Anarchizm Na Ziemiach Polskich Do 1918 Roku I Jego Zagraniczne Powiązania

Anarcho-Biblioteka Dobry pieróg to wywrotowy pieróg Anarchizm na ziemiach polskich do 1918 roku i jego zagraniczne powiązania

Anonim

Anonim Anarchizm na ziemiach polskich do 1918 roku i jego zagraniczne powiązania 1999

wab.archive.org (zarchiwizowane z alteree.hardcore.lt)

pl.anarchistlibraries.net 1999 Spis treści

1. Istota anarchizmu ...... 4 2.Źródła anarchizmu światowego ...... 7 2.1.Podział anarchizmu na poszczególne kierunki ...... 10 3. Źródła anarchizmu polskiego ...... 23 3.1. Oddziaływanie zagranicznych prądów myśli wolnościo- wej na polski anarchizm ...... 26 4. Działalność polskich organizacji anarchistycznych ...... 28 5. Charakterystyka polskich teoretyków anarchizmu ...... 33 5.1. Kierunki aktywności ideologii anarchistycznej w ujęciu polskich teoretyków anarchizmu ...... 37 Zakończenie ...... 74 Bibliografia ...... 74

2 24. Waluszko Janusz ”Sarmacka próba urzeczywistnienia utopii” - Inny W pracy niniejszej zostaje podjęta próba scharakteryzowania polskiego Świat - Anarcho Hardcore Punk 100% D.I.Y Zine, nr 6, 1997 anarchizmu od pierwszych zwiastunów wolności do roku 1918. Jest to rok graniczny albowiem, w tym to właśnie czasie Polska odzyskała niepodległość, 25. XXX ”Poznajemy klasyków - P.A. Kropotkin - anarchista” - Mać Pariad- powstało niezależne państwo polskie, co tym samym położyło kres nadzie- ka - Anarchistyczny Magazyn Autorów, nr 5-6 (69) 1998 jom anarchistów na utworzenie na terenach Polski społeczeństwa opartego 26. Zagański Andrzej ”Wyklęty Max” - Mać Pariadka - Anarchistyczny Ma- na anarchistycznym bycie bezpaństwowym. Wybrałem taki temat ponieważ gazyn Autorów, nr 1 (43) 1996 uważam, iż termin anarchizm w dzisiejszych czasach jest źle rozumiany i bardzo często pejoratywnie odbierany. Jest to także temat, na który w ofi- 27. Żuk Anna ”Etyka Anarchistów - mity wiecznie żywe” - Wydawnictwo cjalnym obiegu wydawniczym pojawia siębardzo mało publikacji, nie wspo- Red Rat, Zielona Góra, stron: 16 minając już o rzetelności ujęcia tematu. Dlatego też mam nadzieję, iż praca niniejsza choć trochę przybliży czytelnikowi i odsłoni kurtynę oszczerstw, która obrosła anarchizm. Przedstawi prawdziwą istotę, cele i dążenia anarchistycznej rewolty przełomu XIX i XX wieku. Uważam, iż taki temat pracy jest tym bardziej istotny i potrzebny, ponieważ w dzisiejszych czasach termin anarchia i anarchizm nieodmiennie kojarzy się przeciętnemu czytelnikowi z chaosem, bezładem czy nawet terrorem. Stąd w pracy będę usiłował kolejno zdemaskować nieprawdziwość tych stwierdzeń ukazując prawdziwą istotę, duszęanarchizmu. Oprócz podstawowych dzieł głównych teoretyków anarchizmu opubliko- wanych w oficjalnym obiegu, chciałbym także oprzeć swoje rozważania na literaturze, tłumaczeniach, opracowaniach, czy nawet tekstach źródłowych publikowanych przez niezależne, autonomiczne i anarchistyczne wydawnic- twa. Będą to bowiem przedruki ze źródeł klasyków anarchizmu, ale także i opinie, opracowania, czy przemyślenia samych anarchistów dotyczące anarchizmu i ruchu wolnościowego przełomu wieków. Wydaje się uwzględnie- nie tych pozycji o tyle istotnym, iż opisująone interesujące nas zagadnienie bez uprzedzeń, obiektywnie, drukującwszelkie informacje na temat anarchizmu, a także nierzadko takie fragmenty tekstów źródłowych czy opracowań, które ze względu na ostrość i celność sformułowań nie zostały dopuszczo- ne do druku w oficjalnych publikacjach państwowych. Wychodząc zatem z powyższego założenia rozdział pracy omawiający źródła anarchizmu świato- wego opierać się będzie głównie na tekstach źródłowych oraz na opracowaniach publikacji oficjalnych, w szczególności zaś pana Grinberga i Kulczyc- kiego. Zaś niejako na okrasę dodane zostaną także informacje z opracowań niezależnych. Następny zaś rozdział zostanie oparty zarówno o oficjalne jak i autonomiczne źródła drukowane. Dużo wiadomości także będzie pochodzić z opracowań wydanych przez anarchistyczne oficyny. Rozdział raportujący działalność polskich organizacji anarchistycznych przede wszystkim opie-

78 3 rać się będzie na opracowaniach zebranych przez Daniela Grinberga oraz 11. Kulczycki Ludwik ”Anarchizm współczesny” - Polskie Towarzystwo w kwestiach szczegółowych na niezależnych publikacjach autonomicznych Nakładowe, Lwów 1902, stron: 331 wydawnictw. Natomiast opis traktujący poszczególne formy anarchistycznej aktywności polskich teoretyków idei ”pełnej wolności” będzie w głów- 12. Morawski Stefan ”Próba charakterystyki ideologii anarchistycznej” - nej mierze czerpał informacje zarówno z anarchistycznych jak i oficjalnych Oficyna Wydawnicza Lokomotywa Bez Nóg, Kielce 1993, stron: 27 źródeł przy jednoczesnym wspomaganiu ze strony autonomicznych opraco- 13. Rydzewski Włodzimierz ”Kropotkin” - Wiedza Powszechna, Warszawa wań. Podsumowując kwestiędoboru materiałów trzeba jednak dobitnie pod- 1979, stron: 318 kreślić, iż właściwie to źródła zarówno oficjalne jak i autonomiczne tworzyć będątrzon ze względu na swojąniewątpliwie istotnąwartość merytoryczną 14. Ryszka Franciszek ”W kręgu zbiorowych złudzeń. Z dziejów hisz- dla niniejszej pracy. pańskiego anarchizmu 1868-1939” - Wydawnictwo Ośrodek Badań Praca ma na celu przybliżyć czytelnikowi zarówno sam termin słowa Społecznych, Warszawa 1991, stron: 669 anarchia, anarchizm jak również podstawowe jego odłamy teoretyczne. Dlatego też pojawia się tu zarówno rozdział o istocie anarchizmu i jego 15. Seksa ”Anarchizm” - Inny Świat - Anarcho Hardcore Punk 100% D.I.Y źródłach, jak i kilka kolejnych rozdziałów opisujących złożoność samej Zine, nr 5, 1995 idei poprzez zaprezentowanie dominujących nurtów anarchizmu wieku 16. Seksa ”Łódzka Anarchia” - Inny Świat - Anarcho Hardcore Punk 100% XIX. W kwestii dotyczącej Polski postaram się przybliżyć czytelnikowi D.I.Y Zine, nr 6, 1997 źródła anarchizmu polskiego, tak by unaocznić, iż ruch ten nie powstał nagle, zupełnie z niczego, lecz jego korzenie sięgają głęboko w historyczną 17. Sierpiński Jacek ”Edward Abramowski wolnościowy kooperatysta” - przeszłość polskiej myśli społeczno-politycznej. Kolejne zaś rozdziały Mać Pariadka - Anarchistyczny Magazyn Autorów, nr 6-8 (36-38) 1995 będą miały na celu przedstawić twórczość i postawę praktyczną polskich teoretyków anarchizmu, ich przemyślenia, teorie i odbiór współczesnych 18. Sierpiński Jacek ”Uwagi na marginesie Katechizmu rewolucyjnego Mi- im stosunków społeczno-politycznych. W osobnym rozdziale ze względu chaiła Bakunina” - Mać Pariadka - Anarchistyczny Magazyn Autorów, na odmienną specyfikę, postulaty i formę realizowania anarchistycznych nr 3-4 (68) 1998 ideałów zostanie opisana działalność organizacji anarchistycznych na 19. Szczepański Tomasz ”Rewolucja 1905” - Mać Pariadka - Anarchistycz- terenie Polski. ny Magazyn Autorów, nr 1 (31) 1995 20. Thevenet Alain ”William Godwin i wolność” - Mać Pariadka - Anarchi- 1. Istota anarchizmu styczny Magazyn Autorów, nr 9-10 (63-64) 1997

Swoją próbę charakterystyki anarchizmu chciałbym rozpocząć od przywró- 21. Tokarczyk Roman ”Współczesne doktryny polityczne” - Wydawnictwo cenia pierwotnego znaczenia słowu anarchia, które w ciągu ostatnich kilku- Lubelskie, Lublin 1984, stron: 447 dziesięciu lat obrosło fałszywymi znaczeniami. Były one sprytnie kreowane i podtrzymywane zarówno przez wszelkiego rodzaju władzęjak i przeciwni- 22. Tokarczyk Roman ”Polska myśl utopijna. Trzy eseje z dziejów.”, Wy- ków politycznych począwszy od skrajnej prawicy a zakończywszy na socjali- dawnictwo UMCS, Lublin 1995, stron: 168 stach i komunistach różnej odmiany. 23. Waluszko Janusz ”Kilka uwag o ideikach metafizyki społecznej od stro- W efekcie takiego świadomego procederu dla znakomitej większości z nas ny permanentnej rewolucji - manifest RSA” - Wydawnictwo AntyMON, anarchizm jest równoznaczny z chaosem, stanem bezładu. Anarchista zaś Gdańsk 1991, stron: 16 nieodmiennie kojarzy się nam jako człowiek działający skrycie przy pomo-

4 77 16. Tołstoj Lew ”Aforyzmy” - Wydawnictwo Red Rat, Zielona Góra, stron: cy bomby lub sztyletu, nienawidzący całego społeczeństwa i mający na celu 14 wywołanie zamętu i spowodowanie śmierci jak największej ilości ludzi. Jednakże słowo ”anarchia” oznacza zupełnie coś innego, a nawet przeciw- 17. Tołstoj Lew ”Odbudowanie piekła” - Wydawnictwo Red Rat, Zielona stawnego obiegowym opiniom. Słowo to wywodzi sięod greckiego słowa ”ar- Góra, stron: 32 che” oznaczającego władzę. Przedrostek ”an” dodany do niego tworzy ca- 18. Tołstoj Lew ”Przemówienie na Kongres Pokoju w Sztokholmie” - Wy- łość, który dosłownie oznacza bezwładza. Grecki wyraz ”anarchos” oznacza dawnictwo Red Rat, Zielona Góra, stron: 8, przedruk za: Widnokręgi nr zaś ”pozbawiony władzy”, czy dalej idąc tym tokiem rozumowania przeciw- 4 1959 stawiający się władzy i rządowi. Zaś doktryna społeczna postulująca hasła anarchii zwać siębędzie anarchizmem. Opracowania: Anarchia zatem oznacza zniesienie wszelkich instytucji rządowych czy państwowych i utworzenie nowego bezpaństwowego ustroju społecznego. 1. ”Komuna Otwock” - Wydawnictwo Red Rat, Zielona Góra, stron: 8 Jednak anarchia nie oznacza zniesienia wszelkich instytucji w ogóle, co mo- 2. ”O anarchizmie, anarchii i granicach wolności. W dyskusji udział wzię- głoby rzeczywiście prowadzić do chaosu, lecz tylko tych, które zmuszająlu- li: prof. dr Franciszek Ryszka, dr Daniel Grinberg, Ryszard Kapuściński, dzi do podporządkowania sięprzemocy. prof. dr Jerzy Szacki, Andrzej Szczypiorowski, prof. dr Janusz Tazbir, W poszukiwaniu próby jak najtrafniejszej charakterystyki anarchizmu na- prof. dr Marek Waldenberg” - Oficyna Wydawnicza Lokomotywa Bez trafiłem na bardzo ciekawą i trafną zarazem jej definicję zamieszczoną w Nóg, Kielce 1995, stron: 38 przedwojennym wydaniu encyklopedii powszechnej. Ze względu na celność owej analizy pozwolęsobie na zacytowanie obszerniejszego jej fragmentu. 3. ”Zeszyt Red Ratu nr 1” - Wydawnictwo Red Rat, Zielona Góra, stron: 31 ”Anarchizm jest to kierunek odrzucający wszelkie formy pań- 4. Berger Peter L. ”Zaproszenie do socjologii” - PWN, Warszawa 1997, stwa, rządu i prawa w życiu społecznym i uznający zupełną, stron: 185 nieskrępowanążadnym przymusem zewnętrznym, wolność jednostki. Społeczeństwo powinno być samorzutną, wolną grupą 5. Dziżyński Jan ”Proudhon” - Wiedza Powszechna, Warszawa 1975, jednostek współdziałających ze sobą na podstawie wspólnych stron: 261 interesów i sympatii. Jednostki łączyć się winny w grupy, te 6. Frankowski Piotr ”Działalność Warszawskiej Federacyjnej Grupy zaś w większe związki itd. Taka wolna organizacja nie powinna Anarchistów-Komunistów ”Internacjonał” w latach 1905-1908” - mieć żadnych stałych, z góry obowiązujących, norm. Jednostki Wydawnictwo Red Rat, Gdańsk-Zielona Góra 1997, stron: 10 powinny mieć nieograniczoną wolność wychodzenia z jednych i tworzenia innych grup, te również w stosunku do większych 7. Gondowicz Jan ”Machajski czyli nieufność” - Wydawnictwo Red Rat, związków. (…)” Zielona Góra 1998, stron: 11 Równie ważnym dla zrozumienia istoty anarchizmu wydaje mi się przy- 8. Grinberg Daniel ”Ruch anarchistyczny w Europie Zachodniej 1870- toczenie wypowiedzi samych anarchistów. Jak oni rozumieją i pojmują ten 1914” - PWN, Warszawa 1994, stron: 365 kierunek myśli społecznej, co dla nich oznacza owe słowo ”anarchia”. 9. Grinberg Daniel ”Z dziejów polskiego Anarchizmu” - Wydawnictwo Jeden z najwybitniejszych teoretyków anarchizmu Piotr Kropotkin pisał Red Rat, Zielona Góra, stron: 5 iż dla niego anarchizm to praktyka i teoria życia, gdzie społeczeństwo nie ma żadnego rządu, gdzie harmonia jest gwarantowana nie poprzez przemoc, 10. Krawczyk Zbigniew ”Socjologia Edwarda Abramowskiego” - KiW, War- autorytet, czy przymus państwowy, lecz dziękiporozumieniom zawartym na szawa 1965, stron: 322 zasadzie wolności pomiędzy grupami terytorialnymi.

76 5 W podobny sposób wypowiada się druga równie znacząca postać świato- 1. ”Zeszyt Red Ratu nr 1” - Wydawnictwo Red Rat, Zielona Góra, stron: 31 wego anarchizmu - Michał Bakunin. Pisze on iż wszelka władza państwowa, wszelki rząd z samej swej istoty dąży do podporządkowania obywateli dla 2. Abramowski Edward ”Filozofia społeczna. Wybór pism” - PWN, War- swych własnych celów. Dlatego też oświadcza iż jest wrogiem wszelkiej rzą- szawa 1965, stron: 436 dowej, państwowej władzy, wrogiem ustroju państwowego w ogóle i sądzi że 3. Abramowski Edward ”Metafizyka doświadczalna” - PWN, Warszawa lud może być tylko wówczas szczęśliwy kiedy sam tworzy swoje życie, orga- 1980, stron: 669 nizuje sięod dołu ku górze poprzez samodzielne i dobrowolne zrzeszenia. Z powyższego opisu jasno więc wynika, iż anarchizm nie ma nic wspólne- 4. Abramowski Edward ”Pisma wybrane” - Wydawnictwo Red Rat, Zielo- go z chaosem czy też krwawymi zamachami, lecz jest propozycjąstworzenia na Góra, stron: 18 nowego bezpaństwowego ładu społecznego opartego na dobrowolnym poro- 5. Bakunin Michaił ”Pisma wybrane” t. I - KiW, Warszawa 1965, stron: 670 zumieniu, eliminującym potrzebęistnienia aparatu przemocy i przymusu w postaci państwa. 6. Bakunin Michaił ”Pisma wybrane” t. II - KiW, Warszawa 1965, stron: Powyższa próba uchwycenia istoty, definicji anarchizmu nie jest oczywi- 674 ście ostateczna i jedynie prawdziwa, gdyż anarchizm jako doktryna społecz- na w swej istocie nigdy nie przyjmuje rozwiązań ostatecznych, jest otwarty 7. Kropotkin Piotr ”Etyka. Pochodzenie i rozwój moralności” - Wydaw- na wszelkie nowe, lepsze rozwiązania, nowe wizje ładu bezpaństwowego. nictwo Red Rat, Zielona Góra, stron: 10, przedruk za Spółdzielnią Wy- Na zakończenie niniejszego rozdziału chciałbym przytoczyć współczesny dawnicząSłowo, Łódź ’49 wiersz próbujący wyjaśnić nam co autor rozumie poprzez słowo ”anarchia”, 8. Kropotkin Piotr ”Komunizm Anarchistyczny” - Wydawnictwo Red Rat, a który to będzie podsumowaniem próby uchwycenia istoty anarchizmu. Zielona Góra, stron: 7 ANARCHIA 9. Machajski Wacław Jan ”Religia socjalistyczna a walka robotnicza” - Anarchia matkąładu! Wydawnictwo Red Rat, Zielona Góra 1997, stron: 15 Anarchia to wolność i rozum. 10. Proudhon Pierre Joseph ”Co to jest własność? Czyli rozważania nad To działanie rozumu w wolności. zasadąprawa i rządu” - Wydawnictwo Red Rat, Zielona Góra, stron: 13 Człowiek świadomy swoich potrzeb żyje w wolności tworząc ra- 11. Proudhon Pierre Joseph ”Wybór pism” t. I - KiW, Warszawa 1974, stron: dość. 800 Anarchia to ład bez praw i rządu. 12. Ramus Pierre ”Bankructwo parlamentaryzmu” - ”Sprawa Robotnicza”, Anarchia to rozumna wolność, człowiek świadomy pragnień i Kraków 1912, stron: 11 możliwości. 13. Rappaport Herman oprac. ”Anarchizm i anarchiści na ziemiach pol- Człowiek żyjący razem z innymi ludźmi. skich do 1914 r.” - PWN, Warszawa 1981, stron: 353 Anarchia to Wolność i Rozum. 14. Stowasser Horst ”Kilka myśli o pokoju” - Wydawnictwo Red Rat, Zielo- Wolność bez Rozumu jest szansąnienawiści. na Góra, stron: 3 Kiedy człowiek myśli wybiera Życie i Radość, z nieograniczonej Wolności wybiera ideęDobra. Buduje kształty Utopii. 15. Thoreau Henry David ”Życie bez zasad” - Czytelnik, Warszawa 1983, stron: 296

6 75 szeń stworzonych na zasadzie wspólnoty interesów i celów, gdzie wszyscy Anarchia to działanie Rozumu w Wolności, przeciwstawianie się członkowie są równi, gdzie nie ma żadnej władzy i związanego z nią apara- rozbudowie aparatu władzy, konkurencji i walce w społeczeń- tu przymusu i ucisku. Wszystkie zatem wizje nowego społeczeństwa można stwie. Anarchia to Ład, w którym nie ma praw, bo prawa są nie- określić, podsumować krótkim stwierdzeniem - były to próby dążące do jak potrzebne - każdy Człowiek jest świadom swoich potrzeb i zaspo- najszerszej wolności jednostki. kaja je nie zagrażając innym ludziom.

Zakończenie 2.Źródła anarchizmu światowego

Na zakończenie niniejszej pracy chciałbym wyrazić tylko nadzieję, iż przy- Anarchizm jako doktryna propagująca wolność, równość i idee społecznej bliżyła ona czytelnikowi choćby w minimalnym stopniu prawdziwy i wy- sprawiedliwości szuka swych protoplastów sięgając głęboko wstecz w korze- zbyty oszczerstw państwowych obraz anarchizmu. Kierunek ten bowiem mi- nie historii. mo swej krótkotrwałej fascynacji terrorem, głosił miłość, równość i brater- Dlatego też na owej swoistej liście przodków pojawiają się takie kontro- stwo wszechludzkie oraz pokojowe współistnienie na zasadzie bezpaństwo- wersyjne postaci jak: praojciec Adam, Prometeusz, Szatan, Robin Hood czy wej. Nie był to więc, o co oskarżają go wszyscy przeciwnicy polityczni, nurt Jezus Chrystus. dążący tylko i wyłącznie do chaosu i zamętu. Zaś jego pełne humanizmu, ide- Jednak z całąpewnościąmożna stwierdzić iż anarchizm wyrasta z filozofii alistyczne i dla wielu odbiorców często nierealne i utopijne postulaty nie greckich sofistów, stoików, czy cyników odrzucających potrzebę istnienia oznaczająbowiem wcale, iż jest to doktryna, która nie ma żadnych szans na państwa. wprowadzenie jej w życie. Bowiem jak to powszechnie się przyjmuje, uto- Szukając dalej korzeni anarchistycznego myślenia docieramy do średnio- pia to nie jest bezsens, to myślenie które wybiega naprzód w czasie, poza wiecznych i doby reformacji ruchów religijnych: gnostyków, husytów, ana- granice filozofii politycznej. Dlatego też nie daje się ona sprawdzić za życia baptystów, bogomiłow, katarów czy taborytów, jak również w dobie rewolu- w sposób empiryczny czy racjonalny. Utopia co wydaje się być oczywistym, cji francuskiej w postaci Jeana Varlet czy Jeana Roux, padają też nazwiska jest bowiem poza zasięgiem prognozy. takie jak: Diderot, Mesiler, Bossuet i inni. Zatem jak można wywnioskować z lektury niniejszej pracy anarchizm ja- Jednakże pierwszą spójną i rozbudowaną teorię wolności jednostki bez wi się nam właśnie jako owe idealistyczne myślenie wybiegające daleko na- państwa i praw pisanych sformułował dopiero w 1793 roku William Godwin przód, będące wizją szczęśliwego, równego i wolnego społeczeństwa, opar- w dziele pod tytułem ”Badania nad polityczną sprawiedliwością i nad jej tego na bezpaństwowym i pokojowym współistnieniu wszystkich ludzi bez wpływem na powszechnącnotę i szczęśliwość”. Pisał on iż najwyższym pra- względu na ich wiek, narodowość, kolor skóry, wyznanie czy religię. wem jest dobro zbiorowości do którego droga prowadzi poprzez zupełnąwol- Anarchizm jawi się nam więc jako idylliczny obraz powszechnej szczęśli- ność jednostek. Godwin odrzucał prawo w ogóle jako szkodliwe dla dobra wości, który choć teraz jest niemożliwy do zrealizowania, to ma duże szanse ogólnego, bowiem raz wydane prawo rozpoczyna niekończący się łańcuch na spełnienie w nieokreślonej przyszłości, kiedy to ludzie będą moralnie i nowych praw, a z ich mnogości wynika chwiejność całego systemu. Uważał duchowo przygotowani do podjęcia tego wyzwania. Anarchizm zatem to nie że prawo powinno zostać zastąpione poprzez zdrowy rozsądek. Z tego wzglę- relikt przeszłości, ale szansa i nadzieja przyszłości. du uważał iż istniejąca organizacja społeczeństwa unieszczęśliwia ludzi, po- nieważ posiłkuje się wszechwładnym przymusem opartym na prawie, któ- re jest tyrańskim narzędziem każdej władzy. Uważał iż na przeszkodzie do Bibliografia stworzenia społeczeństwa prawdziwej wolności i doskonałej równości stoi władza polityczna - źródło wszelkiego zła. Zastanawiając się zaś nad naturą Źródła: idealnego rządu doszedł do wniosku, że nie powinno go być w ogóle. Pisał

74 7 on iż mimo że rząd ma za zadanie zapewnić bezpieczeństwo, w rzeczywi- przy tym do Zmowy Robotniczej, tajnego związku który możemy przyrów- stości wspierając ucisk, despotyzm, wojny, podbój sprowadza na lud niebez- nać do anarchistycznych rewolucyjnych syndykatów. Bowiem jak pisze pieczeństwo. Zaś zwielokrotniając nierówność dotyczącąwłasności wspiera wyzwolenie robotników nastąpi tylko poprzez walkę samych robotników. szkodliwe żądze i popycha ludzi do zła i przestępstw. Dlatego też sądził iż Postuluje on zatem model bardzo podobny do anarchosyndykalizmu, gdzie wszyscy ludzie rodzą się dobrzy i to dopiero potem społeczeństwo kształtu- związki robotnicze będą rządzić fabrykami, zaś wszyscy ludzie będą równi, je ich na swój obraz. Jeśli społeczeństwo oparte jest na władzy i przymusie to nie będzie podziału na burżuazję i wykorzystywany proletariat, bowiem i człowiek ukształtowany przez to społeczeństwo będzieczynił zło. Całąwinę wszelki nadmiar bogactw w wyniku rewolucji robotniczej zostanie wydarty za to ponosi jednak właśnie społeczeństwo, które w taki sposób wychowuje z rąk burżuazji i rozdany potrzebującym. swoich członków. Wychodząc z takiego założenia Godwin był więc zwolen- Zieliński natomiast opisując drogę anarchistów ku przyszłemu ustrojowi nikiem i prekursorem idei wolnej szkoły, rozwijającej niezależność intelek- daje nam jednocześnie wskazówki jak powinien on wyglądać. Zatem rzeczą tualnąi wrażliwość moralną. Krytykując konsekwentnie władzęGodwin wy- najważniejszą w przyszłym ustroju jest zniesienie władzy i własności, bo- stępował także przeciw demokracji przedstawicielskiej, gdzie każdorazowo wiem jak pisze anarchizm to stan społeczny bez rządu, bez władzy, zaś wła- większość tymczasowa narzuca pozostałym fikcję jedności. Społeczeństwo sność uważa za kradzież. Przyszły więc ustrój widzi jako wolny od przesądów przyszłości widzi zatem jako ogólnoświatową republikę złożoną z setek ty- i zabobonów, gdzie ludzie wzorem Abramowskiego maja ukształtowane no- sięcy drobnych wspólnot lokalnych, całkowicie od siebie niezależnych, gdzie we uczucia etyczne i moralne. Ustrój ten zaś ma funkcjonować bez armii, własność poddana jest uspołecznieniu, a w pierwszym rzędzie wykonywana która jawi mu sięjako zwykła szkoła zabijania. Nie będzie w nim także miej- jest praca społecznie użyteczna. sca dla kościoła i religii, które uważa za fortece ciemnoty i obłudy. Przyszły Z powyższego opisu widzimy, iż Godwin był w istocie pierwszym teorety- ustrój ma być zatem federacjąwszystkich narodów, bowiem wszyscy ludzie kiem anarchizmu, pierwszą osobą która nie tylko poddała dogłębnej kryty- mająbyć równi niezależnie od pochodzenia narodowego. Termin ”Ojczyzna” ce państwo, rząd, demokrację, społeczeństwo oparte na przymusie i prawie powinien zaś jak najszybciej zginąć, bowiem niepotrzebnie dzieli ludzi, sta- państwowym, ale i nakreśliła wizję przyszłego społeczeństwa i stosunków wia bariery i mury na drodze do wszechświatowego zbratania w duchu mi- panujących między wolnymi obywatelami. O tym jak wielki wkład w rozwój łości. Z powyższego opisu możemy zatem wysnuć wniosek iż także Józef Zie- anarchizmu, teorii wolnościowych i antypaństwowych wniósł Godwin świad- liński opisując przyszły ustrój, do któregodąży, jest zwolennikiem wolnej fe- czy dobitnie fakt, iż po jego śmierci przeciwnicy anarchizmu w ”Gentleman deracji opartej na równości i braterstwie ludzi całego świata. Magazine” napisali, iż ”byłoby lepiej dla ludzkości, gdyby ten człowiek nigdy Augustyn Wróblewski promuje zaś wzorem Kropotkina komunizm anar- się nie urodził”. Godwin był zatem pierwszym, który pokazał, iż ludzie mo- chistyczny oparty na ustroju bezpaństwowym, komunistycznym w którym gąsiępokojowo zorganizować bez potrzeby tworzenia państwa z całym jego ”żaden człowiek nie ma nad sobąwładzy, ani też nie gnębi drugiego człowie- aparatem nakazów, zakazów, przymusu, przemocy i represji. ka”. Ustrój ten podobnie jak w przypadku Abramowskiego ma być oparty na Jednak z punktu widzenia korzeni anarchizmu światowego bardzo istot- stowarzyszeniach i kooperatywach, które obejmują całą wytwórczość i cały nym wydaje sięwspomnienie o osobie innego wybitnego przedstawiciela te- bieg życia, a ponad którymi nie ma żadnej nadrzędnej władzy w myśl zasady go kierunku jakim był Pierre Joseph Proudhon. Pochodził z rodziny chłopów- - ”wolni ludzie w wolnych gminach”. Współistnienie ludzi w owych koope- górali nie podlegających powinnościom pańszczyźnianym. Od najmłodszych ratywach ma zaś opierać sięna solidarności i współpracy. Widzimy zatem iż lat wykazywał on zainteresowanie dziennikarstwem, co w dużym stopniu także Wróblewski swoje wizje nowego społeczeństwa opiera na dobrowolnej wpłynęło na jego dalsze życie. Pisze wiele rozpraw społeczno-politycznych, federacji wolnych gmin i kooperatyw stworzonych na bazie bezpaństwowe- nacechowanych już wówczas rewolucjonizmem i antyklerykalizmem. W tym go zbratania sięludzi w duchu solidarności i współpracy. okresie poznaje twórczość Hegla i przede wszystkim Fouriera pod którego Możemy zatem wysnuć wniosek, iż wszyscy teoretycy anarchizmu jakkol- wpływem został już do końca życia. Formułuje własny program społeczny, wiek postulowali nieco odmienne wizje przyszłego ładu to jednak zawsze, na tyle kontrowersyjny, iż spędza pewien czas w więzieniu. W czasie rewolu- nieodmiennie oparte były one o dobrowolną federację wolnych stowarzy-

8 73 Podsumowując twierdzi iż właśnie na tym polega zadanie Związków Przy- cji, choć bez zbytniego entuzjazmu, rzuca sięw wir działań. Z entuzjazmem jaźni, mająone bowiem ”zaszczepić” nowąmoralność, która ”wypleni” pań- pod koniec swego życia wita konstytuowanie się I Międzynarodówki, jako stwo, władzęi wszelki przymus z dusz ludzkich. Dopiero wtedy można będzie ducha demokratycznej i międzynarodowej solidarności robotników. Wspo- zaproponować nowy ustrój - republikę kooperatywną opartą na zasadzie mnienie to jest o tyle istotne iż żyjącyw latach 1809-65 Proudhon, jako pierw- bezpaństwowej równości i braterstwie wszystkich jej członków. Dopiero to szy w historii anarchizmu już w 1840 roku w dziele ”Co to jest własność” na- bowiem po takim moralnym przeobrażeniu człowieka z niewolnika na wol- zwał system społeczny proponowany przez siebie ”anarchią”, a siebie anar- nego twórcężycia możliwe będzie wprowadzenie kooperatyzmu na szeroką chistą - ”Je suis anarchiste!”.Od tej to dopiero pory kierunek ten w myśli skalę. Wtedy to każda kooperatywa będzie miejscem, gdzie ludzie poprzez społecznej zaczęto powszechnie nazywać anarchizmem. W systemie etycz- czyny będąuczyć sięnowej nauki jakąjest wolność. Zaś wizjęprzyszłej repu- nym Proudhona naczelne miejsce zajmuje sprawiedliwość - czyń bliźniemu bliki kooperatywnej przedstawia w następujący sposób. Pisze on bowiem, iż tak jak byś chciał by czyniono tobie. Występuje on zatem, podobnie jak Go- powinny to być dobrowolne federacje organizacji opierających sięna wspól- dwin, przeciw prawom, które służąbogaczom, a nakładająkajdany biednym nocie interesów, gdzie ludzie mająrówne prawa, zarządzanie zaś ma tylko i i sąjedynym poza siła i przymusem orężem władzy. Dopuszcza on tylko jed- wyłącznie na celu wspólne dobro wszystkich członków. Rządy zatem opiera- no prawo - wykonywania zobowiązań. Odrzuca również autorytet władzy, jąsięna większości, z tym że nie mogąone nigdy stanowić pogwałcenia praw która powinna być zastąpiona umową. Proudhon stanowczo też krytykuje mniejszości czy nawet jednostki, jak to ma miejsce w państwie. Rządy koope- własność, posuwa się nawet do stwierdzenia iż własność to kradzież. Jako ratywne sąbowiem istotnym wykonywaniem woli wszystkich. W skład owej zwolennik równości uważa, iż podział gdzie nie ma postępu, bogactwa, rów- zaś federacji powinny wchodzić organizacje dzielone branżowo na zasadzie ności spycha robotnika na podrzędne stanowisko, inteligencjęzaś czyni bez- dobrowolnego łączenia wspólnot interesu. Prawo w przyszłej republice po- użyteczną, a równość niemożliwą. Krytykuje państwo i władzę za stosowa- winno egzystować bez przymusu, dla tych którzy uznająje dobrowolnie. To nie przymusu i siły, za korupcję, niesprawiedliwość, czy nadmiernie wybu- pozwoli bowiem na współistnienie różnych celów, praktyk czy tendencji. Nie jałąbiurokracjęmówiąc ”Czyż nie sądzicie że całkowita anarchia jest lepsza ma bowiem nic absolutnie świętego, a prawo ma być tylko sługą człowieka, dla naszego wypoczynku, naszej pracy, naszego dobrobytu niż ten milion pa- to życie ma nad nim panować, a nie prawo nad życiem. Każda zaś jednostka, sożytów uzbrojonych przeciwko naszym wolnościom i interesom”. Przyszły mniejszość ma prawo żyć według swych potrzeb. Kooperatywa powinna w ustrój widzi zaś podobnie jak Godwin jako swobodne stowarzyszenia oparte odróżnieniu od państwa bronić tylko i wyłącznieinteresów ludu i sprawiedli- na wolności, której wyłączną funkcją jest utrzymywanie równości w środ- wości społecznej. Widzimy zatem iż Abramowski postuluje wolną federację kach produkcji i wzajemności w wymianach. Sądził on bowiem, iż kapita- wolnych stowarzyszeń, których podporąma być miłość i braterstwo wszech- listyczne stosunki własnościowe można będzie wyeliminować przy pomocy ludzkie. Sama zaś idea kooperatyzmu była niewątpliwie zaczerpnięta przez systemu mutualistycznego, umożliwiającegoświadczenie wzajemnych usług niego z angielskich kooperatyw powstałych w końcu XIX wieku. Powołuje na podstawie dobrowolnej umowy wolnych jednostek. Jego zdaniem będzie się on bowiem w swoich pismach na jednego z propagatorów angielskiego to możliwe po zniesieniu pieniędzy, umożliwiających gromadzenie dochodu kooperatyzmu jakim był Karol Gide. Jednak kooperatyzm bezpaństwowy po- bez pracy i utworzeniu banku wymiany dóbr na bony, za które można by na- stulowany przez Abramowskiego był niewątpliwie bardzo nowatorskąi war- bywać potrzebne produkty. Będąc zaś zwolennikiem mutualizmu opowiadał tościowąideąw Polsce ze względu chociażby na bardzo pozytywne moralne sięza pokojowądrogąorganizowania społeczeństwa anarchistycznego. wartości jakie ze sobąniósł. Widzimy więc że również Proudhon proponuje jako przyszły ustrój swo- Machajski zaś opisując przyszły ustrój mocno przeciwstawiał się socjali- istąfederacjęwolnych i niezależnych stowarzyszeń. Niewątpliwie jednak je- zmowi państwowemu, który wprowadzi nową władzę, nowe klasy i nowy go zasługąbyło iż swój system polityczno-społeczny nazwał anarchią, przez ucisk społeczny. Postulował zatem iż to właśnie sami robotnicy powinni co w kronikach historii po wsze czasy zwany będzie ”Ojcem anarchizmu”. Na przeprowadzić rewolucję w wyniku której lud bez pomocy pośredników po- dowód prawdziwości tego twierdzenia pragnę przytoczyć wypowiedź Kro- winien rządzić, a zatem przejąć środki produkcji. Dużą wagę przywiązywał potkina oskarżonego w procesie w Lyonie 15 stycznia 1883 roku. ”Zarzuca

72 9 mi sięwciąż że jestem ojcem Anarchii. Czyni mi sięhonor zbyt wielki. Ojcem 5.1.12. Wizja nowego ładu Anarchii jest nieśmiertelny Proudhon, który wyłożył ją po raz pierwszy w Konsekwencjąwcześniej wspomnianej wizji wolności i konieczności zniesie- 1848”. nia istniejącegoporządkuspołecznego były proponowane przez anarchistów Tym cytatem chciałbym zakończyć omawianie źródeł anarchizmu świa- modele nowego ładu. Jakkolwiek w różnych odłamach teoretycznych różniły towego i w dalszej części pracy krótko omówić podział anarchizmu na po- sięone między sobąw szczegółach to jednak wszystkie kierunki niezmiennie szczególne kierunki z wyodrębnieniem najważniejszych teoretyków danego postulowały, iż przyszły ustrój powinien opierać sięna federacji. We wszyst- odłamu. kich opisach model ten jawi nam się jako wolna federacja autonomicznych mniejszych lub większych komun, kolektywów, kooperatyw czy najprzeróż- 2.1.Podział anarchizmu na poszczególne kierunki niejszych wolnych związków. Widzimy zatem iż duch wolnościowego fede- Anarchizm negujący potrzebę organizowania się społeczności za pośrednic- ralizmu unosił się nad wszystkimi projektami obrazów przyszłego ładu spo- twem państwa, jakkolwiek proponujący rozmaite środki, metody i drogi do łecznego. osiągnięciatego celu, jest spójnądoktryną.Wszyscy anarchiści byli zgodni co Abramowski zatem postuluje kooperatyzm oparty na socjalizmie bezpań- do faktu, iż podstawowym krokiem w celu urzeczywistnienia nowego, lepsze- stwowym i powiązany z nieodłączną dla niego ideą braterstwa i równości. go społeczeństwa jest likwidacja wszelkiej władzy, wszystkich państw i rzą- Jednak pierwszym krokiem, wstępem do nowego ładu ma być moralne dów, tak by ludzie mogli sami organizować swe życie na osnowie powszech- przeobrażenie społeczeństwa, swoista rewolucja moralna, która musi objąć nej wolności i równości. wszystkich ludzi, zmienić ich system wartości, zmienić ich samych tak Zatem cechąwspólnąwszystkich anarchistów była negacja władzy, a co za by byli przygotowani do życia i pracy w społeczeństwie bezpaństwowym tym idzie również i autorytetu, który nie jest przecież nieomylny. Ujmującto opartym na braterstwie i miłości. Pisze on bowiem iż ideał absolutny słowami Tołstoja, wiara w autorytety powoduje, że ich błędy przyjmowane możemy odnaleźć w postaci kooperatyzmu i socjalizmu, które razem na są przez ogół za wzorce. Również wszyscy anarchiści byli zgodni co do te- wzór anarchizmu ideowego tworzą socjalizm bezpaństwowy. Zadaniem zaś go, iż przyszłe społeczeństwo musi się opierać wyłącznie na dobrowolnych jego jest rewolucja moralna, która ma stworzyć nowych ludzi o nowym formach stowarzyszeń. Wszystkie kierunki anarchizmu także zgodnie kryty- sumieniu, dla których krzywda i wyzysk innych, kariera czy niewola będą kowały ustrój kapitalistyczny za materialistyczne i bezduszne traktowanie niedopuszczalne. Rewolucję ową zaś powinny poprowadzić Związki Przyja- człowieka. Wspólnąnaczelnąwartością,stanowiącąnieomal formękultu, by- ciół, których celem ma być wprowadzanie w życie zwyczajów opierających ła wolność. Bowiem to owa wolność, dążenie do niej było motorem działań się na pomocy wzajemnej i przyjaźni. Pomoc ta zaś ma objąć wszelkie wszystkich anarchistów. Można nawet zaryzykować stwierdzenie, iż właśnie dziedziny życia społecznego. Zatem uważa iż owa działalność Związku to owe pragnienie bezkresnej wolności dla wszystkich ludzi było impulsem Przyjaciół opierająca się na etyce braterstwa i przyjaźni jest niezbędna dla do powstania ideologii anarchistycznej. Najlepiej ująłto Sébastien Faure, któ- całego ruchu kooperatywno-socjalistycznego. Albowiem bez owej moralnej ry w 1934 roku w redagowanej przez siebie ”Encyclopedie anarchiste” napi- rewolucji, przeobrażenia dusz ludzkich nie jest możliwe zaprowadzenie sał iż ”anarchizm sprowadza siędo jednego słowa: WOLNOŚĆ, zaś anarchistą nowego ładu. Postuluje zatem aktywne zwalczanie władzy, państwa i jest ten kto występuje przeciwko władzy i zwalcza ją”. kościoła jako głównych przeszkód w realizacji nowego marzenia o nowym Zatem podsumowując można stwierdzić, iż anarchizm, jak to ujął Stefan lepszym społeczeństwie. Bowiem, jak pisze dalej, Kazanie na górze mówi iż Morawski, posiada pięćwspólnych zasad, do których należą:zasada zrzeszeń słońce świeci jednakowo dla wszystkich i wszyscy są synami jednego Boga. swobodnych, zasada antyetatyzmu (krytyka władzy), zasada antyautorytetu, Konkluduje zatem iż państwo i kościół stoją na przeszkodzie rewolucji mo- krytyka kapitalizmu, oraz zasada wolności jako wartości absolutnej, a naj- ralnej na drodze do stworzenia nadczłowieka opartego na etosie braterstwa istotniejszym jawi się przekonanie, iż właściwie wszystko co ważne w życiu i miłości. społecznym, daje sięzałatwić bez pośrednictwa państwa.

10 71 ludowe powinny powstać i zburzyć swe odwieczne więzienie. Bowiem tylko Mimo tych wszystkich wspólnych, podstawowych cech anarchizm nie jest na drodze zbrojnej walki przeciw swym ciemiężcom są w stanie wywalczyć doktrynąjednolitą, zamkniętą, proponującąostateczne i najlepsze rozwiąza- wolność własną. Widzimy zatem iż Machajski pojmuje inaczej wolność niż nie. Jako ruch otwarty, skupiającywszelkiego rodzaju indywidualności, anar- Abramowski. Pierwszą rolę u niego bowiem gra wolność ekonomiczna, pod- chizm proponuje nam nie tylko różne rozwiązania przyszłościowej wizji spo- czas gdy dla Abramowskiego ważniejsza jest indywidualna wolność moralna łeczeństwa powszechnej szczęśliwości, ale również rozmaite drogi wiodące i duchowa. ku wspólnemu celowi jakim jest wolność życia w społeczeństwie bezpaństwo- Także i Zieliński pisze iż zadaniem anarchistów jest wypleniać przesądy, wym. kształcić, rozwijać w pełni umysł i uśpione dotychczas uczucia, tak wychowy- Z tego powodu w anarchizmie możemy wyodrębnić następujące kierun- wać dziecko od kolebki, by wyrosło na człowieka żądnego wolności i zdolne- ki: anarchizm indywidualistyczny, anarchizm kolektywistyczny, anarchizm go do bycia wolnym. Dlatego też występuje otwarcie przeciw państwu, wła- komunistyczny, anarchizm syndykalistyczny oraz anarchizm chrześcijański sności i kościołowi jako kajdanom krępującym wolność jednostki. Zaleca za- zwany również pokojowym, które chciałbym w następnych rozdziałach potem tworzenie wolnych szkół, gdzie można by wychowywać już od najmłod- krótce scharakteryzować. szych lat dzieci w atmosferze wolności. Starszym zaś zaleca wstępowanie do rewolucyjnych związków i otwartą walkę z państwem i władzą o nowy, lep- 2.1.1.Anarchizm indywidualistyczny szy, wolny świat. Bowiem według niego niezbędnym jest obok czynnej walki także i kształcenie, uplastycznianie ludzi w duchu wolności, równości i mi- Twórcą i głównym teoretykiem anarchizmu indywidualistycznego był łości bliźniego. Johann Caspar Schmidt znany szerzej pod pseudonimem Max Stirner. Był Wróblewski powołując się na autorytet Kropotkina pisze iż jego marze- on, mówiąc słowami Ludwika Kulczyckiego ”najkrańcowszym indywidu- niem jest zupełne wyzwolenie jednostki spod wszelkich władz połączone z alistą ze wszystkich jacy byli przed i po nim”. Bowiem w odróżnieniu od moralną i faktyczną równością wszystkich ludzi w wolnych gminach i sto- swych poprzedników Godwina i Proudhon, którzy występowali przeciw warzyszeniach. Widzimy zatem, iż również Wróblewski kładł wolność jako instytucjom krępującym wolność jednostki, Stirner występuje nie tylko podstawęswojego światopoglądu, cel o który rozchodzi sięcała jego anarchi- przeciw państwu i prawu lecz także przeciw abstrakcjom i ideom ogólnym styczna batalia przeciw źródłom zniewolenia w postaci władzy wszelakiej. mającym władzę nad nim. Odrzuca zatem takie pojęcia jak: Bóg, Ojczyzna, Możemy zatem stwierdzić, iż w ujęciu anarchistów wyidealizowana i mi- ludzkość, rodzina, moralność jako krępujące jego wolność i indywidualność. tyczna wręcz wolność jest celem samym w sobie, do którego to środkiem Głównym jego dziełem, w którym wyłożył podwaliny filozoficzne swojej ma być anarchistyczna rewolucja socjalna. Ma ona być pomostem pomiędzy wersji anarchizmu było wydane w 1844 ”Jedyny i jego własność”. Dzieło to obecnym systemem wyzysku a przyszłym ”rajem” powszechnej wolności, stanowiło hymn na cześć nieograniczonej wolności jednostki, dawało argu- równości i braterstwa wszystkich ludzi. Właśnie to pragnienie owej wolności menty iż człowiek powinien słuchać wyłącznie głosu swoich pragnień. Stri- pchało anarchistów w nierównąwalkęprzeciw państwu o nowy lepszy ustrój. ner konsekwentnie obala tu wszelkie idee (widma) takie jak: Bóg, społeczeń- Bowiem jak to ujął Abramowski nawet najbardziej demokratyczne państwo stwo, człowiek, prawo, państwo, obowiązek, dobro, zło, grzech, Ojczyzna. jest z samej swej istoty instytucjąograniczającąwolność jednostki. Przyczy- Unicestwia zatem wszystko co nie jest konkretną poszczególną jednostką - ną jest bowiem fakt, iż jest to organizacja przymusowa, gdzie ”prawdziwa Jedynym (bez względu na płeć, wiek, rasę, narodowość czy inne). wolność jednostek staje sięnieziszczalnąnigdy utopią”,a mniejszościom mo- Widzimy zatem, iż dla Stirnera najwyższązasadąjest dobro osobiste, które gąbyć narzucane ustawy dla nich niedogodne. Dlatego też jak postuluje osta- powinno kierować naszym postępowaniem. Przyznaje zatem jednostce pra- tecznym celem w walce o wolność musi być likwidacja państwa ”policyjnej wo robienia absolutnie wszystkiego na co ma tylko ochotę, do czego tylko organizacji przymusu” i utworzenie społeczeństwa bezpaństwowego. starczy jej sił. Posuwa się nawet do stwierdzenia, iż ”Ja” ma prawo do morderstwa, jeśli nie uważa tego czynu za bezprawie. Bowiem nie mamy jedynie prawa robić tego, do czego sami sobie nie dajemy prawa. Dla Stirnera zatem

70 11 każdy jest owym ”Jedynym”, ponieważ jest niepowtarzalnąi egoistycznąoso- li radykalnie przeciw istniejącemuporządkowii ładowi na całym świecie. Bo- bowością. Uważa on zatem, iż człowiek w obronie swej absolutnej wolności wiem wolność jak pisał Bakunin jest ostatecznym celem rozwoju ludzkiego. powinien być egoistą, w sobie i tylko w sobie poszukiwać najwyższych war- Jest ona przy tym niepodzielna i nie można pozbawić człowieka cząstki jego tości. Pochwala on więc egoizm, który rozumie jako troszczenie się o wła- wolności nie pozbawiającgo wolności całkowicie. Dlatego też pisał iż pragnie sne interesy, udowadniając przy tym że np. interes państwa, społeczeństwa, takiej wolności dla każdego, która nie będzie ograniczała innych, lecz będzie kościoła, klasy robotniczej, demokracji, rodziny itp. nie jest jego interesem, potwierdzeniem wolności wszystkich. Zaś wolność tą tylko można uzyskać lecz przeciwnie to właśnie w interesie owych instytucji leży ograniczenie je- ”na gruzach wszystkich Kościołów i wszystkich Państw”. go wolności. Krytykuje on zatem gwałtownie państwo jako wroga indywidu- Stanisław Borzym charakteryzując życie i pisarską twórczość Abramow- alnej wolności. Walkęz nim wyobraża sobie, nie jak inni anarchiści poprzez skiego napisał iż nieustannie zaznaczał on swój entuzjazm dla wolności po- rewolucję, która jego zdaniem może prowadzić tylko do ustanowienia no- łączony z wiarą w ukrytą dobroć ludzką. A jako że wolność nie może być wego porządku, nowej władzy, jako że rewolucja ma postać zorganizowaną. budowana na krzywdzie ludzkiej postulował walkę o nowy ustrój oparty na Rewolucji przeciwstawia zatem bunt polegający na powszechnym bojkocie modelu bezpaństwowym. Abramowski pisał bowiem iż wolność człowieka to państwa przez obywateli, którzy przestaną je wspierać czy to pracączy pie- wolność bycia sobą i rozwijania swych własnych zainteresowań, kroczenia niądzem. W ten sposób doprowadzi siędo zaniku państwa. Stirner proponu- swoją własną ścieżką życia, a nie taką jaką wyznacza władza czy państwo. je i pochwala, jako doraźną walkę z państwem, oszukiwanie go na wszelkie Stąd też w całej jego twórczości odnajdujemy bardzo ostrąkrytykę, negację sposoby. i bojkot państwa i władzy we wszelkich jej postaciach. Podobne zdanie ma Inny pogląd na tę sprawę ma Daniel Grinberg, który uważa iż Stirner od- na ten temat Jacek Sierpiński, który pisze iż nadrzędnym celem całej dok- rzuca rewolucję ponieważ dążenie do stworzenia bezkonfliktowego społe- tryny społecznej Abramowskiego, a zarazem naczelnym postulatem moral- czeństwa uważa za niebezpiecznąutopię. Rewolucji zaś przeciwstawia rebe- nym była indywidualna wolność człowieka, zniesienie wszelkiego przymusu lię - czysty bunt jednostki, wolny od jakichkolwiek społeczno-politycznych i wszelkiej przemocy zbiorowości nad jednostką. Zaś niezbędnymi atrybu- aspiracji, który nie dąży do obalenia istniejącego porządku, lecz poprzez tami owej wolności miała być nieograniczona wolność słowa, druku, zebrań, sprzeciw wznosi się ponad ten porządek. Przestaje się zatem z nim liczyć strajków, stowarzyszeń, sumienia i religii, a także nietykalność osoby i domu i to jest właśnie prawdziwe wyzwolenie ”Jedynego”. Stirner atakując i dą- oraz wolność nauczania. Abramowski uważał wręcziż wolność klasy, narodu, żąc do zniesienia państwa krytykuje również takie pojęcia jak Ojczyzna czy społeczeństwa należy mierzyć zakresem wolności indywidualnego człowie- naród, twierdząc iż ”naród może być wolny jedynie kosztem wolności jed- ka. Zatem według niego tylko i wyłącznie socjalistyczny ruch bezpaństwowy nostki” dodając przy tym że ”o ile wolniejszym jest naród o tyle większym ma pełne szanse realizowania wolnościowych celów. Możemy zatem wysnuć niewolnikiem jest jednostka”. wniosek, iż celem całej twórczości Abramowskiego, jego negacji państwa, Autor ”Jedynego” prorokując przyszłość w miejscu obalonego państwa i władzy i wszelkiego zwierzchnictwa nad jednostką było osiągnięcie przez społeczeństwa widzi stworzone oddolnie i tymczasowo luźne Zrzeszenia Ego- całe społeczeństwo stanu powszechnej i całkowitej wolności, niezależności, istów, których celem byłoby jedynie zaspokojenie konkretnych egoistycz- tak by każdy człowiek był w stanie, nie skrępowany żadnymi przepisami czy nych potrzeb członków zrzeszenia. Stirner w swojej wizji nowego społeczeń- innego rodzaju państwowymi więzamirozwijać swe zainteresowania, żyć tak stwa nie krytykuje własności. Posuwa się nawet do stwierdzenia, iż każdy jak to sobie wymarzył. ”Jedyny” ma prawo do własności tego wszystkiego co sam potrafi poprzez Również i u Machajskiego możemy odnaleźć, enigmatyczne wprawdzie, swojąsiłęzdobyć. Zatem własność może być zdobyta albo poprzez ciężkąpra- elementy postulowanej wolności. Cała bowiem jego ”krucjata” przeciw so- cęfizyczną, albo w drodze siły fizycznej. Występuje tu pochwała kradzieży, o cjalizmowi, państwu, kościołowi i inteligencji toczy siębowiem w imięowej ile ”Ja” jest na tyle silny by rzecz zdobyć i jąutrzymać. Do tego wszystkiego wolności robotników, uciskanych mas całego świata. Z jego pism możemy Stirner w odróżnieniu od wszystkich pozostałych teoretyków anarchizmu bowiem wysnuć wniosek, iż robotnicy sami winni walczyć z burżuazją, pań- odrzuca wszelkiego rodzaju woluntaryzm, służenie jakiejś idei czy to Boga, stwem i władząo swąwolność. Pisze on bowiem iż robotnicy, uciskane masy

12 69 ce”. Zieliński pisze dalej iż w Polsce największąprzeszkodądo gruntownego czy równości, sprawiedliwości, człowieczeństwa czy innych. Jest przeciwny uświadomienia człowieka jest klerykalizm, kościół i religia. Zaleca zatem ta- składaniu ofiary z samego siebie na ołtarzu tych widm. Idealizm nazywa psy- kie wychowanie i kształcenie ludzi, by zerwać wszelkie pęta w jakich religia chicznym zwyrodnieniem, bowiem to egoizm, służenie własnemu ”Ja” jest więzi ludzi. Konkluduje bowiem iż anarchistom nie chodzi bynajmniej o pod- najlepsze dla ”Jedynego”. niesienie moralności kleru, nie o zmniejszenie taksy za usługi religijne, ale Z powyższego opisu wynika zatem jasno, iż rzeczywiście anarchizm Stirne- o wyrwanie z ”mózgownic” ludzi przesądu religii, która służy wszędzie ja- ra przyjąłnajbardziej krańcowąz możliwych postać indywidualizmu. Stirner ko propaganda władzy i narzędzie ucisku. Należy zatem słowem i pismem wyniósł niejako na ołtarz boskości człowieka-egoistę- ”Jedynego”, który ma zwalczać klerykalizm i religiętak by utorować drogęmyśli wolnej. prawo do takiego działania, jakie uważa za najlepsze dla swego ”Ja”. Zatem Jakkolwiek Wróblewski bezpośrednio nic nie mówi o religii czy Kościele ”Ja”-egoista dbając wyłącznie o swoje dobro, indywidualną wolność i nieza- to jednak na podstawie jego wolnościowych idei możemy stwierdzić iż nie leżność odrzuca państwo, Boga, religię, kościół, społeczeństwo, naród, Ojczy- darzył on zbytnią sympatią instytucji Kościoła czy religii. Pisze on bowiem znę, rodzinę jako krępujące kajdany jego niezależności i wolności. ”Jedyny” iż anarchiści dążą do tego by nie było egoizmu, by ludzie nie niszczyli się występuje zatem przeciw wszystkiemu co krępuje jego indywidualność i ma wzajemnie, by zapanowała miłość wzajemna i znikła nienawiść. Widzimy, iż prawo do robienia wszystkiego na co ma tylko ochotę, na wszystko co mieści sąto zbieżne cele z czystym chrześcijaństwem. Jednak jego anarchizm oraz sięw jego kodeksie moralnym i na co tylko starczy mu sił. odrzucenie władzy i własności wykluczają z takiego myślenia pochwałę dla Jednak tak krańcowy indywidualizm nie przysporzył Stirnerowi wielu religii czy kościoła, które to instytucje hołdujątakim to właśnie wartościom. zwolenników, co więcej znakomita większość anarchistów wyrażała się Możemy zatem wysunąć wniosek, iż jakkolwiek anarchiści byli jak naj- nawet z nieskrywaną niechęcią o jego wersji anarchizmu, oskarżając go o bardziej zwolennikami równości, miłości czy braterstwa to jednak odrzuca- bezwzględność, przyzwolenie na krzywdzenie innych, gnębienie słabszych. li i walczyli przeciw zinstytucjonalizowanej religii i Kościołowi. Uważali bo- Szczególnie zaś ostro krytykowano egoizm, który zwalcza tak hołubioną wiem iż chrześcijaństwo poprzez swój alians z władząpaństwowącałkowicie przez anarchistów w przyszłym systemie równość. W podobny zresztą zaprzeczyło ideom głoszonym przez Chrystusa, by stać siętakim samym cie- sposób dziś Daniel Grinberg ocenia dzieło Stirnera nazywając je ”swoistym miężycielem dla ludzi jak i władza państwowa. Najlepiej to oddająsłowa Ba- filozoficznym rewanżem za bezbarwne i nieszczęśliwe życie”, a jego wersję kunina, który pisze iż wszystkie religie to miraże, wytwór fantazji łatwowier- anarchizmu uważa za skrajnie aspołeczną, amoralnąi ahumanitarną. nych i naiwnych ludzi, którzy poprzez swąskromność i wspaniałomyślność doprowadzili do tego, że im niebo stało siębogatsze, tym uboższa była ludz- 2.1.2.Anarchizm kolektywistyczny kość. Zaś stworzenie kultu Boga jako władcy w prostej linii doprowadziło do tego, iż człowiek stał się niewolnikiem przesądów i zabobonów głoszonych Wielką postacią, która stworzyła i była głównym ideologiem tej odmiany przez ”przedstawicieli boga”. Uważa on iż religia jest i była zawsze sojuszni- anarchizmu jawi sięnam Michał Bakunin. On pierwszy nadał myśli anarchi- kiem tyranii. Konkludując zatem dochodzi do wniosku iż jeśli Bóg istnieje to stycznej jednoznacznie rewolucyjny charakter, sformułował konkretny pro- człowieka jest niewolnikiem, zaś jeśli człowiek jest rozumny, sprawiedliwy i gram kładąc podwaliny dla całego ruchu społecznego powołującego się na wolny to boga nie ma. hasła nieograniczonej wolności, autonomii i równości jednostek, równocze- śnie przepoił on masy wiarąw ziszczalność i bliskość wymarzonych ideałów. Całe bowiem jego życie (1814-1876) wiecznego rewolucjonisty odzwierciedla- 5.1.11. Pojęcie wolności ło ideał do którego dążył - Wolność absolutna. Bakunin urodził sięw licznej, Głównym celem, ostatecznym zwycięstwem w całej anarchistycznej batalii acz zamożnej rodzinie ziemiańskiej. W wieku 14 lat został wysłany do artyle- przeciw władzy, państwu i kościołowi była wolność, całkowita i niczym nie ryjskiej szkoły oficerskiej, którąopuścił wbrew woli ojca. W Moskwie dotarł ograniczona wolność jednostki. To właśnie dla owej wyśnionej i wymarzonej do grona wybitnej inteligencji rosyjskiej, efektem czego było zainteresowa- wolności anarchiści toczyli boje, przelewali własnąi cudząkrew, występowa- nie filozofią.Pod wpływem poglądówHegla przyszły ”apostoł powszechnego

68 13 zniszczenia” stał się w poglądach społecznych prawicowym konserwatystą. zrównać wszystkich w wszechświatowej równości i miłości. Zatem możemy Dopiero pod wpływem Hercena poglądy społeczno-polityczne Bakunina sta- uznać iż nie traktował on Boga personalnie, jako osobę czy ”ojca”, lecz jak ją się radykalne. Wyjazd za granicę i kontakty z tamtejszym kręgiem rady- ideędobroci i miłości, która to tylko może znieść istniejący system zła i nie- kalnym, w tym także z Marxem umacniają jego rewolucyjne przekonania, woli. Dlatego też nie neguje on samej, czystej i nieskażonej chrześcijańskiej które ewoluująw stronęanarchizmu. Postulując zaś ”filozofięczynu” z wła- zasady miłości i równości, lecz występuje zdecydowanie przeciw religii i Ko- ściwym sobie zapamiętaniem rzuca się w wir działalności rewolucyjnej. Na- ściołowi, które poprzez swój sojusz z państwem sprawiły, iż obecnie ”Jezus wiązuje kontakty z polskąemigracją, jawiąc się jako wielki przyjaciel Polski jest tak bardzo znienawidzony przez narody chrześcijańskie, które imieniem i Polaków, uczestniczy w rewolucjach, a także próbując realizować swe ma- jego uświęciły to wszystko w życiu ludzkim, co on sam usiłował zniszczyć i rzenie o wielkiej federacji, postuluje stworzenie ruchu slawistycznego. Mimo czemu wypowiedział walkę”. zmian w swych poglądach, od prawicowego heglisty do anarchisty Bakunin Także u Machajskiego odnajdujemy nuty antyklerykalizmu. Choć nie są pozostaje sobie wierny w ciągłym poszukiwaniu rozwiązania problemu wol- one głównym wątkiem jego zainteresowań, to jednak możemy kilka tez na ności. Te poszukiwania sąbowiem elementem scalającym z pozoru bezładną temat kościoła i religii w jego twórczości odnaleźć. Otóż pisze on iż zarówno działalność i twórczość Bakunina. ”pogańscy kapłani” jaki i ”chrześcijańskie klechy” krzewią przesądy i zabo- Bakunin był więc pierwszym anarchistą, który nie domagał się stopnio- bony wśród robotników tak by byli posłusznymi niewolnikami istniejącego wych przemian, reform, lecz mówił o potrzebie nagłego przewrotu, rewolu- sytemu wyzysku i ucisku. Uważa on iż właśnie chrześcijaństwo umożliwiło cji proletariackiej w imięurzeczywistnienia anarchistycznego ideału. Pisał iż poprzez swój alians z państwem założenie kajdan na masy ludowe i rozwój należy ufać duchowi niszczenia, który to właśnie jest źródłem wszelkiego ży- kapitalizmu, bowiem dobra doczesne stały siędla kapłaństwa ważniejsze niż cia, że radość niszczenia jest zarazem radościątworzenia. Widzimy zatem, iż ”dobra” duchowe. Konkluduje zatem, iż religia mami uciskane masy ludowe Bakunin nie lękał sięrewolucji, sądził iż po obaleniu istniejących stosunków wizjąszczęścia w królestwie niebieskim, mówiąc iż ”poniżany będzie wywyż- z anarchii wyłoni sięnowy, swobodny i lepszy porządek społeczny. W odróż- szony”, zaś bogactwo i jego nadmiar sprawią iż drzwi do królestwa niebie- nieniu bowiem od Marxa nie odkładał przyszłej rewolucji w nieskończoność skiego będą zamknięte. W efekcie takiej zaś propagandy ujarzmione masy i inaczej niż Marx, który opierał się na klasie robotniczej, Bakunin stawiał ludowe cierpią w przeświadczeniu że czeka ich lepszy los w królestwie nie- przede wszystkim na młodzież, zdeklasowanych inteligentów oraz elemen- bieskim. ty lumpenproletariackie i ”naturalny” federalizm chłopów. Bakunina odróż- Zieliński natomiast ostro, bezpośrednio i dosadnie piętnuje klerykalizm. niało również to od Marxa, iż odrzucał jego pojęcie klas. Zatem anarchistą Uważa on bowiem, iż należy z całym zapałem walczyć otwarcie z kościołem i może być każdy kto odczuwa oburzenie i chce odrzucić istniejący porządek religią, które oskarża o szerzenie ciemnoty, które to sąwedług niego szkołą społeczny. obłudy i pokory. Oskarża on religię, iż wpaja w człowieka wiaręw ”jakiegoś” Bakunin był również twórcąpojęcia wolności absolutnej. Pisał iż ”wolność boga, świętość, cuda, nadprzyrodzone zjawiska, życie pozagrobowe, niebo i jest niepodzielna, nie można człowieka pozbawić cząstki wolności nie po- piekło. Nie podoba mu się to iż narzuca jakieś przykazania, zasady moral- zbawiając go wolności całkowicie. Ta mała cząstka (…) stanowi istotę mojej ności, aksjomaty, w które nie wolno wątpić. Sądzi iż dzieje siętak ponieważ wolności.”. Uważał on bowiem iż ostatecznym celem rozwoju ludzkości jest religia ”godzi” biedaka i niewolnika z nędząi jarzmem, obiecując mu nagro- właśnie wolność. Właśnie z powodu pragnienia nieograniczonej wolności, a dępo śmierci w postaci wiecznego szczęścia.Konkluduje, iż religia przykuwa zarazem równości wszystkich ludzi Bakunin, podobnie jak Stirner, pod któ- żelaznym łańcuchem masy ludowe do ciężkiej walki, do której zaprzągł je ka- rego wpływem niewątpliwie pozostawał, wybrał drogęanarchii, odrzucenia pitalizm. Zaleca zatem nie tylko walkę o wyzwolenie się spod ucisku kleru, wszelkich autorytetów, czy to władzy państwowej czy też kościoła. ale i o wytępienie samej religii. Podobną myśl znajdujemy u Bakunina, któ- Postawę Bakunina cechował ostry antyklerykalizm, wrogość do Kościoła ry pisze iż ”idea Boga implikuje wyrzeczenie się rozumu i sprawiedliwości i religii. Przyjął on bowiem postawę na wskroś ateistyczną. Krytykuje on ludzkiej, jest najbardziej stanowcząnegacjąwolności ludzkiej i w sposób nie- fakt, że im bardziej bogaci sięKościół tym bardziej ubożeje ludność. Pisze on unikniony doprowadza ludzi do niewolnictwa, zarówno w teorii jak i prakty-

14 67 śnie najwyższą władzę duchową i religijną. Po takim zaś procesie nastąpiła wręcz, iż celem religii jest systematyczne i bezwzględne zubożanie, niszcze- wewnętrzna przemiana chrześcijanizmu. Kościół połączony z władząi przynie i poniżanie człowieka ku chwale Boga. Zarzuca również religii iż zawsze musem państwowym odszedł od nauki Jezusa. Nie traktował on już bowiem była sojusznikiem wszelkich tyranii. Bowiem jak uważa Franciszek Ryszka władzy, przemocy, bogactwa, własności, krzywdy ludzkiej czy surowych kar właśnie koncepcja Boga jest największą przeszkodą dla zrealizowania idei jako największego zła, lecz począł sam je stosować. W podobny sposób wi- wolności. Wolność owa bowiem była dla Bakunina wartościąnadrzędną, po- dzi to Kropotkin, który pisze iż chrześcijaństwo zapomniało o odpuszczaniu nieważ nie każdy człowiek, tylko człowiek wolny wchodzi niejako w miejsce win i dokonuje zemsty za każdąprzewinę. Ponadto przedstawiciele kościoła Boga - człowiek wolny musi zatem stać sięanarchistą. szybko zdobyli duże posiadłości i władzę, zaś wszelki opór surowo karali tor- Przyszły ustrój oparty na kolektywizmie Bakunin chce osiągnąć w drodze turami i stosem. Powołali oni nawet w tym celu odrębnąinstytucję w posta- gwałtownej rewolucji proletariatu. Społeczeństwo przyszłości ma się skła- ci ”Świętej” Inkwizycji. Konkluduje zatem iż chrześcijaństwo przestało być dać zaś z dobrowolnych federacji stowarzyszeń-kolektywów w których zie- religią ukrzyżowanego Chrystusa by stać się religią państwa. Abramowski mia, narzędzia, kapitał miały być własnościącałego kolektywu. Bakunin wy- pisze nawet, iż ”Kazania na górze”, które uważa za najbardziej rewolucyjny stępując przeciw własności postulował zniesienie prawa dziedziczenia, gdyż manifest, najwyższe piękno życia opierające sięna miłości i wolności, zosta- jego zdaniem własność stoi na drodze wolności i niszczy solidarność mię- ło przez kościół całkowicie zaprzepaszczone. Uważa on bowiem iż z owego dzyludzką. Uważał iż w przyszłych kolektywach członkowie powinni zawie- ”cudownego snu” ludziom pozostała tylko nazwa - religia. Konkludując do- rać umowy. Każdy z nich będzie mógł sobie swobodnie wybrać odpowiada- chodzi, podobnie jak Tołstoj do wniosku, iż wytworzył się nowy chrześcija- jące mu stowarzyszenie i dysponować proporcjonalną do wkładu własnego nizm, który nie ma nic wspólnego z życiem i naukąJezusa. Uważa on zatem pracy, częścią wytworzonych wspólnie produktów. Przyszły ustrój by unik- iż Kościół i religia nabyły właściwy sobie automatyzm biurokratyczny i si- nąć niebezpieczeństw centralizacji miał być organizowany od dołu ku gó- łę policyjno-państwową co sprawia że ich działania są zupełnie odmienne rze przez dobrowolne zrzeszenia, federacje kolektywów lokalnych, narodo- od głoszonej moralności w postaci miłości bliźniego czy życia w ubóstwie. wych, a w końcu wielkiej federacji światowej. W federacji tej jak zauważył Dochodzi on nawet do wniosku iż Kościół monopolizując naukę i wychowa- Jacek Sierpiński, Bakunin postuluje wprowadzenie quasi-państwowych in- nie, tworząc organizacje zakonne i rycerskie sprawił iż idea religijna zaczę- stytucji jak rząd, parlament, sąd, międzynarodowy, narodowy, prowincjo- ła być utożsamiana z celami politycznymi, czego przykładem są wyprawy nalny, powszechne szkolnictwo jako inicjacja ku wolności, domy opieki nad krzyżowe w celu nawracania pogan, których to jednak prawdziwym celem starymi, chorymi i niezdolnymi do pracy, lecz pomiędzy tym ”państwem” a były kolejne podboje nowych ziem dla łupów wojennych i zwiększenia ”prze- państwem w jakim my żyjemy zachodzi podstawowa różnica. ”Rewolucyjna strzeni życiowej”. Abramowski neguje zatem religięjako owoc dogmatyzmu federacja” jest bowiem tworem dobrowolnych uzgodnień. Żaden człowiek, i źródło upokorzenia i niewolniczego podporządkowania się jednostki, do- nawet żyjąc na terenie tej federacji, nie ma obowiązku przynależenia do niej, chodząc przy tym do stwierdzenia iż tak naprawdę Boga nie należy szukać ani do zrzeszonej w niej gmin, prowincji czy narodów. Tak samo jak i żadna poza sobą, bowiem on jest w nas, w naszej dobroci, miłości i poczuciu brater- gmina, prowincja czy naród nie mająobowiązku przynależenia do federacyj- stwa. Mimo takiego kategorycznego stwierdzenia Abramowski uważa jednak nych struktur wyższego rzędu. Rzecz jasna iż taka jednostka, nie należąca iż ”wszystkie zawiedzione uczucia i marzenia, wszystkie tęsknoty niezaspo- do żadnej społeczności nie korzysta z jej praw politycznych oraz gwaran- kojone nigdy, cały ciężar doznanej krzywdy, a stanowiącej porządek natury - cji ochrony. Może ona jednak organizować swe własne niezależne struktury, wszystko to ogniskuje sięw pożądaniuwielkiego odwetu, w jednąmyśl, która bądź korzystać z ochrony innych osób. Ponadto nawet takim osobom, człon- ma być negacjąwszystkiego co istnieje - negacjąrealnego, strasznego życia, kowie bakuninowskich komun nie mogliby ograniczać wolności. Podatki zaś nieokreśloną nadzieją wyzwolenia. Tę buntowniczą negację życia nazwano w jego systemie miały mieć charakter dobrowolnych opłat za usługi świad- Bogiem.” . Możemy zatem stąd wysnuć wniosek, iż Abramowski traktował czone ze strony federacji. Jednostki mogłyby same wybierać za jakie usłu- Boga jako ideę stworzoną przez ludzi, która ogniskuje w sobie miłość, wol- gi chcą płacić, eliminując w ten sposób świadczenia niepotrzebne, takie jak ność, równość i braterstwo wszystkich ludzi, ideę która powinna zespolić i system represji w postaci więzienia, czy kary śmierci. Jeżeli ktoś nie chciał-

66 15 by się podporządkować wewnętrznym przepisom federacji groziłaby mu co jako więzów krępujących swobodne połączenie sięludzkości w jedną, wielką najwyżej banicja. Choć może być też tak, że w anarchistycznym społeczeń- egalitarną rodzinę. Poczucie zaś powszechnej równości wiązało się także z stwie wszelkie organizacje zażądałby od swoich członków pewnych ograni- uznawaniem równych praw mężczyzny i kobiety. Równość zatem miała być czeń w zamian za przynależność. Plusem byłaby jednak możliwość wyboru: powszechna i niczym nie ograniczona. Bowiem jak to napisał Abramowski przynależeć czy nie, bez obawy o prześladowania ze strony tych organizacji. ”jest tylko jeden Bóg dla wszystkich i jeden kościół powszechny, prawdziwy Dziś nawet bezpaństwowcy nie mają takiego wyboru, muszą płacić podatki, - kościół braterstwa”. respektować granice i inne prawa pod groźbą fizycznych represji ze strony państw. 5.1.10. Antyklerykalizm, krytyka religii i zinsytucjonalizowanego Z powyższego opisu widzimy iż bakuninowski anarchokolektywizm w kościoła dążeniu do absolutnej wolności wyraźnie postulował zniesienie wszelkiego rodzaju władzy zarówno świeckiej jak i duchownej. Na miejsce jej postulo- Jakkolwiek idea powszechnej równości i braterstwa wszystkich ludzi jest po wał oddolnąsamo organizację ludzi na poziomie stowarzyszeń-kolektywów wskroś chrześcijańska to jednak nieodmiennie wszystkie nurty anarchizmu, łączących się dobrowolnie w federacje. Kolektywy zaś miały dysponować włącznie z chrześcijańskim anarchizmem Tołstoja, krytykowały ostro i do- wspólnie ziemią, kapitałem czy narzędziami pracy. Natomiast każdy z sadnie Kościół, księży i religięza sprzeniewierzenie tej pięknej idei poprzez członków danego kolektywu dysponował dowolnie owocami swojej własnej wejście w współpracę z państwem i kapitałem przy gnębieniu i wykorzysty- pracy. waniu szerokich mas ludowych. Najpełniej to ujął Kropotkin, który napisał, że stworzenie ”Kościoła” czyli jak on to określił rządu wybranych, było od- stępstwem od zasad głoszonych przez Chrystusa. Bowiem z momentem kie- 2.1.3. Anarchizm komunistczny dy chrześcijaństwo stało się kościołem państwowym, nastąpiło odrzucenie Głównym ideologiem, a zarazem twórcą anarchokomunizmu był rosyjski dobroci i wszechprzebaczenia na rzecz bezgranicznie okrutnego prześlado- książe Piotr Kropotkin, który teorie swoje oparł o przyrodoznawstwo. Była wania wszelkiego rodzaju przeciwników. Najlepiej owe ”zaprzedanie” sięre- to więc swoista próba naukowego ugruntowania anarchizmu w oparciu o ligii państwu opisuje Berger, współczesny amerykański socjolog. Przypisu- tradycje pozytywizmu, empiryzmu i ewolucjonizmu. je on bowiem religii, co wywoływało bunty anarchistów przeciwko niej, bo- Obserwując przyrodę Kropotkin doszedł do wniosku, iż współzawodnic- skie uprawomocnienie władzy politycznej czy uśmiercenie odruchów buntu two jest zawsze szkodliwe dla gatunku, zaś pomoc wzajemna stanowi najlep- społecznego. Religia bowiem pełni rolęswoistego rodzaju ”teodycei cierpie- szy środek zapewniającykażdemu bezpieczeństwo oraz przyczynia siędo po- nia”. Nadaje ona sens cierpieniu, przekształcając je ze źródła rewolucji w stępu fizycznego, umysłowego i moralnego. Kropotkin wierzył w naturalną narzędzie zbawienia. Zatem po uświadomieniu sobie celności tego stwier- dobroć ludzi, ufał iż w warunkach nieskrępowanej wolności wrodzona do- dzenia nie powinien już wywoływać zdumienia fakt, iż anarchiści postulu- broć zatryumfuje ostatecznie w człowieku. Wychodząc z takiego założenia jący wszechludzką równość, miłość i braterstwo będą tak ostro i dosadnie Kropotkin, jak pisze Anna Żuk, uważał iż anarchista powinien być nie tylko Kościół, księży i religię. rycerzem, ale i świętym, który bezinteresownie spieszy na pomoc bliźnim, Abramowski jakkolwiek uważa chrześcijaństwo za społeczny i moralny broni biednych i słabych oraz odrzuca zemstę jako nieodpowiadanie złem wyraz wolności i praw człowieka, ideologię głoszącą równość, miłość i bra- na zło. Całe zło zaś w świecie bierze się ze sprzecznych z naturąsztucznych terstwo to równocześnie jednak krytykuje samą religię jako instytucję i Ko- instytucji i struktur, które krępując wolną, spontaniczną działalność jedno- ściół jako jej polityczny twór. Pisze on bowiem iż z chwilą kiedy religia się stek uniemożliwiająrealizacjęnaturalnych, wrodzonych ideałów równości i upaństwowiła i przy pomocy przymusu państwowego stała się religią świa- sprawiedliwości. tową rozpoczął się proces ”chrzczenia” niewiernych przy pomocy wojska, Przyszły ustrój Kropotkin chciał osiągnąć na drodze rewolucji społecznej, burzenia pogańskich świątyń, czy ścinania opornych. Nastąpiło zjednocze- którątraktował jako zjawisko przyrodnicze będące okresem przyspieszonej nie kościoła z państwem. Najwyższa władza państwowa stanowiła jednocze-

16 65 Zatem wolno robić wszystko gdzie nie ma krzywdy, wszystko jest dobrem, ewolucji. Podstawowym zaś zadaniem rewolucji ma być zdobycie chleba, czy- gdzie jest przyjemność. li zaspokojenie podstawowych potrzeb społecznych. Ma to być, odmiennie Machajski zaś bezpośrednio nie wypowiada się na ten temat, lecz z jego niż u Bakunina, proces długotrwały, żywiołowy i zróżnicowany, który osta- prac pośrednio wynika iż egalitarnie traktuje robotników i uciskane masy lu- tecznie doprowadzi do powstania anarchokomunistycznego modelu życia. dowe całego świata. Pisze on bowiem iż uciskany lud świata stanowi jedność, Proponowany przez siebie przyszły ustrój społeczny Kropotkin określa mia- że wszyscy wyzyskiwani są sobie równi i powinni się zjednoczyć w wszech- nem komunizmu anarchistycznego, bez rządu, komunizmu ludzi wolnych. światowej zmowie robotniczej. Uważa on bowiem iż ucisk i niedola nie zna Wyobraża sobie przyszłe życie jako swobodna federacja jednostek i grup, do- granic, a uciskane masy ludowe wszystkich państw są tak naprawdę, mimo browolnie zrzeszających się w komuny w celu osiągnięcia zamierzonego ce- różnic językowych, sobie równe. Wszyscy robotnicy są braćmi i dlatego ra- lu. Uważa przy tym iż jednostka sama nie krępowana paragrafami prawa bę- zem solidarnie powinni wystąpić przeciwko tyranii burżuazji i państwa. dzie współdziałać z innymi w duchu pomocy i sympatii. W komunach anar- Elementy egalitaryzmu, a przede wszystkim równości kobiety i męż- chistycznych ma nastąpić zniesienie własności prywatnej, a ziemia, kapitał czyzny odnajdujemy także i u Zielińskiego. Pisze on bowiem iż należy i narzędzia produkcji mają być wspólną własnością całej komuny. W odróż- obalić istniejącą autokratyczną rodzinę, małżeństwa, gdzie zamiast ojca - nieniu jednak od anarchokolektywizmu Bakunina, gdzie każdy otrzymywał pana wszechwładnego należy dać dziecku kochającego przyjaciela. Z żony wytworzoną prze siebie część produktów, Kropotkin rzuca hasło ”każdemu zaś, która jest niczym innym jak niewolnicą, nałożnicą należy uczynić według potrzeb”. Postuluje iż każdy człowiek komuny ma prawo do takiej istotę wolną, nie frymarczącą swoimi wdziękami. Mówi iż należy walczyć ilości dóbr, przez nią wytworzonych, jaką potrzebuje, a nie tylko taką jaką z przesądami, które wyznaczyły kobiecie rolę tylko i wyłącznie ”wzorowej był w stanie sam wypracować. Głosi on postulat ”bierzcie ile wam potrzeba”. matki i żony”. Zachęca by wykazywać hipokryzję ”cnotliwych” rodzin Jest to niegłupia myśl, jak ją podsumowuje Franciszek Ryszka, gdyż zasada patriarchalnych, głosi prawo do wolnej miłości ”nie uświęconej przez podziału każdemu według pracy, jest zasadą nie do zrealizowania, dlatego klechęlub urzędnika cywilnego”. Widzimy zatem iż Zieliński bardzo mocno iż nie ma żadnego miernika przeliczającego jedną pracę na inną. Czyli za- w swoich wypowiedziach akcentuje równość pomiędzy kobietąi mężczyzną sada każdemu według pracy jest nierealna, a ponadto umożliwia tworzenie , walczy wręcz z rodziną typu patriarchalnego, gdzie mąż pełni rolę pana i przywilejów przez to iż jedni cenią wyżej swoją pracę od drugich. W swo- władcy. Nawołuje do wyzwolenia się spod jarzma przesądów, które krępują jej wizji równości wszystkich członków komun idzie dalej postulując iż spo- kobietę. Wynika więc stąd jasno, iż Zieliński zdecydowanie promuje egali- łeczeństwo anarchistyczne powinno zagwarantować wszystkim przedmioty taryzm i braterstwo wszystkich ludzi bez względu na płeć, wiek, rasę czy niezbędne do życia, jak również nieść pomoc słabym, chorym i nie mogącym narodowość. już pracować. Pisze także iż przedmioty zbytku sąważne, gdyż naruszająmo- Choć u Wróblewskiego nie odnajdujemy bezpośrednich wypowiedzi na te- notonię życia i pracy. Postuluje przy tym iż każdy członek komuny ma mo- mat egalitaryzmu czy braterstwa to jednak na podstawie jego fascynacji ta- ralny obowiązek pracy. Przewiduje iż w ówczesnym stanie zaawansowania kimi postaciami jak Bracia Polscy, Tołstoj czy Kropotkin możemy wysnuć techniki 5-godzinna praca wystarczy dla zaspokojenia niezbędnych potrzeb wniosek iż owe idee były mu bliskie. Sam twierdzi bowiem, iż podstawąjego członków komuny. Pozostały zaś czas będzie można poświęcić na wytwarza- anarchizmu jest Miłość wszechludzka, a wymarzonym systemem anarchizm nie przedmiotów zbytku. na podstawie bezpaństwowego zbratania się wszystkich ludzi, wszystkich Jednak w odróżnieniu od Bakunina w kreślonej przez siebie wizji federacji narodów, którzy stanowiąjednąwielkąrodzinę. komun, nie widzi w nich miejsca dla takich instytucji jak administracja, kie- Widzimy zatem iż anarchiści uważali że wszyscy ludzie, wszystkich krajów rowanie, produkcja, sądownictwo, policja czy wojsko. Uważa on bowiem iż na całym świecie sąsobie braćmi, wszyscy są równi bez względu na narodo- po wyzwoleniu się człowieka z więzów państwa, wolna jednostka wraz z au- wość. Takie mniemanie zaś prowadzi prosto do stwierdzenia, że skoro wszy- tonomiczną wspólnotą wykreuje ”porządek spontaniczny”, nie wymagając scy sąsobie równi, to także sąsobie braćmi. Stąd wzięła się więc internacjo- przy tym instytucjonalnych gwarancji czy przymusu. nalistyczna idea braterstwa wszystkich ludzi i dążenie do obalenia państwa

64 17 Widzimy więc, iż sedno komunizmu anarchistycznego Kropotkina podob- ła nie tylko równe prawa wszystkich klas, narodowości czy religii, oznaczała nie jak u Bakunina oznacza postulat wolności jednostki wyrażającej się w także równe prawa mężczyzny i kobiety. Możemy zatem powiedzieć iż tak- powstawaniu niezależnych, wolnych komun anarchistycznych połączonych że anarchiści promowali w swoich postulatach feminizm. Najlepszym tego w swobodną, wolną federację. I podobnie jak w anarchokolektywizmie na- przykładem jest sam Kropotkin, który twierdzi iż kobieta to ”kozioł ofiarny rzędzia, ziemia i kapitał stanowią własność wspólną, z tą tylko różnicą, iż ludzkości” pozostający w ”jarzmie niewoli kuchennej”. każdy człowiek komuny ma prawo korzystać z owoców wspólnej pracy w Najwybitniejszym polskim głosicielem etyki równości i braterstwa był nie- takim zakresie jakie ma potrzeby. Postulat ”każdemu według potrzeb” kła- wątpliwie Abramowski. Pisał on bowiem, iż do stworzenia nowego gatunku dzie mocny nacisk na absolutnąrówność w przyszłym systemie społecznym nadczłowieka jedynym możliwym narzędziem, środkiem jest ideał brater- proponowanym nam przez Kropotkina. On też jako pierwszy pośród anarchi- stwa, który jest najwyższym ze wzorów doskonalenia się życia. Sądził on stów akcentuje tak silnie potrzebę współpracy, współdziałania miast współ- bowiem iż ”sakrament braterstwa” jest istotą naszej woli i im bardziej na- zawodnictwa. To on pierwszy wśród anarchistów uświadamia nam iż tylko sza wola w postaci życia i czynów oddala się od wzoru braterstwa, tym bar- drogą kooperacji, wspólnego wysiłku pojedyncze jednostki, społeczeństwo, dziej zaprzeczamy jej istocie co prowadzi nas wprost do metafizycznego sa- a wreszcie cała ludzkość jest w stanie osiągnąć bardzo wiele. Tylko w ten mobójstwa. Abramowski uważał wręcz braterstwo ludzi za podstawęwszyst- sposób możemy się przyczynić do postępu zarówno technicznego jak i mo- kich ideałów, za najważniejszy czynnik rewolucyjny w sprawie obalenia wła- ralnego. sności, państwa i etyki policyjno-burżuazyjnej. Uważał że należy wszelkimi sposobami rozwijać w ludziach zdolność do przyjaźni bezinteresownej, poj- 2.1.4. Anarchizm syndylalistyczny mowania życia jako poszukiwania zbiorowego szczęścia. Podstawązaś wszelkich działań, motorem życia miał być zawsze ideał braterstwa. Ideał ten prze- Początkowoanarchosyndykalizm nie był odrębnymnurtem w ideologii anar- wijał się we wszystkich jego pracach i był jak to ujął Z. Krawczyk, swoistym chistycznej, lecz jednym z odłamów oddziałującym na mentalność i prak- biletem wizytowym Abramowskiego, a nawet wkładem Polski do ogólnoświa- tycznądziałalność rewolucyjnych syndykatów, w których ścierały sięróżne towego dorobku wartości humanistycznych. Abramowski uważał iż w etyce ideologie. Syndykaty owe wyłoniły się ze związków zawodowych jako sym- braterstwa jest tylko jeden dogmat - bezwzględne poszanowanie człowieka bol świadomości robotników i próba solidarnej walki z kapitalistami o wspól- i jedna zasada pojmowania życia - jako interesu wspólności, w której jed- ne interesy. Anarchiści zaś wstępując do rewolucyjnych syndykatów wnie- nostka odnajduje prawdziwy sens istnienia i prawdziwe szczęście. Z takiego śli skrajną negację państwa i spraw politycznych, syndykaliści przekazali pojmowania dogmatu braterstwa wynika u Abramowskiego, podobnie jak u zaś anarchistom formy działań zorganizowanych dotąd dogmatycznie przez ”księcia anarchizmu” poszanowanie dla praw kobiet w życiu społecznym. Pi- anarchistów odrzucane. sze on bowiem iż należy brać w obronę pożycie nieślubne i przeciwdziałać Jednak za prawdziwego prekursora i twórcę anarchosyndykalizmu opinii krzywdzącej kobietę pod tym względem, ponieważ prowadzi to nie skrystalizowanego i będącego kolejnym nurtem w anarchizmie należy tylko do jej moralnego pognębienia, ale i do oddawania a nawet zabijania uznać Fernanda Pelloutiera, który w 1895 roku na łamach francuskiego dzieci nieślubnych. Pisze dalej iż należy także bronić prostytutki, szanować periodyka anarchistycznego ”Les Temps Nouveaux” opublikował artykuł na ich godność i występować przeciw ich upokarzaniu. Dowodzi iż na przykład temat syndykalizmu. Odpowiadając w nim na pytanie czym jest syndykat przy uwodzeniu kobiety, zhańbiona jest nie kobieta lecz uwodziciel. Głośno pisze iż ”jest to zrzeszenie do którego może przyłączyć się każdy i każdy i odważnie występuje przeciwko przemocy w rodzinie, kiedy to ojciec i mąż może wystąpić, nie posiadające przewodniczącego (…), jego celem jest katuje swążonęlub córkę. Pisze także iż każda szczera miłość, czy to ślubna studiowanie i dyskutowanie podobnych sobie interesów zawodowych”, czy nie, powinna wzbudzać szacunek. Zło w miłości bowiem zjawia się tyl- członkowie zaś nie potrzebują żadnego pozwolenia ze strony prawa by ko wtedy, gdy jest krzywda czyjaś. Konkludując dowodzi, że jedyną cnotą i się połączyć i wspólnie działać, legalny statut syndykatu jest zaś ”tylko obowiązkiem jest braterstwo ludzi, zaś jedynym grzechem krzywda ludzka. zabawnym środkiem uprawiania propagandy rewolucyjnej gwarantowanej

18 63 choć w Polsce nie ma polskiej armii, to już teraz trzeba krzewić antymili- przez państwo”, w związku zaś zwycięża opinia ”najbardziej powszechna”, taryzm, bowiem dla anarchistów jest wszystko jedno jakim językiem ”żoł- która jest obowiązująca poprzez akceptację przez jednostki. Nie ma zatem dactwo” porozumiewa się między sobą. Postuluje więc iż na każdym kroku żadnej formy parlamentarnego głosowania. Proponuje nam stosowanie trzeba zohydzić militaryzm i szerzyć idee rewolucyjno-socjalistyczne, wzbu- doraźnych ogniw zarządzania syndykatem. Biorąc jednak pod uwagę dzać miłość dla prawdy, sprawiedliwości i wolności. Na podstawie powyż- niebezpieczeństwo autorytaryzmu zaleca zatem by wszelkie powstałe szego opisu możemy wysnuć wniosek, iż Zielinski podobnie jak Tołstoj wi- organizacje doraźne nie miały charakteru trwałego. Jednak widzi potrzebę dział armię jako siedlisko zła, a żołnierze mienili mu się mianem zwykłych istnienia tych doraźnych organizacji by w momencie zwycięstwa rewolucji zabójców. Postulował on zatem jak najszerszy bojkot armii oraz masową i istniały już zalążki jakiejś formy organizacyjnej zdolnej do przejęcia i powszechnąkrytykęmilitaryzmu. poprowadzenia środków produkcji. Wróblewski podobnie jak Machajski sam bezpośrednio sięnie wypowiadał Syndykat zatem według Pelloutiera stanowi organizację zarazem na temat militaryzmu, lecz daje nam wyraźne wskazówki co do swojego po- rewolucyjnąi libertarną. Przewiduje on iż w porewolucyjnym okresie przej- glądu na ten temat. Cytuje on bowiem w swoich pismach Braci Polskich, któ- ściowym, poprzedzającym ustanowienie anarchokomunizmu, syndykaty rzy jak sam pisze, byli antymilitarystami i nie uznawali ani wojen ani wojska, jako ideał wolnych stowarzyszeń wolnych producentów będą stanowić zaś wszystkich ludzi traktowali jak jednąwielkąrodzinę. Co więcej cytuje on naturalnąpodstawęnowego ładu. wypowiedź Piotra z Goniądza, który otwarcie wołał ”Precz z militaryzmem” Syndykalizm krytykował, podobnie jak i inne nurty anarchizmu, demokra- i konkluduje, iż on w dalszym ciągu prowadzi ten sam polski anarchizm, się- cję, parlamentaryzm, militaryzm, burżuazję. Widoczna była także niechęć gający korzeniami do Arian wieku XVI, uzupełniając go przy tym nowymi do inteligencji, a co za tym idzie pojawiały sięhasła robotniczej samowystar- zdobyczami postępu i rozwijając stosownie do potrzeb chwili. czalności. Podstawową zaś metodą działania miała być akcja bezpośrednia - Na podstawie powyższych interpretacji myśli antymilitarystycznej czynny opór stawiany wobec właścicieli środków produkcji oraz struktur i polskich teoretyków anarchizmu możemy dojść do wniosku, iż wszyscy oni instytucji państwa. Czyn miał być wszystkim. Akcja bezpośrednia zaś mogła bez wyjątku potępiali armię, i żołnierzy jako instytucję będącą narzędziem przybierać różną postać. Mogła być cicha lub głośna, legalna lub pozapraw- ucisku i terroru w rękach państwa i burżuazji, używających jądla zwykłych na, z użyciem przemocy lub bez. Oparta zaś na strajkach akcja bezpośred- zabójstw, zwanych przez państwa wojnami. Bowiem jak to celnie zauważył nia miała sięprzerodzić w jakimś momencie, po przekroczeniu krytycznego Tołstoj ”wojna nie jest niczym innym jak sporem pomiędzy rządami o wła- punktu świadomości klasowej, w strajk generalny, który miał doprowadzić dzę nad poddanymi”. Jako przeciwwagę zaś anarchiści proponowali myśl do przejmowania kontroli nad środkami produkcji (ekspriopracja), a w efek- pacyfistyczną, która polegała na tym, iż należy traktować wszystkich ludzi, cie doprowadzić do ziszczenia anarchistycznego marzenia o zniesieniu pań- wszystkie uciskane masy jak równych sobie braci, bowiem tak naprawdę, stwa i kapitału i wprowadzeniu anarchokomunizmu. wszyscy ludzie sąsobie równi, sąbraćmi, jednąwielkąrodziną. Bardzo dobrze obrazuje nam czym jest syndykalizm i pomaga lepiej zrozu- mieć jego istotę, związek z anarchizmem, a zarazem odrębność tego nurtu, 5.1.9. Egalitaryzm i braterstwo artykuł opublikowany w 1913 roku na łamach ”Sprawy Robotniczej”. Auto- rzy wyjaśniają nam, iż ”syndykalizm nie jest partią, ani też ruchem sztucz- Z przekonania anarchistów, iż wszyscy ludzie są sobie braćmi, jedną wielką nie wywołanym. Jest to ruch zupełnie naturalny i konieczny, można by rzec rodzinąniezmiennie wynika fakt postulowania przez nich powszechnej rów- biologiczno-społeczny”. Kontynuując temat artykuł objaśnia nam iż wszyst- ności i braterstwa wszystkich ludzi. Najdosadniej oddał to Kropotkin, który kie pokrzywdzone masy społeczne stopniowo organizują się w harmonijną napisał iż dążenie do anarchizmu komunistycznego jest jednoznaczne dąże- jedność jakąsąsyndykaty zawodowe, oparte na zasadzie federacji. Syndyka- niom do równości. W podobny zresztą sposób ujął to Bakunin definiując so- ty zaś powołane do walki lecz nie parlamentarnej tylko drogą rewolucyjnej cjalizm. Napisał on bowiem iż socjalizm to sprawiedliwość, a sprawiedliwość akcji bezpośredniej. Rewolucyjne syndykaty w swym działaniu posługująsię zaś oddaje jedno proste słowo jakim jest równość. Jednak równość oznacza- zaś sabotażem, obstrukcjąi strajkiem.

62 19 Możemy zatem z całąświadomościąsyndykalizm anarchistyczny zaliczyć łu w rzezi nazywanej wojną, lecz przestanąakceptować zawód zabójcy czyli do odrębnego nurtu myśli anarchistycznej. Bowiem anarchosyndykalizm żołnierza”. Podobnie to ujmuje Tołstoj, który ”bohaterstwo wojny i chwa- występował przeciwko państwu przy pomocy rewolucyjnych syndykatów łęwojskową” nazywa po imieniu - zabójstwem, zaś potrzebęistnienia armii robotniczych walczących o swoje prawa. I tak jak inne nurty anarchizmu tłumaczy jako środek służący do walki ze swym własnym ludem. postulował zniesienie państwa. Na jego miejsce proponował ustanowienie W bardzo podobny sposób pojmował instytucję armii Abramowski, który anarchizmu komunistycznego. I tylko w okresie przejściowym syndykaty pisał iż wojsko jest potrzebne tylko klasom wyzyskującym, jako narzędzie jako najbardziej przygotowane do działania i kontynuowania produkcji w ucisku mas ludowych. Czyny wojenne utożsamiał ze zwykłym zabójstwem, ”wolnych zrzeszeniach wolnych producentów” miały przejąć cykl produkcji żołnierza zaś potępiał jako zbrodniarza strzelającego do swych braci, krew- i redystrybucji dóbr. nych czy przyjaciół. Idee pacyfistyczne przenikały nieodmiennie całą twór- Postulowanie anarchizmu komunistycznego dobitnie potwierdza fakt, czość Abramowskiego. Widać to bowiem już na podstawie poprzedniego roz- iż anarchosyndykalizm możemy zaliczyć do jednego z nurtów myśli anar- działu, gdzie jawi nam się on jako przeciwnik rewolucji zbrojnej na rzecz chistycznej. Sam fakt zaproponowania takiego rozwiązania, jako idealnego rewolucji moralnej w duchu miłości, braterstwa i równości wszystkich ludzi. ustroju społecznego, wskazuje nam jak duży wpływ w środowisku anar- Możemy zatem wysunąć wniosek iż Abramowski uważa, że tylko na drodze chosyndykalistów odgrywała myśl społeczna Kropotkina. Wynika z tego rewolucji moralnej, pokojowego współistnienia wszystkich ludzi w brater- jasno, iż syndykaliści również w dążeniu do stworzenia idealnego systemu stwie i miłości można osiągnąć wymarzony, idealny ustrój społecznej szczę- społecznego proponowali anarchizm komunistyczny, z tą tylko różnicą śliwości. iż widzieli potrzebę organizowania się w związki oraz dopuszczali myśl o Machajski natomiast konkretnie o militaryzmie, armii czy wojnie się nie istnieniu przejściowego systemu z dominacjąsyndykatów rewolucyjnych. wypowiada. Lecz na podstawie jego przemyśleń na temat socjalizmu może- Jedyną zaś cechą różniącą syndykalizm rewolucyjny od innych odłamów my wysnuć wniosek, iż nie darzy zbytniąsympatiątych instytucji wyśmiewa- anarchizmu było przyzwolenie na tworzenie tymczasowych, luźnych struk- jąci odrzucając”kłamliwe” słowa jak Ojczyzna, lud, naród. Widzimy zatem iż tur organizacyjnych o charakterze wolnościowym, mającychna celu ułatwie- jest on przeciwnikiem dzielenia mas ludowych na narody czy ojczyzny. Kon- nie przejęcia produkcji po rewolucji zakończonej zniesieniem państwa. sekwencją więc takiego myślenia jest i potępienie armii, która nie dość że służy wyłącznie państwu i bogaczom to jeszcze robotników świata na naro- 2.1.5. Anarchizm chrześcijański (pokojowy) dy, w konsekwencji czego dochodzi do przymusowych bratobójczych wojen robotników różnych narodów, państw. Pisze on nawet iż powszechna walka Według Daniela Grinberga zwolennicy anarchizmu chrześcijańskiego wierzą ekonomiczna uszczupli kapitał takich pasożytów jak między innymi wojsko- iż ewangelia jest anarchistyczna, odwołują się do pism apostołów, a Jezusa wi, co jednoznacznie ukazuje nam Machajskiego jako krytyka wojska i armii uważają za pierwszego prawdziwego anarchistę. Kładą nacisk na zagadnie- w ogóle. Widzimy zatem, iż mimo że bezpośrednio nie poruszał on tych tema- nia moralne, idee sprawiedliwości ceniązaś wyżej niż idee wolnościowe. tów, to jego teksty były przesycone co najmniej niechęciądo tych instytucji Klasycznym przedstawicielem i głównym teoretykiem tego nurtu był Lew wyzyskujących i dzielących robotników całego świata. Nikołajewicz Tołstoj, który choć sam sięza anarchistęnie uważał, był przez Zieliński natomiast dosłownie i wprost występuje przeciwko militaryzmo- anarchistów i nie tylko za takiego postrzegany. Wśród samych zaś anarchi- wi, pisząc iż armia, koszary to szkoła kłamstwa, obłudy, okrucieństw, zabój- stów cieszył sięzaś dużym szacunkiem. stwa i grabieży. Dzieje się tak dlatego, że nawet w najbardziej demokratycz- Fundamentem koncepcji Tołstoja była zasada iż najwyższym prawem czło- nej armii przestaje się być człowiekiem, a staje się numerem, maszyną, bez- wieka jest miłość do Boga i do drugiego człowieka. Wychodził on zatem z dusznąistotą. Postuluje zatem całkowite zniesienie armii poprzez buntowa- chrześcijańskiej zasady religii iż na zło nie należy odpowiadać złem. Pisał nie żołnierzy, rezerwistów, rekrutów, czy namawianie do odmowy podłych ”odpowiadaj dobrem na zło, a zniszczysz w podłym człowieku zadowolenie rozkazów zabijania, a także do dezercji. Nawołuje wręcz do okrzyków ”Precz ze zła”. z armią, choćby polską, precz z wszelkim militaryzmem”. Uważa bowiem, że

20 61 sobem, który tylko pozwoli przybliżyć się do wymarzonego, idealnego ładu Jakkolwiek Tołstoj był chrześcijaninem to uważał, iż idea ta została zaprze- społecznego opartego na miłości, braterstwie i równości. Dopuszcza on za- paszczona i całkowicie wypaczona przez istniejące kościoły, które to dążąc tem w okresie walki możliwość ofiar, mającjednak ciąglena uwadze przyszły wyłącznie do zysku są podporą państwa w wyzysku, ucisku i terrorze ludu. system powszechnej szczęśliwości i równości, co niejako w jego mniemaniu Dobitnie to wyraża w swoim opowiadaniu ”Odbudowanie piekła”, kiedy to zapewne usprawiedliwia bomby i dynamit jako środki w walce z uciskiem diabeł objaśnia nam czym jest kościół. Mówi on iż ”tworzy siękościół w taki państwa i kapitalizmu. sposób: ludzie wmawiająw siebie i innych że nauczyciel, ich Bóg, po to, by ob- Jakkolwiek Wróblewski bezpośrednio nie wypowiadał się na temat rewo- jawione przez niego ludziom prawo nie zostało fałszywie wytłumaczone, wy- lucji, to jednak na podstawie jego zafascynowania takimi anarchistycznymi brał szczególnych ludzi i oni to jedynie (…) mogą dokładnie tłumaczyć jego indywidualnościami jak Tołstoj czy Kropotkin, których uważał za swych du- naukę(…) twierdząże sąw posiadaniu prawdy nie dlatego że to co głosząjest chowych mistrzów, możemy stwierdzić iż był on jednak zwolennikiem po- prawdą, a dlatego iż uznają siebie za jedynych prawowitych spadkobierców kojowej opcji, rewolucji moralnej, mentalnej czy obstrukcjonizmu państwa (…) Boga. (…) mogli utrzymywać (…) że sączłonkami jedynego prawdziwego we wszystkich jego dziedzinach. Na potwierdzenie trafności tego stwierdze- kościoła (…). Posiadłszy zaś tęwładzę, naturalnie urośli w pychęi w większo- nia można przytoczyć jego słowa, kiedy w swoich poglądach powołuje sięna ści przypadków ulegli zepsuciu (…). W celu pokonania swych wrogów, nie nich, stawiając ich pogląd polityczno-społeczny za wzór dla swoich przemy- dysponując innym orężem niż przemocązaczęli prześladować, skazywać na śleń i rozważeń. Ponadto powołuje sięna Braci Polskich, którzy przedstawia- śmierć i palić na stosie, wszystkich, którzy ich władzy nie uznawali (…).”. li w swych poglądach i działaniu skrajny pacyfizm, a wszystkich ludzi uwa- Z przytoczonego cytatu wynika więc jasno iż Tołstoj był chrześcijaninem, żali za braci, za jednąrodzinę. Dlatego też możemy uznać Wróblewskiego za który najbardziej cenił ideęmiłości bliźniego, jednak nie w wersji spaczonej zwolennika pokojowej, moralnej rewolucji na drodze do nowego społeczne- przez Kościoły. Pisał iż Kościoły hamują rewolucję poprzez przystosowanie go ładu. do obłudnej, pełnej wyzysku rzeczywistości. Kościoły ochraniają tę obłudę, Widzimy zatem, iż niezależnie od tego czy postulowano pokojową walkę akceptują wyzysk i nierówność społeczną, odwołując się przy tym do spra- czy ”akcjęczynu” wszyscy anarchiści zgodnie jednak mówili o rewolucji. Bo- wiedliwości niebiańskiej. wiem właśnie owa rewolucja czy to polityczna czy moralna miała być tąsiłą Definiując pojęcia zła Tołstoj zalicza do niego także państwo i władzę, któ- oczyszczającą przedpole ze zła, nierówności i ucisku dla nowego lepszego i re to są odpowiedzialne za niedole i cierpienia ludu. Pisał iż źródłem nędzy bardziej sprawiedliwego systemu społecznego jakim miał być anarchizm w robotników jest prawo oparte na zorganizowanej przemocy czyli rządzie. A różnych jego odmianach teoretycznych. rządy posługująsięzawsze gwałtem i przemocą, niezależnie czy sąone kon- stytucyjne czy despotyczne. Ponadto nie gwarantująone nigdy tak hołubio- 5.1.8. Antymilitaryzm i pacyfizm nej przez Tołstoja sprawiedliwości lecz opierająsięna gwałcie, który sięskła- da ze strachu, przekupstwa, poddawaniu pewnych idei i uczuć oraz armii. Za Mimo różnego podejścia do spraw rewolucji różne kierunki anarchizmu, na- przekupstwo uważał ściąganie podatków z ludu by utrzymywać sforęurzęd- wet te przyzwalające na stosowanie przemocy w walce z rządem czy burżu- ników, zaś szkolnictwo, duchowieństwo i uroczystości narodowo-rządowe azją, zgodnie krytykowały militaryzm i szerzyły idee pacyfistyczne. Może jawiły mu się jako środek potęgujący w duszach ludu pokorę, zachwyt i słu- to sięwydawać niekonsekwencją, jednak anarchiści postrzegali wojsko jako żalczość. nowy rodzaj niewolnictwa i wygodne narzędzie do ujarzmiania i podporząd- Fakt gwałtów stosowanych przez rząddobrze obrazuje wcześniej już wspo- kowywania szerokich mas ludowych. Pacyfizm zaś miał być odtrutką na tę mniana powieść, kiedy to znany już nam diabeł wyjaśnia nam definicję gra- ”chorobę” zabijania i dlatego anarchizm we wszystkich swoich odłamach , bieży: ”(…) wmawiamy w ludzi, że zamiast przestać się wzajemnie okradać, przedstawiając wizję nowego, lepszego społeczeństwa nie widział tam miej- powinni pozwolić sięokradać jednemu człowiekowi, oddawszy mu całąwła- sca dla wojska, policji, przemocy czy wojen. Dosadnie to ująłHorst Stowasser, dzęnad sobą. I człowiek ów i jego pomocnicy i pomocnicy tych pomocników który napisał iż ”musi nadejść czas gdy ludzie nie tylko odmówiąwspółudzia- wszyscy oni grabiąnaród nieustannie, spokojnie i bezpiecznie. Zazwyczaj za-

60 21 prowadzająprzy tym takie prawa i porządki, przy których mniejszość próż- Dochodzi więc do wniosku, iż jedyne zadanie rewolucji spoczywa w rewolu- niacza może bezpiecznie łupić pracującąwiększość (…). Sposób ten uczynili- cji duszy człowieka. Podobnie postawęAbramowskiego ocenia Ruta Światło, śmy bardziej trwałym poprzez to, że główni grabieżcy uważani są za osoby kiedy pisze iż przeciwstawiał sięon zdecydowanie rewolucji, walce klasowej nietykalne, więc ludzie lękawszy się surowych kar nie odważą się na opór i działalności politycznej. Bowiem jak pisze dalej, uważał je za bezsensow- (…).”. ne. Ponieważ nawet gdyby udało się stworzyć nowy ustrój bez uprzedniego Tołstoj propagował bardzo silnie pacyfizm. Dlatego też występował prze- ”zreformowania dusz” byłby on słaby i niechybnie przekształcił się w swoje ciwko państwu i jego zbrodniczej armii, służącej do zabijania. Mówił że to przeciwieństwo. Możemy zatem wywnioskować, iż Abramowski przeciwsta- właśnie armia umożliwia istnienie rządów, które to dzięki jej ochronie mogą wiając rewolucji politycznej, rewolucję moralną postulował przede wszyst- popełniać zbrodnie. Idąc dalej tym tonem Tołstoj krytykował także patrio- kim rozwój przyjaźni, braterstwa i solidarności, które to cechy mogąsiędo- tyzm, który nieuchronnie prowadzi do nacjonalizmu i wojny. Swemu stano- piero stać podwalinami nowego, lepszego ustroju społecznego. wisku dał dobitnie wyraz przygotowując przemówienie na Kongres Pokoju Machajski zaś dla odmiany był rzecznikiem bardzo ostrej w formie i w Sztokholmie w 1910 roku, gdzie mówiąc o wojnie miał nadzieje, że ludzie środkach radykalnej walki robotników przeciw swym ciemiężcom w postaci zobaczą prawdziwy jej obraz, że nie jest to żadne bohaterstwo czy patrio- państwa i burżuazji. Dlatego też pisze wprost, iż rewolucja robotnicza, którą tyzm lecz zwykłe zabójstwo. Podsumowując patriotyzm Tołstoj pisał, iż jako utożsamia z powszechnym, wszechświatowym strajkiem ekonomicznym, uczucie jest zły i szkodliwy, jako doktryna bezsensowny, gdyż każde państwo jest jedynym sposobem wywalczenia swoich praw przez uciskane masy uważa sięza lepsze od innych. ludowe. Głównym zaś postulatem ma być podwyższenie płacy zarobkowej. Anarchizm Tołstoja jest zwany wymiennie z chrześcijańskim także poko- Rewolucję taką zaś należy przygotować na drodze spisku, sprzysiężenia ro- jowym, gdyż nie popierał on rewolucji, jako sprzecznej z ideą chrześcijań- botniczego. Dalej nawołuje iż w strajkach takich robotnicy powinni napadać stwa o nieodpowiadaniu złem na zło, w walce z państwem, lecz propagował zarówno na kapitalistów jak i na ”pasożytniczą” inteligencję. Działanie ma bierny opór. Pisał ”istnieje tylko jeden sposób aby uwolnić się od zła, jakie zaś polegać na wydarciu jak największej ilości dóbr od swych ciemiężycieli. niesie porządek państwowy, nie brać udziału w przemocy leżącej u podstaw Widzimy zatem iż Machajski jest zwolennikiem nurtu zbrojnego, akcji bez- państwa.”. Mówił że bierny opór jest dużo straszniejszą bronią w walce z pośredniej. Pochwala zatem, a nawet zaleca zbrojne wystąpienie uciskanych państwem niż rewolucja. Rewolucjonistów bowiem można przekupić, oszu- mas robotniczych przeciwko kapitalistom, burżujom i fałszywej inteligencji. kać, nastraszyć, natomiast bardzo trudno jest pokonać ludzi nie robiących Możemy zatem stwierdzić iż Machajski jawi się nam jako bezsprzeczny nic złego, lecz bojkotujących państwo poprzez nie płacenie podatków, czy propagandzista zbrojnego oporu i walki rewolucyjnej. uchylanie się od służby w armii. Poza tym rewolucja według niego przynie- Także i dr Zieliński propaguje ”akcję czynu”. Pisze on bowiem iż anar- sie tylko nowąformędespotyzmu. Bierny opór zaś oznacza dobrowolne zrze- chiści nie mają złudzenia iż nowy ład da się osiągnąć drogą pokojową za czenie sięudziału w służbie państwowej pod jakąkolwiek formą, czy to bycie pomocą ustępstw i kompromisów. Mówi on wyraźnie iż tylko drogą akcji żołnierzem, ministrem, wójtem, poborcą podatkowym, czy każdej innej or- bezpośredniej, walcząc wprost z burżuazją i rządem, można burząc kolej- ganizacji opierającej sięna gwałcie. Pisze, że człowiek nie tylko nie powinien ne przeszkody obalić system zła, wyzysku i niewoli. I podobnie jak Machaj- płacić podatków, ale także nie korzystać z rent, emerytur i innych państwo- ski dużąwiaręprzykłada do wybuchu powszechnego rewolucyjnego strajku wych gratyfikacji. ekonomicznego zorganizowanego przez rewolucyjne syndykaty robotnicze. Przyszły zaś ustrój widział jako egalitarne, wspólnotowe i ascetyczne w Owe syndykaty, jak pisze dalej, nie prosząale narzucająswąwolę, zmuszają swych potrzebach naturalnych komuny. W komunach każdy powinien pra- do ustępstw przy pomocy bojkotu, obstrukcjonizmu, sabotażu, manifestacji cować sam dla siebie, z owoców swej pracy korzystając na tyle ile jest mu po- ulicznych czy strajku. Opisującwalkęo nowy ład nie cofa sięnawet przed uży- trzebne, resztązaś powinien siędzielić z potrzebującymi. Własność bowiem, ciem takich środków jak rzucanie bombą w pałac carski, czy wysadzenie w podobnie jak Bakunin, uważał za źródło panowania bogatych nad biednymi. powietrze policji, hipoteki lub banku. Widzimy zatem, iż według Zielińskiego Dlatego też ziemia miała stanowić wspólną własność komuny, gdzie życie walka z systemem ucisku powinna być prowadzona każdym możliwym spo-

22 59 prawdziwe jego oblicze. Kropotkin pisał nawet, iż ”kiedyś mówić będąo wie- miało być proste, oparte na pracy. Tołstoj bowiem był w odróżnieniu od Kro- ku dziewiętnastym, jako o epoce bankructwa parlamentaryzmu”. potkina przeciwnikiem zbytku i uważał iż należy ograniczać swe potrzeby. Był to więc bez wątpienia ascetyczny model życia, jako że nadto zalecał on 5.1.7. Rewolucjonizm zbrojny i pokojowy czystość płciową, był przeciwny napojom wyskokowym, jak również zalecał spożywanie pokarmów roślinnych miast zwierzęcych. Wynikająca z poprzednich rozdziałów krytyka władzy, państwa, kapita- Widzimy zatem, iż Tołstoj propagował anarchizm w którym najwyższą lizmu, własności, czy socjalizmu nieuchronnie prowadziła do pytania w wartością jest równość i sprawiedliwość, a współżycie powinno być opar- jaki sposób walczyć z tymi przejawami wyzysku i niedoli mas ludzkich. te na chrześcijańskiej zasadzie miłości bliźniego. Propagując chrześcijanizm Anarchiści znaleźli na to odpowiedź. Metodą tą miała być rewolucja mas odrzuca jednocześnie Kościoły i religie jako narzędzia wypaczenia i zniszcze- ludowych skierowana przeciw władzy, kapitałowi, własności i państwu. nia tej pięknej idei miłości. Występując zaś przeciw państwu w odróżnieniu Jednak różnie do niej podchodzono. Część anarchistów uważała iż rewolucja od innych nurtów anarchizmu nie zaleca, a wręcz krytykuje rewolucje, pro- może się odbyć tylko na drodze walki zbrojnej, co niestety wymagało mując w zamian bierny opór. Bardzo silnie akcentuje również pacyfizm. Toł- krwawych ofiar. Inni natomiast stawiali na pokojową rewolucję moralną stoj jawi się nam jako przeciwnik militaryzmu, armii, a nawet patriotyzmu i mentalną całego społeczeństwa. Zwolennikiem i teoretykiem rewolucji uważając iż prowadzi on do zbrodni. zbrojnej był niewątpliwie Bakunin, który pisał iż ”rewolucja nie może obyć Propagując zaś przyszły ustrój widzi go podobnie jak inni anarchiści w po- się bez wielkich i gwałtownych zniszczeń, ona burzy w sposób zbawczy i staci federacji swobodnych zrzeszeń, komun opartych na wspólnej własności owocny, ponieważ właśnie z nich i tylko dzięki nim pożywają się i rodzą ziemi i dzielących sięowocami swojej pracy. Różni go natomiast fakt, iż pro- nowe światy”. Na drugim biegunie stał zaś Tołstoj z ewangeliczną zasadą paguje bardzo ascetyczny, surowy, wiejski tryb życia, wyzbyty z wszelkich nie przeciwdziałania złu siłą. Pisał on bowiem iż rządów nie należy zwalczać przyjemności, uznawanych przez niego za zbytek. poprzez rewolucję, powstania, lecz przez bierny opór, który jest siłąo wiele straszniejszą, gdyż rewolucjonistów można przekupić, nastraszyć czy oczer- nić. Trudniej natomiast jest zwalczać ludzi nie propagujących rewolucji, nie 3. Źródła anarchizmu polskiego robiących nic złego, lecz uchylających się od płacenia podatków, czy służby wojskowej. Podejmując siępróby opisu źródeł anarchizmu polskiego chciałbym sięgnąć Wśród teoretyków polskiego anarchizmu Abramowski jawi się nam jako głęboko w przeszłość historii i wyłuskać te postawy czy sposoby myślenia, zwolennik opcji pokojowej. Rewolucja w jego wydaniu ma przenieść, jak to które choć niekoniecznie czystą anarchistyczną postacią się jawiły, ale te pisał Z. Krawczyk, punkt ciężkości z czynników ekonomicznych na psychicz- wszystkie które zasiały ziarenko wolności, równości, autonomii. Z tego bo- ne, zaś rewolucji moralnej przypisywał główne znaczenie w procesie dzie- wiem ziarna zasianego głęboko w przeszłości, na przestrzeni dziejów histo- jowym. Zatem możemy śmiało stwierdzić, iż według Abramowskiego sama, rii powoli kiełkowała myśl wolnościowa, dążąca do bezwzględnej wolności i ”sucha” rewolucja nic nie zmieni dopóki nie zmieni się mentalność i moral- równości jednostki. Ostatecznym jej plonem był ”wykiełkowany” w XIX w. ność społeczeństwa. Najlepiej to oddają jego słowa, kiedy pisze iż wprowa- anarchizm. Kierunek ten bowiem zawierał zasiane w przeszłości okruchy dzenie nowego ustroju jest tylko wtedy możliwe, kiedy dokona sięrewolucja wolności, równości, prawdziwej szczęśliwości ludzi żyjącychi dającychsobie moralna w duszach ludzkich. Dodaje przy tym iż w polityce musi wysunąć doskonale radę bez pośrednictwa państwa. Zatem pokłosiem owych wcze- się na pierwszy plan rewolucja moralna, wzbudzanie takich potrzeb i ide- snych wystąpień, poglądów czy idei były właśnie XIX w. teorie Abramow- owości w duszach ludzkich, które by zaprzeczały istniejącemu porządkowi skiego, Wróblewskiego, Machajskiego, czy Zielińskiego. i z siłąparły do wytworzenia komunistycznych form współżycia. Konkludu- Zatem cofając wstecz wskazówki zegara historii najwcześniejsze iskierki je dalej iż komunizm bez moralnego przeobrażenia ludzi, nawet jeśli by się myśli wolnościowej spotykamy już w staropolskiej myśli społecznej i poli- utrzymał, to zaprzeczałby samemu sobie i stałby się potworem społecznym. tycznej, która to w drugiej połowie XIV w. została przesiąknięta ziarnem

58 23 pacyfizmu. Szlachta odmawiała udziału w wojnach, nie służących obronie Dr Augustyn Wróblewski mimo iż nic bezpośrednio o parlamentaryzmie kraju przed bezpośrednim atakiem wroga. Przykładem mogą być pakta Ko- nie wspomina, to i tak możemy wysnuć wniosek, iż na pewno entuzjasta te- szyckie z 1374 roku. Okres ten charakteryzował się także tym, iż to właśnie go systemu nie był. Już sam fakt, iż uznawał siebie za anarchokomunistę szlachta musiała dać zgodę, w postaci postanowień licznych sejmików szla- potwierdza nam iż musiał negować parlamentaryzm, który w swych zało- checkich, na wypowiedzenie wojny. Myśli pacyfistyczne i propagujące rów- żeniach opiera się na zwalczanym przez niego państwie i władzy. Ponadto ność pojawiały się także wśród wybitnych myślicieli owej epoki. Poznański dużo możemy wysnuć wniosków na temat jego podejścia do demokracji par- biskup Andrzej Łaskarz twierdził bowiem, iż nie wolno stosować przemocy lamentarnej na podstawie broszury P. Ramusa ”Bankructwo parlamentary- wobec Pogan, ani nawracać ich siłą. Podobne poglądy reprezentował Stani- zmu”, którą Wróblewski wydał nakładem swojego pisma ”Sprawa Robotni- sław ze Skarbimierza, który to dodatkowo akcentował, iż dopuszczalne są cza”. Możemy zatem przypuszczać, iż w pełni identyfikuje się z poglądami jedynie wojny obronne, odpierające agresję - potępiał zaś wojny prowadzo- głoszonymi przez Ramusa na temat parlamentaryzmu. Ramus pisał bowiem ne dla zysku. W podobnym tonie wypowiadał się także Paweł Włodkowic iż w parlamencie znajdują się głównie reprezentanci wszystkich posiadają- twierdząc iż wszystkie narody mają prawa do własnych państw, a nikomu cych stanów, mających wsparcie państwa i baczących nad tym by swym gło- nie dano prawa do ich podbijania i wojen zaborczych. Ziemia bowiem w ten sowaniem wszelkie niewygodne ustawy odrzucić. Ponadto jak słusznie za- sposób zdobyta jest zwykłą kradzieżą, a przywódcy zdobywców odpowiada- uważa, wszystko co zostało przez parlament uchwalone musi uzyskać apro- jąza wszystkie morderstwa. W późniejszych latach rozważania takie ciągnął batę izby panów i sankcję panującego. Zatem parlament jawi mu się jako Andrzej Frycz Modrzewski, który w swym dziele ”O naprawie Rzeczposopo- kompromis wszystkich wyzyskiwaczy w celu zachowania niekorzystnego dla litej” pisał iż należy zapobiegać wszelkim wojnom, a w stosunkach między mas ludowych status quo. Poza tym uważa, iż kapitalizm dla swego własne- państwami kierować siępokojem. Dużo miejsca poświęcił programowi prze- go dobra nadał klasie robotniczej prawo głosowania, by odwrócić jej uwagę budowy państwa w kierunku równości wszystkich obywateli wobec prawa, od rewolucyjnych celów. Uważa zatem parlamentaryzm jako środek zapo- monarchii scentralizowanej, laicyzacji wychowania i oświaty. biegawczy państwa przed wybuchem rewolucji ludowej. Zaś głosowanie, wy- Widzimy zatem iż owi myśliciele nie występowali bezpośrednio przeciw bory to nic innego jak demagogia, oszustwo i odwrócenie ludu od rewolucji. państwu, negując potrzebę jego istnienia, ale w wyraźny sposób, ostro kry- Dodaje przy tym iż parlament nie doprowadza do skutku nigdy tego, czego tykowali jego militaryzm, wojny oraz akcentowali równość między naroda- chce jego większość, lecz to co odpowiada społecznej i gospodarczej potę- mi czy to chrześcijańskimi czy pogańskimi. Z całąpewnościąmożemy jednak dze kilku małych lecz bardzo bogatych kół zainteresowanych, będących po- stwierdzić, iż przyczynili siędo późniejszego rozwoju polskiej myśli anarchi- za parlamentem. Konkluduje zatem, iż klasa która nie ma zamiaru żadnych stycznej, która to czerpała z ich doświadczeń. uprzywilejowanych interesów, a wręcz dąży do ich usunięcia, nie ma zupeł- Chronologicznie pierwszym ruchem, który oprócz silnego akcentowania nie żadnego interesu w parlamentaryzmie. Dochodzi zatem do wniosku iż myśli pacyfistycznej odrzucał potrzebędziałania w państwie, byli Bracia Pol- ”ze wstrętem i obrzydzeniem” należy odwrócić sięod parlamentaryzmu i ca- scy zwani także Arianami. Posługując się wyjaśnieniem encyklopedycznym łego jego działania. Należy go zawsze i wszędzie zwalczać jako wielkie kłam- możemy powiedzieć, iż Arianie byli rzecznikami prądów reformatorskich w stwo. Rozwiązaniem zaś ma być ustrój bezpaństwowy na zasadzie autonomii życiu religijnym i społeczno-politycznym Polski XVI i XVII w. Żądali wolno- i wolnej federacji grup. ści sumienia, odnowy życia religijnego w duchu pierwotnego chrystianizmu, Widzimy zatem, iż anarchistom parlamentaryzm z całąjego demokratycz- głosili zasadę nieodpowiadania złem na zło, podobnie jak głosili to później ną otoczką jawił się jako sprytny miraż podsunięty przez państwo i burżu- Tołstoj czy Abramowski, zwalczanie zła dobrem. Potępiali oni i występowali azję w celu odciągnięcia uciskanych mas od rewolucji. W rzeczywistości zaś przeciw niewoli chłopów, byli przeciwni wszelkim wojnom i wojowaniu. Jako widzieli w nim podstępny pomysł na rządy ”większości” parlamentarnej w model wzorowego życia propagowali gminy ludowe bez hierarchii, działają- postaci dalszego ciemiężenia mas ludowych przez bogatą mniejszość. Anar- ce całkowicie poza państwem. Podstawowąbowiem ideąspołecznąArian by- chiści zatem jako pierwsi ”skompromitowali” parlamentaryzm odsłaniając ło braterstwo wszystkich ludzi, co później bardzo silnie w swojej twórczości

24 57 śnie na tym uwarunkowaniu swobody danej grupy przez stanie się większo- akcentuje Abramowski. W sposób pokojowy odrzucali wszelkie prawa pań- ścią, co automatycznie oznacza zatamowanie swobody rozwoju innych grup stwowe, piastowanie jakikolwiek urzędów państwowych czy służbę wojsko- ludzkich. Interes wolności człowieka wymaga bowiem czegoś przeciwnego, a wą. Tu znowu widzimy jak wiele twórczość Abramowskiego zawdzięcza my- mianowicie swobodnego rozwoju wszelkich różnorodności indywidualnych śli społeczno-politycznej Braci Polskich. Najwybitniejszymi ideologami byli i społecznych, co jest tylko możliwe, jak konkluduje dalej, w społeczeństwie Piotr z Goniądza, który ponadto występował przeciw własności prywatnej, bezpaństwowym. różnicom stanowym i wszelkim formom ucisku społecznego oraz Marcin Jakkolwiek Machajski bezpośrednio nie wypowiadał sięw swoich pracach Czechowic, który głosił zniesienie poddaństwa, wyrzeczenie się majątków i o demokracji czy parlamentaryzmie, to jednak na podstawie jego pism i chro- równość wszystkich stanów. Arianie występowaliponadto bardzo ostro prze- nicznej wręcz niechęci do socjalistów, burżujów czy państwa możemy wy- ciw karze śmierci i stosowaniu tortur. W religii zaś postulowali tolerancjędla wnioskować, iż także on był gorącym przeciwnikiem jakiegokolwiek pakto- wszystkich, w tym i pogan, co było wynikiem dogmatycznej wręcz niechęci wania robotników z burżuazjąw postaci demokracji parlamentarnej, której do prowadzenia wojen, które uważali za największe zło ludzkości. Arianie to owoce niewątpliwie zbierałyby klasy panujące kosztem ludu. Z jego wy- nie tylko propagowali pewien model życia, ale i wcielali go w rzeczywistość. powiedzi zaś na temat socjalizmu i burżuazji spomiędzy wierszy można wy- W latach 1569-72 w sandomierskim Rakowie Bracia Polscy stworzyli utopij- czytać niechęć i wrogość nawet do demokracji parlamentarnej. Pisze on bo- nągminęzwaną”nowe jakieś Jeruzalem” lub ”Syjon”, gdzie prowadzili asce- wiem iż zadaniem ludu nie jest parlamentarna walka polityczna, nowe nie- tyczny tryb życia, wcielali w czyn hasła moralności, braterstwa i równości, podległości, czy autonomie, czy inna ”paplanina inteligentów”, lecz walka o utrzymując sięz owoców pracy własnej gminy. chleb, podwyższenie pracy zarobkowej. Pisze on dalej, iż inteligencja dąży, Z powyższego opisu działalności Braci Polskich widać wyraźnie jak silnie jak możemy to wywnioskować poprzez parlamentaryzm, do wywalczenia dla odcisnęli oni piętno na późniejszym ruchu anarchistycznym, a szczególnie siebie wolności i samodzielnego rządzenia państwem kosztem mas robotni- jego pokojowej odmianie. Przecież niemalże identyczne poglądy głosił wie- czych. Konkluduje zatem iż dla ujarzmionych mas wolność polityczna jest le lat później Tołstoj czy Abramowski domagając się równości, braterstwa, obojętna, dużo ważniejsza jest walka o chleb, zaspokojenie głodu i wydarcie miłości, czy propagując bojkot instytucji państwowych oraz odmowęsłużby z rąk łupieżców choć cząstki z ich niezmiernych bogactw. Dlatego też odrzu- wojskowej. Z tego też względumyśl społeczno-politycznąArian można uznać ca wszelkie paktowania polityczne, a co za tym idzie i demokracjęparlamen- za najważniejszą w przeszłości Polski dla przyszłej polskiej myśli anarchi- tarnąna rzecz powszechnej ekonomicznej walki robotników o chleb i godne stycznej. Tym bardziej, że Piotr z Goniądza był chyba pierwszym w historii, życie. który publicznie głosił ”Precz z militaryzmem! Precz z państwem!”. Także i Zieliński krytykuje demokracjęparlamentarną, gdyż jak pisze nie Jednak jeśli chodzi o wcielanie w życie zasad wolności, równości nie moż- jest ona w stanie w praktyce niczego zmienić. Lud pracującynie może sięspo- na w tym miejscu nie wspomnieć o Polsce ery sarmackiej z jej jakże godny- dziewać żadnych ulg od państwa, nawet demokratycznego z parlamentem, mi naśladowania cechami takimi jak: dobrowolność, samorządność, wielko- bowiem to nie uczucie sprawiedliwości zmusza wyzyskiwaczy do ustępstw, duszność, współistnienie, czy aktywny udział na rzecz pospolitej. Owocem ale ”odgłosy tysięcznej rzeszy domagającej się chleba, jej groźna postawa i tej mieszanki cech był wyjątkowy szacunek dla praw mniejszości. Skutkiem wytrwałość w walce”. Bardzo pogardliwie określa nieskuteczne według nie- takiego myślenia Sarmatów była walka szlachty nie tylko o swoje prawa i go metody demokracji parlamentarnej. Bowiem jak mówi ”karta wyborcza, przywileje, lecz także o prawa biednych i plebejuszy. Bardzo dobrze obrazuje petycje, lizanie łap posłów i wycieranie przedpokojów rządowych” nie ulży to szlachecki ruch egzekucji praw i dóbr z lat 1550-60 przeciwko magnatom i niedoli i wyzyskowi mas ludowych. Widzimy zatem iż również Zieliński nie kościołowi katolickiemu. Domagano sięzwrotu ”sprywatyzowanych” mająt- jest entuzjastą demokracji parlamentarnej, gdyż w jego mniemaniu nawet ków i przeznaczenie dochodu z nich uzyskanych na potrzeby ogółu, między mimo dobrych chęci nie jest ona w stanie nic zmienić z istniejącego systemu innymi na obronę zamiast podatków. A jako że szlachta w owej dobie była wyzysku. Uczynić to może tylko anarchistyczna rewolucja, powstanie głodu- wolna od podatków, walczyła więcw imięplebejuszy, którzy je płacić musieli. jących mas, ich nieugiętość, solidarność i siła. Szlachta żądała również zakazu sądzenia za wiarę, co ostatecznie przyjęto w

56 25 1573 roku. Szlachta podobnie jak Arianie działała niemalże poza państwem Z powyższego opisu możemy zatem wysnuć wniosek iż anarchiści wystę- zwołując bez zgody króla sejmiki. Był to wyraz idei demokracji bezpośred- powali nie tylko przeciw państwu, kapitałowi i burżuazji, lecz także przeciw- niej, gdzie szlachta na ogólnym zebraniu decydowano o najważniejszych dla ko pokrewnym sobie socjalistom państwowym. Głównym zaś zarzutem jaki siebie i swego regionu sprawach, uchwalano prawa, własne podatki, samemu im czynili było dążenie do zbudowania nowego ”ludowego” państwa, które troszcząc sięo swoje lokalne sprawy. Sarmackiemu modelowi życia dużo za- to tylko stworzy nowąklasęwyzyskiwaczy i niewolników oraz co jest nieod- wdzięczamy, gdyż to on nauczył nas kompromisu, jedności w różności, wie- łącznym elementem każdej władzy, będzie sięposługiwało aparatem ucisku lości narodów, kultur, religii, stylów życia i organizacji społeczności współ- i przymusu wobec niepokornych. Zatem fakt ten mocno zaciążył na wzajem- istniejących ze sobą. Był i jest źródłem nauki dla demokracji. Dziś przecież nych stosunkach między pokrewnymi, bądź co bądź kierunkami w myśli spo- to właśnie Unia Europejska promuje współistnienie oparte na owych warto- łecznej jakim były anarchizm i socjalizm. ściach. Widzimy zatem iż obok Braci Polskich, których myśl była niewątpliwie 5.1.6. Krytyka demokracji i parlamentaryzmu najbardziej zbliżona do anarchizmu to właśnie sarmacki model życia wpro- wadził owąmyśl w czyn, propagując styl życia niezależny od władcy czy pań- Niejako konsekwencją krytyki socjalizmu państwowego i jego metod budo- stwa. Styl który polegał na pokojowym współistnieniu opartym na równości i wania nowego społeczeństwa była krytyka demokracji i parlamentaryzmu troszczeniu sięsamemu o swe własne, lokalne sprawy bowiem ”Rzeczpospo- jako całkowicie nieskutecznego zabezpieczenia ludu pracującego przed wy- lita nie rządem stała, lecz swobodami obywateli” jak brzmi pełne, nie zdefor- zyskiem ze strony państwa i burżuazji. Dosadnie to ujął Pierre Ramus, który mowane hasło Sarmatów. napisał iż klasa robotnicza nie ma żadnej realnej korzyści z parlamentary- Zatem możemy przyjąć iż staropolska pacyfistyczna myśl społeczna, Bra- zmu, a wręcz przeciwnie cała jego działalność, cała praca ma na celu utrzy- cia Polscy oraz sarmacki model życia miały największy wpływ wśród pol- manie i uwiecznienie istniejącego ustroju wyzysku. skiej myśli na rozwój i powstanie nowego nurtu w polskiej myśli politycz- Entuzjastą demokracji parlamentarnej nie był także i Abramowski, który nej i społecznej jakim był anarchizm. Bowiem właśnie to anarchizm już jako uważał iż ze sprzeczności kapitalizmu pochodzi demokracja. Twierdził on czysta i świadoma swych jasnych i konkretnych celów doktryna, był pokło- bowiem iż u podstawy rządów demokratycznych leży zasada większości. To siem swych znakomitych, historycznych poprzedników głoszących wolność, zaś powoduje iż bogata i wpływowa mniejszość będącajednak w parlamencie równość i pokojowe współistnienie. większościąmoże stworzyć takie prawa, które sądla niej wygodne, a uciskać zarazem biednąwiększość w imięinteresu wyższego, ogólnego, czy abstrakcyjnego dobra państwa. Podobnąmyśl odnajdujemy u Bakunina, który pisze 3.1. Oddziaływanie zagranicznych prądów myśli iż wszelka władza i przywileje tych którzy rządzą w rezultacie powszechne- wolnościowej na polski anarchizm go głosowania, powstająjedynie w drodze wykorzystania swych wpływów na Doszukując sięźródeł polskiego anarchizmu nie możemy także zapomnieć o korzyść panującej i wyzyskującej mniejszości, a przeciwko interesom olbrzy- znaczeniu zagranicznej myśli społecznej i politycznej. miej, ujarzmionej większości.Dalej Abramowski twierdzi iż w demokracji nie I tak niewątpliwie największy wpływ na polski anarchizm ze względu na ma nic takiego co by zabezpieczało całkowicie wolność propagandy i rozwo- bliskość geograficzną miała działalność, wspomnianego we wcześniejszych ju. Bowiem większość zawsze będzie mogła gnębić policyjnie tą mniejszość, rozdziałach o teoretykach anarchizmu, Bakunina, Kropotkina czy Tołstoja. której działalność uzna za szkodliwą.Uważał on ponadto za niedopuszczalne Niezmordowanym popularyzatorem anarchizmu i wielkim przyjacielem fakt, że w demokracji parlamentarnej zdobywanie wolności dla siebie nastę- Polaków był Bakunin, który niejednokrotnie odwiedzał Polskę, wydawał ode- puje kosztem wolności innych, ustanawianiem jednej normy przymusowej zwy do Polaków, wyrażając w nich swe sympatie dla nas i naszego kraju. Mó- w miejsce drugiej. Bowiem ”wolność człowieka to wolność bycia sobą, roz- wił on o potrzebie zrzucenia carskiego jarzma zarówno z Polski jak i Rosji, wijanie swego typu przyrodzonego, nie zaś tego, który ktoś uzna za wyższy, doskonalszy lub użyteczniejszy”. Zaś według niego demokracja polega wła-

26 55 ki raj niebieski. Pisze on wprost, iż socjalistyczny idealny ustrój nie tylko nie o prawdziwym uwolnieniu ludu, który potrzebuje Ziemi i Wolności. Kreślił nastąpi prędko, ale on nie nastąpi nigdy. Z powyższego opisu możemy zatem wizję federacji słowiańskiej zespolonej elementami anarchistycznymi. Jego wywnioskować iż Machajski był istotnym zagrożeniem dla socjalistów i socja- niewątpliwa sympatia dla polskich dążeń oraz osobiste wizyty i płomienne lizmu, publikując tak celne pisma, obnażając w nich w sposób bezpośredni i mowy przysporzyły anarchizmowi wielu zwolenników, jak również wpłynę- kąśliwy zarazem wszystkie ułomności socjalizmu państwowego. ły na kształtowanie sięanarchistycznych postaw i działalności w kraju. U Zielińskiego także możemy odnaleźć elementy krytyki socjalizmu. Pisze Również nie sposób nie zauważyć olbrzymiego wpływu twórczości Tołsto- on bowiem, iż własność trzeba znieść, ale nie tak jak tego chcąsocjaliści, czyja na polskąmyśl społeczną. Bowiem teoria braterstwa Abramowskiego opie- li oddać jąpaństwu. Uważa on iż nie potrzeba nowego właściciela, wszystko rała się jednoznacznie na Ariańskiej, lecz również i Tołstojowskiej myśli o bowiem powinno być wspólne. Krytykuje on także socjalistyczny ustrój spo- równości wszystkich ludzi, o odpowiadaniu dobrem na zło. Również to od łeczny, gdzie każdy będzie pracował podług swych sił i za to otrzymywał od- Tołstoja Abramowski zaczerpnął swąwizjębojkotu państwa i wszelkich jego powiednie wynagrodzenie. Sądzi on bowiem, iż anarchiści nie sąani sędzia- urzędów. mi ani taksatorami czyichś owoców pracy i podobnie jak Kropotkin głosi iż Duży wpływ wywarł także Kropotkin, na którego teorięwspółpracy, miło- każdy powinien pracować podług swoich sił i zaspokajać wszystkie swoje po- ści wszechludzkiej powoływał się dr Augustyn Wróblewski. O wielkim wpły- trzeby. Główny czyni im zarzut jednak z tego, że chcąstworzyć nowąwładzę, wie rosyjskiego księcia anarchizmu świadczy fakt, iż był najbardziej poczyt- nowe państwo. A władza i państwo jest przecież głównym źródłem ucisku i nym wśród Polaków teoretykiem anarchizmu. Przetłumaczono bowiem na niewoli ludzi. Dalej podobnie jak Machajski krytykuje socjalizm państwowy polski największąjego ilość dzieł. za propagandęwśród robotników polegającąna zachęcaniu do przystępowa- Jednak zagraniczny anarchizm i anarchiści największy niewątpliwie nia do kas oszczędności, towarzystw przezorności itp., ponieważ to tylko w wpływ wywarli na zwykłych ludzi, uciskanych chłopów i robotników, człowieku umacnia przywiązanie do pieniędzy i własności. Potępia socjali- przyczyniając się do powstania licznych anarchistycznych organizacji. stów także za to, iż w swoich broszurach wykazują oni konieczność opłaty Polskie organizacje anarchistyczne powstały najwcześniej, zanim jeszcze obrządków kościelnych, skoro sami walczą przeciw religii będącej uprawo- zaczął publikować Abramowski czy inni teoretycy polskiego anarchizmu. mocnieniem władzy państwowej. Uważa że tak się dzieje, ponieważ socjali- Poza tym w swej działalności znacznie się różniły od propagowanego przez ści boją się stracić na popularności podczas wyborów. Mimo tak obszernej rodzimych myślicieli anarchizmu. Bowiem bardzo często nie widząc innych krytyki socjalizmu państwowego Zieliński proponuje jednak by nie zużywać możliwości walki i obrony przed uciskiem uciekały się one do terroru. To drogocennych sił na bratobójczą walkę z socjalistami. Zaleca więc by zwoje właśnie tak bardzo je różniło od czołowych polskich teoretyków anarchi- anarchistycznego czarnego sztandaru splotły się z czerwonym sztandarem zmu postulujących pokojowe działania, moralną przemianę wewnętrzną, a socjalistów we wspólnej walce z uciskiem i niewoląna rzecz wolności. dopiero potem rewolucjęspołeczną. Także i dr Augustyn Wróblewski odrzuca socjalizm państwowy na rzecz Z powodu tych właśnie różnic pomiędzy twórczościąpolskich teoretyków komunistycznego współżycia bezpaństwowego. Odrzucając zaś struktury anarchizmu, a działalnością polskich organizacji anarchistycznych chciał- państwowe i władzy jawi się nam jako naturalny przeciwnik socjalizmu bym następny,osobny rozdział poświęcićpróbie przedstawienia zarysu i opi- państwowego, którego zadaniem jest bądź co bądź budowa nowego, lepsze- sania działalności rodzimych grup anarchistycznych przełomu XIX i XX w. go, robotniczego, ludowego, ale jednak państwa z całym swym aparatem ucisku wobec nieposłusznych. Głosi on więc otwarcie iż jest zwolennikiem komunizmu anarchistycznego w wydaniu Piotra Kropotkina. Odwołanie się do ”księcia anarchizmu” jest tu nieprzypadkowe, gdyż on sam stwierdził iż jego komunizm nie jest komunizmem socjalistów utopijnych, ani też komunizmem teoretyków władzy państwowej. Jest to bowiem komunizm anarchistyczny, bez rządu, komunizm ludzi wolnych.

54 27 4. Działalność polskich organizacji Najostrzej jednak krytykuje socjalizm Machajski. Jego krytyka była tak celna i skuteczna, iż ówcześni socjaliści robili wszystko, nawet donosili na anarchistycznych niego do policji carskiej, byle tylko się go pozbyć. Machajski bowiem dwie swoje główne prace poświęcił krytyce socjalizmu, socjalistów i inteligencji. Pierwsząznanąz nazwy polskąorganizacjąanarchistycznąbyło efemerycz- Krytykuje on w swoich pracach bardzo dosadnie koniunkturalność i brak od- ne ”Polskie Towarzystwo Socjalno-Rewolucyjne” istniejące w 1872 roku w wagi socjalistów, którzy to gdy robotnicy chcą powstać przeciw burżuazji i środowisku emigrantów polskich w Zurychu. W skład niego wchodzili, jak ”zburzyć odwieczne swe więzienie” socjaliści radzą doskonalić się moralnie się sami określali ”nieprzyjaciele władzy państwowej, nie uznający praw hi- i umysłowo, kształcić rozum i serce. A gdy robotnicy chcą odebrać zagra- storii i polityki”. Wyraźne sympatie z ideałami anarchistycznymi Stowarzy- bione przez ”zdzierców” bogactwa to ”popi socjalistyczni” radzą by zaosz- szenia znajdujemy na kartach ”Płomieni” Stanisława Brzozowskiego gdzie czędzić grosze ze swej głodowej niewolniczej pracy i budować spółdzielczy bohater Michał Kamiowski w kontakcie ze szwajcarskimi anarchistami prze- przyszły raj. Machajski konkludując pisze, iż nigdy i nigdzie na kuli ziem- żywa coś w rodzaju religijnego uniesienia. skiej ludzie nie zrzucali gniotącego ich jarzma takim sposobem jak to wska- Kolejnąorganizacjąu której można znaleźć odwołania do anarchizmu była zująsocjaliści robotnikom. Mówi dalej, iż głównym zadaniem wszystkich na- działająca w Galicji w 1897 roku, wśród nauczycieli i gimnazjalistów krakow- uk socjalistycznych o przyszłym komunizmie i konieczności przygotowania skich tajna organizacja ”Wolnych Braci”. Program jej stanowił zlepek idei siędoń, jest odciągnięcie robotników od bezpośredniej walki i przeniesienie anarchistycznych, ludowych i narodowo-demokratycznych. Aprobowali oni ich w krainęmarzeń. Takie przygotowania podsumowuje on ironicznym po- terror indywidualny i wydawali własne pismo ”Wolność”. Pismo to nie było wiedzeniem ”bawcie się, bawcie lube dziatki!”. Mówi on wręcz, iż socjaliści jednak pierwszym anarchistycznym wydawnictwem w języku polskim. Rok współpracują z burżuazją i powstrzymują robotników od buntów do czasu wcześniej bowiem pojawiło sięwe Lwowie pismo ”Trybun Ludowy”, wyprze- gdy burżuazja przeistoczy sięw ”znikomągarstkę” milionerów. Dlatego też dzając o kilka miesięcy londyński ”Świt” uchodzący za najstarsze anarchi- socjaliści według niego ciąglenawołują”Nie dojrzał jeszcze owoc! Nie dojrza- styczne pismo w języku polskim. ły siły wytwórcze! Nie wybiła jeszcze godzina rewolucji socjalistycznej! Cze- Już w 1885 roku ówczesna socjalistyczna prasa z niepokojem ostrzegała kajcie!”. Machajski krytykując zaś marksizm twierdzi, iż nauka ta wcale nie przed wzrostem wpływu anarchistów, których uważała za dezorganizujący jest anarchistyczna, buntownicza, lecz jak najbardziej religijna i idealistycz- żywioł w wyzwoleniu proletariatu. Jako że anarchiści dążądo zniesienia pań- na. Krytykuje on bowiem socjalistów, iż ze swych poglądów uczynili nową stwa, jedynie które zdaniem socjalistów jest w stanie zapewnić dobrobyt ro- religię, która ogłupia robotników wizjami przyszłego szczęścia w raju, rów- botnikom, należy ich zwalczać. Jednak pierwsze ”prawdziwe” anarchistycz- ności i sprawiedliwości, tak by w teraźniejszości byli uczciwymi, wiernymi ne organizacje w Polsce powstały dopiero na początku XX wieku. i bezinteresownymi niewolnikami z poczuciem obowiązku wobec państwa Niewiele osób wie, iż ruch anarchistyczny w zachodnich guberniach ce- i burżuazji. Dowodem na taką współpracę socjalistów z państwem i burżu- sarstwa i na terenach Królestwa Polskiego został zainspirowany przez akcję azją ma być odwodzenie przez nich robotników od strajków, wystąpień, bo żydowskich aktywistów z Paryża i Londynu, podtrzymujących więź z dawną jeszcze nie nadeszła chwila, nie wykształcił sięnowy system. Głównąich wi- Ojczyzną. Utrzymywali oni bowiem ciągły kontakt z grupami z Białegostoku, nąjest jednak według Machajskiego to że nawołująrobotników do kształce- Warszawy, Wilna i Grodna zaopatrując je we wszystkie niezbędne akcesoria. nia się, samodoskonalenia, zakładania komun co według niego jest bezczel- Wiosną1903 roku w Białymstoku z inicjatywy żydowskich tkaczy powsta- nym naigrywaniem sięz cierpienia i niewoli robotników. Mówi on wręcz, iż z je grupa ”Walka”, która nawiązuje kontakt z działającą w głębi Rosji orga- wszystkich nieprzeliczonych wynalazków socjalistów wynikły albo brednie, nizacją ”Chleb i Wolność”, a także ze wspomnianymi wyżej aktywistami w albo pomnożenie liczby zdzierców i umocnienie niewoli robotniczej. Konklu- Paryżu i Londynie, którzy organizująprzerzut materiałów instruktażowych, dując pisze, iż wyzwolenie robotników będzie dziełem samych robotników, pieniędzy i broni. ”Walka” nastawiona jest na terror ekonomiczny i agita- bowiem mimo iż socjaliści chełpią się że umieścili królestwo niebieskie na cję wśród bezrobotnych regionu białostockiego. Wspiera strajki, podkłada ziemi, to raj ten jest równie daleki i niedostępny dla żywych ludzi, jak i wszel-

28 53 to ujął Marks, do dyktatury proletariatu. A to oczywiście anarchistom nie bomby pod mieszkania i nieruchomości fabrykantów znanych z wyzysku ro- odpowiadało, bowiem będąc wrogami każdej władzy, każdej dyktatury od- botników, nie cofa się nawet przed szantażem, czy zabójstwami wobec ła- rzucali oni więc nawet władzę, która w domyśle miała być sprawowana przez mistrajków. Członkowie ”Walki” będąc anarchokomunistami dążyli do ko- dotychczas uciskany lud. W podobny sposób interpretuje to Hanna Temkino- lektywizacji, którą chciano osiągnąć w drodze spontanicznej rewolucji mas wa opisująckrytykęsocjalizmu państwowego dokonanąprzez Bakunina, któ- bezrobotnych i robotników niewykwalifikowanych. Grupa ta była pierwszą ry pisze iż propagowany przez Marksa system będzie schierarchizowanym aktywnąanarchistycznąorganizacjąnie tylko w Królestwie Polskim, ale i na i silnie scentralizowanym organizmem, gdzie aparat rządzący skoncentruje obszarze całego Cesarstwa Rosyjskiego. w swych rękach wszystkie siły wytwórcze, tworząc nową uprzywilejowaną Wybuch rewolucji w Petersburgu w 1905 roku i wydarzenia ”krwawej naukowo-politycznąwarstwę. A tak ukształtowane przyszłe państwo będzie niedzieli” przyczyniły się do zwiększenia aktywności organizacji anarchi- wyzyskiwać masy. Ponadto zaś wszelka władza posiada naturalnąskłonność stycznych. Bieg wydarzeń sprawił iż wzrosły sympatie dla działalności do samoutrwalania sięi twierdzenie iż kiedyś sama obumrze jest naiwnąilu- terrorystycznej. Tym bardziej iż do Białegostoku z Odessy przyjechał Juda zją. Więc jak to konkluduje dalej Bakunin, jeśli rewolucja socjalna nie zniesie Grossman, główny teoretyk programu ”Czarnoznamieńców”, zwanych tak państwa nazajutrz po swym zwycięstwie, zwycięstwo to okaże się płonne, a od nazwy organizacji ”Czarnoje Znamia” (Czarny Sztandar). Zorganizował wyzwolenie mas równie odległe jak i poprzednio. on konferencję, w wyniku której wśród białostockich anarchistów dokonało Zbigniew Krawczyk także charakteryzując poglądy Abramowskiego się przewartościowanie przekonań politycznych. O ile wcześniej sympaty- dostrzegł u niego równie podobną i wyraźną krytykę socjalizmu. Bowiem zowali oni z kropotkinowskim kierunkiem organizacji ”Chleb i Wolność” to i Abramowski zauważył, iż nowe państwo socjalistyczne rozbuduje swój teraz w większości przychylili się do programu ”Czarnego Sztandaru”. Juda aparat biurokratyczny i stanie się w ten sposób władzą nie dla mas, ale Grossman głosił konieczność stałych, permanentnych wystąpień proletaria- ponad masami. Będzie to zatem nowa odmiana ustroju wyzysku, która tu oraz masowego antyburżuazyjnego terroru. Nowościąbyło tu stworzenie powoła do życia nowe klasy i stworzy nową nierówność społeczną. Bowiem pojęcia ”terror bezmotywny”. Według Grossmana bowiem obiektem ataku idea wolności, braterstwa i równości społecznej nie może być wprowadzana powinien stać się każdy wyzyskiwacz, nawet jeśli nie ma konkretnego przy pomocy policji lub przymusu odgórnego. Abramowski uważał, jak powodu by go zabić. Jest winny ponieważ należy do klasy wyzyskiwaczy. konkluduje dalej Krawczyk, iż nowe państwo rozwinie wręcz w psychice W krótkim czasie białostockie grupy anarchokomunistycznego Czarnego ludzkiej cechy wrogie socjalizmowi jak: uległość, egoizm, posłuszeństwo czy Sztandaru urosły w siłęi liczyły około 500 osób. W 1906 roku stworzyły silną brak inicjatywy. Jednak jak zauważa dalej, socjalizm państwowy jest wręcz federację, składającą się z polskich i żydowskich robotników. Również i w zainteresowany dalszym utrzymaniem dotychczasowego stanu mas, gdyż Wilnie działały oddziały Czarnego sztandaru. Jednak w czerwcu 1906 roku wyżej wymienione cechy sąnieodzowne również dla przyszłego socjalistycz- wojsko dokonuje pogromu ludności żydowskiej. Ma to olbrzymie znaczenie nego państwa. Abramowski określa wręcz, iż ludowe państwo pracy będzie dla całego białostockiego ruchu anarchistycznego, jako że znakomita sięcechowało tym, iż nastąpi rozszerzenie władzy państwowej na wszystkie większość działaczy wywodziła się ze środowiska żydowskiego. W wyniku czynności życia społecznego, co wyrazi się poprzez oddanie państwu tego pogromu część działaczy wyemigrowała, a część została skutecznie gospodarki rolnej i przemysłowej, ochrony pracy i zdrowia, wychowania i zastraszona, co spowodowało, iż działalność anarchistyczna w Białymstoku oświaty. Taki zaś układ spowoduje, iż masy będą coraz bardziej uciskane zupełnie zanikła. i wyzyskiwane, gdyż państwo będzie wkraczać w każdą dziedzinę życia. Tymczasem w Warszawie już w styczniu 1905 roku z kół dyskusyjnej mło- Zatem jako przeciwwagę dla socjalizmu państwowego proponuje socjalizm dzieży robotniczej powstała licząca około 120 osób grupa o nazwie ”Między- bezpaństwowy. Pisze on wręcz ”socjalizm rewolucyjno-państwowy musi zgi- narodówka”. Posiadała ona 4 oddziały wyspecjalizowane, zajmujące sięzdo- nąć, jak ginie każde kłamstwo, każda rozterka pomiędzy frazesem i czynem, bywaniem broni i materiałów wybuchowych, drukiem ulotek i materiałów pomiędzy ideologiąktórąsię głosi, a którąsię wykonywa i urzeczywistnia z propagandowych oraz werbowaniem nowych członków i kontaktem z inny- dnia na dzień. Socjalizm zatem musi stać się(…) bezpaństwowym”. mi grupami. W 1905 ogłosiła manifest wzywający do strajku powszechnego.

52 29 Jej członkowie prowadzili agitację wśród robotników, organizowali sabotaż, powszechnego ekonomicznego buntu sprawi, iż miliony obecnie skazane na podpalali piekarnie by rozdać chleb najuboższym. ciemnotęi nędzębędąmiały szanse na równe, wolne i światłe życie, na udział W sierpniu 1905 roku luźne środowiska anarchistyczne w Warszawie w cywilizacji. przyjęły nazwę Warszawska Grupa Anarchistów-Komunistów ”Interna- Natomiast u dr Zielińskiego krytyka kapitalizmu przeplata się, a nawet cjonał”. Grupa składała się w większości z młodzieży żydowskiej. Oprócz jest równoznaczna z krytyką własności. Uważa on zatem iż kapitalizm, po- zamachów bombowych prowadziła działalność ekspriopracyjną, polegającą dobnie jak opisana w poprzednim rozdziale własność, stanowi jarzmo narzu- na wymuszaniu pieniędzy od bogatych przedsiębiorców. Jednak działalność cone przez burżuazję na szerokie masy, które przez to cierpią głód, nędzę i nie ograniczała siętylko do terroru, prowadzono także ożywionądziałalność niedolę. Uważa zatem, iż najdoskonalszą drogą do zniesienia zarówno wła- propagandową. Pod koniec października wydano manifest wzywający do sności jak i kapitalizmu jest permanentna walka rewolucyjnych syndykatów strajku powszechnego, nawoływano do walki z caratem i burżuazją, celem robotniczych, opisana już w poprzednim rozdziale. Pisze on zatem, iż ”znie- ustanowienia anarchizmu komunistycznego, mówiono o potrzebie walki z sienie własności, wyzwolenie spod jarzma kapitalizmu da się osiągnąć jedy- państwem poprzez niszczenie połączeń telekomunikacyjnych, nakazywano nie przez bojowe związki zawodowe robotnicze, przez akcję bezpośrednią i wystąpienie przeciw burżujom, oswobodzenie więźniów, zajęcie sklepów i przez rewolucyjny strajk powszechny”. rozdanie dóbr biednym. W listopadzie 1905 wydano kolejną odezwę ”Ruch Wróblewski natomiast, jak to już wspomniałem w poprzednim rozdzia- niszczenia jest duchem twórczości”, w której wyraźnie zaznaczają się le, jako anarchokomunista, propagował współżycie komunistyczne, w któ- wpływy Bakunina, wypowiadającego się w podobny sposób o niszczeniu. W rym nie ma miejsca na egoizm, będący produktem ustroju kapitalistycznego. odezwie anarchokomuniści protestująprzeciwko jakiemukolwiek ustrojowi Wzorem więc Abramowskiego czy Kropotkina postuluje solidarność, brater- państwowemu, w tym także demokracji, gdyż państwo zawsze jest przed- stwo, miłość wzajemną. Zaś w przyszłym ustroju pozbawionym własności, a miotem wyzysku ludu. Pisząwprost ”Precz z demokracją”, którąuważająza więc i kapitału, głównądewiząma być równość i Miłość wszechludzka. nowe okowy dla ludu, szykowane przez burżuazję. Równocześnie wzywają Widzimy zatem wyraźnie, iż konsekwencjąkrytyki własności i dążenia do do strajków i walki przeciw burżuazji twierdząc iż strajki pokojowe nie jej uspołecznienia był postulat walki z kapitalizmem, jako systemem będą- zastraszą burżuazji. Wzywają do terroru masowego i indywidualnego, cym siedliskiem zła, zgnilizny moralnej, egoizmu, czy jak by to ująć współ- nawiązując do terroru bezmotywnego czarnoznamieńców ”póki istnieje czesnymi słowami swoistym ”wyścigiem szczurów”. W oczach anarchistów teraźniejsze społeczeństwo burżuazyjne ugruntowane na gwałcie, proleta- to kapitalizm bowiem obok własności był głównym ”sprawcą” nierówności riat może przemawiać jednym tylko językiem, językiem bomb i dynamitu”. społecznej, nędzy i wyzysku szerokich mas. Głosząiż proletariat powinien przejmować miasta i ogłaszać bezrządowe komuny anarchistyczne oparte na powszechnej równości. Odezwęswąkończą 5.1.5. Krytyka socjalizmu państwowego hasłami ”Śmierć burżuazji! Precz z demokracją! Niech żyje rewolucyjna kla- sowa walka proletariatu! Niech żyje komuna anarchistyczna!”. Pod koniec Krytyka socjalizmu nieodłącznie była związana z zapatrywaniem anarchi- grudnia wydająkolejnąodezwę do robotników wzywającądo walki przeciw stów na pojęcie własności i państwa. Socjalizm bowiem chciał odebrać bogac- republice demokratycznej. Pod koniec 1905 roku anarchistom warszawskim twa zagrabione przez burżuazjęi oddać je we władanie ludu, ale jednak w po- udało się zorganizować filię w Łodzi występującą pod nazwą Łódzka Grupa staci państwa robotniczego. Były więc co najmniej dwa powody by krytyko- Anarchistów-Komunistów ”Internacjonał”, która wydała odezwy podobne wać socjalizm. Pierwszym było, jak to zgrabnie sformułował Józef Zieliński, w treści do grupy warszawskiej. W grudniu jednak nastąpiły aresztowania i ”przesuwanie własności od Pawła do Gawła”, czyli odebranie jej jednej klasie egzekucje w wyniku których nastąpił rozpad organizacji. i danie drugiej. Drugim zaś przyczynkiem do krytyki był fakt iż ówcześni so- Na przełomie 1905/1906 powstała w Warszawie krótkotrwała organizacja cjaliści dążyli do upadku państwa burżuazyjnego, w miejsce którego chcieli anarchistyczna ”Proletariat”, o której jednak brak bliższych danych. powołać jednak swe własne państwo ze wszystkimi jego negatywnymi cechami w postaci aparatu przymusu i przemocy. Dążyli oni bowiem wprost, jak

30 51 człowieka w epoce socjalizmu” szuka uzasadnienia dla stanowiska anarchi- Tymczasem w marcu 1907 roku do Warszawy przybył z Brukseli anarchistycznego przede wszystkim jako wyjścia z piekła, jakim jest system kapita- sta o pseudonimie Sen-Goj z papierami obywatela belgijskiego na nazwisko listyczny, który to ”produkuje” głód, nędzę i upokorzenie większości społe- August Waterloo. Nawiązał on kontakt z zakonspirowanymi anarchistami czeństwa. Dlatego też walka z kapitalizmem oznaczała, jak to ujął Kropot- warszawskimi. Rozpoczęto odbudowę ”Internacjonału”, ponieważ z takim kin, dążenie do wywłaszczenia klas posiadających ze znajdujących się w ich to właśnie zamiarem przybył do Polski Sen-Goj. Plonem jego akcji było także rękach bogactw, które to potem będąmogły być rozdysponowane równo po- powstanie takiej grupy jak ”Czerwona Chorągiewka”, o której jednak brak między wszystkich w ustroju anarchokomunistycznym. bliższych danych. Pojawił się również organ anarchokomunistów drukowa- Jak słusznie zauważyła Ruta Światło, Abramowski już od najwcześniej- ny w Londynie ”Głos Rewolucji”, gdzie nawoływano do walki z burżuazją i szych swych prac wnikliwie i ostro krytykował społeczeństwo burżuazyjne. socjaldemokracjąoszukującąproletariat wizjami reform. Obnażał on bezlitośnie nędzę i krzywdę społeczną szerokich mas. Wska- W międzyczasie w 1907 roku w Warszawie powstała Grupa Anarchistów- zywał iż środowisko kapitalistyczne zabija w człowieku jego osobowość, Komunistów ”Wolność”, która w sierpniu wydała odezwę wzywającą robot- wypacza zmysł moralny i estetyczny. Podkreślał także deprawującą rolę ników do ”Odrodzenia Anarchizmu”. Krytykują w niej anarchistów, którzy pieniądza, piętnował nicość moralną i duchową, którą powoduje system ka- podjęli polityczną działalność i odciągają robotników od walki, wciągając w pitalistyczny. Pisał on bowiem, iż cała atmosfera kapitalizmu, walki o chleb polityczne rozgrywki. Pisząiż anarchizmu nie da sięzabić, anarchizm to ży- powoduje, iż człowiek wychowany w takim środowisku staje sięegoistąi już cie tych co walcząza wolność, gdyż wyrósł on z biedy i pojawiał sięod zawsze. od małego dziecka tłumi sięw nim jakże potrzebnąmiłość ludzi. Konkluduje Tam gdzie był tyran, tam był także i anarchizm jako głos protestu, walki, zatem, iż zrodzony z kapitalizmu egoizm szerzy ciemnotę i nędzę. Egoizm anarchii. Wzywają do walki póki ostatni tyran nie umrze, póki nie zniknie ten bowiem jest ludziom szczepiony przez całe życie, poprzez konkurencję, ostatnia cerkiew, póki nie pokonają kapitalizmu, póki na świecie nie będzie ciężką walkę o chleb, panowanie pieniędzy, przez cały system niewoli. dominować polityczna i ekonomiczna swoboda, póki każdy nie będzie całko- Stwierdza on zatem, iż jest to ogromna hodowla i szkoła egoizmu, której wicie wolny w społeczeństwie komunizmu anarchistycznego. Manifest koń- należy przeciwstawić szkołę przyjaźni, która szerzy wolność i siłę. Jest to czy się hasłem ”Śmierć tyranii i burżuazji, oto odradza się anarchizm, przy- zatem zadanie dla ”Związków Przyjaźni”, dla kooperatyw i towarzystw chodzi socjalna rewolucja, komuna anarchistyczna.”. dobroczynnych, realizujących powszechnie moralną zasadę braterstwa, W lipcu 1907 roku anarchiści z Polski i Litwy zorganizowali w Kownie dobroci i miłości wszechludzkiej. Widzimy zatem iż dla Abramowskiego konferencję. Przyjęto wspólnądeklaracjęwzywającądo federacji wszystkich kapitalizm jest niczym innym jak źródłem ucisku i nędzy szerokich mas grup. Zalecano akcje ekspriopracyjne, zwalczanie związków zawodowych ja- społecznych. Dlatego też postuluje jego likwidacje, by stworzyć socjalizm ko wymysł burżuazji, zalecano strajki. Jednakże wkrótce po konferencji Gru- bezpaństwowy oparty na kooperatywach, gdzie nie ma własności, nie ma pa ”Internacjonał” w wyniku aresztowań, do połowy 1908 roku, zostaje roz- tez kapitalistycznych stosunków pracy, a więc i nie ma ucisku, nędzy, bita, by sięjuż nie odrodzić. bezrobocia i nieszczęścia. Po 1907 roku w organizacjach o anarchistycznym profilu można obok ide- U Machajskiego zaś w całej jego twórczości przewija sięnieodmiennie wą- owych aktywistów spotkać także byłych członków PPS-Frakcji Rewolucyj- tek antykapitalistyczny. Postrzega on bowiem ten ustrój jako główne źródło nej, jak i ludzi przypadkowych, wykolejonych, wywodzących się z miejskie- wyzysku i ucisku robotniczego. Nawołuje on zatem nieustannie do perma- go lumpenproletariatu. Działalność tych ludzi spychała te grupy na pozycje nentnej walki robotników z burżuazją, aż do ostatecznego zwycięstwa, wy- zwykłego bandytyzmu. Do takich organizacji można zaliczyć ”Zmowę Ro- właszczenia kapitalistów i zniesienia systemu burżuazyjnego. Głosi on więc botniczą”, która wprowadzała w czyn poglądy Jana Wacława Machajskiego, potrzebę walki robotniczej z burżuazją, której celem ma być wywalczenie twórcy tak zwanej ”machajewszczyzny” w ruchu robotniczym. Jednak jak zwiększenia płacy zarobkowej kosztem ”grupy wyzyskiwaczy”. Należy za- pisze Sebastian Dzikowski, działająca w Warszawie Zmowa Robotnicza nie tem wydrzeć burżuazji drogąstrajków ekonomicznych jak największączęść miała nic wspólnego z samym Machajewskim. Bowiem, jak konkluduje dalej, ich bogactw. Bowiem tylko wywłaszczenie wszystkich posiadaczy na drodze członkowie odwoływali siędo jego prac bez ich znajomości i bez wiedzy auto-

50 31 ra. Machajewski bowiem krytykował socjalizm jako ideologiępoprzez którą pałacach, rozpędzązakony, zamieniąkościoły na szpitale i szkoły, zlikwidu- inteligencja chce zdobyć władzęwykorzystując rewolucjęproletariacką. Od- jąopłaty za światło, opał i gaz, spaląpieniądze oraz przetopiąprzedmioty ze rzucał zatem tworzenie partii politycznych, a walka miała sięskupić na eko- złota i srebra, po to by każdy mógł czerpać ze wspólnych naczyń, ale zawsze nomii, tak by zrównać płace robotników fizycznych i umysłowych. Do reali- tylko na miarępotrzeb własnych i swojej rodziny. zacji planu niezbędnabyła zatem powszechna ogólnoświatowa zmowa robot- Dr Wróblewski zaś definiując siebie jako anarchokomunistę i opisując nicza, mogąca doprowadzić do strajku generalnego. Szybko jednak wskutek przyszły, wymarzony, idealny ustrój społeczny wskazuje nam komunistycz- aresztowań doszło do rozbicia grupy, a sam Machajski został aresztowany ny anarchizm, w którym nie ma żadnej władzy, a wszystkie dobra, ziemia, i tylko dzięki osobistemu wstawiennictwu Stefana Żeromskiego, który był kapitał stanowią wspólną własność wszystkich ”komunistów”, także jawi jego oddanym przyjacielem, nie doszło do przekazania go Rosji. Szybkie roz- się nam jako przeciwnik własności prywatnej. Bowiem jeśli idealny ustrój, bicie Zmowy było możliwe między innymi i dlatego, iż socjaliści poczuli się to taki w którym nie ma własności prywatnej, oczywistym jest zatem, iż jest zagrożeni i rozpętali przecie Zmowie kampanię oszczerstw, posuwając się on jej przeciwnikiem. Powołuje się on poza tym zarówno na Kropotkina, nawet do tego, iż tworzyli fikcyjne komórki Zmowy mające na celu jej dys- przedstawiając go za wzór, który to przecież wyraźnie postulował zniesienie kredytację. własności i uspołecznienie jej dla wszystkich członków komuny postulując W tym także mniej więcej okresie działała tajna organizacja o na- słynne hasło ”każdemu według potrzeb”, jak i na Tołstoja, który także zwie ”Terroryści-Rewolucjoniści”, która była protoplastą organizacji krytykował własność prywatną. Wróblewski zatem przedstawia się nam ”Rewolucyjnych-Mścicieli”. W programie swym Terroryści deklarują iż jako przeciwnik własności prywatnej, opowiadający sięza anarchistycznym są organizacją o charakterze terrorystyczno-polityczno-ekonomicznym, modelem komunistycznego współżycia ze wspólnotądóbr, ziemi i kapitału. walczą o oswobodzenie robotniczej klasy z jarzma burżuazji i państwa. Widzimy zatem, iż anarchiści konsekwentnie występowali przeciw wła- Kreśląc obraz społeczeństwa do którego dążą, wskazują komunistyczną sności, dążąc do jej całkowitego uspołecznienia. Własność bowiem jawiła im wspólnotę majątkową. Luźny kontakt ze Zmową Robotniczą utrzymywali się nie tylko już jako zwykła kradzież, ale także jako źródło wszelkich nie- aktywiści założonej nieco później w Łodzi organizacji ”Rewolucyjnych- szczęść, zła, nierówności społecznej i nędzy. Bowiem według nich własność Mścicieli”, grupy nastawionej niemal wyłącznie na terror indywidualny i stała na przeszkodzie do powszechnej równości i szczęśliwości wszystkich wspomaganie uwięzionych aktywistów i ich rodzin. Mściciele rekrutowali obywateli, była ona, by to ująć słowami Bakunina źródłem powszechnej de- się w większości z byłych członków Organizacji Bojowej PPS, obowiązywała moralizacji i zła. ich surowa dyscyplina na wzór Katechizmu Rewolucyjnego Bakunina. Swe życie składali do dyspozycji organizacji. Nasilenie ich akcji nastąpiło w 5.1.4. Krytyka kapitalizmu latach 1910/12. Dokonują oni szeregu napadów zbrojnych. W 1912 roku wydają odezwę ”Do robotników i robotnic” pisząc ”(…) ten tylko doczeka Anarchizm propagując nowąformęwspółżycia międzyludzkiego nieodmien- wolności kto z woli własnej jest wolny. Tylko przemocą zdobywa się Kró- nie we wszystkich swoich odmianach w konsekwencji krytyki własności kry- lestwo Niebieskie (…)”. W tym też to roku policja aresztowaniami rozbija tykował także kapitalizm za bezduszne i czysto materialistyczne traktowa- grupę. W czasie działalności Mścicieli istniały w Łodzi jeszcze dwie inne nie człowieka. Jawił sięon zatem anarchistom jako system eksploatującybez- grupy anarchistyczne. Pierwsza to ”Anarchia”, która stanowiąc wyjątek od względnie i bezlitośnie ludzi w swoim dążeniu do osiągnięcia jak najwięk- reguły w polskich organizacjach anarchistycznych, potępiała bezpośredni szych korzyści jak najmniejszym kosztem. Dlatego też anarchiści winili sys- terror i kładła nacisk na pracę agitacyjno-propagandową. Uważała że zwy- tem kapitalistyczny za całe zło i niesprawiedliwość społeczną. Zatem według cięstwo anarchistyczne może jedynie odnieść sukces w wyniku rewolucji Stanisława Morawskiego, możemy stwierdzić, iż już od słynnego sformuło- światopoglądowej. W tym przypadku widać odstępstwo od reguły terroru wania Proudhon, iż własność jest kradzieżą, kapitalizm był przez anarchi- i wyraźny wpływ na działalność grupy poglądów i twórczości Edwarda stów interpretowany jako typowy przykład zniewolenia ludzi. Pisze on dalej iż właśnie dlatego Oscar Wilde już w 1891 roku w swej książeczce ”Dusza

32 49 wpędza robotników w nędzę, czyniąc ich życie beznadziejnąwegetacją. Uwa- Abramowskiego. Drugą grupą była organizacja ”Czarny Kruk”, o której to ża on zatem, podobnie jak Proudhon, iż ”panowie” posiedli wszelkie bogac- jednak działalności i poglądach brak jednak bliższych informacji. twa, wszelkąwiedzędrogąrabunku. zatem w tenże sposób trzeba ich pozba- Z powyższego krótkiego zarysu działalności polskich organizacji anarchi- wić pieniędzy. Dopiero wtedy okaże się, iż wszyscy ludzie są równie uzdol- stycznych można wysunąć kilka wniosków. Po pierwsze większość z nich by- nieni i rozumni jak, znienawidzona przez Machajskiego, przemądrzałainteli- ła inspirowana z zagranicy, czy to przez pomoc finansową i materialną, czy gencja. Zatem rozwiązaniem dla robotników jawiąmu sięstrajki ekonomicz- wręczzałożone przez emisariuszy zagranicznych. Stądwynika jasno jak silne ne, w których napadać należy zarówno na kapitalistów, jak i inteligencję, tak były powiązania polskich organizacji z zagranicą. Drugim wnioskiem jaki się by płaca zarobkowa robotnika zrównała sięz dochodami inteligencji. Wtedy nasuwa jest fakt, iż znakomita większość z nich rekrutowała sięze środowisk bowiem wszyscy ludzie będą mieć jednakowe środki dla zdobycia wiedzy i żydowskich, co skutecznie uniemożliwiło jej rozszerzenie na szersze masy, wykształcenia. zatem po zniesieniu własności burżuazyjnej i rozdaniu jej ro- gdyż polscy robotnicy byli pod wpływem organizacji socjalistycznych zwal- botnikom wszyscy ludzie stanąsięjednakowo inteligentnymi pracownikami. czających anarchizm. Dlatego też cios zadany w pogromie białostockim lud- Możemy zatem wysnuć wniosek, iż Machajski o tyle krytykuje własność pry- ności żydowskiej w dłuższej perspektywie przyczynił się do upadku całego watną, o ile stwarza ona nierówności w podziale bogactwa pomiędzy ludźmi. ruchu, który od tamtego okresu był coraz słabszy. Trzeciąkonkluzjąjaka się Zatem proponuje on wydarcie owej własności, uzyskanej na drodze kradzie- nasuwa po lekturze działalności organizacji anarchistycznych wynika jasno ży, tak by zrównać w posiadaniu wszystkie klasy społeczne. Tylko bowiem w iż znakomita większość z nich posługiwała się terrorem, co ułatwiało póź- takim przypadku wszyscy będą mieli równe szanse na godziwe i szczęśliwe niej przeciwnikom anarchii ukucie fałszywego jej obrazu. Terror ten jednak życie. można spróbować usprawiedliwić faktem, iż uciskani robotnicy nie widzieli Dr Józef Zieliński jawi sięnam także jako wróg własności. Stwierdza on bo- innego wyjścia w owej sytuacji jak walkę za pomocą bomb i terroru, kiedy wiem podobnie jak Proudhon, iż wszelka własność pochodzi z rabunku, kra- to pokojowe środki nie zdały rezultatu. Pewnym usprawiedliwieniem może dzieży, wyzysku pracy jednego nad drugim. Pisze on, iż póki będzie istnieć być terror, aresztowania i stracenia bez wyroków sądowychstosowane przez własność prywatna, póty nie ustanie nędza. Postuluje zatem zniesienie wła- państwo carskie za samąprzynależność do organizacji anarchistycznej. sności poprzez jej uspołecznienie. W dążeniu zaś do tego celu zaleca starania Można zatem stwierdzić, iż organizacje anarchistyczne poza paroma nad wykorzenieniem w człowieku żądzyposiadania i panowania nad bliźnim. chlubnymi wyjątkami posługiwały się, zupełnie odmiennie niż czołowi Zaś jako środki w tej walce zaleca drogęczysto rewolucyjną, poprzez syndy- polscy teoretycy anarchizmu, terrorem. Nie zauważając przy tym jak- katy robotnicze w drodze powszechnego rewolucyjnego strajku ekonomicz- by zupełnie działalności i twórczości polskich teoretyków anarchizmu, nego. Dalej przekonuje, iż nie tylko w związkach zawodowych anarchiści po- propagujących inne, pokojowe metody walki z państwem i burżuazją, winni zwalczać ideę własności, ale wszędzie: w rodzinie, szkole, warsztacie podkreślających samodoskonalenie duchowe i rolę przemiany społecznej czy na zebraniach. Zaleca także zwalczanie przywiązania robotników do kas mentalności, tak by było łatwiej osiągnąć, a potem utrzymać wymarzony oszczędności, emerytalnych itp. jako instytucji rozwijających w człowieku anarchistyczny model współżycia komunistycznego. przywiązanie do pieniądza, który to pośrednio przyczynia się do wyzysku i nędzy człowieka. Jako ideał zaś przedstawia przyszły anarchistyczny ustrój, w którym nie ma żadnej własności, wszystko jest wspólne, ze wszystkiego 5. Charakterystyka polskich teoretyków każdy może korzystać według swoich potrzeb. Widzimy zatem iż Zieliński anarchizmu ostro potępia jakąkolwiek własność, zaś ideałem jawi mu się wzorem Kro- potkina wspólna własność wszystkich członków komuny. Nieco odmienne Podejmując próbę scharakteryzowania najwybitniejszych i mających naj- zdanie ma w tej kwestii Daniel Grinberg, który uważa poglądyi postulaty Zie- większy wpływ na oblicze polskiego anarchizmu teoretyków anarchizmu lińskiego za naiwne i infantylne, kiedy ten pisze, iż zapaleńcy korzystając z należy z całą pewnością wymienić takie postacie jak: Edward Abramowski - zamieszania wezmąsiędo burzenia furtek własności, umieszczążebraków w

48 33 twórca socjalizmu bezpaństwowego i zwolennik kooperatyw, Jana Wacława w których nagromadzeniu bierzemy wszyscy udział należy się każdemu z Machajskiego - twórcę tak zwanej ”machajewszczyzny” - robotniczego nas?”. Dlatego też uważa on iż jedynym wyjściem jest zniesienie własności ruchu antyinteligenckiego występującego przeciw burżuazji, inteligencji, prywatnej na rzecz anarchistycznej wspólnoty komunistycznej. Jednak socjalizmowi i państwu oraz dr Augustyna Wróblewskiego - zwolennika najdosadniej zdefiniował istotę własności Proudhon, twierdząc iż własność anarchizmu komunistycznego i dr Józefa Zielińskiego - zdolnego populary- jest kradzieżą, bowiem nawet praca nie może sięwiązać z przywłaszczeniem zatora anarchizmu syndykalistycznego. wspólnego dobra, które w postaci ziemi, powietrza czy darów przyrody Niewątpliwie największąi najbardziej istotnąpostaciądla polskiego anar- należy do wszystkich ludzi. Dlatego też anarchiści postrzegali własność chizmu był Abramowski, który publikował swe prace nie tylko pod swoim na- jako przeszkodę na drodze do równości wszystkich obywateli, ponieważ, zwiskiem, ale także pod wieloma pseudonimami. To on wywarł największy jak to ujął Malatesta, tak długo jak bogactwa i środki produkcji pozostaną wpływ na oblicze polskiego anarchizmu, a odciśnięte przezeń piętno na so- własnościąjedynie kilku ludzi, tak długo większość zawsze będzie zmuszona cjologii, filozofii czy polityce odnaleźć możemy w wielu publikacjach czy po- żyć i pracować w biedzie. glądach późniejszych mu socjologów, filozofów czy literatów. Dobrym przy- Także i Abramowski krytykował własność, stawiającznak równości pomię- kładem na zobrazowanie tego twierdzenia są słowa Stefana Żeromskiego, dzy nią a nieszczęściem ludzkim. Pisał iż nic nie ma ”mego”, wszystko jest który pisał w ”Przedwiośniu” ”… za czasów niewoli rosyjskiej mieliśmy tutaj bowiem ”nasze”. I podobnie jak Proudhon uważał, iż przywłaszczenie darów w Warszawie wielu znakomitych pracowników, świetne charaktery, dosko- natury czy narzędzi wytwarzania jest zwykłym złodziejstwem. Podkreślał nałych uczonych, którzy żyli w tłumie, przeszli niepostrzeżeni i niezauwa- ponadto, że gdzie jest własność, tam zawsze pojawia sięucisk polityczny, zaś żeni. (…) Ludzie ci należeli do typu, który się w tłumie rozpłynął, znikł, lecz rozwiązaniem kwestii własności jawi mu się anarchistyczna wspólnota ko- nasycił sobą pokolenie. Z tych ludzi… wyssaliśmy wszystko czym żyjemy aż munistyczna. Widzimy zatem wyraźne podobieństwa do poglądów Kropotki- dotąd. Do nich należał Edward Abramowski - filozof i socjolog, nowator, pre- na, który to także propagował rozwiązanie kwestii własności poprzez zastą- kursor we wszystkich dziedzinach, człowiek typu >społecznego mistyka<”. pienie jej wspólną własnością członków komuny. Abramowski pisze nawet, Jego poglądy i teorie również i następne pokolenia intelektualistów odkry- iż kolektywizm oznacza zgodność moich interesów życiowych z interesami wały jako świeże, trafne i wciąż oryginalne, by wymienić tylko S. Rychliń- innych, uwarunkowanie mojego dobrobytu z rozwojem dobrobytu współo- skiego, czy O. Langego. Możemy zatem stwierdzić iż to właśnie Abramowski, bywateli. to zaś w konsekwencji oznacza zniesienie egoizmu i zastąpienie go urodzony w 1868 roku w majątku Stefanin na Ukrainie, wywarł największy altruizmem. Taka zaś synteza braterstwa i wspólnej własności będzie jego wpływ spośród polskich teoretyków anarchizmu na rodzimą socjologię, fi- zdaniem rewolucyjnym środkiem do zupełnego wyzwolenia człowieka. Wi- lozofię, politykęczy naukęw ogóle. Odebrał on w młodości bardzo staranne dzimy zatem, iż dla Abramowskiego własność prywatna, kapitał jest źródłem wykształcenie. Czytał Darwina, Spencera, Marxa czy Lassalla. Już od najmłod- wyzysku, bezrobocia, kryzysów i nierówności społecznej. Pisze on wręcz iż, szych lat młodzieńczych wykazywał zainteresowania społeczno-polityczne. ”im więcej człowiek potrzebuje, tym mniej ma, im bardziej czuje sięwolnym W wieku lat 15 publikował swoje prace w piśmie ”Zorza”. Główną ich tre- i równym panem przyrody - tym gorzej gniecie go despotyzm kapitału, tym ścią i przekazem była nieodłączna w jego całej późniejszej twórczości idea potworniejsza nierówność rzeczywistych praw życiowych pęta wszystkie je- braterstwa ludzi. Pisał on bowiem iż należy sobie wzajemnie pomagać, być go żądania… stąd nierównowaga duchowa. Niezgodność warunków życia z braćmi i przyjaciółmi. Mimo tak młodego wieku współpracował już z I Pro- psychizmem jednostki wytwarza nienormalność istnienia, pesymizm, roz- letariatem. To powiązanie jest na tyle istotne, iż kiedy w 1885 roku rozpo- pacz, miotanie sięgorączkowe, człowiek czuje sięcoraz bardziej olbrzymem czyna studia w Krakowie, tworzy wśród studentów koła socjalistyczne. Jed- strąconym w przepaść, spętanym Prometeuszem, spętanym przez boga - Ka- nak konserwatywno-klerykalne środowisko krakowskie mu nie odpowiada i pitał”. przenosi siędo Genewy. Tam aktywnie uczestniczy w życiu politycznym. Gdy Machajski w swej antyintelektualnej rewolcie także krytykuje własność powstaje II Proletariat Abramowski bierze aktywny w nim udział, odgrywa- burżuazyjną, traktując jąjako współczesnąniewolęrobotników, źródło cier- jącczołowąw nim rolę.Zarówno w kraju jak i na emigracji prowadzi aktywną pienia i nieszczęścia. Panowanie bowiem burżuazji nad środkami produkcji

34 47 głęboko przesycony i przepojony ideami internacjonalistycznymi. Wyrażało działalność. W 1891 roku tworzy ”Zjednoczenie Robotnicze”. W 1892 przystą- to się zarówno w deklarowanej międzynarodowej solidarności robotniczej, pił do pracy w nowoutworzonej PPS. Od 1897 roku, od powstania ”Przeglądu jak i tworzeniu anarchistycznych międzynarodowych organizacji do walki Filozoficznego” nawiązuje współpracęz tym pismem, na łamach którego pu- ze wspólnym wrogiem w postaci państwa, kapitału i burżuazji. Z interna- blikuje szereg swoich prac. Po 1905 roku naczelną rolę w jego działalności cjonalizmem zaś w parze szła wyraźna niechęć czy pogarda nawet wobec odgrywa sprawa kooperatyzmu i wcielanie tej idei w życie. W tym okresie nacjonalizmu, szowinizmu i patriotyzmu jako niepożądanych cech ukutych często podróżuje. Od czasu przybycia do Warszawy w 1910 roku stan jego przez państwo i burżuazję w celu podzielenia i skłócenia uciskanych mas zdrowia się pogarsza. Gruźlica i narkotyki wyniszczają jego organizm. Po całego świata, tak by utrudnić ich konsolidacjęi ułatwić sobie eksploatacjęi utworzeniu Uniwersytetu Warszawskiego w 1915 zostaje powołany na profe- wyzysk ich pracy. Szczególnie ostro i wyraźnie był zatem piętnowany patrio- sora i obejmuje katedrępsychologii doświadczalnej. Wkrótce potem zostaje tyzm jako nad wyraz szkodliwy, choć z pozoru zupełnie niegroźny, element kierownikiem Instytutu Psychologii. W okresie wojny entuzjazmuje sięideą ludzkiego współżycia stanowiący barierę dla wszechświatowego zbratania powstania niepodległej Polski. W 1917 roku rozpoczyna wykłady z metafizy- się ludzi w imię miłości, solidarności, braterstwa i równości. Trafnie istotę ki doświadczalnej. Nie udaje mu się niestety stworzyć z nich wykończonej tego stwierdzenia oddająsłowa samego Bakunina, który patriotyzm definiu- całości. Umiera 21 czerwca 1918 roku. O tym jak wielką indywidualnością je w następujący sposób: ”To jawne odrzucanie zasad człowieczeństwa, któ- był Abramowski i jakąznaczącąspuściznępo sobie pozostawił świadcząsło- re stanowi istotępaństwa, jest z państwowego punktu widzenia najwyższym wa Marii Dąbrowskiej, która rozwijając myśl Żeromskiego z ”Przedwiośnia” obowiązkiem i największą cnotą: nazywa się patriotyzmem i stanowi trans- pisała ”nic nie dzieje się w Polsce, nic naprawdę wielkiego, mądrego i do- cendentnąmoralność państwa. Moralność tęnazywamy transcendentną,po- brego, co by nie było przesiąknięte świadomie albo podświadomie ideami nieważ zazwyczaj wznosi się ona ponad poziom ludzkiej osobistej i społecz- Abramowskiego”. nej moralności oraz sprawiedliwości, wskutek czego najczęściej jest z nimi Drugąco do wielkości osobąspośród kręgu anarchistycznego o niemałym sprzeczna. Tak na przykład zgodnie z zasadami zwykłej, ludzkiej moralności wpływie na ówczesny ruch robotniczy w Polsce był Jan Wacław Machajski, uznajemy za przestępstwo znieważanie, gnębienie, ograbianie, okradanie, który publikował pod koniec życia swe prace także pod pseudonimem A. Wol- zabijanie i ujarzmianie bliźnich. Z punktu widzenia patriotyzmu wszystko ski. Machajski urodził się 27 grudnia 1866 roku w Busku niedaleko Kielc. W to jest obowiązkiem i cnotą, jeśli tylko utrwala lub wzmaga potęgępaństwa i 1882 rozpoczął edukację w kieleckim gimnazjum, gdzie między innymi po- zwiększajego chwałę.Wszystko to staje sięobowiązkiemkażdego obywatela- znał i zaprzyjaźnił się ze Stefanem Żeromskim. W tym okresie brał udział patrioty; każdy powinien gnębić, ograbiać, zabijać nie tylko obcych, ale na- w organizowaniu tajnego towarzystwa literackiego oraz intensywnie udzie- wet swoich współobywateli, ilekroć wymaga tego dobro państwa. To nam lał korepetycji. Po zdaniu matury rozpoczyna studia na Uniwersytecie War- wyjaśnia, dlaczego od zarania dziejów, czyli od czasu powstania państw, po- szawskim, których jednak nie kończy. W Warszawie rozpoczyna intensywną lityka zawsze była (i jest nadal) dziedziną, w której - pod przykrywkąwznio- konspirację na rzecz ugrupowań o narodowej orientacji. Działał w Skarbie słych frazesów - stale popełnia sięi uprawia rozbój. Łotrowski proceder staje Narodowym, Związku Młodzieży Polskiej. Jednak mimo wszystko bardziej siętu czymś chwalebnym, uprawiany jest bowiem w imiępatriotyzmu, trans- pociągał go socjalizm. W 1891 roku wyjechał do Krakowa. Wracając próbo- cendentnej moralności i najwyższych interesów państwa”. wał przemycić nielegalnąliteraturę, został aresztowany i wydalony z Austro- Węgier bez możliwości powrotu. Wyjechał zatem do Szwajcarii, gdzie na- 5.1.3. Krytyka własności wiązał kontakty z II Proletariatem. W 1892 został ponownie aresztowany za przemyt nielegalnej literatury i zesłany na 5 lat do Syberii. Tam ostatecznie Anarchizm jako pierwsza nowożytna doktryna konsekwentnie krytykuje wyzbył się na rzecz socjalizmu narodowych przekonań. W 1900 roku mimo własność zarówno prywatną jak i państwową, którą uważa za przyczynę zatrzymania w Irkucku i nadzoru policyjnego rozwija szeroką działalność i główną ostoję niesprawiedliwości i nierówności społecznej. Bowiem propagandową. Wtedy to powstaje ”Zmowa Robotnicza”. Jednak wzmożona mówiąc słowami Kropotkina, ”czyż można określić jaka cząstka bogactw, działalność grupy spowodowała aresztowanie i wyrok 6 lat zesłania. Dzię-

46 35 ki pomocy uczniów udaje mu się zbiec. Przyjeżdża do Genewy. Zdając sobie czy patriotyczne są niepożądane, a nawet zbędne. Stanowią one bowiem sprawęz bliskości rewolucji w Rosji, wyjeżdża w 1905 do Petersburga, gdzie barierę na drodze do międzynarodowej solidarności robotników. Bowiem rozpoczyna akcję agitacyjną. Zamysł jednak się nie udaje, wraca więc do wyzysk i ucisk nie zna granic ani państwowych ani narodowych. Najlepiej Szwajcarii. Ostatecznie jednak pod fałszywym nazwiskiem Jan Kiżło osiada to oddają słowa samego Machajskiego, który pisze iż robotnicy ogłupieni w Krakowie, gdzie ponownie tworzy ”Zmowę Robotniczą”. Próby te kończą przez swych ciemięzców i grabieżców, powtarzają za nimi ”kłamliwe słowa sięjednak klęską. W 1910 roku zostaje wykryty i aresztowany. Grozi mu eks- jak: ojczyzna, lud, naród (…)”. Niezbędna jest zatem międzynarodowa tajna tradycja do Rosji i przypuszczalnie kara śmierci. Tylko dzięki szerokiej akcji współpraca i kooperacja celem przygotowania wszechświatowego strajku pomocy, w której brały udział wszystkie polskie gazety i znane osobistości ekonomicznego, będącego pierwszym krokiem do zniszczenia kajdanów publiczne jak Żeromski, Dmowski czy Augustyn Wróblewski sprawa nabrała krępujących robotników na całym świecie. dużego rozgłosu i sądpod społecznąpresjąwydał łagodny wyrok - wydalenie. Również i u Zielińskiego odnaleźć możemy bardzo wyraźne nuty interna- W 1911 Machajski przybył do Paryża i wycofał sięz życia politycznego. Dopie- cjonalizmu i antypatriotyzmu. Pisze on bowiem iż każdy anarchista jest wro- ro Rewolucja Lutowa w 1917 roku w Rosji powoduje iż ponownie przyjeżdża giem cara i caratu i walczy z nim, ale nie bynajmniej z nienawiści do Niemców do Rosji. Tam jednak krytykuje Lenina i komunistów za to iż wprowadzają czy Rosjan. Jest on także gotów do walki z królem, prezydentem, czy też rzą- aparat władzy i ucisku niewiele różniący sięod poprzedniego. Zapowiada po- dem polskim. Pisze on dalej iż Ojczyzna jest matką panów i burżuazji, a dla wstanie nowej klasy pseudointeligentów, którzy z rewolucjonistów stanąsię najmitów i proletariatu zawsze straszną macochą. Otwarcie więc nawołuje aparatczykami. Bolszewicy więc w 1920 roku zakazali mu działalności propa- polskich anarchistów do okrzyków ”Precz z patriotyzmem, precz z Ojczy- gandowej. Machajski opuszczony przez przyjaciół ponownie wycofuje się z zną”. On także docenia znaczenie Międzynarodówki Robotniczej cytując jej życia politycznego. Zostaje zecerem w pismie gospodarczym. Mieszka w Mo- hasło, iż ”wyzwolenie robotników będzie dziełem samych robotników”. Z te- skwie do 1926 roku. Umiera 19 lutego na zawał serca. Machajski zasłynął w go możemy wysnuć wniosek iż robotnicy wszystkich krajów powinni razem swoim życiu najbardziej z krytyki ludzi wykształconych, dlatego tak bardzo walczyć ze wspólnym wrogiem jakim jest Państwo, i Kapitał. Jednocześnie obawiali sięgo bolszewicy. zaleca także zwalczanie wszelkich przejawów szowinizmu, nacjonalizmu czy Kolejnymi znaczącymi postaciami dla ówczesnego polskiego anarchizmu patriotyzmu jako podstawowego narzędzia służącego państwu jako moralny byli dr Augustyn Wróblewski i dr Józef Zieliński, o których jednak biografii i mentalny filar budowy jego burżuazyjnej i militarnej potęgi. brak nam bliższych informacji. Także i Augustyn Wróblewski był zwolennikiem internacjonalizmu twier- Dr Augustyn Wróblewski, chemik, docent na Uniwersytecie Jagiellońskim dząc, iż jako anarchokomunista opowiada sięza solidarnościąmiędzyludzką, należał do nielicznych przedstawicieli polskiego świata naukowego, zainte- braterstwem, gdzie nie ma miejsca na nienawiść czy współzawodnictwo. Na- resowanych filozofią wolności. Zapłacił za to jednak bardzo wysoką cenę. wiązuje przy tym do Kropotkina, którego cytuje w swej wypowiedzi, a który Ubezwłasnowolniony przez rodzinę i uznany za paranoika spędził wiele lat to właśnie pierwszy w oparciu o obserwację przyrody ukuł teorię, iż współ- w szpitalu dla umysłowo chorych. Wydawał on własnym sumptem liczne bro- praca i solidarność jest zawsze lepsza dla gatunku niż współzawodnictwo. szury, w których czynił się, jak to pisze Daniel Grinberg ”adwokatem piątego Wróblewski zatem dąży do tego, aby w świecie nie było egoizmu, by ludzie stanu” - obrońcąludzi ”zgnębionych i wyzyskiwanych”. Wydawał on w Kra- nie niszczyli się wzajemnie, by wreszcie zapanowała solidarność i miłość kowie ”Sprawę Robotniczą”, która była w latach poprzedzających wybuch wzajemna w miejsce, tak niepożądanej przez anarchistów, nienawiści. Na- I wojny światowej, jedynym polskim pismem mającym odwagę bronić anar- wiązując dalej także do myśli Ariańskiej, twierdzi iż podstawą anarchizmu chistów wszystkich odmian przed gwałtownymi atakami ze strony przedsta- jest i musi zawsze być Miłość wszechludzka. Zatem granice, państwa, naro- wicieli innych kierunków. dy, ojczyzny nie powinny odgrywać żadnej roli, bo wszyscy jesteśmy sobie Natomiast dr Józef Zieliński autor popularnej broszury z 1906 roku ”Czy w braćmi i winniśmy darzyć sięszacunkiem i miłościąwzajemną. Polsce anarchizm ma racjębytu?” nie był, jak pisze Daniel Grinberg oryginal- Z powyższej analizy poglądów anarchistów na temat Ojczyzny, czy patrio- nym myślicielem, lecz zdolnym popularyzatorem. Mieszkał on bowiem w Pa- tyzmu możemy wysnuć wniosek, iż cały bez wyjątkunurt anarchistyczny był

36 45 Abramowskiego. Pisze on, iż działalność organizacji polega na systematycz- ryżu, gdzie studiował, a później praktykował jako lekarz. Miał zatem okazję nym niszczeniu państwa carskiego poprzez bojkot oraz tworzenie nowego śledzić na bieżąco wszystkie teoretyczne nowinki, toteż z jego książek i bro- społeczeństwa polskiego, społeczeństwa wolnych stowarzyszeń opartych szur polska opinia czerpała pierwsze wiadomości na temat anarchosyndyka- na zasadach demokracji i kooperacji. Pisze dalej, iż nawet po wywalczeniu lizmu czy strajku powszechnego. Zieliński był również autorem popularnych niepodległości narodowej, działalność organizacji nie powinna ulec zaniko- poradników medycznych oraz dramatyzowanych scenek na użytek teatrzy- wi. Powinna ona ciągle walczyć z biurokratycznymi siłami państwowymi, ków robotniczych. Upowszechnienie idei anarchistycznych traktował nato- dążąc do zrealizowania typu człowieka wyzwolonego. Widzimy zatem, iż miast jako probierz zaawansowania cywilizacyjnego kraju. Abramowski rzeczywiście wyzbył się w walce z państwem pojęć takich jak: naród, ojczyzna, niepodległość. Poszedł on dalej twierdząc, iż walka 5.1. Kierunki aktywności ideologii anarchistycznej w powinna trwać dalej, nawet z odrodzonymi władzami państwa polskiego, gdyż każde państwo jest przeszkodą na drodze do osiągnięcia idealnego ujęciu polskich teoretyków anarchizmu człowieka wyzwolonego. Pisząc zaś o kwestii ”niepodległości narodowej” Wymienione w poprzednim rozdziale postacie niewątpliwie miały ścisły stwierdzał, iż wolność polityczna jest w takim rozumieniu wolnościąnarodu, związek z anarchizmem, a w swoich broszurach, pismach, wydawnictwach a nie człowieka i kwestie więzów policyjnych czy ekonomicznych odsuwa opisywali, krytykowali współczesne im społeczeństwo oraz przedstawiali na dalszy plan. Promując zaś internacjonalizm bezwzględnie potępia szowi- swe własne, różnorakie wizje nowego, lepszego świata. nizm, instynkty nienawiści plemiennej, czy religijnej, a w każdym robotniku Jakkolwiek byli oni wszyscy związani z anarchizmem to jednak podobnie nakazuje widzieć towarzysza, bez względu na jego religię czy narodowość. jak sama doktryna, która jest otwarta, różnorodna i nie dające jednego, osta- Stwierdza przy tym, iż w rozbudzeniu instynktów szowinizmu i nienawiści tecznego rozwiązania, tak i oni proponowali różne sposoby by osiągnąć wy- mająwyłącznie interes rządy, burżuazja i kapitaliści. Bowiem podzielonymi marzony, sprawiedliwy i dobry podział przyszłego anarchistycznego społe- i skłóconymi robotnikami łatwiej jest rządzić. Wskazuje przy tym, iż jedynie czeństwa. międzynarodowa solidarność robotników może zbawić świat. Podobnąmyśl Abramowski zatem propagował i rozwijał w swojej twórczości i działaniu znajdujemy u Bakunina, który stwierdza iż w patriotyzmie miały, mają i idee socjalizmu bezpaństwowego i spółdzielczych kooperatyw, opierających mieć będą interes tylko klasy rządzące, uprzywilejowane, grabiące masy się jednak na przewodniej myśli, idei: braterstwa, miłości, równości i poko- ludowe i czerpiące z nich zyski. Do takich ”filarów patriotyzmu” zalicza ju. To właśnie owa idea braterstwa, przyjaźni, pomocy i pozapaństwowych więc państwo, Kościół i burżuazję. kooperatyw, związków przyjaźni miały być wstępem do rewolucji, odnowy Elementy internacjonalizmu odnajdujemy także w twórczości i działalno- moralnej człowieka. Dopiero wtedy, kiedy wszystkie jednostki, wszystkie sto- ści Machajskiego, którego całe życie i działalność polityczna charakteryzo- sunki międzyludzkie będąsięmogły obejść bez pośrednictwa państwa, moż- wały dążenia internacjonalistyczne w ruchu robotniczym. Najjaskrawszym liwe będzie jego pokojowe zlikwidowanie. Bowiem kiedy obywatele będą w tego przykładem było stworzenie postulowanej przez Machajskiego, stanie całkowicie funkcjonować poza państwem i nie będą uczestniczyć w powszechnej ogólnoświatowej ”Zmowy Robotniczej” będącej w stanie żadnych jego instytucjach - umrze ono śmierciąnaturalną. przygotować globalny strajk powszechny. Organizacja taka powinna być Machajski natomiast krytykując ówczesne społeczeństwo jak i przyszły nielegalna, działająca w podziemiu, przygotowywana tylko drogą mię- proponowany model społeczeństwa socjalizmu państwowego stworzył anty- dzynarodowego spisku robotniczego. Bowiem tylko wtedy jest możliwe inteligenckąideologię. Uważał on bowiem iż to właśnie inteligencja kosztem zwycięstwo. Widzimy zatem, iż według Machajskiego anarchistyczna rewolucji robotniczej pragnie dojść do władzy i ”wsiąść na kark robotnikom” socjalna rewolucja wyzwolenia proletariatu może tylko wtedy odnieść i dalej ich wykorzystywać. Głosił on zatem koncepcje ogólnoświatowej zmo- zwycięstwo, kiedy robotnicy wszystkich krajów solidarnie i razem wystąpią wy robotniczej i rewolucji permanentnej, dążącdo zrównania płac robotnika przeciw swoim katom w postaci rządu, państwa, burżuazji, kleru czy kapi- umysłowego i fizycznego. Dlatego też Machajski tak bardzo ostro krytykuje talistów. Z tego też względu wszelkie uczucia narodowe, nacjonalistyczne,

44 37 socjalizm, twierdząc iż socjaliści sprzedają robotników i sadzają im na kar- 5.1.2. Internacjonalizm i antypatriotyzm kach kolejne warstwy próżniaczej inteligencji, którątrzeba wyżywić. W anarchistycznej wizji nowego, lepszego świata krytyka władzy i negacja Wróblewski natomiast wyraźnie odwołuje się do poglądów głoszonych państwa nierozerwalnie wiąże sięz głoszeniem międzynarodowej solidarno- przez Tołstoja. Dużą rolę odgrywa u niego miłość ludzkości wyniesiona na ści wszystkich uciskanych i wyzyskiwanych mas ludowych oraz krytyką na- piedestał w miejsce Boga, a także postulat moralnego buntu, wyrażającego cjonalizmu, szowinizmu, czy wręcz postawami czysto antypatriotycznymi. sprzeciw wobec zastanej rzeczywistości. Jest on zwolennikiem anarchizmu Bowiem już Tołstoj pisał iż patriotyzm jest szkodliwym uczuciem, gdyż nie- komunistycznego, mocno jednak przesiąkniętego pacyfistycznymi i chrze- odmiennie prowadzi do nacjonalizmu, szowinizmu, a co za tym idzie do nie- ścijańskimi nutami Tołstoja. Od Kropotkina, twórcy anarchokomunizmu nawiści i wojny. Anarchizm zatem był, jak to napisał Stefan Morawski, kon- dziedziczy zaś naukę i etykę. Istotną rolę zatem odgrywa solidarność i sekwentnie zorientowany ku internacjonalizmowi. Najdobitniej potwierdza współpraca międzyludzka. to fakt aktywnego udziału samego Bakunina i jego zwolenników w Między- Zieliński natomiast sam będąc ortodoksyjnym anarchosyndykalistą stara narodówce Robotniczej, jak i sam fakt tworzenia czysto anarchistycznych sięmocno promować tęodmianęanarchizmu w Polsce. Uważał zatem iż nie- międzynarodowych organizacji. Najlepiej to ujął Bakunin, który napisał iż zbędne jest utworzenie na ziemiach polskich Bojowych Robotniczych Związ- socjalna rewolucja anarchistyczna nie może być rewolucjąlokalną, jednego ków Zawodowych mających przygotować rewolucję. narodu, gdyż, z samej swej istoty jest ona rewolucjąmiędzynarodową. Z tego Z powyższego opisu widzimy zatem iż jakkolwiek wszyscy oni byli związa- też względu niemalże wszyscy anarchiści nieodmiennie postulowali między- ni z anarchizmem to widzieli i propagowali różne drogi do osiągnięcia wy- narodowy ustrój federalistyczny, ponieważ jak to ujął Proudhon swobodna marzonego ideału. federacja autonomicznych i praworządnych gmin lokalnych, narodowych, Zatem w następnych rozdziałach chciałbym scharakteryzować ich poglą- krajowych, czy międzynarodowych ma być pierwszym krokiem na drodze dy odnośnie podstawowych założeń i punktów krytyki anarchizmu takich do powszechnej anarchii. Z tak przyjętej zaś zasady internacjonalizmu nie- jak: krytyka rządu i państwa, internacjonalizm i patriotyzm, krytyka wła- odmiennie więc wynikała ostra i bezpardonowa krytyka patriotyzmu jako sności, krytyka kapitalizmu, krytyka socjalizmu, poglądyodnośnie rewolucji uczucia antyludzkiego, zwierzęcego i ziejącego nienawiścią do wszystkiego czy to pokojowej czy zbrojnej, antymilitaryzm i pacyfizm, krytyka demokra- co obce. Z powyższego opisu możemy zatem wywnioskować, iż dla ówcze- cji, antyklerykalizm, egalitaryzm i braterstwo, pojęcie wolności czy wreszcie snych anarchistów patriotyzm nie był uczuciem godnym szacunku, była to wizje nowego, lepszego, anarchistycznego ładu. wręcz cecha zła i niepożądana, do tego stopnia, iż nawet Proudhon, znany ze swego uwielbienia dla Francji i Francuzów, kpił sobie z patriotyzmu. 5.1.1. Krytyka rządu i państwa Także i u naszych rodzimych teoretyków anarchizmu znajdujemy ele- Każda władza z samej swej natury rzeczy jest źródłem ucisku, ponieważ menty internacjonalistyczne i antypatriotyczne. Abramowski bowiem, zakłada konieczność istnienia jakiejś określonej formy przymusu. Dlatego jak to stwierdził Zbigniew Krawczyk, wraz z rezygnacją z czynnej dzia- tez sam fakt jej istnienia budzi sprzeciw anarchistów. Trafnie to ujął Baku- łalności w PPS zaniechał całkowicie rozpatrywania spraw społecznych w nin, który pisze iż państwo to negacja wolności poszczególnych jednostek, kategoriach interesu narodowego, niepodległości narodowej, czy ojczyzny. bowiem państwo całkowicie pozbawia wolności jednostek w imię wolności W swej teorii socjalizmu bezpaństwowego akcentował przede wszystkim wszystkich albo w imię ogólnego, w gruncie rzeczy abstrakcyjnego, prawa. międzynarodowy sens głoszonej przez siebie ideologii. Bowiem, jak kon- Konkluduje zatem, iż gdzie zaczyna się państwo, tam kończy się wolność kluduje dalej Krawczyk, koncepcja socjalizmu bezpaństwowego jest teorią jednostki i vice versa. Zatem już w XIX wieku Henry David Thoreau stwier- ekonomiczno-socjalną, nie włączającą zagadnień narodowych jako celu dził iż ”najlepszy jest taki rząd, który w ogóle nie rządzi”. Anarchiści zatem naczelnego, bądź jednego z głównych. Była to bowiem teoria konsekwent- występują przeciw rządowi ponieważ, jak to ujął Errico Malatesta, nieza- nie internacjonalistyczna. Dobrym przykładem na słuszność takiego osądu leżnie od nazwy, pochodzenia czy organizacji, zawsze jego podstawową wydaje się być program ”Organizacji Kultury Polskiej” sformułowany przez

38 43 państwem i rządem stwierdza, iż nie da sięosiągnąć zwycięstwa drogąpoko- funkcjąbędzie uciskanie mas oraz ochrona tych którzy to robią, a głównymi jowąza pomocąustępstwi kompromisów. Zaleca w walce z rządemakcje bez- jego atrybutami będzie policjant, poborca podatkowy, żołnierz i więzienie. pośrednią. Czyn, podobnie jak u anarchosyndykalistów pokroju Pelloutiera, Konkludując nasuwa się nam stwierdzenie iż władza jawi się anarchistom, ma być wszystkim. jak to trafnie podsumował współczesny amerykański socjolog jako ”system, Z powyższego opisu możemy zatem wywnioskować iż bunt anarchistów który całkiem wbrew woli człowieka, opodatkuje go, powoła do służby wobec instytucji rządu, czy samego państwa wynikał z tego iż postrzegali wojskowej, zmusi do przestrzegania swych niezliczonych praw i przepisów, tą instytucję jako główną przeszkodę w osiągnięciu powszechnej wolności, w razie potrzeby wpakuje do więzienia, a w ostateczności zabije”. równości całej ludzkości, a także jako instytucję całkowicie zdeprawowaną, Również i u Abramowskiego znajdujemy ostrą i dosadną krytykę władzy amoralną, stanowiącąbarieręw osiągnięciu powszechnego szczęścia obywa- i państwa. Pisze on bowiem iż państwo uciska, tępi nawet ludzką indywidu- teli. Dobrze to ilustrująsłowa Bakunina, który stwierdził iż państwo jest naj- alność, co nie wynika jednak z jakiegoś wynaturzenia aparatu władzy, lecz bardziej jaskrawym i najbardziej pełnym zaprzeczeniem tego co ludzkie. Po- co jest po prostu istotą państwa. Bez tej funkcji, konkluduje dalej, straciło- nadto państwo w tych opisach jawi sięnam jako instytucja wymuszająca po- by ono bowiem swoją rację bytu. Abramowski uważa iż są trzy źródła nę- słuszeństwo swoich obywateli tylko za pomocą siły i przymusu, którymi to dzy ludzkiej, zarówno fizycznej jak i moralnej. A jedną z nich jawi mu się tylko cechami posługujęsięw osiągnięciu swych własnych celów i korzyści. państwo jako zorganizowana siła przymusu i gwałtu nad jednostką. Podob- Na zakończenie niniejszego rozdziału chciałbym przytoczyć definicję ną definicję rządu podaje Tołstoj, pisząc iż ludzie dla własnego dobra i bez- władzy i państwa sformułowaną przez ”ojca anarchizmu” - Proudhon, pieczeństwa musząwręcz niewolniczo podporządkować się, składającym się który władzę polityczną w każdej postaci przedstawiał jako nieopisany z nieznanych im ludzi instytucjom, zwanych rządami. Musząoni koniecznie despotyzm pisząc ”Być rządzonym to być obserwowanym, nadzorowanym, oddawać im częśćwytworzonej przez siebie pracy i wykonywać wszystkie żą- szpiegowanym, kierowanym, nastawianym, podporządkowanym ustawom, dania tych instytucji, nie wyłączając nawet zabójstwa bliźniego. Dlatego też indoktrynowanym, zmuszanym do wysłuchiwania kazań, kontrolowa- jak uważa Stanisław Borzym, państwo to dla Abramowskiego wspólnota na- nym, szacowanym, ocenianym, cenzurowanym, poddawanym rozkazom rzucona przemocą, a więc pozorna, a jego wszechmoc prowadzi do ubezwła- ludzi, którzy nie mają ani prawa, ani wiedzy, ani cnót obywatelskich. snowolnienia obywateli stosując w każdej sytuacji metody biurokratyczne. Być rządzonym oznacza przy każdej transakcji, przy każdym działaniu, Dlatego też jak konkluduje dalej Borzym, Abramowski występował przeciw przy każdym ruchu być odnotowanym, rejestrowanym, kontrolowanym, przymusowi zadanemu w imię idei, który oderwany od rzeczywistych po- opodatkowanym, ostemplowanym, opatentowanym, licencjonowanym, trzeb może przybrać postać przymusu bezideowego. Z tego to powodu Abra- autoryzowanym, aprobowanym, napominanym, krępowanym, reformowa- mowski w walce z państwem nie zalecał działań zbrojnych, bomb czy terroru nym, strofowanym, aresztowanym. Pod pretekstem dbałości o dobro ogółu lecz bierny opór, swoisty bojkot państwa i wszystkich jego instytucji. Bardzo jest się opodatkowanym, drenowanym, zmuszanym do płacenia okupu, dobrze obrazuje nam to Ustawa Stowarzyszenia ”Komuna”, która nie uzna- eksploatowanym, monopolizowanym, poddawanym presji, uciskanym, je żadnego państwa i dąży do tego by wszystkie potrzeby były załatwiane i oszukiwanym, okradanym; wreszcie przy najsłabszych oznakach oporu, zaspokajane przez swobodne stowarzyszenia. Bojkot państwa wyraża się w przy pierwszych słowach skargi, represjonowanym, karanym, obraża- prywatnym postępowaniupoprzez obstrukcjęinstytucji sądowych,niewyko- nym, nękanym, śledzonym, poniżanym, bitym, rozbrajanym, duszonym, nywanie ich zaleceń, odmowa współpracy z policją, nawet przy wydawaniu więzionym, rozstrzeliwanym, sądzonym, skazywanym, deportowanym, zbrodniarzy. Należy, jak to już na długo przed Abramowskim zalecali Arianie, chłostanym, sprzedawanym, zdradzanym, i na koniec wyśmiewanym, nie przyjmować żadnej posady w służbie państwowej, odmawiać uczestnic- wyszydzanym, znieważanym, okrywanym hańbą. Taki jest rząd, taka jest twa w jakiejkolwiek instytucji rządowej, odmawiać służby wojskowej. Abra- jego sprawiedliwość, taka jest jego moralność”. mowski zaleca także nieuznawanie praw cywilnych, czy wzorem Godwina odmowę posyłania dzieci do rządowych szkół. By takie działanie stało się możliwe Abramowski propaguje rozwój w ludziach potrzeby i umiejętności

42 39 swobodnego zrzeszania się.Abramowski uważał iż negacja państwa powinna zaś wzywa do powszechnego strajku ekonomicznego, który zachwieje pozy- przybrać postać rewolucji ciągłej. Miała ona zatem obejmować te wszystkie cjęzarówno kapitalistów jak i państwa. Uważa że podwyższenie płacy zarob- potrzeby społeczne jednostek wskutek których państwo istnieje i te wszyst- kowej robotnika jest jedyną bronią od której giną wszelkiego rodzaju gra- kie funkcje które wykonuje jako obrońca praw własnościowych, wykonawca bieżcy tacy jak na przykład państwo, czy burżuazja, by sięjuż więcej nie od- sprawiedliwości i stróż moralności publicznej. Uważał zatem iż należy się rodzić. Dlatego wszechświatowe strajki ekonomiczne jego zdaniem zniszczą oddolnie tak organizować, aby usunąć ze stosunków pomiędzy robotnika- wszystkie dochody grabieżców, zrównają pensję do wytworu pracy zarob- mi pośrednictwo państwa. Należy także uświadamiać iż państwo, któremu kowej i wówczas runie odwieczna niewola robotnicza. A wszystko to będzie wielu daje prawo do istnienia jako obrońcy, wcale nie chroni nas przed prze- zasługą strajku generalnego wymierzonego przeciw wszystkim pasożytom stępczością, a system karny, sądy i więzienia to właściwie szkoły występków takim jak burżuazja, socjaliści, kler, czy wreszcie państwo. W podobny spo- i bynajmniej nie przyczyniają się one do ich zmniejszenia się społecznego. sób widział i oceniał strajki sam Kropotkin pisząc, iż strajk nie może już być Poza tym prawo i jego organy wykonawcze są biurokratyczne i działają w celem samym w sobie, lecz użytecznym środkiem do osiągnięcia celu. Strajk oparciu o schematy. Mogą zatem zawsze wyeliminować niewinne jednost- jest zatem impulsem do organizowania się i może spełnić funkcję przycią- ki za ”zbrodnie” przeciw państwu, społeczeństwu, porządkowi, bezpieczeń- gnięcia tych, którzy bez tego impulsu by nie przystąpili. Zatem według księ- stwu, moralności społecznej itp. Abramowski sądził zatem iż to właśnie dzię- cia anarchizmu, strajk to dobra propaganda anarchistyczna, prowadząca do ki bojkotowi wszelkich instytucji państwowych będzie możne doprowadzić przebudzenia świadomości i mająca aspekt wychowawczy, poprzez naukę do naturalnej śmierci całego państwa, tak że nie będzie już sposobu jego oca- uczestników wspólnego działania i podziałów obowiązków oraz współodpo- lenia. Widzimy zatem w tych projektach wiele z myśli i poglądów Tołstoja, wiedzialności za wspólnąsprawę. który to także zalecał bierny opór przeciw państwu i bojkot wszystkich jego Dr Augustyn Wróblewski natomiast będąc anarchokomunistą otwarcie instytucji jako droga wiodąca wprost do zniesienia państwa. głosił potrzebę odrzucenia władzy jako tyranii. Mówił zatem, iż jego celem Również i Machajski występował przeciw państwu i rządowi. Z tym że jest dążenie do zniesienia władzy, państwa, aż do osiągnięcia współżycia kładł on dużo większy nacisk na samorządność robotników, strajk general- bezpaństwowego. W swoich poglądach powoływał się na Tołstoja i Kropot- ny czy obnażenie prawdziwego oblicza socjalizmu i socjalistów jako podpory kina, których uważał za swoich duchowych nestorów. W podobny sposób burżuazji i państwa niż bezpośrednią krytykę władzy. Jego stosunek zaś do definiował władzęMax Stirner mówiąc iż ”państwo zawsze jest tyranią, bez państwa i rządu można odnaleźć we fragmentach prac kiedy pisze, iż socja- względu na to, czy władcąbędzie jeden, wielu, czy wszyscy”. liści, burżuazja, każdy rząd, w tym i despotyczny carski rząd, nie mogą do- Dr Józef Zieliński, znany ze swych poglądów anarchosyndykalistycznych puścić do powszechnego ekonomicznego strajku. Bowiem, kontynuując jego pisze podobnie jak Abramowski, iż jednąz zapór do szczęścia człowieka jest myśl, strajk taki podkopuje fundamenty państwa, podstawy ludzkiego społe- władza. Bowiem dziecko już od najwcześniejszych lat napotyka na zaporęw czeństwa, grozi końcem świata, zagładącałej ludzkości, w mniemaniu wszel- postaci władzy rodzicielskiej zmuszającej je do nieustannego posłuszeństwa. kich instytucji rządowo-państwowych. Dlatego też Machajski był wielkim Również i w szkole musi słuchać, milczeć i tak myśleć jak programy nakazu- zwolennikiem strajku generalnego, jako jedynie akceptowanej broni w walce ją. Pisze iż cała władza to panowanie człowieka nad człowiekiem. Władza zaś zarówno z burżuazją, socjalizmem jak i państwem. Podobnie jak Abramow- wypacza charaktery, upadla, zabija najszlachetniejsze uczucia, niweczy naj- ski był wrogiem przemocy, a zwłaszcza akcji bezpośredniej, co różniło go od wznioślejsze usiłowania. Widzimy tu zatem wyraźne podobieństwo do myśli innych anarchistów, choć podobnie jak oni był przeciwny wszelkiemu pakto- Bakunina, który pisze iż nic bardziej nie zagraża moralności jednostki ludz- waniu z państwem. Widać to w tych poglądach częściowe podobieństwo do kiej niż przyzwyczajenie do wydawania rozkazów. Bowiem to demoralizuje opcji reprezentowanej przez anarchosyndykalistów. Oni bowiem także ro- nawet najlepszych, najmądrzejszych i najszlachetniejszych , najbardziej bez- zumieli strajk generalny jako ostateczny cios zadany państwu. Dążyli zatem interesownych i nieskazitelnych. A dzieje się tak dlatego, że ze sprawowa- także do strajku generalnego, lecz w odróżnieniu od Machajskiego podstawo- niem władzy jest nierozerwalnie związana pogarda dla mas ludowych i prze- wym środkiem w tych działaniach była jednak akcja bezpośrednia. Machajski sadne wyobrażenie o swoich własnych zasługach. Zieliński mówiąc o walce z

40 41