Natuure nlandscha pva nSchokland ; bouwstenenvoo ree ngeïntegreerd ebeheersvisi e

Eenvoorlopi gstudterappor tsamengestel d inopdrach tva nd e ProvincieFlevolan d

Leersum,me i198 9

Rijksinstituutvoo rNatuurbeheer ,Leersu m StaringCentrum ,Wageninge n BüroSchokland ,Rhene n

Inhoud

Voorwoord blz.

1. Inleiding 1

2. Geologische engeomorfologisch e aspecten 5

2.1.Ontstaansgeschiedeni s 7 2.2. Hetrelië f 12 2.3. Deaardkundig ewaard e 16 2.4.Literatuu r 17

3. Historisch-geografischeaspecte n 19

3.1.Inleidin g 21

3.2.Ontwikkelin gva nhe teilan dvoo rd e inpoldering 23

3.2.1.Bewoningsgeschiedeni s tot185 9 23 3.2.2.He tverlate neilan d tussen185 9e n194 0 35 3.3.He teilan d tentijd eva nd edroogleggin gva nd e 36 Noordoostpolder

3.4.D enieuw evormgevin gva nhe tvoormali geilan d ind e 41 Noordoostpolder

3.4.1.Planne n 41 3.4.2.Veranderinge n sindshe tmomen tva n 43 inpoldering 3.4.3 Relictenva nhe toud eeilan d inhe thuidig e 44 landschap 3.4.4.Archeologisch ewaarde n 48

3.5.Conclusie s enaanbevelinge n 51

3.5.1.Aanbevelinge nvoo rnade ronderzoe k 51 3.5.2.Aanbevelinge nvoo ree ntoekomsti gbehee rva n heteilan dvanui thistorisch-geografisc h 52 oogpunt

Literatuur 54

Bijlage 57

4. Landschappelijkeaspecte n 59 4.1. Inleiding 61 4.2.Plangeschiedeni s 64 4.3.He thuidig e landschap 76 4.4.Conclusi e gg Aanbevelingenvoo rnade ronderzoe k 39 Geraadpleegde literatuur 92

5. Biotische aspecten 93

5.1. Inleiding 95 5.2.Flor ae nvegetati e 96 5.2.1.Ontwikkelin g 96 5.2.2.Huidig e situatie 100 5.3.Vogel s 102 5.4.Zoogdiere n 103 5.5.Overig e fauna 104 5.6.Conclusie s enaanbevelinge n 104 5.7.Literatuu r 105

6. Samenvatting conclusiese naanbevelinge n 107 6.1. Inleiding 109 6.2.Resultate ne nconclusie s 109 6.3.Aanbevelinge nvoo rhe tbehee r 112 6.4.Aanbevelinge nvoo rnade ronderzoe k 113 6.5. Slotopmerking 115 Voorwoord

Op1 maar t198 9heef td eprovinci eFlevolan daa nhe tRijksinstituu tvoo r Natuurbeheer opdrachtverleen d tothe tuitvoere nva nee nstudi enaa rd e waardenva nnatuu re nlandscha pva nSchokland .D eaanleidin g totdez estudi e werdgevorm ddoo rvrage nomtren td ebetekeni se nhe tgewenst ebehee rva nde ­ zewaarden ,med ei nverban dme tontwikkelinge nbinne nhe tagrarisc hgrondge ­ bruik.He tgin gdaarbi jo maardkundige ,historisch-geografische ,biolo ­ gisch-ecologisch ee nlandschappelijk e aspectenva nzowe lhe tvoormalig eei ­ landal sva nzij ndirect eomgeving .D estudi ezo ubouwstene nmoete nlevere n vooree nt eontwikkele ngeïntegreerd ebeheersvisie . Ditstudierappor t isto tstan dgekome nal sresultaa tva nee nsamenwer ­ kingsverband tussenhe tRijksinstituu tvoo rNatuurbehee r (RIN)t eLeersum , deHoofdafdelin gLandschapsontwikkelin gva nhe tStarin gCentru mt e Wageningene nBür oSchoklan d teRhenen . Detijdsdru kwaaronde rmoes tworde ngewerk twa sgroot .Voo rd egehel e studiee nrapportag eware nslecht stwe emaande nbeschikbaar .Daarbi jdee d zichechte rd egelukkig eomstandighei dvoo rda tdri eextern especialisten , MevrouwBarend se nd ehere nVa nBlerc ke nWeinreich ,o pkort etermij nhu n medewerkingaa ndi tprojec tkonde ne nwilde nverlenen .Zi jhebbe nal sauteu r elkee nbelangrij konderdee lvoo rhu nrekenin ggenomen .

Deverschillend e aspectenworde ni ndi trappor tdoo rd evolgend eauteur s behandeld.

•Geologisch e engeomorfologisch e aspecten (Hoofdstuk 2): drs.G.P .Gong ­ grijp (RIN),me tbijdrage nva nMw .drs .S .Barend se ndrs .J.A . Weinreich -Historisch-geografisch e aspecten (Hoofdstuk 3): Mw.drs .S .Barend s(Sta ­ ringCentrum ) -Landschappelijk e aspecten (Hoofdstuk 4): Ir.H.J.J.C.M ,va nBlerc k(Bür o Schokland) -Biologisch-ecologisch e aspecten (Hoofdstuk 5): drs.J.A . Weinreich (RIN)

Dearcheologisch « aspectenkome ni ndi trappor tal sonderdee lva nd ehis ­ torisch-geografische aspectenaa nd eorde .Di tonderdee lwer dverzorg ddoo r drs.J.W.H .Hogestijn ,provinciaa larcheoloo gbi jd eRijksdiens tvoo rhe t OudheidkundigBodemonderzoe k (R.O.B.)t eAmersfoort . Debegeleidin g encoördinati eva nhe tprojec tware n inhande nva nIr . M.C.va nde nBer g (StaringCentrum )e nIr .A.L.J .Wijnhove n (RIN). Zijname n ookd erecapitulati eva nresultaten ,conclusie se naanbevelinge nvoo rhu n rekening.Va nd ezijd eva nd eopdrachtgeve rwer ddez estudi ebegelei ddoo r drs.M.K.A .Schonk ,Afdelin gWelzij nva nd eProvinci eFlevoland . Ditrappor theef tee nvoorlopi gkarakter .Voo ree ngoe donderbouwd einte ­ gralebeheersvisi e zijnverder eonderzoeks -e nontwerpinspanninge nnoodzake ­ lijk.Aa nd eonderling eafstemmin gva nd everschillend ebijdrage nzo uno g meeraandach tbestee dkunne nworden .Niettemi nvertone nd evoorliggend ere ­ sultatenee nverrassend esamenhang .

Leersum,me i1989 . •1 -

1 Inleiding

Heteilan dSchoklan d isvroege raanzienlij kgrote rgewees tda nd erui m vierkilomete rlange ,noord-zui dlopende ,small estroo k 'oudland 'i nd e Noordoostpolder zoalswi jdi en ukennen .Voortdurend e afslage ntalrijk e overstromingenhebbe nhe teilan d inhe tverlede nsteed sverde rverklein de n hebbene rto egelei dda ti n185 9to tontruimin gmoes tworde nbesloten .Nada t in193 2d eAfsluitdij kwa svoltooi dkwame ne rminde roverstrominge nvoor . Bovendienverzoett ehe tmilieu .N ad esluitin gva nd edijke nva nd eNoor ­ doostpolde r indecembe r 1940viele nd eeerst edele nva nd epolde r ind e zomerva n194 1droog ,waaronde rhe tgebie dte nooste nva nhe teiland .I nhe t ero pvolgend edecenniu mwerde nd epolde re nhe tvoormalig eeilan d ontgonnen.Schoklan d isn uee nbijzonderhei d ind eIJsselmeerpolders .He ti s eenva nd eweinig egebiede nme topvallend evorme nva nreliëf ,da tzic hmed e doord eaangebracht ebeplantin go pmarkant ewijz eonderscheid tva nhe tom ­ ringendepolderlandschap . Bijd e inpolderingva nd eNoordoostpolde rheef tSchoklan dee noverwegen d agrarische functiegekregen .Hieri nverschil the tnie tva nzij nomgeving , alsword tafgezie nva nd ebeperkinge ndi ed elandbou whie rdoo rhe trelië f ondervindt.He tzij nd earchaeologische ,historisch-geografische ,geomorfo - logische,biologische ,landschappelijk e enarchitectonisch e kenmerkene n waardendi eva nSchoklan dee nbijzonder eple ki nd eNoordoostpolde rmaken . Tenbehoev eva nd ebestuurlijk e afwegingva ntoekomstig eontwikkelinge nbe ­ staate rbehoeft eaa nee nduidelij k inzichti ndez ekenmerke ne nwaarden .D e volgendezake nzij ndaarbi j -onde rmee r -aa nd eorde :

-Ron dhe teilan dbevind tzic hee ngroo taanta larcheologisch evindplaatsen . Verondersteldword tda te roo ko phe teilan d inarcheologisc h opzichtin ­ teressanteplekke nzijn .Nader egegeven shierove rontbreke nechter . -Doo rd egrondgebruiker sword taa nd eeigenaa rva nd elandbouwpercelen ,he t Rentambtde rDomeine nNoordoostpolder ,veelvuldi gverzoch tegalisatie sto e temoge npassen . -D eSchokkerverenigin g ontwikkeltallerle iplanne no md e (cultuur)historie vanhe teilan dzichtbaa rt emaken . -He taanta lverzoeke no mo pSchoklan dtoeristisch-recreatiev eontwikkeling ­ eni ngan gt emoge nzette nneem ttoe . -Bi jd evoorbereidin gva nhe tstreekpla nFlevolan ddoo rd eprovinci e isbe - -2-

hoefteaa ngegevens . Inhe tverlede nhebbe nvoora ld eagrarisch ebelange nee noverheersend e rol gespeeld.Oo kd eander ebovengenoemd e aspectenzoude ni nd eafweginge n moetenworde nbetrokken . Debesluitvormin g aangaande genoemdezake nword tbemoeilijk tdoo rhe t ontbrekenva nvoldoend e inzicht ind ebeschikbar egegevens . Eene nande rvorm td eaanleidin g totdez estudi enaa rd ewaarde nva nnatuu r enlandscha pva nSchokland . Inafwachtin gva nd eresultate nhierva nworde n opverzoe kva nd eProvinci eFlevolan d totjun i198 9gee nvergunninge n verstrektvoo regalisati eva nlandbouwgronden .

Doelva ndez estudi e iso m -gegeve nd ezee rbeperkt e tijd -ee nz o volledigmogelij koverzich tt everkrijge nva nd ewaarde nva nnatuu re n landschapo pe nron dSchokland .D euitkomste nkunne ndiene ndiene nal sbasi s vooree ndoo rd eoverhei d teontwikkele nbeheersvisie .Me the too gdaaro p zijni ndez estudie ,di ehe tkarakte rheef tva nee nz ogoe dmogelij konder ­ bouwdadvies ,oo krelevant e leemteni nkenni sgesignaleer de nzij naanbeve ­ lingenvoo rnade ronderzoe kgeformuleerd .

Deliggin gva nhe tvoormalig eeilan dSchoklan d ind eNoordoostpolde r is infiguu r1 weergegeven .D eoppervlakt eva nhe teilan d isca .11 9ha . Deruimtelijk ebegrenzin gva nhe tonderzoekgebie d isnie tscherp .D ehoger e delen (d.w.z.he tvoormalig eeiland )zij nbi jall edeelstudie sbetrokken . Naastgegeven sva nSchoklan dzij ni nvee lgevalle nrelevant egegeven sove r deomringend epolde rvermel do md eontwikkelinge n inee nbrede rkade rt e plaatsen.

Dezestudi ebestaa tui tinterpretati eva nbestaand egegevens .Dez egege ­ venszij nverkrege ndoo rmidde lva nliteratuurstudi e enhe traadplege nva n deskundigen.I nverban dme td ebeperkt eopze tva nd eopdrach te nd ekort e tijddi ehiervoo rbeschikbaa rwas ,konde nd everschillend ebronne nnie t uitputtendworde ngeraadpleegd .Vaa kmoes tworde nvolstaa nme tee nbeperkt e beschrijvingva naspectonderdelen .Nieu wonderzoe kwa snie tmogelijk . Peraspec tword tz omogelij kaandach tbestee daa nd evroeger esituatie ,d e huidigesituatie ,(autonome )ontwikkelingen ,eventuel e toekomstperspectie­ ven,e nd eprocesse ndi ebi jveranderinge nzij nbetrokken . -3-

Fig. 1 Liggingva nhe tvoormalig e eilandSchoklan d ind eNoordoostpolder . •4 -

Enkelevoo rd ebeheersvisi e relevanteaspecte nblijve ni ndez estudi e buitenbeschouwing ,zoal sgeohydrologische ,landbouwkundige ,recreatiev ee n musealeaspecten .Oo kko ngee naandach tworde ngeschonke naa nd efinanciël e consequentiesva nd egeformuleerd eaanbevelingen . 2 Geologischee ngeomorfologisch e aspecten

G.P.Gonggrij p metbijdrage nva nS .Barend se nJ.A . Weinreich -6- -7--

2 Geologische engeomorfologisch easpecte n

2.1 Ontstaansgeschiedenis

Deontstaansgeschiedeni sva nhe tvoormalig eeilan dSchoklan dbegin t ind e voorlaatste ijstijd,he tSaalie n(20 000 0 -12 500 0jaa r geleden).I ndi e tijdwer dte rhoogt eva nd elij nUr k -Vollenhov eee nstuwwa lopgeduw ddoo r hetScandinavisch e landijs.D estuwwa lbeston dui tee ndi kpakke tgestuwd e keileemme tee nker nva nouder eafzettingen .Doo rlater eerosi e isee ngroo t deelva ndez estuwwa lafgebroke ne nafgevlakt .Allee nbi jUrk ,Tollebeek , Schoklande nVollenhov ekome nterreine nme tkeilee maa nhe toppervla kvoor . Dekeilee mdagzoom tte nweste nva nhe tvoormalig eeilan d inhe tSchokkerbos . Tenooste nva nhe tbos ,o phe teilan dlig td ekeilee mongevee r2 m onde r maaiveld (fig.2.1) .

Tijdenshe tEemien ,ee nwarm etussenijstij d (12500 0- 7 000 0jaa rgeleden ) heeftSchoklan dme tUr ke nVollenhov edee luitgemaak tva nee nlanggerek t oost-westgeoriënteer dkeilee mschiereiland .Aa nd ewestzijd ewer dhe tomge ­ vendoo rd eEemzee ,aa nd eoostzijd ewer dhe t 'omspoeld'doo rd eRij n (end e OverijsselscheVecht? )di edaa rgrin de nzan ddeponeerde .O phe tschierei ­ landzel fvonde nbehalv everwerin gva nd ekeilee me nzee rlokal eveengroe i (Voorsterbos,Zwols evaart) ,gee nvormend eprocesse nplaats .

HetWeichselien ,d elaatst e ijstijd (7000 0- 1 000 0jaa rgeleden )wer dge ­ kenmerktdoo ree nkou dklimaat .D eRij nstroomd e indi etij dte nzuide nva n hetkeilee mschiereiland .D eOverijsselsch eVech tlie pmogelij kte nnoorde n vandi tgebied .Gedurend edez elaatst e ijstijdwer di nhe tgebie ddoo rd e windee nlaa gdekzan dafgeze tva nster kwisselend edikte .Plaatselij kvormd e hetdekzan dvlakten ,elder sontstonde nlag erugge no fheuvel sto tongevee r 1,5m hoogte .D eouder edekzande nzij nrelatie flemig ,d ejonger ezij n groverva nsamenstelling . Aanhe teind eva nhe tWeichselie nzij nvanui td eeerde rgenoemd erivierdale n diezowe lte nnoorde nal ste nzuide nva nSchoklan d liggenrivierduine nopge ­ stoven.Onde rd ezuidpun tva nSchoklan d ligtd eko pva nzo' ndui no ponge ­ veer1 m onde rhe tmaaiveld .He tdekzan dlig tonde rSchoklan dgemiddel don ­ geveer6 m onde rhe tmaaivel d (fig.2.2) .He trelië fi szee ronregelmatig . •o e

0)

o o > 4-) 0) ,c e 0) > (U "O O)

UeI J-l o o •™•\ "O «* UI m M ^ m r-i > 4) •o •0 0) •H X! 4> O S ui •r-l H t>0 O • w9

r-l M M CM• 4> , 60 i-3i i-I r» - s -• (x s-/ -9-

Inhe tHolocee n (1000 0jaa rgelede nbegonne n -nu )smol the tlandij sda t zichoo ki nd elaatst e ijstijdha dgevormd ,doc hslecht s totHambur gwa sge ­ komen.Hierdoo r steegd ezeespiege le nhe tgrondwaternivea uwaardoo rvoora l tijdenshe tmidde nva nhe tHolocee n ingrot edele nva nWest -e nMidden-Ne ­ derlandd eomstandighede nvoo rveenvormin ggunsti gwerden . Aanvankelijkwer do phe tpleistocen ezan dbroekvee nafgeze tdoo rd eaanvoe r vanvoedselrij kwater .Daa rwaa rdi tvoedselrijk ewate rminde r invloedui t konoefene no pd eveengroe iontwikkeld ezic hzeggeveen . Hetveenlandscha p datontston dwer d ind eomgevin gva nSchoklan ddoorsnede n doorenkel egeule ndi evanui tWest-Nederlan dwerde ngevoed .Bi joverstro ­ mingenwer do.a . tennoordweste nva nSchoklan doud ezeekle i (Unioklei)afge ­ zet (fig.2.3) .I ndi tlandscha pstake naanvankelij kd ehog e dekzandruggen enkeileemkoppe nno gbove nhe tvee nuit .Tenslott ewa somstreek s 3600jaa r geledenhe tgehel egebie dbedek tme tvee ne nwer dhe tdoorsnede ndoo renkel e geulen.Wel k typevee nwa sontstaan ,wa safhankelij kva nd eliggin gva nhe t gebiedte nopzicht eva n 'voedselbronnen'al sgeulen .Ve rva nd egeule nvorm ­ dezic hveenmosveen ,i nee nvoedselar mmilieu .Vandaa rda td eveenopbou wva n plaatsto tplaat sster kka nverschillen .Uitbreidin gva nhe tFlevomee re n toenemende invloedva nd eze e inhe tgebie dleidde nto tee nvoortdurend eaf ­ braakva nhe tveenlandschap . Dezetoenemend e invloedha dplaatselij koo kd eafzettin gva nzeekle i(Car - diumklei)to tgevol g (1800- 125 0v.Chr.) . Indez eperiod eontston de ree n complexva nmere ni ndi tgebied .Tegelijkertij d gingd eveenvormin gva n veenmosveenabrup tove rnaa reutroo fveen ,t ewete nrietveen .Hiero pwer d laterwee ree nnieuw e laagoligotroo fvee ngevormd .N adez egrot ezeeinbraa k vangtd edefinitiev e afbraakva nhe tvee naan .D eomvan gva nhe to pda tmo ­ mentbestaand eveeneilan dka nworde nafgelei dui td edetritus-gyttj aafzet ­ tingen,di evoo rhe tbegi nva nonz ejaartellin g inhe tope nwate rva nd eme ­ renrondo mhe teilan dzij nafgeze te norganisch e stofbevatte ndi ete ndel e bestaanui tafbraakprodukte nva nhe tveenland . Rondhe tbegi nva nonz ejaartellin gwer dd einvloe dva nd eze ewee rgroter , hetFlevomee rveranderd e inAlmerelagun e (fig.2.4) .Ur ke nSchoklan d vormdentezame nee ngroo teiland ,i nhe tzuide nbegrens d doord eIJsselgeul , inhe tnoorde ndoo rhe tstroomda lva nd evoortzettin gva nd eOverijsselsch e Vecht.Te ntijd eva nd eLaat-Romeinse/Vroeg-Merovingisch e 'transgressiefase' (tussen25 0e n500/60 0n aChr. )i sd ezogenaamd e sloefafgezet . •10-

IJ X $ Il Hit?

Wt~^A dwpce

hog* iindru(| (r.».*rtfu.rwn) hifh-lymf und nd|« fnrtr dufwi)

Fig. 2.2 Diepteligging van het pleistocene oppervlak (Wiggers, de Jong & Spanjer, 1962). •11 -

VOORKOMEN VAM UMIOKLEI EM CARDIUMKLEI. ®

Cardiumklei I OeverwaluorminQ var I Unio-en Cardiumklei Pleistoeeen ondieper^ dan 4m ^HAP / nVindplaat s f MeoltLhirum

Fig. 2.3 Voorkomen van Unioklei en Cardiumklei (Wiggers & Van der Heide, 1954).

VOORKOMEN VAN OUDE SLOEF

Veen.afgedekt doo 1kleilaaQ (terreslns \ Open water met slsloefvormino ç " mnische facies). • Vindplaats inheems.: aardewerk vóór de " " W deeeu w K Vindplaats Pomeins aard-swen

SCHUL

Fig. 2.5 Voorkomen van oude sloef (Wiggers & Van der Heide, 1954) -12-

Ookdez esloefafzettin gvon dplaat s inope nwate re nnie to phe t toenaanwe ­ zigeland ,zoda td eaanwezighei dva ndez esloe fwee ree nindicati evorm t voord eomvan gva nSchoklan d indez etij d (ziefig .2.5) .Te ntijd eva ndez e 'transgressie'werde nUr ke nSchoklan dva nelkaa rgescheiden .Ee ndee lva n hetveenlandscha pbi jUr ke nSchoklan d isi ndez eperiod eopgeruimd .He t veengebied tussenSchoklan de nElbur gblee fwe lbestan d tegend ezeeinbra - ken.Tusse nd evierd ee nd enegend eeeu w iso phe tresterend edee lee nsoor t zoetwaterkweldersloef afgezet.Bi jee nverder euitbreidin gva nd e Almerelagune ishe teilan doverstroom de nbleve nallee nd etwe ehoger edele n vanUr ke nSchoklan dover .D eAlmerelagun e ginggeleidelij k aanove r ind e Zuiderzeedoo rd eno gsteed stoenemend e invloedva nd eze e indi tgebied . Hetveenlandscha pron dSchoklan dwer di ndez eperiod eaangetas te nove rvri j groteafstande nverwijder d (fig.2.5) .Tijden sdez eoverstrominge nwer dte ­ venskle iafgezet .Di tkleide k (nu2 m geklonke nklei )beschermd ehe tonder ­ liggendevee ntege naantasting . Dezeeinvloe dwer d in193 2aanzienlij kbeperk ttoe nd eAfsluitdij kwer daan ­ gelegd,e nverdwee ngehee ltoe ni n194 2d eNoordoostpolde rwer d ingepolderd.

Samenvattendka ngestel dworde nda the tvoormalig eeilan dSchoklan d isopge ­ bouwdui tva nbove nnaa rbeneden : -ee nzoutwaterkleipakke t -ee nzoet(brak)waterkleipakke t (sloef) -ee nveenpakke t (broekveen,zeggeveen ,rietvee ne nveenmosvee ne nover ­ gangen) -ee npleistocen e ondergrond (keileem,dekzand ,rivierduinen) .

Dedirect eomgevin gva nSchoklan dheef tglobaa leenzelfd eopbouw .He tveen - pakketi sbehalv e ind evoormalig e geulenminde rdik .Bovendie nkom te r veendetritusvoor .Oo kd ekleipakkette nzij nminde r dikomda to pSchoklan d voortdurende opslibbingplaatsvond .

2.2 Hetrelië f

Dehuidig egeomorfologi eva nhe teilan de nd eomgevin g isi nsterk emat ebe ­ paalddoo rd eoorspronkelijk e topografiee nd everanderinge ndi esind sd e droogleggingva nd eNoordoostpolde r zijnopgetrede nal sgevol gva nklink . •13-

veen resp. klei op veengebied

hogere gronden

Fig. 2.4 Deverdelin gva nlan de nwate romstreek she tbegi nva nd ejaar ­ telling (gedeeltelijknaa rWigger se nPon se nWiggers) . •14 -

Oorspronkelijketopografi e

Deoorspronkelijk e topografieva nd eIJsselmeerbode mvertoond eee nenigszin s steilehellin g inhe tnoorde ne nnoordooste nva nhe tnoordoostpoldergebied . Dezehellin gword tnaa rhe tweste nto eflauwer .Plaatselij k liggene renkel e verheffingen:Schoklan d ('veeneiland'),Ur k (keileemeiland)e nEn s(IJssel - delta). Naasthe teilan dUrk ,vormd e Schoklandee nmarkan telement ,da tbijn a3 m bovend eIJsselmeerbode m lag.D ehoogt eva nhe teilan dvarieerd eva nzeeni ­ veauto t1 m bove nzeenivea ute rhoogt eva nd ekeileemopduikinge ne n1, 6m ofmee rte rplaats eva nd eterpe n(fig .3.6) .

Klink

Nad edroogleggin gva nd eNoordoostpolde r in194 2tra dal sgevol gva nd e ontwateringklin kop .Dez eklin k isnie tvoo rall eafzettinge ngelij ke ni s bovendienafhankelij kva nd emat eva nontwatering .Zan dklink tnauwelijk s terwijlvee nzee rster kka nklinken . Alsgevol gva nd eklin ke nd everschille ni nbodemgesteldhei d ontstondee n gevarieerdmicrorelië fgesuperponeer d ophe treed sbestaande . Eenhoogtepuntenkaar tme tee nschaa l1:1 0 000e nhoogtepunte no p1 0c mnauw ­ keurig,geef tgedetaileerd e informatieove rd ehoogteverschille no pe nron d hetvoormalig eeilan d (fig.2.6) . Ind edirect eomgevin gvalle no pd ehoogtepuntenkaar t tweedinge nop : 1.D evoormalig e onderwaterdeltava nd eIJssel . 2.He tSchokkerbos . Dekeileembul tonde rhe tSchokkerbo ssteek tthan sgemiddel d1 m bove nd e voormalige IJsselmeerbodemuit ,terwij laangenome nma gworde nda tdez ebul t tijdensd eIJsselmeerfas enagenoe géé nvla kgevorm dheef tme td eomgeving . Omdatd ekeilee mnie to fnauwelijk sgeklonke ni sbeteken tdi tda td eklin k vand eveen/kleibode mdaa rongevee ree nmete rbedraagt . Ophe tvoormalig e eilandzel fheef td einklinkin ggelei dto tee ngevarieerd e topografie.Volgen sd e (gebrekkige)gegeven sva nd estafkaar tva n193 3ware n denatuurlijk ehoogteverschille no phe tdestijd snagenoe gvlakk eeilan dnie t meerda nongevee r0, 6m ,d ekunstmatig ehoogte nuitgezonderd .Than slope nd e hoogtenuitee nva nNA P -2,7to t+0, 8m ,ee nverschi lva n3, 5m . •15-

Fig.2. 6 Hoogtepuntene nhoogtelijnenkaar t (hoogtelijnenpe r0, 5 m) •16 -

Hetlaagst epun t (NAP -2,7m )bevind tzic hi nee nvoormalig epla sbi jd e Noordpunt. Wanneer alleenhe tvoormalig e landi nbeschouwin gword tgenome n ishe t verschilongevee r 3m (NAP -2,2m e n+0, 8 m). Alsgevol gva nd eklin klijke n dereliefverschille ndu saanzienlij kt ezij ntoegenomen .Ui twaterpassinge n inraaie no pSchoklan d in1949 ,195 6e n196 0i sgebleke nda td eklin k inderdaadal sgevol gva nverschille n inbodemopbou wva nplaat s totplaat s eenander ewaard eheeft .D ehoogst egemiddeld eraaiwaard e tussen194 9e n 1960bedroe g9 9c mklink ,d elaagst e13, 5c m (Glopper in:Zuu re.a . 1963). Vergelijkingva nd ehoogtepuntenkaar t (1 :1 0000 )va n197 2me td estafkaar t van193 3 (1 :2 5000 )doe tdu svermoede nda td eklin kthan so psommig e plaatsena lmee rda n9 9c mbedraagt . Omee nbeter e indrukt ekrijge nva nd eklin k terplaats ezoude nhoogtepun - tenkaartenui tverschillend ejare nvergeleke nmoete nworde nme td esituati e van1942 .Di theef t (nog)nie tplaatsgevonden . Duidelijki sechte rda td elaagst edele nva nhe teilan d (deplassen )oo kn u nogd elaagst edele nzij ne nd ehoogst edele n (keileem- enrivieropduiking ) ookn ud ehoogst edele nvormen . Naarall ewaarschijnlijkhei d ise rno ggee neind egekome naa nhe tinklin - kingsproces enverwach tma gworde nda td ehoogteverschille no pe nron dhe t voormaligeeilan dSchoklan dno genigszin szulle ntoenemen ,hoewe lsteed s minder.Di ti smed eafhankelij kva neventuel everder eontwatering .Ee n nadereanalys eva nd everschillend ehoogtepuntenkaarte n ind etij dka n informatie gevenove reventuel everanderinge nva nhe thoogteverschi l tussen eilande nomgeving .

2.3 Deaardkundig ewaard e

Inaardkundi gopzich tvorm the tvoormalig eeilan dSchoklan dee nunie kob ­ ject.He t ishe tenig e (voormalige)veeneilan d inee n (voormalig)marie nmi ­ lieuda ton slan drij kis .We lligge ne renkel evoormalig eveeneilande ni n droogmakerijen,zoal s ind eWorkumermee rPolde re nd eMatte ni nd eSchermer . Derelëfverschille no phe teilan ddemonstrere no puitstekend ewijz ehe tver ­ schijnselklink . Omdez eredene ni she tva nbelan gd ereliëfverschille no pmaa roo kron dhe t eilandt ebehouden . -17-

DeGesteentetui n inhe t Schokkerbos geeft informatieove rd epleistocen e wordingsgeschiedenis,he teilan dzel fdoe tda tove rd eholocen egeschiede ­ nis.

2.4 Literatuur

Gottschalk,M.K.E . 1971,1975 ,1977 .Stormvloede ne nrivieroverstrominge n in Nederland.Dee lI ,I Ie nIII .Assen . Pons& Wiggers .1958 .D emorfologi eva nhe tpleistocen e oppervlak inNoor d Hollande nhe tZuiderzeegebied ,voo rzove rgelege nbenede ngemiddel dzee ­ niveau (NAP).TKNA G75 :140-153 . Wiggers,A.J .& G.D .va nde rHeide .1954 .Enkel eresultate nva nhe tgeolo ­ gische narcheologisc honderzoe kbetreffend ehe teilan dSchoklan de nzij n naasteomgeving .In :Lang sgewonne nvelden .Wageningen ,pp .96-113 . Wiggers,A.J .1955 .D ewordin gva nhe tNoordoostpoldergebied . Eenonderzoe k naard ephysisch-geografisch eontwikkelin gva nee nsedimentai rgebied . Zwolle. Wiggers,A.J. ,F.H .d eJon g& K .Spanjer .1962 .D ebodemgesteldhei dva nd e Noordoostpolder.Va nze eto tland .Rapporte ne nmededelinge n inzaked e droogmaking,ontginnin ge nsociaal-economisch e opbouwva nd eIJsselmeer - polders,nr .33 .Zwolle . Zuur,A.J .e.a .1963 .Rapporte nove r inklinking ind eNoordoostpolder .Flev o BerichtenA no .44 .5 3p . •18 - -19-

3.Historisch-geografisch éaspecte n

S.Barend s •20- -21-

3.Historisch-geografisch e aspecten

3.1.Inleidin g

Indi thoofdstu k komend e historisch-geografische aspectenva nhe t landschapva nhe tvoormalig e eiland Schokland aanbod .Historisch e geografiehoud t zichonde r meerbezi gme t onderzoeknaa rhe tontstaa n end e ontwikkelingva nhe t landschap onder invloedva nd emens , datwi lzegge nnaa rd ewijz ewaaro p inhe tverlede nd e ruimtelijke spreidingva n landschappelijke elementene n structuren totstan d isgekomen . Debewoningsgeschiedeni sva nSchoklan d staat indi t hoofdstukcentraal ,alsmed ed eherkenbaarhei dva ndez e geschiedenis ind ehuidig evor mva nhe tvoormalig eeilan d end eaanwezighei dva noverblijfsele nva nd evroeger e bewoning. Deontstaansgeschiedeni s vanhe tvoormalig e eiland Schoklandverschil t inmeerder e opzichtenva ndi eva n anderegebieden . Ind eeerst eplaat s isee ngroo t deelva nd eontwikkelin g vanhe tvoormalig e eilandnie tmee r inhe t landschap terugt evinden ,omda tdoo rd eoverstromin gva nd eze e allespore nhierva nzij nuitgewist .Di tgeld tnie tzozee r voorhe teilan dzoal sdi t rond1940 ,bi jd einpolderin g vand eNoordoostpolde r aanwezigwas ,maa rvoora lvoo rd e eerdere fasendi ehe teilan dheef t gekend. Ind etweed eplaat sheef t ookhe teiland , zoalsda ti n 1940wa sovergebleve n eenander eontwikkelin g doorgemaakt danander e landschappen.Doo rhe tverlate nva nhe teilan d in185 9e nhe tafbreke nva nbijn a allegebouwe n zijne r weinigoverblijfsele no frelicte nva nd evoorafgaand e periode overgebleven.W ekunne nSchoklan dme td e historisch-geografische term "Wüstung"aanduiden ,ee n verlatennederzetting .D erede nvoo rhe tverlate nva n Schokland isduidelijk :ee nnatuurlijk e oorzaak,d e overstroming doord eze ee nhe twegslaa nva nee ngroo t deelva nhe t land,waardoo rno gslecht see nzee r marginaalbestaa nmogelij kwas . Tenslotte neemthe tvoormalig e eilando pdi tmoment ,doo r zijn ligging ind enieuw epolder ,ee napart eplaat sin , een restantva nhe t oude landschap,omring ddoo rgehee l nieuwe nmoder n ingericht land. Hethuidig e landschapbied tmaa rweini g aanknopingspunten voor eenbeschrijvin gva nhe tontstaa n end eontwikkelin g vanhe t gebied.Aa nd ehan dva n fysisch-geografische •22 -

gegevens enme tbehul pva n resultatenva n archeologisch onderzoek,da t indi tgebie d isuitgevoerd , ishe t toch mogelijk eeninzich t teverkrijge n ind e bewoningsgeschiedenis vanSchokland .

Debeschrijvin gva nd eontstaangeschiedeni s (paragraaf 3.2.) isal svolg t ingedeeld.D ebewoningsgeschiedeni s zalworde nbeschreve n totaa nhe tmomen tva nverlate nva n heteiland , 1859.Vervolgen s zalworde n ingegaano p veranderingen diesindsdien , totaa nd e inpoldering ind e jaren4 0hebbe nplaatsgevonden . Vooree noverzich tva nd e fysisch-geografische kenmerken vanhe tgebied ,nodi go md eontwikkelinge n inhe t landschapbete r tekunne nbegrijpen ,word tverweze nnaa r hoofdstuk2 . Inparagraa f3.3 .word tvervolgen s ingegaan opd e toestandva nhe t eiland tentijd eva nd e inpoldering. Daarnaword the thuidig e landschap onderd eloe pgenomen , metnam e deveranderinge n diehebbe nplaatsgevonde n sinds deinpolderin ge nd erelicte nva nhe t oudeeilan d inhe t huidige landschap.Apar t komen inparagraa f3.4.4 .d e archeologischewaarde naa nbod .Dez eparagraaf ,e nd e daarbijbehorend e kaartme t archeologischemonumenten ,i s samengesteld doord ehee rJ.W.H .Hogestijn , archeoloog bijd eRijksdiens tvoo rOudheidkundi g Bodemonderzoek. Inparagraa f3.5. ,to tslot ,volge nd econclusie se n aanbevelingen. •23 -

3.2. Ontwikkeling van heteilan d voor de inpoldering.

3.2.1.Bewoningsgeschiedeni s tot185 9

Voor eengroo tdee li sd ebewoningsgeschiedeni s vanhe t gebiedo pe no mSchoklan d teachterhale ndoo r archeologischevondste n inhe tgebie d (zieoo kparagraa f 3.4.4.). Deoudst ebewonin gva nhe t gebied rondom Schoklandvon d plaatso pd eoever sva nd eoud e stroomgeulenva nIJsse l enVecht .Prehistorisch e vondstenworde n gelokaliseerdi n eengebie dwaa rverban dme tdez evoormalig e geulenko n worden aangetoond. Dekeuz eva ndez ehoge rgelege n rivieroevers ligtvoo rd ehand .I nd eeers tplaat s speelded eaanwezighei dva ndrinkwate r eengrot e rol.Oo k deaanwezighei dva nvoedse li nd evor mva nvis ,maa roo k vanander e dieren,di eo pzoe kware nnaa rdrinkwater ,wa s vanbelang .To t slotboo dhe twate ree ngoed e transportmogelijkheid inhe tdicht emoerasbosgebied . Vindplaatsen opdergelijk e geuloevers liggenonde rander e tenweste nva nd eZuidpun t vanSchokland ,o pd ehog e zandrugva nee nrivierduin .Oo klang sd eoud e stroomgeul vand eOverijssels e Vecht,doo rhe tnoordelij k deelva n het latere eilandSchokland , zijnbewoningsspore n gevonden. Deze eerstebewonin gdateer tui td eVroeg eBronstij do f LateSteentijd .E ri swaarschijnlij k sprakeva n nederzettingen,waarva n debewoner s leefdenva nd ejach t envisvangst . Aand eoostkan tva nhe teiland ,eveneen s langsd eoeve r vand eVecht ,wer dee noud ewoonplaat sgevonde nme t bijbehorende akkergronden.Zwart e strepentekende nzic h afi nhe tzand ,waari ndri egroepe nmi no fmee r evenwijdige lopendeploegspore nwerde nherkend .E rwa s hierdu ssprak eva ngrondbewerkin g tenbehoev eva nd e landbouw.Teven sduidd e deaanwezighei dva nhoutskoo lo p het afbrandenva nhe t aanwezige struikgewas. Tenweste nva nhe tnoordelij k gedeelteva nSchoklan dzij n vondstengedaa nui td eBronstij d (v.d.Heide , 1965). Nadi etij dna mhe taanta loverstrominge n toe.He t Flevomeer ontstond.Maa r ookd eveengroe i zettezic h verdervoort . Tengevolg eva nd everschillend e transgressies ishe t gebiedvrijwe lverlaten .Iede rspoo rva nbewonin gva n voor de 10e- 11 eeeu wontbreekt .He t gebiedwa s blijkbaarweini gaantrekkelij kvoo rbewoning . Indez eperiod e isd eomvan gva nhe teilan denor m afgenomen.Zoal s inhoofdstu k 2a li svermeld ,werde nUr k enSchoklan d toenva nelkaa r gescheiden. Ind etiend eeeu wwer dhe t klimaatwa t droger,waardoo r debegaanbaarhei d vanhe tvee nverbeterd e (Heidinga, -24-

1987).Doo rhe tbinnendringe n vand eze eza loverigen sd e afwateringva nhe tvee n aanzienlijkverbeter dzijn , waardoor debewoonbaarhei d extrawer d gestimuleerd. Sindsdien ise rsprak eva nee nhernieuwd e occupatieva n ditdee lva nhe t Zuiderzeegebied. Deoorzaa kvoo rd eheroccupati e dient tevensgezoch tt e worden inee ntoenam eva norganisatorisch e ensocial e ontwikkelingva nd ebevolking .Me tnam eonde r invloedva n kerkene nklooster sworde n indi e tijdgrot eontginnings - enlandaanwinningsprojecte n terhan dgenomen .Daarnaas t speelt ookd etoenam eva nd ehande lee nbelangrijk e rol. Ind e11 eeeu wontstonde n deeerst ehandelscentr a indi t gebied.Me tnam eKampe nmaakt e eenenorm e groeidoor .D e kleinenederzettinge n inhe tgebie d rondhe tAlmer e haddenee nmee ragrarisc hkarakter .I nd ehuidig e Noordoostpolder lagen ind elat eMiddeleeuwe n 8dorpen . Dezenederzettinge nbestonde nwaarschijnlij kui t verspreideboerderije n (Modderman, 1945). Ind ebuur tva n Schokland zijnhie r sporenva ngevonden ,onde rander ete n noordene n tenooste nva nhe tvoormalig e eiland, eni n hetzuide no pd ehog ezandru gva nee nrivierduin .D e verspreidingva ndez emiddeleeuws e nederzettingen vertonengee no fnauwelijk s samenhangme the t reliëfva n deondergrond . Opvallend isoverigen s datvondsten ,zowe lui td e Middeleeuwen alsui td eperiode n ervoor,vrijwe l uitsluitendbuite nd ehuidig econtoure nva nhe t voormalige eilandvoorkome n ennauwelijk so pSchoklan d zelf (zieoo kparagraa f 3.4.4.).He t ismogelij kda td e nederzettingen opSchoklan d allemi no fmee r aand ekus t gelokaliseerdware ne nda the tmiddelst e gedeelteva nhe t eiland tenbehoev eva nd e landbouwwa s ingericht. Oorspronkelijk leefdend ebewoner sva ndez elaat ­ middeleeuwse nederzettingenvoornamelij kva nveeteelt . Laterza loo kd evisseri je nd ehande lee nmee r belangrijkeplaat szij ngaa ninnemen .

Denederzettin g inhe tnoorde nva nhe teilan dheett e Emmeloord. Inhe t zuiden lagee n tweedenederzetting . Ens. Dezenederzettin g lagvroege rwaarschijnlij k ten westenva nd ehuidig e zuidpunt.D enaa mEmmeloor d is ontleendaa nee nlijs tva nkapelle n diebehoorde nbi jhe t oudeBenedictijne r klooster St.Odul fda tbi jStavere n heeft gelegene ndi edateer tva nomstreek s 1200.Zowe l Urk (Urch)al sEmmeloor d (Emelwerth)worde nhieri n genoemd.D enaa mSchoklan dwer di ndi etij dnie t gebruikt.He teilan dwer daangedui dme t dename n Emmeloord, voorhe tgehel enoordelijk e deele nEn svoo r dezuidelijk ehelf tva nhe t eiland.D enaa m Schokland wordtpa svoo rhe t eerstgebruik t ind e tweedehelf tva n de 18eeeuw . -25-

Beide delenva nhe t eiland,Emmeloor d enEns ,hebbe nee n aparte geschiedenis doorgemaakt.D egeschiedeni sva n Emmeloord hangt nauw samenme t dieva nUrk .Beid ename n wordenvaa k incombinati e genoemd. In138 3kome nd e Bisschopva nUtrech t enhe t kloosterva nSt .Odul ft e Staverenoveree nhe tpatronaa tva nd eker kva nKoudu mi n Friesland teruilen ,onde rmee rvoo rhe tpatronaa t vand e kerkt eEmmeloord , diebehoor t aanhe tklooste r (Muller, 1917-1922,nr . 1066).Hierdoo r krijgend ebisschoppe nva n Utrecht invloed indi tgebied .Maa roo kd eGrave nva n Hollandwilde nhu nmach t indez eomgevin gvergroten .I n 1331worde nd ehere nva nKuinr e doord eHollands e graaf beleendme t goederen indez eomgeving ,e nme the tgerech t vanUr ke nEmmeloor d ("gerechtva nEmlairde nhalf") .Ho e deGraa fva nHollan d inbezi t isgekome nva ndez e goederen isonbekend .Late rword t eveneensee ndee lva n Urke nEmmeloor d aand ehere nva nVoors t inlee n uitgegeven.Veronderstel dword t date rgelijktijdi gtwe e herenove rd eeilande n regeerden (Moermane nReijers , 1925). In141 2doe t devrouw eva nVoors t afstandva nhaa r rechteno pd ebeid eeilanden .D ehere nva nKuinr eware n berucht ophe tgebie dva nd epenningkunde .Zi jsloege n namelijkzelf ,nagemaakte ,munten .Vermoedelij k stondd e munt opSchokland ,getuig e enkelekoopbrieven ,waari n sprake isva n land "dairdi emunt eo pplac ht estaen " (Moermane nReijers , 1925). Ind etweed ehelf tva nd e15 e eeuwkwame nUr ke nEmmeloor d inhande nva nhe tgeslach t Zoudenbalch,ee naanzienlij k geslachtui tUtrecht .Late r behoordend eeilande naa nhe t geslachtVa nde rWerve ,da t in166 0zij nbezi t overdeed aand esta dAmsterdam .D e belangstellingva nAmsterda m voor dezeeilande nka n wordenverklaar d doord eaanwezighei dva nd evuurbaa ko p Urk,va nbelan gvoo r descheepvaart . Deouds tbekend e vermeldingva nEn sdateer tva n79 3 "Enedseae" (Künzele.a. , 1988).D enaa m zoubestaa nui t tweedelen ,namelij k "seae",da tmee ro fze ebetekent ,e n "ened",da teen dbetekent . In130 2word t Ensgenoemd ,al s Jacobusva nEnesc eburge rva nKampe nwordt .En si saltij d onderOverijssel s gezaggeweest .Pa si nd eFrans etij d (1806)word t Schokland alsgehee lbi jd eprovinci e Overijssel ingedeeld. Degren s tussenEn se nEmmeloor d werd ind e 18eeeu w gevormddoo ree nsloot ,gelege n tennoorde nva nhe t smalstegedeelt eva nhe teiland ,waarlang s tevensee n dijkjeheef t gelegen (Moermane nReijers ,1925 )(zi e figuur 3.1).Nie t alleen staatkundigware nEmmeloor d en Ensgescheiden ,oo ko pgodsdiensti ggebie dwa se ree n verschil.Emmeloor d isaltij d katholiekgebleven ,d e Reformatie hadhie rweini g succes.En swa sdaarentege n welhervormd . -26-

I

ft CO

Figuur3.1 :He teilan dSchoklan d in1789 ,i n1820-185 0e ni n 1874.O pd ekaar tva n178 9staa td eliggin gva nd e scheidingssloot,di ed egren saangeef ttusse nEn se n Emmeloord,aangegeven . Bron:Moerma ne nReijers ,1925 . •27 -

Onder invloed van de diverse stormvloeden uit de late middeleeuwen werd het veenlandschap rond Schokland sterk aangetast. Bekend is onder andere de Allerheiligenvloed van 1170, waarbij land tussen Vollenhove en Schokland is weggeslagen. Waarschijnlijk vond tevens de doorbraak van de veenbarrière tussen Schokland en Elburg ten tijde van deze stormvloed plaats. Ook bij de stormvloed van 1375 werden zowel op Urk als op Schokland zware verliezen geleden. Over de stormvloed van 1507 in het Zuiderzeegebied zijn we vrij uitvoerig ingelicht door de rekening van de bisschoppelijke rentmeester van Vollehove (Heeringa, 1926, II, p.712). In die tijd stond onder meer Ens geheel onder water. In de tweede helft van de 16e eeuw is niet alleen sprake van een groot aantal stormvloeden, maar loopt ook het water bij storm enorm hoog op, ten gevolge van het steeds wijder worden van de zeegaten. In 1570 liep Schokland tijdens de Allerheiligenvloed wederom zware stormvloedschade op (Gottschalk, 1971, 1975 en 1977). Deze overstromingen vormen slechts hoogtepunten in een geleidelijke ondergang van het gebied. De oude omvang van het land van Schokland op verschillende momenten is gereconstrueerd (zie figuur 3.2).D e verschillende stadia van de omvang van Schokland zijn ten dele gebaseerd op archeologische vindplaatsen, ten dele op gevonden dijksporen, en ten dele op de diverse aangetroffen kleilagen in het gebied (Wiggers en v.d. Heide, 1954). Opvallend is echter dat bij deze reconstructie nauwelijks gebruik is gemaakt van oude kaarten, met uitzondering van de kaart van E.P. Seidel uit 1789 (zie figuur 3.1). Ouder kaartmateriaal, zoals bijvoorbeeld de kaart van Christiaan sGroten uit 1560, is niet geraadpleegd. Op deze kaart staat namelijk een geheel andere vorm van het eiland weergegeven (figuur 3.3).Zowe l aan de noordwestzijde als aan de oostzijde staan grote delen land aangegeven, waarschijnlijk in die tijd al periodiek onder water, gezien de signatuur op de kaart. Aanduiding van een dergelijke uitbreiding ontbreekt bij Wiggers en van der Heide. Mogelijk biedt nader archiefonderzoek een oplossing voor dit probleem (zie paragraaf 3.5.1.). Het landverlies tussen 1789 en 1874 is wel goed te recontrueren aan de hand van kaartmateriaal (zie figuur 3.1). De bewoning schuift door het verlies aan land geleidelijk aan op naar het oosten. Dit blijkt uit de vindplaatsen van middeleeuwse scherven (zie figuur 3.4).Oo k begint in deze periode de bevolking eich tegen het water te beschermen door de aanleg van terpen. Op Schokland waren deze terpen langgerekt van vorm, en lijken daardoor op een stuk dijk. Op hethuidig e Schokland zijn nog drie terpen bewaard gebleven, maar in de late middeleeuwen moeten er veel meer geweest zijn, getuige de vele vindplaatsen • 28-

///j beÇrenzm§ nid« eeuw

17fl9

1940

Figuur 3.2:Reconstructi eva nd eomvan gva nSchoklan d (volgensWigger se nva nde rHeid e (1954) -29-

jrArn'üldf.

••'?-yy"tôudc.

Figuur 3.3:Fragmen t vand ekaar t vanChristiaa n sGrotenui t 1560 -30-

BEWOMIMGSSPOREIÏ

3° iSOO-1400

î« ±800-1800

I ±1400-1859

Figuur3.4 :Bewoningsspore n ope nron dSchoklan d (uit:va nde rHeide ,1965 ) -31-

rondomhe tnoordelijk e enoostelijk e deelva nhe teiland , dieaa nbewoond e terpenherinneren .Dez e terpenwerde n niet inee nkee ropgeworpen .Ui t onderzoek ind eterpe n vanMiddelbuur te nZuider t (delaatst e tweebuurte nva n Ens)blee kee nreek sva nophogingsfase nt eonderscheide n ind evor mva nafwisselend e lagenklei ,mes t enzeegra s (Modderman, 1945).Oo kbi jeige nboringe nwerde ndez e lagenaangetroffen .I nhe t zuidwestenboo d aanvankelijk dehoo ggelege nzandru gd emogelijkhei d voorbewoning . Doord e toenemende afslagva nhe t eiland indez eomgevin g isdi t terreinechte rverlaten . Niet alleenme tbehul pva n terpen trachtte debevolkin g zichtege nhe twate r tebeschermen , ookwerde ne rdijke n aangelegd.He tbegi nva nd edijkenbou wdateer tva nd e10 e en11 eeeuw .Vóó rdi e tijdwoond eme no ponbedijkt e grond.Toe nechte rhernieuwd ehog ewaterstande nhe t woongebied inmoeilijkhede nbracht ,heef tme nee nbegi n gemaaktme the tbekade nva nbedreigd e landstreken.D ea l aanwezige terpenwerde nverbonde n doormidde lva nd e dijken.D evroegst e dijkenbestonde nui tklein eaarde n wallen,e nwerde nvervaardig dui t terplaats e aanwezig materiaal,zoal s stenen,kle ie nturven .Oo kwer dgebrui k gemaaktva nzeegras ,zeewie rgenoemd .O pSchoklan dwer d ditaa nd enoordkus tbi jd ehave nva nEmmeloor dgebruikt , enteven sbi jZuidert .Late rwer doo kmateriaa lvoo rd e dijkenbouw aangevoerd, ind evor mva npui ne nzelf soud e grafstenen.D eoud edijke nzij no p luchtfoto'se ni nhe t velddoo rd edonkerde r kleurno gteru gt evinde n (zieoo k par. 3.3.).He tverloo p ervan,alsmed ed e liggingva nd e eerdergenoemd e oude,langgerekt e terpenaa nd eoostkan t vanhe t eiland isi nkaar tgebrach t (ziefiguu r 3.5).I n eenlate rstadiu mwerde nhoute npaalscherme naangebrach t omhe t aardendijklichaa m tegenzeewate re ngolfsla gt e beschermen.Dez epale nwerde nme tdwarsbalke n totlang e schermenverbonden ,e nvormde nee nhecht e constructie.I n de 18eeeu wwerde ndez epaalscherme n echteraangetas t doorpaalworm . Nad ebedijkin g stuwdehe twate rop .Doo rd eenorm e krachtwerde nd eoverstrominge nvee lgevaarlijker .Bi j doorbrakenwerde n danoo kdiep egeule nuitgeschuur de n werdvee llan dweggeslagen .Me tnam e ind e 12ee n13 e eeuw zijngrot e landverliezen geleden,maa r ookdaarn a zijnd eaanvalle n doord eze edoorgegaan . Denederzettin gEns ,i nhe t zuidenva nSchokland , isi n deloo pde r tijd tengevolg eva noverstrominge nee n aantalmale nverplaatst .D eouds tbekend e nederzetting lagte nweste nva nd ehuidig e zuidpuntva nhe teiland ,o p dehog e zandrug,getuig e deaanwezighei dva nbakstee ne n andermateriaa lo pdez e lokatie (v.d.Heide , 1955). Ind e 14e/15eeeu wwer do pd ezuidpun t eenker kgebouw dva n12 e eeuwsmateriaal ,waarschijnlij k afkomstigva nee nelder s gelegenvoorganger .I nd eno gaanwezig e fundamenten zijn •32 -

DUKJES

t dijk-en terpresten

Figuur 3.5s Dijk- en terprestanten rond het eiland Schokland (uit: Wiggers en van der Heide, 1954) •33-

7bouwfase n teherkennen .Dez eker kwer d echtereveneen s meer enmee rbedreig ddoo rhe twater ,ondank sd ehog e liggingva nd eZuidpun t vanSchokland .Tenslott ebouwd e menee nbeschermend e spatmuureromhee ne ndaaromhee n wierpme nno geen see nklein e ringdijko p (Modderman, 1945).Di talle swa sechte r tevergeefs.I nd e 17eeeu w tenslottewer dhe tgebouw ,da tno genig e tijdal s schapenschuurwer dgebruikt ,opgegeven .I n171 7wer do p deMiddelbuur t eennieuw eker kgebouwd .He tkerkho fi ne n omd eoud eker kwer d inverban dme tplaatsgebre k opd e Middelbuurt nogwe llang e tijdgebruikt . Naast deker ko pd ezuidpun t stondee nvuurbaak ,ee n bouwwerkme tee nplatfor mwaa rboveno p eenope nvuu rwer d gestookt,te nbehoev eva nd escheepvaart . Debewonin go pSchoklan dwa s indi e tijdgereduceer d tot dedri ewoonterpe nEmmeloord ,Middelbuur t ofMolenbuurt , enZuider t ofZuiderbuurt .Dez e laatste tweebuurten ,di e daterenui td e15 eeeuw ,vormde nd enederzettin gEns .D e nederzettingEmmeloor dbeston d ind e17 ee n18 eeeu w naast debuurtter pno gui t eenaanta lverspreid e boerderijen, eveneenso pterpe ngelege n (Wiggerse nv.d . Heide, 1954). Dedri ewoonterpe n zijnall eaa nd eoostzijd eva nhe t eiland, ind eluwte ,gelokaliseerd .D ebuurte nwerde n verbondendoo ree nhoute n looppadove rhe tpaalwer kaa n deoostzijd eva nhe teiland . Debewoner sva nSchoklan d leefdenzowe lva nd eveeteel t alsva nd ehande le nvisserij .Veeteel tna mechte rdoo r deafnam eva nhe tareaa lgraslan dee nsteed sgeringer e plaats in.To the t laatstva nd e18 eeeu wblee fvee l buitendijks landgeschik tvoo rveeteel t enhooiland .I n 1800zij ne rechte rgee nbuitendijks e terpboerderijen meer over (Bouman, 1985).D e terpenva nEn se nEmmeloor d wordenverde ropgehoogd .Bi jverde roverstrominge nmoe t deveeteel tworde nprijsgegeven , omdathe t landt e drassigwerd .I n181 6 isno g9 0ha .al sweilan d bruikbaar.Di tgebie dgelege no pd ehoger edele nva nhe t eiland, tewete n inhe tnoorden ,o phe tZan de naa nd e zuidkant,d eKerkenweer d genoemd.He t land isda n grotendeels alsmeent ,gemeenschappelij k grond,i n gebruik.D egemeent eha di n180 7a lbeslote n verkavelingenva nvroeger e datum ongedaan temake n (Resoluties 10-6-1807;Bouman , 1985).Mogelij kwa sa l voordi etij dgee nvast everkavelin gaanwezig ,i nd evor m vanbijvoorbeel d sloteno fgreppels ,maa rwa sd esituati e vergelijkbaar metdi eo pUr kwaa r depercele nme tbehul p vanpale nwerde n aangegeven,e nperiodie kee nnieuw e verdelingwer dgemaak t (VanBlom , 1924).Ee ndergelij k systeemword too kal s" meente "aangeduid . In154 1word t ernamelij k algesproke nove r een "sathe lands"o pEns , strekkendeva nd emeent e aanze e (Moermane nReijers , 1925). Ind e19 eeeu wwa se ree ngemen eweide ,zonde r -34-

indelingdoo r sloteno pSchoklan d (Moermane nReijers , 1925).Di tblijk t eveneensui td eoudst e kadasterkaart van rond 1830,waaro pgee nnader e onderverdelingva nhe t eiland inkavel s isaangegeven . Deveehouderi jwa s inverban dme the tverlie sva n buitendijks landster k ingekrompen (zietabe l3.1) .We l wasno genig ehooiverbou wmogelijk .

Tabel3.1 :He t aantalkoeie ne nschape no pSchoklan d tussen 1824e n1849 .

koeien schapen

1824 51 40 1839 32 150 1849 5 120

Bron:Moerma ne nReijers ,1925 .

Debevolkin gwa sdaaro m voor zijn levensonderhoud steeds meer opd ehande le nvisseri j aangewezen.I nhe tmidde n vand e 17eeeu wbezate nd eSchokker s ongeveer4 0 vrachtschepen, zogenaamde kagen.Zi jvoere nonde rander e opHamburg ,Overijsse le nAmsterdam . Ind e 18eeeu wware n erechte rno gslecht s8 vrachtschepe n opSchokland .I n 1800i sd evisvangs t devoornaamst e broodwinning geworden.D eSchokker sbezitte n dan4 0vissersschuiten . Maar ookhieri nkom tverandering . In184 7i sgee nenkel e vissersschuitmee r ineigendom . Deoorzaa kva ndi tverva lvorm the tgrot eaanta l stormvloeden ind e19 eeeuw ,waarva ndi eva n182 5d e beruchtste is.Tijden sdez e stormvloed stondhee l Schoklandonde rwater .Ta lva nhuize nstortte n in.Palen , aangetast doorpaalworm ,werde nweggerukt .Oo kd edijke n werdengrotendeel svernield .Ee ndee lva nhe teilan d bleefoo knadie nonde rwate r staan.E r liependiep e krekento taa nd ewoonterpen .Daartusseni n lag moerasachtiggebied .Ondank s dat isno gee nlang etij d gepoogdd eschad e teherstellen . In183 4wer d deker ko p deMiddelbuur therbouwd . In183 8wer d dehuidig ehave n bijEmmeloor d aangelegd.Oo kbestonde n toenplanne nvoo r deaanle gva nee nhave no faanlegplaat svoo r schepenbi j deMiddelbuur t (RijksarchiefOverijssel ,Kaartenverz .nr . 315, 1221).Aanleidin gvoo r dezewederopbou wwa see n plotselinge,maa rhelaa s zeer tijdelijke, toenameva nd e haringi nd eZuiderzee ,e ndaarme e deinkomste nva nd e bewonersva nSchoklan d (Bouman, 1985). Dedij kaa nd e westkantwer d ineerst e instantiemi no fmee rhersteld . Laterwer dee nnieuw e lage steenglooiing aangelegd, enige •35 -

tientallenmeter s achter deoud e dijk.I nd edij kwerde n openingen aangebrachtme tbeweegbar e kleppen,di ehe t toevloeienva nhe twate r tegengingen,maa r diedoo rhe t wegvloeiendewate rwerde nopengeduwd .Di therste lkostt e echter enormvee lgel de ninspanning .Schepe nwerde n daaromverkocht ,o fkonde nnie tmee ronderhoude nworden . Deeconomisch e situatie ophe teilan dverslechterd e steedsmeer ,terwij ld eze everde r gingme thaa r vernielingen.D e toestandblee kdaaro m onhoudbaar.D e terpZuider tmoes t in185 5worde nverlate n tengevolg e vanverwaarlozin gva nd ewoninge n enhe tgebre kaa n achterland. In185 9moes tbi jKoninklij kBeslui the t geheleeilan dverlate nworden .All ewoninge nzij n indi e tijdafgebroken ,me tuitzonderin gva nd eker kva nEn so p deMiddelbuurt .

3.2.2.He tverlate neilan d tussen 1859e n194 0

Hetverlate neilan dwer dn a 1859no gwe lva nbelan g geacht.He tdee ddiens t alsstrekda mvoo rd ekus tva n Overijssel.He t onderhoudva nd edijke ngin gdaaro moo k nad eontruimin ggewoo ndoor .Teven s leverdehe teilan d goedhoo ie nprim a riete nbiezen .O pd ekadasterkaar t van 1880,vervaardig d tenbehoev eva nd egrondbelasting , staatal sgrondgebrui ko pSchoklan dda noo kuitsluiten d hooilande nrietlan daangegeven s (Rijksarchief Overijssel). Emmeloordwa s indi e tijdee ndru kbezocht ehaven .D e havenboo dee nveilig e ligplaats ind eluwte .Oo khe t "Gatva nEns "wer dnoga leen sbezocht . Ind eperiod e 1859-1940woonde ne rdri egezinnen .D e Kantonnier,o pd eMiddelbuurt , die toezichthiel dove r hetdijkonderhoud ,e nd elichtwachte r opd eZuidpunt ,te n behoeveva nd e ijzerenbaa ke nd ehavenmeeste rbi jd e havenva nEmmeloord .Teven swa se ro pEmmeloor dee n visafslag.I ndi e jarenwerde nd ebome ngeplan t opd e Middelbuurt enlang sd ehave nva nEmmeloord .Voordie nwa s heteilan dboomloos . •36-

3.3. Het eiland ten tijde van de drooglegging van de Noordoostpolder.

In de periode van 1937 tot 1942 is de Noordoostpolder drooggelegd. De situatie van Schokland van voor de werkzaamheden die vanaf 1937 plaatsvonden, kan worden beschreven aan de hand van de topografisch kaart van 1933, schaal 1:25 000 (zie figuur 3.6).Nader e gegevens over de toestand van het eiland ten tijde van de drooglegging zijn aanwezig op het Rijksarchief van Overijssel.Helaa s is dit archief nog niet geinventariseerd en gecatalogiseerd, zodat hiervan voor dit onderzoek geen gebruik kon worden gemaakt. De vorm van Schokland werd op dat moment geheel bepaald door de aanwezigheid van de lage zeedijken rondom het eiland. Invergelijkin g met de situatie van rond 1830, zoals die op de kadasterkaart isweergegeven , isno g een groot deel van het buitendijkse land verdwenen, met name aan de noordkant. Omdat de dijken zeer laag waren stond een deel van het eiland permanent onder water. De rest van het gebied werd gevormd door een moerasachtig landschap. De terpen met de bebouwing erop werden in de vorige paragraaf albesproken . Op de zuidpunt is de woning van de lichtwachter in 1922 afgebroken. Aan de oostkant van het eiland, op de dijk, loopt een pad, op de kaart aangeduid als rijwielpad. Tevens lopen er enkele dwarskaden over het eiland, van west naar oost (zie figuur 3.7) Opvallend is dat er op dat moment (1933) toch weer sprake isva n enige verkaveling, die in 1807 reeds was opgeheven, en ook op de kadasterkaarten van rond 1830 en 1880 niet is aangegeven. Opgaande begroeiing komt uitsluitend voor op de terpen van Emmeloord en Ens, die hier in 1860 is aangebracht.

Na de drooglegging kwam Schokland een stuk hoger dan zijn omgeving te liggen.Maa r ook verschenen er na enkele jaren lichte verhogingen in de nabije omgeving van het eiland. Dit waren de reeds eerder genoemde dijk- en terprestanten. Ten gevolge van een sterke klink van de omgeving ten opzichte van de dijkrestanten zelf staken deze resten iets boven de omgeving uit in die tijd (Modderman, 1945). Bij later onderzoek is gebleken dat de oude dijken en terprestanten op verschillende manieren in de nieuwe polder zichtbaar werden (Wiggers env.d . Heide, 1954). Dit werd zowel bepaald door de mate waarin de dijk door het water na de overstroming is aangetast, als door de mate van inklinking van het dijkrestant ten opzichte van zijn omgeving. Topnuraflsche Dienst.

Figuur 3.6:Topografisch e kaartva nhe t eilandSchoklan d schaal 1:25 000,va n193 3 -38-

BUURT EMMELOORO MET HAVEN

NOORDERDAM

<=t> NOORD MIDDENDAM

MIDDENDAM

ZUIDER MIDDENDAM

BUURT ENS

JRENKADE

ZUIDER.DA M e£> STROOMOAT 1** SLOOT

X BRUG > DUIKER

BUURT ZUIDER f PLAS

"looo m

Schoklrnd. eind 1886. BUURT DE OUDE KED.K

Figuur 3.7:Schokland , eind 1886.Duidelij k aangegevenzij n deverschillend e dwarsdammen ophe teilan d (Uitsv.d .Heide ,1963/64 ) -39- Dedijke nbestonde nvoornamelij kui tklei ,opgeworpe no p hetkleide ko phe tveen .He tvee ni sdoo rd ebelastin g vanhe tdijklichaa m ietsingeklonken .Al sd edij konde r water raakt,erodeer the thel edijklichaam ,terwij lsom s ookhe toorspronkelijk e kleidekword taangetast .I n sommigegevalle nblijf tee nres tva nhe tkleide kover ,o p deplaat swaa rd edij kheef tgelegen .Al she thel e kleidek isverdwene nkom the tvee naa nd eoppervlakte . Hetvee nonde rd evroeger edij kbiedt ,doo rzij n compactheid,mee rweerstan daa nd eerosi eda nda taa n weerszijdenervan .I nda tgeva lblijf tee nru gover .Ee n enande ri sschematisc hweergegeve ni nfiguu r3.8 .Al sd e jongereafzettinge naa nweerszijde nva nhe tdijkrestan t bijvoorbeeldui tzan dbestaan ,klink the tvee nonde rd e oudedij kmee ri nda nd eomgeving ,e ni se rsprak eva n eenlaagt e inhe tterrein . Opdi tmomen ttekene nd evoormalig edijke ne nterpe nzic h alleenno ga fdoo rd edonkerde r kleurva nhe tgeploegd e land,doorda tdaa rwaa rd edij kheef tgelege nvee nword t aangeploegd. Ookd ezogenaamd ewierdijken ,di eui tzeegra szij n opgeworpen,kunne nn aerosi edoo roverstromin gal s donkerebane nzichtbaa rblijven . •40 -

kleidek veen

Figuur3.8 :Schematisch evoorstellin gva nd eerosi eva nd e dijken rondSchoklan d (uit:Wigger s enva nde rHeide ,1954 ) -41- 3.4.D enieuw evormgevin gva nhe tvoormalig e eiland ind e Noordoostpolder

3.4.1.Planne n

Hetverkavelingspla n In193 2i she tontwer pvoo r deuitvoerin gva nd eplanne n vand einpolderin gva nd eNoordoostpolde r doord e regeringvoorgeleg d aand eStaten-Géneraal. 'I nverban d met financiëleprobleme no pda tmomen t duurdehe tto t 1936voorda tdez eplanne nwerde ngoedgekeurd .Daarn ai s meteenee nbegi ngemaak tme td ewerkzaamheden , eni n194 2 vield eNoordoostpolde r definitiefdroog . Inda tjaa ri see ncommissi e benoemd tervoorbereidin g vanhe tuitgifteplan ,waari nd eomvan ge nd eliggin gva n debedrijve n staataangegeven .Dez ecommissi e heeftee n onderzoek inlate nstelle nnaa rd eideal e bedrijfsgrootte .Gekoze n isvoo r eenvariabel e omvangva n debedrijven , tussen1 0e n5 0ha .D e idealeomvan gva nd e kavelswer do pda tmomen tbepaal do p2 4ha ,i nd evor m vanee nrechthoe kva n30 0bi j80 0meter .O pbasi sva nd e resultatenva ndi tonderzoe k isi n194 7ee nuitgiftepla n gemaakt,me tdaarbi jee nverkavelingskaar t (ziefiguu r 3.9). Hetverkavelingspatroo n wordtbepaal d doord e polderbegrenzing, dehoofdverkeerswege n end e hoofdkanalen ind epolder . Alsw edez everkavelingskaar t vand eNoordoostpolde r bekijken,val to pda the tvoormalig e eilandSchoklan dmi n ofmee r isuitgespaar d inhe tontworpe n verkavelingspatroon.D enieuw everkavelin g isnie t doorgetrokkeno phe teiland .Anderso m geldtevenzee rda t devor mva nSchoklan dnie tva ninvloe di sgewees to pd e vormva nd enieuw everkaveling .

Het landschapsplan Eenva nd euitgangspunte n vanhe t landschapsplanwa sda t gebruikgemaak twer dva nd ei nd enieuw epolde raanwezig e elementen,di eee nbijdrag e konden leverenaa nhe t verkrijgenva nee noverzichtelij k enbegrijpelij k landschap.Al s reedsbestaand e elementenware nUr ke n Schoklandva nbelang .D e invloedva nbeid evoormalig e eilandenwer dechte ral sbeperk tgezien .Bi jUr kspeeld e deliggin gaa nd eran dva nd epolde rhierbi jee nrol . Gesteldwerd ,da t "ookd einvloe dva nSchoklan dnie t overschatmoes tworden " (Overdijkinke nWilmes , 1953). Verwachtwer dda t tengevolg eva n inklinkingva nd ebode m hetoorspronkelijk e verschili nhoogt e tussenhe teilan d end eomgevin gerva nsteed skleine r zouworden .Daaro m moest opee no fander ewijz e getrachtworde nhe teilan d alszelfstandi g enkarakteristie k element ind epolde rt e -42-

Figuur 3.9:Fragmen tva nd everkavelingskaar tva nd e Noordoostpolder van194 9 -43- handhaven.Ee nbegrenzin gwer d daarom aangebracht door middelva nee nbosgorde le nee nstruikenrand .D e contourenva nhe tvoormalig e eilandwerde nhierme e vastgelegd. Opd eachtergronde n end euitwerkin gva nhe t landschapsplanword tnade r ingegaan inhoofdstu k4 .

3.4.2.Veranderinge n sindshe tmomen tva n inpoldering.

Uitgangspuntvoo r debeschrijvin gva nd everanderinge n vormt desituati eo phe tmomen tva ninpolderin g (ziepar . 3.3.), gebaseerd opd etopografisch e kaartva n1933 .

Verkavelinqt Deverkavelin gva n rond193 3word tbepaal d doord e aanwezigheidva nslote ne ndwarskaden .Dez egrenze nzij n ind ehuidig e situatienie tmee r aanwezig.I n vergelijkingme the tverkavelingspla n (figuur3.9 )i sd e huidige situatie eveneensanders .O phe tpla nstaa tgee n nadereonderverdelin gva nhe teilan daangegeven .I nd e huidige situatie isd everkavelin gva nd eomringend e polder inhe t zuidelijke deelmi no fmee r doorgetrokken opSchokland .Oo ki nhe tnoorde n isee nnieuw e verkaveling totstan dgekomen .

Grondgebruik: In193 3gol dal sgrondgebrui kuitsluiten dhooi -e n rietland.N ui svoo ree ngroo tdee lva nhe tvoormalig e eilandsprak eva nakkerbouw .

Opgaandebegroeiing s In193 3ontbreek t opgaandebegroeiin g ind evor mva n perceelsrandbegroeiing geheelo phe teiland .Uitsluiten d opd eterpe nva nd eMiddelbuur te nEmmeloor d staanbomen . Ookn uontbreek tperceelsrandbegroeiing .We li s natuurlijkbeplantin g aangebracht langsd eran dva nhe t eiland, enron dd enieuw eboerenerven .

Bebouwing! Metuitzonderin gva nd eenkel egebouwe no pd eMiddelbuur t eno pEmmeloor d ontbrak in193 3bebouwing .N ad e inpoldering zijne rvie rnieuw eboerderije n ophe teilan d gebouwd.Dez eboerderije n zijngelokaliseer d langsd e tweedoorgaand ewegen .Dez e lokatiepas tnie t inhe toud e bebouwingspatroon,waarbi j allegebouwe n opd eterpe n stonden,maa rwe l inhe tnieuw epatroo nva nd e Noordoostpolder.

Wegene ndijken ; Hetoud epa dda td edri e terpeno phe teilan dme telkaa r verbond isn uno go fwee r aanwezig, zijhe tnie tmee ro p -44- eenpaalkistwering .He t tracéva nd eoud e zeewering rondom het eilandvorm t het tracéva nhe tnieuw e fietspad.D edwarskade n zijnn uverdwene n (ziefiguu r 3.7.)- Het eilandword t ind ehuidig e situatie doorsneden door tweedoorgaand ewegen .

Elementen: Alleelemente ndi e in193 3aanwezi gware nzij n ind e huidige situatie nogo fopnieu w aanwezig, zoalsd e voormalige havenva nEmmeloord , de terpenal sgeheel ,d e bebouwinghiero pe nd eruïn eva nd eker ko pd ezuidpunt .

Conclusie:

Zoweld evor mva nhe tvoormalig e Schokland, alsd e verschillende aanwezige karakteristieke elementenzij nn u nogherkenbaar .He t landschapo phe teilan d iswe lgehee l veranderd, zowelwa tbetref t deverkavelin g enhe t grondgebruik, als tenaanzie nva nd ebebouwing .He t oorspronkelijke openkarakte rva nhe teilan di swe lmi n ofmee r gehandhaafd.

3.4.3.Relicte nva nhe toud eeilan d inhe thuidig e landschap

Tenbehoev eva nd ehistorisch-geografisch e beoordelingva n hethuidig e landschapva nhe tvoormalig e eilandSchoklan di s eeninventarisati eva nd eno gaanwezig e relictenuitgevoerd . Onder relictenverstaa nw eall eoverblijfsele nva nvroege r menselijkhandele n inhe thuidig e landschap.Dez e relicten geveninformati e overd eontwikkelinge ndi ehe tvoormalig e eilandheef tdoorgemaakt . Infeit ekunne nw ehe thuidig e Schoklandopvatte nal séé n groot relictva nhe toud e "klei-op-veen"eiland inhe t Zuiderzeegebied. Metnam e doord eaanwezighei dva nhe tvee n ind eondergron d onderscheidt het zich,same nme tMarke n vand eander evoormalig e eilanden,Ur ke nWieringen .Maa r ookdoo rd ebewoningsgeschiedenis ,e nvoora ldoo rd e ontruimingva nhe teilan d in1859 ,waardoo rhe t kanworde n aangeduid alsee n "Wüstung",neem t Schokland eenzee r bijzondereplaat sin . Ondankshe t feitda te rva nhe toorspronkelijk e landschap vanhe tvoormalig e eilandno gmaa rweini g aanknopingpunten inhe thuidig e landschap aanwezigzijn ,i stoc hgeprobeer d alleelemente n dieno gzij nbehoude n opee n relictenkaart aant egeven . Alle elementen die informatiebiede nove rd e ontwikkelingen vanhe tvoormalig e eiland, staano pdez e relictenkaart aangegeven.I nprincip e staane rallee n relictenaangegeve n dien uno g inhe t landschap aanwezig zijn.I nsommig e gevallenzij nechte roo kelemente nopgenome ndi enie tmee r -45- zichtbaar zijn,maa r diewe lva nbelan g zijn ter illustratieva n karakteristieke ontwikkelingen inhe tgebied .O fee nelemen t alda nnie t zichtbaar iskom t ind ehiern avolgend e toelichtingnaa rvoren . De relicten zijngerangschik t naarhu n oorspronkelijke functie.

Relictenme tee nagrarisch e functie; Watbetref t deagrarisch e elementen inhe t landschap zijne r opSchoklan dgee n relictenmee rover .D everkaveling ,zowe l dieva nron d1830 ,da twi lzegge nnauwelijks 'ee nindelin gi n percelen,al sdi eva n rond 1933,i sgehee lverander de n ingepast ind enieuw everkavelin gva nd eNoordoostpolder . Geenva nd eoud ekavelgrenze n ishierbi jovergebleven .Oo k hetgrondgebrui k isster kveranderd . Perceelsrandbegroeiing heeft altijdo phe teilan dontbroken , enontbreek t nuno g steeds.

Relictenme tee nwoonfunctie ; -E rzij ngee noorspronkelijk eboerderije n ofander e woningenva nhe toud eeilan dover ,m.u.v .d evoormalig e woningva nd ehavenmeeste r end epastori eaa nd eker kva nd e Middenbuurt.We lzij ne rrecentelij ko pd eMiddenbuur t enkelenieuw egebouwe nneergeze t tenbehoev eva nhe tmuseum , dieweliswaa r geenkopi ezij nva nd evroeger ebebouwing ,e n ooknie to pdezelfd eplaat szij nherbouwd ,maa rdi e tochee n indrukgeve nva nd evroeger ebebouwin go phe teiland .

Relictenme tee nverkeersfunctie ; -wegen ,paden ,fietspaden :he toud epad ,da td eterpe n onderlingverbond , aand eoostzijd eva nhe tvoormalig e eiland iswee rhersteld . -haven :d ehave nva nEmmeloor d iswee r ind evor mva n183 7 hersteld, alhoeweldez enooi tmee r zijnoud e functieza l kunnenvervulleh .Toc hgeef td ehuidig evor m informatieove r desituati eo phe tvroeger e eiland. -vuurtore no fvuurbaak ,misthoorn ;ee nande rbelangrijk e element inverban dme td escheepvaar t vormend evuurtoren s ofvuurbakens . Oorspronkelijke ise ro pSchoklan dee n vuurtorengeweest ,namelij ko pd eZuidpunt ,waarva nn uno g dereste naanwezi gzijn .D eeerst evuurbaa kwer dgebouw d omstreeks 1618,al sd eRidderscha p enStede nva nOverijsse l samenme tNoord-Hollan d totd eaanle gva nee nvuurbaa k besluiten.I n163 5wer dee nnieuw e torengebouwd .Dez e vuurbaakheef t tothe tjaa r 1825diens t gedaan.N ad e stormrampwa sechte rnieuwbou w nodig.D e fundamentenva n dezelaatst e torenzij nn uno gaanwezig .Oo kdez e torenwer d nogme tkole ngestookt .I n186 5wer ddez evuurbaa k Figuur 3.10:Relictenkaar t vanhe tvoormalig e eiland Schokland -47- afgebroken,e nvervange n dooree nmoderne , ijzeren lichttoren. Bijd ehave nva nEmmeloor dwa s inlate rjare n eveneensee n lichttoren.Dez e laatste isgehee lverdwenen .Oo ko pd e havenhoofdenva nd ehave nva nEmmeloor d warentwe e lantarens,di ebi jhe therste lva ndez ehave nwee rzij n aangebracht.To t slotwa se ro pEmmeloor d eenmisthoorn ,di e ookn ad eontruimin gno glang e tijd isblijve n functioneren. Hetgebouwtj eva nd emisthoor n isn uno gaanwezig .

Relictenme tee nwaterstaatsfunctie ; - terpen:Allereers t zijn indi tverban dd edri eno g resterendewoonterpe nva nbelang .Ondank she t feitda td e bewoningo pdez e terpennagenoe ggehee l isverdwene nvorme n deze terpenno gsteed sd emees tmarkant epunte nva nhe t eiland.Voo ree ndee lword thu nhoogt eno geen sextr a benadrukt doord ebeplantin g indez e terpen,me tnam ei n Emmeloord end eHiddenbuurt . -dijken :O pe nrondo mhe teilan dzij ni nd eloo pde reeuwe n eengroo t aantaldijke naangelegd .N adivers e overstromingen zijndez edijke n steedswa tmee r teruggelegd, zodatd e meeste dijkrestenn ubuite nhe t in194 0aanwezig eeilan d bevinden.Di tgeld tme tnam evoo rd ewestkan tva nhe t eiland,waa rd edijkreste n danoo ko pee ngroter eafstan d vanhe teilan d liggenda taa nd eoostkant .Zoal sa leerde r vermeld ishe t tracédez eoud edijke nn uuitsluiten dno gt e herkennenaa nd edonker ekleu r ind ebodem .Oo ko p luchtfoto's ishe tverloo pva ndez eoud edijke nno ggoe dt e zien. Het tracéva nd elaatst e zeedijkword tdoo rhe tnieuw e fietspad rondomhe teilan dweergegeven .Oo kzij no penkel e plekken ophe teilan dd ehoute npaalwerihge nherstel do f weer aangebracht, zoalsron dd eMiddelbuur t enbi jd e kerkfundamenteno pd eZuidpunt .

Relictenme tee njuridisch-territorial e functie: -d egren s tussenEn se nEmmeloord , endaarme edu soo k tussenOverijsse l enHolland ,wer dgevorm ddoo ree n scheidingssloot.Alhoewe lee ndergelijk e grensi nhe t landschap eenweini gopvallen d elementvormt ,geef tdez e sloot tochee nbelangrijk e deelva nd egeschiedeni sva nhe t eiland aan.Daaro m ishe t jammer datdez e slootbi jd e vormgevingva nhe teilan d ten tijdeva nd einpolderin gnie t bewaard isgebleven .Juis t omzij ngrot e informatiewaarde is deze grens tocho pd erelictenkaar t aangegeven. -48- Relictenme t een religieuze functie: -kerken ,begraafplaatsen ; De kerkva nd eMiddenbuur t isno g aanwezig.Dez e kerkdateer t uit 1834e ni sd eopvolge rva n eenker kui t 1717,di ehie r isgebouw dnada td eker ko pd e Zuidpunt doord eoverstrominge n ind e loopde r tijdnie t meerbruikbaa rwas .He tgebou w doetn udiens t alsonderdee l vanhe tMuseum . Vand eker ko pd eZuidpunt , diei n194 5i sopgegraven , restenno gslecht sd e fundamenten.Dez e kerk isi n171 7 opgegeven,maa r deple k isnadie nno g langal sbegraafplaat s gebruikt. Deker kva nEmmeloor d isi n185 8gehee lafgebroken .

3.4.4.Archeologisch ewaarde n

J.W.H.Hogestij n

Sindsd edroogleggin g zijnvoora l rondhe tvoormalig e eiland Schokland zeervee larcheologisch evondste ngedaan .Meesta l betrofhe thie rzogenaamd e "lossevondsten" ,da twi lzegge n vondstenwaarva n decontex tme tander evondste no fme t grondsporenonbeken d is.I ndi e tijdgin gd eaandach tvoora l uitnaa rhe tonderzoe ke nhe topruime nva n scheepswrakken dieveela lobstakel svormde nbi jd eontginnin ge nbi jee n normaalagrarisc hgrondgebruik ,maa rdi ebovendie n doord e drooglegging ind egeaëreerd ezon eware nkome n teverkere n waardoor hethou t aanverrottin g onderhevigwas .D eaandach t voord earcheologi eva n "gewone"bewoningsspore nwa sechte r nietvolledi gafwezig .O psommig e lokatieswerde nvanui t Museum Schokland kleineproefopgravinge nverricht .Som s blekenhierbi jno gonverstoord e nederzettingsresten aanwezig.Som sbleke n deze restenva nee ndergelijk egoed e kwaliteit datdez e lokatiesuiteindelij k eenwettelijk e bescherminghebbe ngekrege nvi ad eMonumentenwet .Voo rd e meesteva nd elokatie sgeld t eendergelijk ebeschermin g niet. Inhe tkade rva nd eaanmaa kva nee nprovincial e monumentenkaart, isee naanta lva ndez eva noudshe r enee n aantalnieuw evindplaatse n opnieuw tegenhe t lichtgehoude n engewogen .D ezwaarst e zijnvoorgestel dvoo rbescherming , de ietsminde r zware (bijvoorbeeld omdatno gonvoldoend e informatievoorhande n is)zij nal smeldingsgebie d voorgedragen.Aangezie n dezeprocedur eno g looptka nnie t vooruitgelopenworde no pd etoekomstig e status,me t uitzonderingva nSchoklan d zelfe nhe tSchokkerbos .Voo r -49- beide gebieden iszeke rda t zijd estatu sva nmeldingsgebie d zullenverkrijgen . Infiguu r 3.11 isda noo kslecht s aangegevenwaa rbeschermd e enonbeschermd e archeologische monumentenbeken d zijn.All e lossevondste n (cf.Wigger se n v.d.Heide ,1954 ,etc. )zij nhie rbuite nbeschouwin g gelaten. Watbetref t deomvan gva nd ebeschermd emonumente nka n verwezenworde nnaa rhe tkadaster .Vermel d zijno gda td e reeëleomvan gva ndez emonumente n zekergrote r isda nthan s aldaar isaangegeven .D e feitelijke omvangva ndez e terreinen zali nd e loopva ndi tjaa rvanweg e deRijksdiens t voorOudheidkundi gBodemonderzoe kworde nvastgesteld . Zowel relatief alsabsoluu t isd evondstdichthei d (alle monumenten)ron dSchoklan d dehoogst eva nd egehel e provincie.Binne nhe tgebie dzij nnederzettingsterreine n gevondenva nee nzee ruiteenlopend e ouderdom, tewete nva n circa 30.000jaa rvoo rChristu s totd e19 eeeu wn aChristus . Opvallend isechte r deafwezighei dva nvondste n ophe t voormalige eiland, zekergezie nvanui td egrot ehoeveelhei d vondsten ind edirect e omgevingva nSchokland . ; -50- •my/ . n ;?¥^

BESCHERMD MONUMENT

ONBESCHERMD MONUMENT

Figuur 3.11:Archeologisch emonumente n ope nrondo mhe t voormalige eilandSchoklan d Bron:J.W.H .Hogestijn ,Rijksdiens tvoo rOudheidkundi g Bodemonderzoek,Amersfoort . -51- 3.5.Conclusie s en aanbevelingen

Dezeparagraa f isi ntwe edele nopgesplitst . Inhe teerst e deelword t ingegaano pd ebeperkinge nva ndi tonderzoe kte n aanzienva nhe tontstaa n end eontwikkelin gva nhé teilan d Schokland ind eloo pde reeuwen ,e ndaarui tvolgen dd e wensenvoo rnade r onderzoek.I nd e tweedeparagraa fkome nd e conclusiesva nhe thistorisch-geografisc h onderzoekte n aanzienva nd etoekoms tva nhe t eilandaa nbod .

3.5.1.Aanbevelinge nvoo rnade ronderzoe k

Gezienhe tkarakte rva ndez e studiee nd ekort e tijddi e hiervoorwa s ingeruimd, ishe tnie tmogelij kgewees t uitgebreid onderzoek teverrichte nnaa rhé t ontstaane nd e ontwikkelingva nhe tlandscha pva nhe tvoormalig e eiland Schokland.Dez e studieheef t zichda noo kvoornamelij k beperkt totliteratuur -e nkaartstudie .Alhoewe le rreed s veel literatuur overdi tonderwer pbeschikbaa r is,blijve n ertoc hno gee naanta lvragen ,di e inhe t kaderva ndez e studieva nbelan gzijn ,onbeantwoord . - Ind eeerst eplaat sko nd evroeger e omvangva nhe teilan d nietgehee lworde ngereconstueerd .Mee rkenni sove rd e vroegere uitgestrektheid isonde rmee rnodi go md eoud e landschappelijke structuurva nhe teilan d tekunne n achterhalen eno marcheologisch e vindplaatsenbete r aant e kunnenduide ne nt everklaren .Me tnam ed eafwezighei dva n vondsteno phe thuidig eeilan dzel fi sbevreemdend , zeker tenopzicht eva nd egrot ehoeveelhei dvondste n ind edirect e omgeving.Mogelij kwer dal slokati evoo rd enederzettinge n steedsee nkustliggin g gekozen,zoda to phe tcentral e gedeelteva nhe teilan dgee nnederzettingsspore n aanwezig zullenzijn . Archiefonderzoek zoumee r gegevenskunne noplevere nomtren t devroege romvan gda nto tn uto ebeken dzijn . Grondbelastingopbrengsten, bijvoorbeeld, kunnenee nindru k gevenva nd eomvan gva nhe t landwaarove rdez ebelastin g wordt geheven.Oo k indoop -e ntrouwregister s kunnend e aanduidingenva nd ewoonplaatse nva nd epersone n inkwesti e aanwijzingengeve nove rverdwene nplaatse no phe teiland . Doorvergelijkin gva nd eresultate nva neerde r onderzoekme t oudekaarte nva nSchoklan d isa lnaa rvore ngekome nda td e kansgroo t isda tee ndergelij knade ronderzoe knieuw e gegevens kanopleveren . Inee nbijlag e zijnee naanta larchieve ngenoem ddi evoo r onderzoek indi tverban d inaanmerkin gzoude nkomen .Ee n probleemva nhe tarchiefonderzoe kme tbetrekkin gto t Schokland ishe t feitda td earchieve ndi egegeven sove r -52- Schokland,Emmeloor d enEn sbevatte n zeerversprei d voorkomen,aangezie nhe t eilandonde r zeerverschillend e instanties heeft geresorteerd. - Ind e tweedeplaat sbestaa t nogonvoldoend e inzicht ind e organisatie vand e landbouw invroege r tijden,e ni nhe t daarbijbehorend e grondgebruik end e inrichtingva nhe t eiland.Mee r inzicht hierin,bijvoorbeel d ind e oorspronkelijke verkavelingsstructuur, kan aanknopingspunten bieden tenbehoev eva nee nnieuw e inrichtingva nSchokland . -Te nderd e konden debodemkundig e situatie end e verwachtingen tenaanzie nva nd everde r inklinkingva nhe t eilandbinne nhe t kaderva ndi tonderzoe knie tvoldoend e wordenonderzocht .Gegeven s overd ebode m end e hoogteliggingdi ezij nverzamel d tenbehoev eva nd e inpoldering end eontginnin gva nd eNoordoostpolder , zouden geconfronteerdmoete nworde nme t gegevens omtrent dehuidig e situatie, teneindemee r inzicht teverkrijge n inhê tproces , zoalsda t totn u toeheef tplaatsgevonden , eni nmogelijk e verdere ontwikkelingen ind etoekomst , tenaanzie nva nd e inklinking, deverschille nhieri n tussenhe tvoormalig e eilande nzij nomgevin ge nverschille nhieri nbinne n Schoklandzelf . -Teven s isonbeken do fd elaagte ndi en uno go phe teilan d herkenbaar zijn,ontstaa nzij nte ngevolg eva nd e overstromingen,doo rd euitschurend e werkingva nhe twater , ofda tdez e laagtena lva nnatur e aanwezigwaren .D elager e delenstonde nwe llang e tijdonde rwater .O pd ekaar tva n 1789staa nzi jal splasse no fmere naangegeve n (ziefiguu r 3.1.). -To tslo twa she t indez ekort e tijdnie tmogelij k uitvoerign a tegaa n inhoeverr e erbi jd eontginnin gva nd e Noordoostpolder grondverzet en/ofdiep egrondbewerkin gheef t plaatsgevonden ope nron dSchokland . -Gezie nd eouder e archeologische vondsteno phe tvoormalig e eilande ni nd eomgevin gervan ,verdien t het aanbevelinghe t archeologischonderzoe k indi tgebie dvoor t tezetten ,e n totee nnader edaterin gva nd evondste n tekomen .

3.5.2.Aanbevelinge nvoo r eentoekomsti gbehee rva nhe t eilandvanui thistorisch-geografisc h oogpunt

Uithe tbovenstaand e isgebleke nda tw eSchoklan d enzij n omgevingkunne nopvatte n alsee nzee runie kelemen t inhe t Nederlandse landschap. - Ind eeerst eplaat svorm t Schokland eenrestan tva nhe t vroegervee luitgestrekter e "klei-op-veen"eilan d ind e voormaligeZuiderzee . -53- -Te n tweede isSchoklan dal sverlate n eiland eveneensee n bijzonderheid. -Ondank she t feit date r sindsd edroogleggin gva nd e Noordoostpolder ophe tvoormalig e eilandnoga lwa tverander d isi nlandschappelij k opzicht,zij ne r tochee ngroo taanta l relicteno pe no mSchoklan d aanwezig.Oo kworde n erd e laatste jaren steedsmee r elementen iner ehersteld . Het isechte rva ngroo tbelan gda tnie t alleendez eloss e elementen ind etoekoms tbehoude nblijven ,maa r dathe t gehele eiland alszodani gherkenbaa rblijft .'Aantastin gva n destructuu rva nhe teilan do fva nee ngedeelt e ervandoe t afbreukaa nd einformatiewaard e vand eafzonderlijk e elementen. Dezehistorisch-gegroeid e landschappelijke structuurword t metnam ebepaal ddoo rhe tope nkarakte rva nhe tvoormalig e eiland,he tontbreke nva nee nverkavelin ge nhe tontbreke n vanopgaand ebegroeiin g opSchokland ,mé tuitzonderin gva n deterpen ,waarva nd ekarakteristiek e hogere liggingjuis t doordez ebeplantin ggeaccentueer dwordt .Kenmerken di s tevensd eliggin gva ndez edri ewoonterpe n aand eoostzijd e vanhe teiland ,e nhe t "verlaten"karakte rervan . -D edijk -e nterpspore nrondo mSchoklan dzij neveneen sva n grootbelan go md eontwikkelin gva nhe tvoormalig e eilandi n hetverlede n tekunne nbegrijpen .He tverdien tdaaro m aanbevelingoo kdez edijk -e nterpspore nbi jhe tbehee rva n Schokland tebetrekken , teneind e tevoorkome nda tzi j geheelverlore ngaan . -To t slot isoo kd earcheologisch e waarde vanhe tgebie d rondSchoklan dva ngrot ebetekenis .I nd eeerst eplaat s vanwege devondstdichtheid , died ehoogst e isva nd egehel e provincie.I nd etweed eplaat sverhoog t deaanwezighei d binnen eendergelij kklei ngebie dva n nederzettingsterreinen vandivers eouderdom ,not aben eva ncirc a 30.000jaa rvoo r Christus totd e19 eeeuw ,d ecultuurhistorisch e en wetenschappelijke waarde aanzienlijk. -54- LITERATUUR

Blom,D .va n (1924).Dorpscommunism eui t geslachtenbezit? Naar aanleidingva nUr ke nwes tAmeland . In:Geografisch e bijzonderheden.Verzamel d tergelegenhei dva nd e70st e verjaardagva nR .Schuijling ,pp .43-80 .Amsterdam .

Bouman,P.J . (1985).He tverlate neiland .Schoklan d in185 9 ontruimd.Stichtin gUrke ruitgaven ,Urk .

Don,J . (1963,1966 ,1971) .D earchieve nde rGemeent e Kampen.Dee lI ,I Ie nIII .Kampen .

Ente,P.J . (1973).D e IJsseldelta.Kampe rAlmanak ,1973/74 , pp.137-164 .

Gottschalk,M.K.E .(1971 ,1975 ,1977) .Stormvloede ne n rivieroverstromingen inNederland .Dee lI ,I Ie nIII .Assen .

Heeringa,K .Rekeninge nBisdo mUtrech t1378-1573 .

Heide,G.H .va nde r (1955,a) .Aspecte nva nhe t archaelogisch onderzoek inhe tZuiderzeegebied .Va nze eto t land.Rapporte ne nmededelinge n inzaked edroogmaking , ontginninge nsociaal-econmisch eopbou wde r IJsselmeerpolders,nr .13 .Zwolle .

Heide,G.D .va nde r (1955,b) .Bewoningsfase nva nhe tgebie d vand e latereZuiderzee .In :Tijdschrif tKoninklij k NederlandschAardrijkskundi gGenootschap ,72 ,pp .39-47 .

Heide,G.D .va nde r (1957/58).Terp -e ndijkreste ni nhe t Zuiderzeegebied.Kampe rAlmanak ,pp .163-175 .

Heide,G.D .va nde r (1958/59).D elaatst ejare nva nee n eiland.Kampe rAlmanak ,pp .236-273 .

Heide,G.D .va nde r (1963/64).Ove rhe tonderhou dva nall e dezeewerke no phe teilan dSchokland .Kampe rAlmanak ,pp . 179-200.

Heide,G.D .va nde r (1965).Va nlandij s totpolderland . Tweeduizendeeuwe nZuiderzeegebied .Amsterdam .

Heidinga,A.H . (1987).Medieva lsettlemen tan deconom ynort h ofth eLowe rRhine .Archaeolog y andhistor yo fKootwij kan d tehVeluw e (theNetherlands) .Cingula ,9 .Assen/Maastricht . -55- Klappe,B . (1988).D evuurtoren s opd ezuidpun t vanhe t eilandSchokland .D e Schokkervereniging.

Künzel,R.E. ,D.P .Blo ke nJ.M .Verhoe f (1988).Lexico nva n Nederlandse toponiemento t 1200.Amsterdam .

Langsgewonne nvelden .Facette nva nSmeding swer k (1954). Wageningen.

Modderman,P.J.R . (1945).Ove rd ewordin gén'd ebeteekeni s vanhe tZuiderzeegebied .Groningen .

Moerman,H.J . (1924).He tDeltagebie dva nde nGeldersch e IJssel.In :Geografisch e Bijzonderheden,Verzamel dte r gelegenheidva nd e70st everjaarda gva nR .Schuijling ,pp . 155-165.Amsterda m

Moerman,H.J .e nA.J .Reijer s (1925).Schokland .In : Tijdschrift KoninklijkNederlandsc hAardrijkskundi g Genootschap,pp .151-188 .

Moerman,H.J . (1947).Rondo m Schokland.Tijdschrif t KoninklijkAardrijkskundi g Genootschap 64,pp .709-714 .

Muller,S . (1917-1922).Regeste nva nhe tArchie fde r Bisschoppenva nUtrech t (722-1528).Utrecht .

Overdijkink,G.A .e nL.W .Wilme s (1953).Beplantingspla ne n uitvoeringva nd ebeplantin g ind eNoordoostpolder .Va nze e totland ,nr .9 .

Rijksdienstvoo rd eIJsselmeerpolder s (1940-1960).Wordin g enopbou wva nd eNoordoostpolde r:Geschiedeni sva nd e ontginninge neerst eontwikkeling .Flevoberichte nnr .269 .

Rijksdienstvoo rd eIJsselmeerpolder s (1978).Boeien d verleden:Geschiedeni sva nhe tZuiderzeegebied . Lelystad.

Scholtmeijer,H . (1987).Name n ind eNoordoostpolder . IJsselakademie,Kampen .

Smits,H . (1940-1960).D e inklinking.In :Rijksdiens tvoo r deIJsselmeerpolders .Wordin ge nopbou wva nd e Noordoostpolder:Geschiedeni sva nd eontginnin ge neerst e ontwikkeling.Flevoberichte n nr.269 . -56- Vries,T .d e (1986).He t geheimva nSchokland .In : Nederlandse Historiën.Tijdschrif t voorVaderlands e (streek)Geschiedenis.Jg .20 ,nr .4. ,pp .141-144 .

Wiggers,A.J .e nG.D .va nde rHeid e (1954).Enkel e resultatenva nhe tgeologisc h enarchaelogisc h onderzoek betreffende heteilan dSchoklan d enzij nnaast e omgeving. In:Lang sgewonne nvelden ,Wageningen ,pp .96-113 .

Wiggers,A.J . (1955).D ewordin gva nhe t Noordoostpoldergebied. Eenonderzoe knaa r dephysich - geografische ontwikkelingva nee nsedimentai r gebied. Zwolle.

Wiggers,A.J. ,F.H .d eJon ge nK .Spanje r (1962).D e bodemgesteldheid vand eNoordoostpolder .Va n zee totland . Rapporten enmededelinge n inzake dedroogmaking , ontginning ensociaal-economisc h opbouwva nd eIJsselmeerpolders .nr . 33.Zwolle .

Wilmes,L .e nG.D .v.d .Heid e (1956).Schoklan d enhe t beplantingsplan. In:Natuu r enLandschap , jg.10 ,no .2 ,pp . 174-182.

Ypma,Y.N . (1962).Geschiedeni sva nd eZuiderzeevisserij . Amsterdam.

Zuur,A.J . (1964).Rapporte n overd einklinkin g ind e Noordoostpolder.Zwolle ,RIJP .Flevo-berichten ,A .no .44 . -57- BIJLAGE:

Te raadplegen archieven inverban dme t dereconstructi eva n hetvoormalig e eilandSchokland ,alsmed eva nd e bewoningsgeschiedenis vanEn se nEmmeloord .

Gemeentearchiefva nd egemeent eKampen ; (Inventaris:J .Don .D earchieve nva nd egemeent e Kampen)

Archiefva nhe teilan dSchoklan d (1795-1859):bevattend e onderandere : -Archie fde rgemeent e (1802-1859) -Doop- ,trouw -e nbegraafboeke nva nEmmeloor d (1714-1812) -Doop- , trouw-e nbegraafboeke nva nEn s (1688-1813) -Administrati e vanhe tSchoutamb t Ens (1803-1810) -Archie fva nhe tKadaste r -Archie fva nd eNed .Hervormd eGemeent e opSchokland .

Gemeentearchiefva nAmsterdam ;

Archiefva nd eBurgemeester s (1275-1795),beva t stukken betreffende deambachtsheerlijkhei dUr ke nEmmeloor d (Inventaris:P .Scheltema .Inventari sva nhe tAmsterdam s archief).

Rijksarchiefva nOverijssel :

Archiefva nhe tbestuu r derheerlijkhei d Kuinre (1594-1795)

Rijksarchiefva nUtrecht :

Archiefva nd eBisschoppe nva nUtrech t (1025-circa1580 ) (Inventaris:S .Muller .Catalogu sva nhe t archiefde r bisschoppenva nUtrecht .Utrecht , 1906).

Archiefva nd efamili eZoudenbalc h (1314-1684);hieri n stukkenbetreffend e deheerlijkhei dUr ke nEmmeloord .

Algemeen Rijksarchief:

Archiefva nd eGrave nva nHollan d (889-1581) (Inventaris:J.C .Kort .He t archiefva nd eGrave nva n Holland.De nHaag , 1981;zie :F .Va nMieris .Groo t -58- charterboekde rGraave nva nHolland ,va nZeelan de nHeere n vanVriesland .Leijden ,1753-1756) .

Archiefva nd eLeen -e nregisterkame rva nHollan d (1581- 1795).

Archiefva nd eheerlijkhei dUr ke nEmmeloor d1412-1794 . Ditarchie fi sn ad eaankoo p in179 2gedeponeer d inhe t Archiefva nd eState nva nHollan de nWest-Friesland .Oo khe t archiefva nd egecommiteerde nva nd eStaten'va nHollan dto t dezake nva nUrk ,Emmeloor d enEn si si ndi tarchie f opgenomen. •59-

4. Landschappelijke aspecten

H.J.J.C.M. vanBlerc k -60- .61-

4.1. Inleiding

Deze inventariserende studie heeft alsdoe lee n indrukt egeve nva n delandschappelijk e aspectenva nhe tvoormali geilan dSchokland . Devraa gdaarbi j iso fSchoklan dal see nbijzonder e plaatsi nhe t landschapva nd e Noordoostpolder herkenbaar ise no fdi t ind e toekomst hetgeva lka nzijn . Diti sva nbelan gvoo rd eprovinci e Flevoland ènvoo r degemeent e Noordoostpolder voor dewijz e waarop menSchoklan di nd etoekoms tza lgaa nbeheren .Me nvraag t zicha fo fd ewijz ewaaro pSchoklan dzic hhede nte ndag e manifesteert inhe t landschapee nspecial e aanpak (invergelijkin g met hetomliggend e polderlandschap) rechtvaardigt. Inhoeverr e is Schokland een landschappelijk monument?

Daarbijmoe tbedach tworde nwa tee nbelangwekken d landschap­ pelijk monument kànzijn . Ind earchitectuu rworde nnie tallee ngoe d bewaardebouwwerke nui t ververvloge ntijde nal smonumen t beschouwd. Onder monumenten worden tevens belangwekkende gebouwen uit de laatste decenniagerekend . Zoka nme nda too k voorlandschappe no f belangrijke delenerva n latengelden .Cultuurlandschappe n vaneeuwe n her, zoalshe t esdorpenlandschapda tdoo r hetlandschapsreservaa t vand e Drentse Aword t dooradert, kunnen als eencultuurmonumen t worden beschouwd. Daarnaast kunnenoo k relatief jonge ontworpen landschappen zoalsda t vand eNoordoostpolde r alscultuurmonu ­ mentworde ngezien .D eculturel ewaard eva nresultate nva n landschapsarchitectuur wordt echter minder vaakerkend .

Schokland neemt indi e Noordoostpolder eenbijzonder e plaatsin . Het zouo p beide manierento tcultuurmonumen t bestempeld kunnenworden . Hetka nnamelij k cultuurhistorisch vanbelan g zijn alsou dbewoon d eilandme t eenindrukwekkend e historie. Demat e waarindi ehistori e inhe tlandscha pherkenbaa r is,bepaal to f heto p dezewijz e als monument beschouwdka nworden .Hierove r kuntU meer lezeni n het hoofdstuk overd e historisch-geografische aspectenva nhe t voormalige eilandSchokland .

Schoklandka ndaarnaas t cultureelva nbelan gzij nal she tee n speciale plaats heeft ingenomen ind eplanvormin g voorhe t landschapva nd eNoordoostpolder . Deontwerpopgav e wasdaa ro m eenstukj e "oud land" inee nvolledi g nieuw ontworpen landschap in te passen.Wannee rdi t opee nbelangwekkend e wijze gebeurdi s enda t isi nhe t landschapva ntegenwoordi g nogt eervare nda nzo u Schoklanddaarme e dusoo k alsmonumen t vand elandschaps ­ architectuur beschouwd kunnenworden .

OmSchoklan dt ewaardere n ishe t niet nodigo mkenni st e hebben vand ecultuurhistori e end e plangeschiedenis van heteiland . Iedereendi e in het landschapo p enron d Schokland vertoeft zalee n indruk krijgenva nhe t landschap. Puurdoo rd ewijz ewaaro phe t eilandzic hhede nte ndag e manifesteert,ka nhe t landschappelijk interessant zijn. Indi t hoofdstuk wordt getracht eenindru kt e gevenva nd e •62- plangeschiedenisva nhe t landschap met heteiland .Daarnaas t is getracht eenindru kt egeve nva nd ewijz ewaaro p Schoklandzic h hedente ndag e inhe t landschap manifesteert. Afsluitend zullen (voorlopige) conclusies worden geformuleerd aangaande de landschappelijke aspecten van Schokland.Teven sworde n aanbevelingen gedaanvoo r nader onderzoek.

Landschapsarchitectonische uitgangspunten

Uitd eaar dva nd edoelstellin gva ndi tdeelonderzoe k overd e landschappelijke aspectenva nSchoklan dvolg tda td enadru kza l koment e liggeno pd everhalend e betekenis van het landschap,oo k vaak visueel-ruimtelijke of esthetische betekenisgenoemd .D e ecologische betekenis end e maatschappelijk-economische betekenis komen inande ronderzoe k aand eorde .

Inhe tomgaa nme toud elandschapsvorme n ind eplanvormin gvoo r eennieu wt eontwerpen ,o faa nt epasse n landschaps-opbouw kunnendri e plan-concepties worden onderscheiden:negatie , integratie eninterferenti e (Olsen,1986) . Negatiegum teers t hetoud e landschapui t enontwerp t daarnaee n geheel nieuw landschap.Vaa kzulle nda ncultuurhistorisch e en biologische waarden volledig opnieuw moeten wordenopgebouwd . Integratie isee nontwerpbenaderin g waarbij nieuwe ontwikkelingen zo inhe toud elandscha pworde n ingepastda td eopbou w intact blijft. Nieuwe elementenvolge n depatrone n van het bestaande landschap,e rword t alleenee n nieuwe dimensie aantoegevoegd . Hierdoor kand eontwikkelin g vancultuurhistorisch e enbiologisch e waardenva nhe tbestaand e landschapsamengaa nme tnieuw e cultuurlijke elementen.I nDrenth e is H.W. deVroom e metzo' n conceptie voor landschapsplannen voor ruilverkavelingen, met succes,t ewer k gegaan. Alsderd eka ninterferenti e als plan-conceptieworde ngenoemd . Door interferentie laat deontwerpe rd eoud e patronen inhu nwaarde , maarconfronteer t ze met nieuwepatrone n metee nduidelij k andere vormentaal. Ditgebeur t echter zóda tgee nva nbeiden ,d eoud ee n de nieuwe patronen,d e anderenzulle ngaa n overheersen.Z e versterkenelkaa r eerder. Voorbeelden hiervanzi jt evinde n ind e barokketuinaanle ge ni nhe twer kva n N.Md eJong e inZeeland .

Dezeplanconceptie s kunnen wordenverwezenlijk t doorverschillen ­ debenaderinge n vand eelemente nva nee n landschap. Ind epraktij k van Landschapsbouw worden vaker devolgend e elementen vanhe t landschap onderscheiden (Hudig, 1928;Va n Blerck,l987): -d eabiotisch e oppervlaktevormen vanhe t landschap - hetbiotisc hgegeve ni nd etij dva nplanvormin g -d ewoonplaatse n vanmense n -d ewege n -he twate r -d everkavelin g -d everdelin gva nhe t landschap inruimtes ,o.a .me t beplanting. -63-

Deze elementen kunnen als gegeven worden beschouwd,o f men kane rconcree tvor maa n geven.

Uiteindelijk levert het landschap alsgehee lee nbeel dop ,bewus t vormgegeveno f niet.He t landschapsbeeld vertelt als hetwar eee n verhaalaa nd emense ndi ei ndi t landschapverblijven .

Het eiland Schokland in 1925 Voordat indi t deelrapport de plangeschiedenis end e huidige landschappelijke betekenis vanSchoklan d besproken zullen wordenvolg t niereers t eenbeschrijvin g van hetvrijwe l onbewoonde eilandzoal s het ind ejare ntusse nd eontruimin g in 1858e nd e inpolderingi nhe t IJsselmeerlag .Moerma ne nReijers ,1925 : "Wie het Keteldiepuitzeilt , langsd elag edamme nvo l meeuwene n aalscholvers,zie t ind evert edri edonker e plekken bovend e rollendegolven .Da tzij nd e"dri eforte nva nbasal t inee nkran sva n branding". Emmeloord,En se nd eOud eKerk .Bi jd evaar t langshe t eilandblijk t telkens,da t donkere steende nvoorgron dvorm te n wuivendrie tde nachtergrond ;hie re ndaa rtrek tee nblinkend e waterstreepdwar sdoo rhe tland ;aa nd eander ezijd ei she twi tva n debrandin gtege nde nwestelijke noeve r zichtbaar." •64-

4.2. Plangeschiedenis

"Midden ind eoorlogstijd , in 1942,val t de Noordoostpolder droog. Deplanne nvoo rd einrichtin gligge nda na ljare ngereed ,maa rto t eenuitvoerin g komt het niet. Debenodigd e materialen ontbreken end ealgemen efinanciël e situatie vand eoverheid ,di e uitvoerder is, laatdi t niettoe . Deplanne ngaa n uitva nee neenvoudi g afwateringsstelsel metdri e hoofdkanalen die vanuit het middelpunt vand e polder het overtollige water moetenafvoere n naargemale n inhe tnoorden , zuidwesten enzuidoosten . De structuur van het hoofdwegenstelsel isgeën t opd e behoefte aanee ndoorgaand e noord-zuid verbinding tussen stedeno phe toud e lande nd e noodzaak vanee nvanui t Urk inhe tweste no p hetwegenne t in het oosten gerichte aansluiting. Hetstelse lva nwoon -e nverzorgingskerne n wordt gekenmerkt door eenklein e stad,omring ddoo r eenaanta ldorpen . Dekolonisatieplanne n zijnafgestem do pee nuitgroe iva nd e bevolkingva nd epolde r tot eenaanta lva n50.00 0zielen :ee n optelsomva nboeren ,landarbeider s enhierva nafgeleid e aantallen verzorgende functies. Depolde r wordt beschouwd als eeni n zichzelf besloten agrarisch productiegebied. Het centralestadje , Emmeloord,krijg t eenstreekverzorgend e functie enword t uit dien hoofde in het middelpunt gelegd,teven s het punt van samenkomst vand ekanale ne nsnijpun t vanhe tassenkrui sva nhoofdwegen ,d e dorpenligge nhie r inee nkran somheen. "(Hemel ,Z .e nV .va n Rossum, 1984).

Deeigenlijk e plannenvoo r de ruimtelijke opbouw end ebeplantings ­ structuurzij npa sgemaak ttoe nd e hoofdlijnenva nd e inrichtingva n de Noordoostpolder reeds vast stonden. Depatrone nva nd ewegen ,d ewaterlopen ,d everkavelin g end e situeringva nd edorpe nware nvrijwe lal sgegeve nt e beschouwen voord e beplantingscommissie voord e Noordoostpolder die het plan voord e ruimtelijke indeling end e beplantingsstructuur moesten maken. Ditondank s het betoogva nHudi g(1928 ) inopdrach t van het Nederlandsch Instituut voor Volkshuisvesting en Stedebouw, datd e"zor gvoo r het landschap" alsintegraa londerdee lva nd e planvorming gezien diende teworden .Oo k deWerkgroe p voor het Landschap vand e Zuiderzeepolders ingestelddoo r de Contact-Commissie voor Natuur- en Landschapsbescherming benadrukteda tvoo r het makenva ndi t nieuwe landschapva nhe t begin af de inbrengva n landschappelijke en stedebouwkundige overwegingen noodzakelijk zouzijn . Ditzo uessentiee l zijno mi n de Noordoostpolder "de schoone voleinding"to t een volwaardig nieuw landschapt e bewerkstelligen. Met het oogo pdez e tweedeling ind eontstaansgeschiedeni s van hetpla nvoo r inrichtingva nd e Noordoostpolder, zaln ad ebespre ­ kingva nd e abiotische oppervlaktevormen,d e biotische aspecten, dewegen ,d ewaterlopen ,d e verkaveling en het grondgebruik, een eerste besprekingva n het inrichtingsplan plaatsvinden. Erza l wordenbekeke nwa td eaanpa kva n heteilan dSchoklan dwa si ndi t voornamelijk oputilitair egronde ngemaakt eplan . Daarnavolg tee n •65-

bespreking van de plannen die gemaakt zijn voorde ruimtelijke indeling van het te ontwerpen polderlandschap en de beplantingsplannen die daar bij horen.

De abiotische oppervlaktevormen van het landschap De polder kwam als vrijvlakk e zeebodem aand e oppervlakte. Het eiland Schokland stak daar enkele meters boven uit. Twee tot zes meter. Doordat de rest van de polder vrijwel onbegroeid was en alleen de boerderijen enige plaatselijke verhoging zouden geven, moet dat een indrukwekkend hoogteverschil zijn geweest. Uit de weide omgeving was het voormalige eiland zichtbaar. Voor verdere gegevens wordt verwezen naar Hoofdstuk 2 en 3.

Het biotisch gegeven in de tijd van planvorming Voor meer gegevens hierover wordt verwezen naar hoofdstuk 5. Hoe men in de beplantingscommissie de gegevens die toen beschikbaar waren waardeerde zal uit een nadere studie van de archieven moeten blijken. Wellicht had men toen reeds gedachten over een natuurontwikkelingsplan voor de polder (waarin Schokland een rol speelt) in relatie tot het IJsselmeer,d e voormalige Zuiderzeekust en het oude land erachter.

De woonplaatsen van mensen Ind e plannen is het eiland Urk als dorp enverzorgingske m gehandhaafd. Maar de andere verzorgingskern, Emmeloord, is, hoewel vernoemd naar het dorp op de noordpunt van Schokland, niet op Schokland gesitueerd, maar 6 kilometer naar het noorden midden in de polder. Ook het nieuwe dorp Ens is niet op de oude plaats op Schokland gesitueerd maar er 4 kmte nooste n van. Blijkbaar is toen besloten om het voormalige eiland Schokland als een verstild eiland in de nieuwe polder op te nemen. Bij inrichting van de nieuwe polder is dus besloten om Schokland niet als woonkern te herstellen. Om meer dan één reden werd het noodzakelijk geacht de boerderijen in het int e richten polderlandschap, waar mogelijk te bundelen tot groepjes van twee of vier. Een dergelijke situering zou ertoe kunnen bijdragen dat het contact tussen de nieuwelingen versterkt en hun acclimatisering versneld werd. Voorts bood deze groepering de mogelijkheid tot samenwerking in het bedrijf en zou burenhulp makkelijker worden. Erzij n echter ook financiële voordelen aan een dergelijke bundeling van de boerderijen. Nu kon men volstaan met één transformator en één brandkraan per groep boerderijen. Ook op Schokland werden, passend binnen het regelmatige patroon van landbouwbedrijven in de polder, vier nieuwe boerenerven gesitueerd.

De wegen In het wegenplan voor de Noordoostpolder is een ringweg op 7 à 10 kilometer van Emmeloord getraceerd. De nederzettingen om Emmeloord heen zijn aan deze ringweg gelegen. Deze weg doorsnijdt ook Schokland. Bijd e randen van Schokland is een knik in Figuur4.1. Het wegenpatroon in de het tracé van de weg ontworpen. Noordoostpolder Tussen de wegen vanuit Emmeloord naar het oude land en de -66-

ringweg liggen kleinere landbouwontsluitingswegen. Deze zijn over heel de polder recht. Alleen de landbouwontsluitingsweg die aan de noordkant Schokland snijdt heeft twee knikken in het tracé gekregen: bij het opkomen en het verlaten van het eiland.

Het water De polder heeft drie hoofdkanalen vanuit Emmeloord naar de drie gemalen in Urk, Lemmer en Vollenhove. Alle dorpen zijn via secundaire kanalen verbonden met deze hoofdkanalen. Zij waren als waterleiding, maar ook als vaarwegen bedoeld. Indi e tijdwa s het Figuur4.2. Hetwaterlopenpatroon in vaarvervoer nog erg belangrijk. de Noordoostpolder Schokland is niet verbonden met de kanalen.

Verkaveling Binnen het systeem van hoofdwegen en kanalen werd een net van polderwegen en tochten aangelegd waartussen rechthoekige kavels van 300 bij 800 meter dus 24 ha gesitueerd. De bedrijfsgrootte hing metdez e kavelgrootte samen (12 -4 8 ha).

Het bodemgebruik Detij d van inrichting van de Noordoostpolder isd e tijd van de wederopbouw na de Tweede wereldoorlog. De voedselproductie had de eerste prioriteit. Elke vierkante meter die daarvoor geschikt was diende voor voedselproductie ingericht te worden. Erware n wel personen enorganisatie s die hebben gepleit voor een bredere bestemming van de gronden die in de Noordoostpolder ter beschikking kwamen. Dit is echter maar in beperkte mate gebeurd. Vandaar dat ook de gronden op Schokland in eerste instantie voor de landbouw geschikt dienden te worden gemaakt.

Het inrichtingsplan op utilitaire basis

De besproken elementen van het landschap zijn in samenhang gebracht in een eerste inrichtingsplan. Dit stond in 1942 al vast. Bij alle elementen is op een speciale wijze op Schokland ingespeeld. Tussen de zuidelijke enwestelijk e poot van het assenkruis van hoofdwegen en kanalen heeft Schokland een wegtracering en verkavelingspatroon gekregen dat contrasteert met die van het polderland er omheen. Dewaterlope n van het polder land lopen niet door over Schokland. Het grondgebruik op Schokland is vrijwel gelijk aan dat van het polderland, alleen de gronden die echt ongeschikt waren voor landbouwproductie hebben geen landbouwkundige bestemming gekregen. Tot hierover de bodemgeschiktheidsgegevens bekend werden, zijn alle gronden voor landbouwproductie bestemd. Het isd e vraago f de bestemming van de gronden op Schokland bij planvorming afwijkend zou zijn geweest wanneer voedselproductie niet vrijweld e enige drijfveer voor de inrichting van het polderland zou zijn geweest. Verkaveling, wegtracering en behandeling van de waterlopen heeft men, in het plan dat utilitaire gronden gemaakt is, anders vormgegeven dan ind e rest van de polder. Ze sluiten aan bij de -67-

vormentaalva n hetoud e Schokland,maa ro pee ngestileerd ewijze : deoud e patronen zijnt e herkennen ind e modernewegtracerin g en verkaveling.Z econtrastere n metd epatrone n inhe t nieuwe land. De nieuwe boerderijendi e op het eiland liggenbehore n bijd e patronenva n het nieuwe land. Hetpatroo nva n nieuwe boerenerven isove r heteilan dgelegd . Dit isechte r zogebeur dda td epatrone n vanhe tvroeger e eilandervaarbaa r blijven. Menka ndi tal s interferentie tussen de nieuwe ende , gestileerde, oude patronen karakteriseren.

Plannen voor de verdeling van het landschap in ruimtes, o.a. met beplanting

Deplanvormin gvoo rdi tpolderlandscha p vondplaat svoo re ni n oorlogstijd indivers eteams ,waarbi jaanvankelij k cultuurtechnicie n planologen, later ook sociologen en landschapsarchitecten betrokkenwaren .Ove rd eplanvormin g voord e Noordoostpolder zijn verschillende publicaties bekend.Voo r dit inventariserende onderzoek is deze literatuur niet uitputtend bestudeerd.D e beschouwing die indi t rapportje isopgenome n baseert zicho p slechts enkelepublicatie s en opbasismateriaa lvoo r"Binne nd e dijken", eenbeschouwin g vand e herenKelde r enVa nde nToorn . Dezebeschouwin g isdee lva n hetonderzoeksprogramm a naard e ontwikkeling vanhe tva k landschapsarchitectuur datd ehee rVa n denToo mdoe t alswetenschappelij k medewerker vanhe t Staringcentrumt eWageningen .Dee lva ndi tonderzoe k zijnd e plannen diei nhe tkade rva nd ezuiderzeewerke nzij ngemaakt .Hi j werkt indi tonderzoe k samenme td ehee r P.Kelder ,di ejarenlan g alslandschapsarchitec t werkzaamwa si nd epolders .

Ind ehiervolgend e beschouwing isd enadru k meerda ni nander e publicaties koment eligge no pd eplaat s vanSchoklan d ind e planvorming.He tonderzoe kva nva nde nToor nomva t onder andere studieva nd e verslagenva nd ediscussi e dieva n 1943to t195 9 gevoerd is ind e beplantingscommissie Noordoostpolder. Resultaten vandi t onderzoek bevestigen volgensd e heer Vande n Toornda t Schokland ind eplanvormin gspecial e aandachtkreeg . Daarnaast isee napar t eengroe p mensendi edee lwa sva nd e beplantingscommissie werkzaamgewees t ind e Schoklandcommissie.Va nd e notulendi eva nd ebesprekinge nva n deSchoklandcommissi e isgemaakt , isvoo rzove r bekendno ggee n studie gemaakt. Een indrukwekkende lijst van stedebouwkundigen en landschapsarchitecten hebben aanSchoklan dgewerkt .T e noemen zijni niede rgeval : Ir.J.T.P . Bijhouwer, Ir.C . Pouderoyen,L .Brandt s Buys,Ir .GA . Overdijkink als ledenva nd eSchoklandcommissi e van debeplantingscommissie . Vanuit de beplantingscommissie, dieva n 1943to t 1959d e plannen voor debeplantin g ind e Noordoostpolder begeleidde, heeft Ir. P. Verhagen ook zijn licht over Schokland laten schijnen. In196 2 hebben P. Kelder enN.M . deJong e inhe tkade rva nd eopstellin g vanee nrecreatiepla naa n eenbijstellin gva nd evisi eo phe t landschapgewerkt . P.Kelde r •68 - heeft recent nog met D.Haan-Wiegma ne nA .Kerssies ,ee n landschapsbeheersplan voor deprovinci eopgesteld .

Uitplankaartanalys e komtnaa rvore nda te rverschillend evisie s wareno pd eplaat sva nSchoklan di nhe tontwer pva nd eruimtelijk e indelingva n het landschapva nd e Noordoostpolder. Nader onderzoek,onde r andere vand earchieve n inbehee r vand e provincie Flevoland,za lmee r licht kunnenwerpe no pd e ontwerpbenaderingen van het polderlandschap met eenstukj e oud land:Schokland .Me t namehe tarchie f datd e Schoklandcommissie betreft.

Deopdrach t tot hetontwerpe nva nee n"beplantingsplan "voo rd e Noordoostpolder werd in 1942gegun d aan het Staatsbosbeheer. Hetpla nvoo rd ewege nd ewaterlope n de bewoningskernen end e verkavelingston dtoe na lvrijwe lvast . Eri svee ldiscussi eove rd eaanpa kva nSchoklan dgeweest .Di tblijk t alui td evergelijkin gva nee naanta lplankaarte ndi ei nd eloo pde rtij d gemaaktzijn .

Vand ehan dva nL.Brandt sBuys ,ui t november 1943,i see n schematische ruimtelijke indelingbeken d(Haan-Wiegma ne.a. , 1986).D eran dva nd epolde r isverdich te nvanui t hetcentru mgaa n radiaalvie r bosgordelsgekoppel daa nd edoorgaand e ontsluitingswegen vand epolde r naarhe t oude land. Depolde r wordt zoverdeel di nvie r grote ruimtes.Dez ezij nwee r eenkee r verdeeldee nverdicht e randlang sd edij k endoo r eenrin g van kleinere boselementengekoppel d aand e ringweg langs dedorpen . Schoklandword t indi t planopgenome ni nee nva ndi e radiale bosgordels. Dezebosgorde lis ,ander s alsd eander edri enie t doorlopendto taa n Emmeloord.Hi jkom tslecht svana f Ens halverwege. Dezebosgorde l isechte rwe lbrede r enbeva ttusse n Ense nSchoklan dee nope nruimte .

Inee nplankaar tva nBijhouwe rui t 1943(Haan-Wiegma ne.a.,1986 )i s ookee nradial e verdelingva nd epolde r invie r ruimtesontworpen . Devie r radialebosgordel slope nall edoo rto t aanEmmeloord . Zezij n welsmaller . Indi tpla ni sd ebebossin go pSchoklan dechte r losva n hetassenkrui sontworpen .Hie r isSchoklan d inee nrelatie f open ruimte gelegen,he t zuidelijkecompartiment ,tusse n Ense n Urk.He t achterwege latenva nwegbeplantinge n ope no mSchoklan d versterkt deautonom e liggingva nSchoklan d ind eope nruimte .

Wanneerw edez etwe eplannen ,di e indezelfd etij dgemaak tzijn , naastelkaa r leggenzie nw etwe evisie so pd eplaat sva nSchoklan d ind eruimtelijk e hoofdopzet vand epolder .D eeerst emaak t Schoklandonderdee lva nd ezuidelijk e poot vanhe t assenkruisdoo r Ens.I nd etweed evisi e isSchoklan dee nlo selemen t inhe t zuidelijke compartiment vand epolder . Dezetwe evisie s blijvento t opd eda gva nvandaa gee nro lspele ni nd eplanvormin gvoo rhe t Figuur 4.3. De twee visies op de landschap ope n rondSchokland . ligging van Schokland in de ruimtelijke indeling van de Noordoostpolder, schematisch Opee nander e plankaart,d e"Schet s Beplantingsplan"va n2 7 weergegeven. •69-

Figuur4.4. De twee visies op de ligging van Schokland in de ruimtelijke indeling van de Noordoostpolder. Boven : schema vande ruimtelijke indeling van de Noordoostpolder, November 1943, L. Brandts buys, Wieringermeer- directie. Schokland is opgenomen in de as door Ens naar Emmebord. Beneden: In Plan Bijhouwer, 1943 is Schokland een los element in de openheid -70- november 1943(Haan-Wiegma n e.a.,1986) ,i she tpla nva nL . Brandts Buysverde r uitgewerkt, maar Schokland heeft eenander e positiegekregen .He t heeft netal si nhe tpla nva nBijhouwe r nuee n losliggende situering ind eope n ruimte van het zuidelijke compartiment gekregen.Naas t eenbebossin gva nd ewestelijk e randva nSchoklan di si ndi eruimt eallee nd eringwe gbeplant . Hierdoor ishe tzuidelijk ecompartimen t vand epolde r vrijwelope nto t aand edij ktoe . Ind eander ecompartimente n islang sd edij ke n langsd e ringwegdi ed edorpe nverbind t een ruimtelijke verdichting tezien . Debebossin gva nd ewestran dva nhe tvoormalig e eilandi s andersva nvor mda no phe tpla nva nBijhouwer .

Ind evergaderinge n vand ebeplantingscommissi e werdend e bevindingenva nd e Schoklandcommissie besproken. Uitd e notulen komtnaa rvore nda tdez ebebossin gva nd ewestkan t vanSchoklan d vanaf deeerst e vergadering geaccepteerd is (Kelder enVa nde n Toorn,basismateriaa l "Binnend edijken",1989) . Erword t gesproken vanee nope ne nee ngeslote nkant . Eri sno gwe leen s geprotesteerd tegen die bebossing. Onder andere Verhagen pleitte eri n194 6voo ro mhe teilan dt e latenal she twas .Wellich tdee dhi jdi t voorstelomda t hijverondersteld e dathe t reliëf Schoklandduidelij k genoegervaarbaa r zoulate nzijn . Ditpleidoo ikwa m namelijktegelij k met de mededelingva nVa nd e Bom,vertegenwoordige r der Dienst Zuiderzeewerken,da t heteilan d minderzo uklinke nda nwer d verondersteld.Volgen s hemzo u het eiland enkele meters boven maaiveldblijve n liggen.Hede nte ndag elijk t hijhierme egelij kt e hebbengehad . Verhagen kanva nmenin gzij n geweest dat de hoogteverschillen genoeg landschappelijke duidelijkheid zouden geven over de liggingva nSchokland .Bi jenkel e meters hoogteverschil ishe tnie t nodigo mdoo r beplantingva nd econtoure nva nhe teilan dd evor m ervanervaarbaa rt ehouden .

Figuur4.5. Schets Beplantingsplan, Wieringermeerdirectie, 27 november 1943. •71-

Uitee neerst e bestuderingva nee naanta lplankaarte nlijk t naarvore n tekome nda t Bijhouwer'spla nleidraa di sgewees t voord ewaaro p Schoklandee nplaat s kreegi nd eruimtelijk eopbou wva nd e Noordoostpolder. Hierop gaven Brandts Buys enVa n Pouderoyen aanvullingen (Kelder enVa nde nToorn ,basismateriaa l "Binnend e dijken",1989) . Eénva ndi eaanvullinge n ishe t voorstel vanBrandt s Buyso mhe t eilandi ngraslan dt e latenleggen .Ee nander e ishe tide e vanVa n Pouderoyeno mva nhe teilan déé ngrot eboomgaar dt e maken. Inlater e vergaderingengeef t Overdijkink meestald e toelichtingen.

Opee nschet sui t 7januar i 1947di edoo r Bosma(1988 ) aanC .va n Pouderoyenword t toegeschreven,i sd e hoofdopzet vrijwelgelij k aan de"schematisch e ruimtelijke indeling"ui t November 1943. Dezon e langsd e ringwegdi ed edorpe nverbind t heeft eenveranderin g ind e vormva nd ebosse nondergaan .Nagel ei sal slo selemen t ind eruimt e vanhe tzuidelijk ecompartimen t koment e liggen.He twer kva n"d e8 " aanhe tpla nvoo rNagel e begint pasaa nhe tein dva n 1947.He t definitieve planvoo r Nagelezo ui n195 4voltooi dzijn . Debosse nlang sd eringwe gzij nduidelij k andersgearceer dda nd e verdichte strokenva nhe t assenkruis. Debebossin gva nSchoklan di s afzonderlijk ingetekendo pd ezelfd ewijz e alsd ebosse n langsd e ringweg. Debebossin gva nSchoklan d is ondanksd e afwijkende arceringwee rduidelij k aand everdicht ea sdoo r Ensgekoppeld . Zou VanPouderoye n aldi etij dtege nd eloss e liggingva nSchoklan dzij n geweest? Oftrachtt e hijSchokland' s bosseni nd ea st ebetrekke no m nogiet sva nhe tbebost ekarakte rva ndi ea st e realiseren? Devor mva nd ebosse no pSchoklan dgelijk t sterko pdi eva nhe t ontwerp Bijhouwer.Z ehang twaarschijnlij k samenme td evor mva n de kavels die minder geschikt werden bevonden voor landbouwkundig gebruik. Wegbeplantingen wordenaa nd eoostelijk e zijde vanhe t

Figuur4.6. Ir. C.van Pouderoyen; schema ruimtelijkeindeling Noordoostpolder, 7januari 1947. -72-

voormalige eiland achterwege gelaten.D eope nruimt e binnen de zuidelijke pootva nhe t"massiev e assenkruis"i shierme edu soo k teruggekeerd.

Inhe t"algemee nbeplantingsplan "uit194 7(Haan-Wiegman , 1986)i s het aantal bossen sterk ingekrompen envervange n door beplantingen langsvrijwe lall ewegen . Daardoor isd emaa tva nd eruimte si nhee ld e poldernie tgrote rda n 1600mete r( 2kavellengtes ) bij320 0meter . Ind e eerder besproken plannenware n grotere ruimtesopgenomen . Hierdoorwa se rmee rcontras t ind epolde rtusse nverdicht edele n en halfopene nweids e ruimtes.D e hoofdopzet vand eruimtelijk e indeling (vier compartimenten metverdicht e randene ngroter e ruimtetusse n Emmeloorde nd eringweg me tbosse nerlangs ) isdaardoo r afgezwakt. Heti smogelij kda t mend e nieuweboerenerve ndi eno gampe ree n erfbeplanting hadden meer beschutting wilde gevendoo rd e beplanting langsd ewegen . Indi tpla ni sdefinitie f gekozenvoo ree nloskoppelin gva n Schoklande n dea sdoo r Ens.Schoklan di sme tbosse n opd ewestelijk e rand geaccentueerd.D eoost-wes t gerichtewege nzij nechte r allemaal beplantwaardoo rd eloss eliggin gwee rwa t afgezwaktwordt .

1« *«.**(•*<; «ttac OM 1

£ *l*ar.MC aiOiat t&m boft O* '"* M*B ff* J*«f t»«l)>l«<«c Ml (T*HMfa ÜOt o» r»f •fc•««fr-MM« f •.»••fat.Mtiac wtr tl^ola 1«'"» O»*<•*»• !M.OV C

rwMMU»fH HMwitMMo •0*"UH

ZTMVHM»». « OwM lWOf«IIt»M|H

Figuur 4.7. Algemeen Beplantingsplan, Wieringermeerdirectie, 1947. •73-

Uit eentoelichtin g vanOverdijkin k op het "algemeen beplantingsplan"blijk t dat deutilitair e overwegingen eengrot e rolzij n blijvenspele nbi jd eplanvorming ,oo k nadat hetpla nui t 1942,da t voornamelijk gebaseerdwa so pd ewegen ,waterlope ne n verkaveling,vaststond . "Bijd esamenstellin g vanhe tbeplantingspla n isi nbijzonder e mate aandacht geschonkenaa nd epraktisch e eisen,di eee nagrarisc h gebiedaa nbeplantinge n stelt. Vand e beplantingen zullend e bewoners dientengevolge weinig hinder ondervinden. Dit waarborgt, dat ingrot elijne nee ngoe d resultaat zalworde nverkregen .O p zichzelf isdi techte r nietvoldoende ,wan t daardoor alleenka ngee n aantrekkelijk landschapontstaan .Vandaar ,da td e beschouwingen overhe t landschapsplanaa nd ebesprekin gva nhe t algemene beplantingsplan vooraf dienden tegaan. "

Hetuitvoeringspla n uit 1960i svrijwe lgelij k aanhe t "algemeen beplantingsplan"ui t 1947. Deliggin gva nSchoklan dal s eilandva n groen ind eope npolderruimt e is nog iets afgezwakt door een beplanting met bomen(knotwilgjes)lang s hetfietspa dvana f "Oud Emmeloord" naar hetnoorden .

Uitvoeringsplan, 1960 •74 -

In196 2i sdoo r N.M.d eJong e en P.Kelde r eenrecreatiepla n gemaakt voor degemeent e Noordoostpolder. Eénva nd e conclusieswa sda t er rondSchoklan dvee lbeplantin gwe gmocht , omd eloss eliggin gva nhe teilan di nd eope nruimt e landschappelijk teverduidelijke n (Kelder enVa nde nToorn ,basismateriaa l "Binnen de dijken", 1989).

Ook in het in 1986bi j het Staatsbosbeheer verschenen Landschapsbeleidsplan Noordoostpolder wordt Schokland inee n grote open ruimtegelegd .O phe t beleidsplan zijnd ewege n ope n omhe teilan dvake ronbeplan t gelaten.D einmiddel s stevigi n de erfbeplanting staande boerenerven hebben voor beschutting die wegbeplanting niet meer nodig.Zi jstaa ndaa ral sklein e eilandenva n groeni nd eope n ruimtezoal s deboerenerve nda too kdoe n inhe t landschapva nKampereiland .

Planconceptie

Ingee nenke lpla ni sduidelij k sprakeva nnegati eva nhe t stuk oude landi nhe t nieuwe landschap.Zelf s inhe tpla no putilitair e gronden van 1942kree gSchoklan dee nspecial e benadering. Indi e benaderingwerde nd eelemente nva nhe t landschap vanhe t vroegere eilandgestileer d behouden in het nieuwe landschap. Men heeft Schokland latenafsteke ntege n dewijz ewaaro phe t polderlandschap incultuu rwer dgebracht . Dewijz ewaaro phe t patroonva nnieuw eboerderije n ind epolde rove r heteilan ddoo ri s gezet,hoef t heteige nkarakte rva nhe t eilandnie t teverstoren .D e planconceptie vanhe t "utilitaire plan"zo u als interferentie kunnen worden omschreven.

Ind e landschaps- enbeplantingsplanne n die achtereenvolgens gemaaktzij nbleke ntwe evisie so pd eplaat sva nSchoklan d ind e ruimtelijke indelingva nd e Noordoostpolder te herkennent ezijn.I n beide visies wordt Schokland niet uit de polderweg-geschoven . Vand eplanne nwaari nSchoklan dword t opgenomen inhe tassen - kruisi she tonduidelij k hoed e uitwerkingo pee nlage r schaalniveau geweest zouzijn . (Deboomgaarde n vanVa n Pouderoyen?.) De beslissingo mhe t eiland inee nnieuw ebosstroo k opt e nemenduid t echter ind e richtingva nee nintegrerend e planconceptie. In deplanne nwaari nhe teilan dal slo selement ,aa nall ekante n omgevenword t doorpla tope npolderlandschap , ise r meerkan so m een interfererende planconceptie uit tewerken . Inhe t uitgevoerde plani shie rechte r nietvoo r gekozen. Debebossin gva nhe t eiland aand ewestzijd e maakt deinterfererend e patronenva npolde re n eilandimmer sminde rervaarbaar . Dezebebossin gi sz onadrukkelij k dat hetuitvoeringspla n eerder integrerendva nkarakte ris .

Het isopmerkelij k dat Schokland steeds alsee ngehee l isbenaderd . Heteilan dzoal she tvoo rd einpolderin g nogbove nhe twate r uitstak heeft inall e plannenal sgehee léé nbestemmin g enéé n ruimtelijke uitwerking gekregen. Deoud ewoonterpe n vormen hierop indetai l natuurlijk eenverbijzondering . Decontoure n van Schoklandwerde n inhe t uitgevoerde plan •75- aangegeven,omda t mendach t dat het hoogteverschilzo u verdwijnen. Binnendi e beplante contouren liet menéé n ruimte ontstaan.Oo k in niet uitgevoerde plannen kreeg het eilandee n uniforme aanpak. Hetwer dal sgehee lbebost ,o f alsgehee lto t boomgaardgemaakt , of alsgeheel ,inclusie f de randen,onbeplan t gelaten. Kennelijk wordt de benaderingva nSchoklan d alséé n ruimtelijke eenheid door eenieder als essentieelgezien . -76-

4.3. Het huidige landschap

Opbovenstaand e schetsword t een indrukgegeve nva n hetope n polderlandschap vanhe tzuidelijk e compartiment. ^77-

Aand ezuidelijk e horizonlig td edijk . Rechtewaterlope n enwege n gaandoo rhe tplatt eland ,waari nd eboerenerve nzic hal sklein e "eilanden vangroen "manifesteren . -78-

In datope nlandscha pi sSchoklan dva nafstan dal see ndunn elijn , tussend eboerenerve ndoor ,aa nd ehorizo n ervaarbaar. -79-

Dichterbijgekome nblijk tdi e lijnaa nd eoostkan tt ebestaa nui tee n aantalterpachtig everhoginge nwaaro p (restenvan ) deoud e dorpjes Ens,d eZuiden" ,Middelbuur te n Emmeloordzij ngelegen . Middelbuurt met hetoud ekerkj e enhe t nieuwe historisch museum (boven rechtso pd evoorgrond ) end e "gerestaureerde haven"va n Emmeloordme td e lichtwachterswoningtusse nd e iepen(onder) . •80-

Aand ewestkan t isSchoklan dte nzuide nva nd eSchokkerringweg , als eenverhogin g met beplantingo phe ttalu dt e zien. Dezeessen - beplantingi stransparan twaardoo r het reliëf zichtbaar is.Te nzuide n vand eSchokkerringwe g ishe t reliëf nietzichtbaa r doord estevig e bebossingen. Het uiterste zuidenva nSchoklan d ligt duidelijk hoger. Debeplantin g isgeopen do md evuurplaa t alsbake nt esuggereren . Si-

Derecht epolderwege n makenee nkni kwannee rzi jhe teilan d opgaan. Denieuw e boerenerven liggentege n dewestelijk e bosrand (boven). Deoostelijk e randi stransparan t beplant (onder).He t hoogteverschil metd epolde r bedraagt hierno galtij déé nto ttwe e meter. Ophe tfiets ­ enwandelpa dda t erlangsloop t isda tduidelij kt eervaren . $2-

Ophe t eilandzij nd eglooiïnge nduidelij k ervaarbaar. Debeplantin g aand ewestkan t maakt heteilan dto t eenlangwerpige ,redelij k besloten ruimte midden ind eope n polder. -83-

Doord ebeplantin gaa nd eoostkan t vanhe teilan dzi ej edi eope n polder metd eboerenerven .Voo ree ngroo t deelka nme nvana f Schoklandaa nd ewestkan td epolde r nietzien ,behalv ewaa rd e wegend ebeplantingsgorde l doorkruist. Vanaf deSchokkerring ­ wego phe teilan dku nj e ind evert ed ebosran dva nNagel ezie n liggen. -84-

Dewe g die in het noorden vanuit het westen het eiland nadert is één van de weinige beplante wegen op en om Schokland.

De elementen van het huidige landschap Door veldstudie is bestudeerd hoe het voormalige eiland zich tegenwoordig in het landschapsbeeld manifesteert. Aan de hand van een aantal schetsen is hiervan een indruk gegeven. Het voormalige eiland is vanuit de gehele omgeving duidelijk als verhoging zichtbaar. De platte omgeving met zware - en lichte zavelgronden versterkt dit beeld. Vanuit de omgeving is met name het hoogteverschil aan de zuidkant, de zuidwest-rand, bij Middelbuurt en bij de haven van het oude Emmeloord indrukwekkend,terwij l de rand aanoostelijk e zijde in zijngehee l lager maar zeker ervaarbaar is. Ind e bodem van het lando m het eiland heen zijn door kleurverschillen ind e grond de oude dijken te zien. In het reliëf zijn zijo p het eerste gezicht niet ervaarbaar.

Op het eiland is sprake van glooiingen over het hele eiland en plaatselijk van micro-reliëf. Dit microreliëf is met name ervaarbaar op de veen- en keileemgronden onder de bossen op de westkant van het eiland. De keileembult is onzichtbaar door het bos. Verder bij de oude nederzettingen. Het Zand? Lag vroeger hoger dan het oeverwerk. Bezien moet worden wat het gevolg zalzij n van inklinking,d e snelheid ervan enwelk e delen van het eiland dit betreft. Verder is van belangwa t dit voor beeld oplevert. Het is immers zeer wel mogelijk dat het micro-reliëf op het eiland alleen maar gevarieerder wordt door die inklinking. -85-

Voor eengedege n toekomstvisie moet onderzocht worden watd e ecologischewaard eva n heteilan dza lzij nbi jee nextensieve r bodemgebruikwaarbi j eengrasachtig e vegetatie zaloverheerse no p heteiland .Di tza li niede rgeva lmee rlandschappelijk e differentiatie geveno pee nmicro-schaal .Doo r hetmicroreliëf ,plaatselijk e bodemverschillen, enklein e verschillen ind egrondwaterstand . Devoortgaand e groeiva nhe t microreliëf iszelf safleesbaa r in de bobbelingva nd ewege ndi e het eilandkruisen .

Dewoonplaatse n van mensenzij nt eonderscheide n ind eoud e woonplaatsen end e "nieuwe"boerenerven . Deoud e woonplaatsen Emmeloord,Middelbuurt , Zuidert enEn szij n herkenbaardoo rd e noord-zuid gelegen reeks vanterpachtig e verhogingen inhe t landschap end e restenva nbebouwingen . Eigenlijk vragendez e woonterpen om een iets genuanceerdere beplanting,o mvoo r touristend e beleving vandi e bijzondere plekkent eversterken .Di t geldt met namevoo rd eZuidpun t Ens end eZuidert .

Het wegenpatroon vand epolde r loopt door over het eiland.Slecht s tweeknikke naa nd eoos t enwestkan tva nhe teilan dgeve naa nda t dewege neve nove r eenbijzonde r element ind epolde r getraceerd zijn. Erlope nschelpenpade n over het eilanddi e alswandelpade n dienen. Ook is het noord-zuidlopende pad langsd eoostran d vanhe t eilandal sdoorgaan dfietspa di ngebrui k doorrecreanten . Ind eres tva nd eNoordoostpolde r bevindenzic hampe rva nzulk e paden.

Hetwate ro phe teilan di sander sva nuiterlij k dani nhe t polderlandschap. Met veelfantasi e isd eoud e scheidingssloot tussen Emmeloord enEn s nogherkenbaa r inéé nva nd e sloten tussen de landbouwpercelen op het eiland. Devenig e grondente n westenva nhe teilan dzij ner gnat .I nhe thaventj eva nEmmeloor d staata fe nto ewa twater . Openkel eplaatse n isdoo rd e hogere liggingva nhe teilan dee nva n dezijkanale nzichtbaa r die,ne tzoal sd elang ekavelsloten ,kaarsrech t door het polderlandgaan . Dezo nkets t erop. Doord ebosse nzij n niet allevaarte ndi eo phe teilan dzichtbaa r zoudenkunne nzijn ,oo k te zien.

Deverkavelin gi ssind she tpla nui t 1942ampe rmee rgewijzigd .O p Schoklandwijk t deverkavelin gdu sno gsteed sa fva nhe t omliggende polderlandschap.

Het grootste deelva n heteilan d is nogsteed s inlandbouwkundi g gebruik. Opd e noordelijke helft vanhe t eilandi sd egron dvoo r een grootdee li n gebruik alsgrasland .I nhe tzuidelijk edee le nhe t uiterste noordenvind t menakkerbouw . Deander egronde no phe teilan dzij nove r het algemeen inrecreatie f gebruik. Debosse nvervulle nwaarschijnlij k ook nogee nro li nd e houtproductie. -86-

De verdeling van het landschap in ruimtes, o.a. met beplanting

Inhe ttegenwoordig e landschap vand e Noordoostpolder ligt Schoklandduidelij k zichtbaar inzij nomgeving .I nd eeerst eplaat s doordat hetpolderlandscha p eromheenope ni se nd e massava nhe t eiland indi e openheidopvalt . Heteilan di svanui td epolde ral see nlangwerpig e massat e herkennen.Di ti si nd eeerst eplaat st edanke naa nd ecombinati eva n eenduidelij k waarneembaar hoogteverschil enbeplantinge n langsd e randenva nSchokland .He tpolderlandscha p omhe teilan di s open. Het isee ngrot e ruimtedi eaa nd ezuidzijd e begrensdword t doord e dijk,e naa nd eander ezijde ndoo rd eombossin gva nNagel ee n boombeplantingen met ondergroei en boerderijen met erfbeplantingen langswegen . Dezeruimt eheef t eenmaa tva n3 bij4 kilometer. Behalve het langgerekte Schokland liggen slechtsd e boerenervenal seilande nva ngroe ni ndi eope nruimte .D ewege nzij n vrijwelonbeplan t ind ebuur t vanSchokland .Allee nd ewest-oos t landbouwontsluitingsweg in het noorden over het eilande n hetme t knotwilgjes beplante fietspadvorme n hierop eenuitzondering .D e beplantinglang sd e Palenwegaa nd ewestkan t vanhe t eilandi s voorjaar 1989gekapt . Ophe teilan dzel f bevindt menzic hi nee nlanggerekt e ruimtedi eaa n dewestkan t geslotener isda naa nd etransparan t beplantte oostkant. Gekoppeldaa nd eoud e nederzettingsplaatsen zijn nogwa t kleinere ruimtes ind e beplantingen of omgevendoo r bebouwing (Middelbuurt) óf door havenomwalling. Vanaf heteilan dzij nuitzichte nove rd epolde r mogelijk. Doord e bebossingte nweste nva nhe t noordelijke deelva nd ewestran di shie r vanuitzich t naar hetpolderlandscha pgee nsprake . Uitzicht heeft men met nameaa nd eoostzijd e vanhe teiland .Aa nd ewestzijd e isuitzich t mogelijkdaa rwaa rd ebeplantin gvoornamelij k bestaat uit essen.Vana f devuurplaa t opd ezuidpun t vanhe teilan di see nfraa iuitzich t overd e polder mogelijk:d edijk ,d e recht verkaveldebouwlanden ,d e boerenerven enhe tglinsterend e water ind ezijta k vand e Palentocht envee l luchterboven .

Als menhe tzuidelijk ecompartiment , hetpolderlandscha p rond Schokland,nade rbezie t danzie t menda t de herkenbaarheidva ndi e grote ruimte ind eeerst eplaat sbepaal dword tdoo r hetverschi ltusse n het polderlandschap enhe t landschapo phe t eiland Schoklandzoal s datvanui t hetpolderlandscha p eno phe teilan dzel f tebeleve n is.He t polderlandschap wordt gekenmerkt door dedij k inhe t zuiden,d e kaarsrechte wegen enkanale n entochten ,d eboerderijreeksen . Alleen de boerenerven,doo r een stevige erfbeplantin g aangezet, doorbreken de vlakke polderopenheid. Die boerenerven liggenda n als"eilande nva ngroen "i nd eope npolderruimte . Deze landschapsopbouw iszichtbaa r inverschillend e landschappen.Ui t onderzoek naard e landschapsplannendi e inhe t kaderva n ruilverkavelingen zijngemaak t blijkt hetversterke nva nzo' n landschapsopbouw als uitgangspunt genoment e zijn(Va nBlerck , 1987).He twer d als landschapsarchitectonisch concept genomen voor andereope nlandschappen ,al si nplanne nvoo r ruilverkaveling -87-

Balmahuizeni nGroningen ,he t landschapsplanvoo r ruilverkaveling Kampereiland envoo rd e situering vanboerenerve n inverschillend e grote heide-ontginningsgebieden.

Planconceptie in het huidige landschap

Ind ewijz ewaaro phe teilan dzic hhede nte ndag e inhe t landschap manifesteert ishe t uitvoeringsplane nd eglobal evisi eo pd e beplantingsstructuur vanhe t beleidsplan Noordoostpolder (dato phe t uitvoeringsplan voortborduurt)herkenbaar. Hiermee isoo kd edualitei t tussen de interferende utilitaire patronen en de meer integrerende planconceptie vanhe t beplantingsplan inhe thuidig e landschap aanwezig. -88-

4.4. Conclusie

DeWerkgroe pvoo r het Landschapde r Zuiderzeepolders stelde in 1946:"D etoekomstig e polders zullen énwegen s huncentral e ligging énwegen s hungroot e uitgestrektheid tot een volwaardige enkarakteristiek e provincie vanNederlan d moetenuitgroeien . Diti s slechts mogelijk indienaa nd e landschappelijke en stedebouwkundige belangen op even diepgaande wijze aandacht wordtgeschonke n als aand ewaterbouwkundig e enagrarische .O p onze generatie rust indeze een groote verantwoordelijkheid tegenover hetnageslacht ,da t anderson swer k evenminzo uprijze n alsda tva nde nbouwmeester ,wien s scheppingvolmaak t voldoet aanall eutilitair eeischen ,maa rwaaraa nd eschoon evoleindin g ontbreekt.Wi jdiene ndi twer kt e makento t eengetuigeni s vanhe t kunnenva nonz egeneratie ,waaraa n nietd esme t magkleven , dat hetbi jall etechnisch e volmaaktheidtekor t schiet inaesthetisc h opzicht."

DeProvinci e Flevoland isinmiddel s eenbestuurlijk ewerkelijkheid : een nieuwe provincie met "een schoon landschap met eeneige n karakter".Di tlandscha p isechte rwe li nontwikkeling . Ditblijk tonde r andereui td ewijz ewaaro p hetvoormalig eeilan dSchoklan dgelege n inhe t landschapva nd e Noordoostpolder vankarakte r verandert. Ontwikkelingen in het grondgebruik, ecologische ontwikkelingen (doorveranderinge n inbiotisc he nabbtisc hopzicht ) enhe tfei tda t eengroeien daanta l mensenSchoklan dal see nbijzonde r deelva n hetpolderlandscha p beleeft, zijn hierdebe taan .

Nabestuderin gva nd ewijz ewaaro phe teilan dzic hhede nte ndag e alsgehee l manifesteert inhe t landschap vand e Noordoostpolder kangeconcludeer dworde nda t hetvoormalig e eiland Schokland landschappelijke kenmerken bezit die eenbijzonder e benadering vandi t eilandal slandschappelij k geheel rechtvaardigt. Deze kenmerken hebben hunoorspron g ind eoccupatie ­ geschiedenis van het eiland en ind e planvormingsgeschiedenis.

Maaroo k voordi e mensendi eva ndi eoccupatiegeschiedeni s end e plangeschiedenis niets afweten,i s heteilan dal sgehee lee n aantrekkelijk onderdeelva nhe t landschapva nd eNOP . Uitcultuurhistorisc h oogpunt zijnd e afzonderlijke restenva nd e bewoningo p het eilandwellich t niet heeler g indrukwekkend,d e elementen liggentesame no phe tduidelij k ervaarbare eilande n vormenz oo p landschappelijk niveauee nunie k deelva nhe t landschap vand e Noordoostpolder.

Voord etoekoms t ist everwachte nda t hetspecial ekarakte rva nhe t eiland nogversterk t kanworden .E rka nworde n voortgeborduurd opd eplanne nva nvroeger . Ditbeteken t niet dat alles moet blijven zoals het nu is.Huidig e ontwikkelingen in het grondgebruik,d e recreatieve belangstelling voor Schokland,e nd egedachte nove r eenontwikkelingsgerich t natuurbeheer kunnen aanleiding zijnto t onderzoek enhernieuwd e planvorming over dit polderlandschap -89- metSchokland . Archeologisch is het eilande nzij ndirect eomgevin g eenuitdagin g vanformaat . Hetculturee l besef ind ejongst e provincie dat zijee nuniek e ontstaansgeschiedenis heeft, met een nog steeds traceerbare planvormingsgeschiedenis, zalwellich t aanleidingzij nto td e stichtingva n een museumvoo r recente landschapsarchitectuur. Op Schoklandzo u zo'n museum,naas t het oudheidkundigmuseum , eenmooi eplaat skrijge ni nee nprovinci edi ejuis tdoo rhaa r planmatigontstaa nunie ki si n dewereld .

Schokland zal, meerda n tot nu toe mogelijk was, bijkunne ndrage n aanhe tgroeie nva nee nvolwaardig eprovinci eva nNederlan dme t "eenschoo n landschap met eeneige nkarakter . Hiertoe zullend e specifiek kenmerkende eigenschappen vandi t deelva nhe t landschap benadrukt moetenworde n.

Aanbevelingen voor nader onderzoek

Indi t korte inventariserende onderzoek bleken meerdere aanleidingen tot verder onderzoek naard everanderend e betekenis vanSchoklan d inhe tlandscha pva nd e Noordoostpolder.

Schokland heeft eenbijzonder e plaats ingenomen ind e planvorming voord e Noordoostpolder. Een indrukwekkende lijstva n stedebouwkundigen en landschapsarchitecten heeft aan Schokland gewerkt. Inhe tkade rva ndi tonderzoe k konallee nafgegaa nworde no phe t basismateriaalva nd ehere nKelde re nVa nd eToor nvoo rhu n Beschouwing:"Binnne nd edijken" .I nda t basismateriaalwa sallee n eeneerst e verkenning vand e notulen vand e vergaderingen vand e beplantingscommissie opgenomen.Voo r eenduidelijke r beeldva n deverschillend e visies opd evormgevin g enhe t beheerva n Schoklanddi e ertoe n leefdenza lee nnader e studieva ndi t archiefmateriaal plaatsmoete nvinden .Daarbi jza lteven s hetno gnie t onderzochte archief vand especial e Schoklandcommissieaa nee n degelijke studie moetenworde n onderworpen. Voor de opstelling vanee nbeheersvisi e inonz etij dza ldi t essentieelmateriaa lo p kunnen leveren.Toe n is immers alee ngrot e hoeveelheid onderzoek gedaan.Al sd e resultatenva nda tonderzoe k end e discussiesdaarove r inzichtelijk worden,ka nda tvoorkome nda tdi t onderzoek, overbodig,voo r een tweede keer gebeurt. Dit materiaalka nvoo rtouriste ndi e Flevolandbezoeke n aanschouwelijk wordengemaak t inee nmuseu mvoo r landschaps-planvorming.Waa rpas tzo' nmuseu mbete rda ni n Flevoland? Flevolandi seigelij k alee nhee lbijzonde r openluchtmuseum.

Hadme ni nd eveertige rjare nal sopgav eee nnieu wlandscha pt e ontwerpen,toc hware ne renkel econfrontatie s vandi t nieuwe landschap met "het oude land". Ditgebeurd ebi jd eoostelijk e en noordelijke randva nd epolder ,maa roo kbi jd eeilande n Urke n -90-

Schokland. Daarkree gd eontwerpopgav e eenande r karakter. Uitd estudi eva nee naanta lplankaarte ni nhe tkade rva ndi t onderzoek komentwe e visieso pd eplaat s vanSchoklan d ind e ruimtelijkeopbou wva nd e Noordoostpolder naarvoren . Bijhouwer heeft, blijkensd ebestudeerd e plankaarten,vana f het begingeplei t vooree nliggin gva nSchoklan d als loselemen t inhe tope nland ­ schapva n hetzuidelijk e compartiment binnend e Noordoostpolder. Heti sd evraa gi nhoeverr e hijhierme einderdaa dva nmenin g verschilde metVa nPouderoyen . Methe topgroeie nva nhe t landschapva nd e Noordoostpolder isd e liggingva nSchoklan d als loselemen t inhe tope n polderlandschap duidelijkerverwezenlijkt . Naderestudi eva nd earchieve nva nd e beplantingscommissie zal meer duidelijkheid kunnenbrenge n ind e ontwerpdiscussie end eplanvormingsgeschiedeni s vandi t deelva n Flevoland'slandschap .

Ook nuprovinci e engemeent e streven naar eennieuw e beheersvisie geldt voor het beleidvoo r het landschap rond Schoklanddezelfd eontwerpopgave . Tedenke n valt aanee nande r grondgebruik, microreliëf op het eilandbehoude n en latenontstaan , heroverweging vand e beplantingen op het eiland end ebosse no p deverslage n veengronden end e keileembult tenweste n vanhe t eiland. DeZuider t enZuidpun t kunnen landschappelijk beter wordenvormgegeven .He t contrast tussenpolde r eneilan dka n sterkerto tuitin gkomen . Uitzichtvana f heteilan dove rhe t polderlandschap metd e boerenerven inee n regelmatig patroone n derecht ewaterlopen ,m.n . richting Nagele,za lvergroo t kunnen worden.

Deboerenerve ndi e met deinrichtin gva nd epolde r op het eiland zijngekome n zijn niet perdefiniti e storende elementeno phe t eiland. Inee ninrichtin gdi eduidelijke rda nto t nuto ed e interfererende patronenva npolde r eneilan d laat uitkomen kunnen deboerenerve n eenbelangrijk e rolspelen . Naard e landschappelijke plaatsva nd eboerenerve no phe t eiland end e ontwikkelingva nd e landschappelijke verschijningsvorm van het eilandza l nader ontwerpend onderzoek kunnenworde n verricht. Ditza lee nessentiël ebijdrag ezij naa nd ebeheersvisi e voorhe t landschap rondSchoklan d diegemeent e enprovinci e willen ontwikkelen.Ee nbijzonder e aanpak vanSchoklan d inzij nomgevin g staato fval timmer sbi jd ewijz ewaaro phe tvoormalig eeilan dzic hi n het polderlandschap manifesteert. Detouriste n en recreanten zullen daari nd eeerst eplaat so pafkomen .

Ind evisi eva nsommige nza lSchoklan dee nverstil dkarakte r van "het verlaten eiland" moeten houden. Eengoed e planning vand e intensieve enextensiev e bestemmingen, aansluitend bijd e landschappelijke opbouw,ka ndi t karakter laten samengaan metee n uitbreiding vand etouristisch e activiteiten op het eiland.Oo k hiervoor zalontwerpen donderzoe k noodzakelijk zijn.

Uitdi tonderzoe k blijkt desterk e samenhangtusse n het landschap op Schoklande nhe t echte polderlandschap eromheen . Ind et e •91 - ontwikkelenbeheersvisi e voor Schokland moet hiermee rekening wordengehouden . Dezevisie ,di ei nhe t streekplan (in voorbereiding) kanworde nverwerkt ,za lwaarschijnlij k hetbes t kunnenworde n ontwikkeld,wannee r het gehele "zuidelijke compartiment" ind evisi eword t betrokken. Hiermeeword tgedoel d ophe tope npolderlandscha p begrensddoo rd ea sva n Urknaa r Emmeloord,d ea sdoo r Ensnaa r Emmeloorde ni nhe tzuide ndoo r dedijk . Indi e openheid liggentwe e cultuurmonumenten, Nagelee n Schokland, end e boerenerven als kleine "eilanden vangroen" .Ee n planmatigvormgegeve n landschapva ninternational eallure . •92-

Geraadpleegde literatuur

* Blerck, H.J.J.C.M. van, 1987. De verzorging van het landschap in Drenthe, opvattingen en werk vanH.W. de Vroome. RIBL "De Dorschkamp", Wageningen. 169 biz. * Bosma, J.E., 1988. Polderlandschap: confrontatie van cultuur en techniek. Flevobericht nr. 293, verslag van het symposium 'polderlandschap als cultuuruiting', Rijksdienst voor de IJsselmeer- polders, Lelystad, pp 13-24. * Bouman, P.J., 1985. Het verlaten eiland, Schokland in 1859on­ truimd. Stichting Urker Uitgaven, Urk. 112blz . * Haan-Wiegman, D., A.Kerssies, S. Oerlemans, 1986. Landschaps­ beleidsplan Noordoostpolder, deel 1.Staatsbosbeheer , Utrecht. 75 blz. * Hemel,Zef , 1983. Boerentuin staat model voor Noordoostpolder. Wonen TABK 20/83, pp 20-27. * Hemel,Ze f en Vincent van Rossem, 1984. Nagele, een collectief ontwerp 1947-1957. Nederlands Documentatiecentrum voor de Bouwkunst, Amsterdam. 63 blz. * Hudig, D. e.a., 1928. Het toekomstig landschap der Zuiderzee- polders. Nederlandsch Instituut voor Volkshuisvesting en Stede­ bouw, Amsterdam. 94 blz. * Kelder, P. en M.W.M, van den Toorn, 1989. Basismateriaal voor "Binnen de dijken". In voorbereiding, Staringcentrum, Wageningen. *Moerman, H.J., A.J. Reijers, 1984. De eilanden Schokland en Urk. Stichting Urker Uitgaven, Urk. 79 blz. * Olsen, I.A., 1986. Landskabets rolle i formgivningen. Landskab 66: 6, pp 121-144. * Werkgroep voor het landschap der Zuiderzeepolders, 1946. De opbouw van het landschap der Zuiderzeepolders. Contactcommis­ sie voor Natuur- en Landschapsbescherming, 's-Gravenhage (?). 17blz. -93-

5.BIOTISCH EASPECTE N

J.A.Weinreic h -94- •95-

5. BIOTISCHE ASPECTEN

5.1 Inleiding

Veranderingen in debiotisch e waardenva n Schokland hangen nauw samen met de geschiedenis. Tot de afsluiting van de Zuiderzee stond het milieu op zowel Schokland alsUr k onder invloed vanhe t zoute water. Op Urk was die invloed groter dan op Schokland. Als verklaring wordt aangevoerd dat Schokland dichterbij demondin g van de IJssel en dieva n andere wateren vanhe t vasteland ligt en dusmee r onder invloed van zoetwate r stond danUrk . Het eiland was zo laag gelegen dat regelmatig een groot deel onder water stond,waarbi j bijvoorbeeld nogal eensve e verdronk. De dijkjes rondhe t eiland waren slechts 30 cmbove nhe t normale vloedpeil. Aan de westzijde, die lager lag dan de restva nhe t eiland,ware n (zilte) plassen. Na de ontruiming vanhe t eiland bleefhe t eiland in cultuur. Zeebies, waarvan hetmaaise lwer d gebruikt bij de turfwinning op het vaste land, werd aangeplant in de plassen. Door successie of door aanplant van riet veranderden de zeebiesvelden inrietvelden . Verder werd er op het eiland hooi gewonnen. De pachters vanhe t riet- enhooilan d kwamen van het vasteland, namelijk uit IJsselmuiden. Dehoger e delenva nhe t eiland werdenbewei d met schapen. Koeienware n er na de ontruiming niet meer op het eiland vanwege de geringe oppervlakte grasland. Rietaanplant nam het grootste deel vanhe t eiland inbeslag . Nadat inme i 1932 deAfsluitdij k wasvoltooi d kwamenhog e water­ standenminde r vaak voor en overstroomde het eiland minder frequent. Bovendienverzoett e het milieu op Schokland tegelijk met de verzoeting van de Zuiderzee.Reed s in 1933kwame nbrak - en zoetwaterorganismen in deplasse nvoo r enwa s de oostzijde uitgesproken zoet (Schuurmans Stekhoven 1934). In 1936werde n er alminde r organismenva n zoute en brakke milieus aangetroffen. Invergelijkin g met de situatie vanvoo r de aanleg van de Afsluitdijk bevatte het IJsselmeerwater toen ookno g maar 10% van de oorspronkelijke hoeveelheid zout.O p het eiland zijn sindsdien steeds meer planten en dierenva n een zoetmilie u aangetroffen (Schuurmans Stekhoven 1936).

Nadat in 1940 de dijk rondom de Noordoostpolder was voltooid vielen .96-

in 1941 de eerste polderdelen droog enwerde n inhe t eropvolgende decennium de nieuwe polder enhe t eiland ontgonnen. Diverse plante- en diersoortenhebbe n sindsdienhe t eiland kunnen koloniseren. Tenslotte is ervana f devijftige r jaren eenbo s ontwikkeld net naast de meest recente begrenzing van Schokland als eiland.

5.2 Flora en vegetatie

5.2.1 Ontwikkeling

Er is eenvegetatiekaar t van Schokland, die de situatie tussen 1850 en 1940 globaal beschrijft (fig.4.1) .I n deze periode zouden de vegetatietypenweini g in oppervlakte zijnveranderd . Van de 119h a was 26h a grasland, 52h a rietland en 41h a ondiepe plassen (resp. 22,4 4 en 34%). Het rietland leverde dekriet van een zeer goede kwaliteit.

SCHOKLAND

»1 *//•/• ouùf/a*.

Figuur 4.1. Vegetatiekaart van Schokland in 1940 (Feekes 1942) -97-

Hetgraslan dwa saanvankelij k grotendeelsee nzgn .zwar egrasma tdi e vooralui tzilt eru s('knopgras' )beston dme tvri jvee lknolvossestaart . Alleeno pd ehoge rgelege nplaatsen ,voornamelij ko pd ezandige rdele n inHe tZand ,ware nander esoorte naspectbepalend : fioringras, knolvossestaart,roo dzwenkgra se nwitt eklave rme twaarschijnlij knoga l watEngel sraaigras .D elaatstgenoemd edele nwerde nvoora lbeweid ;d e anderegraslandvegetatie swerde nvoornamelij kgehooid . Doord everzoetin gn ahe tsluite nva nd eAfsluitdij kveranderd ed e zwaregrasma ti nee nvegetati ewaarbi jru wbeemdgras ,e nsom soo kroo d zwenkgras,he taspec tbepaalden .D elichter egrasma tva nHe tZan dwer d waarschijnlijk soortenrijker,waarbi jallee no pd elager eplekke nno g zilte invloedent ebespeure nwaren .O pd eiet shoge rgelege nplaatse n kregenru wbeemdgra se nEngel sraaigras ,e nno ghoge rveldgerst ,witt e klavere nrod eklave rmee re nmee rd eoverhand .I nd egrasma tonde rd e bomenbi jEn se nEmmeloor dtra dvoora lEngel sraaigra so pd evoorgron d enkwame noo kvee lruderal eplante nvoor .Va nd ezilt egrasvegetati e werdeni n193 9voort sno gfragmente naangetroffe naa nwestzijd eva nhe t eilanddirec tachte rd epaalbeschoeiing . Hetrie twer donderhoude ne ni nd ewinte rgemaai dal sdekriet .D e vegetatiewa sweini gsoortenrijk .I nd eplasse nwer dzeebie saangeplant . Dezeebiesvegetatie sveranderde ndoo rsuccessi eo faanplan tvervolgen s inrietvegetaties .Doo rd everzoetin gva nhe twate rvergrast ehe trie t metfioringra se nkweek .I nd edegeneratiefas ekwame ni ndez evegetati e ookhaagwinde ,akkerdiste le nvoora lheems tnoga lvee lvoor .I n193 8 werdechte rbegonne nme the trie tnie tmee ral swinterrie tt e exploiteren,maa ral sbladrie ti nd ezome rt esnijden .Doe lwa s verspreidingva nrietzaa di nd eNoordoostpolde r tegent egaa ndoo rd e vergrassingva nhe trietlan dt ebevorderen .He thoge rgelege nrietlan d veranderde daardoori nkort e tijdi nee ngrasvegetati eme tvoornamelij k ruwbeemdgras . Doord everanderinge nsind s193 2i nhe tmilie ual sgevol gva nd e lagereoverstromingsfrequenti e end everzoetin gblee khe taanta l plantesoorteno phe teilan di n194 0mee rda nverdubbel dt ezij n(tabe l 5.1).Oo kzij ne ree naanta lsoorte nverdwenen .He tzij nvoora lsoorte n dieee nzou tmilie uprefere no ftolereren .D ei ndi eperiod enieu wo p Schoklandverschene nsoorte nware nvoora lsoorte nva nee nzoe tmilieu . Detoenmalig everanderinge ni nd eflor ava nSchoklan di nrelati eto td e ziltheidva nhe tmilie uzij nsamengeva ti nd etabelle n5. 2e n5.3 . -98-

Tabel5.1 .Aanta lwaargenome nplantesoorte n ind eperiod e1884-1941 .

1884 41 1905 67 1927-28 81 1933 105 1939-41 230 ca.197 8 60

Nadati ndecembe r194 0d edij kron dd epolde rwer dgeslote ntrade nd e voornaamsteveranderinge ni nflor ae nvegetati eo p ind eomgevin gva n heteiland .He tafmale nwer dgestar t injanuar i1941 .I naugustu s194 1 vielenondiep edelen ,waaronde rhe tgebie doostelij kva nSchokland , droog.O pee nstroo kva nca .ee nkilomete rbree dkonde nzic hi nda tjaa r ali nd eluwt eva nhe teilan d ijlevegetatie sva nzeebie sme trie te n vegetatiesva nhe tmoerasandijvie-verbon d (5-20%bedekking )ontwikkelen . Ind ezeebiesvegetatie s tradzeebie she tsterks to pd evoorgrond , gevolgddoo rriet .I nd evegetatie sva nhe tmoerasandijvie-verbon dware n datrod eganzevoet ,knopig eduizendknoop ,moerasker s enspiesmeld ee no p drogeredele noo kvee lzeezuring .Dez evegetatietype nhebbe nzic hi nd e volgendejare nrondo mhe teilan dverde ruitgebreid .D evegetati ewer d dichtere nrie tbepaald e steedsmee rhe taspect .Rondo md enoordpun tva n heteilan dko nzic hee nvegetati eme tstom pkweldergras ,blee kkwelder ­ grase nzilt eschijnspurri e ontwikkelen.I n194 6wa sd enatuurlijk e vegetatieron dSchoklan dal sgevol gva nd eontginninge nbeperk t totee n rietstrooklang sd ewestzijd ee nhe tgebie dte nnoordweste nva nhe t eiland (Feekes& Bakke r 1954). Devoortschrijdend e ontginningbetekend ed evernietigin gva nd ewild e begroeiing.Teven swerde nallerle isoorte ni nd epolde r geïntroduceerd alsgevol gva nonde rander ed eaanvoe rva nsteenslag ,zaaizaa de n plantgoed.Feeke s& Bakke rvermelde nda te rto t194 5i nd enieuw epolde r 329plantesoorte nware nwaargenomen ,waarva ne r6 3 (19%)o pee n dergelijkeonnatuurlijk ewijz eterech tware ngekomen .I nd e Wieringermeerpolderware ni n1934 ,du so pee nvergelijkbaa r tijdstip ten opzichteva nhe tdroogvalle nva nd epolder ,33 6soorte nwaargenomen , waarvane r7 5 (22%)o pee nonnatuurlijk ewijz eware nverspreid .He t aantal soorten ind eomgevin gva nbeid epolder swa songevee rgelijk , namelijkongevee r 500.Aangezie nd eNoordoostpolde r tweekee rz ogroo t -99-

Tabel 5.2.Veranderin g van het aantal plantesoorten rekening houdend met hun gedrag ten opzichte van de ziltheid vanhe t milieu.

milieuvoorkeur aantal soorten niet meer nieuw in 1884-1933 aangetroffen 1939-41 in 1939-41 sterk zoutminnend ofverdragen d 18 9 (50%) 2 (11% ) matig zoutverdragend, sterkbra k 15 4 (27%) 0 weinig zoutverdragend, zwakbra k 21 4 (19%) 8 (38% ) zeerweini g zout verdragend, zoet 56 5 (9% ) 132(236% )

Tabel5.3 .Aanta lplantesoorte nme tee nvoorkeu rvoo ree nmee ro fminde r ziltmilieu .

milieuvoorkeur aantalsoorte n relatiefaanta lsoorte n

1884-1933 1939-41 1884-1933 1939-41 sterkzoutminnen d ofverdragen d 18 11 16 matigzoutverdragend , sterkbra k 15 11 14 weinig zoutverdragend, zwakbra k 21 25 19 11 zeerweini gzou t verdragend,zoe t 56 183 51 80 •100 -

is als deWieringermeerpolde r viel het totale aantal soorten tegen. Het geringe aantal soorten in de Noordoostpolder werd vooral toegeschreven aanhe t feit dat de natuurlijke vegetatie zichhier , in tegenstelling tot die in deWieringermeerpolder , heeft ontwikkeld op eenvlakke , veelal door eenwiervil t bedekte bodem, die niet of nauwelijks ontwaterd was. Ook werd het geringe aantal soorten in de Noordoostpolder geweten aanverschille n inhe t seizoenva n droogvallen, devel e herfstregens in 1941, de strenge winter van 1941-42 en de plaatselijke bestrijding van devegetati e met chemische middelen. Tenslotte is er tot 1946 weinig intensief aanwege n enkanale n gewerkt, zodat daardoor ook de aanvoer van zaden geringer was.He t aantal plantesoorten dat op een onnatuurlijke wijze ind e polders terechtkwam was vergelijkbaar.

5.2.2 Huidige situatie

Schokland isn a de drooglegging van de polder opnieuw in cultuur gebracht enbestaa t nu grotendeels uit akkers. Slechts kleine delen zijn nog in gebruik als schapenweide. Het verdwijnen van de natuurlijke vegetatie betekende een zeer sterke floristische verarming. Recentelijk zijn op Schokland niet meer dan 60 soortenwaargenomen . Het zijn vooral soortenva nhe t gestoorde akkermilieu en zekome n ook elders algemeen voor. Slechts enkele niet triviale soortenhebbe n zich na het droogvallenva n de polder weten tehandhaven : penningkruid, speenkruid, witte dovenetel (alle drie op de Zuidpunt), klein kaasjeskruid, terwijl knopig doornzaad enkruipertj e nog steeds langs de weitjes op de noordpunt voorkomen (Bremer 1978a, 1979, 1980). De houtsingel, die na de drooglegging op de rand vanhe t voormalige eiland werd aangelegd, is tamelijk smal. De breedte varieert van ca. 10 m aan de oostzijde totmee r dan 30m aan dewestzijde ,waa r hij als een uitloper vanhe t bos kanworde nbeschouwd . Ter hoogte van de terpen op het zuidelijke deel is de singel ietsbrede r dan in de directe omgeving. Langs vrijwel de gehele lengte loopt eenwandel - annex fietspad. Gezien debreedt e van dehoutsinge l aanvoora l de oostzijde is de floristische betekenis naar verwachting gering. De invloed vanuit het agrarische gebied is tamelijk groot en leidtvoora l tot ruigtevegetaties. Ook Bremer (1979)vermeldt , zonder nadere gegevens,da t de singel floristisch niet veelbiedt . -101-

Opd eterpe nva nMiddelbuur te nEmmeloor dkome nvrijstaand e iepen voor,di edatere nva nd evorig eeeuw .Korstmosvegetatie s op iepestammen zijnmeesta lsoortenrijke r dandi eo pander eboomsoorte n (DeWi t 1976). Gegevensove rd ekorstmosvegetatie sva nd e iepeno pSchoklan dontbreke n echtervooralsnog ;ee ninventarisati eva nkorstmosse no pbome ni nd e Noordoostpolder ditjaa ruitgevoerd . Bijd eontginnin gva nd epolde r isee nbosgebie daangeleg dnaas the t voormaligeeilan do pgron ddi ee rvroege roo kdee lva nuitmaakte .Bosse n werdeni nd eNoordoostpolde rhoofdzakelij kaangeplan to pgronde ndi e landbouwkundigva nslecht ekwalitei twaren .Voo rspontan e bosontwikkelingwa sweini go fgee nruimte .D edoelstellin gva nhe t beheerwa sgerich to phoutproductie .Verde rhadde nz eee nfuncti ebi jd e inrichtingva nhe tlandscha pe nal swindkering .Later ebosaanle g ind e Flevopoldersverschild e ina ldez eopzichten .He tbehee rva nd ebosse n istegenwoordi goo kmee r (mede)gerich to pnatuurbehou de nrecreatie .D e bosseni nd epolder szij nbijzonde rdoorda td ebode m -opstands ­ combinatieselder si nNederlan dnie to fnauwelijk svoorkomen . HetSchokkerbo s (ongeveer6 8h abo se n1, 8h agesteentetuin )i s aangeplant ind eperiod e 1951-54.D evoornaamst eboomsoorte nzij ne s(2 8 ha;voora lo pklei) ,ei k (18ha ;voora lo pkeileem) , fijnspar (12ha ; vooralo pklei/veen) ,sitk a (ruim8 ha ;o pveen )e ngewon eesdoor n (bijna2 ha ;o pklei) . In198 3zij ne rbeuke nonde ree ndee lva nd e eikengeplant . Afgezienva nander etype nplante n ishe tbo sbetrekkelij kar maa n bosplanten.I n198 8i se rd ezeldzam ebeschubd emannetjesvare ngevonden . Onderd eoverig eplantesoorte nzij ne rechte renkel edi enie talgemee n ind eNoordoostpolde rvoorkome n (tabel5.4) .I nd eessenaanplan tval td e plaatsva nd eveenlenze n ind ekle io pdoo rhe tvoorkome nva nvegetatie s metduinriet .Bi jvergelijkin gva nd eopstand-bodemtype nblijk tda td e aanplantva ne so pkeilee mhe trijks taa nsoorte nis .Ui tee n vergelijkingva nd esoortenrijkdo mva npolderbossen ,waaronde rhe t Schokkerbos,i sgebleke nda td esoortenrijkdo m samenhangtme td e oppervlakteva nd ebossen ,d eleeftij dva nd ebosse ne nhu nafstan dto t hetoud elan d (Bremer 1985b). Inhe tbo szij nbuite nd epade n8 0soorte nblad - enlevermosse n aangetroffen,waarva n1 3soorte nzij ngebonde naa ngreppels .D e mosvegetatie oppade nwijk ta fva ndi ei nhe tbo sdoorda td epade n bestaanui tee ndikk elaa gopgebrach tzand .He tsoortenrijkst e -102-

Tabel5.4 .I nhe tSchokkerbo sgevonde nbosplante ne noverig e ind e poldernie talgemee nvoorkomend eplanten . bosplanten: stekelzegge robertskruid wildekamperfoeli e mannetjes-ereprijs gladdewitbo l knopighelmkrui d boskruiskruid elzenzegge grotebrandnete l zevenblad braam wijf jesvare n mannetjesvaren beschubdemannetjesvare nbred e stekelvaren smalle stekelvaren overige ind epolde rnie talgemee nvoorkomend eplanten : oeverzegge moeraszegge blauwglidkrui d gespletenhennepnete l driekleurigviooltj e blaassilene reuzenbereklauw hogecyperzegg e stompkweldergra s zilteschijnspurri e zeegroeneganzevoe t moerasdroogbloem

opstand-bodemtype ise so pkeileem ,gevolg ddoo rsparre no pvee n (klei). Elfva nd eaangetroffe nsoorte nworde nbeschouw dal szeldzaa m totzee rzeldzaa m (Bremer1978b ,1985a) . Tot198 3zij ni nhe tbo s19 9soorte npaddestoele naangetroffen , waaronder2 6bijzonder ee nzeldzam esoorten .Fijnspa ro pvee n (klei) herbergtd emeest emycologisch ezeldzaamhede n (Bremer 1985b).

5.3Vogel s

Indez eparagraa fkome nallee nbroedvogel s aand eorde .Va nd eander e groepenzij nnagenoe ggee ngegeven svoorhanden . TenKat e (1941)vermeld tda te rvla kvoo rd edroogleggin g 13soorte n vogelso phe teilan dbroedden .Daarnaas tbroedde ne rno g6 soorte n mogelijko fincidentee lo phe teiland .He teilan dwa sdu snie ter g soortenrijk.D emeest e soortenbroedde ni nd emoerasse ne nweilanden .N a dedroogleggin ge nontginnin gva nd epolde r isSchoklan dveranderd .D e moerassene nweilande nverdwene ne ndaarme eoo kd ebewoners . Hetbelangrijkst e gebiedvoo rvogel s isn uhe tbosgebied . Ind e aanlegfasekwame ne rsoorte nva nstruwele nvoor ,naas tsoorte ndi e profiteerdenva nhe tno gope nkarakte rva nd evegetatie .Vermeldenswaar d zijnd ebroedgevalle nva nd ewitgesternd eblauwbors t in1952 .Dez e vogelsoortenverdwene nme the toude rworde nva nhe tbos .I n1973-77 ,i n •103 -

1984 en incidenteel na 1984 zijn debroedvogel s vanhe t bos geïnventariseerd. De meest volledige inventarisatie was die van 1984, waarbij debroedgevalle n van 26 soortenwerde nvastgesteld . De sparrenopstanden waren het rijkst aan soorten enbevatte n voor de meeste soorten ook de hoogste dichtheid aanbroedgevallen . De essenopstanden blekenhe t armst aan soorten.Vermeldenswaar d zijn debroedgevalle n van houtsnip, ransuil, grote lijster (alle 1973-77), zwarte mees (1973-77, na 1984), buizerd enhavi k (na 1984) (Bremer 1985a,mond . med.).

5.4 Zoogdieren

Voor de drooglegging was de noordse woelmuis de enige woelmuissoort die ophe t eilandvoorkwam . Deze bijzondere situatie kwam ook elders voor op voormalige eilanden zoals bijvoorbeeld op Noord-Beveland. Op Texel is datn u nog steeds het geval. Op Schokland was de noordse woelmuis destijds een algemeenvoorkomend e soort.N a de drooglegging werden grote delenva nhe t westelijk deelva n de Noordoostpolder gekoloniseerd, waaronder de polderdijk in de richting vanUrk . Later is de soort bij het droger wordenva nhe t milieu enhe tvordere nva n de ontginning verdrongen door de veldmuis. De achteruitgang van noordse woelmuis in de polder is gedocumenteerd aan dehan d vanhe t aantal schedelresten in braakballenva n develdui l (Bakker 1957, in:Dammerma n 1949):

1948/49: 69 noordse woelmuizen onder 1463muize n (4,7%); 1952/53: 4 noordse woelmuizen onder 1376 muizen (0,3%).

De soort komt nu nietmee r voor op Schokland en in depolder . Ook elders inNederlan d is de soort sterk achteruitgegaan. Voor de inpoldering kwam bovendien dehuisspitsmui s waarschijnlijk als enige spitsmuissoort op het eiland voor. Ookbosmuis ,huismui s en bruine ratwerde nvoo r de drooglegging op het eilandwaargenomen . Na de drooglegging werd het eiland al snel gekoloniseerd door veldmuis,haa s en ree (ca. 1943). Daarna zijn er ookwaarneminge n gemeld van egel,mol , bosspitsmuis, rossewoelmuis ,woelrat ,muskusrat , konijn,hermelijn , bunzing envo s (Dammerman 1949,Breme r 1977,Zoogdierendataban k bij het BIC). •104 -

5.5Overig e fauna

Na deverzoetin g vanhe t water, maar nog voor de drooglegging werden op het eiland alklein e watersalamanders en groene kikkers waargenomen. In de ontginningsfase werd in 1943 de rugstreeppad en en dejare n zeventig en tachtig bovendien de gewone pad en de bruine kikker waargenomen (databank amfibieën en reptielenbi j hetBIC) . Van de dagvlinders kanhe t koevinkje alsbijzonde r worden beschouwd. Het is een soortva nhe t oude land, die tot aanhe t eindva n de jaren zeventig ind e Noordoostpolder ontbrak. Nadat de soort zich in de jaren zeventig al inhe t Voorsterbos vestigde, ishi j enkele jaren geleden voor het eerst ook inhe t Schokkerbos gezien enheef t zich hier gevestigd (Bremer mond. med.).

5.6 Conclusies en aanbevelingen

Vroeger lagen erbelangrijk e biologische waarden op het eiland zelf. Zoogdierkundig washe tvoorkome nva n de noordse woelmuis belangrijk. Biotische waarden zijnn u op Schokland vooral tevinde n inhe t Schokkerbos. Daarin zijnvoo r de flora,mossen ,paddestoele n en vogels de opstand-bodemtypen es-keileem en fijnspar-veen/kleibelangrij k (tabel 5.5). Omdat de soortenrijkdom mede afhankelijk isva n de oppervlakte van hetbosgebie d zoubi j uitbreiding vanhe t bos de soortenrijkdom kunnen toenemen. De soortensamenstelling ind e singel isbiologisc h vermoedelijk van geringe waarde. De singel zou echter als een strook die minder door

Tabel 5.5. Betekenis van de opstand-bodemtypen inhe t Schokkerbos volgens Bremer (1985a). * -dez e typen scorenhe thoogst .

bos­ mossen padde- broed- planten stoelen vogels

es -keilee m + ++ + 0 * eik -keilee m 0 0 0 +

sitka -vee n 0 + 0 + fijnspar -vee n (klei) 0 + ++ + *

es -kle i 0 0 + 0 esdoorn -kle i 0 0 0 0 -105-

agrarlscheactiviteite nword tbeïnvloe dee nfuncti eal sverbindingswe g tussenleefgebiede nva nplante ne ndiere nkunne nhebben .Concret e gegevenshierove rontbreke nechter . Deakker so phe tvoormalig eeilan dzel fherberge nn uweini go fgee n bijzondere soorten.Ee ngraslandbehee rzo ual salternatie foverwoge n kunnenworden .Bi jee nnie ta lt eintensie fgebrui kzoude nzic hhie r meersoorte nkunne nvestige ne nzoude nhe trelië fe nbodemverschille n in desamenstellin gva nd evegetati eto tuitin gkunne nkomen .D e floristischewaard ezo udaardoo rmogelij khoge rkunne nzijn . Degrazig edele no pd eNoordpun tzij nva nbelan gdoo rhe tvoorkome n vanenkel ebijzonder eplantesoorten ;overig egegeven sove rdi tbiotoo p ontbreken.

5.7Literatuu r

Bremer,P .1977 .D ezoogdiere nva nd eNoordoostpolder .Lutr a1 9 (1/2): 49-61. Bremer,P .1978a .Flor ava nd eNoordoostpolder .Biologisch euitgav eafd . CNNOPva nd eACJ Ne nNJ N7 .Jeugdbonde nvoo rNatuurstudi ee n Natuurbescherming ind eNoordoostpolder ,Emmeloord . Bremer,P .1978b .D emosse nva nhe tSchokkerbos .Ee nplantengeografisch e benaderingva nee nkeileemopduiking .Wintergroe n1 7 (4):43-53 . Bremer,P .1979 .Wild eplante no pSchokland .D eVriendenkrin g 18(2) : 3-8. Bremer,P . 1980.D eNoordoostpolde r floristische nplantengeografisc h bezien.Gorteri a10 :42-56 . Bremer,P .1985a .He tSchokkerbos .D eVriendenkrin g 24 (4):5-17 . Bremer,P . 1985b.He tvoorkome nva nbosplante n ind ebosse nva nd e IJsselmeerpolders,i nhe tbijzonde r ind eNoordoostpolde r enOostelij k Flevoland.Concept . Bremer,P. ,A .Corporaa l& G .Lond o1982 .Ontwikkelin gva nnatuurlijk e waardeni nee nIJsselmeerpolder .WLO-Mededelinge n9 (3/4):126-131 . Dammerman,K.W .1949 .Voorkome ne nverspreidin gde rzoogdiere ni nd e Noordoostpolder.Bijdrage nto td edierkund e28 . Feekes,W . 1942.D eflor ava nSchoklan de nUrk .NK A52 :79-112 . Feekes,W .& D .Bakke r1954 .D eontwikkelin gva nd enatuurlijk e vegetatie ind eNoordoostpolder .Va nze eto tlan d6 . Databankamfibieë ne nreptiele nbi jhe tBIC . •106-

Kate,C.G.B ,te n1941 .D eavifaun ava nSchokland ,III .Limos a1 4 (3/4): 87-108. SchuurmansStekhoven ,J.H . 1934.Schokland .D eWandelaa r 6 (1):15-22 . SchuurmansStekhoven ,J.H . 1936.He tgroen eeiland .D eWandelaa r8 (11) : 381-383. Wit,T .d e1976 .Epiphyti c lichensan dai rpollutio ni nTh eNetherlands . Cramer,Vaduz . Zoogdierendatabankbi jhe tBIC . •107-

6 Samenvatting conclusies enaanbevelinge n

M.C.va nde nBer ge nA.L.J .Wijnhove n -108- -109-

6 Samenvatting conclusiese naanbevelinge n

6.1 Inleiding

Uitd evoorgaand ehoofdstukke nhebbe nverschillend e auteursvanui tver ­ schillende invalshoekengeweze no pd ebijzonder ebetekeni sva nhe tvoormali ­ geeilan dSchoklan de nzij ndirect eomgeving .E ri ssprak eva nee n 'uniek element'da taardkundige ,historisch-geografisch ee nlandschappelijk e kenmerkenbezi tdi eee ngeïntegreerd ebenaderin grechtvaardigen . Debelangrijkst e resultaten,conclusie se naanbevelinge nva nd eafzonder ­ lijkebijdrage nworde nhie r inhe tkor tsamengevat .Zi jzij nt ebeschouwe n alsbouwstene nvoo ree nno gnade rt eonderbouwe ne nt eontwikkele ngeïnte ­ greerdebeheersvisie .

6.2 Resultatene nconclusie s

Geologischee ngeomorfologisch easpecte n

-I naardkundi g (geologische ngeomorfologisch )opzich tvorm tSchoklan dee n uniekobject .He ti she tenig e (voormalige)klei-op-veeneilan di nee n (voormalig)marie nmilie ui non sland . -He tvoormalig eeilan de nzij nomgevin ghebbe nglobaa leenzelfd e geologischeopbouw .Va nbove nnaa rbenede nzij nd evolgend e sedimentent e onderscheiden: -ee nzoutwaterkleipakket ; -ee nzoet-(brak-)waterkleipakke t (sloef); -ee nveenpakke t (broekveen,zeggeveen ,rietvee ne nveenmosvee ne nover ­ gangen); -ee npleistocen eondergron d (keileem,dekzand ,rivierduinen) . -I nd edirect eomgevin gva nSchoklan d ishe tveenpakke tove rhe talgemee n minderdi kda no phe teilan dzelf .Oo kd ekleipakkette nzij ndaa rminde r dikomda to pSchoklan dzel fvoortdurend e opslibbingheef tplaatsgevonden . -D ehuidig egeomorfologi eva nhe teilan de nd eaangrenzend e grondeni si n belangrijkemat ebepaal ddoo rd eoorspronkelijk ebodemgesteldhei d endoo r dehoogteveranderinge n diesind sd edroogleggin gva nd eNoordoostpolde r zijnopgetrede nal sgevol gva nklink .Voora ldoo rd eklinkverschillen ,di e -110-

openkel eplaatse nongevee r 1mete rbedragen ,i so phe teilan dee n gevarieerdmicrorelië fontstaan .Dez ereliëfverschille ndemonstrere nhe t verschijnselklin khie ro puitstekend ewijze . -D eGesteentetui n inhe tSchokkerbo sgeef t informatieove rd epleistocen e wordingsgeschiedenis,he teilan dzel fdoe tda tove rd eholocen egeschiede ­ nis.

Historisch-geografischeaspecte n

-he tkarakte rva nSchoklan dal svoormali geilan dme tee nverlate nnederzet ­ ting (eenz.g .Wüstung )vorm tee nbijzonderheid ; -e ri ssprak eva nee ngroo taanta lhistorisch e relictendi eme telkaa ree n samenhangende structuurvormen ; -d eafwezighei dva narcheologisch evondste no phe teilan dzelf ,buite nd e terpen,i sopmerkelijk ,zeke rte nopzicht eva nd egrot ehoeveelhei d vondsteni nd edirect eomgeving . -d edijk -e nterpspore ni nd eomgevin gzij nva ngroo tbelan go md eontwik ­ keling inhe tverlede nt ekunne nbegrijpen ;zi jzij nveela lal sdonker e banenzichtbaa r inhe tomgeploegd eland ; -he tgebie dron dSchoklan d isarcheologisc hva ngrot ebetekenis ,vanweg ed e grotevondstdichthei d end elang etijdsspann ewaaro pd evondste nbetrek ­ kinghebben ,nl .va nca .3 000 0jaa rvoo rChr .to ti nd e19 eeeuw ; -zowe lrelatie fal sabsoluu t isd evondstdichthei d (allemonumenten )ron d Schoklandd ehoogst eva nd egehel eprovincie .

Landschappelijkeaspecte ne nplangeschiedeni s

-Schoklan dvorm tee nkarakteristie k ruimtelijkelemen ti nd enieuw epolder , waarvand evel ehistorisch eelemente ne nhu nsamenhan gno ggoe dafleesbaa r enbeleefbaa rzijn ; -d ebehandelin gva nSchoklan dbi jd einrichtin gva nd eNoordoostpolde r heeftee nduidelij kpla nopgeleverd ,waari nd ehistorisch e identiteiti s gerespecteerd end eovergange nnaa rd eomgevin gzij ngeaccentueerd ; -doo rverschillend emaatregelen ,zoal sd ebeplantin go povergangen ,he twe ­ genbeloop,d esituerin gva ngebouwe n (ookd eboerderijen )e nd e restauratieva nelementen ,zoal sd ehave nva nEmmeloor de nd ekad ebi j -Ill-

Ens, isd esfee rva nee nvoormali geilan dgoe dbewaar dgebleven ; -he tvoorgaand ehang tnau wsame nme td eliggin gva nSchoklan d inee nzg . opencompartimen tva nd eNoordoostpolder ,waardoo rd ebeplantin ge nhe t (micro)reliëfo phe teilan dextr ato thu nrech tkomen .

Biotischeaspecte n

-Vana fd evoltooiin gva nd eAfsluitdij khebbe nflor ae nfaun ava nSchoklan d ingrijpendeveranderinge nondergaan .Doo rverzoetin gva nhe tmilie uzij n nagenoegall esoorte ne nlevensgemeenschappe nva nhe tbrakk ee nzout emi ­ lieuhie rverdwenen .He taanta lsoorte nda tee nvoorkeu rheef tvoo rzoet e milieuomstandighedenbreidd ezic haanvankelij kui tmaa r isvervolgen swee r sterkafgenomen .Dez everarmin gmoe ti nhoofdzaa kworde ntoegeschreve naa n deontwaterin ge nd eingebruiknam eva nhe tgebie dal sbouwlan d sindsd e inpolderingva nd eNoordoostpolder . -D ehuidig ebiologisch-ecologisch ewaarde nzij nvoora l tevinde n inhe t Schokkerbos.D eopstand-bodemtype nes-keilee me nfijnspar-veen/kle izij n daarhe trijks taa nsoorte n (hogereplanten ,mossen ,paddestoele ne n broedvogels). -D ehoutsinge lron dhe tvoormalig eeilan d isthan svermoedelij kva ngering e botanischee nfaunistisch ebetekenis . -D eakker so phe teilan dherberge ngee nbijzonder eplantesoorten ;i nd e grazigedelen ,voora l ind eweitje so pd enoordpunt ,kom tno gee nklei n aantalbijzonder e soortenvoor .

Samenhang

Hetbijzonder eva nSchoklan d istevens ,da td ebovengenoemd easpecte nnau w metelkaa rsamenhange ne nelkaa r inbelangrijk emat eversterken .Z o isd e historische geografieva nSchoklan dnau wverbonde nme td egeomorfologi ee n dezebeid ezij nwee rvoo ree ngroo tdee lbepalen dvoo rd e landschappelijke aspecten.I nd eplanne n inhe tkade rva nd einpolderin g spelend egeomorfo ­ logiee nhistorisch e geografie,alsmed ehe tkarakte rva nhe teilan dwee ree n belangrijke rol.Opgemerk tmoe tworde nda td eaardkundig e enarcheologisch e waarden (monumenten)zic hoo kvoo ree nbelangrij kdee lbuite nd econtoure n vanhe teilan dbevinden .Natuurontwikkelin g enbou wva nhe t landschapvulle n -112-

elkaaraan :d ehuidig ebiotisch ewaarde nzij n vooree nbelangrij kdee l verbondenme td enieuw ebeplantinge ndi eaa nd ewestzijd eo pe nlang she t voormalige eilandzij naangebracht .

6.3Aanbevelinge nvoo rhe tbehee r

a.He tverdien taanbevelin g testreve nnaa ree ngeïntegreer dbehee rva n Schoklande nzij ndirect eomgevin gwaarbi jword tgetrach td ewaarde nva n natuure nlandscha p inhu nonderling e samenhang instan dt ehoude ne n waarmogelij k teversterken . b.Aantastin gva nd eaardkundige ,archeologische ,historisch-geografische , biologisch-ecologische en/oflandschappelijk ewaarde nka nafbreu kdoe n aand ebetekeni sva nhe teilan de nzij nomgevin gal ssamenhangend e eenheid. c.Streve nnaa rhandhavin ge nversterkin gva nd elandschappelijk estructuur , zoalsdi eme tnam eword topgebouw ddoo rd e (voormalige)woonterpen ,d e openheido phe teiland ,d eglooiinge nva nhe tterrei ne nd evaa ki nland ­ schappelijkopzich tgav erande nva nd ebeplanting . d.D ebehandelin gva nSchoklan d inhe tkade rva nd e inpolderingsplanneni s gerichtgewees to phe thandhave ne naccentuere nva nd econtoure nva nhe t voormaligeeilan de nva nd ebelangrijkst ehistorisch e elementen.Dez e aanpakheef tgelei d totee nkarakteristiek evormgevin gva nbeplantin ge n wegen,zorgvuldig eplaatsin gva nnieuw ebebouwin ge nrestaurati eva nbe ­ langrijkeplekken .He tontwer pui td e inpolderingsperiodeheef t inmiddels -zonde rgrot eschokke n -ee ngroeiperiod eva nrui m4 0jaa rachte rd e rug.He tverdien taanbevelin go mnieuw eingrepen ,hetzi j tenbehoev eva n restauratie,da nwe l tenbehoev eva nnieuw eelementen ,med ebinne ndez e historischeplancontex tt ebeoordelen ,zoda tcontinuïtei t ind ebenade ­ ringverzeker d is. e.He tgrondgebrui kzo ud elandschappelijk e eenheide nd ebijzonder eter - reinvormenmoete nondersteune n inplaat sva nda tdez enaa rd eeise nva n hetgrondgebrui kzoude nmoete nworde naangepast .Bi jomvormin gva nd eak ­ kers ingraslan de nee nextensiverin gva nhe tgrondgebrui k (bijvoorbeeld extensievebeweiding )zo uhe tkarakte rva nhe teilan daanmerkelij kver ­ sterktkunne nworden . f.Verder eversterkin g cqherste lva nhistorisch e elementendien toverwoge n .113-

teworden ,zoal sbijv .he therste lva nd evoormalig e scheidingssloot tus­ senEmmeloor de nEns . g.D esoortenrijkdo mva nhe tbo s isonde rmee rafhankelij kva nd eoppervlak ­ tee nd evegetatiestructuur .Uitbreidin gva nhe tbosareaa lo po fron d Schoklandzal ,i ncombinati eme tee no pnatuurontwikkelin g gerichtbe ­ heer,ee npositiev e invloedhebbe no phe taanta lsoorte nplanten ,diere n enlevensgemeenschappen .Plaatselijk everbreding(en )voo rd ehoutsinge l is (zijn)vanui tbiologisch-ecologisc h oogpunteveneen saa nt ebevelen . h.Heroriëntati eo pd ebeplantin gword too kwenselij kgeach tmed e inverban d metd eruimtelijk erelati eme td eomgevin gmiddel sdoorzichte ne n uitzichten.I nhoeverr edez eaanbevelin gme td evoorgaand eval tt ecombi ­ neren,zo uonderwer pmoete nzij nva nee nnader eplanstudie . i.Bi jee nextensie fgebrui ke nbehee rva nd elandbouwgronde nzulle nzic h hiermee rsoorte nkunne nvestige ne nzulle nverschille n inbodemgesteld ­ heide nmicrorelië fo pde nduu ri nd esamenstellin gva nd evegetati eto t uitingkomen .D ebotanisch ee nfaunistisch ewaarde nkunne ndaardoo r toenemen. j. Dei nhe tlandschapsbeleidspla nva nStaatsbosbehee rva n198 6voorgestan e aanpakva naccentuere nva nd eopenhei do pe nrondo mSchokland ,doo rhe t verwijderenva nwegbeplanting ,versterk td elandschappelijk eidentiteit . Heti svanui tlandschappelij koogpun taa nt ebevele no pdez ereed s ingeslagenwe gdoo rt egaan .

6.4Aanbevelinge nvoo rnade ronderzoe k

Ind evoorgaand ehoofdstukke nhebbe nd everschillend e auteurso pdivers e plaatsengeweze no pd ewenselijkhei dva nnade ronderzoek .Daarme eka nee n nadereonderbouwin gworde nverkrege nva nd egeformuleerd econclusie s en aanbevelingenvoo ree ngeïntegreerd ebeheersvisie . Debelangrijkst e aanbevelingenvoo rnade ronderzoe kworde nhiern agerecapi ­ tuleerd.D eopsommin ggeschied tpe raspect ,i nee noverigen swillekeurig e volgorde.Aa ndez evolgord ema gdu sgee nnader ebetekeni sworde ntoegeken d tenaanzie nva nd enoodzaa ko fprioritei tva nhe taanbevole nonderzoek . Deaanbevelinge nhebbe nee nvoorlopi gkarakter .E rheef tno ggee ntoetsin g plaatsgevondenaa nd eopvattinge ne nideeë ndi ee romtren the tno gt e verrichtenonderzoe kbestaa nbuite nd ekrin gva npersone ndi ebi jd e -114-

samenstellingva ndi trappor twa sbetrokken . Ookblijve nd ebenodigd e financiëlemiddele ni ndez eopsommin gbuite nbe ­ schouwing. Wellicht tenovervloed ezi jopgemerk tda tdez eaanbevelinge nzic hbeperke n totd easpecte nva nnatuu re nlandschap .

Geologische engeomorfologisch easpecte n

-Verwach tma gworde nda td ehoogteverschille no pe nron dSchoklan ddoo r voortgaande inklinkingno gzulle ntoenemen .Ee nnader eanalys eva nd ever ­ schillendehoogtepuntenkaarte n ind etij dka ninformati egeve nove rdi t inklinkingsprocese neventuel everanderinge nva nhe thoogteverschi l tussen eilande nomgeving .

Historische geografie -onderzoe knaa rd evroeger eomvan gva nhe teilan de nd everanderinge ndaar ­ van ind eloo pva nd egeschiedenis ,me tnam eme tbehul pva narchiefonder ­ zoek; -onderzoe knaa rd eorganisati eva nd elandbou wi nvroege r tijden,he t grondgebruike nd everkaveling ; -onderzoe knaa rd everanderinge n inbode me nrelië fdi ea lhebbe n plaatsgevondendoo rmenselij khandele ntijden se nseder td e ingebruikname vanhe tvoormalig eeilan de nzij nomgevin gal slandbouwgebied .Hierbi j wordtgedach taa negalisatie sd.m.v .grondverze ten/o fdiep egrondbewer - king; -onderzoe knaa rd efeitelijk eomvan gva nall earcheologisch emonumente no p enron dSchokland .

Landschappelijke aspectene nplanpeschiedeni s

-nade ronderzoe knaa rd evisies ,discussie se noverweginge ndi eee nro l hebbengespeel dbi jd eplanvormin gvoo rSchokland ,o.a .me tbehul pva nd e archiefgegevensva nd especial eSchoklandcommissie ; -onderzoe knaa rd emogelijkhede no mo.a .me taanvullend ebeplantin g endoo r aanpassingen inhe tgrondgebrui kd ekarakteristiek e opbouwva nhe teilan d end econtrastwaard eme td eomringend epolde rt eversterken ; -115-

-onderzoe knaa rd ewenselijkhei d enmogelijkhede n toteventuel eversterkin g vand emuseal ee nrecreatiev ewaard eva nhe tvoormalig eeilan de nnaa rd e mogelijkeeffecte ndaarva no pnatuu re nlandschap . Delaatst eonderzoeksaanbevelinge nkunne nhe tbest egekoppel dworde naa nhe t ontwikkelene ntoetse nva nontwerpalternatieven .

Biotischeaspecte n

-onderzoe knaa rd epotentiël enatuurwaarde nva nSchoklan de nd emogelijk ­ hedenvoo rnatuurtechnisch emilieubou wo pe ni nd eomgevin gva nhe tei ­ land; -onderzoe knaa rd emogelijk e functieva nd ehoutsinge lron dhe teilan dal s verbindingsweg tussenleefgebiede nva nplante -e ndiersoorten . -o phe teilan dkome nenkel eplantesoorte nvoo rdi e ind eres tva nd e Noordoostpolderno gnie to fnauwelijk svoorkomen .He tverdien taanbevelin g onderzoekt everrichte nnaa rd emogelijk e functieva nhe tvoormalig e eilandal sdispersiepoo lo ftussenstatio nbi jd ekolonisati eva nd epolde r doorsoorten .

6.5 Slotopmerking

Hetuniek egeologisch ee ngeomorfologisch ekarakter ,d eno gzichtbar ee n beleefbare,boeiend ee noo kaangrijpend ehistorie ,d egrot earcheologisch e waarde,d ekarakteristiek e landschappelijke opbouw,d ejongst eplan - geschiedenis end ezic hal sgevol gdaarva nontwikkelend ebiotisch ewaarde n rechtvaardigennaa ronz emenin gee nbelei dvoo re nbehee rva nhe tvoormalig e eilandSchokland ,waari ndez easpecte nee ndominant ero lspelen .Gele to p hetfragiel ekarakte r isee nzorgvuldig eafwegin ge nvormgevin gva nnieuw e elementengeboden . 1 16