

Karadjoz:Season1,Episode3

Varalica Fistik (11 Mar. 1970)

TV Episode - 60 min - Comedy | Drama

Directors:

Aleksandar Jevdjevic, Jurislav Korenic

Writers:

Rejhan Demirdzic, Jurislav Korenic

Stars:

Rejhan Demirdzic, Aleksandar Micic, Ranko Gucevac ("Karadjoz" Varalica Fistik (TV Episode 1970) - IMDb www.imdb.com/title/tt1133013/)

Uspjeh pomenutog serijala je potvrđen i kasnijim čestim repriziranjem, kao i frazama iz teksta pojedinih epizoda ili uzrečicama nekih likova; što je rezultiralo recipročno-posljedičnim slijedom prepoznavanja lika Karađoza, pri njegovom pominjanu ili pojavljivanju, te ponovnom prihvatanju ovog narodskog zabavljača kao tradicionalnog regionalnog šaljivdžije i zabavljača, „šereta“.

Bitno je napomenuti da je drugi likovi ovog serijala: Fistik, Niger, Zejbek, Abrakadabra, Kaduna-Kada, također, postaju prepoznatljivi likovi koji su doživjeli izuzetnu popularnost u široj regiji i bili omiljeni kod velikog broja gledalaca.

Kazalište sjena pojava je koja postoji u kulturama od Azije do Balkana, svaki put u drugačijem, kulturno prilagođenom obliku. U svim kontekstima bilo je, i danas je, izraz nižih klasa, društveno neprihvaćenih ili siromašnih pojedinaca. Tradicionalne su teme kazališta sjena

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 83-99, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 10.02.2015. siromaštvo, glad te isključenost. Kazalište sjena još uvijek živi u Grčkoj, Turskoj i diljem Azije. U domaćim krajevima i regiji ne postoji od tridesetih godina prošloga stoljeća, dok se od ove godine naziru pozitivni pomaci i u ovome kazališnom izrazu. Konkretno, u predstavi Regoč zagrebačkog kazališta Trešnja, kazalište za djecu pokazalo se i dalje najotvorenijim za nove forme, te u području popularne kulture, odnosno pobjednicima talent showa jedne komercijalne televizije, kazalištu sjena Promenada iz Karlovca. Kao posebna umjetnička forma pučke kulture, takvo je kazalište oduvijek nosilo subverzivni potencijal. Glavni junak tradicionalne izvedbe jest Karađoz, siromah koji humorom, trikovima i prijevarama pobjeđuje, rješava probleme i ismijava sve što je represivno. On je simbol borbe protiv okrutne vlasti, nasilne moći, nepravde, autoriteta, pohlepe i gluposti.

Svetlana Slapšak je antropologinja, feministica i teoretičarka kulture, matična institucija joj je Institutum Studiorum Humanitatis u Ljubljani, gdje radi kao koordinatorica programa Antropologija antičkih svjetova i Antropologija roda te kao dekanica od 2004. godine. Kao direktorica Srpskoga kulturnoga centra Danilo Kiš, čiji lutkari pokušavaju oživjeti kazalište sjena na ovim prostorima, u intervjuu Damiru Imamoviću objašnjava aktualnost Karađoza:

"Zahvaljujući medijima i internetu, nikada nije bilo lakše naučiti se izvođenju pozorišta senki odnosno Karađoza, i to grčkog Karađoza, koji nam po pristupu, dramaturgiji i političkoj satiri najviše odgovara. Sa druge strane, taj svet u kojem živimo je jako fragilan: nestane struje, ode naš elektronsko-digitalni raj. Karađoz se može izvoditi bilo gde, kod kuće, sa svećama. Nemiri, ratovi, pobune, revolucije su možda bliska budućnost - opet je Karađoz tu. Karađoz pripada mediteransko- balkanskim kulturama sirotinje. U Grčkoj je uveliko postao terapija u najnovije doba. To je zabava za decu, koju vole odrasli, a opet grčka dečica uživaju u direktnim i neučtivim političkim aluzijama kojima ovo pozorište obiluje. U Grčkoj su u šezdesetim i docnije - sve do danas - puštali Karađoza na televiziji kao zamenu za crtiće, jer nisu bili tako privilegovani sa Disney-om kao mi u socijalističkoj Jugoslaviji...", te zaključuje: "Grčki Karađoz posebno je politički nekorektan medij".(Subverzivni potencijal kazališta sjena | kulturpunkt www.kulturpunkt.hr/.../subverzivni- potencijal-kazali.).

Ovaj oblik dramskog izražavanja i danas pobuđuje interes književnih kritičara i pruža mogućnosti obnavljanja jednog veoma jednostavnog i popularnog načina pučkog teatarskog kazivanja, čije se tematske odrednice mogu plasirati u jednostvavnoj dramskoj formi, kao komentari na svakodnevna suvremena događanja. 97

Pokušaj iniciranja interesa za ovu vrstu humora u novije vrijeme su predstavili sarajevski glumci Enis Bešlagić i Milan Pavlović, koji su snimili serijal o Muji i Sulji, komičnim likovima humoresknog prosedea prepoznatljivog u formi vica, osobito u centralnoj Bosni, ali u svojoj specifičnosti prihvatljivi u širem region exjugoslovenskog podneblja. Jedna od pretpostavki je, da su upravo ova dva lika, Mujo i Suljo, otjelotvorenje likova Karađoza i Hadživate, ali sa specifikumom koji je prije svega povezan sa tradicionalnim poimanjem i predstavljanjem humoresknih sadržaja, koji tretiraju stvarnost i problematiku ljudi, jedne konkretne sredine, saočekivanom determinantom vremenske distance.

4. ZAKLJUČAK

Moderna evropska drama, nažalost, sve manje forsira klasični tip humora u novijim tekstovima. Generalno bi se moglo zaključiti da se sada radi o nekim žanrovskim dramskim podvrstama koje sve više liče na ironiju, burlesku, satiru, grotesku, ali tradicionalna komedija gotovo, da je zanemarena. Postavlja se pitanje da li je komedija izumrla u svom izvornom obliku i da li smo zaboravili kako ona nastaje da bi nas zabavila i nasmijala? Ozbiljnost problematike koja se bavi pitanjem egzistencije sveukupnog čovječanstva, sve više okupira svjetsku populaciju. Da li smo zbog toga zaboravili na smijeh i sve ga više potiskujemo iz naše svakodnevnice!!! Oživimo Karađoza, neka se našali na naš račun, ali onako srčano i naivno, tako da se i mi sebi sami nasmijemo...možda su upravo, te zaboravljene kulturne vrijednosti, rješenje za naše današnje probleme.

LITERATURA

1. Alok Ersin, (1996), Karagöz-Hacivat: The Turkish Shadow Play, Skylife - Şubat (Turkish Airlines inflight magazine), veljača 1996., str. 66–69. 2. Kurdet Cevdet ,(2004) Karagöz, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları 119., Sanat, 2111., ISBN 975 3. Lešić Josip,(1991), „Dramska književnost I i II“,“Svjetlost“, Sarajevo. 4. Muzaferija Gordana, (2004), „Činiti za teatar“,“Judita“, Tešanj. 5. Pignare Robert, (1970), „Povijest kazališta“, „Matica hrvatska“, Zagreb. 6. Sinanović Emsud, (1996), Bošnjačka drama“, „Cambi“, Lovran, Rijeka. 98

7. „Pozorište“(1981), časopis za pozorišnu umjetnost, br. 1-2 godina XXIII, „Univerzal“, Tuzla. 8. http://www.avaz.ba/clanak/136557/karadoz-pravi-bh-dragulj#sthash.GIAllGFh.dpuf08- 0862-2 9. http://www.avaz.ba/clanak/136557/karadoz-pravi-bh-dragulj#sthash.a3Y5pxHI.dpuf 10. "Karadjoz" Varalica Fistik (TV Episode 1970) - IMDb www.imdb.com/title/tt1133013/ 11. Karagöz na UNESCO-vim službenim stranicama (engl.) Preuzeto 31. kolovoza 2014. Subverzivni potencijal kazališta sjena | kulturpunkt www.kulturpunkt.hr/.../subverzivni- potencijal-kazali..

Univerzitetska misao - čКsШpТs zК nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 100-112, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html TОЦКtsФК ШЛХКst u ФШУu sО svrstКvК rКН: DruštvОЧО ЧКuФО / pШНШЛХКst: Filologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 16.02.2015.

ејхаа еавић , , [email protected]

А А ВАВЋВ А

OTHELLO AND DESDEMONA IN KOVAČEVIĆEVSKI WAY

Apstrakt – . ђ , , . , , ђ . , , .

Ključne reči – , , , , , , , .

Abstract - IЧtОrtОбtuКХ ЛШЧНs ШП KШvКčОvТć's аШrФs аТtС ШtСОr РrОКt аШrФs КrО К uЧТquО characteristic of his artistic creation. Such bonds among literary works are built on the standpoint of themes, motifs, genre and other numerous similarities. This paper deals with the analysis of OtСОХХШ КЧН DОsНОЦШЧК аТtСТЧ tСО МШЧtОбt ШП KШvКčОvТć’sCХКustrШpСШЛТМ МШЦОНв, Т.О., tСО КЧКХвsТs of these archetypical heroes who were firstly shaped by the great Shakespeare. Thus, the paper illuminates intertextual, primarily citation and motif bonds that the Claustrophobic comedy ОstКЛХТsСОs аТtС SСКФОspОКrО’s OtСОХХШ.

Key words – intertextuality, archetype, Othello, Desdemona, Kovacevic, Shakespeare, analysis,

100

, , .

, , . Њ , . ђ , , , , , , .

. , , .

, ђ . , , , .

. , , , , , .

101

А А ВАВЋА

ђ , . ђ , , Ђ Ђ. , , Ј , . , . , , , .

, , , , , . , . , : .

, , ђ , , џ . . , , , . , , , .

. :

102

Ј: ?

: .

Ј: ?... ?

: . .1

, - , . ђ , . , ђ, , , , , , . , ( ) (, ), , .

, , . , , . , , , , . , , , Ј :

Ј: ... . . . , .2

ђ , , . ,

1 Дуа Коаећ, Клутофоч коедј, у: Оде де II, ее кње, еоад, , т. .

2 Ито. 103

, , . , , , : , . , , , „ “.3

, , (, ), (, , ) – ђ . , , , , ђ , Ј ( , ). , ђ , ђ – .

. , , . , , . , , . . , , , , . , , , .

Ј Ј, Ј , ђ ђ . , Ј .

3 Пета ајаоћ, Ш коедогф е лот, у: Спк дк пц XX толећ, ата пка, Факултет дак уетот – кадеја уетот, о Сад, еоад, , т. . 104

Ј: , ! Ј Ј. Ј, 400 , ... ... ... , , – !

: , ђ, . - .

Ј: „“ Ј XE E, , ђ , , , , . !4

. џ . , , џ, . , , , Ј, . . , , , , . ђ Ј, , , , .

Ј Ј . , , – Ј.

: , Ј...

Ј: Ј. Ј, .. ? 5

Ј , , . , ђ ,

4 Дуа Коаећ, Клутофоч коедј, у: Оде де II, ее кње, еоад, 1994, т. .

5 Ито, т. . 105

, Ј , Ј. , , . , , џ Ј, Ј. . , , .

џ , , , . , , , . , , , , , . .

Ј: , . ,

? ?

Њ ,

ђ?

, ,

, , ,

;

106

Ј . , , , . , , .

: , , „ “, , : „, , ђ , .“ , ђ.7 8 , 9, 10, . , , , , , 11, : ! џ! !12

Ј , . .

6 ље Шекп, Отело, Спка књеа адуа, еоад, , т. .

7 Дуа Коаећ, Клутофоч коедј, у: Оде де II, ее кње, еоад, , т. .

8 Ито, т. .

9 Ито, т. .

10 Ито, т. .

11 Ито, т. .

12 Ито, т. . 107

, , , Ј :

, ,

.13

Њ , , , . , , , ђ , . , , .

ђ , , . , , , . Њ , ђ, ђ , .

, . , , , . . , , , . Њ . . , , .

Ј џ , ,

13 ље Шекп, Отело, Спка књеа адуа, еоад, , т. . 108

. , Ј ђ , , , .

. , . . ... . .(...) ... ђ , .14

, , , .

. , . , , . , :

: , ђ .

. (...)

ђ. Ј .

; .15

. , . , :

14 Дуа Коаећ, Клутофоч коедј, у: Оде де II, ее кње, еоад, , т. .

15 ље Шекп, Отело, Спка књеа адуа, еоад, , т.. 109

.16

, . , , Ј . , . . , Ј.

, , ђ Ј .

Ј , ... – , , , . , ђ .17

, . , , , , , , . Њ , . , Ј. , , , , , . , , . , , . , ,

16 Ито, т. .

17 Дуа Коаећ, Клутофоч коедј, у: Оде де II, ее кње, еоад, , т. .

110

ђ . ђ , , , .

, . ђ , . , , .

Ј: Ј ? ?

: ђ. ђ ! ! Ј ? , .

Ј: ?

: , .

Ј: , ? ?

: , . , . – . . !18

, . , , .

, , – , .

18 Дуа Коаећ, Клутофоч коедј, у: Оде де II, ее кње, еоад, , т. 125.

111

4. АЉА

ђ . , . .

, . , (, , , .) , , .

, . , , , .

, , , . , , , , , , . , , .

112

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 113-126, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 08.11.2014. Datum prihvatanja rada: 17.02.2015.

Selma Slezović Mehmedović International University of Novi Pazar [email protected]

SOCIJALNI STATUS KAO ASPEKT U GORDOST I PREDRASUDE I ORKANSKI VISOVI

SOCIAL STATUS AS AN ASPECT IN PRIDE AND PREJUDICE AND WUTHERING HEIGHTS

Abstrakt - Ovaj rad se bavi sa dva romana, Gordost i Predrasude, kao i Orkanski Visovi. Teme pokrenute u ovom radu su socijalni status u engleskom društvu i njegova važnost. Poseban osvrt je napravljen ka glavim likovima u ova dva romana, Ketrin i Hitklif, zatim Elizabet i Darsi. Dublje je istraživan socijalni status kao aspekt i posledica u ova dva romana. Obe autorke romana su se bavile položajem žene u društvu, kao i teškoće sa kojima su se šene, posebno devojke susretale svakodnevno. Ovaj rad ima za cilj da definiše bitnost socijalnog statusa u romanima Orkanski Visovi i Gordost i Predrasude. Takodje, rad teži ka analiziranju društvenih veza i shvatanja.

Ključne reči – status, Gordost i Predrasude, Orkanski Visovi, društveni položaj.

Abstract - This paper will be dealing with two novels, Pride and Prejudice and Wuthering Heights. Themes started in this paper are social status in English society and its importance. Special overview is made towards main characters in these two novels, Catherine and Heathcliff, furthermore Elizabeth and Mr. Darcy. Deeper is researched social status as an aspect and consequence in both of these novels. Both authors dealt with woman position in society, as well as with the difficulties woman has faced daily. This paper has a goal to define importance of social status in novels Wuthering Heights and Pride and Prejudice. Also, paper strives towards analyses of social bonds and understandings. 113

Key words –status, Pride and Prejudice, Wuthering Heights, social standing

INTRODUCTION

The basic theme of almost all Jane Austen’s novels is, as noticed long time ago, marriage. That was the only event which importantly changed the destiny of people in Jane’s time. This event was a reason of different material and family interests, but also conflicts of interests, characters, feelings and ideals.

When we speak about Pride and Prejudice, surely it is one of the most popular novels from Jane Austen. This novel shows a lot of freshness and humor, but at the same time has very meaningful themes and very good composition.

The conflict of Mr. Darcy’s “pride” and Elizabeth’s “prejudice”, superficial evaluation of character at first sight is actually one of the leading themes of the novel, but with this the thematic of the novels is not even nearly drained.

On the other hand, novel Wuthering Heights, by Emily Bronte, in one aspect is opposite of the novel mentioned before. Still, when followed through certain parameters, surely certain similarities can be found.

Wuthering Heights is considered the master piece of English literature. The story of Heathcliff, a child of unknown parents and mysterious origin, furthermore of his tragic love with Catherine, is one of the most celebrated stories.

When first published, the novel truly met with great misunderstanding. Victorian critics were shocked by brutality of this story. So much that one of them said that novel was not recommended for young ladies.

114

Indeed, the novel itself represents, at first sight, an absolute contrast to the novel Pride and Prejudice. But, then again, when analyses of characters, situations, consequences goes deeper under the surface, we can surely find some bonds which connect two stories.

Catherine, the heroine of Wuthering Heights is very stubborn, sometimes arrogant and selfish, but also brave enough to defend her opinions and attitudes. Heathcliff is very revengeful and brutal. His relentless, two decades long wish for revenge somehow makes him a bad guy. Catherine herself is the only one who completely understands Heathcliff. She is fully aware of the fact who Heatcliff is, but yet, she loves him. Love among them is sometimes very selfish and destructive.

The question is – why is Wuthering Heigths one of the most beloved love stories ever?

Elizabeth Bennet, the heroine of Pride and Prejudice, is in some way is similar to Catherine. Elizabeth is intelligent, funny, noble and ironic towards everything she founds disapproving.

Development of the relation between Elizabeth and Mr. Mr. Darcy, moved by dialect line – from harsh refusal towards love is described and seen unsurpassed. However, Mr. Darcy himself seems less convincing than Elizabeth. His metamorphosis from rude aristocrat to noble gentleman is not so organic ad Elizabeth development. Jane Austen very carefully explained each his step.

The importance of the social status is more than obvious in both of the novels. Catherine and Heathcliff are doomed to tragic love, because Heathcliff was not onto the same social level as Catherine was. Their love is really deep and strong, not based only on physical attraction or romantic illusions, but also on very strong bond of tho souls. Catherine and Heathcliff grew up together, alone against the world stopping them and always trying to separate them. But still, nevertheless, the basic tragedy is in the fact that two of them were so similar, yet so different. They are different because of the social class.

“My biggest suffering on this world was Heathcliff’s suffering, and I have felt myself and him from the beginning. He is my great thought in life. If everything else was to die, and he was to stay,

115

I would have existed; but if everything else was to stay, but he was dead, the universe would have turned into the greatest stranger, it would seem as I am not part of it.”1 (Bronte; 1992: 101)

Mr. Darcy and Elizabeth are in somewhat different situation. First of all, Mr. Darcy is the one with higher social status in relation to Elizabeth. Mr. Darcy is a young gentleman with only younger sister, and also very wealthy and extremely influential. Elizabeth origins from a modest family, but nevertheless, she is the girl not ashamed of that. She is well read, smart and very, very kind.

We simply cannot but wonder whether the love between Elizabeth and Mr. Darcy ended happily because of the fact that Mr. Darcy is the one with wealth and reputation? Some would agree, because Mr. Darcy as the man, and especially at that time, man was the one in charge for the family support. Surely, the time was changing, so today we have families where woman works, and the man is in charge of the kids, home etc. However, at the time of these novels, this was not the case. Women were those who took care of the household and kids, and men worked, contributed and cared for the financial support of the family.

Surely Mr. Darcy was in better position than Heathcliff. Considering that, Mr. Darcy was wealthy, respectfull, from a rich and influential family. On the other hand, Heathcliff had nothing. Adopted, without parents, he had nothing to offer to Catherine.

Question is risen, if Heathcliff had belonged to some higher social class, would his love with Catherine have ended differently?

I cannot help but wonder – if Mr. Darcy was not so rich, and next to that, taught to get everything he wants – would Elizabeth and him ended up together, happily ever after?

1 Translated from Serbian into English language by Selma Slezovic

116

MR. DARCY’S “PRIDE” AND ELIZABETH’S “PREJUDICE” IN CONFLICT

Two hundred years ago, famous Jane Austen wrote the novel of unforgettable love between Mr. Darcy and Elizabeth.

Bennet rural family is not wealthy at all, belonging to a lower status. The five daughters are old enough to marry, and their simple and endlessly chatty mother tends to marry all of her daughters rich. The moment at the ball when acquainted with Bennet daughters, Mr. Darcy refuses to dance with Elizabeth and her appearance a little later characterize as a barely admissible. This is when verbal maneuvering started between these two young people.

Although the past two centuries has greatly changed the "balance of power" in romantic relationships and feedback on the male-female relationship, Mr. Darcy and Elizabeth Bennet certainly catch the attention of people reading about them all over the world.

Elizabeth's way across the misconceptions and wrong from the best choices, by contrast, is illuminated by parallel faces of its environment. Elizabeth embodies the independent spirit of an environment which considers the matrimony most holy thing.

However, we must not forget the quiet and handsome nobleman, Mr. Darcy, which in the end leaves both the pride and prejudice.

Aversion between Mr. Darcy and Elizabeth are particularly reinforced when Mr. Darcy and the two Bingley sisters, unpleasantly surprised by Mrs. Bennet and her two youngest daughters, separated Bingley from Jane. What Mr. Darcy thought was that Jane, thanks to pushy mother and the fact that her father's estate has no male heir, in Bingley was looking for a rich husband, and thus that her intentions are not sincere.

The fact is that while reading the novel, and learning about the animosity between Mr. Darcy and Elizabeth, somehow we feel that there is something between the two of them. Something deeply clean and beautiful. One can imagine a happy ending. From Mr. Darcy’s "pride" and Elizabeth's "prejudice" a beautiful love was born. 117

Elizabeth Bennet, in a way, the favorite of his father, is a girl who enjoys reading books. Regardless of the fact that she comes from a poor family, she is not ashamed of that at all. She is lovely and obviously dedicated to the work on herself, in spiritual and intellectual sense. Try as she might, she could not break free of prejudices quickly formed against Mr. Darcy. (Fox; 1962: 185)

At the ball, which was organized to introduce the Binglies, Elizabeth sees Mr. Darcy the first time. If Mr. Darcy was not so proud, so full of himself, maybe Elizabeth would have no prejudice against him. But, given his initial position, the guard no one could put down, not even a charming smile of lovely Elizabeth, certainly she thought badly of him.

Elizabeth grew in poverty, it is the first step towards prejudice towards someone who comes from a wealthy family. Because Elizabeth is not one to ever marry for interest or wealth. She had dreams of the perfect mate, who will appreciate her. With that, and thanks to the position taken by Mr. Darcy really is understandable why Elizabeth created a prejudice.

The relationship between Elizabeth and Mr. Darcy in the novel Pride and Prejudice is often described as one of the most beautiful love stories, because of the obstacles that the two of them managed to overcome in order to be together. Pride, their differences in status, Elizabeth's family and Lady Catherine, all these were the obstacles in their relationship.

A person, who has further contributed to Elizabeth’s stronger prejudice against Mr. Darcy, is George Wickham. He does play dirty so well that he manipulates Elizabeth, convincing her that Mr. Darcy is a horrible man. After a brief introducing, he tells Elizabeth his version of the story as a soldier. He tells Mr. Darcy refused to give him money, at the request of the Mr. Darcy late father. No matter how clever Elizabeth was, she was primarily a generous, kind-hearted and of course she believed in the story served by Wickham. All these are one of the reasons why Elizabeth refuses Mr. Darcy proposal the first time. She is totally convinced that Mr. Darcy is bad. Of course, no matter how influential and the rich, they will not marry a bad man. (Stafford; 2004: 108)

When Mr. Darcy at the ball commented that there is not much charm in her, this certainly deeply hurt her feelings. Elizabeth didn’t show that, but her confidence has been shaken indeed. Mr. Darcy has expressed his opinion at the time, that Elizabeth was not pretty enough to be intrigued by

118

her. Intelligent and honest, with a tendency to judge very harshly, Mr. Darcy is aware of his status and therefore is too proud. The fact that Elizabeth recognized Mr. Darcy pride, and this led to her prejudices against him.

If we analyze further the behavior of two future lovers, you will notice that Mr. Darcy changed over time, from the beginning onwards his unrelenting pride - he increasingly approached Elizabeth. On the other hand, she was increasingly moving away, her prejudice against Mr. Darcy has grown and she just wanted to get away from him. The two points are very important, according to Teachman, Mr. Darcy reached the highest point of admiration for Elizabeth to ask her to marry him, and Elizabeth came to the highest point of hatred for Mr. Darcy that she refused his marriage proposal. (Teachman; 1997: 87)

They were both injured. Both have suffered in those moments. The ways leading to or from each other were severed with Lisa's refusal.

Let us get back to Elizabeth's prejudices made at the first ball, when she heard the conversation between Mr. Darcy and Bingley. The question is - if Bingley did not immediately fall in love with Jane, would our two heroes have a chance to overcome all obstacles? This is just another proof of how good Jane Austen is at intertwining the characters and situations. Luck is in the fact that Bingley fell in love with Jane, Elizabeth’s sister, and thus Elizabeth and Mr. Darcy got a chance to fight for their happiness.

Elizabeth misunderstands the nature of Mr. Darcy’s character, because she was blinded with surfaces, and also enjoys seeing the world in terms of art. She goes to the estate of Mr. Darcy to make sure that she was right. But, surprisingly, finds just the opposite. She meets a maid in the house who claims that he is a wonderful man, a graceful master. In addition, she adds, that she had known him since his birth, which we might guess that women really is telling the truth. Indeed, when Elizabeth and Mr. Darcy meet there, as there's been some magic, Mr. Darcy’s guard was completely removed, erased. While we are in this house, we understand how Mr. Darcy is actually a wonderful being, just like Elizabeth. He was on his territory and wants to do everything possible for Elizabeth to feel welcome.

119

Mr. Darcy changes happen fairly quickly. From total rejection to the absolute love. If we analyze his actions and attitudes from the beginning, we come to the conclusion that he was prejudiced, he could not have supposed that Elizabeth Bennet is so smart, spirited and charming, despite her very simple mother. His prejudice was related to Elizabeth's family in particular. The moment when Elizabeth, at the ball makes it clear in a very sophisticated way, that she heard what he said about her, he felt somewhat ashamed. But more importantly, understands that Elizabeth is very bright and strong young girl. Although her feelings were deeply hurt, as it would hurt the sentiments of every woman, Elizabeth did not show it. She put a smile on her face and hid her pride deep inside.

When Elizabeth walked to the residence Bingley, to visit an older sister Jane, yet something changed in Mr. Darcy. Seeing as she entered the living room, with muddy shoes, he realized that something was changing. He began to look at her with different eyes. He started to ignore everything he was taking into consideration previously.

Certainly, in general, beliefs about Mr. Darcy are very much divided. Some consider him simply rude, some consider him maybe too honest, so honest that it offends.

CATHERINE AND HEATHCLIFF – LOVE DOOMED DUE TO SOCIAL STATUS DIFFERENCIES

The central theme of Wuthering Heights is the relationship between Catherine and Heathcliff. The problem of the link between Catherine and Heathcliff and its significance remains the central mystery of the novel till the very end. In fact, the novel is a revengeful love story of Heathcliff, the protagonist. Catherine is the daughter of Mr and Mrs. Earnshaw and Heathcliff is a pickup boy by Mr. Earnshaw from the slums of Liverpool city and is named Heathcliff Earnshaw by Mr. Earnshaw. Mr. Earnshaw’s treatment towards Heathcliff is likely a father’s treatment towards his own child. Environment of the moor and same dwelling place gives both Catherine and Heathcliff a greater

120

chance to develop their romantic love. In addition, Catherine’s own brother, Hindley’s hostile and brutal treatments towards Heathliff fines Catherine’s love for Heathliff.

As children, Catherine and Heathcliff seem to represent the spirit of freedom as they are rebelling against the tyrannical authority represented by Hindley. They are also rebelling against religious bigotry as represented by Joseph. Their love exists on a higher or spiritual plane, they are really soul mates, two people who have an affinity for each other which draws them together irresistibly. Heathcliff repeatedly calls Catherine his soul. A life-force relationship is a principle that is not conditioned by anything else. Catherine and Heathcliff's love is based on their shared perception that they are the same. Catherine declares, famously, “I am Heathcliff,” while Heathcliff, upon Catherine's death, wails that he cannot live without his “soul,” meaning Catherine. Both Cathy and Heathcliff love each other profoundly. Yet we notice some ambiguity in both Cathy’s speech and action. Catherine and Heathcliff are creatures of the wild moorland where conventional social standards are meaningless. After meeting with Edgar, Catherine develops an interest towards him. She now seems to be equally interested in Edgar and Heathcliff. She has certainly not given up Heathcliff. In fact she defines her brother Hindley and manages to meet Heathcliff secretly. Indeed there remains a striking contrast between Edgar and Heathcliff far as behavior and looks is concerned. And it is obvious for a sweet girl of fifteen to be in dilemma about both of them because one is her earlier love and later another appears with more redefined and behavior. (Thompson; 2009: 134) Cathyerine decides to marry Edgar for his social status. She decides to marry Edgar for his social standards. Indeed he is handsome, young and cheerful. But she informs Nelly, the house keeper, of her profound attachment to Heathcliff, saying: “Nelly, he is more myself than I am. Whatever our souls are made of, his and mine are the same one.”2 (Bronte; 1992: 97)

2 Translated from Serbian into English language by Selma Slezovic 121

But Heathcliff who loves Catherine more than anything in his life overhears Catherine saying to Nelly: “It would degrade me to marry Heathcliff now.”(Bronte; 1992: 98)3 From this context of Cathy’s speech we can have a clear notion that the love affair between Cathy and Heathliff is anti-social as Heathcliff is a pick up boy and then is no trait of his parents. After overhearing this, Heathcliff leaves the Wuthering Heights without saying anything to anybody and leaves no traces of him. When Heathcliff has left, Catherine marries Edgar. After her marriages she understands her betrayal of her true self and as a result she is going to be sick and ill in accordance with the passing of days. After six months of their marriages, Heathcliff returns and seeing him live Catherine feels so delighted. In spite of Edgar’s dismay, Catherine and Heathcliff sit looking at one another “absorbed in their mutual joy to suffer embarrassment.”(Bronte; 1992: 66) Yet there is no romantic erotic infatuation. Though she is married to Edgar, she feels an ardent love and desire for Heathcliff which is anti- social. She believes that Linton is subordinate and that Heathcliff is part of her. It is very strange how Catherine manages to be so cruelly realistic. Most people have exactly the opposite problem, most of them are weak towards love and emotional feelings, whereas Catherine manages to switch off very easily and decides to marry Edgar just because it’s smarter, or wiser, or it’s something her brains tells her to do. At one point Heathcliff bribes the Sexton to remove the earth of the lid of the coffin in which Catherine lay. And opening the lid of the coffin and has seen Catherine’s face again. In fact, he has, with his own hands, dug out her grave on this occasion. He has done this out of his crazy love for Catherine. But in view of social perspective according to James, what he has done for love is really amoral. (James; 2012: 103) Not only that he has bribed the Sexton to pull away one panel of the coffin, his object being, that when he himself dies, his dead body should be buried close to Catherine’s dead body without being there any wall between them. His unfathomable love for Catherine makes him do such thing

3 Translated from Serbian into English language by Selma Slezovic

122

that is anti-moral. We can say that the unalloyed love of Heathcliff turns to anti-moral as well as anti-social because of Catherine’s ambition to get social standard and his own psychological problem. In Wuthering Heights, Catherine and Heathcliff’s love is a direct challenge to those social forces of family and class which tyrannize, oppress and restrict individuals and their relationships.

Despite the generally accepted view that Heathcliff and Catherine are deeply in love with each other, the question of whether they really "love" each other has to be addressed. This question raises another - what kind of love, or feeling is Emily Bronte depicting? Her sister Charlotte, for example, called Heathcliff's feelings "perverted passion and passionate perversity."(C.Bronte; 1850)

Such a love as Catherine and Heathcliff’s is not necessarily fortunate or happy. For C. Day Lewis, Heathcliff and Catherine represent the essential isolation of the soul, the agony of two souls– or rather, two halves of a single soul–forever sundered and struggling to unite. (Lewis; 1990: 160)

Their love is a life-force relationship, a principle that is not conditioned by anything but itself. It is a principle because the relationship is of an ideal nature, it does not exist in life, though as in many statements of an ideal this principle has implications of a profound living significance. Catherine's conventional feelings for Edgar Linton and his superficial appeal contrast with her profound love for Heathcliff, which is an acceptance of identity just below the level of consciousness. (Collins; 1890) Their relationship expresses the impersonal essence of personal existence. This fact explains why Catherine and Heathcliff several times describe their love in impersonal terms. Because such feelings cannot be fulfilled in an actual relationship, Bronte provides the relationship of Hareton and Catherine to integrate the principle into everyday life.

Their love is an attempt to break the boundaries of self and to fuse with another to transcend the inherent separateness of the human condition, fusion with another will by uniting two incomplete individuals create a whole and achieve a new sense of identity, a complete identity. This need for fusion motivates Heathcliff's determination to "absorb" Catherine's corpse into his and for them to "dissolve" into each other so thoroughly that Edgar will not be able to distinguish Catherine from him. Ironically, his obsession with revenge seemingly outweighs his obsession with his love, and that is why he does not fully forgive Catherine for marrying Edgar. 123

Freud explained this urge as an inherent part of love: "At the height of being in love the boundary between ego and object threatens to melt away. Against all the evidence of his senses, a man who is in love declares ‘I' and 'you' are one, and is prepared to behave as if it were a fact." (Freud; 1930: 13)

Catherine, for example, calls her relationship "a source of little visible delight, but necessary." (Bronte; 1992: 56) The loss of the lover, whether through rejection or death, causes the addict withdrawal symptoms, often extreme ones like illness, not eating, and faintness. The addict wants possession of the lover regardless of the consequences to the loved one. A healthy love, on the other hand, is capable of putting the needs of the beloved first.

After Catherine's death, he must continue his revenge — a revenge that starts as Heathcliff assumes control of Hindley's house and his son — and continues with Heathcliff taking everything that is Edgar's. Although Heathcliff constantly professes his love for Catherine, he has no problem attempting to ruin the life of her daughter. He views an ambiguous world as black and white, a world of haves and have-nots. And for too long, he has been the outsider. That is why he is determined to take everything away from those at Wuthering Heights and Thrushcross Grange who did not accept him. For Heathcliff, revenge is a more powerful emotion than love.

The Bronte’s novel comes from a deep level of the unconscious. One side of it represents the presence of the two opposites in regard with existence, the good and the evil, the light and the dark.

Though Emily gives us, through their love, that part of herself that she knew it existed in her heart, that part that represents openness and lack of fear, she immediately goes to the next chapter only to tell us that love is frail that love can be lost, that love is weaker and fear is stronger. Within her mind and not the heart, Emily discovers fear-the negative emotion-and projects it in the future of her love story. Within her mind Emily finds a hidden personality, one that has its own goal, its own logic, demanding a picture of how things should be and according to it the novel is created. (Smith; 1976: 77)

Heathcliff and Catherine’s love would be ordinate because although they grew up together, they were not siblings. It took Catherine time to get used to Heathcliff and consider him for a friend,

124

she did consider Heathcliff to be her brother. Catherine’s friendly love and appreciation for Heathcliff came with time. They could be compared to two friends who grew up together and share a non-sexual love. There is nothing about their love that is incestuous or wrong.

If Catherine loved Heathcliff sexually, then their love would be inordinate. The love that Catherine feels for Heathcliff is not carnal love. Catherine believes that she loves Heathcliff not because she is physically attracted to him, but because she is emotionally attracted to him. Catherine clearly states her feelings toward Heathcliff and their relationship. She feels that she is Heathcliff, meaning that without being physically one, they will still be one essence of eternity.

Nevertheless, their love was destructive and selfish. Both of them were unable to put aside their differences, their social differences. Catherine was led by something very proud inside of herself, she couldn’t, she was not able to see herself married to someone below her social class. Some will agree, some will not, but surely it is a social status the one which dictated how their love will develop. CONCLUSION

Sometimes, individuals who lack direction, who are emotionally unstable, or who are isolated and have less interest are especially vulnerable to addictions. An addictive love wants to break down the boundaries of identity and fuse with the lover into one identity. Lacking inner resources, love addicts look outside themselves for meaning and purpose, usually in people similar to themselves. Even if the initial pleasure and sense of fulfillment or satisfaction does not last, the love-addict is driven by the need and clings desperately to the relationship and the lover.

The character Heathcliff leaves us a strong impression after we finish reading the novel just because he embodies exactly those traits we also have: love means pain as well as joy. In the case of Catherine, stated badly, she causes much trouble. She marries Edgar for the wrong reasons, knowing that she should have married Heathcliff, and the motive for it could nothing but her desire to punish herself. Unconsciously she makes use of the whip to flagellate herself and consequently

125

Heathcliff and Edgar. Even so the greatest moments in the novel belong, without doubt, to these two characters.

REFERENCES

1. Austen, Jane, Pride and Prejudice, Penguin Popular Classics, 1994 2. Berg, Maggie. Wuthering Heights: The Writings in the Margin. New York: Twayne Publishers, 1996. 3. Borné, Eliza, Write Your Way into a Jane Austen Tribute, The Book Case, 2011. 4. Bronte, Emily. Wuthering Heights. 1847. New York. 1992. 5. Collins, Clifford 6. Fox, Robert, Elizabeth Bennet: Prejudice or Vanity, University of California Press, 1962 7. Freud, Sigmund, Civilization and it’s discontents, 1930 8. Jacob, Margaret C. "Industrial Revolution." World Book Advanced. World Book, 2012. 9. James, Harley, The villain in wuthering heights, 2010. 10. Mezo, Richard E. A Student's Guide to Wuthering Heights by Emily Bronte. Parkland: Brown Walker Press, 2002 11. Rubentein, E., ed. Twentieth Century Interpretation of Pride and Prejudice. Enlewood Cliffs, New Jersey. Prentice-Hall, 1969. 12. Smith, Anne, ed. Robin Grove, Rosalind Miles, and Barbara Hardy. The Art of Emily Bronte. New York: Barnes & Noble Books, 1976. 13. Stafford, Fiona, Notes on the text - Pride and prejudice, Oxford world's classics, Oxford university press, 2004 14. Teachman, Debra, Understanding Pride and Prejudice, London, Greenwood Press, 1997 15. Thompson, Paul, Wuthering heights: the home of the earnshaws, 2009. 16. Vine, Steve. Emily Bronte. New York: Twayne Publishers, 1998. 17. Visick, Mary. The Genesis of Wuthering Heights. England: Ian Hodgkins & Co. LTD, 1980. 18. Wiesenfarth, Joseph, Jane Austen’s family of fiction: from Henry and Eliza to Mr. Darcy and Eliza

126

Tanja Isailović Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija [email protected]

ŽIVOT I SMRT-STVARNOST I SNOVIĐENJA BALKANSKI DISKURS BRANKA MILJKOVIĆA VS ANGLOFONOG DISKURSA AMERIČKOG JUGA TENESI VILIJAMSA

LIFE AND DEATH-REALITY AND DREAM-PLAYS: THE BALKAN DISCOURSE OF BRANKO MILJKOVIC VS. THE ANGLOPHONE DISCOURSE OF TENNESSEE WILLIAMS'

AMERICAN SOUTH

Apstract – This writing compares poetical balkan discourse of Branko Miljkovic and dramatic anglophone discourse of American dramatist Tennessee Williams. Miljkovic was a poet of neosymbolism style, a philosopher among the poets in the period of 1960s, and his poetry was directed toward tradition, mythology and folklore. His poems were distantiated from its author, and symbol became conventional means of expression. The general idea of his poems Bequest of Orpheus and Triptych for Euridica establish the authenticity of the above mentioned themes. Some of the symbols, such as fire, bird, emptiness, flowers, death denote Sun, life, Phoenix, chasm, ending and beginning, carry out semantic and aesthetic constrative electricity. Tennessee Williams, as well as Branko Miljkovic, in his drama Orpheus Descending represents his protagonists as humans in pursue for freedom, so did he being engaged in art. The questfor meaning and sense, up to the degree where imagination and reality blend together, where uncertainness becomes activity, loneliness vivifics in discursive experience of metaphor are the main ideas of his plays, in which 127

Key words – mythology, tradition, fire, life, death, freedom, imagination, reality, Balkan, American South.

UVOD

Kraj pedesetih i početak šezdesetih godina dvadesetog veka u Jugoslaviji je bilo jedno dinamično doba, razdoblje kada se država otvarala prema zapadu, period ponovne komunikacije sa zemljama tadašnjeg istočnog bloka. U to vreme SFRJ pokušava da pronađe svoje međunarodno mesto u geopolitičkom smislu, veoma vešto koristeći kulturu i kulturne aktivnosti, naročito u oblasti književnog stvaralaštva. Centralna institucija KPJ na čelu sa Josipom Brozom vešto je balansirala i kontrolisala gotove sve oblasti ljudskog delanja. Država se gradila u infrastrukturnom smislu, promovisala se ideja progresa kroz svenarodno učešće i, za razliku od zemalja istočnog bloka, cvetale su ideje jednakosti, bratstva i jedinstva, novih mogućnosti, a sve to u cilju promovisanja prava i slobode čoveka, nauke i boljeg života. Međutim, sve što je moglo da ugrozi centralistički sistem i navodne tekovine narodnooslobodilačke borbe, ili da dovede u pitanje politiku tadašnjeg establišmenta bilo je surovo sankcionisano. Drugim rečima, kritička svest intelektualne elite je bila sužena, nedopustiva i neodrživa u to vreme.

Branko Miljković(1934-1961), pesnik rođen u Nišu, penje se brzinom svetlosti na pijedestal jugoslovenskog pesništva, donoseći talas slobode i stihove kakvi do tada nisu imali snagu oluje, orfejsku lepotu, magično zračenje, gde Miljković kaže „Isto je pevati i umirati“(Miljković1981,70) a pri tom polazi sa pozicije pesme, a ne sa pozicije smrti, usmeravajući jedan novi mladi naraštaj novim tokom svesti, nasuprot socrealizmu i dogmatizmu, koji su se bili, odveć dugo, učaurili u srpskom pesništvu. Pesnik je uneo sažetu misao sa snažnom porukom, antičku tragiku i nov stav prema istini. Slobodan Rakitić (Rakitić 1989,178) objašnjava da je Miljković tvrdio da istina ne sme da bude sadržaj pesme, isto tako, pesma ne sme da nosi u sebi istinu već mora da je sluti. Takvo izbegavanje direktnog sadržaja je bila vrsta otpora tiraniji određene stvarnosti u poeziji tog doba.

128

S druge strane Atlantika, na tlu Sjedinjenih Američkih Država, u isto vreme kada Branko Miljković živi svoj pesnički „Jugoslovenski mrak“ na Balkanu, Tenesi Vilijams(1911-1983), dramski pisac američkog Juga, opisuje neumeće i nemogućnost običnog čoveka da pomiri svoju konzervativnost sa nastupajućim konvencijama dvadesetog veka. U svojim dramama ističe nasilje moćnih u odnosu na slabije, a slabiji i drugačiji su uvek bili okosnica još uvek sputane slobode, što posledično dovodi do frustracija i patnje. Rasizam kao kategorija živi svoje truljenje i sveprisutna je krajem pedesetih godina dvadesetog veka na američkom Jugu, stavljajući u žižu identitet pojedinca u odnosu na zajednicu. Paradoksalno, u vreme kada se jedna od vodećih svetskih sila priprema za let u svemir, i tako ostvaruje Ikarov san o bezgraničnosti uma i bitisanja, san o slobodi ljudske vrste, na svojoj teritoriji toleriše, čak i podržava moćnike koji na najbrutalniji način ubijaju i najmanji tračak vere u slobodnog čoveka, gde su sloboda i zadovoljstvo samo ironija, jer isključuju čoveka i parališu promene.

Balkanski diskurs Branka Miljkovića i anglofoni diskurs Tenesi Vilijamsa se mogu komparativno uporediti i sintetizovati zahvaljujući stavu Žaka Deride (Malan 2009,110-121), po kome između literarnih žanrova postoji odgovarajući stepen zajedništva, zahvaljujući zajedničkim ili „pozajmljenim“ elementima koji sam žanr ponekad čine pomalo nejasnim jer se zamagljuju jasne linije razdvajanja. Zato, kako tvrdi Derida nijedan tekst ili delo se ne mogu u potpunosti svesti pod neki žanr, oni su uvek ispred njega, prouzrokujući nestabilnost integriteta i identiteta. U oba slučaja pisci kroz svoje stihove, reči, monologe, dijaloge ili opise „govore“ o svojim mislima ili osećanjima, stvarajući narativnu komponentu ili način na koji pojedinac postavlja sebe na scenu, a time se ujedno udaljava od sopstvenog Ja, slično onome što možemo doživeti gledajući glumca na sceni. Na taj način, po Mišelu Fukou (Malan 2009, 110-121), pojedinac postaje subjekat u odnosu na samog sebe, u odnosu na društvo, vezujući svoju bit, želje i nastojanja sa mnoštvom drugih ljudi u okviru socijalnog i diskurzivnog miljea.

Kroz pesme Branka Miljkovića Orfičko zaveštanje i Triptihon za Euridiku i dramu Tenesi Vilijamsa Silazak Orfeja uporediće se diskurs ova dva velika stvaraoca uzimajući u obzir socio-kulturološku perspektivu, kao i lingvističko-antropološki koncept subjekta u odnosu na društvenu zajednicu.

129

ORFEJSKI DISKURS U PESMAMA BRANKA MILJKOVIĆA

Miljković je bio modernist, u svom pesništvu spaja razne karakteristike moderne lirike: ekspresionizam-kroz snažno izražavanje osećanja i misli pesničkog subjekta; simbolizam-koji kod njega ima pre svega filozofsku podlogu, on koristi drevne, elementarne simbole, kao što su vatra, kamen, ptica, more, nebo i druge; neoklasicizam-koji se javlja u vidu upotrebe elemenata iz misaone i filozofske tradicije počev od antičke grčke filozofije do modernih mislilaca egzistencijalizma, a u okviru antičke filozofske tradicije Miljković dotiče i mitološke junake-Orfeja i Euridiku. Pesnikov osnovni doživljaj je paradoks života i smrti; sa jedne strane je neiscrpljivost univerzuma ( prirode, čoveka, duše, kulture i istorije), a na drugoj strani je rušenje, prolaznost i smrt. Jednom rečju, poezija je za njega bila sudbinska obaveza, ali i način življenja, oblik više probuđene svesti, svesti koja uči, upozorava, ali i opominje. Stoga kritičar dr Radivoje Mikić (Mikić 2002) smatra u knjizi Orfejev dvojnik da je Branko Miljković jedan od pesnika iz čijih tekstova vrlo često proviruje sećanje na ono što mu prethodi, svejedno da li je reč o grčkoj mitologiji, nacionalnom predanju ili domaćoj književnoj tradiciji. Otuda je okolnost da se pesnička umetnost mora posmatrati kao proizvod kulture, i to „poodmakle kulture“, neobično važna kada se pretvori u analitičko oruđe, oruđe za razumevanje savremene poezije. Mada se nikada ne poziva na Tomasa Sterns Eliota, Miljković je stvaralac čije su ideje očigledno lebdele u vazduhu. Bio je, dakle, Branko pristalica shvatanja da je tradicija ono što izaberemo iz prošlosti i zato se tako snažno vezao za mitove i za naša usmena predanja. Izabrao je nekoliko od kojih je, čini se, najvažniji onaj koji se nalazi u svim filozofijama kružnog kretanja, jer je bio snažno opsednut smrću. Poput Fridriha Ničea i on je zastupao stanovište o postojanju feniksa, odnosno svojevrsnom vraćanju onoga što je već bilo. Pesnikova prerana smrt ( umro je u 27.godini), bez obzira da li je došla nasilno-što je najverovatnije, do danas je obavijena velom tajne. Njega je ubio višak vlastite poetske energije, onaj „revolverski pucanj iznutra“, ali ako se uzmu u obzir stihovi iz pesme Jugoslavija (Miljković 1981, 33): Treba zapaliti sve što može da gori/Treba srušiti sve srušivo, sve što nije večno, nije ni malo nemoguće pretpostaviti šta su sve neprosvećeni „udbaši duha“ mogli dokučiti kao pretnju tadašnjem režimu.

130

Orfičko zaveštanje

Da bi pesma živela sopstvenim životom, mora sići pod zemlju. Ona je Euridika koju treba izbaviti iz podzemnog sveta. Pesnik snagom ljubavi, poput Orfeja odvažno kreće u smeli poduhvat, zato mu je iskustvo slavnog predhodnika od velike koristi: Ako hoćete pesmu/ Siđite pod zemlju/ Al pripitomite životinju/ Da vas propusti u povratku (Miljković 1975,119). U životinji koja sprečava povratak iz Hada prepoznajemo Kerbera, čudovišnog psa koga je antički Orfej prevario svojom zanosnom melodijom. Pesnikov silazak pod zemlju može imati srećan kraj, za razliku od mitskog pevača, ali uspešan povratak u svet živih ne znači prestanak opasnosti, koje i jesu najpogubnije onda kada mislimo da su prevaziđene, jer tada oprez može da popusti. Pesma otrgnuta iz carstva senki, iskopana iz zemlje, ponela je sa sobom svoja podzemna iskustva: Ako hoćete pesmu/ Iskopajte je iz zemlje/ Ali se čuvajte njenih navika/ njenog podzemnog znanja. Vešta pesma može da prevari i „donji“ i „gornji“ svet (Ivanović 2010, 145), i izvrgne se u pesnikovog neprijatelja. Pesnik je ugrožen od strane onoga što je ispevao: Reči imaju dušu gomile/Raznežuje ih prostaštvo i gugutka/ Ali opasnosti prevaziđene metaforom/ Na drugom će mestu zapevati opasnije. Iako postoji trenutak u kojem je pesnik zaštićen, u kojem nije u opasnosti od strane svog objekta tj. pesme (opasnosti prevaziđene metaforom), naći će se neki koji će pesmu protumačiti drugačije, fatalnije. Pre ili kasnije narušiće ga prejaka reč (Ivanović 2010,144).

Za Miljkovića metafora predstavlja suprotnost imenovanju i inventarisanju stvari, ona je „nemoć da se stvari kažu svojim a ne tuđim imenima“(Ivanović 2010,77)- što znači da uloga metafore kod Miljkovića više nije deskriptivna, već ona donosi sadržaje koji nisu predvidivi. Metafora ima ulogu pomagača koji otkriva šta sve jeste ili može biti. Ovakva depersonalizacija poezije poprima oblik jasno diferenciranog i teorijski izloženog stava. Tomas Sterns Eliot u eseju „Tradicija i individualni talenat“(Ivanović 2010.92) izvodi zaključak o pesnikovom potčitavanju „svoga Ja“, onakvog kakvo je u nekom trenutku, nečemu mnogo vrednijem. Progres umetnika je trajno samožrtvovanje, „trajno poništavanje sopstvene ličnosti“(Eliot 1963,37). Tako, može se zaključiti, uzimajući u obzir Eliotove stavove, pesma je živo tkivo, neprekinuta celina, koja obuhvata sve što je ikada zapisano, a pesnik ne mora posedovati ličnost koju treba izraziti. Pasivna uloga pesnika i pesme koja živi, dovodi nas do paradoksa: pesnik postaje pesnikom tako što piše pesmu; napisana pesma, koja je svedočanstvo o tome da je zaista pesnik, odvaja se od njega, 131

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 127-139, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 08.11.2014. Datum prihvatanja rada: 24.02.2015. napušta ga, ili još gore „okreće se protiv njega samog“ kako bi rekao Miljković (Ivanović2010,93). Eliotovu tvrdnju da je moderna poezija kritička poezija (Ivanović 2010,98) , Miljković prihvata ali se ne zaustavlja na određenjima koja joj je dao njegov prethodnik. On u kritičnosti savremene poezije vidi prvenstveno kritiku unutar pesme, za koju je ona kao odeljena egzistencija i te kako sposobna. On insistira da „poezija nije samo emocija već svest o emociji“ i dalje tvrdi „ shvatio sam da pesma mora da sadrži i svoju kritiku, jer ona mora da prodre mnogo dublje od srca, do čovekove duše“(SDBM 1972,41). Tako, pesma Orfičko zaveštanje priziva u sećanje antički mit o Orfeju i njegovom uzaludnom silasku u podzemni svet po voljenu Euridiku, kao i našu književnu tradiciju, uprkos svojoj mnogoznačnosti, zapravo ne govori ništa, jer pesma treba da postoji, kao voda koja protiče ali ne govori. Miljković pokušava da pomiri krajnosti-ništa i sve. Iako su napori Orfeja da spasi Euridiku iz Hada duboko emotivni, ona više ne bi bila ista, jer je opterećena svojim „podzemnim znanjem“. Takav stav asocira na poistovećivanju žene i pesme, umrle drage i pesme koja je već napisana. Isprepletenost života i smrti, u kategoriji stvarnosti i snoviđenja u Brankovim pesmama poručuje da pesma koja se jednom odvojila od pesnika, nikada ne zadržava svoj prvobitni lik. Kroz socio-kulturološku prizmu možemo zaključiti da je pesma pesnikov život ali i omča koja visi oko njegovog vrata, tj. Orfejeva pesnikova sudbina je da neprestano umire i, istovremeno da neprestano živi. Umire u prostoru sna, u prostoru pesme, i živi u prostoru sveta, „sveobnavljajuće vatre“(Miljković 1975,17).

Triptihon za Euridiku

Kroz tri povezana soneta u pesmi Triptihon za Euridiku data je slika Orfejevih muka, od trenutka kada je Euridika umrla, do njegovog nevoljnog povratka iz sveta senki. Prvi sonet oslikava tužnog ljubavnika, koji se odlučuje na hrabar poduhvat. Na ukletoj obali od dana dužoj, gde su slavuji/ svi mrtvi, gde je pre mene crveni čelik bio,/gorki sam ukus tvog odsustva osetio/u ustima. Još mi smrt u ušima zuji. Ukleta obala kod Miljkovića označava svet realnosti, koji zbog svojih ograničenja asocira na pakao. Obala je i ovoga puta smeštena ispod zemlje čime svedoči odsustvo ptica, kao i crveni čelik koji je na njoj bio pre Orfeja. Kameni san mora biti prekinut-Probuditi te moram Euridiko mrtva (Miljković1981,17). „Po tome kako je pevao, Orfej se uzdigao do visine božanskog, ali po tome o čemu je pevao, on je bio najobičniji smrtnik. On je pevao svoju bol, patnju 132

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 127-139, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 08.11.2014. Datum prihvatanja rada: 24.02.2015. i nesavršenost“(SDBM 1972, 153). Zahvaljujući njemu zlo je bilo natpevano. Međutim sam Orfej je bio i ostao onaj koji tuguje večno. Što znači, pesnik je oduvek bio onaj koji drugima leči bolest od koje sam umire. Dok stvarnost upija njegov poj i pesmu, on nastavlja da živi u svome snu i neostvarenosti. Ulazak u Had je jeziv: Crvene ptice pevaju u mom mesu/ Crne ptice obleću oko moje glave,/ Neka mi čelo bude načeto u lesu/ gubom i kamenom ispod letnje trave. Bez ikakve zaštite, sa svih strana okružen samoćom, umesto lire odzvanja smrtni zadah, Orfej ne uspeva da se ne okrene i pogleda u Euridiku, ne uspeva jer je živ i ne može da bude lice bez očiju, koje ne želi da vidi ništa iza sebe. Orfej je svestan da između njega i Euridike stoji beznađe, jer ona pripada svetu s one strane krvi. Pesniku ostaje da sneva: Izgubio sam te u noći podzemnoj daleku/ ja divlji lovac zvezda krivotvorno suočen/ sa neistinom, nepomirljivi spavač uočen/ od sudbine, ja čije suze sada niz tuđe lice teku. Mrak je oplemenjen svetlošću zvezda: Noć to su zvezde. Iz moje zaspale glave izleće ptica. Iz glave pevača izleće ptica, počinje pesma koja premošćava razmak između prošlog i sadašnjeg vremena, bestelesnog i telesnog, mrtvog i živog. Ipak dolazi kletva: O mrtav da sam-koja briše život kao opciju. Ostaje mu san i lutanje, njegovi stalni pratioci, koji govore, još jednom da je pesnik osuđen na ciklično umiranje i rađanje. Pesnik ustvari želi da održi ravnotežu našeg univerzuma, kolebajući se između sna i jave. On živi svoju stvarnost u snoviđenju, između kojeg stoje život i smrt, dve konstantne kategorije.

O Brankovoj poetici

Gledajući iz ugla Nortropa Fraja (Frye 1957,148) koji se u svom delu Anatomija kritike uzdržava od naučnog determinizma i novu poetiku nalazi u kvalitetu koje pruža književno delo, mogu se naći principi mitološkog okvira ili „arhetipski kriticizam“. On pretpostavlja da se savremena literatura ponovo vraća mitu, jer metafora ljudskih želja je povezana sa frustracijom, a oni su zajedno umreženi u veliki lanac postojanja kroz kategorije božanskog, ljudskog, životinjskog, biljnog i mineralnog, po analogiji četiri godišnja doba. On implicira apokaliptičnu viziju sveta, koju karakteriše otkrovenje, stanje večnog zadovoljstva i ujedinjenju svih u duhovni i mistični simbol. Na suprot njoj, postoji demonska vizija postojanja, u kojoj vlada sve što je u suprotnosti sa ljudskim stremljenjima. Tiranija i anarhija slede viziju „gnevnog Boga“, koji zahteva žrtvovanje i vrhunac svega je pobeda Antihrista.

133

Fraj je povezao mitsku kategoriju u književnosti sa apokaliptičnom vizijom sveta i postojanja, a ironijsku kategoriju sveta sa demonskom vizijom ljudskog ustrojstva.

Pesme i poetika, kao i sam život pesnika Branka Miljkovića je iskustvo smrti, ali ne i sama smrt. Njegova ga poezija gotovo žestoko vezuje za život. Život kao iskustvo smrti. Sam pesnik kaže: „Poezija beznađa je natpevano beznađe. Poezija je apsolutni nedemagoški oblik humanizma“(Miljković1975,14). Smrt je ona druga strana Meseca koju ne vidimo, uvek je tamna. Štaviše, lepota u koju bi da se smesti pesnik jeste smrt, Tako kaže pesnik u svojoj pesmi Ariljski anđeo (Miljković 1957,15). Konačno, ako je čovek tajna koja oblikuje zaborav, tada on živi vlastitu smrt kroz sopstvena snoviđenja, preplitanja uma i stvarnosti. Naravno, poezija Branka Miljkovića pripada apokaliptičnoj viziji sveta, gde će se dobro sa dobrim pozdraviti, ali Brankov život je svojevrsna ironija, jer je navodno izvršio samoubistvo, obesivši se o vrbu u Zagrebu. Ono što nam može potkrepiti ovu tvrdnje je i činjenica da dosije o njegovom stradanju( br. 1338-86 i KPI 110/61) u Zagrebu (Milatović Ostroški, 2012) još uvek nije otvoren. Neshvaćeni mladi poetski genije je, ipak, svojim pesmama pobedio sopstvenu smrt.

Anglofoni diskurs Tenesi Vilijamsa

Kritičari koji su proučavali drame Tenesi Vilijamsa (Tennessee Williams) predstavili su ga kao pisca čiji protagonisti tragaju za slobodom kao što je i on težio, baveći se umetnošću. U svojim radovima uspostavio je ideju o granici između mašte i stvarnosti, mesto gde se dodiruje svesno i podsvesno i gde se duboka nesigurnost pretvara u akciju. Osećaj usamljenosti je pretvoren u jezik, a iskustvo u metaforu iz koje se mora iskoračiti. Sam Vilijams skoro da nema tajni o sopstvenom životu i umetnosti:„ lični lirski izraz je vapaj zatvorenika u susednoj tamnici, a svi su oni osuđeni doživotno“(Vilijams 2002,7). Vilijams se takvoj osudi života suprostavio radom na stvaranju poetske scene na kojoj, po rečima Rejmonda Vilijamsa„društveni, psihološki kolaps i erotizovani odnos formiraju stagnirajuću tačku u kojoj mašta postaje poslednje utočište za njegove likove“(Vilijams 1996,119).

134

Vilijams, s druge strane, u svom predgovoru Mačke na usijanom limenom krovu podvlači da je šteta što postoji mnoštvo umetničkih dela koja su u neposrednoj vezi sa piscem koji ih stvara:„Tužno je, neprijatno i nimalo privlačno to što skoro sva ta osećanja koja čoveka pokreću dovoljno duboko da traži izraz koji će ispuniti određenom dozom svetlosti i snage, koliko god na površini bila izmenjena, imaju korene u onom posebnom i ponekad čudnom svetlu problema samog umetnika, tom posebnom svetu strasti i slika koje se na njih odnose i koje svako od nas nosi sa sobom od rođenja do smrti kao monstruozno složenu mrežu ispletenu brzinom koja se ne može izračunati do dužine koja prevazilazi svaku meru, meru izašlu iz usta pauka da bi odrazila njegovo jedinstveno shvatanje“(Vilijams 2002,7). Vilijamsovi likovi su „izgnanici“ iz društva u kojem žive. Ne uklapaju se u konvencije društvenog poretka i privlače pažnju različitošću. Zbog nemogućnosti da menjaju društveni i kulturni obrazac, oni se prepuštaju lavini sudbine, sanjarenjima, i po pravilu, ne uspevaju da oživotvore sopstvene snove. Istorijski događaji, poput građanskog rata (1861-1865) i velike ekonomske krize (1929-1939), koji su na već osiromašeni američki Jug, dodali teret rasnog nasleđa, premoći belaca nad crncima, a kasnije po završetku Drugog svetskog rata došlo je do komercijalizacije u okviru tendencija institucionalizma i kolektivizacije, napravili su od američkog Juga nesklad u odnosu na nacionalno iskustvo, duboko ukorenjenu religioznu kategoriju, ubrzani ekonomski progres velikih gradova i individualnost koja luta u tom novom „kosmosu“. Istoričar Ričard Viver je napomenuo da je Južnjak bio odan svom određenom komadu zemlje i skeptičan prema udaljenim autoritetima ili grandioznim političkim šemama, i nastavlja „može se mnogo govoriti o toleranciji, ali za njega je tolerancija eksponent moći. Njegova tolerancija toleriše samo dogmatsku ideju tolerancije“(Woods 2003).

Vilijamsove varijacije njegove posebno hrišćansko-mitološke stvarnosti otkrivaju njegovu veru u otkriće, ali ne u jasnu moralnu odluku koja je praćena odlučnim postupcima. Ponekad njegovi junaci izbijaju iz tesnih vlastitih ograničenja i kratko komuniciraju jedni sa drugima noseći breme prošlosti, tolerišući sadašnjost sa velikom dozom otklona prema istoj.

Silazak Orfeja

Silazak Orfeja je nova inerpretacija stare grčke legende o Orfeju u modernoj verziji, sa snagom strasti, umetnosti i mašte kojom pisac pokušava da poboljša i proslavi život. Vilijamsovi likovi su 135

Mladi, harizmatični muzičar, Valentin Ksavijer, metafora mitskog Orfeja, u jakni od zmijske kože i gitarom u ruci, zračeći životinjsko-erotskom energijom, mračnim nagonima, bežeći od prethodnog života ispunjenog pijankama i moralnom „prljavštinom“ dolazi u gradić u oblasti Dveju reka gde upoznaje svoju Euridiku-Lejdi, ženu koja živi svoj „mrak“sa mužem Džebom Torensom. Prodavnica u kojoj živi porodica Torens, a u kojoj i Valentin želi da počne svoj novi, čistiji život je sinonim za jalov svet kupovine i prodaje, gde se živi monotonim, beskrvnim životom. Već na početku drame susrećemo se sa brutalnim rasizmom: Tata Romano je napravio veliku grešku. Prodavao je tečnost crncima. Tajna grupa je preduzela akciju. Odjahali su do tamo, jedne noći, sa galonima nafte...i zapalili mesto!...Jadni stari čiča, Vop, poneo je ćebe i otrčao do voćnjaka da se sam bori protiv vatre-i izgoreo živ...Uu...izgoreo živ.(Williams 1990,250). Sumornom Jugu koji miriše na gar i smrt Kju kluks klana, suprostavljaju se Lejdi i Val svojim telesnim i misaonim spojevima. Takvi spojevi, iz kojih će se začeti novi život, jer Lejdi ostaje u blagoslovenom stanju, trajaće kratko. Džeb ubija Lejdi, a Val će biti živ spaljen letlampom od strane Tajne grupe, predvođene Džebom.

Centralna ideja drame-represija uma predočena kroz ljubav, ali ljubav kao prolazno spajanje dvoje ljudi i njihovih želja. Oni koji žude za afektivnošću i pažnjom su uvek izolovani, odvojeni i sami. „Ljudi mogu biti žrtve okrutnog nasilja, ali oni su često dobrovoljne žrtve. Zbog toga kod Vilijamsa oslobađanje ide zajedno sa smrću. Sopstvo-tela, uma i želja je turbulentna drama koju pojedinac jedino može da iskusi kroz umiranje“( Clum 1997,132). Brutalni i impotentni materijalizam u borbi sa duhovno osetljivim i seksualno vitalnim impulsom odnosi prevagu, jer je prvi duboko ukorenjen u zemlju, u svest crnaca i belaca. Čak i ptičija kost mora da se ogoli, da se sa nje skine svaki ostatak tkiva, da bi se zadovoljio južnjački osećaj „beline i čistote“: Znam da je to grudna kost ptice, ali je još uvek obojena prljavštinom. Ostavi je duže na golom kamenu na kiši i suncu dok svaki znak prljavštine ne bude spaljen i ispran s nje, i tada će to biti lep privezak, ali sada je to crni privezak, Ujače( Williams 1990, 256). Višeznačnost ptičije kosti je sledeća: ljudi nikada ne mogu biti slobodni kao ptice, ni čisti jer su im misli urasle u tkiva zaprljane. Tek posredstvom prirodnih sila, sunca i kiše, kost pobeli i izjednači se sa belom bojom rase koja je sebe

136

Dramska poetika Tenesi Vilijamsa

Tenesi Vilijams je kroz svoje likove dao izraze snažnog psihološkog i duhovnog rascepa oslikanog u usamljenosti, samoobmani i vraćanju u seksualni hedonizam. Industrijski mehanizovano društvo na Jugu je vuklo za sobom nasleđe prošlosti: sirovi rasizam, tenzije američkog puritanskog morala, izgubljene snove o boljem i čistijem sopstvu u odnosu na prljavštinu i društveno neodgovornu zajednicu, u kojem zakoni Kju kluks klana još snažno teku kroz svest i podsvest pojedinca. Da bi se doživljaj brutalnosti nasilja snažnije osetio, Vilijams se koristi religijom i mitologijom, ritualom kazne i ispaštanja. Hristolikost likova je u njihovom stradanju. Sve žrtve umiru na Uskrs, da budu opomena za ostale koji žele da se suprostave konvencijama. Valentin, čije ime evocira na Sv.Valentina, zaštitnika zaljubljenih i Lejdi, čije ime pretstavlja titulu koju nikad nije ostvarila, egzistiraju u senci sopstvenog krsta, belega prošlosti, koji im ne dozvoljava da žive sadašnjost. Time se u potpunosti uklapaju u Frajovu kategoriju farmakosa, žrtvi čije žrtvovanje pripada ironijskoj parodiji, demonskom viđenju sveta, u kome je čovek mrtvi mehanizam u tragičnoj potrazi za smislom koga ne uspeva da otkrije.

4. UMJESTO ZAKLJUČKA

Balkanski diskurs Branka Miljkovića i anglofoni diskurs Tenesi Vilijamsa može se sintetizovati na više polja. Oba umetnika su pokušali da se suprostave smrti, konvencionalnim normama u kojima su živeli, uzdrmanom socijalnom i kulturnom miljeu, gde je teško u magli odnosa naći sebe i biti objektivan i pravičan. Zato je nekad teško povući crtu između stvarnosti i snoviđenja. Oni su međusobno isprepleteni istorijskim, psihološkim i patološkim nasleđem koji

137

Ovo će se neizvesno kretanje završiti

suncem. Osećam to pomeranje juga

u svom srcu. Majušno podne se ruga

u kamenu, varnica što će osvetliti

zvezdani sistem moga krvotoka.

A dotle sve što bude nek je zbog pesme. Druga

uteha nam ne treba. To trajanje se ruga

pretnji crnog i otrovnog nekog soka.

LITERATURA

1. Miljković, Branko. Dok budeš pevao. Beograd, IP Rad , 1981. 2. Miljković, Branko. Izabrane pesme. Beograd, IP Rad,1975. 3. Miljković, Branko. Vatra i ništa. Beograd, IK Prosveta, 1968. 4. Williams, Tennessee. The Rose Tatto/Camino Real/Orpheus Descending. London, Penguin Books,Ltd.London, 1990. 5. Ivanović, Dragica. Osvešćeni zaborav. Kraljevo, Narodna biblioteka „Stefan Prvovenčani“,2010. 6. Brajović, Tihomir.Motivi smrti kroz poeziju Branka Miljkovića I deo, preuzeto sa http://www.dnevnikknjizevnosti.wordpress.com, 14.06.2014 u 20.55. 7. Clum, M. John. The Sacrificial Stub and the Fugitive Female in Suddenly Last Summer, Orpheus Descending and Sweet Bird of Youth, iz knjige The Cambridge Companion to Tennessee Williams, edited by Matthew,C. Roudane, CUP,1997. 8. Deretić, Jovan. O Branku Miljkoviću, iz knjige Kratka istorija srpske književnosti, Beograd, BIGZ, 1983., preuzeto sa http://www.rastko.rs.,16.06.2014. u 17.50. 9. Dimitrijević, Kosta. Ubijeni pesnik: roman o Branku Miljkoviću. Beograd, Prometej, 2002. 10. Eliot,T.S. Izabrani tekstovi, prev. Milica Mihajlović. Beograd, Prosveta, 1963. 138

11. Frye, Northrop. Anatomy of Criticism. London, Penguin Books, 1957 12. Hirsch,Foster. Three Dark Plays in A Portrait of an Artist-The Play of Tennessee Williams. Kennikat Press, 1979. 13. Mikić, Radivoje. Orfejev dvojnik-o poeziji i poetici Branka Miljkovića. Beograd, 2002. 14. Malan, Morne. The Multiple formations of Identity in Selected texts by W. Faulkner and T. Williams. Johanesburg, 2009. 15. Milatović, Petar Ostroški. Prejaka reč za najslabije ljude, iz rukopisa Kontrolisani muk, preuzeto sa http://www.riznicasrpska.net,20.06.2014. u 20.30. 16. Miljković, Branko. Sabrana dela u 4 toma. Niš, Gradina, 1972. 17. Roudane, C. Matthew. Cambridge Companion to Tennessee Williams. CUP, 1997. 18. Vilijams, Tenesi. Mačka na usijanom limenom krovu. Beograd, NNK International, 2002. 19. Woods, Thomas.E. From the text by Richard Weaver: Historian of the South, 2003. 20. Istorija književnosti Sjedinjenih Američkih Država I i II, grupa autora, Cetinje, Obod, 1962. 21. Niče, Fridrih. Tako je govorio Zaratrusta, knjiga za svakoga i za nikoga, Prev. Milan Đuričin. Beograd, Grafos, 1987. 22. Haley,E. Darryl. Certain Moral Values-A Rhetoric of Outcasts in the Plays Of Tennessee Williams. Dissertation, University of Alabama, 1999. 23. Isailović Tanja. Simbolika nasilja i žrtve u romanu V.Foknera Svetlost u avgustu i dramama T.Vilijamsa Silazak Orfeja i Slatka ptica mladosti. Master rad, Kragujevac FILUM, 2011.

139

Branislava Vasić Rakočević Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija [email protected]

RODNI STEREOTIPI U KNJIŽEVNOSTI ZA DECU

GENDER STEREOTYPES IN THE NATIONAL LITERATURE FOR CHILDREN

Apstrakt – Rodni stereotipi predstavljaju ne samo sociološki pojam već I normativ koji može vrlo eksplicitno da utiče na oblikovanje literarnih sadržaja. Ovo je osobito izraženo u književnosti za decu gde je razlika među polovima veoma naglašena, jer je naprosto I upadlljiva odlika dečjeg odrastanja. Ovaj problem je posebno zanimljivo posmatrati unutar strukture dečjeg romana družine, te su za reprezentativne uzorke uzeti Hajduci Branislava Nušića , Orlovi Rano lete Branka Ćopića i Družina Sinji Galeb Toneta Seliškara.

Ključne reči – rodni stereotipi, muški I ženski likovi, književnost za decu, roman družine, Branko Ćopić, Branislav Nušić.

Abstract - Growing up, physical and emotional maturing represent one of the most essential motifs of the literature for children. When we speak about children we do speak about girls and boys in general, but their growing up and upbringing go to different directions. Due to that fact we can speak about gender stereotypes in literature about children and for children. Literature, doubtless, contributes to child's perception of its self but it also contributes to the perception of social relations. That is the main reason why gender stereotypes are very important aspect for litereture and sociology as well.

Key words – gender, stereotypes, children, literature.

140

Odrastanje, psihičko I emotivno sazrevanje predstavljaju jedan od esencijalnih motivskih obeležja proze za decu. No, već sama upotreba termina književnosti za decu nameće ključno pitanje. Dakle, govorimo o deci, a odrastanje, sazrevanje I vaspitanje dečaka I devojčica, obuhvaćenih ovim jedinstvenim semantičkim pojmom, kreće u različitim pravcima. Rodni stereotipi zastupljeni su u literature za decu od vajkada. S obzirom na poznatu činjenicu da jedna od najupadljivih prvih karakteristika književnosti za decu bila stroga didaktičnost, logično je da su u sadržaj literature presipane poželjne sociološke norme. Te su tako rodne uloge I polni stereotipi vrlo vešto ugrađivani u literaturu za decu kao neprikosnovena društvena datost. Poznato je, dakle, da deca već u uzrastu oko tri do četiri godine postaju svesna svog pola I njegove različitosti u odnosu na drugi, a sve to prvenstveno kroz uloge I delanje svog pola u društvu. Što znači percepcija sociološkog sloja mnogo je upadljivija nego percepcija bioloških odlika. Književnost nesumnjivo doprinosi dečjoj percepciji sopstva, ali I percepciji odnosa koji vladaju u njihovoj okolini. Iz tog razloga rodni stereotipi u književnosti za decu reprezentuju vrlo važan momenat I sa književno-interpretativnog I sa sociološkog aspekta.

S ovim u vezi uputno je napraviti nekoliko uvodnih napomena o polu, rodu I identitetu jedinke kao I o rodnim stereotipima uopšte. U studiji Rod, identitet I razvoj, Dragana Stjepanović- Zaharjevski objašnjava pojam roda I pola na sledeći način: Jedna od ključnih karakteristika identiteta jeste rod (gender), koji podrazumeva društvene razlike između žena I muškaraca uključujući I polne razlike. Stoga se, rod I pol, propituju kao identitetske odrednice I kao oblici ličnog izražavanja, ali I kao društveni konstrukti, uloge I norme. (Stjepanović-Zaharjevski 2010:85) Osnovi, konstrukti svih rodnih stereotipa u literaturi za decu počivaju upravo na pretpostavci o dva pola, o muškom I ženskom kao fundamentalnom dualizmu ljudske prirode I kulture, a koji su inheretni temelji ljudskih institucija, društvenih uloga, porodičnih odnosa. U teorijskim izučavanjima pol (sex) se najčešće definiše kao biološka kategorija, biološki status koji nam je rođenjem manje-više dat I kojim su ljudska bića označena kao “muško” I “žensko”, dok je rod (gender) prepoznat kao socijalni konstrukt “muškosti” I “ženskosti”, konstrukt konkretnog društva u konkretnom vremenu. (Mijić, 2010:66)

S ovim u vezi postavlja se pitanje koliko su rodni stereotipi interpolirani u književnost za decu I u kojoj meri predstavljaju oblikovnu normu za mlade čitaoce. U radu će se napraviti kratak osvrt na ovaj problem u tzv. romanima družine u korpusu književnosti za decu. Specifičnost ovakve

141

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 140-144, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 08.11.2014. Datum prihvatanja rada: 27.02.2015. postavke sobom nužno nosi podelu na glavne, muške I uglavnom sporedne, ženske junake. Romani Orlovi rano lete B. Ćopića, Hajduci B. Nušića I Družina Sinji galeb T. Seliškara specifični su I po vremenu I mestu nastanka. Poznato je da se rodni stereotipi konstruišu u okviru određene društvene, pa I istorijske datosti. Slobodno možemo tvrditi da nastaju u okviru svojevrsne balkanske patrijahalnocentrične kulture. Polarizacija polnih odnosno rodnih uloga znatno je naglašenija u patrijahalnocentričnoj zajednici I vrlo transparentna u očekivanjima u odnosu na žene I muškarce. S tim u vezi možemo izvesti neke od karakterističnih okvirnih normi, u ovom kontekstu nametnutih kao jedino postojećih, koji se mogu iskristalisati u slike rodnih stereotipa. Od muškaraca se očekuje da rade I prehranjuju porodicu, da budu aktivni I ambiciozni, da se uzdržavaju od emocije, dok se od žena očekuje da budu brižne majke I supruge, dobre domaćice osećajne I empatične, što jasno upućuje muškarce na društvenu produkciju, a žene na privatnu reprodukciju. Kad jedni ili drugi ne ispune ta očekivanja, nailaze na neodobravanje okoline, te ih različitim mehanizmima pokušavaju vratiti u zadane rodne okvire. (Stjepanović-Zaharjevski 2010:94)

Sva tri navedena romana reprezentuju priče o družini, koja je prevashodno muška I u koju devojčice stupaju po izuzetku. Dakle, već sama razmera zastupljenosti ženskih likova govori u prilog njihovom odnosu prema unapred zadatim ulogama. Devojčice, u navedenim romanima, se ili ne pojavljuju (Hajduci) ili su potpuno marginalizovani likovi. Čak iako se pojavi lik devojčice ostaje vrlo specifičan u ovakvoj konstelaciji, I do kraja je označen nekom od karakteristika svojstvenih ženama, dakle ne postoji potpuni otklon od rodnog stereotipa. Apropo ovakvih predstavljanja ženskih likova Vladislava Gordić Petković određuje četiri strategije kojima se izbegava definicija ženske uloge zarad postizanja efekta mistifikacije koji ne obavezuje na isticanje karakteroloških osobenosti. (Gordić-Petković, 2012:5) Ona tvrdi da u te četiri strategije: anonimizacija, mistifikacija, telesnost I nemost. Anonimizacija bi označavala ukidanje bilo kakve specifičnosti I osobenosti ženskog lika. Mistifikacija je praktično obavijanje junakinje velom tajne I misterije, enigma, a takva tajnovitost nije privilegija, već vid marginalizacije. Treći aspekt je potpuno svodjenje na puku telesnost. Dakle, junakinja je svedena na čistu fizičku supstancu. I poslednji postupak jeste nemost - a ćutanje je znak nemoći, pokornosti I marginalizovanosti. Ove postupke prigušivanja ženskog lika imamo upravo u opisima likova u navedenoj građi.

142

Tipičan primer je tiha I ćutljiva devojčica Lunja, koja iako na mahove pokazuje narušavanje rodnoga tipiziranja, zapravo biva svedena na svoju – žensku – ulogu u družini. poslove:

Lunja se prihvaća najobičnijeg svakodnevnog posla: krpi dječacima košulje, čarape, kape, prišiva dugmad. (…) Tako vam je to oduvijek, u hajdučkoj četi, u družini smjelih pustinjskih konjanika, pa čak I na lađi morskih razbojnika, gusara, uvijek se nađe poneko tiho stvorenje koje mirno radi neki svakodnevni posao svima potreban. (Ćopić 1986:73)

Posebno ovim navodom tako je to oduvijek naglašava se da se utvrđene arhetipske matrice ipak ne mogu u potpunosti prevazići. I to, naravno, nije sve. Odnos Lunje I Strica zavređuje posebnu pažnju, gde Stric poprima klasična obeležja muškarca u ljubavnom odnosu. On ne pokazuje emocije, rigidan je I štaviše pokazuje otpor, dok je devojčica puna razumevanja, saosećanja I trpeljivosti za ovakav klasičan muški stav. Sličan primer nalazimo I u liku devojčice Mileve u romanu Družina Sinji Galeb.

“Vi, dečaci, uvek gledate popreko na nas devojčice. “, reče smireno Mileva. “Obečala sam da ću ćutati I ćutaću!” (Seliškar 1997: 40-41)

Mileva, iako reprezentuje stvarajući ženski princip, onaj koji utiče na formiranje grupe, ipak ostaje na njenom rubu. Roman Branislava Nušića, iako u mnogome tipičan roman družine, sa karakteristikama srodnim Čopićevom kasnije nastalom romanom, potpunim odsustvom ženskih likova pokazuje I specifičan odnos prema liku ženskog koji se unekoliko može smatrati I konvencijom vremena u kom je nastao. Hajduci su nastali 1933, Družina Sinji galeb, 1936, a Orlovi Rano lete 1959. Ovaj podatak je relevantan, jer možemo pratiti svojevrsno otvaranje prema intrpoliranju ženskih likova u dečju književnost, ali opet u maloj meri.

Otklon od rodnih stereotipa nikada nije u potpunosti postignut, iako postoji značajan pomak u savremenoj produkciji književnosti za decu. No, sve češća tendencija da se knjige za decu I eksplicitno (izborom klasičnih bajki I basni), pa I likovnom opremom (roze I plave) I naznakama – dele na priče za devojčice odnosno dečake, ukazuje na to da razlika između polova nalazi svoje mesto u najranijem dobu, kao specifično formiranje pogleda na svet, dakle, ne dečjeg – već posebno muškog a posebno ženskog. Ovaj fenomen, dakako, ostavlja prostor za razmišljanje, ali to sada već zalazi u domen sociološke studije.

143

LITERATURA

1. Branko Ćopić, Orlovi rano lete, Nolit, Beograd, 1986. 2. Tone Seliškar, Dužina Sinji galeb, Školska knjiga, Novi Sad, 1997. 3. Branislav Nušić, Hajduci, Nolit, Beograd, 1991. 4. Predrag Jašović, Dečaci i devojčice u romanu Orlovi rano lete, Detinjstvo, god. 38, br. 1, proleće 2012. Novi Sad, str. 81-89 5. Dragana Mijić, Postoji li rodna perspektiva u bajci, Detinjstvo, god. 38, br. 1, proleće, 2012. Novi Sad, str. 65-72 6. Vadislava Gordić-Petković, Alisa i(li) Hermiona: Rodne perspektive karakterizacije ženskih likova u književnosti za decu, Detinjstvo, god. 38, br. 2, leto, 2012. Novi Sad, str. 3-10 7. Dragana Stjepanović-Zaharjevski, Rod, identitet i razvoj, Univerzitet u Nišu – Filozofski fakultet, Niš, 2010. 8. Content Analysis and Gender Stereotypes in Children's Books Author(s): Frank Taylor Source: Teaching Sociology, Vol. 31, No. 3, (Jul., 2003), pp. 300-311 Published by: American Sociological Association Stable URL: http://www.jstor.org/stable/3211327

144

Univerzitetska misao - čКsopТs zК nКuku, kulturu Т umУОtnost ДISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 145-154, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html TОmКtskК oЛlКst u koУu sО svrstКvК rКН: DruštvОnО nКukО / poНoЛlКst: Sociologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 03.02.2015.

рашко ошљак – [email protected]

ИЧ ИЊ

ONOMASTIC PERMEATIONS IN BALKANS SINCE THE ARRIVAL OF THE SLAVS UP TO TODAY

Apstrakt – . ђ И, , , , ,, , . , .

Ključne reči – , , И, , , , , , , ,, .

Abstract - This paper is about the onomastic pervasion on the Balkan Peninsula from the arrival of the Slavs to the present day. Toponyms and anthroponyms from the different areas of the Balkans are enlisted, and they are inherited or made under the influence of the Illyrians, Celts, Greeks, Turks, or originate from the Latin, Greek, Albanian, Turkish language. Onomastic material showed mixing of the Slavs with the other people and cultures in the area they inhabited, the influence of those people on the Slavs, but the examples of the linguistic influence of the Slavs on the indigenous

145

Key words – Slavs, Balkan Peninsula, Illyrians, Greeks, Latin, Illyrian, Greek and Turkish language, toponyms, anthroponyms, hydronyms.

: . , , . ђ , , , . , . . ( џ 1987: 63)

, , . , , , () , , , , ( 2006: 205)

, , . , ( ŠТЦunovТć 2009: 12)

ђ , . , , ; () , . 15. ( = );

146

, . () . ( ). , , ( 1997: 326-327)

. ђ : , , , , ( ; ). ; ђ, , ( 2007: 15)

„ “. „ “. . , (1982: 113) : ,, , , , , , , , , , , , , , , Ц, , ђ, : , , И, , , , , , , , , , .

. , , , . , ; , , . 147

, ђ (. 2007: 51).

, , . , , , . .

, . . ђ : CКХvОntТК, MОНТКnК, CКssТК, ЈrТЦТКnК, ЋpОХunМК, FХorОntТКnК, CКstОХТo novo, Romuliana, Aurelius Seutes, Marcus Aurelius Dasius.

, , , . . - < san (c)tu(s) . ђ - , , , () < Sqtomor΄e

: (, , ) ( , ), (, , ), (, , , ), ( , , , ). (. 1990: 16)

, , .

148

, , , . , – , ђ . ђ ( ђ ђ ) : Ptuj () Poetovijum, ЈТćКn – ЈТćnК Petena, Split Spalatum, capella, Scupi, Útus, . (. 2007: 54-55)

, . ђ : ∑kóπíovSМupТ, , , , Ad Cephalon, .

, , : Bersovia BîrгКv,Ampeium Ampeiu, Marissus MorОş, . „ЋХКvТК“, , .

. ( ), ( ). Ш , ђ , „“ . , ђ , ( ) , . , - -- , . ђ : Oneum – RОčТnК, Epilikus – Paklina, Tedaneus –Zrmanja, Titius – KrkК, RТkК ≠ JКНro, HТppus/NОsos – Cetina, Narona – Neretva. , , (Sisak, Vukovo, Mursa, Bosut) 149

(Mrsunja, Srijem). , - ђ , . ђ - , ђ , , , , , ђ . , ђ . () ђ () (. ŠТЦunovТć 2013: 147-154)

, . ђ, ђ , , . ( ) ; , ђ Pannonia pКnОКn „“, . fani, О. Fenn (. 2007: 66)

. : Girona = Zirona, Ozren = Ozrem = Ozrim, Zrin = Zrinj, Zvirinac = Zverinac, . ђ , . . GТronК,ГТronК, ГlКrТn, Zrin. -ona . Girona, , (1962-63) , , , . ђ , . , , , .

- , Ш (1987: 241) , , . , , , . , 150

. , , , Шђ, . , - - , : ђ, Ђ , Ц, .

, , , (1990: 73-89) - . , , , . , . . , , , , ђ , .

(2013: 1-439) „ЈrОНsХovОnsФТ sХoУ u СrvКtsФoУ toponТЦТУТ – 6/7 . , 7. . .

, (2003: 35-38) , 550. ђ. , 32 , 5. , 5 14 .

, . (1979: 22-23) , . , , : , , , , 151

., - ђ. . . . . ђ .

6. 7. , - . , . : , , , , , , .

, , . , , , , ђ . , , , ђ , (. 1981: 171). , , .

, : 1) ђ , 2) 3) , .

. ( 2010: 18) . ђ . 152

. , (. 1992: 5) .

, , . , ђ , , . (. 2013: 100-101). , (, ), ( , , ,) ( – , – – ).

1. 2006: , , , . 255 2. 2010: , , , . 127 3. 1982: , : , , 4. IvšТć 2013: DuЛrКvФК IvšТć, ЈrОНsХovОnsФТ sХoУ u СrvКtsФoУ toponТЦТУТ (НoФtorsФК tОгК) Filozofski fakultet Rijeka, 1-439 5. 1979: . , , I, , 9-25 6. 1992: , , 7. 2013: , , , . 8-9, 8. 1990: , , , БI, ,1-19 9. 1990: , , БI, 73-89 10. 2007: , , -- , 498 11. Putanec 1962-63: VКХОntТn ЈutКnОМ,OtočФК ТЦОnК vОХТ Т ЦКХТ DrvОnТФ nК HrvКtsФoУ obali iilirski korijen ger- „ЛrНo, šuЦК“, ГЛornТФ otoФК DrvОnТФК 12. ЊotФovТć 2003: , IХustrovКnК ТstorТУК МrnoРorsФoР nКroНК I, ЈoНРorТМК

153

13. 1981: , () , II, , 197-337 14. џ 1987: џ, , VIII, 63-218 15. 1997: , , БIII, , 37-336 16. 1981: , , II,, 171-187 17. Ш 1987: Ш,- , , 293 18. ŠТЦunovТć 2009: ЈОtКr ŠТЦunovТć,UvoН u СrvКtsФo ТЦОnosХovХУО, ГКРrОЛ 19. ŠТЦunovТć 2013: ЈОtКr ŠТЦunovТć,ЈrОНКntТčФТ toponТЦТ u НКnКšnУoУ (Т povТУОsnoУ) Hrvatskoj, Folia onomastika Croatica, 22, Zagreb, 147-213)

154

Dr. Edina Solak Univerzitet u Zenici, Zenica, Bosna i Hercegovina [email protected]

Mr. Alica Arnaut Univerzitet u Zenici, Zenica, Bosna i Hercegovina [email protected]

POSLOVICE I BRZALICE

– spoj jezičkih i stilskih raznolikosti –

PROVERBS AND TONGUE TWISTERS

- a combination of linguistic and stylistic diversities -

Apstrakt –Poslovice i brzalice, kao specifične književno-umjetničke forme, predstavljaju izvor i stjecište raznovrsnih jezičkih i stilskih karakteristika. Brzalice, s jedne strane, predstavljaju forme koje u suštini služe za učenje i vježbanje izgovora pojedinih glasova. Stoga su one posebno interesantne na fonostilističkom i tvorbenom planu. S druge strane, poslovice kao kratke narodne mudrosti, svoju semantostilističku vrijednost ostvaruju kroz preciznu kombinaciju jezičkih sredstava na svim nivoima. Ovaj rad će ukazati na neke značajne jezičko-stilske odlike poslovica i brzalica, koje doprinose njihovoj formi i upotrebnoj funkciji uopće.

Ključne reči – poslovica, brzalica, jezik, stilistika, semantika, upotreba

Abstract - Proverbs and tongue twisters as a specific literary art forms are a source of diverse linguistic and stylistic features. Tongue twisters, on the one hand, are the forms which are 155

Key words – proverb, tongue twisters, language, stylistics, semantics, usage

BRZALICE

Narodne brzalice su dio folklora. To su usmene govorne tvorevine, a vrlo često i dječije igre kojima je osnovna svrha pomoć pri artikulaciji pojedinih glasova. One su, zapravo, sklopovi riječi sličnih jedna drugoj, koje se nalaze u složenom zvukovnom sklopu. Stoga u brzalicama do izražaja posebno dolazi ludička jezička funkcija, odnosno funkcija poigravanja jezikom. (Katnić-Bakaršić 2001: 20) FONOSTILISTIČKE ODLIKE BRZALICA

Kada se govori o jezičko-stilskim odlikama brzalica, posebna pažnja se posvećuje fonostilističkom planu. Brzalice su najinteresantnije na ovom planu, naročito ako se uzme u obzir sama njihova priroda. Glasovi u brzalicama su poredani po određenom nizu i kao takvi daju glasovni sklop komplikovan za izgovor, ali uz to nemaju nikakvu emocionalnoekspresivnu vrijednost. Kada je u pitanju ponavljanje glasova u brzalicama, može se govoriti o dvjema grupama:

1. brzalice u kojima su dominantni samoglasnici (asonanca)

Stala mala Mara na kraj stara hana sama.

Mirili Mirini mirisni i divni šimširi.

Leži kuja žuta u kraj žuta puta. 156

Nevesele snene žene plele teške mreže.

2. brzalice u kojima su dominantni pojedini suglasnici, kombinacije suglasnika ili suglasničke skupine (aliteracija)

Crn jarac, crn trn, crn brsti trn.

Javorov jaram, javorova ralica - ralo drvo javorovo.

Cvrči, cvrči cvrčak na čvoru crne smrče.

Krivo ralo Lazarevo krive laze razoralo.

Osnovna svrha naprijed navedenih brzalica jeste vježbanje pravilne artikulacije pojedinih glasova, kao i samo učenje izgovora glasova (kada su u pitanju mlađa djeca).

LEKSIKOSTILISTIČKE ODLIKE BRZALICA

Pored fonostilističkog plana posmatranja brzalica interesantan je i leksikostilistički plan. Leksikostilistika ima veoma široko područje djelovanja, a tijesno je povezana sa leksikologijom, semantikom i leksikografijom. Jedno od posebno značajnih područja ove oblasti jeste izučavanje leksema jednog jezika s obzirom na njihovu emocionalnoekspresivnu, funkcionalno-stilsku i registarsku karakterizaciju.

Kada je u pitanju emocionalno-ekspresivna leksika, bilježi se upotreba deminutiva koji sadrže afrikate, čime se uči i vježba njihova artikulacija.

Upletoste li kajiščiće u opančiće?

Četiri čavčića na čunčiću čučeći cijuču.

Razraste li se oraščić u vrščić?

Na ovom planu može se govoriti o pojavi nekih neologizama koji nemaju značenja. Oni su nastali različitim tvorbenim modelima od već postojećih i upotrebljivih riječi, a njihova svrha je da objedine glasovne sklopove teške za izgovor u jednu riječ.

Šaš deveterošaš, kako se razdeveterošašio. 157

Karanfil se karanfilčićem zakaranfilio.

Ptrptrković ptrptrče s ptrptrkovićima ptrptrkovici.

SINTAKSOSTILISTIČKE ODLIKE BRZALICA

Na sintaksičkom planu brzalice su gramatički potpune rečenice, sa mogućnošću pojavljivanja svih rečeničnih članova.

Pekar peče pite u peći.

Brsti bršljan brdska koza, jarac jare jarkom voza.

Jesi li to ti to tu? Jesi li to tu ti? Jesi li to ti tu? Jesi li to ti tu? Jesi li tu ti to?

Iako je većina brzalica gramatički i sintaksički potpuna, mnoge od njih su besmislene. Njihovo značenje je u drugome planu kada se uzme u obzir njihova primarna svrha.

Klupčićem ću te, kalemčićem ćeš me.

Svaka svraka skakala na dva kraka.

Igla igra igru igle.

S druge strane, pojedine brzalice uopće nisu rečenice nego samo sintagme sastavljene od karakterističnih riječi.

crna čipka, bela čipka

tri tigra, tri tigrića

kuća kamenjara, marama šarenjara, lula zelenjara

Kao što se može zaključiti na osnovu primjera i svega rečenog, bez obzira na sintaksički sklop za brzalice je najznačajniji fonostilistički plan gdje se vidi njihova osnovna svrha – učenje i vježbanje pravilne artikulacije pojedinih glasova.

158

POSLOVICE

Poslovice su značajan dio narodnog stvaralaštva i postoje u svim jezicima Svijeta. One predstavljaju zaključak nekog životnog iskustva prihvaćen u tradiciji. Njima se izražava iskustvo jednog naroda. Tek opće prihvatanje tog zaključka daje pravu snagu poslovicama, koje predstavljaju znanje jednog naroda, ali i cjelokupnog čovječanstva koje se stjecalo kroz vijekove i uobličilo u kratke i jasne sudove.

Poslovice trebaju biti lako razumljive i zbog toga tako formulisane da se što lakše pamte. Matti Kuusi, finski lingvista, bavi se izučavanjem poslovica i opisuje ih sintagmom monumenta humana. (str. 52) Josip Kekez (1984) smatra da poslovice preciznim i slikovitim izrekama koje uopćavaju i tipiziraju životne pojave. (str. 9) Mikić i Škara (1992) naglašavaju da su poslovice „minijaturna djela, misli koje se formuliraju na jednostavan i slikovit način. Izražene su u kratkoj i pregnantnoj formi, gotovo u obliku formule. Za razumijevanje njihova značenja vrlo je važan kontekst tj. situacija u kojoj su upotrijebljene.“ (str. VIII)

Zlatko Lukić (2006) je u Bosanskoj sehari prikupio 10 954 izreke u širem smislu (kako ih on naziva). Pod izrekama u širem smislu on podrazumijeva sve jezičke tvorevine koje na karakterističan način nešto izriču, naglašavaju i poučavaju. Njih on dalje klasificira na fraze, izreke u užem smislu i poslovice. Fraze su zapravo frazeme, odnosno (najčešće) dvočlane sintagme kojima se ništa ne može dodati niti oduzeti, a da im se ne promijeni smisao. S druge strane, izreke u užem smislu predstavljaju svojevrstan prelaz između fraze i poslovice. One su nešto duže od fraze, ali nisu tako kompaktne cjeline. Na koncu, poslovice su dovršene i slikovite sažete izreke kojima se uopćavaju i tipiziraju različita životna iskustva. One su ageografične i ahistorične zbog značajnog prostornog i vremenskog apstrahiranja.

MORFOSTILISTIČKE ODLIKE POSLOVICA

Morfostilistika proučava funkcionalnostilsku markiranost pojedinih morfoloških kategorija, kao i njihove ekspresivne vrijednosti. Većina morfoloških kategorija i vrsta riječi može se prepoznati kao karakteristična za pojedine stilove. Kada je riječ o poslovicama, možemo

159

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 155-166, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 04.02.2015. reći da su u njima najzastupljenije imenske vrste riječi, ali je svakako obavezna i upotreba glagola. Od imenskih vrsta riječi najzastupljenije su imenice, i konkretne i apstraktne. Jabuka ne pada daleko od stabla. Jedna lasta ne čini proljeće. Kad mačke nema, miševi kolo vode. Teško žabu u vodu natjerati. Vrijeme je novac. Pridjevi koji se pojavljuju u poslovicama najčešće podliježu supstantivizaciji, te tako postaju imenice i u rečenicama se ponašaju kao imenice. Čega se pametan stidi, time se lud ponosi. Bolan se pita, a zdravom se daje. Bolje je s mudrim plakati nego s ludim pjevati. Bolje je dobroga služiti nego rđavom zapovijedati. Sit gladnom ne vjeruje. Isto se može desiti i sa brojevima, supstantivizacijom prelaze u imenice. Dva bez duše – treći bez glave. Dok se dvoje svađaju, treći koristi! Međutim, pridjevi i brojevi upotrebljavaju se i kao odredbene riječi koje opisuju ili određuju brojno stanje neke imenice. Mala djeca – mala briga, velika djeca – velika briga. Djevojačka kletva je najteža. Dva bi oka u glavi zavadila. Jedan turban ne trpi više hodža. Kada su u pitanju zamjenice, frekventne su lične i prisvojne. Da mi se soja dograbiti, lahko mi je s njim boraviti. Dok mudraci proučavaju život, pametni ga prožive. Govor ti nema ni repa ni glave. Uzdaj se u se i u svoje kljuse. Kad je crkla moja krava, nek’ crkne i komšijina. Ni tvoje maslo nije za Ramazana. Naročito su frekventne i upitno-odnosne zamjenice ko i što. Zamjenica što javlja se 160

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 155-166, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 04.02.2015. uglavnom u kombinaciji sa pokaznom zamjenicom to (što…to). Ko pita, ne skita. Ko rano rani, dvije sreće grabi. Ko s đavolom tikve sadi, o glavu mu se obijaju. Ko se zadnji smije, najslađe se smije. Što je babi milo, to joj se i snilo. Što možeš uraditi danas, ne ostavljaj za sutra. Što na umu, to na drumu. Što trijezan misli, to pijan govori. Kada su u pitanju glagolski oblici u poslovicama, najfrekventnija je upotreba ličnog glagolskog oblika prezenta. Kad mačke nema , miševi kolo vode. Kad na vrbi rodi grožđe. Kadija te tuži, kadija te sudi. Jabuka ne pada daleko od stabla. Ko drugome jamu kopa, sam u nju pada. Pored prezenta veoma su česti i imperativni oblici glagola. Ne diraj lava dok spava. Ne gledaj poklonjenom konju u zube. Ne kupuj mačka u vreći. Ne stavljaj sva jaja u jednu košaru. Uzdaj se u se i u svoje kljuse. Također, može se primijetiti i upotreba krnjeg perfekta. Tresla se gora, rodio se miš. Rugala se ruga pa postala druga. Ko je jučer umro, pokajao se. Manje znao – manje i patio. Našla krpa zakrpu.

161

LEKSIKOSTILISTIČKE ODLIKE POSLOVICA

Budući da se leksikostilistika bavi leksemama s emocionalno-ekspresivnog i funkcionalnostilskog aspekta, u poslovicama se na ovom planu mogu pratiti prisustvo i funkcije različitih leksema. Vidjeli smo da je za brzalice karakteristična upotreba deminutiva zbog njihovog glasovnog sklopa. Ipak, deminutivi u poslovicama nemaju posebnu stilsku vrijednost, te se umjesto njih mogu pojaviti i stilski neutralne lekseme, a značenje poslovice neće se promijeniti. Nazovi me lončić, samo me nemoj razbiti. Prvi se mačići u vodu bacaju. Svoja kućica, svoja slobodica. Budući da poslovice nastaju kroz historiju na različitim prostorima jedne kulture i jednog naroda, u nekima od njih zadržali su se oblici leksema karakteristični za to vrijeme ili prostor. Dakle, u poslovicama se bilježi upotreba arhaizama, historizama i dijalektizama. Čija busija, onoga i mejdan. Da ih je za njivom, koliko za sinijom, lako bi se odradilo. Hrsuzu ključ ne treba. Beg ja, beg ti, ko će po vodu. Čovjek bez zanata kao kuća bez hajata. Prisutni su, također, i arhaični oblici glagola u nekim glagolskim oblicima. Ne budi tuđi, ako moreš biti svoj. Ne hvali konja kog jašio nisi. Nijesu svačija usta kutija. Od kućnog mira bolje stvari nejma. U novije vrijeme sve su brojnije i poslovice koje u sebi imaju vulgarizme ili psovke. Može se reći da su to prvobitno bile frazeme, ali su vremenom razvile svoje jasno značenje i proširile upotrebu na svakodnevni govor, tako da se sada smatraju poslovicama. Prodaje muda za bubrege. Koja dadne ručice, dat će i guzice. Guzicom nikada ne zatvaraj vrata. 162

Jezik pali – guzica plaća. Kad će ti doći iz guzice u glavu? Jeb(a)o si ježa u leđa. Jeb(a)o ti voćnjak koji djeca ne obiđu. Ne zna bi li kakio ili piškio. U nekim slučajevima se umjesto vulgarizama mogu naći i eufemizmi.

Misli donjom glavom.

LEKSIKOSTILISTIČKE ODLIKE POSLOVICA

Sintaksička stilistika se bavi stilemama na sintaksičkoj razini, proučavajući njihovu ekspresivnost i funkcionalnostilsku markiranost. Budući da su poslovice zapravo zaokružene rečenice, može se posmatrati njihova struktura, pojedini rečenični članovi, te njihov raspored.

Pošto rečenice nema bez predikativnosti, treba najprije analizirati predikate. U poslovicama se najčešće pojavljuju prosti glagolski predikati, što se moglo vidjeti u poslovicama koje su do sada navedene u radu. Međutim, prisutni su i složeni glagolski predikati.

Kahva nalivena i žena otkrivena ne mogu čekati. Kašalj, šuga i ašikovanje ne mogu se sakriti. Ne mogu tri kuće odgajati dijete. Niko ti nafaku ne može oduzeti. O ukusima ne treba raspravljati. Također, u poslovicama se često mogu naći i imenski predikati, i to i kopulativni i semikopulativni.

Da ti je jezik kraći, život bi ti bio duži. U svojoj školjki biser je bezvrijedan. Ljubav je slijepa. Sve stvari su teške prije nego postanu lake.

163

Sir je sto godina išao za Bogom da bi ga ovaj proglasio za mezu. U nekim poslovicama izostavljen je predikat, pa se može govoriti o elipsi pod kojom se podrazumijeva “dokidanje pojedinih dijelova iskaza”. (Katnić-Bakaršić 2001: 259)

Bolje vrabac u ruci nego golub na grani. Kud svi Turci, tu i mali Mujo. Para na paru, uš na uš. Mi o vuku, a vuk na vrata. Kada je u pitanju subjekat, sa sintaksostilističkog aspekta su zanimljivi subjekti na čijem se mjestu nalazi infinitiv.

Teško žabu u vodu natjerati. Daj ti meni plačidruga, pjevati mogu sam. Lakše je konju rep iščupati nego njemu nauditi. Subjekti mogu biti i neizrečeni, a najčešći je onaj u 2. licu jednine, koji se naziva sadržani ili skriveni subjekat. Takve poslovice mogu se posmatrati kao svojevrsna obraćanja kojima se daju upute, tako da nije potrebno naglašavati subjekat.

Gledaj majku, biraj kćerku. Što možeš danas, ne ostavljaj za sutra. Triput mjeri, jednom sijeci. Uzdaj se u se i u svoje kljuse. Ko tebe kamenom, ti njega hljebom. Kada su u pitanju poslovice predstavljene složenim rečenicama, može se reći da se radi o dvostruko složenim rečenicama, i to uglavnom zavisnim. Veoma je česta i pojava inverzije, gdje se na prvome mjestu pojavljuje zavisna, a na drugom glavna klauza. Za poslovice su naročito zanimljive i specifične subjekatske rečenice.

Ko se dima ne nadimi, taj se vatre ne nagrije. Ko se zadnji smije, najslađe se smije. Ko visoko leti, nisko pada. Ko se mača laća, od mača i gine. Ko se hvali, sam se kvari. 164

SEMANTIČKE ODLIKE POSLOVICA

Semantički aspekt proučavanja poslovica posebno je značajan, budući da one predstavljaju narodne mudrosti iskazane jasnim i sažetim rečenicama. Za razumijevanje poslovica katkada je potrebno poznavanje i šireg konteksta njihovog nastanka (mjesto, vrijeme, običaji). Dubravka Jovović (2011: 10) govori o dvije grupe poslovica na semantičkom planu:

1. didaktičke – proverbi didattici

2. metaforičke – proverbi metaforici

Didaktičke poslovice podrazumijevaju poslovice koje govore o nekim konkretnim pojavama i njihovo je značenje moguće shvatiti bez problema (npr. Dobar početak, dobar svršetak. Ko puši, zdravlje ruši.), dok metaforičke poslovice predstavljaju poslovice sa prenesenim značenjem, koje na slikovit način prikazuju neku pojavu ili određeno iskustvo (npr. Jedna lasta ne čini proljeće. Svaka ptica svome jatu leti.).

Metaforičke poslovice su naročito interesantne za analizu. U njima se koriste različite figure u svrhu što slikovitijeg i upečatljivijeg prikazivanja pojava. Tako u poslovicama možemo pronaći sljedeće figure:

a) metafora: Sova nikad ne rodi sokola.

b) metonimija: Nema kruha bez motike.

c) paradoks: Nismo tako bogati da kupujemo jeftine stvari.

d) hiperbola: I najdražeg gosta tri dana dosta.

e) sinegdoha: Prazan stomak punom ne vjeruje.

f) antiteza: Što vise zakona, to manje pravde.

g) ironija: Da je kuća dobra, i vuk bi je imao.

h) personifikacija: Govori bura: kad jedrim ja, ne jedri ti.

165

4. ZAKLJUČAK

Brzalice i poslovice predstavljaju značajno blago narodnog folklora. Pored kulturnih i običajnih vrijednosti koje nose u sebi, one su i bogat izvor raznovrsnih jezičkih i stilskih fenomena. Njihova konciznost omogućava iskorištavanje jezika u različite svrhe. Brzalice se služe različitim jezičko-stilskim sredstvima kako bi poslužile učenju i uvježbavanju artikulacije pojedinih glasova. S druge strane, poslovice iskorištavaju elemente jezičke strukture kako bi na što jezgrovitiji i slikovitiji način opisale različita životna iskustva i dale neke “savjete” novim generacijama.

Ovaj rad je nastojao dati pregled svih mogućih jezičkih sredstava na različitim jezičkim i stilskim nivoima, te na taj način dati smjernice za dalje proučavanje ovih zanimljivih formi.

LITERATURA

1. Jovović, Dubravka, Poslovice sa istim ili sličnim značenjem u italijanskom i srpskom jeziku, master rad, Filološki fakultet, Univerzitet u Beogradu, 2011. (izvor http://smoderc.fil.bg.ac.rs/Master%20radovi/Dubravka%20Jovovic%20Master%20Poslovi ce%20sa%20slicnim%20znacenjem%20itd.pdf ) 2. Katnić-Bakaršić, Marina, Stlistika, Ljiljan, Sarajevo, 2001. 3. Kekez, Josip, Poslovice i njima srodni oblici, Zaod za znanost o književnosti, Zagreb, 1984. 4. Lukić, Zlatko, Bosanska sehara (poslovice, izreke i fraze u BiH), Šahinpašić, Sarajevo, 2006. (izvor http://www.zlatkolukic.com/sehara.html) 5. Mikić, Pavao; Škara, Danica, Kontrastivni rječnik poslovica, August Cesarec i Školska knjiga, Zagreb, 1992. 6. Mikulić, Gordana, On Understanding Proverbs (O razumijevanju poslovica), Studia ethnologica Croatica, III/1, str. 145 – 159, 1992. 7. Pešić, Radmila; Milošević-Đorđević, Nada, Narodna književnost, Vuk Karadžić, Beograd 1984. 8. Šaulić Anica, Narodne poslovice i zagonetke, Narodna knjiga, Beograd 1962.

166

Kemal Džemić Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija [email protected]

ABDAGIĆEV ROMAN FENIKS KAO ENCIKLOPEDIJA BOŠNJAČKOG TRAGIZMA NA BALKANSKOM POLUOTOKU

ABDAGIC’S NOVEL FENIX AS AN ENCYCLOPEDIA OF THE BOSNIAK TRAGIC IN THE BALKANS

Apstrakt – Predmet ovog rada jeste prikaz Abdagićeve umjetničke transpozicije tragizma bošnjačkog naroda u romanu Feniks u složenim društvenohistorijskim okolnostima na balkanskom poluotoku od odlaska Turaka pa do druge polovine XX stoljeća.Prvi dio romana Feniks (Život Šaćirov prije objave) pisac je objavio 1971.godine, a drugi dio koji je naslovio Feniks (Život Šaćirov i objava) pisac je objavio 1972. godine. Abdagić je ovaj roman smatrao svojim životnim i najboljim književnim djelom, što uistinu i jeste, imajući u vidu estetičke kvalitete i domete ove obimne romaneskne građe koja je oblikovana modernim književnim postupkom romana toka svijesti uz primjetan psihološki, filozofski, estetički i intelektualistički diskurs. Vidljivi su utjecaji Dostojevskog koga je Abdagić rado čitao i proučavao, Prusta, Džojsa, Selimovića, kao i Frojdove Psihoanalize. Roman Feniks počiva na historijskoj građi, ali se otima žanrovkom svrstavanju u historijski roman. Teoretičari književnosti će u ovoj prozi pronaći i osobine romana toka svijesti, subjektivnog psihološkog romana, romana o umjetnicima. Svakako da Feniks predstavlja pravo osvježenje i otkrovenje modernog romana u sandžačko-bošnjačkoj književnosti XX stoljeća. Pisac prati sudbinu bošnjačkog naroda i junaka Šaćira na Balkanu kroz četiri burne epohe: slabljenje i kraj turske vladavine na Balkanu, epoha kraljevine SHS, odnosno Jugoslavije, epoha Drugog

167

Abstract - The subject of this paper is a review of Abdagic’s artistic transposition of the Bosniaktragic in the novel “Fenix” in very complex social and historical circumstances in the Balkans from the time Ottomans left until the second half of the 20th century. The writer published the first part of Fenix (Sacir’s life before the proclamation) in 1971 and then the other part Fenix (Sacir’s life and the proclamation)was published in 1972. Abdagic considered this novel his lifetime best piece of art, which it definitely is having in mind the aesthetic qualities and reach of this enormous Romanesque structure which was shaped by modern stream of consciousness with notable psychological, philosophical, aesthetic and intellectual discourse. It is easy to notice the influence of Dostoyevsky, Proust, Joyce, Selimovic whom he all read with pleasure as well as Freud’s Psychoanalysis. Fenix is based on historical grounds, but it certainly contends to being labeled as a historical novel. Literary theorists will find traces of stream of consciousness, subjective psychological novel, novel about artists in this piece of prose. Nevertheless, Fenix represents a real refreshment and revelation of modern novel in Sandzak-Bosniak literature of the 20th century. The writer follows the story of Bosniak people and Sacir as the hero in the Balkans through four tumultuous stages:  The weakening and the end of the Ottoman rule in the Balkans  Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes, i.e. Yugoslavia  The Second World War and occupation  Postwar communist-socialist Yugoslav restoration.

Key words – Muhamed Abdagic, stream of consciousness novel, Sacir as hero, Sandzak-Bosniak literature, Balkans, Bosniaks, history of literature, literary theory.

UVOD

Dosadašnja proučavanja književnog djela Muhameda Abdagića uglavnom su u fokus naučnog interesiranja stavljala pjesnički i pripovjedački opus ovog značajnog nepročitanog i naučno neistraženog bošnjačkog pisca XX stoljeća. Činjenica da Abdagić, strastveni zanesenjak u 168

Abdagić je imao težak i gorak životni put praćen udbaškim sumnjičenjem od strane vlasnika komunističke ideologije u čije se krute, nerijetko i surove, okvire nije dao smjestiti osoben umjetnički senzibilitet i intelektualni razbor ovog patnika u našoj književnosti.

Abdagić je rođen u jednom ratu u kome je nastajala nova komunistička južnoslavenska zajednica, a umro u drugom ratu u kome je ta ideja zajedništva Južnih Slavena sahranjena. Učio je Veliku medresu kralja Aleksandra u Skoplju zajedno sa Ćamilom Sijarićem i Rašidom Dedovićem. U ovoj tzv. Crvenoj medresi stasavala je generacija istaknutih i trezvenih bošnjačkih intelektualaca u kojoj provijavaju komunističke ideje, ali i ideje sandžačko-bošnjačkog kulturnog i nacionalnog uzdignuća u budućoj zajedničkoj domovini. I tek što je zakoračio u svijet intelektualne i nacionalne spoznaje, učenika Abdagića će zajedno sa Ćamilom Sijarićem i Rašidom Dedovićem isključiti iz Medrese, te je gimnazijsko školovanje bio prinuđen završiti u Vranju.

Gorčina i jed kazne mladom čovjeku će sudbinski predodrediti mučan životni put revolucionara i pisca. I za vrijeme studija prava u Beogradu ovaj nemirni duh revolucionara postao je aktivan u KPJ i bio istaknuti vodja progresivnog studentskog pokreta. Potpisnik je proglasa Studenti Sandžaka svome narodu. Svoj doživljaj studentske organizacije Beogradskog univerziteta kasnije je ovako opisao Abdagić:

U to vrijeme, partijska organizacija na univerzitetu u Beogradu, bila je mnogo više, nego što su to danas univerzitetske partijske organizacije, u stvari, ona je bila partija, odnosno, rukovodstvo partijske organizacije za Srbiju, Crnu Goru i Bosnu i Hercegovinu, a njom su rukovodili Ivo Ribar, Rifat Burdžović, Cvijetin Mijatović, Hasan Brkić, Osman Karabegović, Mijalko Todorović i mnoge drugi poznate ličnosti iz revolucije.1

Student Abdagić je uređivao list sandžačkih studenata Glas Sandžaka iako se kao oficijelni urednik potpisivao student prava iz Novog Pazara Hakija Zejnelović. Ovo slobodoumno glasilo je izlazilo u Novom Pazaru, mada je pripremano u Odboru za kulturu Beogradskog univerziteta u

1 Muhamed Abdagić:Desetom kongresu SK BiH, pismo, neobjavljeni rukopis,21.11.1989.god.

169

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 167-187, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 11.02.2015. kome je Abdagić aktivno sudjelovao kao sekretar preuzevši organizaciju brojnih kulturno- umjetničkih manifestacija na području Sandžaka, Kosova i Makedonije. Ubrzo je uslijedilo i političko organiziranje i djelovanje na ovim prostorima. Kao mladi intelektualac i beskompromisni zagovornik ideje jugoslavenstva i komunizma, Abdagić je pisao za list Student u kome su objavljivali tekstove mnogi napredni studenti Beogradskog univerziteta. Koliko je bio uvažavan u studentskom pokretu govori činjenica da mu je pripala čast da organizira Prvi međunarodni kongres studentskih udruženja na kome je imao zapaženo izlaganje, a taj događaj je bio sa velikom pažnjom propraćen u kulturnoj javnosti predratne Jugoslavije.

Neumorni revolucionar Abdagić će po izbijanju rata 1941. godine dobiti partijski zadatak u Mostaru, gdje je zajedno sa Svetozarom Vukmanovićem, Avdom Humom i Lepom Perović radio na pripremama podizanja ustanka u Hercegovini. Novi partijski zadatak odveo ga je, ili bolje reći, vratio ga je u Sandžak. U Sjenici je ilegalno radio kao partijski funkcioner i ubrzo je bio uhapšen od strane Muslimanske milicije kojom je rukovodio Hasan Zvizdić. Predat je italijanskim vlastima, što je izazvalo opšti gnjev i bunt naroda u Sjenici, koji je bio naklonjen uglednoj imamskoj i intelektualnoj porodici Abdagić. Na zauzimanje sjeničkih prvaka Italijani su poslije sedam mjeseci pustili Muhameda iz zatvora, uz uslovnu kaznu i obavezu da im se javlja dva puta dnevno. Ubrzo će uslijediti nova hapšenja, sada od strane Njemaca poslije povlačenja Italijana iz Sjenice, zatim hapšenje od specijalne policije u Beogradu.

Abdagić će u zatvoru boraviti do kraja 1943.god. Po izlasku iz zatvora revolucionar se ponovo uputio u rodni grad Sjenicu u kome ponovo organizira ilegalni rad. Saznavši da se nalazi na listi za strijeljanje on bježi iz Sjenice. Novi partijski zadatak obavljaće početkom 1944. godine u Kosovskoj Mitrovici, gdje će sarađivati sa Ali Šukrijom, Milijom Kovačevićem i Rasimom Čerkezom. Sve do oslobođenja Kosovske Mitrovice, u novembru 1944.godine, uspješno je vodio partijsku organizaciju u ovom kraju. O partijskom radu u Kosovskoj Mitrovici svjedoči i on sam.

Dakle te 1944.godine odmah na početku, nisam se više mogao održati u mome mjestu, ne bar kao komunista, pa sam prešao na Kosovo, jer sam tamo imao desetak mojih drugova, ili kolega iz Sandžaka, koji su tu radili u administraciji, u nedostatku pismenih ljudi, odnosno, činovnika albanske narodnosti. Oni su me prihvatili, a ja sam se sav dao na posao, iskoristivši sve svoje sposobnosti i iskustvo koje sam imao, i ubrzo stvorio partijsku organizaciju od oko pedesetak ljudi…koja je bila znatno aktivnija nego mnoge po Srbiji, koje su postojale samo na papiru, razvivši niz aktivnosti, i to počev od izdavanja svakodnevnih radio 170

vijesti, prikupljanja odjeće, obuće i drugog, za partizane, izdržavanje partizanskih porodica, likvidiranje neprijatelja, tj. okupatorskih vojnika i oficira, kao i slanja ljudi u partizanski odred na tom području. Izuzev beogradske, koja je to još partijska organizacija mogla?2

TRAGIZAM NARODA POD ISTRAGOM Kad je mržnja slijepa ona je nerazumna

Veliki Prvi dio romana Feniks (Život Šaćirov prije objave) pisac je objavio 1971.godine, a drugi dio koji je naslovio Feniks (Život Šaćirov i objava) pisac je objavio 1972. godine. Abdagić je ovaj roman smatrao svojim životnim i najboljim književnim djelom,3 što uistinu i jeste, imajući u vidu estetičke kvalitete i domete ove obimne romaneskne građe koja je oblikovana modernim književnim postupkom romana toka svijesti uz primjetan psihološki, filozofski, estetički i intelektualistički diskurs. Vidljivi su utjecaji Dostojevskog koga je Abdagić rado čitao i proučavao, Prusta, Džojsa, Selimovića, kao i Frojdove Psihoanalize. Roman Feniks počiva na historijskoj građi, ali se otima žanrovkom svrstavanju u historijski roman. Teoretičari književnosti će u ovoj prozi pronaći i osobine romana toka svijesti, subjektivnog psihološkog romana, romana o umjetnicima. Svakako da Feniks predstavlja pravo osvježenje i otkrovenje modernog romana u sandžačko- bošnjačkoj književnosti XX stoljeća. Pisac kao da je želio da cjelokupno svoje znanje smjesti u svijet romana, što mu daje enciklopedijski karakter djela u kome su predstavljene složene historijske okolnosti na Balkanu od odlaska Turaka pa do druge polovine XX stoljeća, u kojima je naš narod mukotrpno preživljavao i jedva opstao u južnoslavenskom arealu. Pisac prati sudbinu bošnjačkog naroda kroz četiri burne epohe kroz koje je prošao i koje su ostavile, svaka na svoj način, traumatične posljedice na kolektiv i pojedinca koji intelektualno promišlja o esencijalnim pitanjima pokrenutim u njegovoj složenoj i uzburkanoj duhovnosti. Osim hronološkog prikaza važnih historijskih događaja, pisac daje i svojevrsnu avanturu misli i duha čovjeka intelektualca u

2 Muhamed Abdagić:Desetom kongresu SK BiH, pismo, neobjavljen rukopis, 21.11.1989.

3 Abdagićevi savremenici tvrde da je prodao kuću kako bi obezbijedio novac za štampanje romana Feniks.

171

1. slabljenje i kraj turske vladavine na Balkanu, 2. epoha kraljevine SHS, odnosno Jugoslavije, 3. epoha Drugog svjetskog rata i okupacije, 4. epoha poslijeratne komunističko-socijalističke jugoslavenske izgradnje.

Ovi veliki historijski događaji i procesi direktno su uslovljavali sudbine i odnose naroda na Balkanu, a najdirektniji uticaj društvenih previranja osjetio je bošnjački narod koji se tromo i nesigurno trijeznio poslije viševjekovne vladavine i propasti Turske imperije i iluzija, zabluda i vjere da će u novoj južnoslavenskoj zajednici pronaći komfor u koji će smjestiti posebnost svog nacionalnog i vjerskog bića. U novostvorenoj SHS državnoj tvorevini, odnosno Kraljevini Jugoslaviji i poslijeratnoj komunističko-socijalističkoj Jugoslaviji, bošnjački narod se nije iskazao do kraja kao autohton i punopravan etnos. U okvirima SHS-ovske isključivosti, srpske dominantnosti u Kraljevini i komunističke i socijalističke bajkovitosti u novoj Jugoslaviji, blijedio je bošnjački nacionalni osjećaj ustuknuvši pred imaginarnom južnoslavenskom utopijskom idejom, koja zamalo da potopi Bošnjake kao autohtoni južnoslavenskii narod pod istragom u burnom kovitlacu historijskih događanja na nikad smirenom Balkanu. Problematiku tragičnosti i mogućnostima opstanka bošnjačkog naroda promišlja revolucionar, intelektualac i pisac Abdagić, gradeći osoben svijet književnog djela u kome se osjeća snažan uticaj njegove mučne autobiografije, koja je značajno uslovljena njegovim neslaganjem sa totalitarističkim partijskim jednoumljem.

Njegov junak, mladi intelektualac Šaćir, intenzivno živi i sazrijeva u dinamičnim procesima koje pisac prikazuje prateći njegovu sudbinu i sudbinu kolektiviteta kroz četiri vremenska perioda počev od odlaska Turaka pa do poslijeratne jugoslavenske komunističko- socijalističke društvene izgradnje. Ovu značajnu historijsku građu pisac uzima kao polazište u prikazu tzragizma učenog i zagonetnog Šaćira i naroda kome on pripada.

Poslije propasti turske vlasti posebnost muslimansko-bošnjačkog naroda nije adekvatno prihvaćena u novim društvenim okolnostima, što će se standardizirati kao obrazac i praksa i u onoj prvoj, staroj i onoj drugoj novoj Jugoslaviji. Takav odnos prema ovom narodu vječito nekom 172

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 167-187, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 11.02.2015. krivom kulminiraće u ratu u kome je postradao od četničkog pokreta Dragoslava Mihailovića. Odan revoluciji ovaj narod je iskrvario zarad stvaranja pravednog komunističko-socijalističkog zajedništva i bratstva Južnih Slavena, u kome će Bošnjaci opet mukotrpno okajavati iracionalne tuđe grijehove u nastojanju nacionalne, kulturne i vjerske emancipacije i definicije. U takvom historijskom i društvenom ambijentu egzistirao je i promišljao pisac Abdagić, baš kao i njegov junak Šaćir koji je se po mnogo čemu izdvaja u sandžačko-bošnjačkoj i u cjelokupnoj bošnjačkoj literaturi kao osoben umjetnički znak koga pisac prikazuje kao neobičnog čudaka, umjetnika, naučnika, zanesenjaka, filozofa i sanjara, zbog učenosti prozvanog ludov i pašaefendi.

Zanesenjak u panslavizam, pisac, mislilac, revolucionar i idealista Šaćir, ispaštao je tako što je još za vrijeme Turaka deportovan u na ostrvo u Jonskom moru, a robijao je i u dalekom Jemenu. Dugo sanjano nacionalno oslobođenje od tuđinske vlasti bacilo je mladog idealistu u san i zanos konačnog trijumfa njegove ideje. Njegovi snovi o slobodnoj državi Južnih Slavena, zasnovanoj na jednakosti svih naroda i vjera ubrzo će se pokazati iluzornim i uzaludnim. Drugi vremenski period kroz koji pisac provodi svog junaka - intelektualca je doba Kraljevine SHS, odnosno Kraljevine Jugoslavije, koja će zamijeniti samo formu zuluma u odnosu na prethodnog porobljivača prema obespravljenom bošnjačkom narodu.

Umjesto romantičarski sanjanog južnoslavenskog bratstva za koje se borio i ispaštao, Šaćir se suočio sa surovim realizmom totalitarističke dominacije srpskog naroda u odnosu na bošnjački narod pod istragom, kome predstoji dugotrajna i mukotrpna borba za svoja nacionalna i vjerska prava. Šaćir je bio zatečen i poražen kao revolucionar i intelektualac. I kako to po nekom nepisanom sudbinskom pravilu biva, intelektualac će biti legitimna meta priprostih činovnika i u novim okolnostima koje su trebale, kako je Šaćir maštario, osloboditi i puk i pojedinca od višestoljetne tuđinske vladavine. Umjesto počasti Šaćiru i njegovoj ideji, prema njemu se nove vlasti surovo i neljudski ophode. Onaj mladi i učeni idealista Šaćir je krajnje optimistično do ushićenosti opijen bratstvom Južnih Slavena sanjao novo doba slobode:A sve jedno bratstvo, jedna krv, i dok se ne uništi religija,neće se uništiti mržnja! Kako je to drugdje sve zaboravljeno :svako ispovijeda svoje, ali ko dirne u njihovu zemlju, svi su jedno.4

4 Abdagić, Feniks, I, 26.

173

Ova tipično komunistička Šaćirova vizija bratstva Južnih Slavena, ubrzo će udariti u neprobojan zid nacionalizma i hegemonije moćnijeg naroda nad, iz svoje dobrote, manjim i slabijim narodom kome pripada Šaćir. Preko noći će oni koji su do skora bili sluge kod velikaša postati činovnici u novom društvenom poretku i bezobzirno nasrnuti na čast, život i imovinu sada već podređenog i nanovo podjarmljenog naroda pod vječitom istragom. Novopostavljeni načelnik Gavro će ubrzo pokazati surove namjere nove države prema Šaćiru i njegovom narodu i poljuljati mu povjerenje u ostvarivost ideje za koju je robijao. Susret u mračnoj magazi sa Gavrom će sentimentalnog sanjara Šaćira vratiti u turobnu i neminovnu realnost totalitarističkog poretka.

A Šaćir ne ustade i ne priđe mu ruci, kao što to činjahu drugi, kad je Gavro ušao u njegovu magazu. Stajao je u mračnom ćošku, skrštenih ruku na prsima, s pogledom u kome se čitala mržnja, nepomičan. Gavro se trudio da mu ubije samopouzdanje, jer ga je to dražilo:

- E moj Šaćire, šta si mislio ti, da mi tek tako…tako da puštamo da ti vršljaš… - Šaćir je ćutao , dok mu se na licu čitao prezir. - Bolje bi bilo da popričuvaš malo svoju glavu(…) - Šta imam ja s tobom, od koga da je popričuvam i šta si ti za mene? - Ja sam genija za tebe, bre!(…) I ti si mi neki Srbin! Ti! - Ja sam to bio onda kad ti nisi smio da se javiš da si živ…Neću valjda s tobom o tome… - E moj Šaćire, ti si špiclov, ali sam ja veći od tebe, ja nemam druge škole do te.(…) E, ako ti glava Šaćire,ne poleti, nek se ne zovem Gavro, pa ti dobro misli šta ćeš misliti.5

Ovaj Šaćirov dijalog sa tipiziranim likom banalnog i brutalnog žandarma, Gavrom, doskorašnjim hamalom, raspršiće njegov ideal i sahraniti nadu u pravednije društvo, koju je gajio još kao revolucionar i zatočenik na ostrvu Lemnos u Jonskom moru i u Jemenu. Sva osionost načelnika Gavra trijezniće mladog idealistu od pijanog zanosa panslavizma, ideologije koju je njegov stariji brat tako iskreno i snažno prezirao. U dijalogu sa Gavrom pokazao je odlučnost i

5 Abdagić, Feniks, I, 42.

174

- Šta hoćeš- govorio mu je docnije Gavro, ostvaren je tvoj ideal: naši narodi su ujedinjeni, srušene su i Turska i Austrija, stvorena je jedna južnoslovenska država, slobodna…6

Ova ironija načelnika Gavra o ostvarenosti Šaćirovog ideala o slobodnoj južnoslavenskoj državi u kojoj su svi narodi, nazovi ravnopravni, još više je razgnjevila Šaćira koji je slobodno mislio i govorio.

Znao bi Šaćir kako bi moralo i kako je pametno. Ali to nije bila njegova priroda, on je govorio kako je trebalo a ne kako je trebalo govoriti tu u mračnoj magazi, ali ponosno i ruku skrštenih na prsima kao da je Gavro okovan a on slobodan, a ne obrnuto:- A odvođenja nevinih, pljačke ucjene, ubijanja i paljenje čitavih regiona, tjeranje u tuđinu, zar je to država, je li to bio naš san, jesam li za to proveo godine na Lemnosu i Jemenu i istom ovom hućumetskom zatvoru?7

Slobodoumni i beskompromisni borac za pravdu diže glas protiv svih surovosti i nepravdi u novoj državi, tamnici svog naroda, u kojoj su ugašeni njegovi snovi o slobodi, bratstvu, prosperitetu, afirmaciji nauke, umjetnosti i pravde. I u ovoj državi kao i u Turskoj intelektualac Šaćir nije slobodan i srećan, za šta se borio, patio i stradao. Jedini izlaz za pisce, mislioce i vizionare poput Šaćira, jeste bjekstvo iz stvarnosti u zamišljeni idealni svijet umjetnosti. U tom ambijentu umjetnik je van domašaja surovog i banalnog nehumanog svjetonazora od koga se može spasiti samo bjekstvom, maštom, snovima i vizijom.

Poslije razočaranja u novu državu i ljude koji su mislili da su država, Šaćir se povlači u samoću i piše roman o Selmanu u kome govori o svom životu. Zbog porušenih ideala on svoj lelujavi duh u iluziji u znak protesta zatvara u Junan kulu, simbolično izražavajući bol revolucionara čiji su snovi i ideali zgaženi i poraženi. Bjekstvom u imaginativni svijet umjetnosti riječi, zatočeni duh pisca Šaćira tone u misticizam zaumnog stanja čovjekovog bivstva nastojeći da prodre u

6 Ibid, 43.

7 Ibid.

175

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 167-187, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 11.02.2015. dubine skrivenih, lišenih razuma, tajnovitih predjela čovjekove egzistencije. U tom smislu filozofsko-meditativni i psihološki diskurs svrstava roman Feniks u modernu južnoslavensku i evropsku prozu XX stoljeća, a u sandžačko-bošnjačkoj literaturi novijeg doba ovo Abdagićevo životno djelo nadmoćno stoji usamljeno po svojoj tematskoj i idejnoj osobenosti i modernom umjetničkom postupku u oblikovanju ogromne tematske građe u čijem središtu se našla složena figura intelektualca Šaćira, duboko zamišljenog nad krupnim egzistencijalnim problemima sa kojima živi savremeni evropski čovjek intelektualac.

U osami Junan kule Šaćir filozofski, meditativno-esejistički, duboko promišlja sudbinu čovjeka i intelektualca porušenih ideala i ugaslih snova, zapadajući u halucinantna transcendentalna stanja svijesti.

Šta se dešava sa čovjekom koji je zavolio i nosio u srcu jedan ideal, borio se za njega čitavog života i stavljao na kocku za njega slobodu svoju, budućnost i život svoj i sve snage svoje posvetio ostvarenju tog sna i nade svoje vezao sve za ostvarenje njegovo- kao što je Selman, uljuljkivao se u slatkim maštanjima kako ćemo jednog dana skinuti jaram tuđina te će se braća rođena, iste rase, istog jezika i istog roda sjediniti i naći u bratskom zagrljaju da bi mogli da žive i raduju se združeno u jednoj istoj porodici, da bi onda sloboda mogla lakše i brže koračati ka ljepšoj i svjetlijoj budućnosti.8

Šaćirova samoća u Junan kuli i duboko promišljanje o sebi i svom narodu u novoj državi prikazuje svu bol i tragizam zbog okajavanja grijehova njihovih predaka. Šaćirova ideja i revolucionarno izgaranje za nacionalno oslobođenje i ujedinjenje bratskih južnoslavenskih naroda, izblijedili su u novom totalitarističkom SHS-ovskom surovom hegemonističkom rezonu. On duboko pati i bolno proživljava slike užasa, progona i poniženja njegovog muslimansko-bošnjačkog naroda od strane žandarmerije u Kraljevini.

Ljudi se na ulici kreću na prstima svakog trenutka očekujući ko će im prići da ih svuče do gola ili da ih pretuče; oni koji izlaze vraćaju se kući žurno prije večeri strahujući da ih na ulici ne zatekne mrak; one koji se zaborave i odocne, ili kušaju

8 Abdagić, Feniks, I, 43.

176

sudbinu, čekaju potajne grupe koje napadaju iz napuštenog grada, ili ispod ćuprijica, ili drugih haliluka, one koji se ni tako ne daju zovu u žandarmeriju s pozivima ili bez poziva,ili na silu izvlače iz kuća, pretuku tamo i prenoće, a onda puste kući gdje leže po sedam dana u svježim ovčijim kožama liječeći se od uboja, a onda ili umiru ili ostaju zanavijek bogalji da ne valjaju više ni bogu ni ljudima. Vidio sam kad je narednik ušao u avliju i pozvao Sadikagu da iziđe iz kuće, a kad je izišao četvoropregom kandžijom tukao ga po licu dok ga nije krv oblila i dok nije onevidio od krvi; video sam kako su premlatili u džandarmeriji jadnog Rasimagu i kako je kad se vratio izgubio moć govora počeo da mumla; znam sve kojima su oduzeli zlato pomoću ucjene ili običnom noćnom pljačkom.(…) Po selima je još gore: čekaju ih kad izlaze iz džamije i onda premlaćuju, pa ih odnose kući na pruću ili na serdžadama džamijskim, a čuo sam da je na drugi kraj bivalo pa i po trista u jedan konopac, a onda plotunima…I ugarak u kuću, po čitavih sela, a već druge rabote i sramote da ti ne pišem. I bahsuzi i nesretnici, što se kaže ,sve kao ovce na klanicu, mirno i bez otpora, ako ne misle na drugom će im se svijetu to priznati, pa da se isplati…Nije navikao naš svijet da daje otpora državi, pa to ti je(…) To je sloboda koju si nam donio, zato si bio surgun na ade i u Jemen(…) nije da nam ovakva država ne treba, nego kad bi mogli popili bi je u čaši vode, kao što bi i oni nas(…) šta se dešava sa čovjekom kojem najednom pred očima sine druga slika i shvati da je stvarnost drugo, a da je san bio drugo, ne onako kako je on bio zamislio.9

Abdagić svog junaka Šaćira stavlja u ulogu zabrinutog intelektualca za svoj narod koji proživljava tešku sudbinu uzmeđu dva rata u Kraljevini. Ovo su zapravo refleksije samoga pisca koji je kao mladi zanesenjak u komunističku ideologiju spoznao sve nevolje svog naroda u teškim okolnostima nacionalne i vjerske neravnopravnosti. Pisac diskretno upućuje na pogrom muslimansko-bošnjačkog naroda u Kolašinu i okolini koji se dogodio 1924. godine. U tom sistematično pripremljenom genocidu nad Bošnjacima najviše je postradalo mjesto Šahovići u

9 Abdagić, Feniks, I, 45.

177

Šaćir bolno proživljava stradanja svog naroda, ustaje protiv uspavanosti naroda lojalnog državi po svaku cijenu. On je sanjao drugačiju državnu južnoslovensku zajednicu, u kojoj će svi narodi biti ravnopravni, a stvarnost je donijela stradanja i progon bošnjačko-muslimanskog naroda koji je vječito nekom kriv za nekakve tuđe grijehe. U novom društvenom i državnom poretku i on, Šaćir, koji je toliko sanjao, borio se i robijao pod Turcima panslavističku ideju, postao je legitimna meta nacionalističke ostrašćenosti žandarmerijskih vlasti čuvara privilegija i hegemonije jačeg nad slabijim narodom, kome su bila uskraćena sva nacionalna prava, dok su vjerska prava reducirana na nivo simboličnosti. Odvajanje kazana za muslimane u kraljevoj vojsci je ironija vremena i naravi totalitarističkog sistema u kome se Bošnjacima nisu priznavala nacionalna prava, već ih se nastojalo, ako ne istrijebiti ili protjerati, onda asimilirati u nacionalnom u vjerskom smislu. Šaćirova iskrena ideja panslavizma je poražena od strane surovog nacionalizma žandarmerijskog činovnika Gavra, koji smatra da je došlo njegovo vrijeme u kome će dokazati svu bezobzirnost, superiornost i nadmoć nacije kojoj pripada nad nezaštićenim, nemoćnim i neorganiziranim bošnjačkim življem. U tom sudaru sa bezobzirnom nacionalističkom i totalitarističkom Gavrovom ideologijom Šaćirovi snovi i ideje su izgledali kao maglovita opsjena koju je surovi realizam novog doba izbrisao u jednom potezu, a njega ostavio zabezeknutog nad pustoši koju su sijali revnosni hizmećari nacionalističke ideologije.

-Zlato, ili ti nema glave na ramenu!-grmio je bivši hamal sijući strah i represalije u Glogoviku nad Bošnjacima. 10

Saslušavanje je vršio Gavro lično. Sve je išlo svojim uobičajenim tokom(…)

- Slušaj, Nazifaga, kad bi mogao glavu da izbaviš, šta bi bio spreman da daš? - Ništa se s glavom nije izmiješalo. - E onda kad je tako, ono tvoje zemlje prevešćeš na mene. - Bogme hoću!11

10 Abdagić, Feniks, I, 43.

11 Ibid, 47.

178

Uz prijetnje, ucjene i batine nekadašnji velikaši su začas ostajali bez svojih imanja i kuća. Uz ubistva, progone i pljačkanja, samovolju i iživljavanje činovnika nad zatečenim novim vremenom Bošnjacima (koje uvijek zatekne neko vrijeme), najsuroviji svoj izraz ova ljudska bezobzirnost poprima u nasrtajima na ljudsko dostojanstvo, čast i obraz: Napolju je dopiralo iz kuća ono suho, ujednačeno i spontano i već bezosjećajno a-a-a-a-a žena, kome nikad nije bilo kraja.12

Poslije ovakvih Šaćirovih bolnih saznanja i trauma sveznajući pripovjedač ga stavlja pred hamletovskom dilemom - biti, ili ne biti? Pomiriti se sa fatalitetom sopstvene i kolektivne nemoći pred okrutom tiranijom žandarmske države, ili se pokrenuti na ustanak u znak odbrane života, imetka, časti i dostojanstva?

Tako je to moralo biti, stotinu godina mi smo bili gore, pa red je sad i mi da budemo dolje, ili samo neko vrijeme da budemo dolje, da izdržimo dok se zvanično ne objavi i izvijesti da je najzad Kosovo osvećeno, pa ćemo onda početi jednako i iznova i ja zato ostajem tamo gdje sam, ili treba shvatiti to i ja sam taj koji shvatam to, ili će ovo saznanje o porazu biti ona iskra koja će, jačajući i uvećavajući se, rastući na trenutke, dovesti do one eksplozije koja će raznijeti u času sve što je bilo mučno i s toliko truda građeno i izgrađeno u njemu, izazvati preokret i izazvati sad druge sile u njemu i bjesove u njemu, pa će se hitro izmaći tri koraka natrag, kao čovjek koji je iznenada napadnut od zvijeri ili kao dobar mačevalac koji je prisiljen da napada, a da bi napao mora da se brani ili zauzeti drugi položaj i okrenuti svoje topovske salve na nekadašnje svoje, na nekadašnjeg sebe…13

Ovaj Šaćirov unutrašnji monolog dat je u dramskoj napetosti intelektualca koji duboko promišlja svoj položaj spram surove stvarnosti koja mu je porazila ideju u bratstvo Južnih Slavena po oslobođenju od Turaka. Pisac Abdagić unutrašnju Šaćirovu dramatiku šekspirovski dovodi do kulminacije u pogledu intelektualne skepse i dileme glavnog junaka. Krah Šaćirove ideje odrediće

12 Ibid.

13 Abdagić, Feniks, I, 43.

179

životnu orijentaciju mladog intelektualca isto kao što će umorstvo kralja Klaudija, Hamletovog oca, odvojiti danskog kraljevića od svijeta knjige i usmjeriti ga na put osvete.

U Šaćirovom Glogoviku širi se zadah društvene truleži poput one u državi Danskoj. Šaćir je očajan zbog porušenih ideala i nije u stanju više živjeti u svijetu surovosti i sopstvene zablude i srušene nade u novo vrijeme južnoslavenskog bratstva. Hamlet će se protiv svoje volje odlučiti za čin osvete poslije saznanja da mu je ubijen otac. On je nesrećan što mora da ubije iz osvete, pa zbog toga i odlaže čin osvete, jer njegova intelektualna priroda je protiv nasilja i ubistva. Njega rukovodi svijest o dužnosti osvete, ali ga proganja i probuđena savjest vlastite žrtve koju mora podnijeti sam na putu na kome su mnogi slični misionari stradali uzaludno popravljajući svijet (O, prokletstvo, sram,što sam rođen da ga ja popravljam sam!).

Hamlet odlaže osvetu ne zbog neodlučnosti, nego zbog savjesti i visokomoralne svijesti jednog osjećajnog i senzibilnog intelektualca koji se ne svojom voljom suočio sa bezobzirnošću svijeta zasnovanog na uzusima nemorala i zločina od koga se intelektualac Hamlet bitno razlikuje. Intelektualac Šaćir se ne upušta u osvetu Gavru i ostalim tiranima u romanu, što bi se logično moglo pretpostaviti s obzirom da je nosilac borbenog duha borca za pravdu i slobodu, što je jasno potvrdio suprotstavivši se moćnoj turskoj vlasti. Poziv na bunt i ustanak protiv zuluma nove žandarmerijske vlasti u Glogoviku učinio bi Šaćira nacional-patriotom i obezbijedio mu mjesto literarnog simbola historijske ličnosti bošnjačkog naroda.Šaćirov poraz kulminiraće u sceni u kojoj se njegova žena Mejra prepušta žandarmerijskom činovniku Gavru.

Sjedela je na prostranom divanu u odaji, zastrtoj svilom i bila odjevena baš onako kao kad ju je prvi put video. Imala je na sebi onu istu odjeću od ljubičaste hare, a preko glave jednu od skupocjenih skopljanskih povezača, kao paučina tankih, sa blagim prelivima boja koje su dočaravale njenu ljupkost. Nisku krupnog bisera na grlu i iste one papuče na nogama, od crne kadife i sa krupnim srebrnim cvijetom na sredini u kojima je jedva umakla njegovom radoznalom pogledu.

Okvir u kome se nalazila nije mogao da umanji privlačnost njenog izgleda. Tepih po podu, tepih na zidu, tepih na stolu. Ostali dio namještaja djelili su međusobno svila i kadifa. A sve skupa izgledalo je samo kao sastavni dio njene odjeće.

180

Uvijek ga je dočekivala tako. Htio je redovno nekoliko prvih trenutaka, kad uđe s vrata, da stoji onako zapanjen kao nekad, da uživa u prizoru u kome se nekad osjećao bespomoćnim. Osjetila ga je uz stepenice jer je pjevušila. A Gavro je i to volio. -I nećeš me nikad ostavljati?-pitala ga je sa strahom u očima.Nikad! - A ako te uhapse? - Mene ne može niko da uhapsi!14

Šaćir je poput Hamleta bačen u surove okolnosti u kojima caruju nečovještvo, nemoral i zulum. Hamlet je protiv svoje prirode natjeran na osvetu, a Šaćir će poraz svojih ideala bolovati distanciran od svijeta i zatvoren u Junan kuli, zaronivši u svijet mistike i esejističko-meditativno promišljanje. U momentima ugroženosti vlastite egzistencije i ideje intelektualac ima dva načina vlastitog reagiranja: biti angažiran i aktivno se suprotstaviti zlu, ili se distancirati od zla i biti pasivan. Duboko razočaranje Šaćirovo u novi poredak baciće ga u tamu Junan kule u kojoj tone u misticizam i samopreispitivanje svoje pozicije u surovoj društvenoj stvarnosti koja mu je porušila snove za čije ostvarenje je živio i stradao. On je poražen kao nosilac slobodarske ideje, kao revolucionar i čovjek. Rušidefendijina skepsa u južnoslavensko bratstvo trijumfovala je nad nacionalromantičarskom ushićenošću i nadom njegovog mlađeg brata intelektualca Šaćira, koji je šokiran bolnim saznanjem da je brutalna Gavrova praksa sahranila njegovu iluziju bratstva. Ozbiljno narušeni odnosi sa starijim bratom kao da su sudbinski nagovijestili propast Šaćirove ideje bratstva južnoslavenskih naroda. Njegov čvrsti stav u smislu ispravnosti ideje borbe protiv tuđina i izgradnje bratske državne zajednice, pokazao se kao snoviđenje mladog osjećajnog idealiste, fantaste,revolucionara, intelektualca i pisca. On je živio vlastitu ideju svim svojim bićem beskompromisnog borca i zanesenjaka, pa će i razočaranje u stvarnost i ljude biti bolno i jako i baciti ga u tamnovanje u Junan kuli. Njegovo bjekstvo od ljudi i društvene stvarnosti može se uzeti kao čin revolta i protesta protiv onih koji su mu porušili i sahranili ideale bez kojih on nije on. Poraz njegove ideje znači i ispravnost skepse njegovog brata, šturog i ljutog Rušidefendije, koji je bio svjestan svih zala novog doba i novog vladara. Pozicija nekadašnjih golemaša Buljubašića je ozbiljno uzdrmana i oni će okajavati svoje gospodstvo trpeći razna poniženja uz uskraćivanje privilegija, oduzimanje imovine od strane novih vlasti.

14 Abdagić, Feniks, I, 51.

181

Rušidefendija se, kao da ni sam nije znao kako, odjednom našao u jednoj manjoj skromnoj kući, koja mu je dodijeljena u zamjenu za njegovu binu u koju se sad bješe uselila žandarmerija. Nestalo je iz kuće debelih tepiha,čoha, mekih kanabeta, srebra. Od nekadašnjih osam soba, sad je bila samo jedna potpuno namještena, ona u kojoj su provodili dane bijede, zastrta nekakvim vehdim i kao džigerica izblijedelim ćilimom koji ranije nije mogao ni za najamnikovu sobu da posluži. Čohu je zamijenio šifonon, a kanabeta tvrdi drveni drveni minderi. Bez posjeda,bez položaja, bez posluge, Rušidefendija je ostao i bez nade u sebe, iako ne i bez svoje oholosti, što je još više pojačavalo unutrašnju pocijepanost u njemu. Sve što je moglo da mu obezbijedi nešto spoljašnjeg dostojanstva bio je njegov očuvani vrskaput od dobrog vunenog štofa, koji je mnogo teže mijenjao svoju svijetlu boju nego njegov vlasnik, i njegov skupocjeni baston, uspomena iz Selanika, koji ga ,eto ,ne bijaše iznevjerio u najtežim godinama života. Najgore je bilo sa brašnom, kao da je neko harao po sanduku.15

Rušidefendiju proganja svijest o gubljenju privilegija, položaja, bogatstva i gospodstva. Bolno suočen sa siromaštvom posrnuli plemić nije kadar da se suoči sa realnošću novog vremena. Poput Stankovićevog junaka efendi-Mite u romanu Nečista krv i on se stidi pred javnošću zbog svog materijalnog posrnuća u čemu i jeste pravi razlog za srdžbu i nemoć Rušidefendije u novim društvenim okolnostima.

Za razliku od njega Šaćir nije materijalist, on je čisti i iskreni idealist i propast svoje vrhovne životne ideje doživljava kao sopstveni poraz i krah. Dakle, brat materijalist doživljava slom kada ostaje bez materijalnog imanja, a brat idealist je slomljen jer mu je ideja za koju je živio i stradao doživjela krah.

Junan-kula u koju se Šaćir zatvara je zagonetno drevno zdanje za čiji nastanak je vezano predanje. Dok se u Evropi umjesto crkvenih tornjeva podižu fabrički dimnjaci i biblioteke u Šaćirovom Glogoviku odjekuje doboš koji poziva u sveti rat. Hadži-baba je svojim ljudskim i vjerskim autoritetom regrutirao svete ratnike u Glogoviku, koji su u povorkama hrlili za vatrenim glasom ovog džihadiste podsjećajući na svetu obavezu svakog muslimana na odbranu ummeta i

15 Abdagić, Feniks, I, 56.

182

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 167-187, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 11.02.2015. zemlje od nevjernika. Ukoliko se desi te pogine u tom svetom ratu otići će kao šehid u dženet. Ratnici su otišli u sveti rat u daleku Jeladu odakle se nisu vratili u svoj Glogovik. U blizini Bajronovog spomenika koji je poginuo boreći se na strani Grka protiv Turaka, podignuto je i Hadži-babino turbe u čast ovog gazije, koji je pod zelenim bajrakom islama poginuo u svetom ratu. Predanje kaže da je carskim ukazom naređeno da se Hadži-babinoj familiji o državnom trošku sagradi kula i dodijeli najbolja zemlja i sa jedne i sa druge strane rijeke Nare. Izgrađena je kula od bijelog klesanog kamena na četiri kata. Kula je nadmoćno bila izvijena nad kasabom i predstavljala je simbol snage, vječnosti i odanosti ideji za koju se žrtvovao Hadži-baba braneći vjeru i Carevinu od din-dušmana.

U tu kulu se odmetnuo Šaćir, zatvorivši se i ogradivši se od onih koji su mu ubili ideju i vjeru u bratstvo i jednakost Južnih Slavena po oslobođenju od Turaka. Sad je najprije morao onemogućiti prilaze kuli, a to je značilo podići i učvrstiti dio ograde koji su prvi jesenji vjetrovi povalili na zemlju. To će biti prvo iznenađenje. Smjesta se diže da to učini.16

Razočarani intelektualac čiji su ideali iznevjereni predano radi na obezbjeđivanju kule i izgradnji ograde ne mareći za umor i napor. Naprotiv, on dobija neku novu snagu kojom se uporno ograđuje od svijeta koji mu je porušio ideale. Ustvari, tu snagu nije mu davala zemlja, nego njegov novi život, koji je on u svojoj mašti snovao, čak i u tim napornim trenucima. Bio je umoran i malaksao kao poslije napisane glave romana za koju se mjesecima pripremao i jaračio.17

Šaćir je želio mir i distanciranost od okrutosti onih koji zastupaju državu u novom vremenu. Utočište za svoju tugu i razočaranje pronaći će u viziji Junan kule. U tom ograđivanju od svijeta on je čak i avlijska vrata zatvorio.

- Pa ti si i avlijska vrata zatarabio-rekao je Selimefendija kad dođe da ga obiđe. - To znači da si svijetu okrenuo leđa, kao. - Ne nisam ja okrenuo leđa svijetu nego državi.18

16 Abdagić, Feniks, I, 74.

17 Ibid, 75.

18 Abdagić, Feniks, I, 74.

183

Šaćir je u ambijentu Junan-kule imao vremena za samopreispitivanje, filozofske i umjetničke meditacije, promišljanja ideologije, religije, umjetnosti, ženske nevjerne prirode, egzistencijalnih dilema, koje zaokupljaju njegovu senzibilnu ljudsku prirodu. U tim dubokim analitičkim promišljanjima u tami Junan-kule miješaju se razna stanja njegove svijesti i podsvijesti, san i java, naviru bolna sjećanja na ženu Mejru, koja ga bacaju u očaj zbog njene izdaje i nevjerstva. 4. ZAKLJUČAK

Fridrih Engels je rekao da je više saznao o pariskom društvu druge polovine XIX stoljeća čitajući romane Onore de Balzaka nego iz svih historijskih tekstova u kojima je posmatran ovaj fenomen. Isto tako tragizam bošnjačkog naroda najcjelovitije možemo sagledati u romanu Feniks Muhameda Abdagića. Abdagić u ovom romanu iz različitih umjetničkih pozicija prati sudbinu svog junaka Šaćira, koga izvodi iz mraka halucinantnog, iracionalnog, besmislenog i demonskog, vraćajući mu dimenziju trezvenog i racionalnog umjetnika i intelektualca. Šaćir je tipični predstavnik mladog bošnjačkog intelektualca kroz čiju sudbinu nam pisac simbolički i metafofički prikazuje i tragizam cjelokupnog bošnjačkog naroda na Balkanskom poluotoku tokom XX stoljeća. Za razliku od sudbine svog junaka Šaćira, koga pisac izvodi iz mraka na svjetlost, komunistička ideologija koju je i sam stvarao, ostaviće Abdagića i njegov bošnjački narod u bolnom okajavanju grijehova krivca bez krivice, čiji tragizam dolazi iz neistine izrečene u jednoj fusnoti i tamnorukog Rankovićevog škrabanja margina njegovih pisama u kojima je revolucionar bezuspješno tražio svoju rehabilitaciju od partijskih prvaka.

Revolucionar i pisac Muhamed Abdagić potpunu rehabilitaciju za života nije doživio. Proganjan sjenkama nevidljivih tamnorukih moćnih ideoloških pisara jedne fusnote i ispisanim Rankovićevim opaskama na margina pisama, u kojima je od vlasti bezuspješno tražio svoju rehabilitaciju, učinilo ga je najvećim tragičarem u sandzačko-bošnjačkoj literaturi druge polovine XX stoljeća. On je najreprezentativniji bošnjački pisac XX stoljeća koji će vlastitim bićem tragati za punom kulturološkom, nacionalnom i vjerskom emancipacijom obespravljenog bošnjačkog naroda na Balkanu.Piscu Abdagiću i nebo je ostalo dužno, kako je i on sam napisao u jednoj pjesmi definirajući složenost i tragizam svog položaja kao neshvaćenog intelektualca, proganjanog i osuđivanog revolucionara i zabranjivanog pisca.

184

Nadajmo se da će ovaj rad pokrenuti naučnu zainteresiranost za čitanje, istraživanje, objavljivanje i valoriziranje obimne Abdagićeve literarne ostavštine u rukopisu, koju njegovi rođaci brižljivo čuvaju u porodičnoj biblioteci.

LITERATURA

1. Abdagić, Muhamed, Feniks, I, Grafoplastika, Dimitrije Davidović, Smederevo, 1971. godine. 2. Abdagić, Muhamed, Feniks, II, Grafoplastika, Dimitrije Davidović, Smederevo, 1972. godine. 3. Abdagić , Muhamed: Desetom kongresu SK BiH, pismo, neobjavljeni rukopis, 21.11.1989.god. 4. Abdagić , Muhamed: Umjetnost iskrivljivanja i prefarbavanja likova ;neobjavljeni članak 5. Bahtin, Mihail: Autor i junak u estetskoj aktivnosti, Bratstvo-- jedinstvo, Novi Sad, 1991. 6. Bahtin, Mihail: O romanu, Nolit, Beograd, 1985. 7. Bandžović , Safet: Između zaborava i povratka, Mak, br.4, Novi Pazar,1994. 8. Bandžović , Safet: Muhamed Abdagić-in memoriam, Zbornik Sjenice; Mirko Ćuković: Službena izjava, neobjavljeni dokument; 9. Kazaz, Enver: Bošnjački roman XX vijeka, Zora, Zagreb, 2004. god.

185

Danica Piršl Faculty of sport, Nis [email protected]

BALKAN FRAME - POWER OF DIGITAL AGE AND POWER OF DISCOURSE

BALKANSKI OKVIR – SNAGA DIGITALNOG DOBA I SNAGA DISKURSA

Abstract - Generally understood as the linguistic/semantic structures represented in the written and spoken medium, in accordance to the determined rules and communication intentions, discourses represent the sociolinguistic phenomena, whose analysis merits scientific importance; they are, nevertheless, not only the important factors in the process of social communication in the Balkans, but they are also closely linked to the means by which a society is governed and managed, especially in a digital age. This points out the importance of researching the role of governing/ public discourse in the construction of social life, Balkan identity and social performance, as well as of analysis of its political dimensions, all of which is incorporated and reflected in digital forms. Relevant theoretical basis of such research is questioning the relation of the discourse, power and politics. The political potential of a language and its (mis)use is the eternal Orwellian theme that has entered into a combination of interdisciplinary interpretation of the various spheres and levels of expression. Discourse is seen as a kind of linguistic structure, whose social use represents a specific exertion of power. As a unique conclusive review, in contrast to Habermas concept of communicative power as the power of discourse / debate, we set up a Foucaultian discourse of power. But richness of discourse, as used in the Balkans, lies in the linguistic units used to metaphorically convey the intended messages, which is coupled by digital forms.

Key words – discourse, power, digital age, communication, the Balkans

186

Distance education or distance learning is a field of education that focuses on teaching methods and technology with the aim that through them, mostly on the individual basis, transfer knowledge to students who are not physically present in the vicinity of teachers or in traditional educational institutions, such as schools or classrooms is provided. It is described as a process that enables access to learning when the source of information and student are separated in space, time, or in one or the other. Courses delivered at a distance requiring any physical attendance in a teaching process (such as the final test), are called hybrid or combined courses.

Distance learning was created to overcome physical distance for the sake of imparting knowledge. Learning at the beginning of its development was used primarily through the postal system by providing educational opportunities to people who were unable to attend classes in regular schools. It was used by women due to the exclusion from the istitutional education program that was then intended only for men, for employed people who were in the workplace during teaching and those who lived too far away from educational centers. Since the mid-twenty century until today, the process of social development has been greatly influenced by the information technology. In the last 30 years the level of development of hardware and software, has enabled the application of information technology to a greater or lesser extent in almost all areas of human activity. One of them is, of course, the field of education, too. For a long time the computer has been used only for education studying IT disciplines or as an aid in the preparation of teaching. Over recent years, information technology has been used in the teaching process, but it has not resulted in some key changes in the teaching process implementation. In most cases, traditional methods of education that put students into the same dimension with the teacher in time and space, were not abandoned.

The course of the development of modern society continually necessitates changing the model of education. In parallel with these systematic changes occur also individual initiatives in a trial to connect the education system to the real needs and possibilities of the environment. One of these initiatives, supported by a strong impulse of the rapid development of information and communication technologies and the advent of the Internet has led to the emergence of the modern forms of distance learning. Communication that previously took place mainly in the direction of the 187

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 186-193, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 08.11.2014. Datum prihvatanja rada: 25.02.2015. teacher-student now has become much more diverse, in its highest quality in the audiovisual form. Today, the internet offers us the opportunity to follow lectures via video camera, to access learning materials, scripts, multimedia presentations and other educational resources, with electronic communication with pofessors and other trainees.

Low standard has many young people forced to get a job immediately after graduating from high school. Unable to attend school regularly, they would probably be happy to accept distance learning as the best form of their future education. Development of the internet technology has enabled the temporal and spatial separation of learning and teaching, and the development of multimedia technologies has enabled the realization of teaching materials with interactive elements. We can point out some of the advantages offered by distance learning:

 Classes may be held via streaming, transfer of multimedia content that are always available to students.  Classes may be available in the form of printed materials that are stored as files on the server of the educational workers.  Students can communicate among themselves and with the teacher through internet forums, email and chat.  Course materials are always available and easy to update.

Learning through video represents one of the solutions that makes e-learning unique and attractive. Using multimedia technology (synthesis of audio and visual communication) allows the presentation of educational content in a dynamic and explicit manner. Attending lectures through interactive use of these media allows participants to keep focused on events associated with e- learning constantly, although dislocated. Within the e-learning lectures are organized in the form of web conferencing. To be present it is enough for the participants to have administrative authorized access to, and at the appointed time to be in the virtual classroom. These technologies enable participation in discussions, and interactive work in real time.

Distance learning can improve learning in several ways. It brings students, their families and teachers the experience of working on the internet, and familiarizing with it during the process of education. Distance learning gives students the chance to gain new skills and qualifications and to develop in new directions. The need for remote learning emerged with the advent of seminars.

188

Students who attend the seminars are usually employed and cannot attend classes. Implementation of distance learning via video camera is easier way to study for many students, and distance learning is cheaper which would be reflected in the budget of students. Project of distance learning through video lectures should allow students the following:

 Regular lecture attending by direct streaming.  The possibility of delayed viewing of videos of lectures.  Access to remote users who are unable to attend classes, which can result in significant savings in time and money.  Preparation of standard ways to train a large number of employees in a short period of time.  A quick and quality access to learning materials: scripts, multimedia presentations and other educational resources on the Internet.  The current dispersion of new knowledge in the infinite space conditions (remote sites).  The dynamic interaction between teachers and students, qualitatively and actively participating in class.

Video lectures also would allow a lot more people to get educated and lifelong upgrading their education. Through this method of learning one would enable the people who for health reasons are not able to go to school to obtain a university degree and to realize some of their dreams. Also, this project would allow meeting people who live in different places, who have different interests, and that they want to share with other people.

E-learning can be defined as the process of transferring knowledge and skills in electronic form using appropriate computer applications, ie. targeted programs, and environments in the learning process. These applications and processes include learning via the web, a computer, in digital classrooms, and the contents are transmitted over the Internet, intra-net / extranet, audio and videotape, satellite television . The transition to e-learning does not mean rejection of the existing content for teaching / training, but only improving the existing education materials and its modernization. Transferable content types that are used in e-learning are:

 Word documents, Adobe Acrobat files, and any other files;

189

 Web content (HTML, Shockwave, Java, etc..)

 Continuous or streaming media (Real Video, MP3 audio, No Show);

 Authorised teaching facilities in the form of so-called Executive Courseware.

To make e-learning possible, one first needs to make educational content available over the Internet or intranet. This is achieved by making website with the appropriate training materials, which the user can take. Furthermore, a complex system of electronic teaching requires a series of components which include: The registration process - creating a unique password (identification number) for each participant in the process of e-learning, allowing its access to the system; Control of activities - giving users opportunities to access those features and functions that match their roles in the learning process, which ensures that all activities in the system are recorded and monitored; Environment that supports learning - enabling users to communicate with each other, participate in class and put questions to their teachers / instructors; Testing and evaluation - measuring success in mastering the knowledge and skills; Monitoring of the teaching and development of a database for managing and administering with the possibility of making various reports - recording all activities related to learning, which will then be used for various reports.

"Moodle" is a software package designed for creating Web sites and courses on the Internet. It is a global development project designed to support teaching through the Internet. "Moodle" is an open source" software, which is also known as a Virtual Learning Environment - VLE. This program is freely available and used under the GNU public license. This means that the "Moodle" is copyright, but its users have the freedom to copy, use and modify it if they agree to certain terms of use. These conditions are: providing programs for other users; original license and copyright must not be altered or removed; the same license must be applied to other projects stemming from “Moodle ".

"Moodle" has become very popular among educators around the world as a tool for creating dynamic websites for their students. The word "moodle" is actually an acronym for modular object oriented dynamic learning environment. In order to function, "Moodle" must be installed on a web server that supports php and sql. It can work under "Windows", "Mac" and Linux operating systems. "Moodle" project has been always focused on providing the best tools for the educators, so that they can better make and manage internet courses. There are many ways “Moodle” can be used.

190

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 186-193, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 08.11.2014. Datum prihvatanja rada: 25.02.2015. it can be used for hundreds of thousands of students, but it can also be used in the primary school. Many institutions use it as a platform for the implementation of internet courses, and some use it purely as a substitute for direct contact of students and professors. There are three classes of “Moodle" users: administrator, teacher and student.

Project entitled "Establishment of E-learning centers on the basis of IT infrastructure for joint program implementation at the Faculty of sport and physical education in Niš and National sports academy in Sofia" lasted 12 months with total approved budget of 266.948,97 Euros. Leading partner was Faculty of sport and physical education in Niš and the project partner was National sports academy in Sofia. General aims: Strengthening cross-border cooperation in the field of sport sciences through the formation of the centers for distance learning in the context of both partner institutions (Nis and Sofia). This goal will be achieved by implementing the following specific objectives:

1. The introduction of the European dimension into the university education by developing general digital literacy of students, teachers and administrative staff of the cross-border regions

2. Preparation of students through distance learning for the lifelong learning process

3. Preparation of high-quality study programs at the bachelor, master and doctoral level study cycles via distance learning

4. Improvement of the social dimensions of the cross-border regions by creating new opportunities for students and teachers from both partner institutions for the academic exchange

5. Providing better access to both partner institutions in the cross-border regions to academic resources and information in the field of sport and sport sciences

6. Creation of conditions for the reception of foreign students from the European Union and other countries to ensure joint action in Europe and in the global labor market

To achieve the objectives of the project is was necessary to perform the following tasks:

1. The management and administration of the project

191

2. Organization and implementation of the joint action plan for the purchase of equipment and the creation of two parallel IT centers in Nis and Sofia

3. Preparation of the appropriate platform for the introduction of distance learning at the University of Nis

4. Preparation of the appropriate platform for the introduction of distance learning at NSA Sofia

5. Training of teaching, administrative and support staff for the implementation of distance learning using modern IT infrastructure

6. Preparing a pilot study program in basic and applied sciences in the field of sport to measure the degree of preparedness of students and teaching staff for the implementation and the use of new IT infrastructure

7. Organization of promotional and information campaigns for students, teachers, administrative staff and other users

8. Control of project implementation

9. Dissemination of information on the findings of the project at the level of the European Union, at the country level, but also at the level of cross-border regions.

The expected results to be achieved with this project are:

1. Established and formed center for distance learning which combines both partner institutions (Nis and Sofia, NSA)

2. Formed relevant IT infrastructure for the implementation of joint Bachelor, Master and Doctoral studies and developing the concept of lifelong learning

3. Prepared highly-qualified teaching, administrative and support staff to develop IT infrastructure in higher education, created joint study programs as well as increased mobility of teachers and students

4. Developed study programs in basic and applied sciences in the field of sport as a basis for the pilot implementation of a new IT infrastructure

192

5. Organized promotional and information campaigns to attract students and teachers to use new IT infrastructure

6. Proven quality of the project in order to be in compliance with the basic guidelines of the IPA Program and aims promoted by this program, as well as verification of the sustainability of the project.

7. Realized campaign for adequate dissemination of information on the findings of the project at the EU level, the state level and at the level of cross-border regions

As a conclusion we could claim that all our target groups for this project teaching staff at both partner universities, students of both partners’ universities, prospective students from the region and beyond and students from the European Community as well as from other countries around the world would benefit from such an endeavor to promote digital literacy within the Balkan frame of cooperation.

BIBLIOGRAPHY

1. Lipsitz, Lawrence., and Reisner, Trudi. (ed.)The computer and education. Englewood Cliffs NY: Educational Technology Publications, Articles selected from Educational Technology magazine, 1973. 2. Preston, Rob. Down to Business: Higher Education Is Ripe For Technology Disruption. Information Week (UMB): 60, 2011. Accessed 31. 5. 2011. 3. The Practical Guide (Instrument for Pre-accession assistance, IPA II). Retrieved from http://ec.europa.eu/europeaid/prag/document.do?chapterId=1.&id=141 4. Wolfe, C. and Wolfe, C. R. Learning and teaching on the World Wide Web. San Diego, Calif. London: Academic. (2001).

193

Aldin Rastić International University of Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija [email protected]

BORROWINGS IN THE ENGLISH LANGUAGE – HOW THE ROMAN, ANGLO-SAXON AND NORMAN INVASIONS OF THE BRITISH ISLES IMPACTED THE MODERN ENGLISH

Abstract - Borrowed words, sometimes called loanwords. or just. borrowings, are words taken from other languages which serve as a reminder about how the English language came into contact with other nations and cultures. Borrowings are in most cases related to different invasions and can be traced back to their original form and use, e.g. Latin words castra or castrum were used by the Romans to mean a place where a military fort was to be built and today there are many places in Britain which have -chester preserved in their name from these two Latin words.

The British Isles have always been of great interest for various invaders. The Romans invaded because the soil was good, food was plentiful and there were many people to enslave; some historians claim that the Anglo-Saxons came to Britain because they were invited to come and protect the southern parts from the tribes which were at that time located in the north while others claim that the lands they initially occupied often flooded and they sought new land to settle down. There were also the Normans and their massive influence on the English language as most borrowed words that we use presently are taken from the French language Normans spoke. Thus, we have many so-called doublets of etymological twins, e.g. ward and guardor royal and kingly.

Key words – borrowing, Roman, Anglo-Saxon, Norman, doublet, invasions, etymology

194

INTRODUCTION

Borrowed words have had a huge impact on the English vocabulary from the very beginning. In order to fully understand how borrowings enter a language and either retain their meaning or change it we need to make an overview of both linguistic history on one and other outer factors on the other side, i.e., to understand in this case how the invaders of the British Isles brought their language and culture with them and mixed it with indigenous ones but also how historical events and social tendencies expanded the vocabulary in many different ways.

The term “borrowing” describes words which have been taken from another language and incorporated into a recipient language without any kind of translation. Some words are taken fully in their original form whereas there are also words with slight spelling and/or pronunciation adjustments. We can argue that there is a problem with the “term” borrowing as it means that at some point the word would be returned to the donor language but in most cases it does not happen, the words is just embraced and stays where it is. Nevertheless, the term “borrowing” has been widely accepted by linguists all over the world and there is certainly no need to argue whether it actually lives up to its name or not.

All words have two things in common, form and meaning. The best way to understand how words are enigmatic and perplexing is to explicitly contrast their ingredients. Here are the contrasts as McCarthy describes them:

- “Words as units of meaning versus units of sentence structure - Words as pronounceable entities versus more abstract entities - Inflectionally related word forms versus derivationally related words - Productive versus unproductive words…”1

Due to practical reasons, in this paper we will provide a historical background and tendencies in Europe and give examples of borrowings that have undergone minor changes in both form and

1 Andrew Corstairs-McCarthy, An Introduction to English Morphology – Words and their structure (Edinburgh: Edinburgh University Press, 2002), 1-2.

195

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 194-207, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 08.11.2014. Datum prihvatanja rada: 26.02.2015. meaning but are still related to the period of the Roman, Anglo-Saxon and Norman conquests of the British Isle.

THE ENGLISH LANGUAGE PROPER

Apart from other characteristics, language is what separates us from animals and plants and makes us human: the idiosyncrasy of language is that humans are able to express their thoughts and feelings to others and get involved in countless activities to improve life on Earth. Of course, it is almost impossible to imagine any achievement if it was not for language. “Despite intensive searching, it appears that no communication system of equivalent power exists elsewhere in the animal kingdom. The evolution of human language is thus one of the most significant and interesting evolutionary events…Where some scholars see evolutionary leaps as playing a crucial role, stressing the discontinuities between language and communication in other animals, others stress gradual change and evolutionary continuity…”2

The English language that we know today represents a very long and in most parts of it painful development. The British Isles have been affected by external factors many times and it all left a trace on the English people and their language. Probably the first milestone was the process of Christianizing of Britain at the end of the 6th century when people came in contact with Latin civilization and their vocabulary. After that, there was a long period of Viking intrusions which resulted in intermingling these two peoples and languages. Then another milestone in 1066, many describe it as the most significant event in the English history, the Norman Conquest when common people continued to use what is now known as the Old English, whereas aristocracy turned to the French language and royal customs. Once English established itself as a superior language, it had already immensely changed. The development of English was also influenced by the events such as maritime expansion, industrialization, growth of trade and science and many other events. This is why we today talk about “Englishes” or regional varieties and thus we can claim that the development of English is not a local but global phenomenon.

2 W. Tecumseh Fitch, The evolution of language (Cambridge: Cambridge University Press, 2010), 1-3.

196

“The English language proper belongs to the people who dwell south of Hadrian’s Wall, east of the Welsh hills and north of the English Channel… We obviously cannot admit that the English language contains “Anglicisms” – because that admission would imply that our language belongs to everybody who uses it – including negroes and Middle-Westerners and Americanised Poles and Italians. That is the fundamental point. “Anglicisms” are English tout court.”3 The problem with this claim is that the center of English language, in terms of numbers, has shifted across the Atlantic Ocean as there are more Americans speaking English than there are British. On the other hand, it is also true that the British had longer history of English language and that they have built a heritage of it; they kept English as something precious; their literature is rich, there are numerous grammars and dictionaries and other books which serve as a reminder how turbulent and sometimes violent was the history of the British Isles.

THE PRE-ENGLISH PERIOD (PICTS)

Before the first invasions of Britain took place, the northern part of the Isles had been inhabited by a people who were given the name “Picts” (Latin pingere – to paint). These people made their first appearance in the third century when they raided Roman settlements and camps and posed a huge problem that Romans found difficult to deal with.

Pictish tribes lived in small communities as farmers and gatherers. Carvings show that they hunted with animals like dogs and birds of prey. They exploited products from the sea but also raised domestic animals. It is thought that they were pagans (Celtic polytheism) before being introduced to Christianity. “They were often regarded as savage warriors, but by the time the Norsemen were compiling their sagas and histories, the memory of the Picts had degenerated into a semi-mythical race of fairies.”4

3 Suzanne Romaine, The Cambridge History of the English language, Vol. 4: 1776-1997 (Cambridge: Cambridge University Press, 1999), 25.

4 http://www.orkneyjar.com/history/picts/index.html

197

No matter how big their role was, they did not leave any written documents in their mother language and it seemed like they suddenly disappeared. Certainly, there are many myths and mysteries about their culture and customs which made them a perplexing people, not so similar to neighboring groups in the south.

Britons

Unlike the term Picts, the term Britons is more familiar and does not require further interpretation. There is an assumption that when someone mentions Britons or British, the listener immediately knows what the speaker talks about. However, these words have had different meanings throughout history. Therefore, if we talk about the modern meaning of the term Britons, we would describe them as people living in the United Kingdom. On the other hand, if we talk about Britons in the past, we would have troubles defining their territories and who they really were.

Compared to the Picts, the so-called “Celts” were light-haired, often blue-eyed, tall, who belonged in speech to the “Aryan” family, their language finding its affinities in Latin, Greek, Slavic and the Sanscrit of Ancient India. Its original home was probably somewhere in Central Europe, along the course of the upper Danube, or in the region of the Alps.5 Romans made the first written evidence about the Britons, even though they initially met only the people in the south of Britain. Their interactions and mixture of cultures brought the first period of borrowing words from Latin into then-called “Brython”.

Roman Conquest of Britain

Graham Webster states, “The span of time when most of Britain was under Roman influence, stretched from 55 BC to c. AD 500, when control had passed into the hands of Germanic peoples,

5 http://www.sacred-texts.com/neu/celt/cml/cml07.htm

198

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 194-207, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 08.11.2014. Datum prihvatanja rada: 26.02.2015. many of whom had been living here already for over a century as troops or allies of the Roman army. Five and half centuries is a considerable portion of our national history.”6

One of the main reasons why Britain was invaded in 55 BC by Julius Caesar was that he sought revenge as Britons helped the Gauls who had been struggling with Romans for a long period of time. His army of about 12,000 soldiers landed near Dover where the Britons were waiting to fight them on the beaches. Even though the Britons put up a vicious fight, they were forced to withdraw deep into the mainland as did the Romans since Caesar thought he needed more troops to conquer Britain. The next year, he returned with an enormous army of more than 30,000 soldiers. However, Gauls took advantage of this and rebelled against Romans all over the territories of modern France. The legions had to leave Britain again and reinforce the troops in continental Europe.

The next invasion took place in 43 AD and this time the Romans wanted to conquer and stay since they realized that Britain was rich with wood, gold, iron and other resources they needed to expand and maintain their huge empire. “The real history of Britain begins with the Roman occupation, for the Romans were the first to leave substantial documentary and archeological evidence. After the governorship of Agricola the written sources almost entirely disappear until the early Anglo-Saxon era of the fifth century; but archeologists have been able to gather a great deal of information about the intervening centuries from the excavations of old walled towns, roads, and fortresses dating from the Roman period.7

6 Graham Webster, The Roman Invasion of Britain (Taylor & Francis Group, 2003), 13.

7 Peter Hunter Blair, Roman Britain and Early England: 55 BC – AD 871 (W.W. Norton & Company, 1966), blurb.

199

It is true that the Roman army was overwhelming and outnumbered all troops of Britons, but they acted the same way as with other conquered territories; instead of conquering with force, they made alliance with numerous Celtic tribes which as a consequence led to intermingling of cultures and languages. There were three separate periods of Latin borrowings in the early years of English: the continental, Celtic and Christian period.

The continental period of Latin borrowings

The first contact between the Romans and Germanic tribes was on the continent when the two cultures traded and intercommunicated. Thus, there are several hundred words of Latin which found way and entered different Germanic languages. Since the Romans were culturally on a higher level, it was completely natural that the Germanic tribes acquired many words for concepts they were not familiar with. “These tribes were preoccupied with agriculture and warfare and it all reflected in words like camp (battle), segn (banner), pῑl (javelin), weall (wall), pytt (pit), strǣt (street), mῑl (mile), and miltestre (courtesan).

More numerous are the words connected with trade. The words cēap (bargain; cf. Eng., cheap, chapman) and mangian (to trade) with its derivatives mangere (monger), mangung (trade, commerce), and mangunghūs (shop) are fundamental, while pund (pound), mydd (bushel), sēam (burden, loan), and mynet (coin) are terms likely to be employed. A number of the new words relate to domestic life and designate household articles, clothing, and the like: cytel (kettle; L. catillus, catīnus) mēse (table), scamol (L. scamellum, bench, stool; cf. modern shambles), teped (carpet, curtain; L. tapētum), pyle (L. pulvinus, pillow), pilece (L. pellicia, robe of skin), and sigel (brooch, necklace; L. sigillum). Certain other words of a similar kind probably belong here, although the evidence for their adoption thus early is not in every case conclusive: cycene (kitchen; L. coquīna), cuppe (L. cuppa, cup), disc (dish; L. discus).”8

8 Albert C. Baugh, Thomas Cable, A history of the English language (Routledge: 6th revised edition edition, 2012), 73.

200

It is a bit surprising to see such vast number of words taken from the Romans during this early period but it is obvious nevertheless that these two peoples communicated and borrowed words interchangeably.

Celtic period of Latin borrowings

A considerable amount of Latin words came into English via the Celts as there had been almost no opportunity for a direct contact between Latin and Old English. The Celts who lived under the Roman government inherited Latin words, which were later on taken over by the Germanic tribes. There is another hypothesis that both Celtic and Old English borrowed the Latin words independently. “Ceaster, the word which represents Latin word castra (camp) is a common designation in Old English for a town or enclosed others. The English attached it freely to the designation of any place as described and hence, there are many towns and cities such as Chester, Gloucester, Lancaster, Manchester, Winchester, etc. Other words include: port (harbor, gate, town) from L. portus and porta; mûnt (mountain) from L. mons, montem; torr (tower, rock) possibly from L. turns,possibly from Celtic; wîc (village) from L. vîcus.

Christian period of Latin borrowings

Christianity was introduced into Britain in 597 and this period is marked with frequent acquisition of Latin words by Old English. With Christianity the Latin loanwords concerning religion, learning and the Church came into Old English. “Those Latin borrowings were of the so- called hybrid form which meant that the root of the word was Latin but other parts like the suffixes were native Old English forms. The process of borrowing was long and slow and it can be divided into two main phases: borrowing during the time of King Alfred and then during the time of the Benedictine Reform in the late tenth century.”9

9 Slobodnka Djolic, The English Language: The Story of its Development (Beograd:Zavet, 2002), 20.

201

“The list of borrowed words include: abbot, alms, altar, angel, anthem, Arian, ark, candle, canon, chalice, cleric, cowl, deacon, disciple, epistle, hymn, litany, manna, martyr, mass, minster, noon, nun, offer, organ, pall, palm, pope, priest, provost, psalm, psalter, relic, rule, shrift, shrine, shrive, stole, subdeacon, synod, temple, and tunic.”10 It is obvious that these words were closely related to church as Celtic people did not have words of their own for Christian services and items they used.

There is also a group of words denoting foods such as “beet, caul (cabbage), lentil (O.E. lent), millet (O.E. mil), pear, radish, doe, oyster (O.E. ostre), lobster, mussel, to which we may add the noun cook; names of trees, plants, and herbs (often cultivated for their medicinal properties), such as box, pine, aloes, balsam, fennel, hyssop, lily, mallow, marshmallow, myrrh, rue, savory (O.E. sæþerige), and the general word plant. A certain number of words having to do with education and learning reflect another aspect of the church's influence. Such are school, master, Latin (possibly an earlier borrowing), grammatical), verse, meter, gloss, notary (a scribe).”11 Figure 1. The process of loan translation

Latin OE ModE euangelium godspel “good word” Gospel pāganus hēþen “of the heath” Heathen, pagan Spīritus sanctus Hālig gast “holy spirit” Holy ghost trīnitās Þrīnes “threeness” Trinity

The arrival of Germanic tribes

The Romans had a huge problem with finding balance between sending adequate number of troops to defend borders and keeping enough soldiers to maintain stability in inner parts of the empire. While the Romans had difficult times coping with huge debts and riots all over their territories, the enemies were getting stronger and particularly peoples living in the valley of Danube

10 Albert C. Baugh, Thomas Cable, A history of the English language (Routledge: 6th revised edition edition, 2012), 74-75.

11 Albert C. Baugh, Thomas Cable, A history of the English language (Routledge: 6th revised edition edition, 2012),75.

202

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 194-207, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 08.11.2014. Datum prihvatanja rada: 26.02.2015. and Rhine, Goths and Germanic tribes. By the fourth century, the Romans invested all their resources and booty to defend their cities rather than to conquer new ones which started a decline of economy and downfall of infrastructure.

The collapse of Roman reign in Britain started with the intrusions of Germanic tribes in the south, Picts in the north and Irish people in the west. The Romans could not hold their defenses on these three battlefronts since their troops were delivered unequally and in small numbers. They tried to build fortresses and other defensive structures along the coast in the south but with little success. The government did not make any official requests to withdraw troops from Britain. Hence, it was a gradual process of reducing which lasted for almost a century. Historians believe that by 425 AD Britain was no longer in Roman hands; all defensive structures, villas and towns were abandoned. Britain stepped into a completely new age of further invasions and insecurity, with new kingdoms yet to be born.

There is no clear evidence why the Anglo-Saxons came to Britain after the Romans had left. Different sources claim different reasons. Some believe that they were invited to the south to help Britons defend their territories from Pictish raids. Other historians claim that the Anglo-Saxons took advantage of this tumultuous situation and invaded Britain in search for better land to grow crops and animals. “Bede’s History of the English People mentions Angles, Jutes and Saxons as the main invading tribes, but Frisians (Friesians) and Swedes - who shared the same broad Germanic culture - may also have taken part. These Germanic tribes were advancing across the whole of Northwest Europe not merely Britain.”12

The Anglo-Saxon period lasted for about 600 years, from the early fifth century until 1066. The first Saxon settlers were coming in small groups, bringing with them their continental tools, clothes, animals and other crucial things. They formed small kingdoms, most dominant and were the following four kingdoms: Northumbria, Mersia, East Anglia and Wessex.

12 http://faculty.history.wisc.edu/sommerville/123/123%205%20Anglo%20Saxons%20I.htm

203

Borrowings from the Frisian language

Frisian belongs to the West Germanic group of languages and was spoken in Friesland, modern Netherlands, from the seventh to fourteenth century. Frisia used to be an influential and strong kingdom but it lost its independence in the fifteenth century. “Frisian is a language rich in vowels, diphthongs and triphthongs (as is English). It is unusual among Germanic languages in that it has nasal vowels (Afrikaans does too). The Frisian "r" is similar to the English "r" (an alveolar sound, not uvular as in German or Dutch).”13

Old English and Frisian were very similar but after the Norman Conquest took place, these two languages separated. While English was influenced by Norman French, Frisian came under a strong impact by Dutch. Given the expansion of the Fries kingdom during the sixth century, it is well possible that this Frank generalized all populations to the north of the Rhine as Fries and that is including the Saxons. So, if Fries were among the Anglo-Saxons, then their quantity must have been very limited.

“Although there is ample evidence that Frisians were present in Britain as Roman auxiliary troops, there is, however, no proof that the Frisians participated in the alleged conquest of Britain after the fall of the Empire. At best we can state that Frisians were present in Britain during the Anglo-Saxon period. Actually, given their nearby homeland, it would be odd if there were completely absent in Britain. The idea that they were the ones who formed Old English is therefore too far-fetched.”14

The list of words taken from Frisan and other old Germanic languages is huge. Here are some common terms we even today use in Modern English which came from the Germanic tribes:

- miel (meal), laam(lamb), goes (goose), bûter (butter), tsiis (cheese), see (sea), boa t (boat),stoarm(storm), rein (rain), snie (snow), frieze (freeze), froast (frost), mist (mist), sli epe (sleep),blau (blue), trije (three), fjour (four)…

13 http://virtuallinguist.typepad.com/the_virtual_linguist/2008/11/frisian.html

14 http://www.proto-english.org/l6.html

204

The Norman Conquhest and shift from Old English to Middle English

The story of Normans began in 911 when Viking chief Rollo was given a piece of land in northern France by the then king Charles II of France. The No(rth) Men adopted the ways of French people, they learned their language and embraced their culture but had never been regarded strictly as French. While some perceived them as oppressors, others believed that they were the real founders of the English state who established modern law and eliminated slavery.

Perhaps, one of the best sources which witnesses about Normans is the Bayeux Tapestry from the eleventh century. It is a large embroidered cloth 70 meters long and 50 centimeters tall which shows how the Normans prepared to invade England and how the Battle of Hastings in 1066 developed. Even though the Normans were considered by many as fierce and skillful warriors, they also proved themselves as good diplomats and governors. They established various religious institutions and built many churches and monasteries as well as schools.

With their coming to England, the Normans not only brought French with them but Latin as well. Latin became the language of the Church, of scholars, and the language for international communication. It was important in administration but this did not last long. Soon, it gave way to French. On the other side, French was the language spoken at court, it was the language for official use, spoken in the law courts and served as the language of administration. It was a prestige language among all noblemen and educated people in England. The commoners stuck to their native language – English. Since English was still widely spoken because of the great number of common people, Norman French was influenced by English, and soon it became Anglo-Norman.

During this time over 10,000 French words were adopted into English and about 75 per cent of these are still in use. But changes did not just happen in the English vocabulary. The grammar, the spelling and pronunciation had to undergo changes, as well. It was a period of great change where English turned from an inflected language with a relatively free word order into a language with reduced inflection and a more rigid word order.15

15 Dana Melzer, French Influence on the English Language in the Middle English Period (GRIN Verlag, 2013), 2.

205

The words taken from Norman French can be classified into several categories:

- law and government: attorney, bailiff, chancellor, chattel, country, court, crime, defendent, evidence, government, jail, judge, jury, larceny, noble, parliament, plaintiff, plea, prison, revenue, state, tax, verdict

- Church: abbot, chaplain, chapter, clergy, friar, prayer, preach, priest, religion, sacrament, saint, sermon - nobility: baron, baroness; count, countess; duke, duchess; marquis, marquess; prince, princess; viscount, viscountess; noble, royal

- Culture and luxury goods: art, bracelet, claret, clarinet, dance, diamond,

fashion, fur, jewel, oboe, painting, pendant, satin, ruby, sculpture

- Other: adventure, change, charge, chart, courage, devout, dignity, enamor, feign, fruit, letter, literature, magic, male, female, mirror, pilgrimage, proud, question, regard, special

Sometimes it's hard to tell whether a given word came from French or whether it was taken straight from Latin. Words for which this difficulty occurs are those in which there were no special sound and/or spelling changes of the sort that distinguished French from Latin. Since the Norman period lasted for about four centuries the influence of French on English had been immense in many ways as seen in the number of words taken, grammar, pronunciation and other linguistic phenomena.

REFERENCES

1. Albert C. Baugh, Thomas Cable, A history of the English language (Routledge: 6th revised edition edition, 2012) 2. Andrew Corstairs-McCarthy, An Introduction to English Morphology – Words and their structure (Edinburgh: Edinburgh University Press, 2002) 3. Dana Melzer, French Influence on the English Language in the Middle English Period (GRIN Verlag, 2013) 4. Graham Webster, The Roman Invasion of Britain (Taylor & Francis Group, 2003) 206

5. Peter Hunter Blair, Roman Britain and Early England: 55 BC – AD 871 (W.W. Norton & Company, 1966) 6. Slobodnka Djolic, The English Language: The Story of its Development (Beograd:Zavet, 2002) 7. Suzanne Romaine, The Cambridge History of the English language, Vol. 4: 1776-1997 (Cambridge: Cambridge University Press, 1999) 8. W. Tecumseh Fitch, The evolution of language (Cambridge: Cambridge University Press, 2010) 9. http://www.orkneyjar.com/history/picts/index.html 10. http://www.sacred-texts.com/neu/celt/cml/cml07.htm 11. http://faculty.history.wisc.edu/sommerville/123/123%205%20Anglo%20Saxons%20I.htm 12. http://virtuallinguist.typepad.com/the_virtual_linguist/2008/11/frisian.html 13. http://www.proto-english.org/l6.html

207

Samina Dazdarević Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija [email protected] Fahreta Fijuljanin Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija [email protected] Izeta Babačić Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija

CORPUS APPROACH TO ANALYSING GERUND VS INFINITIVE

Abstract – The difference between gerund and infinitive is one of those things that comes naturally for native speakers but can be an enormous trouble for English language learners. If they understand the profound difference between the two, they will develop the sense that helps them understand that which one is preferred, in which context. With such language sense, they will be in much better position to deal with even difficult cases. They might not do it right the first time every time, but they will find the problem very easy to understand once being corrected.

This paper deals with corpus linguistics since it allows us to see how language is used today and how that language is used in different context, enabling us to teach using gerund or infinitive more effectively. In order to apply corpus linguistics we need two tools: the corpus and the concordancing program that show concordance lines according to what comes before or after a specified word or phrase in this case gerund or infinitive and will let us more extended context of these constructions as they appear in the corpus.

The reason of using the Corpus Approach in this paper is because it is empirical, analyzing patterns of language used in natural texts and the other reason is that it is representative since it utilizes a large and principled collection of natural texts as the basis for our analysis. With this article we can 208

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 208-224, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 08.11.2014. Datum prihvatanja rada: 02.03.2015. illustrate how learners can benefit from becoming language investigators by their own and show that the use of the concordancer can have a considerable influence on the process of gerund vs infinitive learning, stimulating enquiry and speculation on the part of the learner, and helping the learner also to develop the ability to see patterning in the English language and to form generalisations to account for that patterning.

Key words – corpus linguistics, corpus approach, concordance, gerund, infinitive, teaching, learning

INTRODUCTION

In recent years there has been growing interest in corpus linguistics, corpora in the linguistics and language education. Corpus linguistics is an applied linguistics approach that has become one of the dominant methods used to analyze language today. The main focus of corpus linguistics is to discover patterns of authentic language use through analysis of actual usage. The use of corpora is not limited to certain areas of linguistic research or to certain hypotheses. Corpus linguistics’ only concern is the usage patterns of the empirical data and what that reveals to us about language behavior. Corpus linguistics provides a more objective view of language than that of introspection, intuition and anecdotes. John Sinclair pointed out that this is because speakers do not have access to the subliminal patterns which run through a language. A corpus-based analysis can investigate almost any language patterns: lexical, structural, lexico-grammatical, discourse, phonological, morphological, often with very specific agendas such as discovering male versus female usage of tag questions, children's acquisition of irregular past participles, or counterfactual statement error patterns of foreign students (see in Krieger 2003).

The first part of the paper is a brief review of literature that mainly aims at showing what other researchers consider about corpus linguistics, corpus and benefits of using corpora, types of corpora, emphasizing general corpora, COCA and BNC, which are used in this research.

In this paper we highlight the usefulness of using corpus analysis to get ideas about the problems that non-native speakers of English encounter the problems in analyzing gerund/infinitive 209

As for the second part of the paper, we present a new idea for planning corpus-based activity that they meet the different language abilities of students in language classrooms. The researchers will demonstrate how grammar could be covered in EFL classrooms using corpus-based resources.

CORPUS LINGUISTICS, CORPUS AND BENEFITS OF USING CORPORA

There are various opinions about what Corpus Linguistics is. Up to now it has been conidered as a tool, a method, a methodology, a methodological approach, a discipline, a theory, a theoretical approach, a paradigm (theoretical or methodological), or a combination of these.

The term "Corpus Linguistics" was initially presented by Leech in 1980s. Leech argued that “computer corpus linguistics defines not just a newly emerging methodology for studying language, but a new research enterprise, and in fact a new philosophical approach to the subject” and goes on to describe the characteristics of computer corpus linguistics as a new paradigm (Leech 1992, 106).

According to Biber et al. (1998, 4) complex patterns of language use can be identified and analyzed by favour of computers allowing the storage and analysis of a larger database of natural language than could be dealt with by hand (Biber et al. 1998, 4).

However, teaching is one of the areas where technology has not had a strong impact. Corpus linguistics is one of the technology-based tools that could be very useful in teaching but still has not been widely used or tested. A lot of research has been conducted to examine the effectiveness of using corpus linguistics as a teaching technique to highlight how native speakers of English use certain language forms, vocabulary items, and expressions. Maddalena explains that the use of authentic and real-life examples with language learners is more beneficial than examples that are made up by the teacher and do not simulate real life use of language. Another benefit of using corpora for language teaching is that it gives students the chance to actually work with language and analyze it (see in Al Saeed and Waly 2009).

In this paper, the three researchers aim at highlighting several ways through which corpora can be integrated in language classrooms to teach students of various levels.

210

Corpus and types of corpora

Leech (1992, 107) as a leading figure in the revival period of corpus linguistics states that computer corpora are not random collections of texts. They are usually gathered with a specific goal and are to be considered as representatives of special languages or text types.

According to Sinclair a corpus is a collection of pieces of language that are selected and ordered according to explicit linguistic [and/or extra-linguistic] criteria in order to be used as a sample of the language (Sinclair 1996, 3).

Taking into account these proposed definitions for the term "corpus", McEnery and Wilson conclude that a corpus is supposed to bear four main characteristics: sampling and representativeness, finite size, machine-readable from and standard reference (McEnery and Wilson, 2001).

- A useful corpus should be representative and to acquire that, a careful manner should be applied in choosing it. McEnery and Wilson (2001, 14) believe, in corpora collecting, the aim is to gather a wide range of authors and genres so that when put together, a precise image of the whole language population intended to be studied is presented.

- A finite corpus is supposed to contain qualitative data which is not changing continuously.

- What is meant by a machine-readable corpus is that a corpus should be organized in such a way that can be read or analyzed by a machine.

- A standard reference corpus is a "corpus which constitutes a standard reference for the language variety that it presents" (McEnery and Wilson 2001, 14).

There are many types of corpora, which can be used for different kinds of analyses. Some examples of corpus types are (Nesselhauf 2005, 3-4) :

 general/reference corpora vs. specialized corpora, e.g. BNC = British National 211

Corpus, or Bank of English, aim at representing a language or variety as a whole;

 historical corpora vs. corpora of present-day language, e.g. Helsinki Corpus, ARCHER

aim at representing an earlier stage or earlier stages of a language;

 regional corpora vs. corpora containing more than one variety, e.g. WCNZE = Wellington Corpus of Written New Zealand English) aim at representing one regional variety of a language;

 learner corpora vs. native speaker corpora, e.g. ICLE = International Corpus of Learner English aim at representing the language as produced by learners of this language

 multilingual corpora vs. one-language corpora aim at representing several, at least two, different languages, often with the same text types (for contrastive analyses)

 spoken vs. written vs. mixed corpora, e.g. LLC = London-Lund Corpus of Spoken English aim at representing spoken language.

For the purpose of this study, researchers use two general corpora in order to compare the frequencies of using gerund/infinitive pattern in two varieties of English, frequencies of selected lexical units in COCA and BNC.

The Corpus of Contemporary American English (or COCA) currently comprises more than 450 million words of text and is equally divided among spoken, fiction, popular magazines, newspapers, and academic texts. It includes 20 million words each year from 1990-2012 and the corpus is also updated regularly (the most recent texts are from Summer 2012). Because of its design, it is perhaps the only corpus of English that is suitable for looking at current, ongoing changes in the language (Davies, 1990-2012).

The interface allows you to search for exact words or phrases, wildcards, lemmas, part of speech, or any combinations of these. You can search for surrounding words (collocates) within a ten-word window (e.g. all nouns somewhere near faint, all adjectives near woman, or all verbs near feelings), which often gives you good insight into the meaning and use of a word.

The corpus also allows you to easily limit searches by frequency and compare the frequency of

212

By genre: comparisons between spoken, fiction, popular magazines, newspapers, and academic, or even between sub-genres (or domains), such as movie scripts, sports magazines, newspaper editorial, or scientific journals

Over time: compare different years from 1990 to 2012.

You can also easily carry out semantically-based queries of the corpus. For example, you can contrast and compare the collocates of two related words (little/small, democrats/republicans, men/women), to determine the difference in meaning or use between these words. You can find the frequency and distribution of synonyms for nearly 60,000 words and also compare their frequency in different genres, and also use these word lists as part of other queries. Finally, you can easily create your own lists of semantically-related words, and then use them directly as part of the query. New texts are regularly added in order to keep the corpus up-to-date. As regards the genre representation, the data in COCA evenly cover spoken language, fiction, popular magazines, newspaper, and the academic genre. The texts included in the corpus date between 1990 and 2012 (see more at http://corpus.byu.edu/coca/).

With the size of 100 million words, the British National Corpus (BNC) is more than four times smaller than COCA. Unlike COCA, BNC is not balanced as regards genre representation. Majority of the data comes from written resources, amounting to 90% of the texts, as opposed to 10% of spoken text. The written part of the BNC extracts from regional and national newspapers, specialist periodicals and journals for all ages and interests, academic books and popular fiction, published and unpublished letters and memoranda, school and university essays, among many other kinds of text. The spoken part consists of orthographic transcriptions of unscripted informal conversations (recorded by volunteers selected from different age, region and social classes in a demographically balanced way) and spoken language collected in different contexts, ranging from formal business or government meetings to radio shows and phone-ins.The British National Corpus is not as up-to-date as COCA. Work on building the corpus began in 1991, and was completed in 1994 (see more at http://corpus.byu.edu/coca/).

When comparing the data from these two corpora, these differences have to be taken into consideration.

213

Corpus Approach - Corpus based analyses

Based on the above definition of a corpus, corpus linguistics is the study of language by means of naturally occurring language samples; analyses are usually carried out with specialised software programmes on a computer.

There are a lot of definitions frequently that refer not to corpus linguistics, but to corpus/corpus-based/ corpus-driven/corpus assisted + analysis/approach/study etc.

In this paper we use the term CORPUS APPROACH. The corpus-linguistic approach can be used to describe language features and to test hypotheses formulated in various linguistic frameworks. According to Biber et al. (1998, 4) the essential characteristics of corpus-based analysis (corpus approach) are:

1) it is an empirical (experiment -based) approach in which patterns of language use that are observed in real language texts (spoken and written) are analyzed,

2) it uses a representative sample of the target language stored as an electronic database (a corpus) as the basis for the analysis,

3) it relies on computer software to count linguistics patterns as part of the analysis, and

4) it depends on both quantitative and qualitative analytical techniques to interpret the findings.

This paper will focus on ways in which students can use a corpus to improve their language skills particularly using gerund and infinitive, or ways in which a teacher can use corpora to prepare teaching materials for the students.

Corpus and concordancing for classroom

214

As Künstler et al. (2011) acknowledge that a corpus is just the source, the text one wishes to analyse. In order to work with a corpus, one needs a specific tool that looks for the words or particular patterns one looks for. These authors add that the tool would be a so-called concordancer. A concordancer works much the same way as an internet search engine.

A concordance is the outcome of a concordancer usually characterised with the key word(s) in the middle of the page, each is in its own textual environment (Sinclair, 1986), which makes the text more accessible and analysis easier (a concordance taken in Figures below shows KWIC).

Corpora can be used as part of the process of learning about particular words and structures. Tim Johns (1998), the author of one of the first concordance programs for PCs, started pushing the use of concordance software to aid the language learner (see in O’Donnell 2010). O’Donnell reveals on his website that traditional teaching is teacher-led where the teacher presents grammatical rules or patterns to the student and later tests whether the student has acquired those rules. Johns proposed that a degree of independence can be given to the language learner by providing them with a computer assistant, to answer whatever questions the learner comes up with during their reading or writing. He proposes that a concordancer can act as a viable assistant to the learner by allowing the learner to quickly encounter a range of real-text examples of a linguistic phenomenon, the learner can generalise over the examples and derive their own usage rules. O’Donnell also presents on his website (2010) how Payne (2008) sees the traditional pedagogical approach to teaching grammar through a process:

1. the teacher presents information to the student,

2. the learner practices with this information,

3. the learner produces new content.

In contrast, in a corpus based approach, the learner

1. observes a grammatical phenomenon of the language,

2. hypothesizes as to how this grammatical phenomenon works, and then

3. experiments to see if their hypothesis is correct

In this paper we emphasise the use of concordancing within the classroom as a teaching

215

CONCORDANCING GERUND/INFINITIVE

One of the most frequent mistakes in language learning appears through the use of gerund/infinitive. Gerunds and infinitives are many students’ worst grammar pattern to learn. Certain verbs are followed by the -ing form of a verb (gerund), and others are followed by to + base verb (infinitive). Students often feel that hours of memorization are required to keep gerunds and infinitives straight. To native speakers it comes naturally, and they do not really ever think about why they use one instead of the other. For EFL students getting it right may take some time and patience and hopefully this concordance for teaching gerunds and infinitives will bridge the gap.

The base form of a verb often functions as an infinitive. It is called the bare infinitive because it is used without to. We must distinguish it from the to-infinitive, where to is always used in front of the base form of the verb. The -ing form of a verb sometimes functions as a gerund (i.e. a kind of noun) and sometimes as a present participle. Many verbs and adjectives, and some nouns, can be followed by one or other of these forms, and in some cases by more than one form. From the student's point of view, the problem is to know which form is appropriate. This may be because only one form is grammatically correct, e.g. enjoy doing, fail to do. Or it may be because only one form suits what we want to say, e.g. remember doing or remember to do. Probably one of the most difficult concepts an ESL student has to understand and apply when learning the English language is that of the gerund. Most EFL teachers introduce gerunds along with infinitives, which most students find easier to understand. The problem, however, is that when these two ideas are introduced at the same time, students become more confused about differences in definitions and when to use each one.

Steven Pinker states that people learn language in two ways: words and rules. Language learners, children and adults alike, learn language by using these two methods: learning and applying rules and memorizing exceptions to them (see more in Conti 2011, 3).

Conti (2011, 3) adds that the words and rules dichotomy also comes into play for English

216

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 208-224, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 08.11.2014. Datum prihvatanja rada: 02.03.2015. learners and their teachers confronted with another arduous grammar point, the topic most grammar books refer to as “gerunds and infinitives.” The label is a short-hand formula for those situations in which the object or complement of a verb is another verb, either in the to+verb (full infinitive) – He has decided to go to law school— or in the gerund or verb+ing form – She enjoys playing basketball. The hurdle for learners is determining which form to use after the main verb and the challenge for their teachers is how to help them get over the hurdle.

A survey of grammars and textbooks designed for learners of English as a second language seems to indicate that this is a word situation rather than a rule situation, and learning depends on memorization.

A prestigious book, A Practical English Grammar by Thompson and Martinet (1986, 214, 230, 234) gives lists for the three categories – infinitive (48), gerund (38), and either (26) – for a total of 112. It may well be that there’s no way to define a rule to apply to all these cases but the prospect of memorizing sixty to a hundred verbs is certainly an incentive for trying.

In addition to the enormous amount of time and mental energy it requires, the memorization approach risks making learners focus on the wrong or less promising aspect of the problem. By focusing on the verbs rather than the complements, this approach encourages inquiries and analyses of the verbs themselves and comparisons between them. When students are shown a list of verbs that are followed by the full infinitive the obvious response is to wonder why that is the case. What do these verbs share that leads to that result? Are they all verbs of a particular aspect or duration or semantic meaning, for example, or are they verbs of mental state rather than verbs of action?

In order to help the learners and teachers with this phenomenon of gerund/infinitive structure we offer the best way for teaching and learning – CORPUS APPROACH.

This is a good way to use natural language of native speakers through corpus and concordancing.

Traditional approach to gerund/infinitive pattern

217

Most verbs in English always take either the gerund or the infinitive. A Learner needs to learn which one is correct, and then always use that form. Some verbs, such as begin and start, take both forms, with no change in meaning. The verb try belongs to the group of verbs that can be followed by the gerund or an infinitive, but the meaning changes. A learner needs to make sure he/she uses the correct structure. For this research, we choose the verb try which is the most difficult verb to figure it out.

Thomson and Martinet (1986, 175) explain the use of gerund and infinitive after the verb try:

TRY + to infinitive/gerund

try usually means 'attempt' and is followed by the infinitive:

They tried to put wire netting all round the garden. They attempted to do this.

Thomson and Martinet notice that the sentence doesn't tell us whether they succeeded or not.

TRY can also mean 'make the experiment' and is then followed by the gerund:

They tried putting wire netting all round the garden.

Thomson and Martinet clarify that this means that they put wire netting round the garden to see if it would solve their problem (presumably they were trying to keep out rabbits and foxes). They explain that they succeeded in performing the main action; what we don't know is whether this action had the desired effect, i.e. kept the foxes out.

On the other side, Alexander (2003, 331) poorly explains the use of gerund and infinitive after the verb try:

Try + to-infinitive means 'make an effort':

You really must try to overcome your shyness.

Try + -ing means 'experiment':

Try holding your breath to stop sneezing.

According to these explanation from these two grammars, the students cannot understand the rule and cannot apply this rule. So we offer the corpus approach using two corpora COCA and BNC, because we want the students to observe how native speakers of both varieties English,

218

American and British, then hypothesize as to how this grammatical phenomenon works, and then experiment to see if their hypothesis is correct.

Corpus approach to gerund/infinitive

For learners to benefit from the use of corpora, language teachers must first of all be equipped with a sound knowledge of the corpus-based approach (McEnery and Xiao 2010,12). So the teacher sets the student this task, to explore the gerund/infinitive patterns in these two native corpora, and gets them to formulate the usage rules for this form. For this, the student will be put in front of a concordance program on a computer, and asked to do the search, with some assistance from the teacher. The idea is that eventually the student will be able to formulate his own explorations of the particular language phenomena, in this case gerund/infinitive he/she is working on at any moment.

With a concordance, attention is focused on the interaction between the student and the text, rather than on the input from the teacher. In this situation the learner takes on an investigative role and is able to explore and discover rules and meanings within their own cognitive framework. It promotes learners awareness of the strategies and skills used in learning. It stimulates the learners cognition and promotes their construction process/language awareness (Wolf, 1995, see more in Montazar 1999, 15).

Figure 1. shows how the verb pattern try + to infinitive is frequent and distributed in all sections in COCA. The verb pattern try + to infinitive is occurred 65487 times and it is distributed most in spoken section 25102 times.

219

Figure 1. Frequency, distribution and KWIC of try + infinitive in COCA

This Figure 1. also shows concordance, key word in context. Searching through these patterns within 65408 sentences they will come to conclusion the same as in mentioned grammars and even more.

Figure 2. shows how the verb pattern try + to infinitive is frequent and distributed in all sections in BNC. The verb pattern try + to infinitive is occurred 8604 times and it is distributed most in magazine section 832 times.

Figure 2. Frequency, distribution and KWIC of try + infinitive in BNC

220

If we look at the numbers of occuring times, we can say that native speakers of American English use this pattern seven times more. But we know that COCA has 4 times more words than BNC, so the next move is that we just get the number of occuring times in the section of years 1990- 1994 of COCA, since the corpus BNC was last updated in 1994, and we get the number 14964 times. Even then the American used more this pattern than the British ones, so in BNC this pattern is occured 8604 times.

Concerning the other part of the Figure 1. And Figure 2., investigating so many sentences in both corpora, we have come to conclusion that:

- in all sentences where TRY is followed by the INFINITIVE, the verb in the infinitive was difficult or impossible to achieve.

Figure 3. Frequency and distribution of try + gerund in COCA

Figure 3. shows how the verb pattern try + gerund is frequent and distributed in all sections in COCA. The verb pattern try + gerund is occurred 3753 times and it is distributed most in magazine section 2099 times.

221

As we can see native speakers of American English use 17 times more the verb pattern try + to infinitive than try + gerund.

Figure 4. Frequency and distribution of try + gerund in BNC

Figure 4. shows how the verb pattern try + gerund is frequent and distributed in all sections in BNC. The verb pattern try + gerund is occurred 844 times and it is distributed most in magazine section 221 times.

We notice that also British native speakers use the verb pattern try + to infinitive more than the verb pattern try + gerund as American ones.

Concerning the other part of the Figure 3. And Figure 4., investigating so many sentences in both corpora, we have come to conclusion that:

- in all sentences where TRY is followed by the GERUND, the verb in the gerund is something to experiment with, perhaps to see if you like it or if it will have a better result.

CONCLUSION

One of the strengths of corpus data lies in its empirical nature, which pools together the intuitions of a great number of speakers and makes linguistic analysis more objective (McEnery and 222

Wilson 2001: 103).

The researchers also point out other elements that affect the use of corpus such as the role of the teacher and the challenges that face both students and teachers when using corpora.

The benefits of corpus approach is that learners will acquire the form of the foreign language because they are engaged in exploring aspects of the native language on the basis of authentic content.

Concordancers, therefore, have been created and used by linguists and language specialists for the purpose of analysing words, meaning, usage and frequency, but mainly for linguistic and dictionary purposes. Interest in concordancers, consequently, rose up as teachers of a language came to realise that concordancers offer them and their students so many chances of approaching language that they cannot have in traditional materials and approaches.

Learners can deduce their own rules just by scrutinising a concordance of any problematic grammatical item. The teacher doesn't have to teach a rule but rather guide students to think more effectively and perhaps to formulate what learners have come to conclude (Montazar, 1999, 4).

The paper has also presented an important issue; the role of technology in bringing a more systematic and data-based approach and innovative methods and techniques to the verb pattern gerund/infinitive pattern instruction and learning.

The effectiveness of the rule as a tool for language learning/teaching will have to be tested in the classroom. At first glance, it seems safe to wager that, like other rules, it will be more immediately useful in the acquisition of passive skills (reading and listening) by helping learners first to understand how and why the various infinitival complements are used by writers and speakers of English. The best solution is using corpus in the classroom.

LITERATURE

1. Alexander, Louis. 2003. Longman English Grammar. Harlow: Pearson Education Limited. 2. Al Saeed, Neveen and Salma Waly. 2009. Corpus for Classrooms: Ideas for Material Design. Proceedings of the 10th METU ELT Convention. Accessed November 24, 2014. http://www.dbe.metu.edu.tr/convention/proceedingsweb/Corpus.pdf

223

3. Biber, Douglas; Susan Conrad and Randi Reppen. 1998. Corpus Linguistics. Investigating Language Structure and Use. Cambridge: CUP. 4. Conti, Gregory. 2011. “Defining a Rule for the Use of Infinitive and Gerund Complements”. English Language Teaching. vol. 4 (3): 3-14. Accessed November 26, 2014. http://www.ccsenet.org/journal/index.php/elt/article/viewFile/11870/8330 5. Davies, Mark. 1990-2012. http://corpus.byu.edu/coca/ 6. Krieger, Daniel. 2003. “Corpus Linguistics: What It Is and How It Can Be Applied to Teaching”. The Internet TESL Journal, Vol. IX, No. 3, March 2003. Accessed December 15, 2014. http://iteslj.org/Articles/Krieger-Corpus.html 7. Künstler, Victoria, Patrick Maiwald and Sven Saage, A Guide to Corpus Linguistics. Accessed October 16, 2014. http://www.uni- giessen.de/cms/faculties/f05/engl/ling/help/materials/restricted/clguide.pdf 8. Leech, G. (1992). Corpora and theories of linguistic performance. In J. Startvik (Ed.), Directions in corpus linguistics (pp. 105-122). Berlin: Mouton de Gruyter. 9. McEnery, Tony and Andrew Wilson. 2001. Corpus Linguistics. Edinburgh: EUP. 10. McEnery, Tony and Richard Xiao. 2010. “What corpora can offer in language teaching and learning”. in E Hinkel (ed.), Handbook of Research in Second Language Teaching and Learning. vol. 2, London and New York: Routledge: 364-380. Accessed November 29, 2014. http://www.elihinkel.org/downloads/Handbook_TOC.pdf 11. Montazar, an-Nayef. 1999. Corpora, concordances, and collocations in classroom teaching: Designing listening materials. The 1st International Conference on ESP in the Twenty First Century, Jordan University of Science and Technology, Irbid, Jordan. http://faculty.ksu.edu.sa/Montazar/Research%20Papers/Corpora%20- %20Concordances%20-%20Collocations.pdf 12. Nesselhauf, Nadja. 2005. Corpus Linguistics: A Practical Introduction. (last updated September 2011). http://www.as.uni- heidelberg.de/personen/Nesselhauf/files/Corpus%20Linguistics%20Practical%20Introducti on.pdf 13. O’Donnell, Mick. 2010. “Corpus linguistics and the foreign language classroom”. Corpus linguistics and the application of new technologies in the foreign language classroom. Accesses December 20, 2014. http://web.uam.es/departamentos/filoyletras/filoinglesa/Courses/MLA-Corpus2010/MLA- 2010-CorpusforEFL-week1.pdf 14. Thomson, Audey, J., and A. V. Martin. 1986. A Practical English Grammar. Oxford: OUP.

224

Majda Klimenta Internacionalni Burč Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo, Bosna i Hercegovina [email protected]

Azamat Akbarov Internacionalni Burč Univerzitet u Sarajevu, Sarajevo, Bosna i Hercegovina [email protected]

PREVOĐENJE KULTURNIH I CIVLIZACIJSKIH ELEMENATA

TRANSLATION OF CULTURAL AND CIVILIZATION ELEMENTS

Apstrakt – Ovde je kultura i civilizacija shvaćena tako da uključuje i jezik. To je potpuno opravdano jer je jezik kulturna i civilizacijska tvorevina i jedan vid kulture svakog naroda. Budući da jezik zauzima središnje mesto u svakoj, pa prema tome i prevodnoj komunikaciji, većina autora uzima ga kao poseban predmet proučavanja u okviru analize prevodilačkog procesa i zadržava naziv „kultura i civilizacija“ za aspekte materijalne i duhovne kulture i civilizacije koji kao izvanjezički sadržaj igraju vrlo važnu ulogu prilikom prenošenja objašnjenja putem prevođenja. Uvažavanje kulturoloških elemenata u prevođenju zahtevalo je razradu različlitih prevodilačkih postupaka koje ćemo prikazati.

Ključne reči – kultura, civilizacija, jezik, narod, prevod.

Abstract - Culture and civilizations are understood in a way that it also includes the language. It is fully justified because the language is cultural and civilizational formation and it is a form of each nation’s culture. But since language takes central place in each communication, including also 225

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 225-233, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 08.11.2014. Datum prihvatanja rada: 09.03.2015. translational, most authors take it as a separate subject of study in terms of translational analysis process. It retains the name "culture and civilization" for aspects of material and spiritual culture and civilization which as lingustic contents plays an important role in transferring explanations through translation. Appreciation of cultural elements in translation requires a development of different translation procedures that will be presented here in this paper.

Key words – culture, civilization, language, people, translation.

INTRODUCTION

Communicational approach to the translation is based on the understanding that what we translate is beyond linguistic content from the real world in which we live and that translation is generally possible because that world is basically the same for all people who live in it. People interact as long as communication goes among both participants. Therefore, when communication is possible, translation is also possible, and if necessary, it is carried out without difficulties. However, it should be taken into consideration possible complications, which this simple communication makes a situation even more complicated than it already is. First, we must recognize the fact that the physical world is not quite the same for all people. Because some people live in the mountain region while some in the valley, some in tropical and some in the polar climate (with all the consequences for the flora and fauna that comes from this type of climate), some at sea and some on land, etc. Furthermore, a world in which people live is not only a world of raw nature, but it is the world that man himself transformed with his work and in some sense even created with his work. This is a world, which was created by a human work and mind. Cultures and civilization, the world of interpersonal and social relations were created by man. The world was developed so that people could live with other people. That part of the world differs from one human community to another. We have to count on that fact when we are translating. Finally, one of the products of the human mind and work in each community is its characteristic language: he is part of the culture and civilization by which a translation is transferred to members of other cultures and civilizations.

226

COMMUNICATIONAL IMPORTANCE OF TRANSLATING CULTURAL ELEMENTS

As long as the elements of explanation, which through translation should be transferred to members of another culture and civilization (and other languages), are such that they indicate on the reality of the outside world. A reality of the outside world is common to the members of the culture from which culture and in which culture it is been translated.

The explanations itself will be easily and completely transferred. However, difficulties occur, when translation should provide the elements that in these two cultures are not the same or they do not even match. This usually means that from one culture a translator transfers elements which are characteristic of this (native) culture, which another culture (target - culture) does not even know, and because this culture do not know about this characteristic there is no developed linguistic means to express them. Translator in this case is in a difficult position to introduce to its recipients a part of the foreign culture, using the resources of language that was created as an expression of that culture, and therefore it is not capable to adequately express that culture. In carrying out this task, a translator cannot fully succeed: Despite all his efforts, the explanation will not be fully transferred and the recipient of the translation will never be so close to this cultural situation or phenomenon as to those receipnts that received native message.

However, in order not to get negative image about the possibilities of communication when it comes to non-complementary elements of two cultures, it should be emphasized two moments:

1. First, even among speakers of the same language and members of the same culture not all cultural elements are equally transffered. Geographic and social differences in cultural events make it difficult to communicate, but this fact remains hidden with knowledge of the language.

People tend to think that they know some particular thing only because they know its name - but what a person that live inland knows more about Dalmatian pašticada (except about the word itself) than it knows about the English dish called "Yorkshire pudding"? What does a fifty-year-old knows about disco-club if he had never entered in one? He knows that in such place a loud music is playing and people are dancing, just as he knows that in the English "pub" people are sitting or standing and drinking beer.

227

2. Second, no matter how inadequate was translated transferring of the message with an unknown elements of the culture, it still performs exceptionally important cultural function. By frequent repetition in several different translations (which means in the more various communication situations) an unknown cultural element or phenomena will become more familiar and eventually it will fit into the target culture as its integral part. This is one of the most important paths of spreading cultural influences.

TRANSLATION OF SERBIAN SOCIETY NAMING

Many problems and procedures in translation of foreign cultural elements can be illustrated by examples from the Serbian social and political names to foreign languages. Due to the fact that a large part of the translation into foreign languages in our country takes place in that area, and the difficulties that the translators are facing are significant because everyday some new word or phenomenon appears and for those new words translators must find appropriate word in foreign languages. There are also difficulties due to the absence of dictionary, where explanations of these terms could be found. The logical assumption for the creation of a new name is the existence of the term or subject which will be named with a certain name. When it comes to terms of technical sciences disciplines, which are not marked by the culture of a country, nor they are immediate expression of that country, transferring into other culture is very easy, with giving the same name or native creation in the language of every individual culture. Scientific and technical terms are transferred from culture to culture regardless of linguistic expression .

The simplest case, which the translator comes across, is the one in which both socities, or both cultures, have a certain term and names for a particular word. Translator’s only concern is to properly connect names of the term in both languages and avoid free translation that would mean change in terminology of the terms name. By doing that recipient of the message in a foreign language would be prevented to correctly decode message, regardless of whether a free translation of the name would led in a foreign language to an acceptable (but non - terminological) or to more or less unacceptable expression srp."administrativne cijene (administrative prices)". This phrase is 228

The second case which is similar to the first case that translator comes across, but with one complication is: some concepts exist in both cultures and names for them exist in both languages. However, the widespread of the term in one culture is different from other, so the acceptability of the mases among native speakers of one language is different from the speakers of another language. Thus, for example, the name "international division of labor'' srp.(međunarodna podela rada)" has an equivalent English name "international division of labour". But due to different prevalence of the term on which these two names are related in two cultures Croatian or Serbian name is much more widespread and therefore more acceptable to native speakers of that language than the English name is acceptable for the speakers of English language. Our name is freely used in journalistic language and in various other contexts that are not professionally economic (as in the sentence srp.„Učestvovanje neše zemlje u međunarodnoj podeli rada znatno je poraslo u zadnjih pet godina“), while the English name is used strictly within the terms of technical Marxist political economy.

In all other contexts, a correct transfer of explanations is provided by the use of "trade" translation. Such names, whose status is different in one language from another, and it has a lot in the area of political economy.

Therefore, translator is forced to look for different solutions, although at first glance it might seem that there should not be any difficulties because there are equivalent names in the English language. For example, the term "srp.prosta reprodukcija - simple reproduction" is easiest to properly translate as "simple reproduction" and "proširena reprodukcija" as "expanded" or "extended" or "enlarged reproduction". However we should have in mind that the term "reproduction" will not transfer the term that is behind it to educated English economist or the common reader.

Interpretive translation (not the name) for "prostu reprodukciju" can be in English „prosecc of production“ or „normal operation“, and for „proširenu reprodukciju“ „expansion of production capacity“ or „expansion of production forces“ (as in the sentence „Nemamo sredstva ni za prostu, a kamoli za proširenu reprodukciju "). 229

The third case in translating social names are names for concepts that exist in both cultures, but these concepts cannot be equated according to its content. It is the most sensitive case for a translator. Because he knows that there is a term with its content and name in the culture from which it is been translated and that a term exists, although not quite the same, but there is a concept that matches the culture in which it is been translated.

In such a situation, translator has to decide whether differences in the content of the term between these cultures could be neglected in the interest of translation transparency (that is, the naturalness) or will he sacrifice transparency by a precise transfer of content to the concept. For example, "izvršno veće" in Serbian social system is not the same as "government" in the social systems of the countries where English is spoken.

Therefore, it might seem reasonable that the executive council is translated as "executive council". However, from the standpoint of communication, the exact translation does not have to be an optimal one. First, this phrase for an English speaker does not have a terminological value, secondly, its descriptive value in terms of references to specific content is not particularly great, since the "executive council" can have meaning of any council with executive powers (after all, in Serbian opštinsko izvršno vijeće already exists as "municipal executive council" and not "municipal government").

If "Executive Council" is nothing else, but "executive authority in the Republic of Serbia", then the name "governmnet" is quite good equivalent.

Similar examples we can provide a full range, "doprinos" is a "contribution", but to the recipient who does not understand difference between our contribution and taxes that correct translation will not allow to come up with the concept that stands behind it, while less accurate term "tax" will give to a recipient precise meaning which fits in to his culture. "Društveni proizvod" is translated as "social product" but this translation will not allow English recipient to receive the message. However, if translator translates it as "gross material product" or "gross national product" the recipient will understand the meaning.

"Narodnost" (as opposed to people) in the official Serbian translations is translated as "nationality", but an English speakers would not be able to understand it, because English name for the appropriate (not the same) term is "national minority" and that is how is stated in all official

230

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 225-233, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 08.11.2014. Datum prihvatanja rada: 09.03.2015. publications of international organizations. "Privredna komora" is often translated as "economic chamber", and to an English speaker meaning is unclear. While translation "chamber of economy" would to some extent explain the meaning of the concept. "Chamber of commerce" is a term which English speaker understands and knows and it is not only ’’trgovačka komora’’, but „an association of businessmen to promote commercial and industrial interests in the community“. „Lični dohodci“ are „personal incomes“, but in order to properly understand what kind of wage work is about, this term should be appropriately translated with the English name "wages and salaries".

The next ones are concepts that are known in both cultures, but their names are only in one culture such that its lexical translations instead of terminological replacement would completely distorted conceptual content. For example, in our culture, there is a concept of "društveni radnik", and the same term, slightly less widespread, exists in the cultures of English language countries, and the corresponding name is "public figure", "person active in social life" or "socially active person".

Literary translation of the Croation or Serbian term would be „social worker“, which is in our language „socijalni radnik“. As the title "social worker" in the English lexical system is already occupied with the term "social worker", it is clear that translator had to invent the new term for the ’’društenog radnika’’.

It is similar with a term „društvene delatnosti“(which are understood as the counterpart of the economy in contexts such as „izdvajanje privrede za finansiranje društvenih delatnosti), the equivalent terminology in the English language is "non-productive branches of the economy", while the translation of social activities would mean something like „društvene aktivnosti“.

„Radnička kontrola“ is „workers’ auditing committee“ or „workers’ supervision“, because „workers’ control“ would mean „radničko upravljanje“. Term and name of ''forum' in the Yugoslav social practice can not be replaced with the English translation "forum", which means a place or institution where the debate takes place, but as "high / higher political body". For a term that is in our language covered by the name "sindikat" there is the English name "trade union", "labor union" or "union", while the English name "syndicate" is used for terms like „finansijska grupacija“, „novinsko udruženje“ ili „trust“, „gangstersko udruženje“, etc.

Names for the terms, which exist in one culture but not in the other, can be treated in various ways. The easiest way is to replace the native name with a translated phrase that is in the language

231

Finally, when it comes to translation of the name there is a phenomenon on which the translator must count on as well as in all other aspects of translation work. This is a phenomenon of multi-significant names in the native language, which requires a choice between two or more names in the language in which it is being translated. An example of such multi-significance (in this case ambiguity) is found in the name of social property, which includes two concepts - the concept of ownership as the fact (in this case English translation is "public / social ownership") and the concept of ownership as a thing (in this case it is translated as "public / social property" or "socially - owned property"). Similar examples are „federacija“ - „oblik državnog uređenja“ („federation“) and „savezna uprava“ („federal government“, „federal administration“), „gradska skupština“ - „gradsko predstavništvo“ or „delegatsko telo“ („municipal assembly“) and „zgrada gradske uprave“ („town hall“), „mandat“ („mandate“) and „trajanje određene izborne funkcije“ („Term of office, tenure“), „organi vlasti“ („authori - ties“, „bodies of authority“, „government bodies“) and „policijski“ („police“), „predsednik“ – of the organisation („president“), tela koje zaseda („chairman“), („prime minister“, „premier“), („mayor“), etc.

CONCLUSION

Translation means a deeply cultural and social act of understanding a context and conveying it to another language and culture. It is not a simple process of translating word by word and using a dictionary, it requires a lot of culturak awareness and understanding to be able to say it just like a native speaker would. We often overlook the fact that the translator must have perfect control over its native literary language and the art of written expression, which helps to avoid any interference with a foreign language. Translator of technical and scientific texts can not conceal his possible ignorance or insufficient knowledge of the conceptual essence of the term with collocations and foreign words. He is obliged to ask for the help of experts in the subject area. There is no word that is untranslatable; if you understand its meaning in a particular context then every word can be translated. The issue of freedom in translating for long time stands open, but it still does not have the right answer. There will always be those who will advocate for blind loyalty to the original text

232

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 225-233, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Filologija Datum prijema rada: 08.11.2014. Datum prihvatanja rada: 09.03.2015. and there will always be those that will adapt to the spirit of the translation of the language in which they translate. But freedom in translation does not mean retelling or adaptation of the original text. This is especially true in professional translation. The interpreter is required to achieve uniformity of content. Freedom of expression, translator acquires only by absolute knowledge of work topics, which he translates. It is particularly important in technical and scientific translations.

There is no true freedom without extensive and good linguistic knowledge. Freedom is reflected in the establishment of equivalence, our creativity and reformulating of the original text in the spirit of the language in which it has been translated.

REFERENCES

1. Ayto J. and Simpson J., 2005. The Oxford Dictionary of Modern Slang, Oxford University Press, Oxford, U. K. 2. Baker, M. 1992. In Other Words: A Coursebook on Translation, Routledge, London and New York. 3. Bell, R., 1991. Translation and Translating, Longman, London and New York 4. Carter, R, Vocabulary: Applied Linguistics Perspectives, 1998. 2nd Edition. Routledge, London and New York. 5. Imami, Petrit, 2000. Beogradski frajerski rečnik, NNK international, Beograd 6. PH, Collin, 2003, Dictionary of Banking and Finance, Bloomsbury Publishing Pic, London. 7. PH, Collin; R., Martinez; C., Weiland; Dohn DS, 2000. Dictionary of American Business, Peter Collin Publishing, Teddington, U. K. 8. Škaljić Abulah, 1973. Turcizmi u srpskohrvatskom - hrvatskosrpskom jeziku, third edition, Sarajevo.

233

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 234-238, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Sociologija Datum prijema rada: 07.11.2015. Datum prihvatanja rada: 04.02.2015.

Gentian Dedja University of Elbasan, Albania [email protected]

COMMUNISM PERSECUTION FOR POLITICAL VIEW IN POLITICAL AND ECONOMIC VIEW IN THE CITY OF ELBASAN

Abstract – Communism in Albania was one form that is known in Albanian history as more radical than other communist states in Europe. After the fall of the political system of communism, Albania changed its course of political view in favor of a democratic state with all the difficulties of the long time of being isolated and with a strong economic crisis which helped the system to fall. However, the young Albanians learned about the difficult times for the people, not only for them that were targets of political system but also to their families, their friends and more people involved. In this view Elbasan during the communism time in Albania was chose as the main centre to develop industry making the region an important part of economic and urban life. In this view Elbasan still now is one of most important parts of economic and urban areas in Albania, but in a another time we will talk about its economic development and we will try to bring in view some document of Counsel of Ministers in relation with the Executive Comity of Elbasan were different families were persecuted for political views or links with enemies of Party State. Their persecution wasfirstly economic, social and prison form. This study is important in the Balkan history because most of the country were under this form of political system but with their original development and forms of economic development but were the same with a lot of persecuted people.

Key words – Communism, Albania, Elbasan, persecution, Executive Comity

234

After the World War II, Albania changed its route in the favor of communism. The first years were the installation of the new political and economic system. In these years when Albania suffered a lot from the aftermaths of the war and its low development and were made some reforms like land reform where for the first time the farmers had land and they at that moment paid to state the contribution and not to the land owner.

The Albanian communist rulers had their idea of industrialization of the economy that Albania from an agricultural country to be an industrial country influenced from the Stalin policy in URSS. In accordance of these idea during the times of good relations from the end of the war, still in the first years of sixteen’s of the twentieth century Albania worked with the communist countries of east Europe to begin its plans of industrialization of the economy.

After the bad relations with the new leadership of URSS, Albania had its good relations with China which helped also the industrialization of the country. Then after the interruption of the economic relations in the field of industrialization in Albania begin the worst time. Now Albania will continue the program and will see for helping other countries with difficulties.

After the World War II Albania had no heavy industry so for this reason some parts of Albania will be more important. The most important program was invested in Elbasan, a city that is situated in the middle of Albania near Tirana.

The industrialization of this area began with the petroleum refinery and then with the biggest industrial combine in all the country that was focused in the heavy industry using the China technology.

It is interesting that this complex never finished all over but was the biggest industrial investment of all the times in the country. Today parts of this combine are still working but with fewer workers from its 11.000 in the communism period.

Today the archives of Albania are full with information of this combine. Using the documents of that time we can see that some information tells us about the technology implemented in Albania from Chinese investiture.

235

One of this is the information that was brought to the Council of Ministers from the Internal Ministry of the country1

In these pages is wrote a information about two English, an engineer and a mechanic in different talks with the Albanian engineers of the Fierza hydro central sad something that was difficult in that time to be understand in Albania of the 1975:

“In Albania has terrible poor, women are bad dressed, barefoot, burden in ridge, for now and in the future Albania will not be able to produce glasses, plates etc. you a lot of things take from abroad and they give to you with cheap price because they had gone very forward than you, you are depended from China.”2

In fact for these anticommunists was good news that their condemnation was only to go back in their country and to be not back again.

In fact Albania was depended from China like it was depended before from Soviet Union. This policy was determent for its economic development and its economic crisis after the interruption of the politic relations.

In fact the Elbasan combine suffered more than all because this combine after the interruption of the political relation between Albania and China in the 1978 was followed from the winter in the economic relation. So Elbasan combine was not finished, some of its parts were under construction and a lot of work must be learnt from the Albanians.

Every person that worked had its biography statement that followed them in all the stages of their work. They were the first to be suspected. A case is in an information directed to the Council of Ministers where a group of four persons were responsible for a damage in the battery of coke were one of the engineers Enrik Martini is said with bad background3 (these mean that his family has someone that had leaved Albania or is in jail or deported for political view).

1 Alanian State’s Arhives, Counil of Ministers ,, D.,p. 2 Alanian State’s Arhives, Counil of Ministers ,, D.,p.-2 3 Alanian State’s Arhives, Counil of Ministers ,, D.,p. 236

Another case is more famous because he was a well known engineer of the combine but well known about his work in one of the railway bridges at that time the tallest in Albania.

He was accused for spying, damage and sabotaging the work in the combine4. Being an important figure in the combine interesting is that for him was used another information, the information that what the people think about him and his work5.

From this information the end of document brings us that his sabotage work wasn’t condemned from the workers and the Party institution in the combine because the people continued to have respect for him6.

During communism dictatorship period is known that the persecution continued for the family and weren’t rare the cases of divorce like this family of Shkëlqim Bumçi discussed in this document. The hope of a divorce was to be safe from the deportation policy, losing the job or the position, deprived from the studies etc.

Another wave of persecution is known during after the death or Prime Minister Mehmet Shehu in 1981. He was declared as an enemy of the political system and is known that persons suffered from their friendship with him. In this case the family of Llambi Peçini was accused after the prime minister suicide about several dinners between their families. In their family after were discovered photos made with the family of Mehmet Shehu7. He was jailed and his wife also lost her retirement payment in a minimal salary after the decision of the Council of Ministers8.

These cases and more others are not brought here for reason of time, but this period of history of Albania is interesting. Now we have over 20 years of the democratic changes and the freedom of political view and studies bring us possibility of a better knowing of this period. Elbasan brings us today with these cases a long history in all Albania about the fear of the people, the suffering of the entire families after being seized as opponent of the political system.

4 Alanian State’s Arhives, Counil of Ministers ,, D.,p. 5 Alanian State’s Arhives, Counil of Ministers ,, D.,p.-25 6 Alanian State’s Arhives, Counil of Ministers ,, D.,p.-26 7 Alanian State’s Arhives, Council of Ministers (490),1982, D.245,p.4 8 Alanian State’s Arhives, Counil of Ministers ,, D.,p. 237

This period is finished and the rehabilitation of these families continues remembering us how deep is the impact in these people and their descendents.

BIBLIOGRAPHY

1. Albanian State’s Archives 2. Council of Ministers (490)

238

Doc. dr Hivzo Gološ Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija Univerzitet u Prizrenu Istorijski arhiv „Ras“ – Novi Pazar Oslobođenja 41 [email protected]

Doc. dr Ahmed Bihorac Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija [email protected]

Dr. med. Mirsada Gološ Dom zdravlja u Novom Pazaru, Srbija

KULTURNO-PROSVETNO DRUŠTVO „TARIK“ U NOVOM PAZARU (1941-1942)

CULTURAL AND EDUCATIONAL SOCIETY "TARIK" IN NOVI PAZAR (1941-1942)

Apstrakt – Kulturno-prosvetno društvo „Tarik“ u Novom Pazaru u vreme Drugog svetskog rata vodilo je bitku za kulturno zbližavanje naroda na Balkanu. Činili su ga probosanski, proalbanski i propartizanski orijentisani omladinci Novog Pazara. Osnivači društva bili su Abdulkerim Koničanin – „Ćeho“, tehničar i grupa učenika raznih sarajevskih i drugih škola: Vehbija Hodžić, Derviš Ganić, Rizo Kolašinac i drugi. Društvo je osnovano u leto 1941. godine, a ukinuto 1942. godine.

Osnovni zadaci Kulturno-prosvetnog društva „Tarik“ bili su: masovna i raznovrsna kulturno- 239

Društvo je imalo 8 stalnih sekcija: književnu, predavačku, dramsku, muzičku, horsku, recitatorsku, za opismenjavanje i za usmene novine.

Ključne reči – kulturno-prosvetno društvo, sekcije, Tarik, predstave, Drugi svetski rat, borba protiv alkoholizma i muslimanski duh.

Abstract – Cultural and educational association "Tarik" from Novi Pazar, during the World War II lead the battle for cultural rapprochement of peoples in Balkans. Composed out of pro-Bosnian, pro-Albanian and pro-partizan oriented youth of Novi Pazar. Association was founded by Abdulkerim Konicanin - "Ceho", technician and a group of students of schools from Sarajevo and others: Vehbija Hodzic, Dervis Ganic, Rizo Kolasinac etc. Association was founded in summer 1941. and abolished in 1942. Main tasks of cultural and educational association "Tarik" were: mass and different cultural and educational and sport activities in town and district Dezeva; gathering and upbringing of youth in the spirit of Islam; tackling alcoholism in general, and especially in youth. Shows were done in Novi Pazar, Kosovska Mitrovica, Pec, Sjenica and Tutin. Association had 8 permanent sections: literary, and teaching, drama, music, choir, poetry, reciting literacy, and oral newspapers..

Key words – cultural and educational association, sections, Tarik, shows, World War II, tackling alcoholism, Islam spirit.

UVOD

U miru i ratu kultura jednog naroda ili kraja razvija se i ima obeležja vremena u kome kulturno-prosvetna društva nose breme civilizacije. U toku Drugog svetskog rata u Novom Pazaru kulturno-prosvetna društva su imala zapažen rad. Na svakoj velikoj manifestaciji u ovom gradu 240

Nemačke vojne jedinice ušle su u Novi Pazar 17. aprila 1941. godine1. Nakon zauzimanja celog Sreza deževskog, od 17. do 24. aprila uspostavljeni su novi organi jer su smenjeni stari predstavnici vlasti. Nakon 10 dana okupacione vlasti su proslavile uspešan rad.

Tokom maja i juna 1941. godine u Novom Pazaru osnovana je albanska osnovna škola. Glavni propagator ideje rada ove škole bio je Aćif Hadžiahmetović2. Njegova zamisao i proalbanski orijentisane vlasti, kao osnivača škole, bili su učenje albanskog jezika, kulture i običaja. Školu su pohađala deca simpatizera proalbanski orijentisanih roditelja u Novom Pazaru. Uporedo sa razvojem školstva nastajalo je Kulturno-prosvetno društvo Tarik.

FORMIRANJE I RAD KUD „TARIK“ U NOVOM PAZARU

U leto 1941. godine omladina iz grada okupila se u posebno udruženje Kulturno-prosvetno društvo „Tarik“. Ako analiziramo ime društva „Tarik“, dolazimo do saznanja da ima višestruko značenje. Često ime među muslimanima je Tarik i u prevodu znači „Zvezda Danica“3. Tarik (zanimanje, procedure, vozila) na osmanlijskom jeziku je u čestoj upotrebi4. Na arapskom jeziku

1 Istorijski arhiv „Ras“ u Novom Pazaru (U daljem tekstu IARNP) Zbika hronika (U daljem teksu ZH) – Miodrag Radović: Hronika Novog Pazara u NOB-u, knj. 2, Novi Pazar 1960. (rukopis)

2 IARNP ZH – Miodrag Radović: Hronika Novog Pazara u NOB-u, knj. 2, Novi Pazar 1960. str. 169. (rukopis)

3 Abdulah Škaljić: Turcizmi u srpsko-hrvatskom jeziiku, (Šesto izdanju), „Svjetlost“, Sarajevo 1989. str. 601.

4 Osmanlica Türkçe lugat, (Baskiya Hazurlayan Mevlüt Karaca), Istanbul, str. 834.

241

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 239-255, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Sociologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 06.02.2015. označava derviški red5. Tarik je množina od arapske reči tarikat i znači „put“, „staza“6. Odnosi se na „školu“ ili „bratstvo“ mistika, derviški red, kojih ima jako mnogo, a svi su, u konačnici, vezani za jedan izvor7. Obzirom da je u Novom Pazaru u XX veku bilo dosta derviša, logično je da je ovo društvo nosilo ime „Tarik“. Pored navedenog, u Osmanlijskom carstvu je pod nazivom Tarik objavljivano više književnih i drugih dela. U časopisima je objavljivano u nastavcima a kasnije su štampani kao zasebna dela. Tako je štampan „Tarik“, pozorišni komad autora Abdul Hak Hamida8. Takođe, u Sarajevu je izlazio list „Tarik“9.

Slika br. 1 – Abdulkerim Koničanin „Ćeho“

5 Milan Vujaklija: Leksikon stranih reči i izraza, Prosveta, Beograd 1980. str. 896.

6 Nerkez Smailagić: Leksikon Islama, Svjetlost, Sarajevo 1990. str. 593-597.

7 Cyiril Glasse: Enciklopedija Islama, Libris, Sarajevo 2006. str. 571.

8 Ismail Eren: Turska štampa u Jugoslaviji (1866-1966), “Prilozi za orijentalnu filologiju”, br. 13-14/1964-1965, Sarajevo 1969. str. 363; Uporedi, Abdul Hak Hamid: Tarik (Osvojenje Španjoslke), Drama u šest činova i četiri dodatka, (S turskog preveo: Salih Bakamović), Mostar 1915. – Ova drama je objavljena u nastavcima časopisa “Biser”, koji je izlazio u Mostaru.

9 Vidi, “Tarik” (List za pouku i zabavu), God. I, br. 1, Sarajevo, 1. jun 1908. – List je štampala Islamska dioničarska štamparija. Izlazio je mesečno. Tekst je bio na arapskom pismu.

242

Slika 2 – Vehbija efendija Hodžić

Inicijativu za osnivanje Društva „Tarik“ dali su i preduzeli mere da ga osnuju i aktiviraju: Abdulkerim Koničanin – „Ćeho“, tehničar i grupa učenika raznih sarajevskih i drugih škola: Vehbija Hodžić, Derviš Ganić, Rizo Kolašinac i drugi. Osnivačka skupština održana je u bivšoj radnji Steve Stanića, koja se nalazila blizu štamparije i tu su se nalazile prostorije Društva.

Osnovni zadaci Kulturno-prosvetnog društva „Tarik“ bili su:

- masovna i raznovrsna kulturno-prosvetna i sportska aktivnost u gradu i Srezu deževskom; - okupljanje i vaspitanje omladine u muslimanskom duhu; - borba protiv alkoholizma uopšte, a posebno kod omladine.

Ovo društvo je počelo rad kao kulturno-prosvetno i trezveničko, ali je konkretna situacija u gradu i Srezu deževskom odredila političku sadržinu i orijentaciju. Društvo je imalo svoja pravila od 45 članova prema kojima se odvijao njegov rad. Obuhvatala su razna organizaciona pitanja, prava, dužnosti i zadatke društva. Pravila su omogućavala članstvo bez obzira na veru10. Rad društva je povremeno pomagao dr Jermakov, Rus koji je živeo u Novom Pazaru.

10 IARNP ZH – Miodrag Radović: Hronika Novog Pazara u NOB-u, knj. 3, Novi Pazar 1960. str. 390. (rukopis)

243

Kulturno-prosvetno društvo „Tarik“ je brzo postalo popularno i brojalo je do 200 članova: 50 aktivnih i 140 pomažućih. Okupljalo je najviše omladinu, a bilo je i odraslih članova, koji su aktivno pomagali njegov rad. Članovi društva su imali svoje članske karte i plaćali su članarinu. Društvo je imalo priličan broj simpatizera raznog uzrasta. Ono je u toku okupacije bilo najmasovnija kulturno-prosvetna organizacija u toku Drugog svetskog rata. Koreni masovnosti ovog društva bili su raznovrsni: - To je bila muslimanska organizacija koja je vršila određenu kulturno-prosvetnu ulogu, ali u granicama moderniziranog – bosanskog muslimanstva; - njegova protivalbanska orijentacija bila je magnet koji je privlačio protivnike albanske politike; - bogata i raznovrsna sadržina okupljala je muslimansku omladinu; - ovo društvo okupljalo je muslimane – omladince, koji su bili proalbanski orijentisani; - aktivnosti partijske organizacije u radu po zadatku uputili su u ovo društvo izvestan broj svojih simpatizera i SKOJ-evaca11. Prema ideološko-političkim koncepcijama struktura članstva ovog društva bila je raznovrsna. U njemu su postojale tri struje (grupe): 1. probosanska grupa, bila je najmasovnija, i imala je pasivnu podršku većine muslimana u Novom Pazaru; 2. proalbanska grupa znatno sa manjim brojem članova, ali uživala je svestranu podršku organa albanske vlasti i Nemaca; 3. grupa simpatizera NOBA-a, veoma mala po broju i objektivno sprečena da se afirmiše kao takva.

Između prve i druge grupe postojala je stalna i neprekidna borba, dok je treća grupa raspirivala borbu između prve dve. U tim borbama pobedila je proalbanska grupa12.

11 IARNP ZH – Miodrag Radović: Hronika Novog Pazara u NOB-u, knj. 3, Novi Pazar 1960. str. 400. (rukopis)

12 IARNP ZH – Miodrag Radović: Hronika Novog Pazara u NOB-u, knj. 3, Novi Pazar 1960. str. 401.. (rukopis)

244

Probosanska grupa imala je orijentaciju na Bosnu. Tražila je da se područje Sreza deževskog, kao deo Sandžaka, priključi Bosni, a preko nje Nezavisnoj Državi Hrvatskoj (NDH). Imala je podršku bivših aga i begova, novopazarskih trgovaca i zanatlija. Ova grupa je bila protiv Albanije i Srbije. U pogledu protiv srpske orijentacije, prve dve grupe bile su protiv Srbije a treća je bila prosrpski orijentisana, jer su je činili SKOJ-evci i simpatizeri NOB-a, ali ova grupa nije otvoreno istupala zbog mogućnosti otkrivanja da je protiv prve i druge grupe.

Slika 3 – Hamza Džanković – Rožajac

Najaktivniji članovi probosanske – muslimanske grupe Kulturno-prosvetnog društva „Tarik“ bili su: 1. Abdulkerim Koničanin, predsenik, po zanimanju tehničar, 2. Vehbija Hodžić, službenik, 3. Derviš Ganić, službenik, 4. Rizo Kolašinac, učenik, 5. Sulejman Nuhović, učenik, 6. Nihad Čavić, učenik, 7. Abdulah Šarukić, službenik, 8. Ramiz Agušević, službenik, 9. Hamza Rožajac, radnik, 10. Ibro Dražanin, zanatlija i drugi.

Najaktivniji članovi proalbanske grupe Kulturno-prosvetnog društva „Tarik“ bili su:

1. Sulejman Daca, učenik,

245

2. Rizo Daca, učenik, 3. Ismet Pećanin, učenik, 4. Ceno Zatrić, radnik, 5. Valentin Jermakov, učenik i drugi.

Slika 4 – Husein Ceno Zatrić

246

Slika 5 – Rizo Daca

Slika 6 – Ismet Pećanin

Najaktivniji članovi grupe, njih oko dvadeset13, simpatizera NOB-a Kulturno-prosvetnog društva „Tarik“ bili su:

1. Adem Karaahmetović, radnik 2. Hivzo Zejnelagić, radnik, 3. Nazim Rupić, radnik 4. Rifat – Rifo Agović, radnik i drugi.

13 IARNP ZH – Miodrag Radović: Hronika Novog Pazara u NOB-u, knj. 3, Novi Pazar 1960. str. 406. (rukopis)

247

Slika 7 – Nazim Rupić

Slika 8 – Adem Karaahmetović

Slika 9 – Hivzo Zejnelagić

248

Slika 10 – Rifat – Rifo Agović – Rožajac

Kulturno-prosvetno društvo „Tarik“ radilo je u vreme Drugog svetskog rata, kada su vođene borbe oko Novog Pazara i u Srezu deževskom. Ali, uprkos svim problemima kroz koje je prolazilo, imalo je bogatu i raznovrsnu aktivnost.

Društvo je imalo 8 stalnih sekcija:

1. književnu, 2. predavačku, 3. dramsku, 4. muzičku, 5. horsku, 6. recitatorsku, 7. sekciju za opismenjavanje i 8. sekciju za usmene novine.

Od svih sekcija najaktivnije su bile predavačka, dramska, muzička i sekcija za zidne i usmene novine. Prema hroničaru Miodragu Radoviću, rad sekcija društva „Tarik“ odvijao se prema sledećem programu:

„Redovna nedeljna predavanja iz oblasti politike, religije i nauke. A predavači su bili: Daca Suljo, Vehbija Hodžić, Abdulkerim Koničanin i drugi. Suljo Daca je, na primer, držao jedno predavanje sa temom „Sloveni – istorijsko đubre“.

249

Muzička sekcija, zajedno sa sekcijom za muzičke novine, obezbeđivala je svakih 15 dana zabavni program sa igrankom u prostorijama društva ili u Sali tadašnjeg doma kulure, koji je rado okupljao članove svoga društva.

Dramska sekcija, zajedno sa ostalim sekcijama, pripremala je po jednu pozorišnu predstavu ili šareni program – zabave, koje su organizovane obično jednom u mesecu dana i bile odlično posećene.

Sekcija za zidne novine uređivala je i izdavala zidne novine sa raznovrsnom sadržinom redovno desetodnevno“14.

Kulturno-prosvetno društvo „Tarik“ imalo je svoju biblioteku, koja je imala oko 1500 knjiga. Od toga preko 500 knjiga bile su verske sadržine. Biblioteka je imala 120 redovnih članova. Čitaonica je bila snabdevena listovima: nemačkim, beogradskim, zagrebačkim i albanskim. Okupljala je stalnih 20-30 čitalaca dnevno.

Društvo „Tarik“ je imalo svoj Šahovski klub sa 10 garnitura šaha. Klub je imao 15 aktivnih šahista.

Obzirom da su se članovi Društva i građani interesovali šta se dešava na ratištima širom sveta, nabavljen je jedan radio aparat, koji je korišćen za slušanje vesti, za predavanja i za slušanje muzike.

Kulturno-prosvetno društvo „Tarik“ je sa svojim bogatim i raznovrsnim programom bilo najaktivnije za vreme ramazana, Bajrama i drugih verskih praznika muslimana. Pojedine sekcije Društva organizovale su svoje priredbe u Kosovskoj Mitrovici, Peći, Sjenici i Tutinu. Putovanja u susednim gradovima bila su ređa zbog finasijskih i drugih smetnji.

Od javnih manifestacija ovog društva u Novom Pazaru veliku pažnju zaslužuju dve: 1. zabava u Domu kulture za vreme 1942. godine, koja je bila događaj godine i 2. veliki „teferič“ u aprilu iste godine.

14 IARNP ZH – Miodrag Radović: Hronika Novog Pazara u NOB-u, knj. 3, Novi Pazar 1960. str. 403. (rukopis)

250

Za bogatu zabavu u Domu kulture u toku zime 1942. godine dali su bogate i raznovrsne priloge mnogi muslimani u Novog Pazaru. Članovi društva išli su od kuće do kuće, od dućana do dućana i kupili dobrovoljni prilog za zabavu. Mnogi građani su davali razne priloge. Devojke su davale iz sanduka delove svoje „spreme“, koja je bila namenjena za poklone u toku udaje. Program zabave se nije svideo Aćifu Hadžiahmetoviću zbog toga što mu je sve to mirisalo na Bosnu, jer su se provlačile i pesme koje su imale stihove protiv Albanije. Sve mu je to dalo povoda da preuzme oštre mere protiv Kulturno-prosvetnog društva „Tarik“, naročito protiv grupe koja je sve to organizovala.

Druga manifestacija je bila „teferič“, koja je organizovana sredinom aprila 1942. godine. Tih dana se očekivao dolazak Nedića u Novi Pazar i Aćif efendija je sprovodio naredbu obaveznog nošenja ćulava. Većina članova u društvu „Tarik“ bila je protiv ćulava a za nošenje fesa. Društvo je organizovalo izlet u selu Varevu, kod Novog Pazara. Oko 150 članova i simpatizera ovog društva, isključivo omladinaca, sa fesovima na glavi, prošla je kroz glavnu ulicu Novog Pazara pevajući bosanske pesme uz pratnju orkestra. Aćif efendija je zatražio da Društvo organizuje skupštinu (sednicu) narednog dana. Na sednici je prisustvovao Aćif Hadžiahmetović i došlo je do žestoke rasprave između Aćifa i članova Društva. Nakon žestoke rasprave, galame i meteža Aćif efendija i probosanski orientisani članovi napustili su sednicu. U Društvu su ostali samo proalbanski orijentisani članovi.

Grupa muslimana koja je bila pod jakim uticajem islama i drugi članovi Kulturno-prosvetnog društva „Tarik“, okupljena oko Abulćerima Koničanina, Vehbije Hodžića i Derviša Ganića, želela je da se poveže sa Bosnom, kao jačom muslimanskom pokrajinom15. Proalbanski orijentisani i omladinci koji su podržavali komunističke ideje bili su protiv omladinaca orijentisanih ka Bosni. Obzirom da su Albanci sa Kosova zdušno pomagali branioce Novog Pazara od četničkih i partizanskih napada, albanski orijentisani omladinci u Društvu „Tarik“ su uspešno pripremali razne programe za domaće stanovništvo i stanovništvo drugih gradova u kojima su imali prilike da izvode svoje programe. Uporedo u Novom Pazaru su delovala dva društva „Tarik“ i „Skenderbeg“. Između njih postojala je netrpeljivost, u pojedinim trenucima i odvijali su se i sukobi.

15 IARNP ZH – Miodrag Radović: Hronika Novog Pazara u NOB-u, knj. 2, Novi Pazar 1960. str. 174. (rukopis)

251

Tokom 1942. godine Albanski komitet je zauzeo stav da se obračuna sa grupom muslimana u Kulturno-prosvetnom društvu „Tarik“16, koji su vodili propagandu protiv proalbanske vlasti na području Novog Pazara i Sreza deževskog.

Aprila 1942. godine došlo je do progona pripadnika probosnske grupe Kulturno-prosvetnog društva „Tarik“. Likvidacija je usledila zato što je okupljalo isključivo muslimane, što je njegova orijentacija bila protiv albaniziranja stanovništva, i što su proalbanske snage učinile sve da ga likvidiraju. Zapravo, šta se desilo? Kulturno-prosvetno društvo „Tarik“ u Novom Pazaru, kako smo ranije naveli, činili su probosanski, proalbanski i propartizanski orijentisani omladinci Novog Pazara. Postojala je omladina koja je odbijala da uči u albanskoj školi. Međutim, probosanska grupa (odeljenje) se počela osipati i privremeno je prestala sa radom oktobra 1941. godine. Obnovila je svoj rad početkom 1942. godine i iste godine prestala je sa radom. Prestalo je sa radom zbog spora oko fesa. Aćif efendija je početkom 1942. godine zahtevao da učenici u albanskoj školi nose ćulav. Tih dana u školu je nekoliko omladinaca došlo sa fesom. Učitelj je jednom učeniku skinuo fes sa glave i obrisao tablu. Učenici koji su nosili fesove burno su reagovali i demonstrativno su napustili čas. To je bio na pomolu kraj ovom odeljenju u Kulturno-prosvetnom društvu „Tarik“17, ali rad je i dalje nastavljen. Albanska škola je trajala od 15. jula do kraja septembra 1942. godine. Školu je pohađalo 76 dece.

16 IARNP ZH – Miodrag Radović: Hronika Novog Pazara u NOB-u, knj. 3, Novi Pazar 1960. str. 396. (rukopis)

17 IARNP ZH – Miodrag Radović: Hronika Novog Pazara u NOB-u, knj. 2, Novi Pazar 1960. str. 170. (rukopis)

252

Slika 11 – Karakterističan primer novog fesa

Slika 12 – Ćulaf

Obzirom da se radilo o velikom broju učenika, organi vlasti u Novom Pazaru, uključujući tu i žandarmeriju, nisu uspeli da obnove rad ovog odeljenja pri Kulturno-prosvetnom društvu „Tarik“. To je bio jedan od prvih ozbiljnih protivljenja proalbanskoj vlasti u albanskoj školi i Srezu deževskom.

Tokom leta 1942. godine, od proalbanske grupe Kulturno-prosvetnog društva „Tarik“ organizovano je Kulturno-prosvetno društvo „Skenderbeg“18.

18 IARNP ZH – Miodrag Radović: Hronika Novog Pazara u NOB-u, knj. 3, Novi Pazar 1960. str. 405. (rukopis).

253

Članovi probosanske grupe KPD „Tarik“ koji su se nalazili u nemačkoj diviziji „Skenderbeg“, koju su sačinjavali muslimani iz Sandžaka i Albanci, Novopazarci omladnici bili su podeljeni na one probosanski orijentisane omladince u „Tariku“, koji su tražili da se bore u Bosni, a proalbanci su zahtevali da se bore u Albaniji i na Kosovu.

Slika 13 – Aćif ef. Hadžiahmetović

Aćif efendija je smatrao da će zabranom rada društva „Tarik“ pomoći i omogućiti normalan rad novoformiranog Kulturno-prosvetnog društva „Skenderbeg“, čijem je imenu i sam kumovao, a koje je radilo do proleća 1944. godine19.

ZAKLJUČAK

Kulturno-prosvetno društvo „Tarik“ osnovano je u leto 1941. godine. Svojim bogatim kulturno-prosvetnim radom opravdalo je svoju ulogu. Opstajalo je, uprkos svim teškoćama, koje

19 IARNP ZH – Miodrag Radović: Hronika Novog Pazara u NOB-u, knj. 3, Novi Pazar 1960. str. 410. (rukopis)

254

Kulturno-prosvetno društvo „Tarik“ je brzo postalo popularno i brojalo je do 200 članova: 50 aktivnih i 140 pomažućih. Osnovalo je 8 stalnih sekcija: književnu, predavačku, dramsku, muzičku, horsku, recitatorsku, sekciju za opismenjavanje i sekciju za usmene novine. Negovalo je i razvijalo kulturno, prosvetni i umetnički rad u teškim ratnim uslovima.

Društvo je pokazalo da je bogat samo onaj ko stvara, a siromašan onaj ko ruši. Dobra dela u nauci i umetnosti su neuništiva, bez obzira ko, kada i gde ih razvijao.

20 Vojna enciklopedija, 8, Beograd 1966. str. 156-157.

255

Doc. dr. Lejla Kodrić Zaimović Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo, Bosna i Hercegovina [email protected]

BALKANSKA KULTURNA PROŽIMANJA I NOVI MEDIJI: DIGITALNI ŽIVOTI TRADICIONALNE BAŠTINSKE GRAĐE

BALKAN CULTURAL PERMEATION AND NEW MEDIA: DIGITAL LIVES OF TRADITIONAL HERITAGE MATERIALS

Apstrakt – Balkanska kulturna, jezička, medijska, informacijska te uopće društvena prožimanja kao svojevrsna „umrežena balkanska slika svijeta“ očituju se i u fondovima institucija baštine – najprije arhiva, biblioteka i muzeja – kao mjestima pamćenja par excellence. Ove institucije čuvaju građu koja svjedoči raznolika prožimanja te je danas i posredstvom novih digitalnih tehnologija posreduju u budućnost. Rad, između ostalog, propituje mogućnosti novih tehnologija u posredovanju, ali i u konstruiranju „umrežene balkanske slike svijeta“, prije svega interesirajući se za to s kojim prednostima, ali, eventualno, i uz koje manjkavosti, nove tehnologije u digitalnom okruženju manifestiraju balkanska kulturna prožimanja. Cilj rada, svakako, jeste i osvijestiti kontinuitet prožimanja različitih diskursa i medija unutar „balkanske stvarnosti“, i to na primjeru digitaliziranih zbirki vrijedne baštinske građe. Pritom, poseban osvrt ticat će se trenutnih napora bosanskohercegovačkih institucija baštine na digitalnom oživotvorenju tradicionalne baštinske građe.

Ključne reči – ustanove baštine, kulturno pamćenje, balkanska kulturna prožimanja , novi mediji, digitalne zbirke

256

Apstract – Balkan cultural, lingual, media, information and even social permeation as a kind of "networked Balkan image of the world" are reflected also in funds of heritage institutions - firstly archives, libraries and museums - as places of memory par excellence. These institutions preserve evidence for a variety of permeation so today with all the new digital technology they mediate future. Paper, amongst the other, is questioning the possibilities of new technologies in mediation, but also in design of "networked Balkan image of the world", first of all, by being interested in benefits, but, eventually, in deficiencies, which new technologies in digital surrounding manifest Balkan cultural permeation. The goal of this paper, surely is to raise awareness to continuation of permeation of different discourses and medias inside of "Balkan reality", and on the example of digitalised collection of valuable heritage material. In addition, a special review will concern the ongoing efforts of Bosnian heritage institutions in digital revival of traditional heritage materials.

Key words – Balkan cultural interpenetration, new media, digital technology and heritage stuff.

UVOD

Institucije baštine, posebice arhivi, biblioteke i muzeji, kao svoje imanentno poslanje i kao svoju zadaću par excellence imaju očuvanje i posredovanje građe koja, osobito u širem balkanskom kontekstu, svjedoči raznolika prožimanja i koja je svojevrsna slika svijeta – moglo bi se reći „umrežena balkanska slika svijeta“. Institucijama baštine i inače je svojstveno ne samo pohranjivanje i diseminiranje znanja već i njegovo očito konstruiranje, posebno kroz procese odabira građe za trajnu pohranu, a što su procesi oduvijek vođeni ne samo subjektivnom procjenom informacijskih stručnjaka, već i širim tradicijskim, ideološkim, političkim i inim utjecajima. Kulturna prožimanja prepoznaju se u raznolikim medijima i kontekstima, a širi kontekst baštinskih institucija jedan je od najreprezentativnijih okvira unutar kojih očituju se raznolika kulturna, jezička, informacijska, medijska te uopće društvena prožimanja. Institucije baštine čuvaju građu koja „zaspisuje“ prošlost, sadašnjost, ali i kreira budućnost. U tom su kontekstu oduvijek posebno

257

Jedna od takvih društvenih zajednica svakako je i bosanskohercegovačka društvena zajednica, čija se složena prošlost, nerijetko i tragični historijski usud, „upisala“ i ovjekovječila u objektima baštine pohranjenim u bosanskohercegovačkim baštinskim institucijama: u arhivskim dokumentima, bibliotečkim zbirkama te muzejskim eksponatima. Mimohod kroz bosanskohercegovačke baštinske institucije mimohod je kroz složenu bosanskohercegovačku prošlost, i ništa manje složeniju sadašnjost – takvu koja pamti različite kulture i civilizacije, različite pismovne sisteme, različite medije zapisivanja, oblike knjige – sve do novih medija, do savremenog digitalnog svijeta u kojem je, čini se, sve manje važno u kojoj baštinskoj instituciji je stvarni fizički objekt, sve dok je digitalizirana verzija online, po mogućnosti besplatno. Dakle, bosanskohercegovačke baštinske institucije, kao uostalom i baštinske institucije šire balkanske zajednice, osvješćuju kontinuitet prožimanja različitih diskursa i medija unutar „balkanske stvarnosti“, a to njihovo poslanje prenosi se i na najnoviji medij unutar baštinskih institucija – na digitalne tehnologije. Kako ovakvo što postepeno postaje stvarnost većine institucija baštine, svakako valja osvijestiti prednosti, ali i eventualne, uvjetno govoreći, „opasnosti“ ili zamke koje vrebaju baštinske institucije i njihovu građu unutar digitalnog svijeta, kojeg tek upoznajemo i u kojem se tek snalazimo. Digitalne zbirke zasigurno će nastaviti kontinuitet čuvanja i predstavljanja baštinske građe, ali uz svijest o tome da je novi oblik baštinske građe ne samo mehanički prijelaz u digitalni oblik već i osobita dodana vrijednost koju valja osvijestiti i pravilno se spram nje odrediti. Očito je da je baštinska građa, neovisno o mediju pohrane, svjedok kulturnih, jezičkih, ideoloških i drugih prožimanja, ali medij pohrane nije bez utjecaja na sam proces prožimanja, te i u tom kontekstu valja propitati utjecaj novih medija te valorizirati digitalne živote tradicionalne baštinske građe.

BALKANSKA KULTURNA PROŽIMANJA I NOVI MEDIJI: DIGITALNI ŽIVOTI TRADICIONALNE BAŠTINSKE GRAĐE

Kulturna umnažanja i preplitanja, supostojanje različitih kulturnih obrazaca i dijalogizama među njima te polialfabetska pismovnost samo su neke od mnogobrojnih odlika 258

Ukoliko je zajedničko kulturno naslijeđe Bosanaca i Hercegovaca, pa i njima susjednih balkanskih zajednica, u analognom dobu mahom bilo razjedinjeno i pohranjeno u baštinskim institucijama kojima je, po prirodi stvari, fizički pripadalo, savremene informacijske tehnologije i u ovom području, ponudile su nove mogućnosti i izvedbe, jednu očitu dodanu vrijednost.

Naime, zaživljavanje digitalizacijskih projekata u kontekstu bosanskohercegovačkih baštinskih institucija, uz nužnu saradnju međuinstitucionalnog karaktera, osigurava korisniku današnjice i budućnosti „putovanje“ kroz bosanskohercegovačko kulturno naslijeđe na način koji u tradicionalnom pristupu objektima naše baštine nije bio moguć. Takvo što osigurava ne samo organizirane i usustavljene „izložbe“ naše baštine bez obaveze stvarnog fizičkog posjećivanja „raštrkanim“ baštinskim institucijama već i mogućnost komponiranja narativnog slijeda o bosanskohercegovačkoj prošlosti i naslijeđu čija se naracija odvija kroz posjetu virtuelnim zbirkama

1 Više o ovome usp. u Lejla Kodrić, „Kulturna baština u projektima digitalizacije: primjer Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu“, Bosniaca: časopis Nacionalne i univerzitetske biblioteke Bosne i Hercegovine 11, br. 11 (2006): 81-86.

259

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 256-266, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Sociologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 12.02.2015. naših baštinskih institucija. Na ovaj način realizirano, kulturno umnažanje i preplitanje postaje dostupnije za svoju materijalizaciju nego ikada prije, osiguravajući, recimo, da se na jednom „mjestu“ – koje više „ne mora biti samo fizička, već postaje intelektualna kategorija“2 – okupe u fizičkom smislu razjedinjeni, a sadržajno srodni objekti baštine, tipa, sva alhamijado poezija Bošnjaka, neovisno o tome što u institucionalnom i državnom smislu ova građa danas može pripadati različitim zemljama. U jedinstvenom digitalnom repozitoriju, za kojeg ne važe pravila fizičkog, već virtuelnog svijeta, moguće je, barem prividno, izbrisati današnje granice koje dijele u biti srodne i po suštini nedjeljive objekte baštine – barem virtuelno postižući ono njihovo jedinstvo kojem su izvorno pripadale. Zahvaljujući mogućnostima digitalne tehnologije i novim medijima pohrane te pretraživanja kulturna preplitanja daju se očitije materijalizirati, grupirati u narativne sljedove i, u konačnici, ponuditi na uvid u posve novom interpretativnom okviru, takvom koji insistira na mogućnostima poredbe, međusobnog proizlaženja, praćenju utjecaja jednih na druge i sl. U takvim interdisciplinarnim, intermedijalnim digitalnim zbirkama insistira se na kulturnoj raznolikosti jednako koliko i na kulturnom hibridiziranju, a što su, naravno, procesi koji se u dugim vremenskim periodima odvijaju i u analognom svijetu, ali ih je u digitalnom svijetu lakše empirijski predstaviti. Tako će se u digitalnim zbirkama današnjih institucija baštine na jednom mjestu, na jednom korisničkom zaslonu pojaviti medijski, sadržajno, kulturno, hronološki i na ostale načine drugačije oblikovana građa, pružajući eksplicitan izraz raznolikih prožimanja, na jednoj strani, ali i mogućnosti novih oblika supostojanja, na drugoj strani. Međutim, iako su digitalne zbirke baštinske građe idealan okvir novog, virtuelnog suživota fizički razjedinjene građe, na način da njihova preplitanja i međusobni utjecaji bivaju ogoljeni i ponuđeni na uvid u virtuelno kreiranom zajedničkom okviru, valja voditi računa o vrijednosti tzv. dugoročnog očuvanja3 digitalne baštinske građe, bez čije strategije ova građa biva direktno ugrožena, pa i u većoj mjeri od građe u fizičkom

2 Jeffrey Pomerantz i Gary Marchionini, „The Digital Library as Place“, Journal of Documentation. 63, br. 4 (2007): 528., pristup 12. decembra 2008. http://www.emeraldinsight.com/Insight/viewPDF.jsp?contentType=Article&Filename=html/Output /Published/EmeraldFullTextArticle/Pdf/2780630404.pdf.

3 O važnosti te o tehnikama dugoročnog očuvanja digitalne građe vidjeti u: Hrvoje Stančić, Teorijski model postojanog očuvanja autentičnosti elektroničkih informacijskih objekata: doktorska disertacija (Zagreb: H. Stančić, 2005).

260

Na tragu zahtjeva za predstavljanjem raznolike baštinske građe – građe koja pamti raznolikost kultura, pismovnih sistema, medija i društvenih okvira koji su je oblikovali – sve aktivnije u digitalnom svijetu učestvuje i bosanskohercegovačka baštinska zajednica, a kao dio šire balkanske zajednice, konačno osvješćujući da se kulturna umnažanja i preplitanja daju reprezentirati i sačuvati i unutar savremenijih okvira, iskorištavajući sve vidove dodanih vrijednosti zahvaljujući kojima digitalni životi tradicionalne baštinske građe, uz već postojeće, dobivaju i još neke mogućnosti.

U tom su kontekstu u Bosni i Hercegovini danas najreprezentativniji digitalizacijski projekti nekolike baštinske institucije, i to Bošnjačkog instituta – Fondacije Adila Zulfikarpašića4, Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu5, Historijskog arhiva Sarajevo6, Biblioteke Orijentalnog

4 Bošnjački institut – Fondacija Adila Zulfikarpašića. Pristup 19. 11. 2014. www.bosnjackiinstitut.ba.

5 Gazi Husrev-begova biblioteka u Sarajevu. Pristup 19. 11. 2014. http://www.ghb.ba.

6 Historijski arhiv Sarajevo. Pristup 19. 11. 2014. http://arhivsa.ba.

261

Bošnjački institut – Fondacija Adila Zulfikarpašića, u širem digitalizacijskom procesu koji započinje 2010. godine, dosad je u cijelosti digitalizirao svoju zbirku Islamica unutar koje se nalaze 743 kodeksa na arapskom, turskom, perzijskom i bosanskom jeziku, čineći sveukupno 1125 djela iz oblasti teologije, islamskog prava, etike, misticizma, filozofije, logike, leksikografije, gramatike, retorike, književnosti, medicine, astronomije, astrologije i historije, s najstarijim djelom Tafsiru'l- Kur'an iz 1342. godine. Svi orijentalni rukopisi bibliografski su klasificirani u Katalogu arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa iz zbirke Bošnjačkog instituta – Fondacije Adila Zulfikarpašića10.

Gazi Husrev-begova biblioteka u Sarajevu, najstarija baštinska institucija u Bosni i Hercegovini (osnovana 1537.), jedna od najstarijih na Balkanu, a po broju orijentalnih rukopisa i danas jedna od najznačajnijih ne samo na Balkanu, već i šire, nasreću izašavši iz posljednjeg rata s potpuno očuvanim bibliotečkim fondom, predvodnik je i vinovnik cijeloj generaciji baštinskih ustanova Bosne i Hercegovine u opsegu digitalizacijskih projekata, vrsti upotrijebljene tehnologije i strukovnoj obrazovanosti bibliotečkog kadra – posebice na planu digitalizacije orijentalnih kodeksa – pružajući strategijsku, kadrovsku i tehnološku podršku ostalim srodnim ustanovama baštine u Bosni i Hercegovini. Kao prva baštinska institucija u Bosni i Hercegovini koja je realizirala

7 Biblioteka Orijentalnog instituta u Sarajevu. Pristup 19. 11. 2014. http://ois.unsa.ba/.

8 Muzej Sarajeva. Pristup 19. 11. 2014. http://muzejsarajeva.ba/.

9 Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine. Pristup 19. 11. 2014. http://www.nub.ba/.

10 Usp. Fehim Nametak i Salih Trako, ur., Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa iz zbirke Bošnjačkog instituta – Fondacije Adila Zulfikarpašića (Zürich: Bošnjački institut, 1997), kao i Fehim Nametak i Salih Trako, ur., Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa iz zbirke Bošnjačkog instituta – Fondacije Adila Zulfikarpašića (Sarajevo; Zürich: Bošnjački institut: Alef, 2003).

262

Rukopisna orijentalna zbirka Historijskog arhiva Sarajevo, sastavljena od oko 1200 manuskripata nastalih u periodu između 15. i 20. st., također je uspjelo digitalizirana, a potom i bibliografski klasificirana u Katalogu arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa iz zbirke Historijskog arhiva Sarajevo12.

Ovim vrijednim digitalnim zbirkama pridružuju se i preživjeli rukopisi iz, u ratnom požaru 1992. godine namjenski uništene, tragično stradale biblioteke Orijentalnog instituta u Sarajevu, njih sveukupno 108 kodeksa s 203 djela, od prijeratnih 5263 kodeksa na arapskom, turskom, perzijskom i bosanskom jeziku, također svi popisani u Katalogu arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa iz zbirke Orijentalnog instituta u Sarajevu13.

Ovoj očiglednoj usmjerenosti ka digitalnom „spašavanju“ orijentalnih zbirki baštinske građe u Bosni i Hercegovini valja pridodati i aktivnosti na digitalizaciji orijentalne zbirke Muzeja Sarajevo te orijentalne zbirke Nacionalne i univerzitetske biblioteke Bosne i Hercegovine, s nešto manje od 1000 digitaliziranih kodeksa na arapskom, turskom, perzijskom i bosanskom jeziku, također

11 Usp. Kasim Dobrača, Derviš Tafro, Ahmed Yamani Zaki i Mustafa Jahić, ur., Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa iz zbirke Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu (London: Al-Furqan Islamic Heritage Foundation; Sarajevo: Rijaset Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini, 2000-2002).

12 Usp. Haso Popara i Mustafa Jahić, ur., Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa iz zbirke Historijskog arhiva Sarajevo (London: Al-Furqan Islamic Heritage Foundation; Sarajevo: Historijski arhiv Sarajevo, 2010-2011).

13 Usp. Lejla Gazić, ur., Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa iz zbirke Orijentalnog instituta (London: Al-Furqan Islamic Heritage Foundation; Sarajevo: Orijentalni institut u Sarajevu, 2009).

263

Očigledno, postojeći digitalizacijski projekti baštinskih institucija u Bosni i Hercegovini primarno su orijentirani digitalnom „spašavanju“ najstarije i najugroženije građe, dakle, orijentalnih rukopisa15, a svakom od projekata svojstveni su srodni problemi i u procesu digitalizacije i u kasnijim životima digitalizirane građe. U svim navedenim primjerima radi se o očigledno nemjerljivo važnoj izvornoj građi, ali su svi projekti realizirani izvan opće, nacionalne, regionalne ili neke druge formalne podrške, uz povremene donacije, najčešće inostranih projektnih partnera – na način izoliranih digitalnih zbirki, bez zajedničkog repozitorija svih orijentalnih rukopisa u Bosni i Hercegovini, recimo, ili, još i dalje, na Balkanu, u jugoistočnoj Evropi i sl. Da situacija bude dodatno otežana, većina rukopisa nije dostupna online, već kao tzv. offline digitalna građa, opet kao u tradicionalnom okruženju na čvrstom mediju u fizičkom prostoru biblioteke. U situaciji očiglednog odsustva barem nacionalne, ako ne i regionalne ili, pak, internacionalne strategije digitalizacije baštinske građe, u uvjetima formalno i suštinski nedovoljno i neadekvatno obrazovanog stručnog kadra, bez opreme odgovarajuće kvalitete, bez unificiranih sistema za upravljanje digitaliziranim sadržajima, svaki od spomenutih projekata plovi sam i krajnjem korisniku nevidljiv unutar mora tek „grubo“ digitaliziranih sadržaja, opominjući još jednom na davnu istinu kako nijedna biblioteka nije otok te kako se bez umrežavanja i preplitanja gubi krajnji smisao djelatnosti baštinskih institucija.

4. ZAKLJUČAK

14 Usp. Osman Lavić, ur., Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa iz zbirke Nacionalne i univerzitetske biblioteke Bosne i Hercegovine (Lodon: Al-Furqan Islamic Heritage Foundation; Sarajevo: Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, 2011).

15 O problemima izgradnje digitalnih zbirki otomanskog dokumentarnog naslijeđa u Bosni i Hercegovini opširnije vidjeti u: Lejla Kodrić Zaimović i Haris Zaimovic, Ottoman Documentary Heritage in Bosnia-Herzegovina: From the Present State do the Development of Digital Collections (Paris: MELCOM, 2012).

264

Na ovaj način sagledano postaje još očitije to da se sveukupni potencijal digitalnih tehnologija u sektoru kulturne baštine ostvaruje tek u lokalnom, regionalnom, nacionalnom te internacionalnom umrežavanju, u stvaranju uvjeta u kojima raznoliki objekti kulturne baštine obnavljaju svoje izvorne, davno nastale veze, ili, pak, kreiraju one posve nove, na način koji međusobna kulturna preplitanja i uvjetovanja čini transparentnim i očitijim krajnjim korisnicima.

Zahvaljujući digitalnim životima tradicionalne baštinske građe, tačnije jedinstvenim tematskim digitalnim repozitorijima, s jedinstvenog korisničkog zaslona bilo bi moguće, recimo, pratiti utjecaje različitih kaligrafa s balkanskih prostora, spominjući na ovom mjestu samo najutjecajnije, Osmana Nakaša i Nasuha Matrakčiju, na historiju osmanske knjige i pisane kulture uopće. Ili bi se, isto tako, u jednom drugačije osmišljenom tematskom digitalnom repozitoriju, mogle pratiti specifičnosti razvoja tzv. inkunabula ili prvih štampanih knjiga na balkanskom poluotoku, u namjenski komparativnoj perspektivi, samjeravajući utjecaje i preplitanja svih ondašnjih kulturnih formi i dostignuća. Sve spomenuto zasad biva samo naučni pokušaj skretanja pažnje na činjenicu da su sva kulturna prožimanja, pa tako i ona balkanska, dio pamćenja i baštinskih institucija – kao prostora društvene memorijalizacije par excellence – te da i u objektima baštine, kako tradicionalnim, tako i u onim digitalnim, valja prepoznavati mogućnosti kulturnih, jezičkih, medijskih, informacijskih te uopće društvenih prožimanja.

LITERATURA

1. Bošnjački institut – Fondacija Adila Zulfikarpašića. Pristup 19. 11. 2014. www.bosnjackiinstitut.ba. 2. Dobrača, Kasim, Derviš Tafro, Ahmed Yamani Zaki i Mustafa Jahić, ur. Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa iz zbirke Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu. London: Al-Furqan Islamic Heritage Foundation; Sarajevo: Rijaset Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini, 2000-2002. 3. Gazi Husrev-begova biblioteka u Sarajevu. Pristup 19. 11. 2014. http://www.ghb.ba. 4. Gazić, Lejla, ur. Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa iz zbirke Orijentalnog instituta. London: Al-Furqan Islamic Heritage Foundation; Sarajevo: Orijentalni institut u Sarajevu, 2009. 5. Historijski arhiv Sarajevo. Pristup 19. 11. 2014. http://arhivsa.ba. 6. Kodrić, Lejla. „Kulturna baština u projektima digitalizacije: primjer Gazi Husrev-begove biblioteke u Sarajevu.“ Bosniaca: časopis Nacionalne i univerzitetske biblioteke Bosne i Hercegovine 11, br. 11 (2006): 81-86. 7. Kodrić, Lejla. Model digitalnih informacijskih usluga u baštinskim ustanovama. Sarajevo: Biblioteka Sarajeva, 2010. 8. Kodric Zaimovic, Lejla, Haris Zaimovic. Ottoman Documentary Heritage in Bosnia- Herzegovina: From the Present State to the Development of Digital Collections. Paris: MELCOM, 2012. 9. Lavić, Osman, ur. Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa iz zbirke Nacionalne i univerzitetske biblioteke Bosne i Hercegovine. London: Al-Furqan Islamic 265

Heritage Foundation; Sarajevo: Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, 2011. 10. Muzej Sarajeva. Pristup 19. 11. 2014. http://muzejsarajeva.ba/. 11. Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine. Pristup 19. 11. 2014. http://www.nub.ba/. 12. Nametak, Fehim, Salih Trako, ur. Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa iz zbirke Bošnjačkog instituta – Fondacije Adila Zulfikarpašića. Zürich: Bošnjački institut, 1997. 13. Nametak, Fehim, Salih Trako, ur. Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa iz zbirke Bošnjačkog instituta – Fondacije Adila Zulfikarpašića. Sarajevo; Zürich: Bošnjački institut: Alef, 2003. 14. Orijentalni institut u Sarajevu. Pristup 19. 11. 2014. http://ois.unsa.ba/. 15. Pomerantz, Jeffrey, Gary Marchionini. „The Digital Library as Place.“ Journal of Documentation 63, br. 4 (2007). Pristup 12. decembra 2008. http://www.emeraldinsight.com/Insight/viewPDF.jsp?contentType=Article&Filename=htm l/Output/Published/EmeraldFullTextArticle/Pdf/2780630404.pdf, 12. decembra 2008. 16. Popara, Haso, Mustafa Jahić, ur. Katalog arapskih, turskih, perzijskih i bosanskih rukopisa iz zbirke Historijskog arhiva Sarajevo. London: Al-Furqan Islamic Heritage Foundation; Sarajevo: Historijski arhiv Sarajevo, 2010-2011. 17. Stančić, Hrvoje. Teorijski model postojanog očuvanja autentičnosti elektroničkih informacijskih objekata: doktorska disertacija. Zagreb: H. Stančić, 2005.

266

Dr. MAJLINDA PEZA “Alexander Xhuvani” University, Departament of History and Gjeografy Elbasan, Albania [email protected]

THE VIENNESE DIPLOMACY AND THE ALBANIAN EDUCATIONAL MOVEMENT DURING THE YEARS 1900-1912

Abstract - Over the years, the role and contribution of the Austro-Hungarian diplomacy towards the Albanian national cause of XIX-XX century , has been an issue of discussion. In the view of the Albanian communist historiography, this contribution has never been treated objectively and has not been enlightened enough, not only for political reasons but also due to the lack of archival documentary sources. In this context, this paper aims to highlight the contribution that the Viennese diplomacy gave, through its consulates in the Albanian cities, towards the educational and cultural movement in the region of Elbasan, by becoming a significant factor in the progress of the Albanian language writing and learning. It focuses on the teaching of the Albanian language in the end of the XIX century and the first years of the XX century in the ethnic lands which were held under prohibitive conditions and punitive measures by the Ottoman Empire, by constituting the main obstacle to the Albanian language. Archival sources, facts, and evidence are identified through Vienna's official reports of the Austro-Hungarian consuls, that shed light on this issue by providing a comprehensive overview of the comprehensive support received by the educational movement in the region of Elbasan during the XIX-XX century.

Key words – Educational movement, normal schools, Educational Congress of Elbasan.

267

One of the most important issues, which was an additional reason that further led to the exacerbation of the contradictions between the Albanians and the Turkish administration in the Albanian lands at the end of the XIX century, refers to the Albanian language learning and writing. Thus, in all the assemblies and demands of the Albanian national movement, the necessity of learning the Albanian language freely was considered as fundamental. In many cases, the spontaneous armed movement of Albanians, which was directed against the tax burden from the Ottoman power, had demands of such a nature. The activity that aimed to solve such problems, is easily noticed in the visible region of Elbasan, where the tendency of the Albanian national movement was in increase. By analysing the press correspondence of the time, at the end of the XIX century there can be clearly identified the links of Elbasan with Korca, Monastery, Bucharest, and Ohrid, from where primer books would come illegally through the Albanian traders and get distributed from one town to another. In this time, the city of Monastir had the size of a metropolis and was considered a center of Albanianism. There you can learn and read Albanian1. In this period, the Albanian language teaching and learning in all the Albanian towns, including Elbasan was carried individually and illegally, without adequate facilities, and mainly taking place in different people's shops, and private houses, usually under very bad conditions. The Albanian patriots who undertook such missions were systematically hounded and persecuted by risking their lives as well. It must be said that during the end of the XIX century, in the region of Elbasan, the Albanian language was secretly read and written, and at the same time, a set of different alphabets (local ones) were known and used, such as that of the Anonymity of Elbasan (Papa Totasi) and Dhaskal Todri, who was a teacher at the Greek school of Kala. Among others, Dhaskal Todri's alphabet was also used by many Orthodox traders of Elbasan in order to hold accounts2. Meanwhile, the name of Dhaskal Todri is also mentioned in the publications of some foreign scholars regarding Albania, where he appears under the name "Theodore of Elbasan" who "compiled an Albanian dictionary"3. But what we must note is the fact that the intense patriotic activity of the Elbasan patriots did not go unnoticed by the foreign consuls of Monastir, and especially the Austrian ones. In the

1 Nathalie Clayer, Aux origins du nationalism albanais, (Paris : 2007), 497.

2 Sh. Demiri, A short story about the region of Elbasan, (Elbasan: Egnatia 2006), 88.

3 Joseph Swire, Albania, the rise of a monarchy, (Tiranë: Dituria, 2005), 68.

268

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 267-274, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Sociologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 13.02.2015. correspondence that they carried with their superiors, they would not hesitate confirming the expansion of the patriotic activity in terms of teaching and the dissemination of Albanian-language schools in the region of Elbasan. There were numerous estimates of foreign consuls directed to their superiors regarding the efforts made in the region of Elbasan. Thus, in October 1899, the Austrian consul of Monastery wrote to his superiors that in the places where he traveled, there existed an overwhelming desire for Albanian schools and that the people wanted Albanian teachers. "If there was a teacher", he wrote, "many villages would open schools on their will, such as Bërzeshta, where even the village mullah wants to teach the Albanian language. Besides this, the teaching equipments are missing". The same situation was noticed by the Austrian consul even in the two Muslim villages, of Polis and Shushica, that belonged to the region of Shpat4. Meanwhile, in the village of Nexhar, the situation was even more favorable. The efforts made there aimed not only to open an Albanian school, but also to negotiate sending some children from Shpat to the Albanian boy school in Korca5. During the XIX century there could also be noticed the first attempts in using the Albanian language through the translation of church materials, thus creating a religious literature in Albanian6. The intensity of the educational movement in the region of Elbasan would also be confirmed by the Albanian linguist Gjergj Pekmezi, who, being an envoy of the Vienna Academy of Sciences for study purposes in Elbasan, would write: "In Elbasan I also managed to gather some texts and materials. They consisted of 20 religious speeches written and held by him; some translations of Byzantine church songs together with their notes; a test of Gega grammar written in the version of Elbasan; a fragment of lexicography; and a piece of translations from the Greek and Latin classics (ex. The Oedipus of Sophocles) "7. George Pekmezi further explained that these texts were written "with the Frashëri alphabet", i.e. the Istanbul alphabet, "some other few ones with the Greek alphabet," but some others were also written with the "alphabet of Elbasan" which became known by Hahn and Geitler.

4 HHSTA/PA, Report of the Austro-Hungarian consul of Monastir, no. 67, 26 October 1899.

5 HHSTA/PA, no. 76, 26 October 1889.

6 Xhevat Lloshi, On the alphabet of Albania, (Shkup-Prishtinë-Tiranë: Logos, 2008), 14.

7 Mahir Domi, Data on the educational movement in the region of Elbasan, at the end of the XIX century and the beginning of this century, (the scientific bulletin of Shkodra: 1975), 154.

269

The language of Dhimitër Pina, as he said, was "just the Elbasan one", but he also wrote "in the Greek language as it is shown in some short articles on Albania". It must be said that the Austro-Hungarian consuls were not just recognizers of the existing Albanian educational-cultural reality. The Austro-Hungarian consulates in the Albanian towns such as Monastir or Durrës, constituted one of the main supply sources of Albanian language textbooks. In her piece of study on Albanian nationalism Nathalie Clayer from France would state that: "It was the vice-Austro-Hungarian consul that had often sent school textbooks."8 There were exactly the Austro-Hungarian consuls, who were able to cross the Turkish customs without being checked and bring within the boundaries of the Ottoman Empire literary materials in Albanian. The discovery of this activity by the Ottoman administration always constituted a real risk for exacerbating the contradictions between the Ottoman Empire and the Vienna diplomacy. The Albanian patriots went secretly to the Austro-Hungarian consulates in Monastir and Durres, from which they were supplied with books and newspapers in Albanian language. The traders of caravans hid such things among other goods that were transported and distributed in those towns where demands were greater. In the Austro-Hungarian consuls’ reports, it was noted that the regular Albanian newspaper readers of newspapers such as "Drita", were people coming from the middle-class of Albanian towns9. However, the lack of a common alphabet for the writing of the Albanian language was considered as one of the most important problems in the early XX century. For the book printing in Albanian language, there were used different alphabets ranging from the Istanbul one, to that of the Bashkimi Society of Shkodra, or even other special local alphabets that further complicated the educational problems in the Albanian territories. In this context, only in Shkodra alone there were used three kinds of alphabets10. The lack of a unified alphabet was reflected even in the articles published in the press of the time, being considered as a major concern that had to be resolved quickly. In the early XX century, the need of using a common alphabet was regarded as a necessity even by the foreign consuls in Albania. At this time, the issue of a common alphabet was mostly related to the political and

8 HHSTA/PA, Report of the Austro-Hungarian consul Kral, Monastir, 31.03.1900.

9 HHSTA/PA, Report of the Austro-Hungarian consul, Kral Monastir, 28.06.1904.

10 Ibrahim. D. Hoxha, Along the route of Albanian pen, (Tirana: 1986), 198.

270

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 267-274, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Sociologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 13.02.2015. religious interests of the Austro-Hungarian monarchy. When this claim is made, we rely on the direct allegations of consul Kral, who appeared to have a good knowledge on two Albanian language dialects and has said: "The unification of the alphabet is a pressing issue for national and linguistic reasons, and it is also necessary from our political point of view, especially from the church policy, because without it, it will be difficult to ensure peace in the Albanian bishopric and a peaceful development of our schools."11 In this perspective, in 1900-1907 from Vienna there would be undertaken several initiatives to serve this purpose, which ended in a bishopric conference in May 1902. The result of such a conference aiming to unify the alphabets in Albanian language writing, was not satisfactorily enough in meeting the Austro-Hungarian interests, because the most convenient alphabet was considered that of the “Agimi” literary society12. Meanwhile, the consul Kral would finance Gjergj Fishta’s publications that were written in the alphabet of “Bashkimi” society. Such a situation would not deter the efforts of consul Kral to find a compromise, also with the southern Albanians who mostly used the Frashëri alphabet13. Indeed, the use of multiple alphabets in in Albanian language writing of books in Shkodra, not only created problems in terms of the writing of Albanian, but was also regarded as an expression of rivalry between Austro-Hungary and Italy for the dominance of this area14. The problem of alphabets’ unification was considered very important by the Austro-Hungarian consul, Posfai. In this context, in the frequent reports that he would send to the official Vienna there are noticed efforts that he made in support of the Monastir club to organize a congress there on the issue of alphabet, by stating that: "The calling of a general Congress that I have announced, is postponed several times and is made possible just now. Given that the celebration of Ramadan and Eid is

11 Ibid.

12 Nathalie Clayer, quoted book, 534-535.

13 Ibid, 536.

14 Ibid.

271

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 267-274, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Sociologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 13.02.2015. approaching, the Congress will convene on November 1, of the old style"15. By referring to this source, we believe that this refers to the Congress of Monastir. Meanwhile, we understand that consul Posfai was not only informed about the Congress on the issue of on alphabet, but we think that he also played an active role in its organization. The document in question turns out to have been sent in 31 August 1908, before the call on the Congress meeting was notified by the Monastir club. According to sources of the time, it is proved that the Monastir club's first invitation about the Congress of alphabet is made on September 23, 190816. At this time, a significant contribution in the efforts on the Albanian language learning, were made by the Albanian club "Bashkimi" in Elbasan. From the very beginning, the Elbasan club activity was noticed by the Austro-Hungarian consul in Halla, Durrës, who in addition to stating that in no other town of the sanxhak of Durres was any Albanian club created, he declared that: "...except the other lords of Elbasan, of whom Akif Pasha took over the running of the club, there are also other participants from the Mohammedan and Christian elite."17 It must be said that in this time, it is also considered of great importance the financial aid that the Viennese secret diplomacy provided for the development of the movement in the region of Elbasan and beyond. In the annual report of Normale School in Elbasan (the only high school in the Albanian territories) in 1909-1910 academic year, the construction of a new building for the Normale was considered as an urgent task by the Supervisory Board18. Such a concern was also reflected in that time, in the pages of the local press in Elbasan. Thus, in the pages of "Tomori" newspaper, we are informed about Dervish Biçaku’s initiative since the first year of Normale School opening, to plan a

15 HHSTA/PA. Report of consul Posfai, sent to the Ministry of Foreign Affairs in Vjena, 31 August 1908. The alphabet of Albanian language and the Monastir Congress. Publication of the History and Linguistics Institute, Tirana: 1972, p. 312-313.

16 History and Linguistics Institute, The alphabet of albanian language and the Monastir Congress, (Tirana: 1972), 316

17 HHSTA/PA, Report of the austro-hungarian consul in Durres, Halla, sent to Vienna on November 7, 1908. The alphabet of Albanian language and the Monastir Congress, (Tirana: 1972), 351-352.

18 Tomorri newspaper, 31 March 1910, p. 1.

272

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 267-274, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Sociologija Datum prijema rada: 07.11.2014. Datum prihvatanja rada: 13.02.2015. trip within the country and abroad in order to provide the necessary funds to built a new school building"19. By referring to the sources of the time, it can be noticed that the Austro-Hungarian vice- council in Durres was also well informed about the issue. At the meeting that he had with Dervish Biçaku in April 1910, he would state that: "...A plan for this school is already designed. The cost it requires, without the interior furnishings will amount to 2000 Turkish Lira. Dervish Bey intends to begin collecting money in order to provide this amount "20. Meanwhile, in this period there exist also initiatives from the Austro-Hungarian diplomats in Albania, who asked the official Vienna to provide financial support and give the necessary amount of two thousand Lira, to Dervish Biçaku, in order to built the new Normale school. But such an action, according to baron Bornemizha, had to be conducted under strict secrecy not only from the Ottoman authorities, but also from Dervish bey Biçaku, by stating that: "Dervish Bey should travel to Vienna and ask 2 up to 3 Albanians living there to make the collection for this purpose. These Albanians should gather the amount of 2,000 liras, or even less, without Dervish Bey’s knowledge about their donor"21. Meanwhile, the implementation of such a plan by other Viennese diplomats would not only be considered inappropriate, but could also compromise the Austro-Hungarian policy in Albania22. In the request made by father Jorgji Theodharit (delegate of liberal party in Elbasan) to the Austro-Hungarian consul in Durres in 1908, it was required the opening of an Albanian school in Elbasan with the financial of Austro-Hungary23.

19 Ibid, nr. 6, 30 April 1910, p. 1. Article by Simon Shuteriqi.

20 HHSTA/PA, Report of the austro-hungarian vice-consul in Durres, no. 19, 27 May 1910.

21 HHST/PA. Letter sent to Vienna by Bornemizha baron, 11 June 1910.

22 Ibid, letter sent to fon Erental count, Vjena, July 1910.

23 HHSTA/PA, Report of the Austro-Hungarian consul, in Durres, Halla) sent to Vjena, 25 October 1908.

273

Sources of the time give complete information on the financial support given by Austro - Hungarian consuls in 1909 for the purchase of books that were to be used in the primary schools that operated in the town of Elbasan24. In this context, we emphasize that the educational movement in the region of Elbasan in the XIX-XX century would get the dimensions of a movement with a nationalist character in support of the cultural emancipation. However, it must be admitted that in this context the role and contribution of the Viennese diplomacy could be visibly noticed. For many reasons, the educational policy of the Vienna diplomacy would be present in the region of Elbasan through its direct support, by creating the appropriate premises that would increase the educational and cultural level of the population of this area.

BIBLIOGRAPHY

1. Clayer, Nathalie. Aux origins du nationalism albanais, Paris : 2007. 2. Sh. Demiri, A short story about the region of Elbasan, Elbasan: Egnatia, 2006. 3. Swire, Joseph. Albania, the rise of a monarchy, Tiranë: Dituria, 2005. 4. HHSTA/PA, Report of the Austro-Hungarian consul of Monastir, no. 67, 1899. 5. Lloshi, Xhevat. On the alphabet of Albania, Shkup-Prishtinë-Tiranë: Logos, 2008. 6. Domi, Mahir. Data on the educational movement in the region of Elbasan, at the end of the XIX century and the beginning of this century, Shkodra: 1975. 7. Hoxha, Ibrahim. Along the route of Albanian pen, Tirana: 1986. 8. History and Linguistics Institute. The alphabet of Albanian language and the Monastir Congress. Tirana: 1972. 9. “Tomorri” newspaper, 31 March 1910.

24 HHSTA/PA, Report of the Austro-Hungarian consul in Durres, Halla, sent to Vienna in March 1909. It was planned that there were to be transported around 200 coursebooks from Durres to Elbasan, which were to come in parts.

274

Prof. Dr Sefer Međedović Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija [email protected]

PROŽIMANJE I ODBRANA IDENTITETA

PERMEATION OF IDENTITY AND ITS DEFENSE

Apstrakt – Krajem XX vijeka došlo je do raspada Jugoslavije sa svim vrijednostima koje je bez sumnje posjed ovala. O uzrocima njenog nestanka rečeno je mnogo, u knjigama, filmovima, emisijama, komentarima i naučnim skupovima. Meni se čini da je Jugoslavija propala zbog toga što nije imala svoj identitet, iako su savezne institucije ulivale povjerenje kako u zemlji tako i u inostranstvu. Pokazalo se zapravo da su bratstvo i jedinstvo, samoupravljanje i udruženi rad bile samo fasada i provizorijum. Da je bio čvršće izgrađen jugoslovenski identitet, država nebi propala u četiri stravična rata već bi ostala i bila još stabilnija, a poražene snage bi shatile da se silom ne može pobijediti samosvojnost, tim prije što su silu upotrijebile one snage koje su se borile za pobjedu svog identiteta. Identitet je suština bića koje izražava. Tako je lični identitet jedinstvo ličnosti koji se po svojim osnovnim karakteristikama razlikuje od druge ličnosti. Identitet je slojevita tvorevina i podrazumijeva proces za njegovo nastajanje. Pored ličnog postoji i kolektivni odentitet (etnički, nacionalni itd). Dvadeseti vijek je pokazao mnoge probleme u odbrani nacionalnog identiteta, razotrkio asimilatorne pokušaje većih nad manjim, ali i ukazao na poltronstvo u sopstvenim redovima. Teško se otrgnutih iz zagrljaja većeg (odnos Srba i Crnogoraca u Crnoj Gori) i sačuvati sopstveno nacionalno biće bez države (slučaj sa Bošnjacima u BiH) kao i doživeti, da se od jedinstvene savezne država kakva je bila SFRJ gdje su Bošnjaci bili konstitutivni narod živi u više država kao nacionalna manjina, sa znatno suženim mogućnostima za ispoljavanje raskoši i bogatstva sopstvenog identiteta.

275

Ključne reči – Identitet, asimilatorske pretenzije, nacionalna manjina, manjinski narodi, konstitucija identitet.

Apstract – At the end of the twentieth century there was a disintegration of Yugoslavia, together with all the values that it undoubtedly possessed. On the causes of its disappearance a lot is said, in literature, films, various broadcasts, commentaries and scientific conferences. It seems to me that Yugoslavia collapsed because it did not posses its own identity, even though the federal institutions radiated confidence both at home and abroad. Actually it turned out that brotherhood and unity, self-government and joint work were merely provisional and a facade. Had the Yugoslav identity been more tightly constructed, the state would not have fallen apart in four terrible wars, but would remain and be even more stable, and the defeated forces would realize that force can not defeat independence, even more the force was used by the powers that fought for the victory of their identity. Identity is the essence of a being that is expressed. Thus, the personal identity is unity of personality that is in the basic characteristics different from other personalities. Identity is a layered creation and implies the process of its formation. In addition to the personal, there is collective identity (ethnic, national, etc.). The twentieth century witnessed a lot of problems in the defense of national identity, revealed assimilatory attempts of the majorities over minorities, but also pointed out to poltroons within their own ranks. It's hard to break away from the embrace of the larger (the ratio of Serbs and Montenegrins in Montenegro) and preserve their own national being without a state (the case of the Bosniaks in BiH) and also to experience that from a single federal state such was Yugoslavia, where the Bosniaks were the constituent people, live in several countries as national minority, with significantly narrowed possibilities for expression of the grandeur and wealth of its own identity.

Key words – Identity, assimilation, national minorities, XX century, Yugoslavia.

276

STVARANJE IDENTITETA

„Treba biti gospodar svoje volje, a sluga svoje savjesti“ Demosten

Previranja u XX vijeku je opšta karakteristika ljudskog roda kao cjeline ali i previranje država i naroda, grupa i elita, pa i pojedinaca. Brojni ratovi od kojih su prvi i drugi svjetski rat najstravičniji, najočigledniji su oblici previranja, ne samo po ljudksim gubicima, nego i po ogromnim materijalnim štetama, kao i po kulturu u cjelini.

Sva ta previranja ostavljaju duboke tragove za razvoj civilizacije i koče procese nastajanja, razvijanja i učvrćivanja najrazličitijih identiteta, naroda, država, grupa i pojedinaca.

U teoriji postoje brojna mišljenja o uzrocima previranja kako na makro, tako i na mikro planu, ali meni se čini da sva previranja potiču od protivurječnosti ljudske prirode, čovjeka sa čovjekom, kako je to Hobs genijalno izrekao, čovjek čovjeku vuk (homo homines lupus este). Zato svi ratovi i druga ljudska previranja kroz istoriju posledica su čovjekove lakomislenosti i pohlepe, bez obzira što humanisti čovjeka smatraju najvećom vrijednošću planete.

U pravu je Sartr kad kaže, da mržnja i slabost, nasilje, smrt i nezadovoljstvo, jedino potiču od čovjeka.

U ovom radu pokušaću ukazati, da su sva previranja direktan atak na identitet kao ljudsku esenciju iz koje izviru sve uzrčno- posledične pojave i fenomeni

Nastanak Jugoslavije 1918.godine ujedinio je male narode u želji da budu jači i otporniji na sve, a naročito veće društvene potrese, kakav je bio I svjetski rat.

Tada su se na Balkanu previrali odnosi između velikih sila, pre svega carističke Rusije, Nemačke i Austrougarske. Ove su se tokom Prvog balkanskog rata 1912-13. već našle na ivici, kada je Crna Gora u savezu sa Srbijom napala severnu Albaniju, među čijim stanovništvom nije bilo ni Crnogoraca ni Srba. Austrougarska je zahtevala da se Srbija povuče, Rusija je počela da se mobiliše za pomoć Srbiji, Francuska je objavila podršku Rusima. Situacija je smirena intervencijom Britanije

277

Raspadom saveza balkanskih država 1913. Bugarska je prešla pod patronat Nemaca, dok je u regionu jedino Srbija ostala sa Rusjom. Ambicije Srbije već su 1908. dovele do austrougarske aneksije Bosne i Hercegovine, gde je srpsko stanovništvo činilo značajan deo stanovništva. Bilo bi pogrešno otpisati ove događaje kao nevažne u kontekstu ambicija i rivalstva velikih sila, baš kao što bi bilo pogrešno otpisati nasilne antagonizme na dašanjem Bliskom istoku kao nebitne za međunarodne odnose na širem planu.

Broj poginulih u sukobima između 1815. i 1914. bio je sedam puta manji od broja poginulih u 20. vijeku što najbolje govori o tendecijama širenja sukoba po broju država koje u njima učestvuju, a naročito po posledicama.

Stvaranje države Srba, Hrvata i Slovenaca 1918 god. započet je proces nastajanja Južnoslovenskog identiteta, koji je po svojoj ideji, karakteru i razmjerama, bio znatno drugačiji od identiteta njegovih činilaca. Na primjer stvaranjem Jugoslavije poremećen je identitet Crnogoraca i Vojvođana. Crnogoraci su tada izgubili svoju državu. Iako neki, pa i ozbiljni istoričari i naučnici smatraju da je istorijskom Podgoričkom skupštinom došlo do ujedinjenja dvije države Srbije i Crne Gore, ipak većina misli da nema ni govora o ujedinjenju već o nasilnom prisjedinjenju Crne Gore Srbiji, kada je izvršeno političko nasilje. Crna Gora je tada izgubila svoj državni i međunarodno- pravni subjektvitet, a predsjednik skupštine Fatić to je potvrdio kratkom rečenicom: “ mi više nijesmo Crnogorci nego Srbi“. Od tada pa sve do kraja II svjetskog rata, a posebno do nezavisnosti Crne Gore 2006.godine, Crna Gora gubi svoj državni, nacionalni i kulturni identitet. Njena kultura postaje srpska kao i Njegoš. Takođe i crnogorska crkva postaje srpska crkva, što je i zvanično potvrđeno ukazom regenta Aleksandra Karađorđevića od 17.06.1920.godine (Mijat Šuković, Podgorička skupština 1918, Podgorica 2006.god, str.97).

Jedan od najvećih srpskih pravnih autoriteta prof.Živojin Perić se 1940.godine usudio napisati da je suprotno crnogorskom Ustavu 1905.godine Crna Gora prisilno prisjedinjena Srbiji pod dinastijom Karađorđevića. On priznaje da o tome ranije niko nije smio pisati, posebno poslije državnog udara od 06.01.1929.godine (Živojin Perić, Crna Gora u Jugoslovenskoj federaciji, Beograd 1940.godina).

278

Navedeni primjer očigledno govore o jednom velikom previranju nakon I svjetskog rata kada su zbog „viših ciljeva“ potirani tuđi identiteti radi učvršćivanja sopstvenog identiteta. Slična situacija nastaje u procesu raspada SFRJ, počev od 199o godine kada je, između ostalih ugrožen identitet bošnjačkog naroda, koji se od konstitutivnog činioca Jugoslovenske federacije pretvorio u nacionalnu manjinu u novostvorenim državama na prostoru bivše SFRJ, osim BiH, mada i tamo opstaje u posebnom entitetu Bosanske Federacije. Istina, bošnjačkom korpusu u Bosni teže svi Bošnjaci u drugim djelovima bivše SFRJ kao svojoj matici, ali ih u tom nastojanju sprječavaju previranja, prije svega u BiH, ali i prekrajanjem Sandžaka na sjeverni i južni.

Osamostaljivanjem Crne Gore na osnovu sprovedenog referenduma o nezavisnosti 21.05.2006.godine dolazi do jačanja crnogorskog identiteta u svim sferama: državnoj, nacionalnoj, vjerskoj i kulturnoj, pri čemu se srpski narod smatra ugroženim, bez obzira na statističke pokazatelje o broju pripadnika, jezika, crkve i kulturnog sadržaja. U Crnoj Gori više nije dominantan srpski jezik bez obzira na dugo važenje srpsko-hrvatskog jezika, kao što nije ni dominantna srpska pravoslavna crkva u odnosu na crnogorsku pravolavnu crkvu. Istorija, po ko zna koji put dokazuje superiornost naroda tek onda kad ima svoju državu za razliku od onih naroda, naročito autohtonih, koji se uvijek nalaze u zagrljaju većinskog naroda, bez obzira na istoriju, nacionalne, vjerske i kulturne vrijednosti, budući da nemaju državu kao najveću mogućnost za ostvarenje svojih identitetskih zahtjeva i potreba.

Ono što se dešavalo crnogorskom narodu nakon prisjedinjena Crne Gore Srbiji 1918.godine, sada se dešava srpskom narodu u Crnoj Gori posle 2006.godine, mada su ti procesi počeli 1997.godine kada se političko rukovodstvo Crne Gore razišlo sa političkim rukovodstvom Srbije za vrijeme vladavine Miloševića.

Po mom dubokom uvjerenju Jugoslovenska zajednica je propala zbog toga što nije imala stabilan identitet.

Naime, njeni kvalitativi kao što su bratstvo i jedinstvo, samoupravljanje i udruženi rad nijesu bili bazičnog značaja već obična fasada i provizorijum. Isto tako, jugoslovenska zajednica, naizgled uspješna državna tvorevina kako na unutrašnjem, tako i na međunarodnom planu, zapravo je bila „bal na vodi“. Uništena je od nacionalista kao degradirajućeg faktora i najveće opasnosti, ne samo za jednu državu već i za region. Nacionalizam je ustvari nakaza koje nema određeni identitet, već bukne iznenada kao požar, i nestane kada prestanu previranja. 279

Očigledan primjer propasti jedne velike kulture i ekonomije jeste Njemačka za vrijeme vladavine Hitlera, u kojoj su za određeno vrijeme umuknule ideje velikana kakvi su bili Marks, Hegel, FiHte, Niče, Šopenhauer, Kant, Mocart, Brams, Betoven i mnogi drugi, a na scenu su stupili prosječni kadrovi, koji su se zanosili arijevskom rasom, a krivi su što je u II svjetskom ratu ubijeno oko 50 miliona ljudi, sa pogubnim materijalnim razaranjima i svekolikim kulturnim zatiranjima. Zbog njih je Nemačka podijeljena na dva dijela tako da je isti narod u Istočnoj Nemačkoj na silu morao da gradi drugačiji identitet.

SLOŽENOST IDENTITATA

Ako se ešto drugo e dokaže, predpostavlja se da je idetičost ekog lia utvrđea idetiteto iea i preziea. Latinska poslovica

Ne može se uspješno govoriti o ličnom identitetu ako se nema u vidu identitet porodice iz koje pojedinac potiče i šire zajednice, jer između njih postoji tijesna međusobna veza i prožimanje.

Pitanje identiteta je pitanje same čovjekove suštine, jer on izražava osjećanje neprekidnosti između prošlosti i sadašnjosti, kao i zamisli, šta će biti sjutra. Mnogi autori se slažu, da je lični identitet jedinstvo ličnosti tokom određenog perioda, kada se jedna ličnost po ukupnim svojim karakteristikima razlikuje od svih ostalih ličnosti.

Obično se kaže da je lični identitet trajno osjećanje cjelovitosti i postojanosti ličnosti bez obzira na promjene. Formiranje identitet počinje od rođenja i djetinjstva, da bi najveće provjeravanje bilo u mladosti kada se javljaju najviše krize ličnosti, jer se pred sobom postavljaju načudnija pitanja o sebi i okruženju. Roditelji i najbliža rodbina imaju posebno mjesto u izgradnji identiteta mlade osobe, ali i najbliža okolina i njen sistem socijalnih vrijednosti.

U jednoj ličnosti se pojavljuju polni, rodni, rodbinski, profesionalni, socijalni, vrijednosni, seksualni, nacionalni, religijski identitet sa promjenljivim intezitetom, zavisno od ličnih i porodični uslova s jedne strane i vanjskih uticaja s druge strane. Sve do doba adolescencije, kada identitet dolazi u krizu pošto mlada osoba provjerava svoje stanje, postavljajući pred sobom i pred drugima 280

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 275-285, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Sociologija Datum prijema rada: 08.11.2014. Datum prihvatanja rada: 18.02.2015. sijaset pitanja kao da bi željela nešto drugo od onog što jeste. Često se javlja konfuzija u razmišljanju i praktičnom postupanju, jer se traže uzori van porodice, najčešće pod uticajem medija. Nekome su to poznate ličnosti iz oblasti sporta, muzike i glume, ali kadkada to su krajnje negativne ličnosti iz horor filmova koji obiluju nasiljem i svirepošću. Nažalost, mladima su rijetki uzori iz oblasti nauke i tehnike što nije ni čudno, jer te se oblasti najmanje i propagiraju u javnosti.

Pored ličnog čovjek izgrađuju i svoj kolektivni identitet (etnički ili nacionalni) u kome se pojedinac poistovjećuje sa određenom etničkom zajednicom ili nacijom, prihvatajući njene temeljne vrijednosti (religiju, moral, običaje, nacionalnu svijest, jezik, kulturu, tradiciju itd.). Pripadnicima manjinskih naroda je otežano očuvanje svog nacionalnog identiteta, pogotovo onima koji žive izmiješani sa većinskim narodom ili narodima, jer mnoge aspekte svog kolektivnog identiteta moraju da uklapaju sa identitetom većine. Nije rijetko da se u takvim situacija javlja lažni nacionalni identitet, kada se jedan pokazuje u kući, a drugi u javnosti. Mnogi su radi karijere i ugodnog života, poput političkih kameleona zamijenili svoj za tuđi identitet.

S druge strane, osoba koja je izgradila svoj čvrsti lični i nacionalni identitet, spremna je na razna iskušenja i žrtve. Ona u svakoj situacija drži do svoga JA, što se u tradicionalnim društvima poštuje i cijeni, jer treba biti „gospodar svoje volje, a sluga svoje savjesti“ (Demosten).

Teško je očuvati svoj nacionalni identitet u višenacionalnoj zajednici, jer u takvoj zajednici postoji snažno prožimanje međusobnih razlika u pogledu vjere, jezika, kulture, tradicije, običaja i svih drugih osobenosti i stvara se izvjesna usklađenost u poseban identitet. Svakako da slabija strana u tom prožimanju popušta dok jača nameće svoj identitet i malo po malo procesom asimilacije slabiji postaje dio jačeg, kao po onoj narodnoj- manji potok u veći uviru, na uviru svoje ime gubi.

U uslovima globalizacije odnosi moći u svijetu su neumoljivi, zato je prilagođavanje jedna od znaĉajnijih mjera ĉovjekove idividualne, ali i grupne inteligencije i sposobnosti. Izgrađivanje i spoznaja JA sputava i njegovo određenje prema DRUGIMA. Pronalaženje SEBE neposredno uslovljava mogućnost inkorporiranja u ovostrano, realno i iskustveno. Kolebanje u tom pravcu rezultira odsustvom kognitivne spoznaje vrijednosti, ali i neumitnosti ZAJEDNO. Zbunjenost i dezorijentisanost izaziva razliĉito formatizovane frustracije, koje u daljem toku pothranjuju nesnalaženje i nemogućnost samoodređenja. Tada se brkaju san i java. Pribjegavanje snu pokazatelj je bjekstva ĉovjeka od stvarnosti u nemogućnosti suočavanja sa njom. 281

Svakako nisu od značaja fomalna već stvarna obilježja identiteta. Mnogi umni i poznati ljudi u zvaničnim dokumentima označavani su kao pripadnisi jednog, iako su stvarno bili pripadnici drugog identiteta. Takav je slučaj sa Mešom Selimovićem, koji se nakon dolaska u Beograd pisao kao Srbin, a u ustvari je duboko u sebi osjećao muslimansku pripadnost.

On u „Sjećanjima“ kaže: „Ja sam vezan za svoje bosansko i muslimansko porijeklo, i uvjeren sam da je naša složenost (zbog dugogodišnjih tuđih navika koje smo prihvatili, zbog čudne istorije, zbog stvorenih kompleksa, zbog hiljadu stvorenih čvorova) izuzetno bogata stvaralačkim mogućnostima“. Takođe u „Sjećanjima“ Selimović u razgovoru sa Abdulahom Škaljićem, piscem „Rječnika turcizama“, navodi „da je Musliman“, reagujući na Škaljićevu opasku, da otpadništvo za muslimane zvuči nezgodno, Selimović kaže: „Ja sam musliman po rođenju, majka mi je klanjala pet vakata namaza dnevno sve do smrti. Volim taj svijet iz kojeg sam potekao, ali ja sam komunista i ateista. Ne želim ni nijednom riječju da povrijedim muslimane, jer tim bih povrijedio sam sebe, ali mi je nemoguće da govorim kao vjernik“.

U knjizi „Derviš i smrt“ Hasan kaže: „Ni s kim istorija nije napravila takvu šalu kao s nama. Do juče smo bili ono što danas želimo da zaboravimo. Ali nismo postali ni nešto drugo. Stali smo na pola puta, zabezeknuti. Ne možemo više nikud. Otrgnuti smo, a nismo prihvaćeni. Kao rukavac što ga bujica odvojila od majke rijeke, i nema više tok ni ušća, suviše malen da bude jezero, suviše velik da ga zemlja upije. S nejasnim osjećanjem stida zbog porijekla, i krivice zbog otpadništva, nećemo da gledamo unazad, a nemamo kud da gledamo unaprijed, zato zadržavamo vrijeme u strahu od ma kakavog rješenja“.

Navedene misli velikog pisca samo pojašanjavaju komplikovanost identiteta kao pojma, kategorije i fenomena.

Slično se desilo sa poznatim režiserom Emirom Kusturicom, koji je nakon krštenja u manastiru Savina kod Herceg Novi dobio ime Nemanja. U svojim javnim nastupima odvojio se od matičnog naroda iz kojeg je potekao. Jednom prilikom pokušao je da objasni svoje identuitesko opredeljenje: „Moj otac je bio ateista i uvijek se deklarisao kao Srbin. Dobro, možda smo mi bili Muslimani 250 godina, ali smo bili pravoslavci prije toga i duboko u sebi uvijek bili Srbi, vera to ne može promijeniti. Mi smo postali Muslimani samo da bi preživjeli Turke“.

282

Identitet je proces koji se stvara u dužem vremenskom periodu tako da se ne može mijenjati i prekrajati jednostranim potezima usled promjene okolnosti, naivnosti, neznanja ili najrazličitijih stanja nužde. ODBRANA IDENTITETA

Čovjek razrešava sve taje ostajući sa ajveća taja. Muhamed Ikbal

Proces pridruživanja Evropskoj uniji je ustvari previranje identiteta onih koji su ušli i koji žele da uđu u evropsku porodicu s jedne strane i evropske unije kao nove globalne zajednice s druge strane.

Već se govori o evropskom građanstvu i evropskom državljanstvu kao novim vrijednostima Unije, odnosno kao većem kulturnijem bogatsvu građana i državljana evropske unije. Taj koncept uveden je Mastrihtskim sporazumom 1992. godine. Svako lice koje ima državljanstvo jedne od dražava članica Evropske unije postaje njenim građaninom. Pri tome valja naglasiti da građanstvo evropke unije samo dopunjuje ali ne zamenjuje nacionalno državljanstvo.

Građani Evropske unije imaju ista prava kao i svojoj matičnoj zemlji članici kao što su :

- pravo slobodnog kretanja i prebivališta na teritoriji EU.

- aktivno i pasivno biračko pravo, to jest da biraju i da budu birani kao kandidati na

lokalnim izborima i izborima za za Evropski parlament bez obzira na to u kojoj državi članici imaju prebivalište.

- pravo na diplomatsku i konzularnu zaštitu u drugoj državi izvan EU.

- pravo pisanja predstavki odnosno peticija i pritužbi pred Evropskim Parlamentom.

- pravo na obraćanje ombudsmanu ili pravo pisati (postavljanja pitanja) drugom organu Unije na jednom od službenih jezika Unije (kao i na odgovor na istom).

- pravo pristupa dokumentima Evropskog Parlamenta, Evropske Komisije ili Evropskog Saveta pod određenim uslovima. 283

- slobodu pojedinca od imigracione i pasoške kontrole.

- pravo prijavljivanja za rad u bilo kom sektoru (uključujući državni sektor, osim u poslovima odbrane)

Nadalje, Amsterdamskim ugovorom koji je stupio na snagu 1. maja 1998. godine proširen je korpus prava građana Unije pa je predviđena zaštita od dikriminacije po osnovu polne, rasne ili etničke pripadnosti, religijskog ubeđenja ili uverenja, invaliditeta, starosne dobi ili seksualne orijentacije.

U svakom slučaju članice evropske unije poprimaju i poprimaće ve više identitet zajednice, koji s druge strane prestavlja zajednički identitet svih zemalja- članica. U tom pogledu on će prolaziti sve faze sazrijevanja od djetinjstva, mladosti do starosti, ako sve bude teklo u željenom pravcu bez velikih i presudnih previranja.

I internacionalni univerzitet u Novom Pazaru gradi svoj visokoškolski identitet preko svojih organa, nastavnika, vannastavnog osoblja i studenata i kao takav je drugačiji od ostalih visokoškolskih ustanova. Njegova osnivačka osnova (vakuf) primjerno ponašanje studenata, raznovrsnost studijski programa i kvalitet nastave, te naučno istraživački rad i instituti su garancija uspješnosti i prepoznatljivosti. Međutim, to nije smetnja za saradnju sa drugim subjektima, pogotovo visokoškolskim ustanovama u zemlji i regionu. Razumije se, da se sa saradnju traže oni koji ispunjavaju civilizacijske uslove , jer nauka i znanje nesmiju imati prepreka na putu napretka i postizanja opštekorisnih ciljeva. U tome se ogleda vrlina univerziteta kao njegova moralna snaga, koja ne treba da postane navika, već da uvijek iznova proizilazi iz kritičnog mišljenja njegovih studenata i naastavnika. Vrlina je našeg univerziteta što oslobađa školarine sve one studente koji su bez oba roditelja kao i one koji dolaze iz porodica sa više od sedmoro djece, te i one koji imaju prosječnu ocjenu iznad 9,50.

Priča o identitetu uvijek je izazovna i nedopričana, ali je suštinski priča o čovjeku-pojedincu kao platformi za sva druga razmišljanja, jer od nastanka do danas čovjek je prolazio kroz najrazličitija iskušenja, da bi se na početku 21 vijeka dokazalo, da su su sve velike stvari već izmišljene i da je početak svih njih zapravo čovjek. „Svako od as je prije i iznad svega pojedia sa pečato vlastite ličosti, određeog pola, određee doi, 284

određeih osoia, duha i tijela, ako toga svako od nas je ili Englez ili Danac ili Frauz, ili ilo šta drugo po svojoj narodnosti, najposlije svako od nas pripada čovečastvu“. Oto Jaspersen

285

Admir Muratović Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija [email protected]

DRUŠTVENO-POLITIČKI ANGŽMAN BOŠNJAKA SANDŽAKA, U PERIODU IZMEĐU DVA SVJETSKA RATA, NA PUTU ZAŠTITE NACIONALNOG I VJERSKOG IDENTITETA, S POSEBNIM OSVRTOM NA JUGOSLOVENSKU MUSLIMANSKU ORGANIZACIJU I DŽEMIJJET EL ISLAMI

THE SOCIO-POLITICAL STATUS OF SANNAK BOSNIAKS BETWEEN THE TWO WORLD WARS WITH A SPECIAL FOCUS ON THE ACTIVITIES OF THE POLITICAL PARTIES JMO AND DZEMIJET EL ISLAM

Apstrakt – Ubaciti apstrakt na srpski

Ključne reči – ključne reči na srpski.

Abstract - After the World War 1, Bosniaks were trying to regain reunion of Sanjak or at least its autonomy through political reorganizing. MNO, later renamed to JMO was a swivel, centre of political turmoils and a Bosniaks' symbol of fighting for human rights. One of the most important personalities in that period was certainly dr Mehmed Spaho, scholar and connoisseur of Islamic law. His greatest achievement was considered to be a 'turkish paragraph' in which the only country that has remained complete is Bosnia and Herzegovina. In the meanwhile, Bosniaks in Sanjak are experiencing marginalization due to a huge deceit by Radicals. It caused forming a political party 286

Key words – Bosniaks, autonomy, Islamic law, marginalization.

UVOD

Prvo političko organizovanje sandzačkih Bošnjaka na političkom planu, desilo se 1917. godine kada je organizovana i održana “Sjenička konferencija”, na kojoj su učestvovali predstavnici iz oba dijela Sandžaka i gdje je od okupacionih vlasti traženo ujedinjenje Sandžaka i njegovo pripajanje matici Bosni i Hercegovini, a ako to ne bi bilo moguće, onda njegova autonomija kao jedinstvene cijeline.

Zbog poznatog završetka I svjetskog rata od ovih zahtjeva ništa nije bilo, a akteri konferencije su proganjani ,a mnogi likvidirani posto su označeni kao "austrofili" i optuženi za veleizdaju. Dogovorom srpskih i hrvatskih političara na Krfu 20.07.1917 godine zapečaćena je sudbina Bošnjaka, kako ovih u Sandžaku, tako i onih BiH, ali ne samo njih nego i sudbina Crnogoraca, kosovskih Albanaca, Makedonaca. Teritorije na kojima su oni živjeli u jesen 1918 godine ulaze u sastav Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca. Ni u ovoj državi Bošnjacima i Albancima nije bio zagarantovan ni minimum ljudskih, političkih i ekonomskih prava i sloboda.i

JUGOSLOVENSKA MUSLIMANSKA ORGANIZACIJA JMO

Jedan period koji bi se mogao okarakterisati kao svjetli primjer borbe muslimana ovih prostor za svoja prava, jeste period političke aktivnosti Bošnjaka pod pokroviteljstvo JMO ( Jugoslovenske Muslimanske Organizacije).ii Kao glavni autoritet među bošnjačkim borcima za ljudska prava i političko-kulturni napredak muslimana bio je prof. Dr Mehmed Spaho.iii Jugoslovenska muslimanska organizacija nastaje ujedinjenjem bosnjačkih lokalnih političkih organizacija u februaru 1919. godine.iv U tom periodu traje velika borba muslimana ovih prostora, a

287

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 286-297, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Sociologija Datum prijema rada: 08.11.2014. Datum prihvatanja rada: 23.02.2015. posebno Bosne za svoja prava, aktualizirajući na taj način rešavanje svog nacionalnog pitanja.v Za razliku od onih u Bosni, sandžački Bošnjaci su dočekali kraj Prvog svjetskog rata politički marginalizovani. Zahvaljujući srpskoj propagandnoj manipulaciji na prvim izborima za Ustavotvornu skupštinu 28. septembra 1920. godine za radikale je glasala većina sandžačkih Bošnjaka, dok se za Demokratsku stranku opredeljila većina Srba. Radikali su prevarili utjecajne Bošnjake, obećavši im određenu nadoknadu za zemlju koja im je oteta tzv. Agrarnom reformom. To je bio glavni razlog masovnog prilaska Bošnjaka ovoj stranci.vi Uvidevši da moraju poraditi na političkom organiziranju, Bošnjaci Sandžaka zajedno sa Albancima Kosova i Makedonije osnivaju prvu bošnjačko-albansku političku stranku, koja je djelovala u Sandžaku, na Kosovu i u Makedoniji. Njen zadatak je bio da se bori za bošnjačke i albanske interese.vii Ova stranka dobija naziv Džemijet el-islami ( Islamsko društvo). Osnovana je 1919.godine u Skoplju a njen vođa je bio Nedžib, a kasnije njegov brat Ferhat – beg Draga. Odmah poslije osnivanja Glavnog Odbora Džemijeta u Skoplju osnovani su sreski odbori ove organizacije na cijelom području Makedonije, Kosova i Sandžaka.viii

Na zboru u Novom Pazaru, koji je održan u jesen 1922. godine, zvanično su osnovani Okružni i Sreski odbori Džemijeta. Zbor je održan u hanu Tufik-efendije Imamovića i Dželil age Agušovića, koji se nalazio gdje je sada bioskop «Crvena zvijezda» u Novom Pazaru. Na osnivačku skupštinu došlo je toliko Muslimana – Bošnjaka da han nije mogao sve da primi. Na zboru su govorili Ćamil beg Ejupbegović i Aćif Hadžiahmetović. Govornici su zahtjevali jedinstvo Muslimana koje će se obezbjediti preko ove stranke i apelovali na Muslimane da se ne cijepaju u razne politčke stranke i objašnjavali im da će na taj način bolje i brže dobiti svoja prava...

Najveće uspjeh Džemijet je postigao na opštinskim i poslaničkim izborima od 1923. do 1925. godine. Tada je zvanično prestao da postoji zbog terora koji je bio uperen protiv Džemijjeta, njegovih vođa i Muslimana koji su bili masovno uz ovu organizaciju. Džemijet je okupio bivše age i begove, skoro bez izuzetka, skoro sve trgovce – Muslimane, ogroman broj zanatlija, radnika, službenika i zemljoradnika. Muslimani sa seoskog područja listom su bili za Džemijet...ix Najugledniji Džemijetovi političari, pored Aćifa efendije, bili su: Mehmedalija Osmanbegović, Šahsuvar beg Čavić, Ćamil beg Ejupbegović, Alijaga Ćilerdžić, Ejup aga Ljajić, Ahmed Daca, Fehim beg Nuribegović, Omer Koničanin, Mehmed Pećanin, Ahmed Hamzagić, Jusuf Mavrić, Nuradin Crnišanin i drugi.x Džemijet je u dijelu Sandžaka koji trenutno pripada Crnoj Gori, također

288

IDEOLOŠKA OSNOVA ORGANIZACIJE DŽEMIJJET

Kao što smo već istakli kongres muslimana sa juga održan je 17. decembra 1919. godine i narednih dana u Skoplju. Bio je to veliki skup na kojem je trebalo da se pretresu pitanja od interesa za muslimane ovih krajeva i koji je trebalo da predvidi buduće korake.xi

Prema prvom, sumarnom izvještaju III armijske oblasti, na višednevnom saborisanju postavljeni su zahtjevi: da se obezbjedi autonomija ( koja bi pretpostavljala i vezu sa vjerskim središtem u Carigradu), da se vakufima vrate dobra kojima su oni nekad upravljali, da se ishodi autonomija muslimanskog školstva, da se obeštete sopstvenici za oduzeta imanja ( i to u kratkom roku od svega godine dana), da se što više zemlje ostavi vlasnicima koji bi željeli da zemlju obrađuju i da se na predstojećim opštinskim izborima postave kandidati muslimani.xii Ono što je ovdje interesantno primjetiti, da za razliku od današnjeg vremena, oni koji su se tada zalagali za nacionalna prava Muslimana-Bošnjaka i za njihovo dostojanstvo u šta spada i pravo na autonomiju, itekako su se zalagali i za vjerska prava, te se borili za njih i stavljali ih, ne samo deklarativno u svoje političke programe. Ovo dovoljno govori i o jednoj drugoj činjenici, da predstavnici Islamske zajednice u to vrijeme, itekako su bili učesnici svih tih, pa i političkih dješavanja, a vrlo često i nosioci tih projekata, što se da vidjeti pregledavajući izborne liste iz tog perioda.

Na ovom skupu je usvojena programska platforma, kojom su utvrđeni ciljevi i zadaci udrženja:

- Autonomija vjersko-prosvjetna. Ujedinjenje vjerske uprave u cijeloj zemlji na zakonu osiguranoj vezi s Halifatom.

- Šeriatski sudovi za ženidbu, porodične i nasljedne stvari;

- Očuvanje vakufskih i mearifskih dobara;

- Maternji jezik muslimana u vjerskom obrazovanju i autonomnoj školi;

289

- Izbacivanje iz državnih škola čitanja molitve po pravoslavnom načinu i preuređenje udžbenika iz kojih bi otpali članci vjerskog karaktera;

- Utvrđivanje muslimanskih poslanika za Ustavotvornu skupštinu prema cjelokupnom broju muslimanskog stanovništva i zasebna politička organizacija kao sastavni dio stranke kojoj bi ona pripadala;

- Izuzeće vakufa od raspravljanja ili naknada za oduzeta dobra;

- Izuzeće agrarne reforme beglučke zemlje sa naročim pogledom na opšte rješenje agrarnog pitanja;

- Naknada za neplaćene prihode begovima od strane čifčija;

- Vraćenje zemlje u stanje od prije 1912. godine, tj. da se ne smatraju čifčijama oni koji su se od prije 1912. godine, bilo pod srpskom ili neprijateljskom upravom nasilno, bez pristanka sopstvenika, naselili na beglučkim zemljama.xiii

Nastup Džemijeta na prvim parlamentarnim izborima koji su uticali na donošenje Vidovdanskog ustava i Pašićevu centralističku koncepciju države pažljivo je pripreman više nedelja tokom ljeta i jeseni 1920. godine. Džemijet je na izborima dobio ukupno osam poslanika.Poslanik za okrug zvečansko-raški, bio je Mehmed Alija Mahmutović, muftija iz Novog Pazara.xiv Kad smo već kod Vidovdanskog ustava, da spomenemo da je tekstom istog, prihvaćeno načelo zaštite nacionalnih manjina, posebno u pogledu školstva i nastave na maternjem jeziku. On je propisao da se manjinske garancije osnovnoškolske nastave primjenjuje pod uslovima koji zakon propiše.xv Za razliku od Vidovdanskog, oktroisani ustav od 3. decembra 1931. godine negdje izričito ne pominje zaštitu manjina.xvi Od slova Ustava do zakonskih odredbi bio je za Muslimane Sandzaka, Kosova i Makedonije, vrlo dug put. Zakon o narodnim školama donesen je tek 5. decembra 1929. godine, no ni poslije toga nisu otvorene škole na maternjem jeziku za Arbanase ili Turke. Jedini uslov bio je da odeljenja imaju bar po 30 polaznika; za odeljenje od 25 učenika mogao je izuzetno da odluči samo ministar prosvete. Da nije bilo nimalo lako boriti se za prava Muslimana u Skupštini Kraljevine Jugoslavije svjedoči i stenogrami sa skupštinskih zasjedanja iz tog perioda. Naime, poslanik demokrata, koji će kasnije biti i predsjednika ZAVNOS-a, Sreten Vukosavljević, optuživao je radikale da zloupotrebljavaju koaliciju sa Džemijetom u uskostranačke interese. Vukosavljevićeva kritika radikalima bila je posebno usresređena na domenu agrara, pitanja kojim se on posebno 290

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 286-297, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Sociologija Datum prijema rada: 08.11.2014. Datum prihvatanja rada: 23.02.2015. bavio. On je zapazio da su radikali sankcionisali agrarne odnose kakvi su zatečeni 1912. godine, a tim prije su i ozakonili sve nepravilnosti i uzurpacije počinjene u posljednjim godinama anarhične turske vladavine, Poslije 1915. godine radikali su nastavili politiku iz godina 1912-1915 da se čifčijama zabranjuje kupovina zemlje od begova, dozvoljavajući radikalima iz čaršije da tu zemlju u bescenje kupuju.xvii Pošto Ustavom nisu bila riješena neka pitanja muslimana s juga, oni su preko radikala postavili pitanje vjerske i prosvjetne autonomije, položaj imama, vakufsko pitanje i uvođenje šerijatskog sudstva. Vukosavljević se slagao sa ovim zahtjevima nalazeći da je nerešavanje tih pitanja izazvalo nezadovoljstvo, ali je držao da to treba da se rešava državnom inicijativom, a ne da radikali to rade za svoj partijski račun.xviii Na ovako koncentrisan napad radikali su morali odgovoriti. To je vrlo neubjedljivo pokušao da učini Milan Srškić (ministar pravde u vrijeme postavljenja Maglajlića za Reis ul ulemu), sarajevski radikal koji je živeo u veoma lošim odnosima sa organizacijom bosanskih muslimana.xix

On je tada dao slatkorečivu izjavu:

"Jeste, gospodo, baš taj fakt, to naše držanje prema Džemijetu dokazuje koliko smo mi iskreno riješili da potpuno jednakom mjerom merimo i cijelom čestitom muslimanskom svijetu kao i pravoslavnom svijetu. Jer, gospodo, Džemijet, ako nije naše krvi, mi smatramo članove Džemijeta za lojalne građane koji imaju pravo da vole ovu državu isto kao i mi."

On je aludirao da su džemijetlije ( na primjer sam Nedžib beg Bašić, kojeg je Vukosavljević optužio da ima mračnu prošlost, te da je bacio na smetljište krst, Jevanđelje i kraljevu sliku), bili u demokratskom klubu i da su tada bili dobri.

Zato je demokrata sa Kosova Jovan Magovčević vrlo oštro dobacio: « Džemijeti – to su protivdržavna stranka gori od komunista. Među džemijetskim poslanicima ima ih koji su bili kačaci, koji su bili turski oficiri, koji su bili u četama bugarskim, koji su agitovali u ime Kemala.

Same džemijetlije nisu odgovarali, nego je Vukosavljeviću, ( ne i Magovčeviću), 7. juna, odgovorio radikal, Hajdar Hasanović u ime muslimana sa juga.

Ta izjava je glasila:

" G. Vukosavljević u svome govoru nazvao je dio muslimanskih građana iz južne Srbije članovima nekakvih Kemalističkih organizacija, tj. antidržavnih organizacija. Netačno je tvrđenje Vukosavljevića da su muslimani iz Južne Srbije pristalice ćemalističkih organizacija. Ja kao 291

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 286-297, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Sociologija Datum prijema rada: 08.11.2014. Datum prihvatanja rada: 23.02.2015. predstavnik muslimana, koji sam i sam musliman u ime svih građana koji su me birali odlučno protestvujem protivu ovog generalnog napada na moje saplemenike u toliko prije gospodo poslanici, što su muslimani najlojalniji građani u današnjoj Kraljevini SHS, koji su često puta izlagani denuciranjima na najgori način od strane nesavesnih činovnika demokratskih. Kako je g. Vukosavljević bio načelnik, sreski sekretar načelstva i poverenik za agrarnu reformu to najbolje služi za dokaz koliko je mogao biti savjestan u svojoj dužnosti da čak traži iseljavanje Muslimana iz Južne Srbije na način kako se to nekada radilo sa muslimanima Niša i Vranja, iako je vama, gospodo poslanici, poznato da su se ondašnji muslimani svojevoljno odselili/.../ Ali ja, gospodo poslanici, u ime Muslimana moga kraja izjavljujem otvoreno u ovome domu da smo mi punopravni građani u ovoj zemlji i da je ovo naša otadžbina. Prema tome nikakve denuncije nesavesnih članova ovog doma, poglavito demokratski napadi neće skrenuti nas sa pravoga puta kojim danas idemo."

Izjavu su pljeskom pozdravili radikali i džemijetije.xx

Sreten Vukosavljević je kritikovao program džemijetlija: slaba organizacija, orijentalni metodi u saobraćaju s ljudima; negativni odnos prema državi; pomaganje kačačkih porodica; taktika kod raspoređivanja ljudi u dva poslanička kluba, pojedinci kao Nedžib Bašić koji su neiskreno služili mnoge gospodare, neiskren odnos Džemijeta prema JMO-u; Džemijet nije klerikalna nego nacionalistička organizacija; radikali se oslanjaju na feudalce; zabrana seljacima da kupuju begovsku zemlju, ponovno uvođenje haka, neuspješna kolonizacija, o vjersko-kulturnoj autonomiji, radikalska računska politika prema muslimanima, koruptivno činovništvo omogućava da se Turci i Arbanasi dignu protiv države u vrijeme opšte krize islama; navodne zasluge radikala za Kosovo, iz ranije prošlosti o Debarskom kongresu 1909. godine i Erentalovoj koncepciji teritorijalne autonomije Arbanasa u okviru Otomanskog carstva.xxi

Sretenu Vukosavljeviću su po perifernim stavovima njegovog velikog govora odgovorili (7. juna) Hajdar Hasanović, H.Ali pa i prebjeg među radikale Nedeljko Simonović. Posljednji je govorio o Vukosavljevićevoj listi u Metohijskom okrugu. Prva dvojica su govorila o Vukosavljevićevim optužbama za kemalizam i o odnosu muslimana i demokrata. Makedonski poslanici su osudili dobacivanja Vukosavljeviću. Vukosavljević je poručio radikalima:

" Vi se oduševljavate što su vašu partiju pojačali jedno zgodnom koalicijom. Računajte malo, koliko staju državu koliko staju naš narod ustupci koje dajete za jednu takvu koaliciju/.../ Razgovarajte sa živim svjedocima koji pamte kad smo mi imali preko 50 % svoga stanovništva na 292

Kosovu, Labu, Podgorcu i skoro cijeloj Metohiji, i raspitajte koliko je procenata danas našeg življa tamo/.../ Stoja Protić zabranjivao je iseljavanje Arnauta."xxii

Protiv antidžemijetske ofanzive u parlamentu istupio je na kraju ( 8. juna) dužim izlaganje i dotadašnji stvarni vodja organizacije Ćenan Zija. Kao demokrata po uvjerenju njemu je bilo simpatično demokratsko ime te je bio naklonjen Demokratskoj stranci. Čak je rekao za Davidovića, kad je ovaj prije izbora za Ustavotvornu skupštinu dolazio u Bitolj da želi da proba program demokrata. No, kad je ušao u tu partiju, video je da u njoj ima gorih pljačkaša od komunista. Ta izjava je izazvala pravu gužvu te je sjednica morala biti prekinuta. U nastavku je izjavu malo ublažio time da u Demokratskoj stranci ima više konzervativaca i više jagmadžija nego kod komunista. Opet je nastao lom. Jedan demokrata mu je dobacio da je trebao da žrtvuje svoje čifluke ako je hteo da postane demokrata. Dr Slavko Šećerov ( demokrata iz Banata) dobacio je:» On je pljačkaš, on je spaljivao seljacima kuće i tjerao ih sa sela» Jovan Magovčević je živo reagovao: Zar ćete Vi, Ćenan Zija, kazati da smo mi jagmadžije, Vi koji ste pljačkali narod 500 godina u Južnoj Srbiji! Tigrovi narodni! Svetomir Borisavljević je ironično dobacio: Nema više čifčija, nema više robova, Ćenan Zija, da ih globite i pljačkate. Šećerov je završio ovaj duel upadicom da bi te 'jagmadžije' za takvu izjavu trebalo glavu da mu skinu. Poslije toga je sjednica i po drugi put morala biti prekinuta.xxiii

U drugom nastavku sednice, Zija, složivši se sa Kujundžićem da je bilo kupovanja useljeničkih pasoša za zlato i da je korupcija ipak manja nego u tursko doba, založio se za to da se svaki čovjek koji se rodio u Južnoj Srbiji, da ima prava da se vrati na svoje ognjište. On je primjetio da ako se radikalnoj homogenoj vladi prebacuje zašto radi na sporazumu sa Hrvatim i Slovencima i zašto prima Džemijet, onda demokrate idu za cijepanje države i na odvajanje Hrvatske, Slovenije iz Južne Srbije. Potom je okrivio demokrate da su uvijek radili protiv muftija, ali ovi nisu prišli demokratskoj stranci, jer su vakufska imanja uzurpirana, džamije rušene, muslimanska groblja skrnavljena i rasipana, a vjerske organizacije zabranjivane, da preko milion muslimanske djece šetaju kao goveda po ulicama i ne idu u škole i da su zatvorene i one turske škole koje su radile 1913-15. godine jer je uspjela demokratska agitacija sa po nekom od tih škola koje su obnovljena . Tu mu je dobačeno: « Ali svi muslimanski učitelji primaju svoje plate.' Za Ministarstvo vjera je rekao da je Ministarstvo propagande, a za agrarnu reformu kazao da je bila agrarni jagmaluk. Izvjesni činovnici demokrate govorili su čifčijama da treba da se žandarmima odupru oružjem, ako

293

" Ako među turskim i arnautskim građanima našim dole na jugu ima protivnika ove države, njima se takođe sa moralne strane ne može prebaciti, ali se ni nama ne može prebaciti što mi branimo ovu državu. Jer, gospodo moja, kada bi ti protivnici države bili mnogobrojniji od nas i kad bi se pretpostavilo da su oni i bolji od nas koji branimo ovu državu, da su pošteniji, kulturniji, ipak je dopušteno imati toliko egoističkog nacionalizma i braniti oznake države tamo na jugu.xxv

ZAKLJUČAK

Svakako ovakvo nastupanje muslimanskih poslanika koji su javno govorili o problemima koje tište one u ime kojih to i govore smetalo je srpskim vlastima, koje su 1925. godine zabranili dalji rad ove organizacije.

Sa zabranom rada Džemijeta, muslimani ovih prostora ostaju bez svojih legitimnih političkih predstavnika sve do 1990. godine i osnivanja SDA za SFRJ sa Alijom Izetbegovićem na čelu. Ono što se može zaključiti iz ovih činjenica je da su u momentima kada su muslimani bili jedinstveni oko svog cilja, bili u situaciji dobiti određena prava, pa makar to bilo i kao posljedica političke nagodbe. Onda kada nisu bili jedinstveni u svojim temeljnim zahtjevima, bili su lak plijen onih koji bi Muslimane u parlamentu države, koja bi valjda trebala da bude zajednička, željeli samo kao dekor.

Još jedna situacija ukazuje na kontinuitet današnjeg stanja sa ovim koje smo imali prilike podrobnije proanalizirati. Uvijek kada bi Muslimani kroz državni sistem, legalnim putem, kroz parlament i zakone, tražili za svoj narod određena prava koja su od suštinskog značaja za dalji

294

i Crnovršanin, H., Sadiković, N.: Sandžakporobljenazemlja, GRAFOMARK, ZAGREB, Drugoizdanje, 2001. g., str.246. ii Jugoslovenska_muslimanska_organizacija Muslimanskanarodnaorganizacija (MNO), kasnije JMO, politička partija osnovana 1906.godine, bila je veliki opponent režima i promovisala je ideju posebnosti Muslimana u odnosu na pravoslavce i katolike. Grupa disidenata koja se između ostalog deklarisala kao hrvatsko- muslimanska, formirala je partiju nazvanu Muslimanska napredna stranka (MNS), ali je dobila malu podršku naroda i stoga je upotpunosti nestala u narednih nekoliko godina iz političkog i javnog života.Prvi Ustav Bosne i Hercegovineiz 1910. godine, jasno je naznačio Srbe, Hrvate i Muslimane kao "autohtone narode". Ovo se odrazilo i na izbore koji su održani odmah poslije, kada je izborni sistem bio podijeljen na način da su postojali srpski, hrvatski i muslimanski glasački listići. Muslimanska narodna organizacija (MNO), Srpska narodna organizacija (SNO) i Hrvatska narodna zajednica (HNZ) su dobile gotovo jednoglasnu podršku na svojim glasačkim listićima i njihovi članovi su formirali saziv, uprkos tome što je ovaj parlament posjedovao malo uticaja u austrougarskoj provinciji Bosna i Hercegovina. Bošnjaci su u to vrijeme naglašavali muslimanstvo iz više razloga, a jedan je i prkos kršćanskoj austrougarskoj vlasti koja je u početku svoje vladavine koristila termin Muhamedanci za Bošnjake muslimanske vjere, koji su to smatrali uvredom, jer je to impliciralo iskrivljeno tumačenje nastanka islama kao vjere koju je osnovao poslanikMuhammed, umjesto Allahadž.š. Svi prijevodi u parlamentu na maternji jezik koji se zvao bosanski, a potom srpsko-hrvatski koristili su malo slovo "m" za muslimane, kao pripadnike islama. Poslije Prvog svjetskog rata, Bosna i Hercegovina je postal dijelom Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, koja se kasnije transformisala u Kraljevinu Jugoslaviju. Srpska monarhija, kao jedan od pobjednika u Prvom svjetskom ratu tražila je hrvatske i slovenačke političke partije, kao partnere za formiranje države. MNO se transformisala u Jugoslavenska muslimanska organizacija (JMO), odustala od težnje za ozakonjivanje muslimanskog nacionalnog identiteta do povoljnijih vremena i usmjerila se na zaštitu vjerskih i egzistencijalnih pitanja Bošnjaka, kroz saradnju sa drugim partijama, ponekad čak i sa srpskim partijama kao što su Narodna radikalna stranka NikolePašića i Srpskom radikalnom strankom Milana Stojadinovića. iii http://bs.wikipedia.org/wiki/Mehmed_Spaho Mehmed Spaho rođen je 1883. godine u Sarajevu . Otac mu je bio veliki znalac šerijatskog prava, te kadija u Jajcu, Sofiji , Damasku i Kairu. Mehmed je završio Osnovnu školu i Gimnaziju u Sarajevu (1902.), a Pravni fakultet u Beču (1906. god.). Doktorski ispit je polagao koncem 1907., a 1908. je promoviran u doktora pravnih nauka. Isprva se posvetio sudačkom zvanju, te je 1906.-1908. godine bio sudski prislušnik, a do 1910. godine advokatski pripravnik. Kada je u sarajevu osnovana Trgovačko-obrtnička komora, izabran je njenog tajnika. No tom položaju ostao je do stupanja u politički život. Bio je član Muslimanske narodne organizacije, član Narodnog vijeća poslije sloma Austro-Ugarske i ministar u Kraljevini SHS od 1921. do 1939. godine.Umro je 1939. godine u Beogradu pod nerazjašnjenim okolnostima. Pretpostavlja se da je otrovan, da bi se uklonio kao moguća prepreka Cvetković-Maček sporazumu.Mehmed Spaho bio je prvi Bošnjak u Vladi Kraljevine SHS , a kao jedan od trojice ministara iz BiH i to po etničko- vjerskom ključu: Hrvat dr. Tugomir Alaupović bio je ministar vjera, a Srbin Uroš Krulj ministar zdravlja. Spaho je također jedan od dva priznata zastupnika Jugoslovenske muslimanske organizacije među 11 Bošnjaka od 42 zastupnika Narodnog vijeća SHS za BiH. Jugoslovenska muslimanska organizacija je u to vrijeme smatrala da joj pripada 15 zastupničkih mjesta. 295

iv Ibid. Imala je i svoj političko-informativni list - Vrijeme. Prvi predsjednik JMO bio je tuzlanski muftija hadži hafiz Ibrahim Maglajlić, a JMO je na izborima za Ustavotvornu skupštinu Kraljevine SHS raspisanim novembra 1920. u BiH osvojila najveći broj glasova i 24 mandata. Njen najistaknutiji član zapravo je sve vrijeme bio dr. Mehmed Spaho, koji nakon sporazuma sa radikalsko-demokratskom vladom marta 1921, dobija novi ministarski resor - industrije i trgovine. JMO je ovim sporazumom izborila član 135. u Ustavu Kraljevine SHS, koji je u historiji prepoznat kao "turski paragraf", a kojim se, zapravo, određuje da BiH tada "ostaje u postojećim granicama". Tokom 1923. JMO se raspada na dva krila, Mehmed Spaho ostaje u jednom (JMO), a Ibrahim Maglajlić u drugom (JMNO). v Član Ilirskog pokreta iz 19.vijeka, Ivan Franjo Jukić isticao je Bošnjake pored Srba i Hrvata kao jedno od plemena koje sačinjava Ilirsku naciju. U zoru Ilirskog pokreta, bošnjačka inteligencija se okupilao kočasopisa Bosna i tokom 1860-ih promovisala ideju bošnjačke nacije. Član ove grupe bio je i Bašagićev otac. Ova bošnjačka grupa će ostati aktivna nekoliko decenija, sa kontinuitetom ideja i korištenjem arhaičnog bošnjačkog imena. Od 1891. do 1910. godine, izdavali su časopis pod nazivom Bošnjak. Na prekretnici vijeka međutim, ova grupa je ipak izumrla, jer su njeni najistaknutijI članovi ili umirali ili se priklanjali ideji hrvatstva. Uprava Benjamina Kallaya, austrougarskog upravnikaBosne i Hercegovine, podstakla je ideju jedinstvene ujedinjene bošnjačke nacije, koja će pored muslimana uključiti i pravoslavce te katolike, i na taj način se suprotstaviti nacionalnim uticajima iz Zagreba i Beograda na kršćansko stanovništvo Bosne. Ideji su se žestoko suprotstavili nacionalno sazreli katolici i pravoslavci koji su već svoj identitet formirali pod uticajem nacionalnih pokreta iz Srbije i Hrvatske. Štaviše, ovakva politika je zakomplikovala bosansko etničko pitanje i učinila da se Bošnjaci smatraju prorežimskom nacijom. Poslije Kallayeve smrti 1903.godine, zvanična politika se lagano usmjeravala ka prihvaćanju trojne etničke realnosti Bosne. U popisu iz 1921. godine, samo su Srbi, Hrvati i Slovenci priznati kao autohtoni narodi ili plemena, te sujedino oni predstavljali moguće opcije za nacionalnu pripadnost. Rezultat je bio da je veliki dio Bošnjaka jednostavno ostavio nepopunjeno polje za nacionalnu pripadnost. Ovaj fenomen, označen kao nenarodni element, bio je tema žestoke debate između naučnika i političara u godinama koje će doći. Neki su izvodili dokaze da su pripadnici nenarodnog elementa nasljednici turskog okupatora i da kao takvi trebaju biti protjerani. I pored toga, zahvaljujući korisnom uticaju JMO, javljali su se samoizolovani incidenti ugnjetavanja Bošnjaka. Ovaj politički fenomen je iskorišten od strane velikog broja opozicionih partija koje su priznavale Bošnjake kao posebnu naciju pod imenomMuslimani. Među njima je bila i Komunistička partija Jugoslavije, što potvrđuje i document iz 1930.godine. Nije slučajnost što je veliki broj bosanskih muslimana prišao Komunističkoj partiji i kasnije partizanima, među kojima će mnogi od njih postati istaknute političke vođe i komandanti.Tokom Drugog svjetskog rata, zvaničnici Nezavisne Drzave Hrvatske su pokušali da ostvare savez sa Bošnjacima koje su smatrali Hrvatima muslimanske vjere, Hrvatskim cvijećem, a protiv Srba i drugih neprijatelja ili nepoželjnih elemenata. Kao gest pridobijanja Bošnjaka, Meštrovićev paviljon u Zagrebu je preuređen u džamiju. Deklaracija Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine (ZAVNOBiH), izdata 25.novembra, 1943. godine od strane antifašističke vlasti je document koji je obnovio državnost Bosne i Hercegovine i smatra se ustavnom osnovom modern Bosne i Hercegovine. Ovaj document koristi u osnovi isti rječnik kao i ustav iz 1910.godine, a u njemu je navedeno sljedeće: „Danas narodi Bosne i Hercegovine preko svog jedinog političkog predstavnika, ZAVNOBiH, žele da njihova zemlja, koja nije ni srpska ni hrvatska ni muslimanska, već i srpska i hrvatska i muslimanska, treba da bude slobodna i jedinstvena Bosna i Hercegovina u kojoj će biti garantovana puna jednakost pred zakonom Srbima, Muslimanima i Hrvatima.“Ipak deklaracija je bila prekršena čim se Drugi svjetski rat završio, pošto je Ustav Federativne Narodne Republike Jugoslavije (kasnije Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije) naveo Srbe i Hrvate, ali ne i Bošnjake kao konstitutivni narod, bilo pod nazivom Muslimani, bilo pod imenom Bošnjaci ili Bosanci iako je takvih zahtjeva bilo od strane malobrojnih bošnjačkih intelektualaca. U popisu iz 1948.godine u Jugoslaviji, 90% jugoslavenskih muslimana izjasnilo se kao "nacionalno neopredijeljeni". Štaviše mnogi koji su se deklarisali kao Srbi ili Hrvati, učinili su to ponajviše uslijed društvenog i ekonomskog pritiska. Kada se 1953.godine pojavila mogućnost deklarisanja kao "Jugoslaven, nacionalno neopredijeljen", 900.000 ljudi se izjasnilo na taj način. 296

vi Crnovršanin, H., Sadiković, N.: Sandžak porobljena zemlja, GRAFOMARK, ZAGREB, Drugo izdanje, 2001. g., str. 287. vii Ibid. viii Ibid. ix Radović, Miodrag, Efendijina sjećanja i kazivanja, Novi Pazar, 1998., str. 119-120. x Ibid., str. 289. xi Hrabak, B.: Džemijet – organizacija Muslimana Makedonije, Kosova, Metohija i Sandžaka 1919 – 1928., str. 81. xii AVII, IV/3 – 57VII, BR. 2/228, izvještaj ministru vojnom 18.XII 1919. xiii Misao, ( BEOGRAD), knj. II, sv. 1, 1920, 461. xiv Hrabak, B.: Džemijet – organizacija Muslimana Makedonije, Kosova, Metohija i Sandžaka 1919 – 1928., str.109. xv Jovanović, S.: Ustavno pravo Kraljevine SHS, Beograd 1924., str. 459- 465. xvi Pržić, I., Zaštita manjinskog prava odredbama ugovora o manjinama 1919-1920. i uverena prava država, Arhiv za pravne i društve nauke, 1922, knj. IV, 202, 208, 415. xvii Hrabak, B.: Džemijet – organizacija Muslimana Makedonije, Kosova, Metohija i Sandžaka 1919 – 1928., str.179.-180. xviii Sten. bel. NS, vanredni saziv za 1923, knj. I,V prethodni sastanak 23. V 1923., 337-38 xix Ibid. xx Kako je u brojevima 563 i 564 ( 5. i 6. jun 1923.) pozitivno pisao o djelovanju džemijetskih narodnih poslanika i da ne postoji neslaganje i razdor između Zije i Drage. xxi knj. I, 39( 3.VI 1923.) 335-339. vidi B.Hrabak, Sreten Vukosavljević – politički aktivista i narodni poslanik 1919 – 1927. simpozijum : Seoski dani Sretena Vukosavljevića, sv. XVIII, Prijepolje 1998, 9-24. xxii Sten. Bel. NS, Vanredni saziv, knj. I, 340 ( 4. jun 1923_), 390, 391 ( 8.VI 1923). xxiii Hrabak, B.: Džemijet – organizacija Muslimana Makedonije, Kosova, Metohija i Sandžaka 1919 – 1928., str. 185. xxiv Sten. Bel. NS, Vanredni saziv, knj. I, 340 ( 4. jun 1923_), 430-31, 433. xxv Ibid., 444.

297

Edin Korićanin Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija [email protected]

Muzafer Saračević Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija [email protected]

Adnan Hasanović Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija [email protected]

NOVA ERA, NOVI IZAZOVI: PRIMENA MOOC-A ZA UČENJE STRANIH JEZIKA

NEW ERA, NEW CHALLENGES: APPLICATION OF MOOCs FOR LEARNING FOREIGN LANGUAGES

Apstrakt – Masovni otvoreni onlajn kursevi su aktuelni trend koji omoućava polaznicima da pohađaju besplatnu nastavu na prestižnim univerzitetima. Predstavljaju neformali oblik obrazovanja i u okviru svog plana i programa nude grupnu kolaboraciju, tekstualne, audio i video lekcije i evaluaciju znanja. Ono što karakteriše MOOC jeste da polazici moraju biti informatički pismeni, može im se pristupati sa bilo koje lokacije , sa bilo kog računara. Za MOOC se može reći da predstavlja neformalni oblik usavršavanja iz oblasti koju polaznik želi da stiče nova znanja i veštine. 298

Ključne reči – kursevi, nastava, univerziteti, obrazovanje.

Abstract - Massive open online courses are the current trend which allows participants to attend free lectures at prestigious universities. They represent a form of informal education and in within their plans and programs offer group collaboration, text, audio and video lessons and knowledge evaluation. What characterizes MOOC is that participants must be educated in informatics, can be accessed from any location, from any computer. For MOOC can be said to represent a form of informal training in the area that the student wants to acquire new knowledge and skills.

Key words – courses, teaching, universities, education.

UVODNA RAZMATRANJA

MOOC (Massive Open Online Course) i1i u prevodu sa engleskog masovni otvoreni onlajn kurs predstavlja pažljivo dizajnirane nastavne programe koji se odvijaju putem Interneta i omogućavaju pristup hiljadama polaznika istovremeno. U svoje nastavne programe MOOC uključuje video lekcije, a kao dopuna učenju služi aktivno učestvovanje polaznika u različite diskusije iz čijih pitanja i komentara, učesnici dobijaju potrebne odgovore jedni od drugih prateći trendove, koristeći alate i tehnologije, čime se ostvaruju što bolji rezultati u procesu ovakvog oblika učenja. Nove Internet tehnologije su omogućile da sadržaj MOOC-a bude besplatan za sve one koji imaju pristup Internetu. MOOC predstavlja model za isporuku različitih nastavnih sadržaja putem Interneta za sve one koje žele da se prijave i pohađaju željeni kurs bez ikakvih ograničenja i naplate. Izraz MOOC su osmislili Dejv Kormier i Brajan Aleksandar 2008. godine kada je kreiran onlajn kurs Konektivizam i povezivanje znanja (engl. Connectivisam and Connective Knowledge) koji je bio dostupan svim studentima na Univerzitetu Ostrvo Princa Edvarda (engl. University of Prince Edward Island)[1].

MOOC se može definisati kao kurs koji je dostupan velikom broju ljudi preko Interneta. Svi kursevi su besplatni i svako ko želi da pohađa neki kurs, jednostavno je potrebno da se registruje i prijavi na web sajt za željeni kurs [2]. Sve aktivnosti se odvijaju preko Interneta i predstavljaju 299

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 298-306, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Informatika Datum prijema rada: 08.11.2014. Datum prihvatanja rada: 03.03.2015. studijske programe koji su osmisli ugledni profesori sa raznih univerziteta širom sveta. Nastavni plan i program na MOOC se sastoji iz više aktivnosti. Prijavljeni studenti koji pohađaju kurs mogu pogledati predavanja u obliku video lekcija, prezentacija ili pročitati ponuđeni materijal, učestovati u onlajn diskusijama na forumima, blogovima ili pričaonicama i mogu proveravati svoje stečeno znanje na osnovu prethodnih aktivnosti putem kvizova.

MOOC TEHNOLOGIJE I PROVAJDERI

Masovni onlajn otvoreni kursevi su postali dostupni od 2011. godine i cilj je bio da se omoguće besplatna predavanja na najprestižnijim univerzitetima svim zainteresovanim širom sveta. Svi polaznici kurseva su imali slobodan pristup nastavnim materijalima. Pored nastavnih materijala, dodati su i testovi, laboratorijske vežbe, zadaci sa ispita, kao i mogućnost dobijanje sertifikata za pohađanje svakog od kurseva. Iste godine, najpoznatiji američki univerziteti MIT, Stanford, Jejl i Hardvar su pokrenuli projekat besplatnih onlajn kurseva čime je omogućen je pristup kvalitetnim obrazovim sadržajima sa pomenutih univerziteta. Pristup nije bio ograničen i svi one koji su želeli su mogli jednostavno da se prijave na te kurseve i pristupe tim s adržajim. Pružena im je mogućnost sticanja znanja i iskustva od poznatih profesora i stručnjaka sa najpoznatijih i najboljih univerziteta u Americi. U početku svi kursevi su bili dostupni samo na engleskom jeziku, ali kasnije kursevi su postali dostupni i na španskom, nemačkom, francuskom, truskom, ruskom, kineskom, japanskom i drugim jezicima.

MOOC tehnologija se zasniva na otvorenim web platformama i nastavni materijli se isporučuju u obliku video sadržaja ili prezentacija. U projekat su uključeni profesori i IT stručnjaci, kako bi se nastavni materijali oblikovali tako da zadovolje sve kriterijume. Kreirani kursevi se postavljaju na jak server koji će nesmetano funkcionisati i omogućiti da se neograničen broj ljudi prijavi i pohađa kurs. Nakon pohađanja nastave, polaznicima se pruža mogućnost evaluacije svog znanja. Evaluacija znanja se vrši preko kvizova ili procenom polaznika, obzirom da još uvek nije praktično ocenjivanje od strane profesora ili instruktora kurseva koji se pohađaju[3]. Stanford Uverzitet u Kaliforniji je 2011. godine ponudio tri besplatna kursa na koje se prijavilo 160.000 studenata od kojih je njih 23.000 uspešno završilo kurseve. Nakon ovakvog odaziva polaznika za pristup besplatnih onlajn kurseva, formirani su internet sajtovi na kojim se mogu naći željeni 300

MOOC je uskoro postao trend koji se širio neverovatnom brzinom, tako je u januaru 2013. godine broj kurseva bio 100, da bi godinu dana kasnije, u januaru 2014. godine iznosio preko 800 kurseva. U Evropi, broj kuseva je iznosio oko 277, gde su vodeće bile Španija sa 83 kursa u svojoj ponudi, Velika Britanija sa 55 kursa i Nemačka sa 53 kursa. Većina ostalih evropskih zemalja, nudila je najviše do 20 kurseva. U početku, masovni otvoreni onlajn kursevi su uglavnom bili fokusirani na računarske nauke i inženjering. Međutim, daljim razvojem kreirani su kursevi koji su fokusirani i na druge naučne oblasti, kao što su društvene nauke, obrazovanje i učenje, medicina, biznis i menadžment, humanističke nauke, matematika i statistika itd[4].

U okviru istraživanja Uspon MOOC-a: besplatno obrazovanje za sve (engl. The Rising Power of MOOCs: Free Education For Everyone) koje se može naći na web sajtu The Top 10 Online Colleges (http://www.top10onlinecolleges.org/mooc/), dat je grafički prikaz svih karakteristika MOOC-a (http://www.top10onlinecolleges.org/wp-content/uploads/2014/02/Ivy-League-Free.jpg). U istraživanju je prikazano ko sve pristupa MOOC-u, koji su to razlozi pristupa, geografska lokacija polaznika, koje su to akreditovane onlajn škole koje nude MOOC, kao i najbolji univerziteti koji u svojoj ponudi imaju MOOC.

Kvalitetne kurseve i nastavne sadržaje na na tim kursevima mogu se naći na sledećim provajderima masovnih onlajn otvoreni kurseva:

 Coursera,

 Udacity,

 edX,

 Udemy Free Courses,

 MIT Open Course Ware,

 Harvard Open Courses,

 iTunes Free Courses,

 Ocean FLOT,

301

 France Université Numérique.

PRIMENA MOOC-A U UČENJU STRANIH JEZIKA

Masovni otvoreni onlajn kursevi većinom pokrivaju deo nastavnog sadržaja koji se obrađuje na tradicionalnom ili hibridnom obliku nastave. Ovim se pruža mogućnost da polaznici pohađaju razne kurseve i time uče strane jezike. Dostupni su kursevi na na španskom, engleskom, italijanskom, japanskom, i portugalskom gde se za učenje stranih jezika koriste različiti nastavni materijal za svaki od kurseva. Instruktori često koriste video materijalie za učenje stranih jezika. Video materijali su dopenjeni sa vežbama za slušanje, gde polaznici mogu da istovremeno vide prevod i tako postepeno grade svoj rečnik. Sva pitanja vezana za kurs i nastavnu lekciju koja se obrađuje, postavljaju se na javnom forumu na kojem odgovore mogu da daju drugi polaznici na istom kursu ili instruktori kursa. Ovim se omogućava kolaborativni oblik rada, gde aktivno učestvuju svi polaznici tog kursa. Iako nisu sve jezičke veštine i nastavni sadržaji zastupljeni u MOOC, nastoji se da se za kreirani kurs kreiraju nastavni materijali koji će omogućiti da polaznici savladuju određeni nivo jezika koji uče. Kursevi su dizajnirani da pomognu polaznicima da ostvare taj početnički nivo znanja ili da dostignu veći nivo znanja konkretnog stranog jezika koji će im omogućiti da dalje učestvuju u bilo kakav oblik formalnog i neformalnog učenja i proširuju znanje tog stranog jezika.

PRIMERI KURSEVA ZA UČENJE STRANIH JEZIKA

Obzirom da je dostupan veliki broj kurseva za učenje stranih jezika kojima se može pristupiti, na web sajtu MOOC List (https://www.mooc-list.com/) data je lista svih MOOC-a koje nude najbolji univerziteti i provajderi. Željeni kursevi se pretražuju na osnovu zadatih kriterijuma kao što su provajderi i kategorije, univerziteti, instruktori, zemlja, jezik, vrsta sertifikata i oznaka. Selekcijom različitih kurseva, mogu se izdvojiti neki od kurseva za učenje stranih jezika:

302

 Konverzacijske veštine engleskog jezika (engl. Conversational English Skills) je kurs koji koji polaznicima omogućava da poboljšaju svoje konvrezacijske veštine engleskog jezika i ostvare efektivniju komunikaciju. Polaznici na kursu slušaju različite dijaloge i grupne diskusije u cilju boljeg razumevanja engeskog jezika i kulturnih normi, uče nove izraze, bave se aktivnosti koje im pomažu da bolje razumeju suštinu i značenje konverzacije i omogućeno im je da započnu konverzaciju na engleskom jeziku o raznim temama. Kursu je moguće pristupiti na sledećem linku: https://www.edx.org/course/conversational-english-skills-tsinghuax- 30640014x#.VSVGMUYi1Zc  Kurs za učenja osnovnog nivoa nemačkog jezika, čiji je plan i program razvio Foreign Service Institute (FSI). Kurs se koristi više od 30 godina za učenje nemačkog jezika. Sadrži više od 34 sata audio materijala koji pomaže polaznicima da dostignu nivo znanja koji će im omogućiti da da učestvuju u bilo kakav oblik formalne i neformalne konverzacije. Kursu je moguće pristupiti na sledećem linku: http://worldmentoringacademy.com/www/index.php?ctg=lesson_info&lessons_ID=1080

Na web sajtu Study.com data je lista bespaltnih kurseva za učenje stranih jezika, kao i instituta koji su kreirali te kurseve. Iz liste može se videti da iza svakog kursa stoji ime prestižnih univerziteta iz celog sveta. Neki od kurseva su:

 Kineski jezik I nivo na Državnom Univerzitetu Juta - Polaznici mogu da nauče osnovne pisanje, izgovor i govorne tehnike u jeziku. Od nastavnih materijala su u ponudi snimljene govore lekcije i video predavanja koji omogućavaju polaznicima da vežbaju izgovor i govorne tehnike. Predviđene su i lekcije pisanja i testovi koji omogućavaju da polaznici usavršavaju veštine pisanja.  Uvod u francuski jezik na Carnegie Mellon Univerzitetu - Kurs se sastoji od 15 video lekcija koje omogućavaju polaznicima da savladaju osnove francuske izraze, izgovor, gramatiku i kulturni aspekat. Svaka lekcija se sastoji iz sledeće strukture: uvod, video dijalog, vežbe slušanja i ponavljanja, gramatičke vežbe, govorne vežbe i evaluacija stečenog znanja. Kurs je kreiran tako da podstiče polaznike da provedu od šest do osam sati nedeljno na ovom kursu.

303

 Nemački jezik I nivo na Masačusetskom tehnološkom institutu (MIT) - Ovaj kurs daje uvod u nemački jezik i kulturu. Fokus je na sticanju vokabulara i gramatičkih pojmova kroz aktivnu komunikaciju. Dostupni su audio, video i štampani materijali koji obezbeđuju direktno izlaganje autentičnog nemačkog jezika i kulture. Ovaj kurs obuhvata razvoj efikasnih osnovnih veština komunikacije na nemačkom jeziku.  Japanski jezik I nivo na Masačusetskom tehnološkom institutu (MIT) - Ovaj kurs se sastoji iz šest lekcija koje polaznicima aktivno razumevanje japanskog jezika i da savladaju osnove i time uspostave konverzaciju na japanskom jeziku. POlaznici imaju mogućnost da nauče da pišu 56 kanji znakova i savladaju osnove gramatike. Od nastavnih materijala su uključene audio vežbe, slikovni rečnik i studenti imaju mogućnost testiranja kroz svaku lekciju.  Osnove španskog jezika na Univerzitetu u Mičigenu - Kroz ovaj kurs, polaznici se upoznaju sa osnovama španskog jezika i šanske kulture. Polaznici uče gramatiku i vokabular kroz vežbe u kojima koriste dijalog, čitanje i pisanje. Polaznici mogu da posete web stranicu koja je na španskom jeziku, s ciljem poboljšanja vokabulara i gramatičkih veština. [5].

PREDNOSTI I NEDOSTACI PRIMENE MOOC-A U UČENJU STRANIH JEZIKA

Učenje stranih jezika preko MOOC-a predstavlja novi izazov kojim se omogućava pristup velikom broju kurseva. Kada se govori o prednostima, jedna od glavnih prednosti jeste dostupnost različitih kurseva, dostupnost različitih nastavnih materijala koji kreiraju poznati profesori sa prestižnih univerziteta. Takođe, ovima kursevima se može pristupiti sa različitih lokacija. Ovim se ruše vremenske i teritorijalne barijere. Putem foruma i društvenih mreža, polaznici se upoznaju i imaju mogućnost da razmenjuju iskustva, znanja i ideje.

Prema Skotu Rapu, kada se govori o nedostacima primene MOOC-a u učenju stranih jezika, iako pored ogromnog broja kurseva i polaznika, javljaju se sledeći nedostaci:

304

 Za učenje stranih jezika, polaznici treba da vežbaju stalno i treba da urade hiljade vežbi, a ne desetine.

 Video tutorijali treba da budu ponuđeni i u ciljanom jeziku zbog prakse, i na maternjem jeziku za dodatna objašnjenja.

 Onlajn vežbanje konverzacije sa polaznicima predstavlja novi izazov.

 Povratne informacije i ocenjivanje zadataka treba da daju i vrše ljudi koji znaju jezik, a ne polaznici između sebe [6] .

Pored ogromne ponude kurseva, mogućnosti učenja raznih stranih jezika, polaznici kurseva iako imaju dostupne sve nastavne materijale, usled nedovoljnih povratnih informacija i nedovoljnog vežbanja gramatike, konverzacije i vokabulara, sam proces učenja i savladavanja ciljanog jezika neće biti isti kao da se odvija u tradicionalnom kabinetu direktno licem u lice.

ZAKLJUČAK

U učenju jezika, učenici često imaju konfuzije o suptilnim razlikama u značenju reči, ili kada određene reči ili gramatičke konstrukcije treba da se koriste u različitim kontekstima. Iako kreator kursa i sam instruktor, nastoje da predvide različite moguće ishode, oni ih ne mogu predvideti sve. Zbog nedostatka interakcije i nedovoljnih povratnih informacija, proces učenja stranih jezika ne može se odvijati efikasno, kao što bi se odvijao u tradicionalnom ili hibridnom obliku nastave gde su profesori i studenti u stalnoj interakciji.

LITERATURA

1. Chris Parr. (2014, Maj) Times Higher Education - Education news and university jobs. [Online]. http://www.timeshighereducation.co.uk/news/mooc-creators-criticise-courses- lack-of-creativity/2008180.fullarticle 2. (2014, Maj) Oxford Dictionaries - Dictionary, Thesaurus, & Grammar. [Online]. http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/MOOC

305

3. Arto Vihavainen, Matti Luukkainen, and Jaakko Kurhila. (2015, Maj) SIGITE/RIIT 2012 » ACM Conference on IT Education/Research. [Online]. Multi-faceted Support for MOOC in Programming 4. Albano Masino. (2014, Jun) Lost In Google | Digital Inspiration. [Online]. http://www.lostingoogle.me/the-rising-of-the-massive-open-online-course/ 5. Study.com. [Online]. http://study.com/articles/Free_Foreign_Language_Courses_Online.html#relatedSchoolsLis t 6. Quora. [Online]. https://www.quora.com/Why-are-there-virtually-no-MOOCs-for-foreign- language-learning

306

Šemsudin Plojović Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija [email protected]

UTICAJ PRESTANKA KORIŠTENJA AREBICE NA SVIJEST BOŠNJAKA O SVOM IDENTITETU U JUGOSLAVIJI

THE EFFECT OF PUTTING ARABICA OUT OF USE AND THE CONSCIOUSNESS ON IDENTITY OF BOSNIAKS IN YUGOSLAVIA

Apstrakt – Autor u ovom radu nastoji pokazati koliko je promjena pisma, odnosno eliminacija upotrebe Arebice imala utjecaj na svijest Bošnjaka o svom identitetu u Jugoslaviji. Autori metodom analogije pokazuju koliki je značaj korišćanja arapskog pisma u životu muslimana, to jest u ovom primjeru, Bošnjaka kojima je islam bio vjera. U radu autor analizira literaturu koja je bila dostupna na Arebici, iznosi zaključke izvedene na osnovu razgovora sa osobama koje su koristile Arebicu, izvodi poređenje između ukidanja korištenja arapskog pisma u Turskoj i u Jugoslaviji i analizira efekte sa ciljem da se uvide posljedice jedne takve odluke i prednosti i nedostatke koja je ona sa sobom nosila.

Ključne reči – pismo, vera, identitet.

Abstract - The author of this paper tries to show how the change of alphabet or eliminating the use of Arabic alphabet correlates with the Bosniaks awareness of their own identity. The author use method of analogy to shows how important is the exploitation for the Arabic script in the life of Muslims, that is, in this example, the Bosniaks for which Islam was the religion. The author analyzes the literature that was available on Arabic scripture in Bosnian language, ant takes his conclusions drawn on the basis of interviews with people who have used the Arabic scripture to 307

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 307-312, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Sociologija Datum prijema rada: 01.09.2014. Datum prihvatanja rada: 29.09.2014. write Bosnian language, he also performs a comparison between the abolition of the use of Arabic script in Turkey and Yugoslavia, and analyze the effects in order to realize the consequences of such decisions and the benefits and disadvantages that it brings.

Key words – letter, religion, identity.

UVOD

Tokom istorije kultura, jezik pa i sama fizionomija jednog naroda se menja, kako spoljačnja, fizička, tako i unutrašnja – mentalna.

Od načina formiranja sistema vrednosti, zavisi način ponašanja, od načina ponašanja većine pojedinaca zavisi formiranje opšteprihvaćenog načina ponašanja a od opšte prihvaćenog načina ponašanja nastaje običaj a kasnije i tradicija. Na osnovu ove napred navedene analogije vidimo da su običaji i tradicija u jasnoj korelaciji sa sistemom vrednosti.

Kako jezik a samim tim i pismo imaju velikog uticaja na tradiciju i običaje jednog naroda kao i njegovu svesnost o spostvenom identitetu autor u ovom radu pokušava upravo utvrditi koliko je pismo arebica bilo važno za običaje i tradiciju Bošnjaka. Autor ovde navodi i to da je arebica arapsko pismo prilagođeno fonetskom sistemu bosanskog jezika.

Autor u radu ne želi ulaziti u tehnička pitanja korišćenja arebice, njenim revizijama i prilagođavanjima jer to i nije polje koje autor poznaje.

Autor pre svega želi pratiti kako se promena jednog faktora u ovom slučaju korišćenje arebice kao pisma, odražava na ceo sistem, pod ceteris pšaribus uslovima. Autor uviđa da je nemoguće meriti samo uticaj jednog faktora jer su delo sistema međusobno povezani, ali je za istraživanje u okviru uprošćenog modela to dozvoljeno i daje statistički značajne rezultate.

308

METODOLOŠKI OKVIR RADA

Ovaj istraživački rad za predmet ima sistem vrednsoti Bošnjaka u Jugoslaviji u XIX veku, a posebno deo koji pokazuje koliko je primena arebice u svakodnevnom živortu uticala na ta sistem vrednosti. Cilj rada je da se učaže da li je i koliko arebica uticala na formiranje sistema vrednosti kod Bošnjaka u Sandžaku. Kako bi ostvarili cilj rada autor kreće od pojedinačnih zadataka koje treba ispuniti. Pojedinačni zadaci rada su sledeći:

1. Utvrditi koliki je značaj arapskog jezika i pisma za Bošnjake,

2. Koja literatura je pretežno bila napisana na arebici,

3. Koliko je nepoznavanje arebice uticalo na promenu u sistemu vrednosti omladine nakon ukidanja njenog korišćenja,

Da bi ispunili postavlene zadatke moramo se korostiti naučnom metodologijom. Kao naučne metode autor u ovom radu koristi metod deskripcije koji opisuje steanje Bošnjaka u vremenu pre i posle ukidanja korišćenja arebice, dalje autor koristi metodu analize vremenskih serija pateći parametre ponašanja pojedinica tokom vremena a usmereno na period kada su i kada nisu koristili arebicu. Metod komparacije koristi u delu poređenja ukidanja arapskog pisam u Turskoj i na našim prostorima i kada poredi efekte. Metod analogije se koristi kada govorimo o značaja arapskog jezika za Muslimane pa taj efekat analogno prenosimo i na Bošnjake. Dalje autor koristi analizu u delo objašnjena situacije kao i sisntezu u delu generisanja zaključaka rada i provere početne hipoteze.

Autor u istraživanje kreće sa sledećom početnom hipotezom: Prestanak korišćenja arebice je doveo do smanjenja stepena svjesnosti Bošnjaka o svom identitetu i smanjio njihovu mogućnost zadržavanja svoje kulture i tradicije.

ZNAČAJ ARAPSKOG JEZIKA I PISMA ZA BOŠNJAKE

Ovde želim veoma kratko ukazati a sledeći način zaključivanja:

1. Religija je jedna od faktora identiteta naroda i njegove posebnosti.

2. Bošnjaci kao svoji religiju imaju islam 309

Sledi da je: Islam jedan od osnovnih faktora identiteta Bošnjaka.

Po pravilu zaključivanja logičkim silogizmom došli smo od početnih premisa do zaključka da je Islam jedan od ključnih faktora identiteta Bošnjaka.

Pa ćemo u daljem radu smatrati da sve ono što ima vrednost za pripadnike islama na bilo kom drugom mestu ima vrednost i za Bošnjake Sandžaka.

O važnosti arapskog pisma za muslimane onda možemo reći sledeće:

- Arapski jezik je jezik objave koja je i dan danas ostala nepromenjenja u svom izvornom obliku na arapskom pismu.

- Na mnogo mesta u Kur’anu postoji rečenica (parafrazirano) „Objavljujemo je kao Kur´an na arapskom jeziku da biste razumjeli.“1

Na osnovu prethodna dva ajeta možemo videti da je za adekvatno poznavanje vere i praktikovanje verskih obaveza (ibadeta ) muslimana od izuzetne važnosti poznavanja arapskoj jezika i arapskog pisma. Ovde posebno naglašavam poznavanje pisma jer poznavanje jezika i značenja Kur’ana je nemoguće bez poznavanja pisma.

Kao rezultat prvog zadatka možemo reći sledeće:

1. Arapsko pismo ima veoma veliki uticaj na pravilno shvatanje islama.

2. Islam je jedan od ključnih faktora identieta Bošnjaka

Na osnovu prethodne dve premise izvodimo zaključak da je arapsko pismo značajan faktor identiteta Bošnjaka .

ANALIZA LITERATURE NA AREBICI

Literatura na arebici je dakle uglavnom bila ili verska ili je u njoj imalo veoma mnogo elementa iz islama i tradicije u skladu sa islamskim učenjem. Ukoliko to imamo u vidu možemo zaključiti sledeće:

1 Kur’a, prevod začeja, prevodila Besi Korkut, :

310

1. Arebica je bila pismo na kom su pisana dela od značaja za verski život Bošnjaka

2. Ukidanjem arebice postaje nemoguće koristiti knjige na arebici i znanja iz njih

Sledi zaključak da ukidanjem arebice prestaje korišćenje knjiga koja su napisana na tom pismu a napred smo pokazali da su one bile pre svega u domenu verskih znanosti. Ili ako odemo još dalje u analogiji dolazi do naglog sužavanja izbora literature o veri i tradiciji Bošnjaka.

U analizi literature na arebici, autor se oslanja na rad M. Rizvića i ostalih autora koji su se bavili tom problematikom. A rizvić u svom tekstu kaže: “Književnost pisana arebicom pretežno je u stihu, ali ima i proze, uglavnom vjerskog sadržaja. Od književnih djela pisanih arebicom ističu se ilahije (pobožne pjesme) i kaside (poučne pjesme). Uz to ima i patriotske i ljubavne lirike. U prozi su pisani mahzari i arzuhali (službene predstavke i legende). Arebicom je štampan priličan broj knjiga, uglavnom udžbenika za muslimanske vjerske škole i knjige religiozne sadržine, a na ovom pismu izlazili su i listovi “Mualim”, “Tarik” i “Misbah”, namijenjeni uglavnom muslimanskim vjeroučiteljima, te dva godišnja kalendara “Mekteb” za 1907-1908. i 1908.1909. godinu.“2

UKIDANJE AREBICE I PROMENA SISTEMA VREDNOSTI

Ukoliko imamo islam kao sistem vrednosti i knjige i štamu kao jedine oblike javnih glasila, možemo zaključiti da je u to vreme pisana reč bila medij jači od svih ostalih a ukoliko se prestane sa čitanjem knjiga na arebici vidimo da je onda ostavljen prostor za litareturu na latinici i ćirilici. Na oaj način je omladina Bošnjaka bila uskraćena za dela koja su pisana arebicom i na taj način je napravljen diskontinuitet u literaturi, a deo jezika, koje je veoma bitan – pismo promenjeno. Ukoliko imamo premisu da je način izražavanja veoma bitan za nacionalni identitet a da je pismo veoma bitan deo načina izražavanja jednog naroda, onda imamo i zaključak da je promena pisma veoma uticala na nacionalni identitet Bošnjaka.

2 Rizvić M., Zorik Alhaijado kjiževosti, Preporod, Sarajevo

311

ZAKLJUČAK

Na osnovu zadataka rada i njihovog ispunjenja možemo doneti sledeće zaključke:

- Arapsko pismo – Arebica je bila značajan faktor identiteta Bošnjaka.

- Literatura na arebici je bila uglavnom iz domena verskih nauka ili poezije i proze sa verskim elementima.

- Ukidajem korišćenja arebice knjige na arebici postaju nemoguće za čitanje, a otvara se prostor za literaturu na latinici i ćirilici.

- Promena pisma je veoma uticala na viđenje o nacionalnom identitetu Bošnjaka.

Ukoliko se osvrnemo na zaključke iz prvog dela rada može reći da je Islam bitan deo identiteta Bošnjaka, da su arapsko pismo i jezik bitni za pripadnike islama, iz toga sledi da je arapsko pismo bitan deo identiteta Bošnjaka, na ovaj način pokazujemo i da smo potvrdili početnu hipotezu istraživanja u kojoj se kaže :Prestanak korišćenja arebice je doveo do smanjenja stepena svjesnosti Bošnjaka o svom identitetu i smanjio njihovu mogućnost zadržavanja svoje kulture i tradicije.

LITERATURA

1. Kur’an, prevod značenja, prevodilac Besim Korkut, 12:2 2. Rizvić M., Zbornik Alhamijado književnosti, Preporod, Sarajevo 3. Mustafić A., Epohe fonetske misli kod Arapa i arebica, Beograd, 2013.

312

Rejhan Kurtović Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija [email protected]

NACIONALNE MANJINE KAO BITAN FAKTOR KULTURNIH I SOCIOLOŠKIH PROŽIMANJA NA BALKANU U 20. I 21. VIJEKU

NATIONAL MINORITIES AS AN IMPORTANT FACTOR OF CULTURAL AND SOCIOLOGICAL INTERWEAVING IN THE BALCANS DURING THE 20TH AND 21ST CENTURY

Apstrakt – Različitost je jedan od osnovnih zakona života, ali i uslov za bolji i kvalitetniji suživot, uslov za jedinstvo je postojanje različitosti. Nauka je utvrdila da su nacionalne manjine istorijska kategorija nastala sa pojavom nacija kao posljedica složene etničke izmiješanosti stanovništva, ratova ali i zbog demografsko - migracionih procesa tokom istorije. Smatra se da danas u svetu postoji svega desetak jednonacionalnih država, u kojim živi 0,5% svetskog stanovništva, s druge strane u svetu ima 5.000 različitih nacija i etničkih grupa. Postojanje velikog broja nacionalnih i etničkih manjina, svedoči nam o postojanju brojnih različitosti u više segmenata, ko što su: vera, kultura, jezik, pismo, tradicija, običaji i dr. Upravo, navedene i druge različitosti kao i multikulturalnost nacionalnih manjina imali su važnu ulogu u sociološkim i kulturnim prožimanjima koja su se desila na Balkanu u 20. i 21. veku. Posmatrano u širem smislu, nacionalne manjine imale su izuzetan uticaj na izgradnju političkih sistema nacionalnih država i ukupnog društvenog sistema na Balkanu, takav odnos navodi nas na razmišljanje da će nacionalne manjine i u budućem periodu biti bitan faktor u mnogobronjim odnosima, ali i u očuvanju mira i bezbednosti uopšte.

Ključne reči – Nacionalne manjine, mulikulturalnost, nacionalne države, Balkan, kulturna

313

Abstract - Diversity is one of the fundamental laws of life, but also the requirement for both, the better life and the better quality coexistence, as a precondition of unity is existence of diversity. Scientifically is found that national minorities are historical category emerged with the advent of the nation as a result of the complex ethnic mixing population, wars as well as because of demographic-migration processes throughout history. It is believed that in the world today there are only a dozen mono-ethnic states, which have 0.5% of the world’s population, on the other side today there are 5000 different nations and ethnic groups in the world. The existence of numerous national and ethnic minorities, testifies to us about the existence of many diversities in several segments, such as religion, culture, language, alphabet, traditions, customs, etc. In fact the mentioned and the other diversities such as multiculturalism of national minorities have contributed as a vital role in the social and cultural interweaving that occurred in the Balkans in the 20th and 21st century. Observed in broader degree ethnic minorities had a profound influence on the development of political national-state system and the overall social system in the Balkans, this attitude makes us to think that ethnic minorities will in the future be an important factor in multiple relations, as well as in keeping peace and security overall.

Key words – national minorities, multiculturalism, national states, Balkan, cultural autonomy.

UVODNA RAZMATRANJA

Tokom istorije područje Balkana pripadalo je različitim imperijama i državama, doživelo je brojne seobe naroda, bilo je poprište mnogih ratova, masovnog stradanja stanovništva i prostor na kome su nacionalne manjine imale i imaju važnu ulogu u razvoju i profilisanju politički, društvenih i kulturnih odnosa. Zapadni Balkan, više kao politički termin nego kao geografski pojam, prostor je koji se odlikuje velikim procentom etničke heterogenosti, koja je posledica bogate istorije i stalnih migracja stanovništva na ovom prostoru. U mnogim primerima iz prošlosti zaštita dela naroda koji se nalazio izvan granica države matičnoga naroda uzimala se kao povod za sukobe, a nažalost, takva 314

Na bezbednost i stabilnost Balkana, a naročito Zapadnog Balkana u velikoj meri utiče unutašnje stanje u državama regije koje je uslovljeno međunacionalnim odnosima. U procesu stabilizacije unutar i između država Zapadnog Balkana, svaka država na ovome prostoru razvila je različite mehanizme priznavanja i zaštite prava nacionalnih manjina. Razvoj tih mehanizama odvijao se ili pod pritiskom unutašnjih političkih snaga koje su imale za cilj demokratizciju društva, ili pod pritiskom međunarodne zajednice. Svi ti faktori uticali su da se stanje na Balkanu promeni, da nacionalne manjine dobiju svoja posebna manjinska prava i da im se omoguće nesmetani odnosi i saradnja sa sunarodnicima i svojom matičnom državom.

Pitanje međunacionalnih odnosa od posebnog je značaja za zemlje Zapadnog Balkana. Države u ovoj regiji koja je imala burnu prošlost i etničke sukobe, u nastojanju da postignu bezbednost i stabilnost, pitanju regulisanja međunacionalnih odnosa posvećuju veliku pažnju, obezbeđujući nacionalnim manjnama posebna manjinska prava i druge mehanizme zaštite koji garantuju njihovu veću integrisanost u društvene i državne tokove. Pristupanje ovih država Evropskoj uniji u funkciji je navedenog cilja. Naime, želja za uključivanjem u članstvo u EU, spotakla je i bolje regulisanje etničkih odnosa i zaštitu nacionalnih manjina, što se vidi iz sve ukupnog normativnog definisanja, ali i sve boljeg ostvarivanja manjinskih prava uopšte.

Razvoj adekvatnih politika zaštite nacionalnih manjina u državama Zapadnog Balkana doveo je do jasno definisane i dosledne politike prema nacionalnim manjinama, kao integralnom i ravnopravnom delu političkih zajednica. Takav odnos postavio je nove sisteme vrednosti, gde su nacionalne manjine postale integralni deo država, uz jake veze sa maticama, razvijajući svoje nacionalne posebnosti i bolje odnose sa većinskim i narodom.

Perspektiva država Balkana stoji u saradnji i dobrosusedskim odnosima. Nacionalne manjine koje žive na teritorijama zemalja Balkana biće značajan faktor u ojačanju te saradnje i izgradnje stabilnih međunacionalnih odnosa. Bogastvo ovog prostora ogleda se u njegovoj nacionalnoj izmešanosti,a ona treba biti most saradnje, a ne izvor novih sukoba i netrpeljivosti.

315

DEFINISANJE POJMA NACIONALNE MANJINE

Definisanje jednog pojma predstavlja ključni i polazni element u njegovom razumevanju, razradi, implementaciji i daljem proučavanju. Bez tog elementa ne možemo ozbiljno pristupiti rešavanju problema, niti dati doprinos u njegovom razumevanju i primeni. Zbog toga, pitanje definisanja nacionalne manjine jedno je od osnovnih pitanja na koja moramo dati odgovor, kako bi smo krenuli u dalju analizu i razradu.

Pitanje šta je po definiciji nacionalna manjina, ko su njeni pripadnici, i koji su kriterijumi pripadnosti nacionalnoj manjini, kompleksna su i dodatna pitanja u studijama nacije i prava, ali i ozbiljna pitanja sa kojim se suočavaju različiti politilčki sistemi današnjice. Istina je da ne postoji i ne može biti data stroga i tačna definicija članstva, osim neodređenog kriterijuma činjenica, namere i želje.1 Ipak, članstvo u manjinskoj zajednici ne može se shvatiti naprosto kao arbitrarni individualni izbor. Članstvo u zajednici je konstitutivni deo pojma nacionalne manjine, ali nije i jedini. Individualni izbor dolazi kao logična reakcija, ili postupak, kada su ispunjeni određeni objektivni kriterijumi za pripadnost nacionalnoj manjini.

Kao što je navedeno, na međunarodnom planu još uvek nema važećeg dokumenta u kome bi jasno, precizno i tačno bilo rečeno šta se podrazumeva pod nacionalnom manjinom.2 Iako, zaštita nacionalnih manjina ima zavidnu tradicuju, pojam ”nacionalne manjine” ne shvata se jednako u svim državama, pa se onda i definicije razlikuju, od države do države, ili, pak, neke države uopšte i

1 Thornberry, Patrick. “An Unfinished Story of Minority Rights.” In Anna Maria Biro and Petra Kovacs (eds). Diversity in Action. Local Public Management of Multiethnic Communicties in Central and Eastern Europe. Budapest: LGI, 2001.

2 To ilustruje i činjenica da je čitav niz zemalja koje su postale članice Okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih manjina stavio rezerve i dao svoje viđenje šta se podrazumijeva pod pojmom nacionalne manjine. S’obzirom da Konvencija ne sadrži definiciju nacionalne manjine, ove države su ponudile sopstvena tumačenja i definicije manjina (Austrija, Estonija, Poljska, Švajcarska) odnosno, precizirale da u njima nema manjina (Lihtenštajn, Luksemburg, Malta), da postoje samo određene manjine, ili da će se Konvencija primjenjivati samo na određene manjine (Danska, Makedonija, Nemačka, Slovenija, Švedska). (Citirano prema: M. Paunović, B. Krivokapić, I. Krstić, Osnovi međuarodnih ljudskih prava, Beograd, 2007, str. 314.)

316

Neujednačenost u međunarodoj praksi i u nacionalnim zakonodavstvima država, predstavlja veliki problem za nacionalne manjine, jer otvara put različitim zloupotrebama i nejednakom postupanju prema istim. Nepostojanje definicije nacionalnih manjina, za nedemokratske i zemlje u tranziciji od velike je koristi, jer manipulacijom sa ovim pojmom često izbegavaju odgovornost za loše postupanje prema nacionalnim manjinama, navodeći da određena grupa stanovništava nije nacionalna manjina, i da kao takva nije imala i nema pravo na posebnu manjinsku zaštitu.

Takođe, kada govorimo o definiciji nacionalne manjine, dodatni problem predstavlja činjenica da je većina teorija o manjinama nastala u razvijenim post-industrijskim društvima visoke stope ekonomske imigracije, te se takvi koncepti ne primenjuju uvek s uspehom na drugačiji istorijski i političkopravni kontekst zemalja Jugoistočne Evrope, gde su unutrašnje migracije prvenstveno rezultat kolapsa istorijskih imperijalnih tvorevina te ratnih sukoba tokom XIX i XX veka.3

Prepoznajući problem i njegov značaj na međunarodnom nivou i uopšte, do sada je bilo više različitih pokušaja da se dođe do opšte i sveobuhvatne definicije manjina. Shodno tome, u međunarodnoj naučnoj i stručnoj literaturi dat je veliki broj definicija nacionalnih manjina, što je sa jedne strane doprinelo rešavanju ovog složenog problema, a sa druge strane povećalo konfuziju i neodlučnost u stvaranju opšteprihvaćene definicije.

Analizirajući brojne definicije nacionalnih manjina, i tekstove koji na određeni način tretiraju ovo pitanje, došli smo do zaključka da: ,, Nacionalna manjina (nacionalna zajednica) predstavlja brojčano manju grupu državljana jedne države, brojčano opravdanu i nedominantnu, koja tradicionalno duži vremenski period živi na teritoriji određene države, a koja se od većinskog stanovništva razlkuje po veri, jeziku, kulturi, tradiciji, običajima, i drugim osobenostima, pokazujući želju da očuva i unapredi svoje posebnosti zasnovane na načelima jednakosti i nediskriminacije.

3 (Zlo)upotrebe principa garantiranih mjesta: Politička participacija nacionalnih manjina BIH u lokalnim izborima 2008, Asocijacija Alumni Centra za interdisciplinarne postdiplomske studije (ACIPS), Sarajevo, 2009, str. 6.

317

ZAŠTITA NACIONALNIH MANJINA U POJEDINIM BALKANSKIM DRŽAVAMA

Sistem zaštite nacionalnih manjina u Crnoj Gori

Crna Gora je multietnička država u kojoj živi 620.029 stanovnika. Prema rezultatima poslednjeg popisa stanovništva koji je održan 2011. godine u Crnoj Gori najviše ima Crnogoraca 278.864 ili 44,98%, potom, Srba 178.110 ili 28,72%, Bošnjaka 53.605 ili 8,65%, Albanaca 30.439 ili 4,91%, Muslimana 20.537 ili 3,31%, Roma 6.251 ili 1,01%, Hrvata 6.021 ili 0,97% i Egipćna 2054 ili 0,33%. Karakteristično za Crnu Goru je, da oko 30.000 stanovnika nije želelo da se izjasni u pogledu nacionalne, odnosno etničke pripadnosti. Ovako veliki broj neizjašnjenih građana može nas asocirati na različite razloge i uzroke koji su doveli do toga. Međutim, bez obzira kakvi ti razlozi bili, navedena brojka nas ne može asocirati na poštovanje ljudskih prava i slobodu izražavanja nacionalne pripadnosti. Za tako brojčano malu državu, kao što je Crna Gora, 30.000 neizjašnjenih stanovnika je veoma veliki broj, koji može izmeniti sliku ukupne demografske strukture stanovništva.

Težeći evropskim integracijama, Crna Gora je u minulom periodu izvršila relativno dobru zakonodavnu i institucionalnu zaštitu nacionalnih manjina. Ustav Crne Gore, pored ostalih odredbi koje se odnose na uređenje državne vlasti, organizaciju političkih institucija, opšte garancije ljudskih prava, u jednom delu jemči i posebna manjinska prava.

Pored nacionalnog zakonodavstva, kojim se garantuje poštovanje osnovnih ljudskih prava i sloboda, kao i prava manjina, Crna Gora je, odredbom člana 9 Ustava, utvrdila da potvrđeni i objavljeni međunarodni ugovori i opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava predstavljaju sastavni deo unutrašnjeg pravnog poretka, te da imaju primat nad domaćim zakonodavstvom i neposredno se primjenjuju kada odnose uređuju drugačije od unutrašnjeg zakonodavstva. Sa aspekta zaštite i unapređenja manjinskih prava, ova ustavna norma je jako značajna jer je Crna Gora sukcesorskim aktom prihvatila sve obaveze koje proizilaze iz konvencija i sporazuma Ujedinjenih nacija, Saveta Evrope i OEBS-a, a koje je potpisala ili ratifikovala bivša državna zajednica Srbija i Crna Gora.

318

Polazeći od činjenice postojanja crnogorske manjine u Republici Hrvatskoj i hrvatske manjine u Crnoj Gori, s namerom osiguravanja manjinama koje žive u Crnoj Gori i Republici Hrvatskoj najvišeg nivoa pravne zaštite, te očuvanja i razvoja njihovih nacionalnih identiteta, u skladu s međunarodnim ugovorima i drugim dokumentima o ljudskim pravima i osnovnim slobodama, kao i zaštite manjina i polazeći od rešenja predviđenih nacionalnim zakonodastvima stranaka, svesne značaja prava manjina i njihove kvalitetne zaštite kao jednog od načela na kojima počiva Evropska unija, Crna Gora i Republika Hrvatska su potpisale bilateralni sporazum 14. januara 2009. godine. Na osnovu ovog sporazuma 2011. godine donet je i poseban zakon, Zakon o potvrđivanju Sporazuma između Crne Gore i Republike Hrvatske o zaštiti prava crnogorske manjine u Republici Hrvatskoj i hrvatske manjine u Crnoj Gori. Pored navedenih akata manjinkse zaštite, postoji i niz drugih akata koji garantuju određena manjinska prava.

Od posebnog značaja za zaštith nacionalnih manjina u Crnoj Gori je i Strategija manjinske politilke, koju je Vlada Crne Gore donela 2008. godine. Mere predviđene navedenom strategijom treba da omoguće stvaranje svih neophodnih pravnih, političkih, društveno-ekonomskih i kulturoloških pretpostavki za konkretno i realno ostvarivanje međunarodno pravnih i ustavno pravnih standarda, kako bi se suštinski i kvalitativno poboljšao položaj pripadnika manjinskih naroda i zajednica u Crnoj Gori i one u potpunosti integrisale u crnogorsko društvo. U tom smislu, vrhovni, ali trajni i kontinuirani cilj Strategije je integracija bez asimilacije svih pripadnika manjina i manjinskih zajednica kao kolektiviteta u crnogorsku državu i društvo. Strategija je zamišljena kao dobar i afirmativan dokument za manjine, ali se njeni konkretni ciljevi i rezultati još nisu na adekvatan način ostvarili u praksi.

Kada je u pitanju institucionalna zaštita nacionalnih manjina u Crnoj Gori, kao pozitivan primer institucionalnog delovanja možemo navesti Fond za manjine, čiji je osnivač skupština Crne Gore. Delatnost Fonda za manjine usmerena je na podrška aktivnostima značajnim za očuvanje i razvoj nacionalnih, odnosno etničkih posebnosti manjinskih naroda i drugih manjinskih nacionalnih zajednica u oblastima nacionalnog, etničkog, kulturnog, jezičkog i verskog identiteta. Na taj način Fond se bavi afirmacijom i očuvanjem manjinskih prava i sloboda. Pored toga, Fond za manjine pomaže funkcionisanje udruženja manjina, na način što sredstva za rad obezbeđuje iz budžeta, a raspodelu manjinama vršiti po osnovu procentualnog učešća koje one čine u ukupnom stanovništvu

319

Sistem zaštite nacionalnih manjina u Hrvatskoj

U Republici Hrvatskoj živi 4.284.889 stanovnika od čega je 328.738 pripadnika nacionalnih manjina.4 Status nacionalnih manjina u Republici Hrvatskoj imaju: Albanci, Austrijanci, Bošnjaci, Bugari, Crnogoraci, Česi, Mađari, Makedonci, Nemaci, Poljaci, Romi, Rumuni, Rusi, Rusini, Slovaci, Slovenci, Srbi, Italijani, Turci, Ukrajinci, Vlasi i Židovi.

Obzirom na veliku brojnost manjina na svojoj teritoriji, Republika Hrvatska je imala obavezu da zaštiti njihova posebna prava, pre svega dobrom ustavnom i zakonodavnom regulativno a potom i kroz institucije sistema.

Kao i u pravnim sistemima mnogih drugih država, tako i u pravnom sistemu Republike Hrvatske, zaštita nacionalnih manjina temelji se pre svega na Ustavu5. U samoj preambuli Ustava Republika Hrvatska se na jedan simobličan način izražava multietničnost hrvatskog društva, ali pokazuje i spremnost za zaštitu nacionalnih manjina. Naime, u preambuli se navodi da je Republika Hrvatska nacionalna država hrvatskog naroda i država pripadnika autohtonih nacionalnih manjina: Srba, Čeha, Slovaka, Italijana, Mađara, Židova, Nemaca, Austrijanaca, Ukrajinaca, Rusina i drugih.6 Preambulom je dalje garantovana ravnopravnost nacionalnih manjina sa građanima hrvatske narodnosti, kao i ostvarivanje nacionalnih prava u skladu sa demokratskim normama Ujedninjenih nacija i zemalja slobodnog sveta. Ova preambula predstavlja jednu od naprednijih preambula uopšte, kada je u pitanju ustavni položaj nacionalnih manjina i njihova zaštita. Ustavotvorac se

4 Izvor: http://www.uljppnm.vlada.hr/index.php?option=com_content&view=article&id=9&Itemid=51

5 Ustav Republike Hrvatske, Narodne Novine 56/90, 135/97, 8/98, 113/00, 124/00, 28/01, 41/01, 55/01, 76/10, 85/10.

6 Tekst preambule u delu nabrajanja nacionalnih zajednica koje žive u Hrvatskoj nekoliko puta je menjan. Što nam govori da politički predstavnici nacionalnih manjina smatraju ovu simboličnu reprezentaciju u Ustavu izuzetno važnom. 320

Sam Ustavni zakon sastoji se iz 45 članova, koji su usklađeni sa Ustavom Republike Hrvatske i najznačajnijim međunarodnim dokumentima koji uređuju oblast manjinskih prava, što se i navodi u članu 1. ovog Zakona. Između ostalog, Zakon uređuje pitanja: upotrebe jezika i pisma, obrazovanja na sopstvenom jeziku i pismu, uređenje kulturne autonomije, pravo na ispovedanje vere i osnivanje verskih zajednica, pristup medijima i obavljanje medijske delatnosti na sopstvenom jeziku i pismu, pitanja samoorganizovanja i udruživanja, pitanja političke participacije u predstavničkim telima na državnom i lokalnom nivou, te u upravnim i pravosudnim telima, sudelovanje u javnom životu i upravljanju lokalnim poslovima putem veća nacionalnih manjina, zaštitu od ugrožavanja opstanka nacionalnih manjina ili ostvarivanja prava i sloboda.

Ustavnim zakonom su sva navedena prava detaljo razrađena, uz navođenje načina i oblika njihovog ostvarivanja. Ovaj zakonski akt mogao bi poslužit kao uzorni akt svim državama koje imaju nacionalne manjine i koje teže da reše njihov status posebnim zakonima i drugim aktima.

Institucionalni okvir putem koga se ostvaruju prava nacionalnih manjina u Hrvatskoj čine: Sva ministarstva, Ured Vlade Republike Hrvatske za nacionalne manjine, Ured Vlade Republike Hrvatske za ljudska prava, Saborski odbor za ljudska prava i prava nacionalnih manjina, Savet za nacionalne manjine Republike Hrvatske, Veća nacionalnih manjina, Ombusdman i dr.

Poseban značaj u zaštiti manjina u Hrvatskoj imaju veća nacionalnih manjina. Hrvatsko manjinsko zakonodavstvo je među prvima u regiji predvidelo osnivanje veća nacionalnih manjina. Veća nacionalnih manjina mogu se osnivati na lokalnom, regionalnom i nacionalnom nivou.7 To su tela koja su prema Ustavnom zakonu neprofitne pravne organizacije, koje pravnu spobnost stiču

7 Veće nacionalnih manjina može se izabrati u jedinicama samouprave na čijem području pripadnici pojedine nacionalne manjine sudeluju s najmanje 1,5% u ukupnom stanovništvu jedinice samouprave, u jedinicama lokalne samouprave na čijem području živi više od 200 pripadnika pojedine nacionalne manjine, te u jedinicama područne (regionalne) samouprave na čijem području živi više od 500 pripadnika nacionalne manjine. Članovi veća nacionalnih manjina i predstavnici nacionalnih manjina biraju se neposredno tajnim glasovanjem za razdoblje od četiri godine, a skladno zakonu o izboru članova predstavničkih tela lokalne samouprave.

321

Sistem zaštite nacionalnih manjina u Bosni i Hercegovini

Bosna i Hercegovina je specifična i atipična zemlja, koja ima tri konstitutivna naroda, predsedništvo od tri predsednika, dva entiteta, deset kantona i sedamnaest nacionalnih manjina, uz prožimanje tri ustava na državnom nivou, deset ustava na kantonalnom nivou, jednog statuta Brčko distrikta i mnogobrojnih zakona. Manjine u Bosni i Hercegovini su: Albanci, Crnogorci, Česi, Italijani, Jevreji, Mađari, Makedonci, Nemci, Poljaci, Romi, Rumuni, Rusi, Rusini, Slovaci, Slovenci, Turci i Ukrajinci.8

Nakon okončanja rata, koji je trajao od 1992. do kraja 1995. godine, Bosna i Hercegovina je ratifikovala nekoliko međunarodnih ugovora koji, pored osnovnih, garantiraju i posebna prava nacionalnih manjina: Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima, Međunarodnu konvenciju o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije, Evropsku konvenciju za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda i njen Protokol 12 („Opšta zabrana diskriminacije”), te Okvirnu konvenciju za zaštitu prava nacionalnih manjina i dr.

Osnovni Ustavni i zakonodavni akt kojim se jemče manjinska prava i slobode u Bosni i Hercegovini je Dejtonski mirovni sporazum. U Aneksu 4 Članu 2. (Ljudska prava i fundamentalne slobode) govori se o ljudskim pravima, međunarodnim standardima, nediskriminaciji, izbeglicama i raseljenim licima, implementaciji, medjunarodnom sporazumu i saradnji, te u Aneksu 6. od Člana 1 do 16. gde se govori o opštim odredbama, komisiji o ljudskim pravima, o ombudsmanu, o Domu za ljudska prava i organizacijama zainteresovanim za ljudska prava.

Ustav Bosne i Hercegovine preuzeo je većinu odredaba o opštim ljudskim pravima iz Dejtonskog mirovnog sporazuma i Okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih manjina koju je Bosna i Hercegovina ratifikovala 2000. godine.

8 www.oscebih.org/.../nationalminorities.asp

322

U Bosni i Hercegovini pored Ustava BiH, posotoji i Ustav Federacije Bosne i Hercegovine, koji se razlikuje od Ustava BiH, i u kojem se na određen način vrši normiranje manjinskih prava i sloboda. Već u Preambuli Ustava Federacije BiH ističe se da su narodi i građani BiH odlučni da osiguraju punu nacionalnu jednakost, demokratske odnose i najviši standard ljudskih prava.9

U delu ustava koji se odnosi na “Uspostavljanje Federacije”, u članu 6 navedeno je da su službeni jezici Federacije, bosanski i hrvatski jezik i da je službeno pismo latinica. Pored toga, predviđeno je da se ostali jezici (misli se na jezike nacionalnih manjina) mogu koristiti kao sredstva komunikacije i nastave. Dodatni jezici mogu se odrediti kao sluzbeni većinom glasova svakog doma Parlamenta Federacije, uključujući većinu glasova bošnjačkih delegata i većinu glasova hrvatskih delegata u Domu naroda.

Kao treći ustavni akt kojim se štite manjinska prava i sloboda mora se navesti i Ustav Republike Srpske. Članom 5. Ustava RS predviđeno je da se ustavno uređenje Republike temelji na garantovanju i zaštiti ljudskih sloboda i prava u skladu sa medjunarodnim standardima, gde se između ostalog navodi i zaštita prava etničkih grupa i drugih manjina.

U članu 7 Ustava RS se navodi: ,,Službeni jezici Republike Srpske su: jezik srpskoga naroda, jezik bošnjačkog naroda i jezik hrvatskoga naroda”. Službena pisma su „ćirilica i latinica. Na područjima gde žive druge jezičke grupe u službenoj uporebi su i njihovi jezici i pisma, na način određen zakonom.

Kada govorimo o zakonima kojim su zajemčena manjinska prava i slobode u BiH moramo skrenuti pažnju da tu postoje različite kategorije zakona. Ti zakoni su državni i entitetski, te kantonalni zakoni o zaštiti prava pripadnika nacionalnih manjina.

U cilju sprovođenja načela utvrđenih Okvirnom konvencijom, Parlamentarna Skupština Bosne i Hercegovine je 2003. godine donela i poseban Zakon o zaštiti prava pripadnika nacionalnih manjina BiH, a dve godine kasnije usledile su njegove izmene. Ovim zakonom zabranjen je svaki oblik diskriminacije na nacionalnoj, etničkoj, rasnoj i jezičkoj osnovi prema licima koja pripadaju nacionalnim manjinama u oba BiH entiteta, te Brčko distriktu. Zakonom je utvrđeno da Bosna i Hercegovina štiti položaj i ravnopravnost pripadnika nacionalnih manjina: Albanaca, Crnogoraca,

9 Hadžibabić Irena, Izbor predstavnika nacionalnih manjina u zakonodavne organe vlasti u BiH, Gračanički glasnik, br. 27, Monos, Gračanica, 2009. str. 16-25.

323

Čeha, Italijana, Jevreja, Mađara, Makedonaca, Nijemaca, Poljaka, Roma, Rumuna, Rusa, Rusina, Slovaka, Slovenaca, Turaka, Ukrajinaca i drugih10. U osnovnim odredbama Zakona o zaštiti prava pripadnika nacionalnih manjina u BiH (od člana 1. do 9.) utvrđena su prava i obaveze pripadnika nacionalnih manjina, te obaveze organa vlasti u BiH da poštuju i štite, očuvaju i razvijaju etnički, kulturni, jezički i verski identitet svakog pripadnika nacionalnVelika brojnost nacionalnih manjina na teritoriji BiH, te složena ustavna i zakonodavna struktura sa više nivoa vlasti i teritorijalnih jedinica zahtevaju i složen institucionalni sistem zaštite, koji će vršiti zaštitu nacionalnih manjina na različitim nivoima. Institucionalni okvir za zaštitu manjinskih prava u BiH odvija se kroz sledeće institucije: Ministarstvo za ljudska prava i izbeglice BiH, Institucija ombudsmana za ljudska prava BiH, Veće nacionalnih manjina BiH, Savet nacionalnih manjina RS, Savet nacionalnih manjina FBiH.e manjine, koji je državljanin Bosne i Hercegovine.

Sistem zaštite nacionalnih manjina u Makedoniji

Republika Makedonija je multinacionalna država u kojoj žive: Makedonci, Albanci, Turci, Romi, Srbi, Bošnjaci, Vlasi i ostali. Poslednji popis stanovištva u Republici Makedoniji bio je 2002. godine, što znači da nije održan redovni periodični popis koji se vrši na period od deset godina. Naime, navedeni popis je trebao biti održan u aprilu 2011. godine, ali zbog parlamentarnih izbora i podela u Državnoj popisnoj komisiji, u vezi sa brojem popisivača po etničkoj osnovi, popis je bio odložen za oktobar iste godine. Popis stanovništva u oktobru 2011. godine doživeo je potpuni fijasko nekoliko dana pre završetka, a zbog, kako je tada objašnjeno, nepremostivih razlika u tumačenju metodologije popisivanja. Zbog navedenih uzroka, Makedonija je zajedno sa Somalijom jedina država na svetu u kojoj ni do danas nije izvršen periodični popis stanovništva.

Prema popisu stanovništva iz 2002. godine, makedonsko stanovništvo čine: Makedonci 1.297.981 (64,18%); Albanci - 509.083 (25,17%); Turci - 77.959 (3,85%) Romi - 53.879 (2,66%); Srbi - 35.939 (1,78%); Bošnjaci - 17.018 (0,84%); Vlasi - 9.596 (0,48%). Kao što se iz navedenog može videti, Makedoniju odlikuje biomodalna etnička stuktura stanovništva, gde su najbrojni Makedonci i Albanci.

10 Nacionalne manjine u BiH, OSCE, dostupno na: www.oscebih.org

324

Osnovni jemac dobrih međunacionalnih odnosa i manjinskih prava u Republici Makedoniji je Ustav Makedonije iz 1991. godine, koji je pretrpeo znatne izmene amandmanima 2001. godine. U samoj preambuli izražava se mulietnički karakter stanovništva ove države i njena spremnost da pruži jednak tretman celokupnom stanovništvu. Tako se, u preambuli navodi: ,,Građani Republike Makedonije, makedonski narod, kao i građani koji žive u njenim granicama a deo su albanskog naroda, romskog naroda, bošnjačkog naroda i drugih preduzimaju odgovornost za sadašnjost i budućnost svoje otadžbine, svesni i zahvalni svojim precima za njihovo žrtvovanje i odlučnost u njihovim naporima i borbi za stvaranje nezavisne i suverene države Makedonije, i odgovorni pred budućim generacijama za očuvanje i razvoj svega vrednog u bogatom kulturnom nasleđu i suživotu u Makedoniji, ravnopravni u pravima i dužnostima prema zajedničkom dobru - Republici Makedoniji – u skladu sa tradicijom Kruševske republike i odlukama Antifašističkog narodnooslobodilačkog veća Makedonije i referendumom od 8. septembra 1991, odlučili su da uspostave Republiku Makedoniju kao nezavisnu, suverenu državu, namerni da uspostave i konsoliduju vladavinu prava, garantujući ljudska prava i građanske slobode, obezbeđujući mir i suživot, socijalnu pravdu, ekonomsko blagostanje i prosperitet u životu pojedinca i zajednice, i, u tom smislu, preko svojih predstavnika u Skupštini Republike Makedonije, izabrani na slobodnim i demokratskim izborima usvajamo Ustav Republike Makedonije”.

Makedonija je ostala unitarna država, ali je uticaj Albanaca znatno povećan, posebno na lokalnom nivou, uz veće pravo upotrebe veta u Parlamentu. Usvojena je nova teritorijalna podela koja albanskoj manjini daje veću autonomiju, posebno u opštinama. Ohridski sporazum sadrži tri dela: dalekosežne amandmane na makedonski ustav, promene postojećeg zakonodavstva i plan okončanja neprijateljstva. Glavne promene kroz implementaciju Sporazuma usmerene su na promenu ustava po kojem Makedonija postaje država svih svojih građana. Princip “dvostruke većine” zahtevao je promenu zakonodavstva, pretvarajući Makedoniju u građansko društvo koje se ne bazira na etnicitetu. Ovaj proces možemo okarakterisati kao transformaciju Makedonije iz nacionalne u multietničku državu.

Ciljevi Ohridskog sporazuma usmereni su ka promociji i razvoju građanskog društva, demokratizaciji Makedonije, razvoju lokalne samouprave i decentralizacije državne vlasti, uz nepovredivost suvereniteta i teritorijalnog integriteta i unitarnog karaktera Makedonije, (unitarni karakter podrazumeva viši stepen decentralizacije vlasti i širu lokalnu samoupravu u odnosu na

325

Ustav iz 1991.godine) zaštita i dalji razvoj multikulturalnog društva te integracija Makedonije u EU i NATO.11

Kao samostalna država, Makedonija je zaključila Sporazum sa Srbijom i Crnom Gorom o zaštiti srpske i crnogorske nacionalne manjine u Republici Makedoniji i makedonske nacionalne manjine u Srbiji i Crnoj Gori. Polazeći od činjenice postojanja srpske i crnogorske nacionalne manjine u Republici Makedoniji i makedonske nacionalne manjine u Srbiji i Crnoj Gori, naglašavajući svoj zajednički cilj stvaranja demokratskog društva koje će građanima osigurati puno ostvarivanje ljudskih prava i osnovnih sloboda, kao i slobodno izražavanje njihovih legitimnih interesa i težnji, a rešene da osiguraju najviši nivo pravne zaštite nacionalnih manjina i razvoj njihovog nacionalnog, kulturnog, jezičkog i verskog identiteta, svesne da su identitet nacionalnih manjina i ostvarivanje ljudskih prava i sloboda njihovih pripadnika vrednosti koje treba čuvati i razvijati, konstatujući da saradnja u vezi sa zaštitom nacionalnih manjina doprinosi unapređenju dobrosusedskih odnosa, uzajamnom razumevanju, prijateljstvu i saradnji među državama i jačanju bezbednosti u regionu i drugog. navedene države zaključile su poseban Sporazum o zaštiti srpske i crnogorske nacionalne manjine u Republici Makedoniji i makedonske nacionalne manjine u Srbiji i Crnoj Gori. Ovim sporazumom, Makedonija se obavezala da pripadnici nacionalnih manjina odnosne države imaju pravo na izražavanje, očuvanje i razvijanje etničkog, kulturnog, jezičkog i verskog identiteta.

Sistem zaštite nacionalnih manjina u Albaniji

Albanija se prostire na površini od 28.750 km2 na zapadnom delu Balkanskog poluostrva, i graniči se sa Crnom Gorom na severu, Makedonijom na severoistoku i Grčkom na jugu. Za razliku od zemalja čiju smo analizu vršili, Albanija je najhomogenija država. Tome u prilog govore rezultati poslednjeg popisa iz 2011. godine, gde se 82,6% građana izjasnilo kao Albanci, 1,9% kao neka od nacionalnih manjina, i 15,5% stanovništva je odbilo da se izjasni o svojoj etničkoj pripadnosti. Veliki broj stanovnika koji je odbio da se izjasni o svojoj nacionalnoj pripadnosti,

11 Vesna Stanković-Pejnović, Postaje li Makedonija binacionalna država, Sociološki pregled, Sociološko društvo Srbije, Beograd, 2010, str. 234.

326

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 313-333, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Sociologija Datum prijema rada: 08.11.2014. Datum prihvatanja rada: 06.03.2015. predstavlja tamnu stranu demografske slike Albanije, i ovu državu vraća korak u nazad na putu ka evropskim integracijama. Zahvaljujući velikom broju neizjašnjenih lica javile su se brojne nesuglasice, i otvorila različita pitanja.12 Pojedine nacionalne manjine trvrdile su da u Albaniji živi oko 30% manjinskog stanovništva, a zvanična Tirana navodila je da taj broj ne prelazi 80.000. Zbog navdenih nesuglasica, špekulacija i različitih sumnji reagovao je i Savet Evrope, koji je kao jednu od ozbiljnih zamerki albanskim vlastima naveo i probleme vezane za popis i Zakon o popisu. Navedeni zakon sadržavao je jednu krajnje nedemokratsku i diktatorsku odredbu. Naime, navedenim zakonom predviđena je novčana kaznu od 1000 američkih dolara u slučaju da se pojedinac na popisu izjasni o svojoj etničkoj pripadnosti drugačije nego što mu piše u izvodu iz matične knjige rođenih. Na ovaj način Albanija je pokazala svoju pravnu i političku nezrelost, odnosno da nije spremna da razvija multietničko društvo i da se zalaže za poštovanje nacionalnih manjina, odnosno za njihovu integraciju i afirmaciju.

Prva nacionalna manjina, kojoj je priznat manjinski status u Albaniji je grčka nacionalna manjina. Zbog toga, slobodno se može reći da je pitanje nacionalnih manjina u Albaniji veoma često identifikovano sa grčkom nacionalnom manjinom. U Albaniji je tradicionalno najbrojnija grčka nacionalna manjina, koja je uglavnom koncentisana u južnom delu zemlje na granici sa Grčkom (Korce, Đirokastra i dr.), i koja svoj nacionalni identitet nalazi u pripadnosti pravoslavnoj crkvi i korišćenju maternjeg grčkog jezika i imena. Aktuelni problemi grčke nacionalne manjine tiču se izbornih prava, obrazovanja na grčkom jeziku, upotrebi grčkog jezika, određenih imovinskih prava i akata koje donosi Vlada Albanije.13

Posle Grka, u Albaniji su najbrojniji Makedonci, koji u većem broj uglavnom žive u desetak naselja oko Prespe. Od ostalih nacionalnih manjina ima Crnogoraca, Srba, Vlaha i jedan deo Roma.

Od prvog svog osnivanja, do današnjih dana, odnos Albanije prema manjinama ima dve osnovne konstante: prva, to je slektivan pristup albanske države u priznavanju njihovog postojanja

12 Gledajući unazad, isti problemi su se dešavali u Albaniji i pre popisa 2011. godine. Tako je prema popisu iz 1979. godine u Albaniji živelo 4.163 pripadnika nacionalnih manjina, odnosno 0,2% stanovnika, dok je deset godina kasnije 1989. godine živelo 64.816 stanovnika ili 2% nealbanskog stanovništva.

13 http://www.minorityrights.org/1400/albania/greeks.html

327

(jedne manjine se priznaju, druge ne) i druga, permanentno smanjivanje obima i sadržaja manjinskih prava.14 Albanija ne samo da nije sprovodila unutrašnja pravna akta o manjinama ili obaveze preuzete međunarodnim dokumentima, nego je donoslia i sprovodila odluke koje su bile direktno suprotne unutrašnjim i međunarodnim dokumentima o zaštiti manjina, koje su značile negaciju identiteta nacionalnih manjina. Kao posledica takvog odnosa prema manjinama, u Albaniji se smanjivao broja pripadnika nacionalnih manjina i došlo je do pretvaranje Albanije u gotovo nacionalno homogenu državu.

Iako je kao uslov za prijem u Društvo naroda još 2.10.1921. godine usvojila Deklaraciju o zaštiti manjina, Albanija je kroz istoriju svog postojanja i odnosa prema manjinama, vodila politiku izražene asimilacije. S demokratskim promenama u Albaniji, tretman prema nacionalnim manjinama dobio je novu dimenziju, koja je bila uslovljena članstvom Albanije u međunarodnim organizacijama, kao što su OEBS, Savet Europe, idr., kao i ratifikacijom gotovo svih međunarodnih dokumenata o ljudskim i manjinskih pravima, a naročito, ratifikacijom Okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih manjina. Od tada, demokratske vlade Albanije na zaštitu nacionalnih manjina gledaju kao na obavezu koja proizlazi iz osnovne orjentacije Republike Albanije za zaštitu i poštovanje ljudskih prava i daljih evropskih integracija. Manjinska prava i slobode zajamčena Ustavom Albanije i zakonima, dizajnirana su u skladu sa međunarodnim standardima zaštite manjina. Kao primer novog odnosa i nove politike prema manjinama možemo navesti Ustav Albanije iz 1998. godine.

Sistem zaštite nacionalnih manjina u Republici Srbiji

Zbog specifičnog geografskog položaja i istorijskog nasleđa, demografskog razvitka i stalnih seoba stanovništva, socioekonomskih i političkih okolnosti, Republika Srbija je uvek predstavljala multinacionalnu i multikonfesionalnu državu, zbog čega su manjinska pitanja i dobri međuetnički odnosi imali i imaju prvorazrednu važnost.

14 Obradović Žarko, Manjine na Balkanu, Čigoja štamapa, Beograd, 2002, str. 276.

328

Osnovni kriterijum za određenjenje strukture stanovništva u jednoj državi jeste subjektivni iskaz stanovnika te države, to jest samoidentifikacija koju stanovništvo ima prilike da iznese na periodičnim popisima. Zbog toga, kao najmerodavniji mehanizam utvrđivanja nacionalne strukture u jednoj državi jeste popis stanovništva, u kome se pored različitih podataka beleže i podaci o nacionalnoj pripadnosti. Princip samoidentifikacije, koji se kod popisa stanovništva pojavljuje kao ključni princip, dovodi do mogućnosti promene stava o vlastitoj pripadnosti u periodu između popisa, što nekada može dovesti do varijacija u samoj nacionalnoj strukturi stanovništva. Na smoidentifikaciju mogu uticati različiti faktori, kao što: nasilna ili tiha asimilacija, različiti vidovi prisile, formiranje novih etničkih zajednica, sociološko-psihološka nesigurnost, ekonomski razlozi, nacionalna emancipacija, želja za anacionalnim izjašnjenem, političke prilike, stav protiv nacionalnog izjašnjavanja i dr.

U našim posleratnim popisima stanovištva (1948-2002) često je korišćena različita terminologija za definisanje nacionalnih manjina: u popisima 1948. godine, 1953. i 1961. godine korišćen je termin “narodnost“, godine 1971. upotrebljen je izraz “narodnost ili etnička pripadnost“, 1981. godine “narod, narodnost ili etnička grupa“, 1991. godine “nacionalna pripadnost“ i u popisu 2002. i 2011. godine korišćen je termin “nacionalna pripadnost“.15

Republika Srbija je multinacionalna država u kojoj znatan deo stanovništva čine pripadnici nacionalnih manjina. Prema poslednjem popisu od 2011. godine u Srbiji živi 20 etničkih grupa koje imaju status nacionalne manjine, i to: Mađari, Romi, Bošnjaci, Hrvati, Slovaci, Crnogorci, Vlasi, Rumuni, Jugosloveni, Makedonci, Muslimani, Bugari, Bunjevci, Rusini, Goranci, Albanci, Ukrajinici, Nemci, Slovenci. Pored navedenih nacionalnih manjina u Srbiji žive i druge nacionalnosti koje nemaju status nacionalne manjine. Te manjine svrstane su u kategoriju ostali, kao što su Česi, Italijani, Cincari, Aškalije i drugi.

U poslednjem međupopisnom razdoblju (2002-2011) došlo je do apsolutnog smanjenja broja pripadnika većinske nacionalnosti (sa 6,2 na 6,0 miliona, ili za 3,6%) usled negativnog prirodnog priraštaja koji je posledica većeg mortaliteta od nataliteta zbog stare starosne strukture

15 Raduški Nada, Struktura stanovništva prema nacionalnoj pripadnosti i maternjem jeziku, Stanovništvo i domaćinstva Srbije prema popisu 2002. godine, Republički zavod za statistiku, Beograd, 2006., str. 181-206.

329

(prosečna starost Srba iznosi 42,6 godina), dok je porast njihovog udela (sa 82,9% na 83,3%) posledica niže stope stope rasta kod ostalih nacionalnosti. Redosled tri brojčano najrelevantnije nacionalne manjine u Srbiji se promenio u odnosu na 2002. godinu (Mađari, Bošnjaci, Romi ), pa su u 2011. godini posle Mađara i Roma, na trećem mestu Bošnjaci.16

Sistem zaštite nacionalnih manjina u Republici Srbiji razvijen je još za vreme Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. O tada, Srbija je prošla kroz različite faze zaštite nacionalnih manjina. U minulom periodu, Srbija je izvršila ratifikaciju velikog broja međunarodnih dokumenata kojim se između ostalog jemče i posebna manjinska prava. Mehanizmi i standardi zaštite nacionalnih manjina koji su razvijeni u okviru Ujedinjenih nacija, OEBS-a, Saveta Evrope i mnogih drugih organizacija postali su sastavni deo nacionalnog zakonodavstva Republike Srbije. Pored toga, u Republici Srbiji osnovane su posebne institucije koje se isključivo bave implementacijom i unapređenjem manjinskih prava. Na taj način, spojena su dva vida zaštite nacionalnih manjina, zakonodavni i institucionalni, koji su u minulom periodu u praksi dali određene rezultate. Tome u prilog najbolje govore izveštaji relevantnih svetskih činilaca (UN, Amnesty International, Human Rights Watch, OEBS, Evropska komisija, U.S. Department of State, Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji) da je Srbija napredovala u oblasti zaštite prava nacionalnih manjina. To je evidento u svakom smislu, i najveći laik i svaki građanin to mogu zaključiti. Posle smutnih vremena devedesetih i režima Slobodana Miloševića, manjinska prava dolaze do izražaja, gde se u pravcu njihovog unapređivanja i afirmacije preduzimaju različite mere i aktivnosti, kako na zakonodavnom tako i na institucionalnom planu. Sigurno, to još nije dovoljno i pripadnici nacionalnih manjina ne mogu se zadovoljiti trenutnim položajem u kome se nalaze.

Danas, sistem zaštite nacionalnih manjina u Republici Srbiji prvenstveno počiva na Ustavu Republike Srbije iz 2006. godine, koji na direktan način jemči zaštitu nacionalnih manjina, uz davanje i posebnih manjinskih prava nacionalnim manjinama. Pored toga, u Srbiji postoji i niz drugih zakona kojima se garantuju i štite prava nacionalniih manjina, kao što su: Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, Zakon o nacionalnim savetima nacionalnih manjina, Zakon o zabrani diskriminacije, Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja kao i niz drugih zakona.

16 Raduški Nada, Etnički procesi i nacionalne manjine u Srbiji po popisu 2011. godine, Nova srpska politička misao, dostupno na: http://www.nspm.rs/kuda-ide-srbija/etnicki-procesi-i-nacionalne- manjine-u-srbiji-po-popisu-2011.-godine.html?alphabet=l

330

Posebu ulogu u zaštiti prava nacionalnih manjina u Republici Srbiji imaju i bilateralni međunarodni ugovori koje je Republika Srbija zaključila sa Hrvatskom, Makedonijom, Mađarskom i Rumunijom. Ovim bilateralnim ugovorima reguliše se ostvarivanje i zaštita prava hrvatske, mađarske, makedonske i rumunske nacionalne manjine u Srbiji i položaj srpske manjine u tim državama. Ovim sporazumima se pokazuje odlučnost navedenih država da obezbede uzajamno dobar status svojim državljanima van matične države i nacionalnim manjinama odnosne države u svojoj državi. Ti odnosi se temelje na uzajamnosti, obostranim i jednakim pravima i obavezma. Glavni nedostatak ovih sporazuma je u tome što ne postoji obavezujući mehanizam primene usaglašenih zaključaka (zapisnika), već se zaključci samo prosleđuju Vladi radi informisanja. Problem je što se i bilateralne mešovite komisije koje treba da nadgledaju primenu svakog od tih sporazuma ne sastaju redovno, kao i nedostatak administrativnih kapaciteta koji bi pratili rad komisije.

ZAKLJUČAK

Kao što smo već naveli, kroz istoriju područje Balkana bilo je poprište različitih sukoba, ratova i negativnog postupanja prema nacionalnim manjinama. Takav odnos nije mogao rešiti konflikte i uticati na bezbednost i stabilnost ovog područja. Na Balkanu su stalno pretili novi sukobi, sve do onog trenutka dok nacionalne države nisu shvatile da se nacionalne manjne koje žive na njihovom prostoru ne mogu uništiti, proganti ili asimilovati sa većinskim stanovništvom. Tek tada, počelo se razmišljati u drugom smeru, smeru koji je podrazumevao garancije posebnih manjinskih prava koja će nacionalnim manjinama omogućiti integraciju u društvene tokove i normalan život. Iako je moderna istorija Evrope, istorija nacionalnih država, gde je nacionalni identitet dominantan oblik kolektivnog identiteta, stranice moderne istorije Evrope pišu se i boljim postupanjem prema nacionalnim manjnama. Zahvaljujući novom pristupu u zaštiti nacionalnih manjina, pišu se i nove stranice istorije zemalja Balkana, gde nacionalne manjine postaju bitan faktor u svim sverama života, kao važni činioci mnogih društvenih i političkih odnosa. Zahvaljujući takvom odnosu, smanjena je mogućnost od izbijanja novih sukoba i ratova, a sistem zaštite nacionalnih manjina sve više razvija kako na univerzalnom tako i regionalnom nivou.

331

Pored mahanizama zaštite nacionalnih manjina koji su razvijeni kroz delatnost međunarodnih organizacija univerzalnog i regionalnog tipa, balkanske zemlje razvile su i svoje posebne nacionalne mehanizme zaštite nacionalnih manjina. Norme o nacionalnim manjinama uvrštne su u ustave ovih država, a doneti su i posebni zakoni koji su posvećeni nacionalnim manjinama. U takvom ambijentu, uspostavljene su i posebne institucije koje imaju za cilj bolje ostvarivanje manjinskih prava i bolju integrisanost manjina.

Zemlje koje su bile predmet analize našeg rada, pokazuju trend u zaštiti nacionalnih manjina, neke od njih zaključuju i bilateralne ugovore, obzirom na činjenicu postojanja nacionalnih manjina na svojim teritorijama. Tim sporazumima države se obavezju da obezbede još viši nivo manjinskih prava za datu nacionalnu manjinu, ali dobijaju i pravo da njihovi pripadnici koji su u drugoj državi nacionalna manjina dobiju veći nivo prava.

Proces stabilizacije i pridruživanja, dodatno je podigao nivo zaštite nacionalnih manjina, i doveo do donošenja novih zakona koji direktno ili indirektno uređuju oblast manjinskih prava. Upravo zahvaljući evropskim integracijama, sistem zaštite nacionalnih manjina u balkanskim zemljama još uvek nije zaokružen, pa se stoga u budućem vremenu može očekivati niz promena na polju zaštite nacionalnih manjina.

U interesu svake države je da pripadnicima nacionalnih manjina omogući što veći stepen zaštite, jer se stepen demokratije u jednoj zemlji meri na osnovu odnosa većine prema manjinama. Futuristička razmišljanja ukazuju, da će sa porastom opšteg blagostanja neminovno doći do promene pozicije države prema konkretnom građaninu, bez obzira da li je on pripadnik manjine ili većine, što će svakako bitno uticati na prevazilaženje brojnih postojećih problema vezanih za nacionalne manjine i njihova prava.

LITERATURA

1. Hadžibabić Irena, Izbor predstavnika nacionalnih manjina u zakonodavne organe vlasti u BiH, Gračanički glasnik, br. 27, Monos, Gračanica, 2009. 2. Kurtović Rejhan, Manjinska prava i slobode u legislativi i praksi Crne Gore, Univerzitetska misao, Internacionalni univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, 2012. 3. Kurtović Rejhan, Politika zašitet nacionalnih manjina u Evropskoj uniji kao važan faktor odnosa saradnje između država Zapadnog Balkana, Zbornik radova „Pravni aspekti odnosa 332

između država Zapadnog Balkana“, Pravni fakultet PIM Univerziteta u Lukavici, Sarajevo, 2014. 4. Obradović Žarko, Manjine na Balkanu, Čigoja štamapa, Beograd, 2002. 5. Raduški Nada, Struktura stanovništva prema nacionalnoj pripadnosti i maternjem jeziku, Stanovništvo i domaćinstva Srbije prema popisu 2002. godine, Republički zavod za statistiku, Beograd, 2006. 6. Tatalović Siniša, Etnički odnosi i sigurnost na Zapadnom Balkanu, Politički život, Centar za demokratiju, Fakulteta političkih nauka Univerziteta u Beogradu, Beograd,2013. 7. Vesna Stanković-Pejnović, Postaje li Makedonija binacionalna država, Sociološki pregled, Sociološko društvo Srbije, Beograd, 2010. 8. Vojislav Stanovčić, Demokratija i manjine u jugoistočnoj Evropi, Persektive multikuluralizma u državama Zapadnog Balkana, Centar za istraživanje etniciteta, Beograd, 2004. 9. Zdravković Lana, Pravni okvir Slovenija, Manjine za manjine, Centar za mirovne studije, Zagreb, 2010.

333

Šemsudin Plojović Internacionalni Univerzitet u Novom Pazaru, Novi Pazar, Srbija [email protected]

RAZLIKE U ŠERIJATSKIM PROPISIMA I TRADICIJI I OBIČAJIMA BOŠNJAKA NA TERITORIJI SANDŽAKA PRE I NAKON II SVETSKOG RATA

DIFFERENCES IN SHARIA LAW AND THE TRADITIONS AND CUSTOMS OF BOSNIAKS IN SANDZAK TERRITORY BEFORE AND AFTER WORLD WAR II

Apstrakt – Autor u ovom tekstu analizira dostupnu literaturu o običajima vezanim za različita dešavanja u životu Bošnjaka pre i posle II svetskog rata i poredi ih sa šerijatskim normama koje su nepromenjive. Autor kao osnovu za svoje istraživanje uzima literaturu koja je opisivala ovo vreme, kao i izjave pojedinaca koji su živeli i u jednom i u drugom periodu i mogu pričati o običajima i tradiciji Bošnjaka tokom 20. veka i načinu i dinamici njihove promene ukoliko je promene uopšte i bilo. Autor kreće u istraživanje sa tezom da će utvrđujući moment promena u običajima doći i do uzroka tih promena i na taj način identifikovati faktore koji su u tom periodu uticali na promene u običajima Bošnjaka a sa ciljem da se takve promene ubuduće prevaziđu kako bi Bošnjaci ostali autohtoni i zaštitili svoje posebnosti.

Ključne reči – Šerijat, običaj, norma, promena.

Abstract - The author of this article analyzes the available literature on practices related to different events in the life of Bosniaks before and after World War II, and compares them with sharia standards that are unchangeable. Author takes literature that describe this time as a basis for his research as well as statements of individuals who have lived in both periods and can talk 334

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 334-343, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Sociologija Datum prijema rada: 01.09.2014. Datum prihvatanja rada: 29.09.2014. about the customs and traditions of Bosniaks during the 20th with aim to track their changes, if there were any changes. Author starts this survey with thesis that the identifying the moment of changes in customs and is key factor in discovering cause of these changes and thus identify factors that during this period contributed to changes in customs of Bosniaks in order to reflect such changes in the future in order protest Bosniaks as indigenous nationality and protect its uniqueness.

Key words – Sharia, custom, standards, changes.

UVOD

U ovom radu autor pre svega želi istaći da cilj samog rada nije da da mnoštvo odgovora na pitanja koja stoje otvorena o ovoj problematici, već da pokuša problematiku obraditi naučnim metodama i klasifikovati pitanja, preformulisati i na taj način podstaknuti naučnu javnost da njima posveti više pažnje.

U samom naslovu imamo više pojmova koje je potrebno ukratko definisati za potrebe daljeg rada. Prvi od tih pojmova je šerijat. U definisanju ovog pojma oslonću se na reči M. Zukorlića koji šerijat definiše na sledeći način: „Šerijat je pravni sistem zaštite uspostave reda, naslonjen na tevhid, u skladu sa ibadetom. Ova tri aspekta servisiraju suštinu ljudske vrijednosti tj. moral. Moral čini čovjeka čovjekom.... iako smo ovdje uspjeli očuvati nit tevhida i ibadeta, nismo uspjeli očuvati šerijat kao pravni sistem, a da je gore od toga što smo pristali da se odričemo Šerijata.“1 Drugi pojam koji nakratko želim objasniti je običaj. Običaj H. Balić definiše na sledeći način: Običaj znači stvar ili pojava koja se ponavlja bez direktnog logičkog uticaja i usmeravanja.2 I treći pojam koji želim ukratko definisati je tradicija. Banović B., govoreći o tradiciji kaže sledeće “tradicija ne pretpostavlja objektivno svojstvo fenomena i nije ograničen entitet (sastavljen od ograničenih

1 Zukorlić M., Konferencija Fakulteta za islamske studije u Novom Pazaru „Šerijat je pravni sistem zaštite i uspostave reda“ održana 19.04.2014. preuzeto sa sajta http://fis.edu.rs/2014/04/19/odrzana-konferencija-na- fis-u-serijat-je-pravni-sistem-zastite-i-uspostave-reda/ 16.10.2014.

2 Balić H., Bošnjački običaji u svjetlu suneta, El-Kelimeh, Novi Pazar, 2012, str.43

335

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 334-343, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Sociologija Datum prijema rada: 01.09.2014. Datum prihvatanja rada: 29.09.2014. konstituenata prošlosti), već predstavlja proces stalne interpretacije – pripisivanja značenja u sadašnjosti“3 a što je od posebnog značaja za ovaj rad Banović B. dalje navodi „fenomenima, koji nikada ne stoje izvan naših interpretacija istih (Handler, 1984: 288). Tradicija predstavlja jednu od najjačih asocijacija na prošlost, a tvrdnje u ime tradicije nose značajnu moralnu težinu, naročito ukoliko je tvrdnja napravljena u grupi koja ju je prihvatila kao svoju vlastitu „kulturu“.“4

Ovaj deo prožimanja običaja i tradicije i nihovog poistovećivanja sa kulturom jednog naroda je veoma značajan i njemu će se u radu posebno govoriti.

METODOLOŠKI OKVIR RADA

U okviru nauke o menadžmentu postoji disciploma pod nazivom organizaciona kultura i organizaciono ponašanje. Metodologija koju koristimo u istraživanjam iz te oblasti se zasniva, pre svega, na analizi vremenski serija, to jest praćenju određenih paramatera u ponašanju jedinica u sistemu kako bi se utvrdilo da li su promene u ponašanju delova sistema statistički značajne i u kom smeru se sistem kreće. Upravo tu metodologiji u kombinaciji sa još nekim drugim metodama autor pokušava primeniti na ovoj problematici iz srodne društvene nauke.

Predmet ovog rada su običaji i tradicija bošnjaka i njhiva povezanost sa šerijatskim propisima u vremenu pre i posle II svetksog rata. Autor za cilj ima da pokaže stepen povezanost običaja i tradicije Bošnjaka sandžaka sa šerijatskim normama i utvrdi da li ima korelacije između ove pojave i stepena svesnosti o Bošnjaka o sopstvenm identitetu.

Autor kreće u istraživanje sa hipotezom da je sa povećanjem usklađenosti običaja i tradicije Bošnjaka sa šerijatskim normama veća i svesnost Bošnjaka o sopstvenom identitetu.

Proces dokazivanja hipoteze autor će organizovati tako što će se koristiti naučnim metodama. Kao početne podatke uator će koristiti primarne podatke dobijene putem intervjua sa osobama koje će govoriti o vremenu kako su živele pre a kako posle II svetskog rata, o promenama u običajima i

3 Banović B., (Dis)funkcionalni potencijal modela tradicionalnih crnogorskih rodnih odnosa u savremnim politikama identiteta, SOCIOLOGIJA, Vol. LIV (2012), N° 3, DOI: 10.2298/SOC1203463B, str. 11

4 Isto

336

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 334-343, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Sociologija Datum prijema rada: 01.09.2014. Datum prihvatanja rada: 29.09.2014. tradiciji i uzrocima tih promena. Autor će takođe koristiti sekundarne izvore podataka kao što su članci u časopisima i islaganja na konferencijama na ovu temu. Od metoda autor će koristiti deskripivnu metodu za prikaz poejdinih običaja i tradicije, istorijski metod za hronološko sagledavanje pojava, metode logičkog zaključivanja za povezivanje prupljenih podataka i zaključivanje o njihovoj korelaciji, kao i metod analogije radi ukazivanja na prenešeno značenje određenih pojava.

ODNOS ŠERIJATSKIH PROPIS I OBIČAJA I TRADICIJE BOŠNJAKA PRE II SVETSKOG RATA

Osnovni podaci koje imamo o primeni šerijatskih normi u vremenu do II svetskog rata mogu se dobiti iz zapisnika šerijatskih sudija koji su postojali do II svetskog rata i bolje rečeno čak i do kraja II svetskog rata. O tom periodu Rašljanin S. kaže“ U jugoslovenskoj državi 1918-1941. godine muslimansko stanovništvo je pitanja iz domena ličnog statusa, porodičnog i naslednog prava i poslova vezanih za institucije islamskih zadužbina (vakufa) rešavalo je po propisima šerijatskog prava, a za tu namenu ustrojeni su posebni državni organi - šerijatski sudovi.“5 Dalje u istom tekstu autor govori „Na prvom mestu to je problem obaveznog važenja šerijatskog prava za muslimane u Jugoslaviji u porodičnim, naslednim i zadužbinskim stvarima... Međutim, ono što je karakteristično za primenu šerijatskog prava je okolnost da je ono važilo u većem obimu nego što je to slučaj sa crkvenim pravima, da je važilo na celokupnoj državnoj teritoriji i da je primenjivano preko državnih sudova.“6

Na osnovu ovog navoda vidimo da su se Bošnjaci koji su sim drugih odrednica koje su ih obeležavali izjašnjavali i kao Muslimani, a iz toga proizilazi obaveza poštovanja Šerijatskih sudova, i to kroz sistem državnih šerijatskih sudova.

Ovde se autor rukovodi principom logičkog silogizma i to od sledeće dve premise:

1. Bošnjaci su muslimani (pripadnici Islama)

5 Rašljanin S., Šerijatski sudovi u kraljevini Jugoslaviji, Mak, broj 12, Novi Pazar, 1996.

6 isto

337

2. Muslimani kao jasnu obavezu imaju primenjivanje normi Šerijata, ukoliko je to ikako moguće.

Sledi zaključak:

Bošnjaci imaju jasnu obavezu primenjivanja normi Šerijata ukoliko je to moguće.

Važnost religije za identitet jednog naroda je veoma velika, čak Mahmutović M. navodi religiju kao jednu od ključnih odrednica nacije i kaže: „Religija je kategorija koja određuje naciju i ona je psihološko-socijalne prirode. Vjernik je svaki čovjek koji se pokorava vjerskim dogmama svoje konfesije i obavlja sve vjerske obrede koje propisuje ta religija.“7

Sad kao što vidimo mnogi autori su (Milenković M., Pešić V., Rašljanin S, Banović B.) govorili o izazovima usklađivanja tradicije i modernih zahteva, tradicije i kulture i tradicije i običaja i identiteta.

Pitanje identiteta je od posebne važnosti i pitanje koje autor ovde postavlja je sledeće: Koliko su povezani identitet i prepoznatljivost. Ukoliko pogledamo slike koje predstavljaju građane Novog Pazara do II Svetsog rata vidimo da se identitet Bošnjaka ogledao i o vizuelnoj prepoznatljivosti. Ta vizuelna prepoznatljivost je bila iskazana kroz drugačiju nošnju, ali i kroz drugačije običaje i ponašanje u svakodnevnim poslovima.

Što se tiče vizuelne prepoznatljivosti to jest prepoznatljivosti u oblačenju vidimo da su žene na slikama do II svetskog rata obučene na taj način da im je odeća sastavljena od odevnih predmeta koji u potpunosti prekrivaju celo telo, i koje su toliko široke da ne odaju obrise ljudske figure. Muškarcu su nosili odeću koja je sastavljenu najčešće od pantalona i gornjih delova odeće, s tim što su pantalone bile makar dužine do kolena. Takođe je zanimljivo da svi muškarci na slikama i snimku koje predstvaljam kao priloge ovom radu imaju kape. Ukoliko odeću posmatramo kao deo tradicije i običaja onda možemo reći da je ona u potpunosti bila u skladu sa normama Šerijata. Sledeći deo koji čini svakodnevnicu su verski obredi.na istom snmku i slikama koji su dati u prilogu vidi se da kroz grad protiče potok čija je osnovna funkcija uzimanje abdesta (pranje ruku, nogu lica i kose pre molitve) što pojedinici na slici i snimku i rade. Na ovaj način vidimo da su se Bošnjaci do II svetskog rata i u svakodnevnim poslovima pridržavali odredbi Šerijata.

338

Iz navoda koje smo za potrebe izrade ovog rada prikupili od Dupljak H., Plojović M., Aljušević A., znamo da je bilo u okviru običaja koje prate događae od važnosti za svakog pojedinca (rođenje, smrt, venčanje...) bilo striktno poštovanje šerijatskih normi u obliku boravka muškaraca i žena u zasebnim prostorijama ili čak u zasebnom vremenskom periodu.

U ostalim pitanjima u kojima je poštovanje šerijatskih zakona bilo propisano zakonom nije bilo moguće odstupati tako da se i u tom delu život Bošnjaka zasnivao na šerijatskim propisima.

Na osnovu napred iznesenih činjenica može se zaključiti da su Bošnjaci Sandžaka pre II svetskog rata živeli u skladu sa Šerijatskim propisima i da je to bio jedan činilac njihovog identiteta.

ODNOS ŠERIJATSKIH PROPIS I OBIČAJA I TRADICIJE BOŠNJAKA NAKON II SVETSKOG RATA

Nakon II svetskog rata dolazi do prekida u postojanju šerijatskih sudova. Nakon skoro pet stotina godina važenja šerijatskog prava na ovim prostorima dolazi do njegovog zanemarivanja i nepoštovanja. Šerijatski sudovi su ukinuti. Tako da se sa aspekta pravnog sistema oduzima pravo Bošnjaka na posebnost i oni se u pravnim stvarima tretiraju kao i svi ostali građani SFRJ.

Dalje nakon II svetskog rata se zabranjuju vjerske škole koje su odgajale omladinu Bošnjaka. Zabranom rada ovih škola utiče se na to da buduće generacije Bošnjaka nemaju izgrađenu svest o sopstvenom identitetu jer deca kroz sistem orazovanja uče o bratstvu i jedinstvu koje isključuje posebnosti.

Drugi deo koji se tiče obrazovnog sistema vezan je za udžbenike, nastavna sredstva i same ličnosti učitelja koje decu ne uče više tradicionalnim normama i načinima ponašanja to jest koji zanemaruju običaje i tradiciju Bošnjaka i njihovu posebnost. Poseban doprinost u tom smislu je bio i prekid korišćenja arabice tako da se na taj način Bošnjacima onemogućilo korišćenje literature iz svih oblasti i tekstova koji su omogućavali obrazovanje i vaspitanje uz očuvanje tradicionalnih vrednosti i razvijanje svesti o običajima bošnjaka.

Godine 1951. Zbog pritisaka da se promene običaji i tradicija bošnjaka u odevanju, pre svega u odevanju žena u Novom pazaru je organzovan veliki miting kako bi se pokazalo neslaganje sa tim zahtevima vlasti, ali su po navodima lica od kojih smo uzimali izjave za potrebe ovog rada, muževi i 339

Kada se tiče običaja u svakodnevnom poslovanju, osmočasovno radno vreme nije ostavlalo prostora za obavljanje 5 dnevnih molitvi pa je i na taj način Bošnjacima ukinuto pravo na prakticiranje verskih obreda.

Posebnu ulogu u životu bošnjaka pre II svetskog rata je imala institucija Islamske zajednice, a pre svega kroz instituciej Vakufa. Nakon II svetskog rata mnogi vakufi su oduzeti, čak 10 džamija je samo na teritoriji grada Novog Pazar strušeno u prvim posleratnim godinama. Tako da je Islamska zajedica izgubila finansijsku, a nakon toga i organizacionu potporu i nije mogla tako oslabljena pružiti Bošnjacima način da očuvaju svoje posebnosti.

ODNOS TRADICIJE I MODERNOG, UZROCI MENJANJA OBIČAJA

U napred navedenima radovima vidimo da su se autori bavili problemima tradicije i moderniteta. Ukoliko Bošnjake vidimo kao pripadnike vere Islama znamo da u okviru učenja vere Islama ima mesta modernitetu, koji je u funkciji prosperiteta, pojedinca, zajednice i društva. Dimenzije ovog problema su mnogi autori probali definisati ovde navodim izlaganja Latića Dž. i Zukorilića M. Na konferenciji održanoj na Fakultetu za islamske studije 21.05.2009. pod nazivom „Muslimani između tradicije i moderniteta“ gde su autori govorili na ovu temu. Autor ovog teksta želi postaviti pitanje da li je moguće da Bošnjak ostane veran svojoj veri Islamu i da bude moderan. Na mnogim primerima se poakzalo da je to moguće. Najbolji primer za to je Islamska zajednica u Srbiji koju čine ljudi koji su i moderni i veri islamskim normama a koja konstantno beleži uspehe na različitim poljima.

Drugo pitanje je koliko je ono što se trenutno prezentira, na mnogim mestima, kao tradicija Bošnjaka verodostojno. Imomamo prilike videti a u rpilogu radu su fotografije KUD iz Rožaja koje izvodi tradicionalnu igru u koreografiji u okviru koje se muškarci i žene drže za ruke, što je kako smo naveli u prvom delu do II svetskog rata bilo nemoguće u običajima i tradiciji Bošnjaka. U istom izvođenju žene nose kratke rukave i nemaju pokrivače na glavama, što je opet u bilo

340

Ukoliko danas pogledamo fotografije istih mesta ili snimke načinjene sličnim povodom videćemo jednu veoma značajnu zanimljivost a to je da su bošnjaci podeljeni u dve grupacije. Prva koju čine oni Bošnjaci koji prate tradiciju koja je vekovima bila na našim prostorima koja je neodvojiva od šerijatskih normi. I drugu koja prati tradiciju koja je nastala nakon II svetskog rata. Sa naučnog aspekta smatram da je prva grupacija onih koji prate svoje posebnosti, koji se bore za svoje posebnosti, koji su ponosni na svoje posebnosti ona koja treba da predstavlja Bošnjake jer će se Bošnjaci na taj način sačuvati na ovim prostorima kao zajednica koja ima svoj identitet.

Drugu grupaciju Bošnjaka čine oni koji su, nažalost ne svojom vojom, tokom vremena u protekle dve-tri generacije bili asimilirani i koji su po svemu sličniji većinskom narodu koji živi na ovim prostorima nego Bošnjacima iz prve grupacije. To je grupacija koja ne liči na svoje dedove i nene. Ni po ponašanju, ni po odevanju ni po sistemu vrednosti.

Autor takođe postavlja pitanje, a sve u cilju očuvanja identiteta Bošnjaka. Kakvo je stanje i kakve su mogućnosti očuvanja identiteta jednog naroda čiji veoma veliki broj pripadnika danas više liči po mnogim karakteristikama na većinski narod koji ga okružuje nega na svoje sunarodnike Bošnjake.

ZAKLJUČAK

Autor je u rado došao do sledećih zaključaka:

- Do II svetskog rata običaji i tradicija Bošnjaka Sandžaka su bili usklađeni sa šerijatskim propisima.

- Do II svetskog rata Bošnjaci su bili svesni svoje posebnosti koju su izražavali u svom svakodnevnom životu i događajima od značaja.

- Nakon II svetskog rata običaji i tradicija Bošnjaka sandžaka su u velikoj meri u suprotnosti sa šerijatskim propisima.

341

- Nakon II svetskog rata Bošnjaci su u mngoome izugibili svesnost o posebnosti, ili je barem ne iskazuju kroz svakodnevni život i organizaciju događaja od važnosti.

I na kraju možemo reći da je početna hipoteza istraživanja dokazana i da od stepena primene šerijatskih propisa u običajima i tradiciji Bošnjaka sandžaka zavisi njihova svesnost o sosptvenom identitetu i obratno.

LITERATURA

1. Balić H., Bošnjački običaji u svjetlu suneta, El-Kelimeh, Novi Pazar, 2012, str.43 2. Banović B., (Dis)funkcionalni potencijal modela tradicionalnih crnogorskih rodnih odnosa u savremnim politikama identiteta, SOCIOLOGIJA, Vol. LIV (2012), N° 3, DOI: 10.2298/SOC1203463B, str. 11 3. Milenković M., Istorija postmoderne antropologije, posle postmodernizma, Etnološka biblioteka, Beograd, 2007 4. Milenković M., „Paradoks postkulturne antropologije“, u Antropologija, 2007. sv. 3, str.122-143; 5. Rašljanin S., Šerijatski sudovi u kraljevini Jugoslaviji, Mak, broj 12, Novi Pazar, 1996. 6. Zukorlić M., Konferencija Fakulteta za islamske studije u Novom Pazaru „Šerijat je pravni sistem zaštite i uspostave reda“ održana 19.04.2014. preuzeto sa sajta http://fis.edu.rs/2014/04/19/odrzana-konferencija-na-fis-u-serijat-je-pravni-sistem-zastite-i- uspostave-reda/ 16.10.2014.

342

Prilozi:

1. Slika 1951, miting povodom pritisaka za skidanjem zara i feredže

2. Slika 1938, uzimanje abdesta u čaršiji

3. Snimak stari grad, špica sa SandžakTV – materijal dostupan na www.sandzak.tv

343

Dijana Gupta Univerzitet Džemal Bijedić, Mostar, Bosna i Hercegovina [email protected]

SPECIFIČNOST U BIH

PECULIARITY IN BIH

Kada mislim o ljudima, onda mislim o plemenitosti i dobroti. Kada mislim o BiH, onda mislim o miru. Mir je preduvjet svakog pravednog demokratskog društva. Bez mira nismo nigdje stigli.

Mostovi u Bosni i Hercegovini pravljeni su da služe i povezuju ljude i njihova djela. Ali neki mostovi su bili ili postali linije razdvajanja života ljudi, njihovih duša, tijela i srca. (Kožul, Kukić 2008.str.78.) ''Izvjesno je da Bosnu i Hercegovinu danas malo tko poznaje''

Da li je kultura i tradicija koju imamo u BiH, postala kultura posvađanih identiteta, podijeljenih gradova, slomljenih tradicija, ubijenih ljepota, koje su skrivene u svakom čovjeku građaninu Bosne i Hercegovine? (Golding, Merdak 2001.str.89.) ''Danas je poznato da je javno komuniciranje dio industrije kulture''

Kada ćemo se probuditi i početi koračati koracima ljudi koji moraju iznova graditi živote na mostovima porušenih rampi, u vremenu kada svi prođu?

Biti građanin znači biti čovjek. Biti čovjek znači i prihvatiti drugog, ali percepciju bića druge osobe. To ne zavisi od toga, već da li poznajete njenu etničku pripadnost ili ne. Socijalna percepcija BiH funkcioniše na dva odvojena nivoa. (Bogart 1995.str.78.) ''Osjećaj identiteta je individualan, ali podrazumijeva osjećaj pripadnosti kolektivu''

Ako govorimo o kolektivnom standardu, onda je prisutno stereotipno opisivanje sopstvene ili druge etničke grupe. Puno je razloga zašto je to tako. Svaki od tri konstitutivna naroda ima svoju priču i istinu. Ipak takve razloge treba tražiti u nacionalizmu, gdje većina političkih vođa i građana maksimalno konzumira svoj etno-nacionalni identitet u svrhu mržnje, i da pritom ne daju mogućnost i priliku onima koji misle drugačije, da to primjene. Biti multietičan u biti znači izdaja 344

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 344-347, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Sociologija Datum prijema rada: 08.11.2014. Datum prihvatanja rada: 10.03.2015. sopstvenog identiteta. Razlog za ovakvo mišljenje je i u državnom uređenju Bosne i Hercegovine ,koje se bazira na pravima i obavezama kolektiviteta, t.j., tri konstitutivna naroda, a ne pojedinca.

Politička borba takvih vrsta interesa dovodi do konfliktnih politika manjih ili većih sukoba, povremenih savezništava, izjednačavanja opozicije i pozicije. Bosna i Hercegovina, zemlja mlade demokratije, ne daje u ovakvom političkom okruženju mogućnost kohezije naroda. To stanje utiče na percepciju tri etničke grupe na njihovim međusobnim udaljenostima ili povezanostima. (Croaten 2008 str.21.) ''Svaka društvena veza se posmatra kroz količinu tenzija između strukture i činjenica. Društvena struktura opisuje bilo koji samoupravljajući sklop društvenog položaja''

Takav pristup Bosne i Hercegovine ne može se pripisati tradicionalnom BiH društvu, već ideologiji ''Zavadi pa vladaj''. Zamisliti BiH kao multikulturalnu i diferencirati je kao bošnjački, srpski i hrvatski etnos, u biti je politička konstitucija. Taj multikulturalizam u biti je marginalan i uvijek na ivici sukoba. Ne živi se jedni s drugima već jedni pored drugih. Nema više ni supervizora da se nešto promijeni. Naši intelektualci šute. Zašto je to tako? Svi moraju da prežive stvarnost. Ta stvarnost se zove minimum egzistencije koja ničim nije zagarantovana. Jedina garancija je šutnja ili kolektivna sljepoća za stvarnost koja ne može biti kreativna ni za najveće intelektualne umove. Puno prije, taj profil BiH čovjeka najbolje je opisao nobelovac Ivo Andrić '' Na Drini ćuprija'', prisjetite se toga!

Biti multikulturalan u Bosni i Hercegovini znači biti posvađan sa svima na kulturan način. Onda gdje smo? Opet smo na početku. BiH je zaključana zemlja. Mora neko doći i donijeti ključ. Građani u BiH nisu u mogućnosti da spoznaju međuljudske odnose i mogućnosti spoznaje identiteta svakoga. Ne treba se niko odreći svog vjerskog, kulturnog ili nacionalnog identiteta, ali treba se dati mogućnost da se spozna da tu ne treba biti pitanja, već da su to odgovori koji potiču na prihvatanje jedni drugih da grade univerzalne vrijednosti kao što su mir, tolerancija, pluralizam itd. Grbić 1993. str.82.) ''Komercijalna kultura nas tjera da vjerujemo iskrivljenoj stvarnosti zbog njene uvjerljivosti iako to nisu vrijednosti temeljene na činjenicama''

Istraživanje ( Puhalo 2006) koje je obavljeno na studentima u Sarajevu, Mostaru i Banja Luci, pokazalo je da je Bošnjacima bitniji državni identitet od etničkog identiteta. (Kozlov 1988.str.103.) ''Etnička zajednica može se definirati kao veza društvene grupacije koja nastaje kao rezultat posebnog povijesnoga razvoja zasnovanog na zajednici teritorija i jezika. Upravo zbog toga teritorij i jezik postaju osnovne distinktivne odlike etnosa'' 345

Za 85% Hrvata pripadnost svom narodu je ispred pripadnosti državi. Samo 4% Srba stavlja pripadnost BiH ispred pripadnosti naroda.

Analiza je dalje pokazala – izdvojena su četiri faktora nacionalnog identiteta. Prvi faktor nazvan je jezik, pismo, vjera. Drugi faktor naciju shvata preko porijekla, treći faktor naciju opaža preko državnih obilježja, a četvrti faktor reprezentuje naciju kao kulturno obilježje. (Gelner 1977. str.214.) '' Etnicitet je osobno poistovjećivanje sa svojom kulturom''

Dubinski intervjui pokazuju da su socijalne grupe važnije starijim sagovornicima, dok su mlađi sagovornici pokazali autonomnost i negiranje vezanosti za socijalne grupe. Nacija je procijenjena kao važna socijalna grupa. (Lerotić 1983.str.27.) ''Etnicitet se naziva onim svojstvom naroda ili drugog oblika zajednice kojim se ona razlikuje od druge i na čemu gradi svoj identitet''

. Određeni broj sagovornika se afirmativno izjašnjavao u odnosu na naciju kojoj pripada, za nju se vežu prevashodno pozitivna osjećanja (ljubav i posao).

Istraživanja (Puhalo 2009) pokazuje da Hrvati, Bošnjaci i Srbi najviše prihvataju odnose s pripadnicima sopstvenog naroda. Kod pripadnika sve tri naroda, etnička distanca prema drugim narodima raste s porastom bliskosti ponuđenih odnosa. Do odstupanja dolazi samo kod dva poznata odgovora.

Politika u BiH ima nemjerljiv uticaj na kreiranje intelektualne elite i obrazovanja. Dvadeset godina poslije rata (91-95g.) i devetnaest godina poslije potpisivanja Dejtonskog sporazuma, dovelo je do toga da su generacije odgojene u školama na nacionalnim, jezičnim i historijskim podjelama. Nacionalne politike svoje veliko utočište pronalaze u obrazovnom sistemu BiH. (Bromley 1974. str.58.) ''Osnovna karakteristika etničkih zajednica koja ih razlikuje od drugih tipova ljudskih zajednica, da sve imaju karakteristiku od velikog tipološkog značaja u konfrontaciju'

U udžbeniku poznavanja prirode i društva IV razreda O.Š. u BiH piše!

''Imamo dvije domovine od kojih jednu volimo, a u drugoj smo se rodili.“ Za ovakvu vrstu podjela zaslužne su i pojedine akademske elite koje svojim retorikama pripremaju generacije za buduće ratove. Za takve i slične podjele u obrazovanom sistemu zaslužne su te iste akademske elite koje su podobne određenim političkim partijama. BiH je još 2006. godine u Bergamu potpisala sporazum da će do 2010. godine reformisati visoko obrazovanje, ući u Europsku zonu visokog

346

Univerzitetska misao - časopis za nauku, kulturu i umjetnost [ISSN: 1451-3870] Vol. 13, str. 344-347, 2014 god., web lokacija gde se nalazi rad: http://um.uninp.edu.rs/arhiva.html Tematska oblast u koju se svrstava rad: Društvene nauke / podoblast: Sociologija Datum prijema rada: 08.11.2014. Datum prihvatanja rada: 10.03.2015. obrazovanja. (Cohen 1978. str.387.) ''Skup na porijeklu utemeljenih kulturnih odrednica pomoću kojih se ljudi pripisuju zajednicama''.

Već je pri kraju 2014. godina, do toga se još nije došlo, a BiH i njeni univerziteti ostali su zarobljeni u svojim nacionalnim okvirima. Za sada stvarnost u BiH nije pitanje kako treba da se živi i radi već kako je moguće. A i mogućnost je da su ljudi naučili da lete kao ptice i plivaju kao ribe, ali da nisu naučili da žive kao ljudi!!

347