indisch BOEkENkRANT BIJ hET TONg TONg FESTIVAL

ISSN 1875-5585. redaCtie: SIEM BOON. e [email protected]. vormgeving: SABRINA LUTHJENS BNO & MARCEL VAN

DEN BERG. uitgever : STICHTING TONG TONG, BEZUIDENHOUTSEWEG 331, 2594 AR DEN HAAG. e [email protected] , anders w WWW.TONGTONG.NL . gratis 6e jrg. ~ Nº 01 ~ mei 2011

3 Toneel uiT 6-7 cuk bandung & cis 4-5 tjalie reQuieM voor 100 jaaR ediTh haagse Wandeling 9 10- 11 8 de kracht gekozen door: kristine groenhart van eveline sToel column diederik van vleuten Marion bloeM boeken pauline sloT BesTe van 13 Maria derMoÛt: nog pas gisTeRen ik snoeP Twee dus ik Ben weRelden indo jorge aMado raffles 12 & java 15 16 18 WaYang willem 20 19 Met korting

25 Mei t/M 5 juni indisch veRleden naaR malieveld onvoltooid Musea den haag Over Indisch Anders Leslie Boon (1978) is geboren in Jakarta en Siem Boon (1964) is directeur van het Tong Indisch Anders, boekenkrant bij het Tong medewerkers woont sinds 1993 in Nederland. In 2007 Tong Festival en hoofdredacteur van Tong Festival, richt zich op lezers met publiceerde zij samen met Siem Boon Indisch Anders. Ze schreef o.a. Ik wilde een belangstelling voor (post)koloniale Rogier Boon, Indisch ontwerper. Zij stu­ eigenlijk niet gaan; De repatriëring van letteren. Indisch Anders verschijnt onre­ deerde Indonesische Talen en Culturen in Indische Nederlanders 1964–1964 (met Eva gelmatig in een oplage van 30.000. De Leiden. Momenteel werkt zij voor Stich­ van Geleuken, 1993) en ‘Een thuis’ in de boekenkrant is gratis verkrijgbaar bij de ting Tong Tong, o.a. als theaterprogram­ bundel Indisch leven in Nederland (red. A. boekhandel. meur. Cottaar, 2006). In 2005 maakte zij de ten­ toonstelling Rogier Boon, Indisch ontwer- per, die te zien was in Nederland en Indo­ nesië. In 2007 verscheen daarvan het gelijknamige boek (met Leslie Boon).

Indisch Anders ontvangen? Marion Bloem (1952), schrijver, filmmaker, Vilan van de Loo studeerde Indische Patricia Maresch (1969) studeerde Latijns- Indisch Anders verschijnt onregelmatig. dichter en beeldend kunstenaar, brak ­letterkunde. Haar eerste biografie ging Amerika Studies aan de Universiteit van Wilt u het volgende nummer thuis ont­ door met Geen gewoon Indisch meisje over mevrouw J. Kloppenburg-Versteegh Utrecht en begon daarna haar journalis­ vangen? Mail uw adresgegevens naar (1983) en de documentaire Het land van Daar­na verschenen biografieën over tieke carrière bij de NOS. In 2007 vestigde [email protected] of stuur een brief­ mijn ouders (1983). Haar speelfilm Ver van Beata van Helsdingen-Schoevers en Lin zij zich in Rio de Janeiro om samen met vier kaart naar Indisch Anders, Bezuiden­ familie (2008), gebaseerd op haar gelijk­ Scholte. Momenteel werkt ze aan een jongeren een documentaire te maken in de houtseweg 331, 2594 AR Den Haag. Wilt u namige roman, is verkrijgbaar op dvd. promotie­onderzoek over de eerste grote favela Vila Cruzeiro. In 2009 verscheen bij Indisch Anders steunen en zo meehelpen Haar gedicht Geen Requiem (2010) is gratis Indische romancière van Nederland, Conserve een boek over haar ervaringen: de verschijningsfrequentie te verhogen? verkrijgbaar. Haar meest recente literaire Melati van Java (1853–1927). Ze heeft ook Rio’s andere kant – De Stad en de Sloppen- Maak dan een donatie over op bankrek. werken zijn Vervlochten grenzen (2009) en belangstelling voor de geschiedenis van wijk. BBC World zond de documentaire uit 606 59 19, t.n.v. St. Tong Tong, Den Haag. Meer dan mannelijk (2011). het boksen in vooroorlogs Indië. in 2010. Lees meer op www.tongtong.nl.

Adverteren ? Sanne Ravensbergen (1985) studeerde in Edy Seriese (1950) is directeur van het Wilt u adverteren in Indisch Anders? 2010 cum laude af als historicus aan de Indisch Wetenschappelijk Instituut (IWI) Bel Leslie Boon, 070 – 322 8775 of mail Universiteit Leiden na archiefonderzoek en projectleider van de Stichting Indische naar [email protected]. Zij kan u op Java. Zij werkt nu al freelance journa­ Cultuur (SiC). In beide functies verzamelt ook informeren over de advertentiemoge­ list en vooronderzoeker. Ze schreef eerder ze vertellingen van Indische mensen uit lijkheden van De Sobat, relatie­magazine voor Internationale Samenwerking, de uni­ Indië en elders. Haar meest recente pro­ van Stichting Tong Tong, uitgever van versiteitskrant Mare en het relatiemaga­ ductie is de dubbeldvd Krontjongan (2009) Indisch Anders. zine van Stichting Tong Tong, De Sobat. over Indische muziek. Een volgend deel, over Dooremigreren, staat op stapel. Wilt u nog dit jaar adverteren op het Tong Tong Festival? Bel of mail dan snel.

Tong Tong Festival

Het Tong Tong Festival biedt de beste mix van oost en west in een modern en origi­ neel programma. Het brengt artiesten, auteurs en wetenschappers van (inter) nationale faam naar Den Haag. Het Tong Tong Festival produceert eigen multidisciplinaire producties en mengt muziek- en danstradities. De naam van het festival verwijst naar Over de Tong Tong Fair Stichting Tong Tong. Deze organisatie zet zich al tientallen jaren in voor het behoud, De Tong Tong Fair is het grootste Eurazia­ voort uit de Tong-Tong-beweging rondom cultuur te financieren. In 2009 verscheen de overdracht en het stimuleren van de tische festival ter wereld. Het evenement de schrijver, journalist en activist Tjalie De Pasar Malam van Tong Tong, een Indische Indische (Euraziatische) cultuur. bestaat uit de Grand Pasar, de beroemde Robinson. onderneming door historicus Florine Koning Waar? Het Tong Tong Festival vindt plaats oost-west-beurs, en de Eetwijk, met tien­ Met de opbrengst van de recette en stand­ over de eerste vijftig jaar. op de 53e Tong Tong Fair op het Malieveld tallen Aziatische restaurants en waroengs. verhuur van de Tong Tong Fair wordt het De Tong Tong Fair vindt plaats op het Malie­ in Den Haag. De Tong Tong Fair is ook gastvrouw van het Tong Tong Festival gefinancierd; sinds veld, Koningskade, Den Haag, op 5 minuten Wanneer? Van 25 mei t/m 5 juni 2011. Tong Tong Festival. enkele jaren ontvangt Stichting Tong Tong lopen van station Den Haag Centraal. Passe-partout: Een dagkaart voor de Tong Tong Tong Fair is de nieuwe naam waar­ ook projectsubsidies voor onderdelen van Op www.tongtongfair.nl zijn online toe­ Tong Fair is inclusief passe-partout voor onder de Pasar Malam Besar verder gaat. het festival. De Tong Tong Fair heeft geen gangskaarten verkrijgbaar: e-tickets, direct het Tong Tong Festival. Het bestaat sinds 1959 — en begon onder de winstoogmerk. Al een halve eeuw zijn de toegestuurd in uw mailbox. Dagkaart: norm. doordeweeks € 11,50; naam Pasar Malam Tong Tong — en komt beursactiviteiten het middel om Indische norm. za of zo € 14,50; 65+ doordeweeks € 7,50; 65+ za of zo € 9,–; kind. 2 t/m 11 jr Het Tong Tong Festival 2011 wordt mede mogelijk gemaakt door: € 4,50; studenten € 9,50; CJP € 9,50. Korting voor groepen en personeelsverenigingen. Den Haag Danst! ­— Fonds Podiumkunsten ­— Gemeente Den Haag ­— Hivos ­— Makassar, Zuid-Sulawesi — Making Waves — Medan, Noord- Meer info: www.tongtongfestival.nl en Sumatra ­— Meyer Fiscale Adviessystemen BV­— Ministerie van Cultuur en Toerisme van de Republiek Indonesië ­— Mondriaan Stichting ­— 60 0900 – 72 72 762 (€ 0,45 p.min.). Jaar Molukkers in NL ­— Pasar Malam Besar BV ­— Sobats Stichting Tong Tong ­— Sultanaat Banjar, Zuid-Kalimantan — met dank aan:­ Acteer­ school Rotterdam ­— Couperus Museum — Galerie Artipoli ­— Haags Historisch Museum ­— Haagse Monumentenzorg ­— Kosmopolis Den Haag — Museum Nusantara — Museum Volkenkunde

~2~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2011 TJALIE ROBINSON 1911–1974 zich er maar voor openstelde, en als Indische alleen onze programmering bepaald, maar redactioneel mensen het maar zouden schenken. ook onze ‘carrière’. Ook wij beseffen dat onze Misschien vroeg Tjalie wel teveel. Want het keuzes impopulair zijn, maar ze worden Indische behoort ook nog eens voor een ingegeven door liefde voor het Indische, en groot deel tot het vrouwelijk domein. En de trouw aan die liefde. Ergens moet toch een vrouw is misschien wel de baas achter de plek zijn, waar het onbegrip en andermans 100 jaar voordeur, en achter de voordeur zullen vast smaak — denk even aan die juryleden — níet heel veel mensen van harte Indisch zijn, de boventoon voeren? Datgene wat goed en maar op straat en in het openbaar is de mooi en fijn is, mag toch wel eens in de vrouw niet de baas. Zelfs vrouwen die de openbaarheid, centraal staan, in de spot­ baas zíjn, moeten accepteren dat zij vaak lights worden gezet? minder aanzien hebben dan lager geplaatste Als u het daarmee eens bent, en u vindt ons Tjalie (of minder presterende) mannen. Wie kent festival waardevol, doe dan niet als dat Indi­ niet de voorbeelden van de man en vrouw die sche jurylid. Zeg het gewoon! samen een zaak leiden, van wie de man als Honderd jaar geleden werd Tjalie Robinson vanzelfsprekend wordt aangesproken als geboren. Daarom besteedt het Tong Tong Festival directeur en zijn vrouwelijke partner voor Tjalie in de spotlights secretaresse wordt aangezien? U kijkt er mis­ dit jaar (wederom) extra aandacht aan hem. De schien niet eens meer van op. Prof. dr. Bert Paasman geeft een lezing nadruk ligt dit jaar op de betekenis die zijn werk Tjalie Robinson hield zielsveel van zijn Indi­ over het tijdschrift Gerilja. Tjalie sche moeder. Daarom nam hij haar naam schreef dit “maandblad voor zelfbe­ vandaag de dag nog voor lezers heeft, Indisch en aan, toen hij een pseudoniem koos. Robin­ houd”, dat slechts tweemaal ver­ niet-Indisch. Er zal aandacht zijn voor Tjalie son was haar meisjesnaam; Boon de naam scheen, helemaal zelf vol. Zijn ideeën van zijn Hollandse vader. Het gaf, misschien tonen parallellen met die van Edward Robinson/Vincent Mahieu als schrijver, maar ook onbewust, nog iets anders aan: dat hij zich Said, twee decennia later in Orienta- zijn radicaal andere standpunt ten opzichte van erfgenaam maakte van haar cultuur, haar lism. Za 28 mei, 13.30 uur, Bibit-­Theater. erfenis. Hij bleef trouw aan die liefde, en de In de talkshow ‘Tjalie & Mahieu voor de het Indo-zijn komt aan bod. rest vloeide daar als vanzelf uit voort. toekomst’ praten schrijver Alfred Bir­ Tegelijkertijd verloochende hij ook zijn Hol­ ney, Moesson-hoofdredacteur Marjo­ landse vader niet. Hij hamerde steeds op zijn lein van Asdonck, en publicist Edy door Siem Boon Nederlandse nationaliteit en stelde zijn tole­ Seriese o.l.v. Sylvia Dornseiffer over de rante en goedmoedige vader als voorbeeld ‘houdbaarheid’ van het werk van Tjalie voor de natie. Robinson & Vincent Mahieu. Za 4 juni, 15.30 uur, Bibit-Theater. .. Tjalie Robinson benadrukte dat het zij hem ook goed gevonden.” — “Maar Toekomst onhaalbaar en niet nodig was om te proberen waarom zat je dan in de jury?” Tolerantie en goedmoedigheid, wat klinkt Meer programma-onderdelen staan iets te zijn wat je niet bent. Hij riep Indische In een jury deelnemen om te horen wat de dat als van lang geleden! En toch blijven we beschreven in dit nummer van Indisch Nederlanders op om uit hun eigen ‘koloniale’ ànderen een goede film vonden. Dat vat, erachter staan. Anders en op de website: bagage aan de Nederlandse samenleving bij vrees ik, de houding van de voorbeeldige De Tong Tong Fair en het Tong Tong Festival ­www.tongtongfestival.nl. te dragen, ook al vroeg de samenleving daar assimilant samen. Tjalie Robinson bena­ worden al decennia geïnspireerd door de niet om. drukte dat wie deel was van een samenleving visies van Tjalie Robinson. Dat heeft niet Dat was in de jaren vijftig een radicaal idee, (of een jury, voeg ik even toe), er zijn bijdrage en dat is het vandaag de dag nog steeds. De aan moest leveren. Zijn èigen bijdrage. meeste Indische mensen hebben geen eigen, Uiteraard wist hij dat het niet altijd makke­ Indisch perspectief op Indische geschiede­ lijk is om datgene bij te dragen waar de rest nis, Indische cultuur, ‘het Indische’. Ze pra­ niet op zit te wachten. Als jouw smaak de ten erover in Hollandse termen: ‘Indisch taal­ smaak van de meerderheid is, is het makke­ tje’, ‘Indisch sfeertje’, ‘tempo doeloe’. lijk om je oordeel te geven. Als wat jij maakt, in de smaak van de meerderheid valt, lacht Assimilant het leven je toe. Als datgene wat jou lief is, Bijna twintig jaar geleden sprak ik op een door anderen wordt beschimpt... Ja, wat dan? receptie een Indische man, ik vermoed van Dan hou je toch je rug recht! de tweede generatie. Zijn aanwezigheid op die receptie verraadde zijn betrokkenheid bij Trouw het Indische, en dat het Indische hem bezig­ Tjalie Robinson verzette zich tegen het neer­ hield, bleek uit de anekdote die hij mij ver­ kijken op het gemengde van de Indische cul­ telde. “Ik zat in de jury van een filmwedstrijd tuur — het gemengde dat in de twintigste bij mij in de stad. Mensen konden korte eeuw een steeds slechtere naam had gekre­ videofilms inzenden en tot mijn verrassing gen. Waar men gewend was te denken in zat er een Indische film bij, van een Indische termen als ‘misbaksel’ en ‘halfbloed’, sprak filmster. Het was een prachtige film, ik was hij liever over ‘het beste van twee werelden’ echt onder de indruk! Toen wij in de jury haar en ‘dubbele bagage’. Ook benadrukte hij film bespraken, bleek dat de andere juryle­ steeds weer dat de Indische cultuur een eeu­ den de film helemaal niks vonden. Het zei ze wenoude cultuur was, stammend uit de Por­ niks.” — “En wat zei jij toen?”, vroeg ik. — “Ja, tugese tijd, ouder dan de Hollandse aanwe­ niks natuurlijk.” — “Hoe bedoel je?” — “Nou, zigheid in de Oost. Iets wat zo oud was, had als het de andere juryleden niks zei, was het zich bewezen, was geen eendagsvlieg. dus helemaal niet zo’n goede film.” — “Ja Tjalie verzette zich ook tegen de slechte maar... jij had toch kunnen verdedigen reputatie die het Indische had gekregen na waarom die film jou wel iets deed?” — “Nee. de politionele acties en het verlies van Indië. Ik vond het wel jammer, hoor, heel jammer! Indië werd synoniem met schaamte. Tjalie Robinson Voor mij was het de beste film. Maar ja.” — Schaamte leidde tot wegkijken, doodzwij­ “Je vond het de beste film en dat heb je níet gen. Terwijl Indisch meer was dan het einde in de jurybespreking gezegd?” — “Nee. Want van Indië, benadrukte Tjalie. Het Indische het was dus geen goede film. Anders hadden kon nog zeer waardevol zijn, als Nederland

indisch anders Nº 01 ~ mei 2011 ~3~ kopiëren. Ik was erg onder de indruk. Het zijn vind je de buitenlandse respons tot nu toe, is korte verhalen, maar echt geweldig. De sfeer die belangrijk voor je? interview is in mijn ogen sacraal en vol met mystiek. “Het is belangrijk dat je überhaupt respons Modern theater uit Indonesië Ik begon ook over hem op internet te zoeken. krijgt, uit Indonesië en/of het buitenland. Ik kreeg het idee dat hij dol is op wajang en Het grappige is dat ik meer positieve respons Buitengewone krontjong. U moet mij maar corrigeren als heb gekregen vanuit het buitenland dan van­ het niet zo is. Zo kwam ik op het idee om die uit eigen land. In het buitenland vindt men twee letterlijk te combineren en wayang het leuk, de manier waarop wij het traditio­ keroncong te maken. Tegelijkertijd zag ik de nele in een nieuw jasje steken. In Indonesië verbeeldingskracht mogelijkheid dat het internationaal zou kun­ reageert men nogal negatief, omdat ik in hun nen doorbreken. Ik dacht: als ik nou eerst ogen de traditionele kunst overhoop heb fondsen werf en samenwerk met de Neder­ gehaald. Maar goed, zelfs dat neem ik voor landse Ambassade, kan ik daarna misschien lief. Ik beschouw het als een bittere pil die ik wel naar de Tong Tong Fair, de plaats die nodig heb om beter te kunnen worden.” Op het Tong Tong Festival 2011 staan we met een thema­ — niet onbelangrijk — mede door de schrijver programma stil bij de 100e geboortedag van Tjalie is opgericht. Vanuit Nederland kunnen wij Wat is je inspiratie? wellicht Europa veroveren. Hoe is het moge­ “Ik vind de verhalen van Vincent Mahieu echt Robinson/Vincent Mahieu (1911–1974). Een heel bijzonder lijk dat ons voorstel aan het Erasmus Huis geweldig, het heeft een heel diepe indruk op onderdeel van dit programma wordt gevormd door de goedgekeurd werd. Het was in 2009 precies mij gemaakt. Het heeft mijn nieuwsgierig­ 35 jaar geleden dat Vincent Mahieu overle­ heid gewekt en mijn creativiteit gestimu­ voorstelling Cuk & Cis door de Bandungse groep Behind the den was. En nu, een paar jaar later, gaan we leerd. Vincent Mahieu schrijft veel over men­ Actors. Leslie Boon sprak met regisseur Asep Budiman (38). ook nog echt naar de Tong Tong Fair; het is selijkheid. Hij heeft mij de kans gegeven om alsof het voorbestemd is geweest. dit te zien en voelen, en tot het idee van Hij is een groot bewonderaar van Vincent Mahieu en begon “De eerste opvoering van Cuk & Cis was in ­wayang keroncong te komen. het gesprek met te zeggen dat hij zeer vereerd was door een Bandung in 2009 en daarna gingen we op Het was de mystieke sfeer die mij zeer aantrok tournee naar drie steden: Jakarta, Solo en in in het verhaal ‘Tjoek’. Die sfeer is zo te voelen kleindochter van Mahieu geïnterviewd te worden. 2010 Surabaya. Het is niet mijn bedoeling om tijdens de repetities, elke keer weer. Natuur­ onbescheiden te zijn, maar het publiek was lijk helpt de setting van het verhaal — op een zo blij verrast. Zij vonden dat ik een contem­ begraafplaats — ook mee. Eén van onze poraine voorstelling had gemaakt, multicul­ muziekspelers is gevoelig is voor de ‘andere tureel zelfs. Terwijl ik niet die pretenties had. wereld’ en ziet de aanwezigheid van Vincent Ik wilde alleen het Indonesische theater naar Mahieu bij elke repetitie. Ik heb zelf maar één door Leslie Boon de traditionele wortels laten reiken. In mijn keer zijn aanwezigheid ervaren: ik rook een ogen passen zowel de wajang als de kron­ sterk parfum en kreeg kippenvel. Maar vol­ tjong daarin.” gens iemand in de groep is hij altijd bij ons en hij geeft soms ook nog adviezen, bijvoorbeeld Wie is je publiek? voor het kostuum van Tjoek. Ik weet niet of ik .. Wanneer is theatergroep Behind the Actors der]. Toen was de groep groter geworden, we “Ik wil dat iedereen naar mijn voorstellingen erin moet geloven, maar het geeft ons zoveel opgericht? waren met zijn drieën plus een technicus. komt kijken en ervan kan genieten. Wat ik positieve energie dat je móét geloven “ “Het was een geleidelijk proces, maar als ik In die voorstelling combineerde ik tekst tot nu toe heb gezien, bestaat het publiek toch een datum moet noemen dan is dat met percussie. De voorstelling was ook lan­ toch vooral uit hoger opgeleiden en collega- Waarom deze twee verhalen of deze combi- waarschijnlijk september 2004. Ik begon met ger, duurde 35 minuten. En zo is de groep regisseurs, zoals laatst filmregisseur Slamet natie? een solo-voorstelling, een monoloog van elf gegroeid tot hoe hij nu is. Rahardjo. Ik waardeer hun meningen zeer. Zij “In de bundel vertalingen vind ik deze twee minuten. Waarom maar elf minuten? Omdat “Ik wil dat mensen na mijn voorstellingen vertelden mij aangenaam verrast te zijn door verhalen het beste omdat ze over vrouwen ik vind dat de eerste tien minuten van een zonder voldaan gevoel naar huis gaan, zij het gebruik van krontjong in de voorstelling. gaan. Vincent Mahieu heeft zo’n buitenge­ voorstelling heel belangrijk zijn. Als je de moeten juist vol met vragen zitten. Ik wil het In Indonesië kan er iets oubolligs aan kron­ wone verbeeldingskracht! Toen Tjoek zei: aandacht van het publiek de eerste tien publiek steeds verrassen, zodat zij weer tjong kleven, maar hier werd het gespeeld “Ik ben een vrouw, die tussen mannen en minuten kunt vasthouden, dan blijven zij terugkomen naar mijn voorstellingen — met door jonge mensen.” geweren leeft”... Dat is hoe ik het ook zie! Dat vaak nog tot het eind. Ik stopte na elf minu­ nieuwe hoop en verwachtingen.” vrouwen maar tussen mannen en geweld ten, waardoor het publiek nieuwsgierig bleef. In september 2010 werd Behind the Actors moeten leven. Hij heeft deze twee figuren, Maar na die voorstelling van tien minuten Hoe is de voorstelling Cuk & Cis ontstaan? uitgenodigd op het internationale Festival Gerda [“Tjoek”] en Didi, als strijdbare vrou­ bleef ik vaak een of twee uur discussiëren “Via vrienden ken ik het werk van Vincent Marionette in Hanoi (Vietnam). Jullie werden wen neergezet. Ik ben zo trots dat hij zo’n met het publiek waardoor het toch een Mahieu. Je kunt het boek nergens vinden, in vier categorieën genomineerd en wonnen grote betekenis aan vrouwen heeft gegeven. avondprogramma werd. ik moest naar de Nationale Bibliotheek om twee gouden medailles, in de categorieën De verhalen zijn tragedies over sterke en “Mijn tweede voorstelling heette Ibu [= moe­ het boek, een vertaling van H.B. Jassin, te ‘Best performance’ en ‘Best puppeteer’. Hoe geëmancipeerde vrouwen.

Wie was Tjalie Robinson?

Tjalie Robinson (Nijmegen, 10 januari 1911 – Nederlands-Indië (1942–1945) werd hij in nesië was steeds minder ruimte voor een doelstelling was het herinneren en het Den Haag, 22 april 1974) is het pseudoniem Japanse krijgsgevangenschap redacteur van Nederlandse schrijver. In 1954 repatrieerde behoud van de Indische cultuur. Hij liet van Jan Johannes Theodorus Boon. Een de kampkrant en sloot hij vriendschap met Tjalie Robinson met zijn gezin naar Neder­ vooral van zich horen in zijn Indisch tijd­ ander pseudoniem is Vincent Mahieu. Tjalie mede-geïnterneerden Rob Nieuwenhuys en land. Op 19 juni kwam hij aan, 43 jaar oud. In schrift Tong-Tong, maar daarnaast nam hij Robinson was een journalist, schrijver en Leo Vroman. Na de oorlog werkte hij weer als Nederland werkte hij kort als onderwijzer, tal van andere culturele initiatieven, waar­ activist. Zijn vader was een Nederlandse journalist in Indonesië. Hij begon onder maar vooral weer als schrijver en journalist. onder de Haagse Pasar Malam Tong Tong in KNIL-militair, Cornelis Boon, en zijn moeder meer aan de serie die hem beroemd zou In De Vrije Pers, een krant in Surabaya, ver­ 1959, later Pasar Malam Besar genoemd en een Indische vrouw van Brits-Javaanse maken: ‘Piekerans van een straatslijper’ in schenen zijn ‘Piekerans’ over het leven in nu Tong Tong Fair. In 2008 verscheen de bio­ afkomst, Fela Robinson; zij leerden elkaar op dagblad De Nieuwsgier. Ook schreef hij bij­ Nederland. Ook schreef hij o.a. voor Het grafieTjalie Robinson, biografie van een Indo- Java kennen. Hun oudste zoon Jan werd dragen voor het interculturele tijdschrift Parool en Elsevier. In 1956 verscheen zijn ver­ schrijver door Wim Willems. geboren tijdens een Nederlands verlof. Jan Oriëntatie, waarin Indonesiërs en Nederlan­ halenbundel Tjies (onder zijn pseudoniem Boon begon als onderwijzer op Java. Sinds ders samenwerkten. Het blad was een initi­ Vincent Mahieu) — in 1959 bekroond met de 1936 was hij sportredacteur bij het Batavi- atief van E. du Perron en werd geleid door Prozaprijs van de gemeente Amsterdam —, aasch Nieuwsblad. Tijdens de oorlog in Rob Nieuwenhuys. Maar in het nieuwe Indo­ in 1960 ge­volgd door Tjoek. Tjalie Robinsons

~4~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2011 Vrouwen die eerlijkheid en vruchtbaarheid Werken jullie ook met wayang keroncong? De voorstelling Cuk & Cis door Behind the symboliseren, en weggejaagd worden door “Nee, het is een samenwerking met een andere Actors wordt gespeeld in het Bintang-Theater het geweld dat door de mannen wordt theatergroep. Ik vind dat je je concept niet van de 53e Tong Tong Fair, op donderdag gesymboliseerd. Vincent Mahieu laat dit moet opdringen aan een andere groep. We zien 2 juni, vrijdag 3 juni, zaterdag 4 juni en zien, zo geniaal vind ik het. Kijk maar naar de wel hoe het wordt. Het lijkt me erg leuk als zondag 5 juni. Kijk op revolutie in Libië en Syrië momenteel. Dan straks op Oerol het publiek mede-acteur wordt www.tongtongfestival.nl voor de aanvangs­ voel je hoe zachtheid weggejaagd wordt door van de voorstelling, en wij als spelers slechts tijden. De komst van Behind the Actors naar geweld. Mensen eten elkaar op. Het lijkt de aanjagers zijn. Ik ben heel benieuwd, hoe Nederland voor het Tong Tong Festival en de alsof Mahieu het Goede juist wil redden, het zal worden straks met het landschap. samenwerking met The Lunatics wordt mede beschermen tegen de wereld.” “Maar ik hoop ook dat ons bezoek aan Neder­ mogelijk gemaakt door Hivos Cultuurfonds. land ons op de internationale kaart gaat Waarom heb je gekozen voor multidisciplinair zetten, hopelijk krijgt het concept wayang theater, met dans, muziek, wajang, video, en keroncong ooit internationale erkenning. niet toneel? Daarom heb ik een tien-jaren-plan gemaakt, en “Ik mis een diepere dimensie bij toneel, het dit is maar het begin. We werken er ook hard is vooral acteren en tekst. Ik vind dat toneel voor, maar ik geloof dat het werk van Vincent te dicht bij de tekst blijft, alsof zij er geen Mahieu ons zo veel positieve energie geeft, dat veranderingen in durven te brengen. Ik vind het wel zal lukken!” theater spannender, dan ben je vrij om te combineren met andere uitingen, het is dan in mijn ogen niet zo vlak. Toneel was heel populair in de jaren ’80 in Indonesië, maar De komst van de voorstelling Cuk & Cis is Hivos sponsort ook culturele projecten vanuit humanistische waarden. Het werk nu wint theater aan populariteit. Ik vind het mogelijk dankzij een subsidie van Hivos, zoals de theaterproductie Cuk & Cis. Hivos van Hivos richt zich op de volgende the­ ook veel aantrekkelijker, aansprekende en een Nederlandse ontwikkelingsorganisatie vindt dat kunst en cultuur een essentiële ma’s: financiële dienstverlening en vrijer.” die zich inzet voor armoedebestrijding én rol spelen bij de opbouw van democrati­ bedrijfsontwikkeling; duurzame produc­ voor maatschappijopbouw in ontwikke­ sche en pluriforme samenlevingen. De tie; mensenrechten en democratisering; Na het Tong Tong Festival blijven drie groeps- lingslanden. Hivos is zeer actief in Indone­ ontwikkelingsorganisatie meent dat cul­ hiv/aids; gender, vrouwen en ontwikkeling; leden, onder wie jijzelf, in Nederland voor een sië. Een van de meest ambitieuze projecten tuur de verscheidenheid aan meningen en kunst en cultuur; ICT & media; en het ken­ samenwerking met de Nederlandse groep The organiseert Hivos op het eiland Sumba ten opvattingen in de samenleving vergroot. nisprogramma. Lunatics. Jullie gaan aan een voorstelling voor oosten van Lombok. Op dit middelgrote Oftewel: cultuur als motor van kritisch Oerol werken. Hoe is de samenwerking met eiland met 600.000 inwoners stimuleert bewustzijn. Meer informatie? Zie www.hivos.nl. The Lunatics ontstaan? Hivos duurzaam energiegebruik. Dit Hivos werkt samen met partnerorganisa­ “Het kwam door Hendra Permana [acteur, gebeurt o.a. door de bouw van micro- ties in Afrika, Azië en Latijns-Amerika. De die in Cuk & Cis de rol van meneer Barres waterkrachtcentrales en installaties voor afkorting Hivos staat voor Humanistisch speelt, en tevens de manager van de groep]. biogas en windenergie. Hivos hoopt dat Instituut voor Ontwikkelingsamenwer­ Hij heeft eerder samengewerkt met The Sumba een voorbeeldfunctie zal vervullen king. Hivos kent dan ook een humanisti­ Lunatics, toen hij lid was van de groep voor andere eilanden. sche achtergrond en voert haar beleid uit Payung Hitam.”

indisch anders Nº 01 ~ mei 2011 ~5~ herlezenVrouwen van Vincent Mahieu RequiEm voor Edith

Onder de naam Vincent Mahieu schreef Jan Boon (beter bekend onder de naam Tjalie Robinson) literaire verhalen, die tijdens zijn leven in twee bundels verschenen: Tjies (1955) en Tjoek (1960). Zijn werk werd vertaald in het Duits (Tschuk, 1993) en het Engels (The Hunt for the Heart, 1996), maar eerst verschenen in 1976 vertalingen in het Indonesisch: Cis en Cuk. Hieruit koos regisseur Asep Budiman de verhalen ‘Tjoek’ (uit Tjoek) en ‘Didi’ (uit Tjies) als basis voor zijn theatervoorstelling Cuk & Cis: twee verhalen die genoemd zijn naar vrouwelijke personages, zoals wel meer verhalen van Mahieu. Aanleiding voor Edy Seriese om de vrouwenfiguren in het werk van Vincent Mahieu nader te bekijken.

Tjalie Robinson’s eerste, jonggestorven vrouw, moeder van zijn oudste drie kinderen: Edith de Bruijn

door Edy Seriese

.. Geen flauw idee of Tjalie ‘De drie bruiden’ ling met de titel ‘Vrouwen’. Er figureren wel maar in de gedachten van de hoofdpersoon Suzanna Johanna Maria en Gerda zonder dat (1893) van Jan Toorop kende toen hij Tjies en veel vrouwen, maar die worden meestal niet van de vertelling, een man die haar bedenkt iemand die nog weet, behalve natuurlijk de Tjoek schreef. bij name genoemd, ze zijn een deel van het en benoemt. En niet zo maar een man. Eerder verteller. Zo zijn zij bijna die verteller, Jan Maar als ik die bundels herlees en daarbij op decor waartegen de vertelling zich afspeelt. een soort schepper, of tenminste een naam­ Boon die Vincent Mahieu, en vervolgens zijn een vrouw stuit, denk ik altijd wel een keer: Een bijzonder levendig decor dat wel, vol gever. Er is iets met die namen bij Tjalie. Wat alias Tjalie Robinson werd. Tjoek is overigens welke zou dit zijn: de gesluierde naakte, de moeders, tantes, tjangs (oma’s), zusjes en toch? geen vrouw, maar een kind. Een kind dat alle vergeestelijkte idealiste of de zondige buurvrouwen, die geestenverhalen vertellen, sterren plus de Melkweg omgedoopt had 1 wereldse ? Nu is Tjalie natuurlijk verre van koken en kwebbelen tijdens huisfuifjes, of Namen noemen met zelfverzonnen namen, want “Tjoek had een ‘symbolist’, zoals Toorop om zijn ‘brui­ anderszins een oogje op het jonge huwbare Namen geven is een heikele zaak, daar weet haar eigen firmament”7. Namen, gegeven of den’-tekening genoemd wordt. Maar om nu meisje houden5. Als vrouwen al een naam de eerste naamgever uit het Paradijs van mee gekozen, zijn bij Jan Boon geen toeval8. te zeggen dat zijn vrouwen wel van vlees en hebben, is het die van hun man. Omdat ze te spreken. Met een eigen naam wordt een Namen geven staat gelijk aan het scheppen bloed zijn, dat ook weer niet. Er is iets met met hem getrouwd zijn: mevrouw die of die, ander immers een individu, bijna een van een firmament, een eigen wereld, waarin die — schaarse — vrouwenfiguren in het werk of omdat hij haar bij wijze van troetel­ bekende. In de vertellingen van Mahieu stap­ de naamgever de baas is. Maar eigen firma­ van Tjalie. Wat toch? naampje zo noemt: Pompelmoesje, Troelie, pen de vrouwen met haar eigennaam uit het ment of niet, Mahieus vrouwen zijn daarin of Famke die eigenlijk Fatima heet, maar de decor van de naamlozen, wel 17 keer, maar in geen symbolen. Ze zijn net zo werkelijk als 6 Tjalies vrouwen njai is van de Friese meneer Gerritsen . Deze gradaties. Daar zijn Truitje, Sonja en Mignon, het harde leven dat zij leiden. Er is weinig Tjalies vertellingen gaan nooit over vrouwen. vrouwen zitten — met haar man — opgeslo­ die alleen in het hoofd van hun man bestaan, ‘vergeestelijking’ te bespeuren, ook niet als Zelfs niet die van Vincent Mahieu, zelfs niet ten in een huwelijk, een instelling die bij maar net als Wie, Famke en Olly haar man tot ze idealistisch zijn, zoals Tjoek. Maar ook, en de ‘Sing song vertellingen’2, en dat zijn toch Mahieu staat voor saaie mensen en een dito ongekend nieuw handelen aanzetten. Daar dat is opvallend, weinig zondigheid, zelfs een soort gedichten. Niet dat Tjalie niet van leven. In zo’n vertelling duikt natuurlijk zijn Poppie, Roxane, Orléan en Didi, niet niet als ze een “snol” genoemd wordt, zoals vrouwen hield, integendeel: behalve allerlei graag een gevaar op in de gedaante van een meer dan hoeren in de ogen der braven, maar Didi. Een snol zijn lijkt voor Mahieu zelfs een vriendinnen, had hij ook drie bruiden: Edith, vrouw; een gevaar voor het huwelijk, voor de niet voor de hoofdpersoon uit de vertelling. pré. Zijn vrouwen zijn geen vrouwen die zich Ivonne en Lilian3. Maar als je de titels in het status, of — dat vooral — voor zijn toekomst­ Laura en Loes, onderling bijna verwisselbaar, zomaar in een huwelijk opsluiten. Zij zijn, Verzameld werk (Amsterdam, Querido, 1992) droom. Zelfs als de titel anders suggereert, als aliassen. Belangrijker vrouwen hebben suggereert hij, sterk en tragisch, als de per­ bekijkt, had Vincent Mahieu bij het schrijven komt de vrouw in kwestie niet altijd in de echt een alias. Tettèt, Miere en Djos heten sonages uit opera, film of literatuur waar hooguit acht keer het oog op een vrouw4. En vertelling voor, zoals in ‘Sonja’ dat in een eigenlijk Violet, Myrrhe en Josephine; Annie haar naam soms naar verwijst: Mignon, als je alle vertellingen daadwerkelijk leest, krijgsgevangenkamp speelt, en in ‘Corvee eigenlijk Annabella en andere Annie Roxane. Laura, Roxane, Orléan. Zelfbewust en trots, zie je dat in twaalf vertellingen helemaal voor Truitje’, die zelfs dood is. De vrouwen Bij Didi en vooral bij Tjoek gaat dat nog ver­ ondanks haar nederige, en van een man geen vrouw voorkomt, zelfs niet in de vertel­ zijn geen hoofdpersoon in de vertellingen, der. Zij dragen hun respectievelijke namen afhankelijke maatschappelijke positie, zoals

~6~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2011 laatste ook wel schoonheid). Waarom kies ik de die snollen genoemd worden, eens kinderen naam Robinson? Ro= verzamelen, bin=strand, als Djos, Didi en Tjoek, signalen van Drupadi son= nederigheid. Al deze elementen vind ik dansend met Ardjoeno. Die dans die het voordurend in mijn leven terug”. [Brief aan] Maria Leven is, is het eeuwige onderwerp van Mahi­ [Dermoût] Amsterdam 16 november 1955 in: eus vertellingen. Het is een dans die voor elk Schrijven met je vuisten: brieven van Tjalie mensenkind een “universele en onsterfe­ Robinson. Amsterdam: Prometheus, 2009,110 lijke” strijd zal blijken te zijn. Daarom is het 9 In: Gaga, 143 niet voor niks dat Mahieu die strijd in vertel­ 10 T.R. ‘Als een draad om de aarde gespannen zal lingen presenteert, de enige literaire vorm zijn’ in: Tong Tong 13 (1968–1969) 13 (15 januari) 21 11 “Het is een universele en onsterfelijke strijd. Het die hij voor zichzelf passend vond12. Vertel­ is Drupadi, de vrouw van de VIJF Pendawa’s, maar lingen zijn als “de wajangfiguratie van de ook de enige vrouw van Salja, Setyawati, trouw heiligen van Jan Toorop”: bijna onaanwijs­ tot in de dood, maar nooit een pot nat voor baar, maar onmiskenbaar “doordrenkt van állemaal, […] het is Arjoeno met de VELE 13 de tropen . Zij vormen het strijdtoneel geliefden, het is het ingeboren conflict tussen waarop “het enige leven van duizend levens” vrijheid en gebondenheid, tussen hebben en niet geleefd14 wordt, waarop steeds hetzelfde ver­ hebben, tussen ‘to be or not to be’, tussen haal verteld wordt, maar steeds net anders, beschaving en natuur, tussen Leven en Dood” T.R. als aliassen, verwijzend naar elkaar en naar in ‘Man’ Tong Tong 11 (1966–1967) 17 (15 maart) 2 het Grote Verhaal van het Leven. Dat Grote 12 ‘Intro’ in: Tjies. Bandung/Amsterdam, [1955] 3-6. Verhaal zelf wordt niet verteld, dat bestaat Niet opgenomen in het Verzameld Werk 13 Tjalie Robinson ‘Tienduizend dingen van Maria alleen in het hoofd van de verteller, naar wie Dermoût’ in: De Haagsche Post 5 juli 1958, alle figuren verwijzen. De dalang die hun ingekort herdrukt in: Tong Tong 3 (1958–1959) 3 (15 schepper is, hun naamgever in elk geval, die augustus) 2 alle belangrijke figuren naar behoren be- 14 ‘Intro’in : Tjies. Bandung/Amsterdam, [1955], 4 denkt en be-noemt, in en uit het decor tilt, 15 Lilian Ducelle ‘Gegeven momenten’ in De M van dan tot handelen komt en de vertelling ver­ Martha: herinneringen en verhalen Den Haag, Van toont, de schrijver Jan Boon. Stockum, 2005 52–69 16 “Als ik denk aan de familie en kennissenkring Jan Boon schreef zijn vertellingen tussen van de Niggebrugge’s, dan weet ik absoluut zeker 1948 en 1952, vooral in Sampit, een Bruyn­ dat ik in die kring nooit had kunnen schrijven. […] daarvoor was een verraad nodig dat mij zelf zeeldorp in een moeras omringd door het dieper geschokt heeft dan wie ook beseft. oerwoud van Borneo. Daarheen was hij Lilian Daarom schreef ik in ‘De indringster’: “Judas”, 15 achterna gereisd , al had hij daarvoor zijn dacht ik, “hij leeft met Christus mee alle eeuwen tweede Drupadi, Ivonne die zijn kinderen door” uit: [Brief aan] Tijn d.d. Den Haag 16 door de oorlog had gesleept, jammerlijk oktober 1967 in: Schrijven met je vuisten: brieven 16 moeten verraden . Niet de keus voor het van Tjalie Robinson Amsterdam: Prometheus, eenvoudige leven in Sampit, of voor de 2009 nieuwe geliefde was zijn daad van ‘vivere 17 “Niet dat ik wou schrijven, ik wist niet wat ik Zelfportret van Tjalie Robinson pericolosamente’. Zijn daad van gevaarlijk wou. Maar ‘iets’ werd wakker en trok mij een leven was de intuïtieve keus voor het schrij­ andere richting” uit: [Brief aan] Tijn d.d. Den Haag verschap17, dat in Sampit opbloeide en onge­ 16 oktober 1967 in: Schrijven met je vuisten: brieven van Tjalie Robinson Amsterdam: Prometheus, veer het gehele Verzameld Werk van Vincent 2009, 273 Mahieu opleverde. De journalistiek, de oor­ 18 T[jalie] R[obinson]. ‘Man’ in: Tong Tong 11 log en de rouw voorbij, voorbij schreef hij zijn (1966–1967) 17 (15 maart) 2 hart uit. Geen flauw liefdesverhaal over eer­ ste, tweede of derde bruiden, maar een Indo Famke-Fatima. Vol liefde voor de letteren, Cimbalen versie van het Grote Verhaal des Levens, de zoals Laura en Didi. Opofferend en trouw, Maar Tjalies vertellingen gaan nooit over universele en onsterfelijke strijd tussen “vrij­ aan haar kind zoals Miere, of aan haar man vrouwen. Ook niet over mannen trouwens. heid en gebondenheid, tussen hebben en zoals Didi. Het zijn vrouwen die zich ontpop­ Hooguit over kinderen. Want als je juist niet niet-hebben, tussen ‘to be or not to be’, tus­ pen kunnen, zoals Annie-Annabella, soms herleest, als je met je ogen dicht je probeert sen beschaving en natuur, tussen Leven en zelfs tot een evenknie van haar man, zoals te herinneren waar in Mahieus vertellingen Dood”18. Zo klinkt zijn requiem voor Edith Tettet-Violet die met haar man uit jagen een vrouw voorkomt. Dan verschijnen toch ook als een ode aan de Indische cultuur. Djos, gaat en “tòch bleef ze mooi, hoe rijmt vooral Djos, Didi en Tjoek op je netvlies, geen Didi en Tjoek als de Indische Drupadi! Zo dat?”9. Dat rijmt, want deze genaamde vrou­ vrouwen maar meisjes. Kinderen zoals Tjalie benieuwd hoe ‘Behind the Actors’ uit Ban­ wen zijn geen symbolen, maar cimbalen. ze overal zou herkennen, jaren later nog in dung hen voor zal stellen! Met een bekkenslag(je), als in een flits van een stand op de Pasar Malam Tong Tong in herkenning, maken ze de lezer ergens op 1968. Van vlees en bloed zijn zij voor hem “de 1 In de formulering van Susan Legêne 2010, 187. attent. Niet op een complete vrouw, maar op herinnering, de droom, de hoop”, bewegend Susan Legêne ‘Metamorfoze - Toorops stukjes van haar. Uit al die stukjes bij elkaar in een “onsterfelijk mooie en gracievolle inburgeringstrajact’. In: Spiegelreflex: Culturele rijst een beeld, onaf, onscherp, als een ver­ dans […] van ademstokkend , mysterieuze sporen van koloniale ervaring. Amsterdam: Bert Bakker, 183–203 geelde foto. Het lijkt een meisje nog, slank waarachtigheid, van het eeuwig heroïsche en 2 In: Tjies Bandung/Amsterdam [1955]; vanaf de en vrouwelijk, bijna een jongen, atletisch, het eeuwig liefdevolle dat het Mens-zijn is”. tweede druk zijn ze wegggelaten met een geweer, ze kan zwemmen, vechten, Daardoor herkent hij in hen een nieuwe 3 Edith de Bruijn (1913–1938), Ivonne Niggebrugge lezen én schrijven, is trouw tot in de dood “Drupadi, de eeuwige vrouw en moeder”, (1921–2008) en Lilly Marie Hermine van Zele (1919) 10 aan kind en man, zijn evenknie. In dit firma­ naast “Ardjoeno, de eeuwige held” , de volgens Siem Boon, kleindochter van Edith ment van Jan Boon zijn de vrouwennamen belangrijkste figuren uit het wajangspel. 4 Bij Adieu aan Josephine, Didi, De indringster, koosnaampjes voor één vrouw, de geliefde, Niet voor niets staat de wayang kulit sinds Tjoek, Miere, Sonja, Corvee voor Truitje, en De pop de motor van zijn handelen. Zelf is zij niet 2003 in de UNESCO-lijst van het Immateriële 5 Zoals in ‘De onbekenden, Wharrr, wharrr, wharrr aanwezig in zijn vertellingen: ze is dood. Erfgoed van de Mensheid. Al eeuwenlang en De regen voorbij en Gaga Maar ze bestaat in zijn gedachten: hij wordt daarin het Grote Verhaal van het Leven 6 Schat, schot, schat, 329 7 Tjoek 164 ­be-denkt, en be-noemt haar, steeds weer, in verteld, met “Drupadi, de vrouw van de VIJF 8 “Waarom heet ik Tjalie? Is het toeval dat de herkenning. Op het niveau van alle vrouwen Pendawa’s” en “Ardjoeno met de VELE gelief­ Chinese idiomen tja en lie betekenen: samen symboliseren zij zijn muze. En klinkt den” in de hoofdrollen, in de formulering van onderzoeken en rechtvaardigheid (of voor dit het requiem voor Edith. Jan Boon11. In zijn firmament zijn vrouwen

indisch anders Nº 01 ~ mei 2011 ~7~ Haags-Indische werken, die de verschillende nam deel aan de Pasar Malam en organi­ rangen en standen binnen de Indische seerde zelf ook literaire avonden met Indische wandeling gemeenschap van toen, prachtig portret­ schrijvers. Later heeft boekhandel Van Stoc­ teert. Rond de eeuwwisseling verschenen ook kum die specialisatie overgenomen; tegen­ veel zogenaamde damesromans — nu vaak woordig verzenden zij Indische titels over de vergeten — die heel gedetailleerd allerlei hele wereld. langs de facetten van het Haags-Indische leven heb­ In de jaren negentig was ‘De Sierkan’ in het ben vastgelegd. Statenkwartier de plek waar de Vrienden van Louis Couperus, schrijver van de beroemdste het Indische Boek, onder aanvoering en inspi­ Haags-Indische roman Van oude mensen, de ratie van Huib Deetman, hun bijeenkomsten Haags-Indische dingen die voorbijgaan (1906), werd geboren in hielden. Enige tijd organiseerde de Werkgroep Den Haag, groeide op in de Archipelbuurt, Indische Letteren ook één bijeenkomst per “rijpte” in Indië (zoals hij het zelf noemde), en jaar in Den Haag. In 1995 vond in Den Haag keerde steeds weer terug naar de wijk van zijn het Festival Indië/Indonesië plaats, waaruit jeugd. Net als Maria Dermoût en later onder het jaarlijkse festival Winternachten is voort­ letteren andere Margaretha Ferguson en Helga Rueb­ gekomen. Lange tijd hield dit festival de lite­ samen, schreef Couperus voor Het Vaderland raire banden met de oud-koloniën in Oost en — veruit de meest Indische van de Haagse dag­ West en aan de Kaap warm, maar de laatste bladen. VIjftien jaar geleden is voor de schrij­ jaren is die focus losgelaten; de naam is Den Haag is onbetwist de Indische hoofdstad van de wereld. ver een eigen museum ingericht, heel toepas­ gewijzigd in Writers Unlimited. En ze is een stad met literaire faam. Maar is ze ook een stad selijk: in een fraai pand aan de Java­straat. Ook Stichting Tong Tong spant zich in voor de Maria Dermoût woonde tussen 1916 en de Indische letteren. In het Bibit-Theater van de met typisch Haags-Indische letteren? jaren vijftig van tijd tot tijd in het Staten­ Tong Tong Fair zijn jaarlijks verschillende Wel degelijk. Veel dat Indisch is aan Den Haag, kan met de kwartier. Na de ‘impressies’ uit de Molukken schrijvers te gast, en worden nieuwe Indische voor Het Vaderland duurde het tot 1951 voor ze boeken ten doop gehouden; uitgevers kiezen letteren in verband worden gebracht, en andersom ook: veel ‘officieel’ debuteerde metNog pas gisteren. zelfs hun verschijningsdata rond ‘Pasartijd’. van de Haagse letteren hebben een Indisch aspect. Vooral na de repatriëring van de jaren vijftig De verschillende podia huisvesten ook Indi­ kreeg het Haags-Indische literaire leven een sche toneelproducties op basis van oude en Stichting Tong Tong nodigt u uit voor een Haags-Indische sterke impuls, met o.a. Tjalie Robinson en zijn nieuwe teksten. In 1998 presenteerde Stich­ letterwandeling, vanaf de Archipelbuurt naar de tijdschrift Tong-Tong, waaraan ook veel schrij­ ting Tong Tong de toneelbewerking door vers bijdroegen, zoals Johan Fabricius, Hein Robert Emmen van Indische mensen in Hol- Tong Tong Fair op het Malieveld, langs pleinen, lanen, singels, Buitenweg, Rob Nieuwenhuys, Willem Brandt land van Daum, onder de titel De familie Roos; schelpenpaden en natuurlijk ook enkele achterafstraten. en Maria Dermoût. Uit Tong-Tong kwam ook Indisch leven in Den Haag. De laatste jaren de Indische Kulturele Kring voort, die onder heeft Stichting Tong Tong enkele heruitgaven andere literaire middagen organiseerde, met van Indische romans en verhalen aan haar schrijvers als Robert van Gulik en Friedericy. fondslijst toegevoegd: van Reggie Baay en Lin Ze schreef ook de schrijfwedstrijd uit die Lin Scholte. Scholte ‘ontdekte’. Veel Indische schrijvers verbleven korte of Een andere activiteit van de Tong-Tong-kring langere tijd in Den Haag, onder wie beroemd­ was de organisatie van de Pasar Malam heden als A. Alberts, Eddy Du Perron, Rudy Tong Tong in Den Haag, waar vanaf het eerste Kousbroek, Multatuli en Beb Vuyk. Met inwo­ begin auteurs aanwezig waren in de boeken­ ners als Alfred Birney, Yvonne Keuls, Helga stand, ‘Pasar Boekoe’ (boekenmarkt) Ruebsamen en F. Springer telt de stad nog genaamd, om boeken te signeren en hun steeds bekende Indische auteurs. lezers te ontmoeten. Ook werden op de Pasar Gaat het verhaal verder? “Er is geen voorspel­ — in samenwerking met het Letterkundig ling te maken”, zegt E. Breton de Nijs aan het Museum — regelmatig exposities gewijd aan slot van Vergeelde portretten uit een Indisch Indische schrijvers. familiealbum. Maar die onzekere toekomst Bekende Haagse uitgevers van Indische boe­ verandert ondertussen niets aan de werke­ ken waren Moesson, Leopold en Thomas & lijkheid van de rijke geschiedenis van de Eras. Boekhandel Paagman aan de Frederik Haags-Indische letteren, waarlangs het heer­ Hendriklaan richtte een Indische afdeling in, lijk wandelen is.

Wandelen langs Haags-Indische letteren

De routebeschrijving met een verscheidenheid aan fragmenten is gratis te downloa­ Publiciteitsfoto voor de toneelvoorstelling De Familie Roos; Indisch leven in Den Haag (2000), gebaseerd op den op de site van Stichting Tong Tong: http://www.tongtong.nl. Voor een heel Indische mensen in Holland van P.A. Daum, een productie van Stichting Tong Tong bescheiden bedrag zal hij ook te koop zijn bij de stand van Stichting Tong Tong in het Cultuurpaviljoen van de 53e Tong Tong Fair. De wandeling van circa 2,5 kilometer voert vanaf de Archipelbuurt (op de rand met Scheveningen) via de Mauritskade en het Lange Voorhout naar de Tong Tong Fair op het Malieveld. Het startpunt is bij de halte Bankaplein van bus 22. Deze buslijn heeft .. De Haagse band met Indië is vooral ont­ Indië was amper een kolonie, of ze liet zich haltes op o.a. het Centraal Station en op het Spui (halte Centrum), een goed opstap­ staan na de VOC-tijd. Als regeringscentrum gelden in het Haagse literaire leven. Op 20 punt als u de auto geparkeerd hebt in de garage onder het Plein. trok de residentie vanzelf verlofgangers aan: maart 1801 ging Kraspoekol in première in de De route is gebaseerd op de drie wandelingen die historicus Esther Tak voor Stichting een bezoek aan het Ministerie van Koloniën schouwburg, geschreven door Dirk van Tong Tong samenstelde en in 2005 en 2006 persoonlijk leidde voor Sobats (donateurs was een verplicht nummer voor bestuurs­ Hogendorp. Het stuk klaagt de slavernij aan, van de stichting). Aanleiding was de tentoonstelling Haags-Indische letterproductie; ambtenaren. De concentratie van verlof­ die op dat moment nog in Indië bestond. Een bescheiden panorama (2005) van Stichting Tong Tong, mogelijk gemaakt door de gangers bevorderde de stichting van eigen De opvoering werd verstoord, maar de tekst Gemeente Den Haag. sociëteiten, winkels, restaurants en belan­ van het stuk was in Den Haag een groot ver­ Het Haags Historisch Museum organiseert tijdens de 53e Tong Tong Fair enkele leun­ genverenigingen, die op hun beurt weer een koopsucces. stoelwandelingen door Indisch Den Haag. Ook het Letterkundig Museum pakt uit voor extra reden waren om het verlof in Den Haag In 1850 werd de grote schrijver P.A. Daum in bezoekers van de Tong Tong Fair. Zie de achterpagina van deze krant. door te brengen, ook voor hen die niet in Den Haag geboren. Zijn roman Indische men- overheidsdienst waren. sen in Holland (1890) is een van de klassieke

~8~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2011 Tijdens de avondmaaltijd werd de column achter mij. Ineens denk ik, de Groot is hoger, hij opnieuw voorgelezen, nu aan mijn vader, die moet voorop lopen. Dus ik zeg: ‘Jan, jij hebt hem daarna ook zelf nog even grondig las. meer strepen. Jij moet voor.’ column Wanneer er bezoek was werden de leukste Jan zegt: ‘Ik ben getrouwd, ik heb twee kinde- passages, vaak met extra Indische klemtoon, ren.’ opnieuw door mijn moeder voorgedragen. Ja, dat is waar, Ivan. Ik weet. Dus ik zeg: ‘Goed, verhalen als Tjalie’s verhalen nodigden uit tot het opha­ ik loop voorop, maar als we terug zijn geef je len van hun eigen herinneringen. mij een pakje shag.’ Mijn vader, mijn ooms, mijn grootouders, ze Bij een bocht in de weg gaan we in de greppel. waren allemaal goede vertellers . Terwijl mijn We kijken voorzichtig rond. We zien niets. Ik zet van Tjalie moeder in de keuken was, hingen wij, de kin­ de bazooka neer en ga de weg op. Ik kijk door de deren, aan hun lippen. De ene oom vertelde verrekijker. Er staat een Australische pantser- spannender dan de andere. Hun Indisch wagen die geraakt is. Jongens zijn dood. Ik ga door Marion Bloem accent was duidelijker te horen zodra ze aan er voorzichtig heen. Misschien zijn er nog siga- het vertellen sloegen. Veel verhalen heb ik retten. Ik kijk, en ja, een pakje, maar al bijna gebruikt in mijn romans, maar lang niet alle. leeg. Alleen nog drie. Ja, Ivan, kassian, die jon- Ik dacht dat ik ze allemaal zou onthouden, gens, dat ze geraakt zijn. Dan zie ik ineens in de en als ik ze zou vergeten kon ik mijn ouders verte drie jappen. Een met verrekijker en twee er nog naar vragen. Helaas zijn mijn ooms met geweer. Ik duik in de greppel en schiet. De allemaal gestorven, net als mijn vader. En hoek is niet goed, dus ver over ze heen. De Groot mijn moeder luistert enigszins verbaasd als is al weggerend. Ik ga ook maar. Ze schieten ik tijdens een familiebijeenkomst een ver­ granaten. Rechts. Links. Zo doen die jappen dat. haal van een oom navertel. Gelukkig raken ze me niet. Een van de vertellers was een grootmeester in Ik moet bij de kopstukken komen. Generaal de pentjak silat. Hij was opgegroeid in een Wavell is daar ook. ‘Vertel hem maar wat je weeshuis, want zijn Duitse vader was jong daar ziet,’ zeggen ze. gestorven en zijn Javaanse moeder mocht niet Ik praat en Wavell knikt. Zodoende, Ivan. Ik ben voor hem zorgen, omdat ze niet gedoopt was. de enige van de jongens die de generaal heeft Mijn echtgenoot (Ivan), gefascineerd door ontmoet.” onze Indische vertelcultuur, werd als enige Belanda tussen de toehoorders de VIP in onze De vrouwen komen niet meer bij elkaar. Ze huiskamer vanwege zijn gretig luisteren. zijn te oud. De afstanden zijn te groot. Door Daardoor zei mijn oom om de andere zin:”Ja, het spetteren van de olie en het geluid van de toch, Ivan.” afzuigkap, wanneer mijn moeder en de tan­ Ik zie mijn oom nog voor me, zoals hij sprak, tes in de keuken kroepoek en emping aan het druk bewegend door de kamer. Nooit alleen goreng waren, zijn de gesprekken in de huis­ zijn mond, maar zijn hele lijf vertelde. Het kamer aan hun voorbij gegaan. Ze hadden waren de details en de tussenzinnen die zo’n met elkaar veel te veel te bespreken om naar verhaal mooi maakten. Zijn motoriek, zijn hun eigen mannen te luisteren die er dag in mimiek, de pauzes, de klanknabootsingen. dag uit voor altijd en eeuwig zouden zijn. Mijn moeder is nu gretig op zoek naar verha­ “Ik heb generaal Wavell gezien, Ivan. Ik ben de len die ze gewend was in de verte te horen enige van de jongens... Sergeant Smits heeft terwijl zij de groenten sneed voor de sajoer een hekel aan mij. We liggen boven Bandoeng. lodeh en het gehakt kneedde voor de frikadel Op een dag zegt hij: ‘Ga naar het front om te panggang. Op zoek naar Tjalie, denk ik, wan­ . Zodra de nieuwe Tong-Tong via de brie­ Robinson ook de rest van het gezin zou verkennen. Kijk wat de jap aan het doen is.’ neer ik haar de Moesson, de Sobat, en Indisch venbus op onze deurmat plofte, snelde mijn boeien. Ze las hardop, luid, en eiste aan­ ‘Als het voor de dienst is, goed. Anders niet,’ zeg Anders zie spellen. moeder ernaar toe. Al had ze nog slechts de dacht voor zijn zinnen op. Meestal gaf ze ik. Ja toch, Ivan? eerste regel van haar favoriete column tussendoor uitleg als er woorden werden ‘Het is voor de dienst,’ zegt Smits. vluchtig gelezen, ze wist zeker dat Tjalie gebruikt die we niet kenden. Ik ga met soldaat Jan de Groot. Ik voorop. Hij

Herinnering is niet hetzelfde als nostalgie

Marion Bloem is zaterdag 28 mei één van grootste naslagwerk van de Indische cul­ waar men vandaan komt en zijn eigen de gasten in een talkshow o.l.v. prof. dr tuur op te bouwen. Door het geheugen te bestaan niet verloochent. Deze boodschap Pamela Pattynama. De andere gasten zijn laten spreken in zijn journalistieke en lite­ geldt zeker ook voor Nederland: de Neder­ Ernst Jansz en Helga Ruebsamen. Gespreks­ raire werk gaf hij zelf het goede voorbeeld. landse staat is sterker als het zijn eigen onderwerp is de rol van herinneren in het Robinson hoopte al die persoonlijke herin­ koloniale verleden niet verduistert of ver­ werk van Tjalie Robinson in relatie tot hun neringen te bundelen en daaruit een zowel loochent. eigen werk. collectief als cultureel geheugen te vormen. In hoeverre zijn de gasten van Pamela Pat­ Tjalie Robinson heeft zich in zijn werk en Herinneringen aan Nederlands­Indië wor­ tynama het met Tjalie Robinson eens dat leven altijd sterk gemaakt voor behoud van den tegenwoordig maar al te vaak gelijkge­ herinneringen een noodzaak voor het de Indische cultuur, waarbij hij steeds op steld met reactionaire nostalgie. Tjalie bestaan zijn? In hoeverre is Tjalie Robinson het belang van herinneren wees. Lang voor Robinson geloofde, integendeel, dat herin­ erin geslaagd deze zelfbedachte missie de offi ciële instellingen het belang van cul­ neringen een waardevolle bron van weten­ waar te maken? Maken deze schrijvers ook tureel erfgoed inzagen, riep hij op om de schap en kennis zijn voor zowel de Indische dankbaar gebruik van collectieve of per­ herinneringen van de Indische gemeen­ groep als voor Nederland als geheel. Die soonlijke herinneringen in hun werk, en zo schap op te slaan. In zijn tijdschrift Tong- herinneringen kunnen worden gebruikt als ja in welke vorm? Tong en ook met een aantal andere cultu­ een kompas voor de toekomst en zijn rele initiatieven moedigde hij de Indische boodschap voor de Indische migranten in

leslie boon groep aan om actief te blijven herinneren, Nederland is: men staat sterker in de

foto: alles op te schrijven, te bewaren en het nieuwe omgeving als men weet wie men is,

indisch anders Nº 01 ~ mei 2011 ~9~ klein rotlandje zij eigenlijk onderdrukt wer­ enige van de familie Auschwitz overleefde en den. Door zo’n voorbeeld gaat de geschiede­ daar nooit over sprak. “Terug in het vliegtuig herlezen nis voor mij leven.” (Groenhart woont in Groot-Brittannië, red.) Groenhart laat zich niet alleen inspireren heb ik het in een ruk uitgelezen.” De zoek­ door historische boeken over Nederlands- tocht naar het familieverleden is herkenbaar De kracht Indië. “Ik hang de feiten op aan persoonlijke voor Groenhart. Zelf had ze haar grootmoe­ verhalen en daarmee schrijf ik de boeken die der graag nog meer vragen kunnen stellen: ik zelf ook graag lees. Ik heb vorige week tij­ “Ik heb bij mijn oma in huis gewoond toen ik dens de Boekenweek in Nederland bijvoor­ in Amsterdam studeerde. Toen liet ze wel beeld het boek Verplicht gelukkig (2011) van eens iets los, maar ik was er nog niet zo mee van boeken Saskia Goldschmidt gekocht.” In het boek bezig toen ik twintig was. Later heb ik er wel beschrijft Goldschmidt de zoektocht naar spijt van gehad dat ik toen niet meer het verleden van haar Joodse vader, die als gevraagd heb.” Alle vier doken ze in een Nederlands-Indische familiegeschie- denis en schreven erover. Ze wilden van de hoofdpersonen in

hun verhalen geen slachtoffers maken of een oordeel vellen Eveline Stoel over het koloniale verleden. Wel gaven ze met hun werk een gezicht aan de geschiedenis en maakten daarmee veel los bij hun publiek. Aan Indisch Anders vertellen Eveline Stoel, “Echte blitskikkers waren het” Kristine Groenhart, Diederik van Vleuten en Pauline Slot door welke boeken zijzelf geïnspireerd werden tijdens hun eigen schrijfproces. Boekentips van schrijvers die tot over hun oren in de koloniale geschiedenis zitten.

door Sanne Ravensbergen

Kristine Groenhart Henriette Guest foto: Na afloop van de presentatie vanAsta’s ogen op het Tong Tong Festival, poseerde Eveline Stoel met haar “Zo’n boek was er nog niet” Indische familie op het podium

.. Kristine Groenhart krijgt de verhalen vorige eeuw werd onderwijs aan Indonesiërs voor haar boeken bijna in de schoot gewor­ bijvoorbeeld belangrijk. In het boek wordt pen. Haar eigen grootmoeder liet unieke beschreven hoe zij in het klaslokaal voor het documenten na waar het boek Leer mij je lief- eerst op een landkaart zagen door wat voor .. Vorig jaar verscheen het boek Asta’s ogen het schrijfproces steeds weer terug bij dit hebben (2009) uit voortkwam. Het verhaal van Eveline Stoel, waarin zij het verhaal ver­ boek. Het bood haar een raamwerk aan ken­ speelt zich grotendeels af in Nederlands- telt van haar Indische schoonfamilie. Aan het nis: “Het gaf het fundament.” Indië waar de grootmoeder van Groenhart hoofd van de familie staat grootmoeder samen met haar man als zendelingsechtpaar Asta. Een trotse Indische die haar welvarende woonde en werkte. leven in Surabaya moest omruilen voor een “Indorock was iets om trots Als voorbereiding op het schrijfproces “wor­ nieuw bestaan in het industriestadje Oss. op te zijn, het was iets heel stelde” Groenhart zich door drie delen van Stoel wilde met Asta’s ogen de geschiedenis Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede van de Indische Nederlanders een gezicht eigens. Rockin’ Ramona Wereldoorlog van Lou de Jong. “Ik kwam er geven. Ze sprak met de familieleden en geeft de sfeer van die tijd bijna niet doorheen”, bekent ze. “Maar, het recon­strueerde het verleden: “De familie was was nodig om de achtergrond te begrijpen.” mijn motor.” levendig weer.” Inmiddels is Groenhart bezig met het schrij­ Om de historische achtergrond te doorgron­ ven van haar derde boek, over de familiege­ den las Stoel daarnaast “zware” informatieve schiedenis van schrijfster Mischa de Vreede, boeken. “Boeken die ik uit mijzelf nooit had De feiten die Stoel tegenkwam tijdens haar en tot haar opluchting is er inmiddels een opgepakt en waar soms bijna niet doorheen onderzoek waren niet altijd even rooskleurig. historisch werk verschenen dat niet alleen de te komen was .” Een verfrissende uitzonde­ “Het was het voor mij een schok dat Indische benodigde informatie verschaft, maar ook ring daarop was De geschiedenis van Indische Nederlanders een treetje lager stonden op de makkelijk wegleest. De Vreede raadde haar Nederlanders (2006), geschreven door Ulbe maatschappelijke ladder van de koloniale het boek De garoeda en de ooievaar (2010) van Bosma, Remco Raben en Wim Willems. “Dat maatschappij. Dat ze gediscrimineerd wer­ Herman Burgers aan. “Het boek begint nog boek is geweldig”, vindt Stoel. “Geschiede­ den.” Ondanks deze schaduwzijde van de

voor de VOC-periode en gaat door tot en met Henriette Guest nisboeken zijn vaak zo feitelijk dat de men­ Indische geschiedenis wilde Stoel geen

de onafhankelijkheid. Het leest heel span­ foto: selijke factor verdwijnt. Dit boek is anders. “slachtofferboek” maken. “Het mooie aan nend. Zo’n boek was er nog niet.” Dat Bur­ Kristine Groenhart in 2009 in het Bibit-Theater, Het blijft zware kost, maar precies op het Asta was juist dat zij zo trots was.” Het boek gers in zijn boek de geschiedenis van ver­ vertellend over Leer mij je liefhebben goede moment komen er persoonlijke verha­ Rockin’ Ramona: gekleurde kijk op de nederpop schillende zijden belicht, vindt Groenhart len doorheen. Daardoor komt het ook hefti­ (1989) van Lutgard Mutsaers was daarom een groot pluspunt. “Het boek laat ook de ger binnen. Het verleden wordt niet terug­ voor Stoel van toegevoegde waarde. “Het Indonesische kant zien. In het begin van de gebracht tot cijfertjes.” Stoel kwam tijdens boek gaat over Indorock in de jaren ’50 en

~10~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2011 ’60. De Hollandse muziekscene werd toen op anderen: “Het is niet te geloven dat een boek zijn kop gezet door Indische jongens en zoveel los kan maken. Het werkt soms als Pauline Slot meisjes met steelguitars en elektrische appa­ een breekijzer om mensen aan het praten te ratuur. Echte blitskikkers waren het. Dat was krijgen. Ouders geven het boek aan hun kin­ de generatie van Asta’s kinderen. Zij gingen deren met een briefje waarop staat: ‘dit is op de brommer naar een café of schuur waar ons verhaal’. Dat is dus de kracht van boe­ “Dagboeken laten zien dat mensen een bandje optrad. Indorock was iets om ken.” Ook haar schoonfamilie is blij met het enorm veerkrachtig zijn” trots op te zijn, het was iets heel eigens. Het boek: “Eerst gingen de gesprekken altijd over boek van Mutsaers geeft de sfeer van die tijd eten, nu gaan ze over de familiegeschiedenis. levendig weer. Toen ik het las, dacht ik: wat Er worden nog steeds nieuwe verhalen ver­ jammer dat ik daar niet bij was!” teld, waarvan ik dan soms denk: Verdorie, die Nu haar eigen boek over de toonbank gaat, kan er niet meer in.” ervaart Stoel de impact van haar boek op

Diederik van Vleuten

“Het eerste hoofdstuk heb ik ademloos gelezen” Klaas Koppe

Jan heeft meegemaakt, maar ik vraag mij foto: ook af of hij een gekleurd beeld had.” Een Patricia Maresch (rechts) interviewt Pauline Slot in het Bibit-Theater, 2010 eye-opener was het boek Voor Fredje was het kamp een paradijs (2007) van Fred Lanzing. “De titel van het boek is een uitspraak van de moeder van Fred Lanzing. Het is een steen­ goed boek, waarin op een heel nuchtere manier wordt beschreven hoe voor kinderen .. De romans van Pauline Slot gaan over Om het familiearchief heen leest Slot graag de kamptijd een totaal andere ervaring was uiteenlopende onderwerpen. In haar laatste dagboeken van anderen. Zij maakt daarbij dan voor volwassenen.” boek En het vergeten zo lang (2010) speelde dankbaar gebruik van de reeks De Japanse Nederlands-Indië voor het eerst een rol. Slot bezetting in dagboeken, samengesteld door verdiepte zich in de materie door heel veel te het NIOD. “Ik wil weten hoe het toen was en “Van den Doel is erin geslaagd lezen. “Tijdens mijn studie Nederlands had ik in dagboeken staat dat. Het is geen terug­ een overkoepelend werk te wel Couperus en Daum gelezen, maar die blik die in de loop ter tijd gekleurd is wereld ging nu opnieuw voor mij open.” geraakt.” Vooral voor het doorgronden van schrijven. Dat is zo heerlijk.” Het boek dat de meeste indruk maakte op de kamptijd zijn dagboeken geschikt, vindt Slot was het boek Verstilde stemmen, verzwe- Slot: “Als je van veraf naar dit soort gebeur­ gen levens; Een Indische familiegeschiedenis tenissen kijkt, dan geeft het een gevoel van Op zoek naar een algemeen werk over Neder­ (2009) van Inez Hollander. “Het boek gaf glo­ verschrikking. Het is ongedefinieerd. Terwijl lands-Indië kwam Van Vleuten al snel uit bij bale achtergrondkennis, maar het was meer in de dagboeken toch ook een soort dage­ een historicus. “Ik ben sinds twee, drie jaar dan dat. Het is een erg mooi boek, waarin de lijksheid voorkomt. Het was natuurlijk een

Henriette Guest enorm fan van Wim van den Doel. Er is heel schrijfster een persoonlijke zoektocht onder­ heel moeilijke situatie. Het gevangen zijn.

foto: veel geschreven over Nederlands-Indië, maar neemt naar haar familieverleden.” Tijdens De onzekerheid over waar je man of vrouw Diederik van Vleuten in zijn voorstelling Daar het zijn bijna allemaal deelstudies. Van den het lezen van het boek ging er bij Slot een of kind was. Vreselijk. Maar, de dagboeken werd wat groots verricht Doel is erin geslaagd een overkoepelend belletje rinkelen; hierover had ze al eens laten ook zien dat mensen toch altijd enorm werk te schrijven. Dat is zo heerlijk.” Vooral gehoord: “Er bleken familieleden van mij in veerkrachtig zijn. Het zit heel erg in onze over het boek Afscheid van Indië; De val van voor te komen. Het boek gaat over een dra­ aard om er onder bijna alle omstandigheden het Nederlands imperium in Azië (2001) is Van matisch incident in 1945; het Goebeng-trans­ iets van te maken. En ook om voor elkaar in Vleuten erg te spreken:“Het is een heel goed port. Aan het begin van de bersiap werd een leven te blijven. Je weet niet waar je gelief­ .. Diederik van Vleuten zit in de auto. Hij is boek, dat lees je uit iedere bladzijde. De groep Nederlandse vrouwen en kinderen in den zijn, maar voor hen hou je vol. Dat heeft op weg naar Zwolle waar hij vanavond zijn opkomst van de nationalistische partijen een konvooi vrachtwagens naar een veiliger iets troostrijks.” voorstelling Daar werd wat groots verricht heeft hij bijvoorbeeld zó goed in kaart wijk in Soerabaja overgebracht . Het konvooi speelt. Ook hij heeft het fascinerende verle­ gebracht. En hij is ook nog eens een uitste­ werd overvallen door een woedende meute, den van zijn familie cadeau gekregen. Oud­ kende schrijver. Het eerste hoofdstuk heb ik die zich op de tweehonderd vrouwen en kin­ oom Jan schreef zijn levensverhaal op en gaf ademloos gelezen. Knap hoor. Zo moet het deren stortte; de helft van hen kwam daarbij het op een kerstavond af bij familie. Na het wat mij betreft.” om. Drie achternichten van mij zaten in dat lezen van de memoires zag cabaretier Van De boeken van Van den Doel zijn een “histo­ konvooi. Het was iets vreselijks.” Vleuten genoeg reden om een theatervoor­ rische steun” voor Van Vleuten, die goed Slot ging naar aanleiding van het boek van stelling te wijden aan oom Jan, die een groot beseft dat hij in zijn voorstelling gevoelige Hollander praten met haar achternichten en deel van zijn leven doorbracht in Nederlands- onderwerpen aansnijdt: “Ik geef geen besloot haar nieuwe roman te wijden aan Indië. De voorstelling — een ontroerende mening. Ik vertel wat er gebeurd is met de hun familiegeschiedenis. “Voor hen is het geschiedenisles waarbij ook veel te lachen kennis van nu. Ik tip bijvoorbeeld het onder­ ook een aanleiding om oude brieven te gaan valt — is een succes: “Ik weet niet wat me werp van de politionele acties aan, maar ik lezen. Soms voor het eerst. Ze hebben er overkomt.” vel geen oordeel. Ik heb mijn woorden gewo­ onderling bijna nooit meer over gesproken.” Van Vleuten leest alles wat los en vast zit gen en ervoor gezorgd dat de feiten kloppen. Slot verdiept zich momenteel in het bijzon­ over het koloniale verleden. Hij is inmiddels Meer kun je niet doen.” Als bewonderaar zou dere materiaal: “Er zijn bijvoorbeeld naoor­ ook bezig met het schrijven van een roman Van Vleuten graag Van den Doel uitnodigen logse documenten van mijn oudoom die over oom Jan: “Ik zit er tot over mijn oren in.” voor zijn voorstelling, maar dat blijkt nog erachter probeert te komen wat er met zijn Van Vleuten ging op zoek naar de achter­ niet zo gemakkelijk. De voorstellingen zijn vrouw is gebeurd en waar zijn dochters zijn. grond van zijn oudoom en de geschiedenis voor dit jaar bijna uitverkocht: “En zo iemand Er is ook een prachtig dagboek uit zijn eigen die daarbij hoorde. “Ik ga uit van wat oom zet je natuurlijk niet op het tweede balkon.” kamptijd in Birma.”

indisch anders Nº 01 ~ mei 2011 ~11~ erotiek de verhalen van zijn geliefde stad cachaça Vadinho fataal en maakt van Flor Salvador de Bahía weet op te schrijven. een weduwe in de bloei van haar leven. herlezen In Dona Flor en haar twee echtgenoten voegt Echtgenoot nummer twee, apotheker Teo­ hij daar nog een extra ingrediënt aan toe: doro, is de tegenpool van Vadinho. Teodoro’s pittige recepten uit de Afro-Bahiaanse volks­ lijfspreuk is: ‘Een plek voor alles en alles op Braziliaanse keuken. De gerechten die door Dona Flor zijn eigen plek.’ Hij is een modelburger die worden gemaakt, prikkelen de zintuigen en Flor met de grootste zorg, liefde en aandacht roepen herinneringen op aan seks en sensu­ behandelt. Tot haar eigen afschuw komt Flor aliteit. Amado wil dat ze de lezer doen ver­ tot de ontdekking dat zij de passie van Dona Flor langen naar de vrijere levensstijl van de Vadinho mist. Dat gemis wordt zo sterk dat Bahiaanse arme, zwarte, klasse. ze in haar fantasieën Vadinho weer tot leven Brazilië telt de grootste bevolkingsgroep van wekt. inwoners van Afrikaanse oorsprong buiten Amado laat Vadinho terugkeren als een man kiest het beste Afrika. Afrikaanse slaven en hun afstamme­ van vlees en bloed die opnieuw in Flor’s bed lingen hebben een zeer grote invloed op de kruipt en haar daar ook nog eens uitbundig Braziliaanse cultuur, levensstijl, religie, keu­ van laat genieten. Het gaat tegen alle moraal van twee werelden ken en muziek. Dat was vijfhonderd jaar in van de jaren ’60: een getrouwde vrouw uit geleden zo en dat is nog steeds zo. de blanke middenklasse heeft geen passio­ De staat Bahía in het noordoosten van Bra­ nele buitenechtelijke verhouding. Ook niet zilië wordt gezien als bron van de Afro-Bra­ met haar overleden echtgenoot. ziliaanse cultuur. Hoofdstad Salvador heeft Maar Flor ziet geen conflict in het onderhou­ een rijke koloniale geschiedenis, vol verha­ den van een relatie met haar twee echtgeno­ len over Spaanse veroveraars, Afrikaanse ten en is niet van plan om Vadinho weg te slaven, blanke onderdrukkers en Afro-Brazi­ sturen. Ze ziet haar nieuwe leven als wat liaanse religie en mystiek. De stad koestert tegenwoordig ‘lifestyle-keuze’ wordt en eert zijn Braziliaanse, Afrikaanse en Euro­ ge­noemd, waarin iedereen elkaar aanvult en pese erfgoed. gelukkig maakt. Dood of levend, Flor weigert Amado, zoon van een cacao-boer, is ook een te kiezen tussen haar twee echtgenoten. Bahiaan. Op jonge leeftijd verhuist hij van De gerenommeerde Braziliaanse socioloog zijn vaders boerderij naar Salvador om daar Roberto DaMatta ziet hierin de briljante journalistiek te studeren. Het betekent ook geest van Amado weerspiegeld. “Dona Flor de start van zijn literaire carrière.Als hij maakt niet de fout zoals zoveel Braziliaanse achttien jaar is publiceert hij zijn eerste van politici die maken, door een nieuwe manier 32 romans. van samenleven rigoureus af te wijzen”, zegt hij. DaMatta: “Welke maatschappij heeft nu In het oude centrum van Salvador da Bahia, rechts in het blauw het voormalige woonhuis van Jorge Oude gewoontes, nieuwe leefwijzen niet andere samen­levingen geïmiteerd of Amado, waarin nu een museum is gevestigd dat aan zijn werk is gewijd. Foto: Bruno Girin Hoewel Amado Dona Flor eind jaren ’60 vreemde culturen en waarden opgenomen?” schreef, is het nog steeds een actuele roman, Hij vervolgt: “De oplossing ligt in het ont­ omdat het meer is dan het relaas van een dekken van die ene manier, of die ene plek, driehoeksverhouding. Amado verhaalt ook waarin alles samenvalt.” door Patricia Maresch over het loslaten van oude gewoontes en het Dona Flor heeft die ene manier gevonden en omarmen van nieuwe leefwijzen. is daarmee haar interne conflict de baas Hoofdfiguur Flor voelt zich gedwongen te geworden. In plaats van te kiezen tussen kiezen tussen haar twee liefdes. Haar eerste twee werelden, kiest zij ervoor om niet te liefde, Vadinho, is een man van de nacht, van kiezen en het beste te nemen van beide .. Jorge Amado vertelt altijd dezelfde anek­ brunette. De mannen raken haast in extase. bedrog, oplichting, gokken, overspel en lust. werelden. dote over de geboorte van zijn roman Dona Amado vertelt dat zijn jeugdvriend Vadinho Hoewel hij Flor niet gelukkig maakte, kende Flor en haar twee echtgenoten. De Brazili­ op dat moment zeer zeker tegen de vrouw hun huwelijk wel veel gelukzalige momen­ Jorge Amado: Dona Flor e seus dois maridos aanse schrijver had eens een ontmoeting zou hebben gezegd: ‘Ik wil je proeven.’ ten. Vooral tussen de lakens. Maar op een (1966). Vertaald als Dona Flor en haar twee met een gekwelde dame. Ze was getrouwd De volgende dag zet Amado zich achter zijn onfortuinlijke carnavalszondag, wordt de echtgenoten. geweest met een rokkenjagende bohemien, schrijfmachine met in zijn hoofd de scènes werd weduwe en trouwde daarna met een van de wandeling, samengevoegd met de man van onbesproken gedrag. Haar leven herinnering van de gekwelde dame geplaagd verliep keurig totdat haar eerste echtgenoot door erotische dromen over haar eerste, in haar dromen verscheen om de liefde met flamboyante, echtgenoot. haar te bedrijven. Sindsdien had ze huwe­ En zo komt in 1966 het verhaal aan het licht lijksproblemen. van Dona Flor, directrice van de prestigieuze Zo’n dertig jaar later, wandelt Amado met een Culinaire School voor Smaak en Kunst en vriend door de straten van Salvador da Bahía. haar twee echtgenoten Vadinho en Teodoro. Tijdens hun wandeling passeren ze een man in een keurig wit pak die gevloerd door cachaça — de Braziliaanse versie van tequila Zij kiest ervoor om niet te — op een trap zijn roes ligt uit te slapen. kiezen en het beste te nemen De man doet Amado denken aan zijn jeugd­ vriend Vadinho, een gokker en playboy. Een van beide werelden. man wiens leven draaide om ‘geld verliezen en vrouwen winnen’, zoals Amado dat omschreef. Bahía, bron van Afro-Braziliaanse Amado en z’n vriend wandelen verder en zien cultuur een paar straten verderop aan de gevel van In Brazilië is Jorge Amado (1912–2001) één van een prachtig koloniaal huis een bord met meest geliefde schrijvers. Wereldwijd is hij Van rechts naar links: Jorge Amado, de Portugese schrijver José Saramago, en de Braziliaanse zanger en daarop: Culinaire School voor Smaak en samen met schrijver Paulo Coelho de meest componist Caetano Veloso, die net als Jorge Amado uit Bahia afkomstig is. Foto: Zelia Gattai/Casa de Jorge Kunst. Om het beeld compleet te maken ver­ gelezen en vertaalde Braziliaanse auteur. Amado schijnt in het open raam van de school de Brazilianen houden van Amado’s werk verrukkelijke verschijning van een prachtige omdat hij met humor, passie en een vleugje

~12~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2011 tie: winst opleveren voor het moederland. hielp me om het toerisme te accepteren.” Dat komt door volkomen tegengestelde uit­ gangspunten van de East India Company en De Nederlandse schilder Rudolf Bonnet (1895– interviewmet Nigel Barley de VOC. De East India Company streefde 1978), die in Ubud op Bali woonde, is de vertel- ernaar de consumptie in de koloniën te ler in uw roman Island of Demons. Hebt u bevorderen, om daarmee de afzet van de hem ooit ontmoet? eigen economie te vergroten. Nederland als “Misschien had ik Bonnet nog net kunnen handelsnatie streefde in de eerste plaats ontmoeten, of misschien was hij net overle­ Raffles naar een monopolie om voor zo laag moge­ den. Maar destijds zou ik Bonnet sowieso lijke prijzen te kunnen inkopen.” vermeden hebben als de pest, als ‘imperia­ list’. Daar was ik toen heel erg tegen.” Bewondert u hem als wetenschapper, als poli- en zijn liefde ticus, of om zijn moderniteit? Waarom hebt u hem als verteller gekozen? “Als wetenschapper, absoluut. Hij was geen “Enerzijds omdat Walter Spies tijdens de estheet, hij verzamelde niet omdat hij het tweede wereldoorlog stierf en mijn verhaal mooi vond, maar omdat hij een compleet langer doorliep. Maar ook om een andere voor Java beeld wilde geven. Eigenlijk zat hij te wach­ reden die misschien belangrijker is. ten op de uitvinding van de videocamera. Hij “Spies is een soort gouden man, iedereen wilde vastleggen.” hield van hem, hij kon alles: schilderen, cho­ Dit jaar is het 200 jaar geleden dat de Britten vijf jaar reografieën maken, schrijven, films maken. Nederlands-Indië regeerden: van 1811 tot 1816. Onder Bent u hem in uw onderzoek en op uw reizen Bonnet was heel Hollands, heel westers-cen­ als een vriend gaan beschouwen? trisch. Spies kwam om te leren, Bonnet om te Thomas Stamford Raffles (1781–1826), die later de vrijhaven “O, beslist! Iedereen die hem bestudeert kan onderwijzen. Bonnet was controlerend, Singapore zou stichten, werden allerlei ‘nieuwigheden’ niet anders dan voor zijn charme vallen. Het dwangmatig, cynisch, streng. En ik reali­ was zo’n warme, energieke, actieve man, die seerde me dat ik veel meer op Bonnet leek, ingevoerd, zoals de bouw van een theater, paardenraces en Maleis leerde, Maleis sprak. Van huis uit was dus koos ik hem.” links rijden. Java was voor Raffles “zijn eerste liefde, zijn hij een arme jongen zonder opleiding, die zijn hele leven altijd meevoelde met arme En, werkte het goed, Bonnet als uw stem? grootste liefde en zijn verloren liefde”, vertelt antropoloog kinderen en voor hun opleiding betaalde. Hij Hartelijk lachend: “Ja, prima! Ik had gelijk!” Nigel Barley die in de voetsporen van Raffles door Indonesië semi-adopteerde diverse kinderen, waarbij hij voor de opleiding van slavenmeisjes of Nigel Barley: In the Footsteps of Stamford reisde en tijdens het Tong Tong Festival te gast zal zijn. getalenteerde kinderen betaalde.” Raffles (2009, een gewijzigde herdruk van The Duke of Puddle Dock: Travels in the Toen we u uitnodigden om over Raffles te Footsteps of Stamford Raffles, 1992) en door Siem Boon komen vertellen, stuurde u ons uw meest Island of Demons (2009), beide uitgegeven recente boek, Island of Demons, een histori- door Monsoon Books. sche roman over Walter Spies (1895–1942), de Duitse kunstenaar die een grote rol speelde in Zondagmiddag 29 mei neemt Nigel Barley het de bekendheid van Bali bij westerlingen. Hoe publiek mee ‘in the footsteps of Stamford British Library, toen nog onderdeel van het vergelijkt u Bali met Java? Raffles’. Maandagmiddag 30 mei vertelt hij British Museum. “Zo’n dertig jaar geleden was het verschil over Walter Spies en de roman Island of “De Raffles-collectie is samengesteld zoals tussen Bali en Java groter: het leven op Bali Demons. Lokatie: het Bibit-Theater van de 53e een advocaat bewijsmateriaal verzamelt: om was zoveel makkelijker. Toen ik voor het eerst Tong Tong Fair. te bewijzen dat de Javaanse cultuur behoort in Denpasar kwam, was ik verbaasd: de win­ tot de grootste beschavingen van de wereld. kels, de scooters, de auto’s, en alles zoveel Zijn boek The History of Java (1817, 2 delen) is welvarender dan op Java! ook met dat doel geschreven.” “Raffles noemde Bali Java’s levende museum. Na de komst van de islam, de val van het Begin dit jaar was ik nog in het British Museum laatste hindoeïstische rijk Majapahit, zou­ en met het oog op dit Raffles-programma ging den priesters en edellieden naar Bali zijn ik speciaal op zoek naar de galerij over Java. Ik gevlucht en daar de kunsten en rituelen heb­ vond hem erg klein en het viel me op dat de ben voortgezet, een mythe die de Balinezen Javaanse cultuur geheel beschreven werd als dankbaar hebben uitgebuit. kind van de Indiase cultuur. Zo was ik het niet “Eerlijk gezegd probeerde ik destijds Bali te gewend van de Nederlandse musea. vermijden, omdat ik — als een traditionele “Zo zag Raffles het. Hij beschouwde het hin­ antropoloog — toerisme walgelijk vond. U Thomas Stamford Raffles doeïsme als iets natuurlijks voor Java: de weet toch, antropologen gaan naar afgele­ sociale orde ervan is prettig en goed. De gen bergdorpjes om de ‘ware cultuur’ te leren islam daarentegen zag hij als komend van kennen, terwijl in de toeristische gebieden buiten, onnatuurlijk voor Java en als gevaar een nepversie van de ware cultuur wordt voor de natuurlijke orde. Raffles kon geen opgedist. Nu begrijp ik dat er niets echters is disorder accepteren in Zuidoost-Azië. dan toerisme. En Walter Spies speelde een .. Hoe bent u in contact gekomen met “De reden dat wij hem als modern ervaren is belangrijke rol in de uitvinding van Bali als ­Raffles? dat hij eigenlijk heel ouderwets was voor zijn toeristisch paradijs. Zijn leven te bestuderen Nigel Barley: “Ik ben werkzaam geweest voor tijd. Hij was een 18e-eeuwer — vol van de uni­ het British Museum, en één van mijn taken versaliteit van de mensheid, en de rationaliteit e was het beheer van de Raffles-collectie. Deze — die met een grote sprong ineens in de 19 De strijd om Java verzameling is in het bezit van het British eeuw zat met haar racisme en imperialisme.” Museum gekomen na het overlijden van zijn Wilt u uw kennis ophalen over het Brits interregnum en de gebeurtenissen die eraan weduwe in 1868. Eigenlijk was de collectie Hoe verklaart u de grote animositeit die de vooraf gingen? Mark Loderichs heeft zijn Indische School-les over de Britse periode sindsdien nooit in zijn samenhang bekeken. Nederlanders in de 19e eeuw voor Raffles voel- aangepast en vertelt u dondermiddag 2 juni over ‘Frankrijk, Engeland en de strijd om Een deel werd bewaard bij Oudheden, een den? Java, 1805–1816’. Zijn les uit 2009, en vele andere lessen over de Indische geschiedenis deel bij Etnografie, een deel dat als obsceen “De essentie van kolonialisme was voor Raf­ en cultuur, staan op http://www.tongtong.nl/indische-school. werd beschouwd in de Geheime Collectie, en fles: voorspoed brengen naar de overheerste zijn documenten waren ondergebracht in de volkeren. Voor de Hollanders was de essen­

indisch anders Nº 01 ~ mei 2011 ~13~ actueel Boekpresentaties op het Tong Tong Festival Radio Nederland Wereldomroep zorgde voor contacten met familie in Indonesië, 1962 (foto uit Spijtoptanten en achterblijvers)

Thriller met een Indisch (kartel) Liefhebbers kennen misschien nog de De gerschap na de onafhankelijkheid van Indo­ wie men de nieuwe benaming Oosterse randje schoonste triomf van de Indo-detective, nesië, en de lotgevallen van hen die van die Nederlanders uitvond) druk uitgeoefend geschreven door Ucee (z.j., 1963 of eerder, keuze spijt kregen. Deze bijzondere studie voor het Indonesisch staatsburgerschap te uitg. Moesson) en Sambals voor Sweelinck wordt donderdagmiddag 26 mei op het Tong kiezen. Enkele tienduizenden deden dat door Pim Hofdorp (1962, uitg. Kramers Poc­ Tong Festival een gepresenteerd. inderdaad. Niet lang daarna kregen velen van kets), maar er zijn al lange tijd geen Indische In het boek is gebruik gemaakt van bestaand hen echter spijt van de door hun gemaakte detectives verschenen. Griselda Molemans onderzoek op dit terrein, maar centraal staan keuze. In de Indonesische maatschappij neemt de uitdaging aan en schreef Oog van de bevindingen uit eigen onderzoek door de bleek het gekozen staatsburgerschap voor de naald, dat woensdagmiddag 25 mei auteurs in de spijtoptantendossiers van het velen geen garantie voor gelijke behandeling gepresenteerd wordt in het Bibit-Theater. Hoge Commissariaat te Jakarta (aanwezig in of vertrouwen. De hoofdpersoon Fay Pizarro werkt als repor­ het archief van het ministerie van Buiten­ Onder andere Tjalie Robinson zette zich in ter in Los Angeles (inderdaad, net als Gri­ landse Zaken). Daarnaast hebben zij voor dit voor de spijtoptanten, en hij werd er even selda). Via een serie artikelen over sterren boek diverse personen geïnterviewd. Het een bekende Nederlander door. Uiteindelijk met tatoeages komt ze op het spoor van een boek bevat hierdoor veel nieuwe informatie. stelde de Nederlandse overheid deze ex- maniak die vrouwen in hun gezicht tatoe­ De Nederlanders die zich na de soevereini­ Nederlanders tot en met maart 1964 in de ëert. Wanneer Fay bevriend raakt met Mike teitsoverdracht van 1949 in Indonesië bevon­ gelegenheid een verzoek in te dienen om als­ Flohr (‘Flohr’ zullen velen herkennen als oer- den, hadden tot eind 1951 de gelegenheid om nog naar Nederland te gaan. Op basis van die Indische achternaam), de rechercheur die het een keuze te maken: ofwel naar Nederland regeling kwamen uiteindelijk ruim 25.000 onderzoek leidt, besluit ze haar expertise in gaan, ofwel kiezen voor het Indonesisch personen naar Nederland. te zetten om hem te helpen. Maar, zo fluis­ staatsburgerschap (warganegara). Dit jaar, In dit boek wordt de geschiedenis van deze tert de achterflap dreigend, als de Tattoo- 2011, is dat 60 jaar geleden. Nog steeds spijtoptanten nader belicht. Daarbij wordt maniak zijn slachtoffer niet langer levend wonen er in Indonesië warganegara’s die ondermeer ingegaan op het beleid van de Oorspronkelijke gouache voor de omslag van achterlaat, loopt ook Fay gevaar... later graag alsnog als spijtoptant naar Neder­ overheid ten aanzien van de Indische Neder­ Ucees De schoonste triomf van de Indo-detective land waren gegaan, maar daarvoor geen toe­ landers die naar Nederland wilden gaan, de door Rogier Boon, uit Rogier Boon, Indisch Spijtoptanten en achterblijvers stemming hebben gekregen van de Neder­ rol van een aantal ministeries bij de tot­ ontwerper (2007, uitg. Stichting Tong Tong) In Spijtoptanten en achterblijvers (uitg. Ons­ landse overheid. De omstandigheden standkoming en uitvoering van het repatrië­ Bos) beschrijven Boudie Rijkschroeff en G.A. waaronder zij leven zijn vaak bedroevend. ringsbeleid, de steunverlening vanuit parti­ Kwa de politieke en sociale voorgeschiedenis De Nederlandse overheid heeft met name op culiere organisaties en de ervaringen van de van de keuze voor het Indonesisch staatsbur­ Nederlanders van gemende afkomst (voor betrokken spijtoptanten zelf. Ook wordt aan­

Madelon Székely-Lulofs over leven en dood

Liefhebbers van het werk van Madelon Székely-Lulofs kunnen hun hart ophalen in Ontmoeting met de dood. Indië, de kip Sonto, de Tweede Wereldoorlog en een aanvaring met een Chinese kok spelen alle een rol. Lezers van dit blad krijgen het boek, prijs € 17,95, portvrij toegestuurd door te schrijven naar [email protected], postbus 74, 1870 AB Schoorl, fax 072-509 4370 of het boek te bestellen via www.conserve.nl o.v.v. ‘lezer Indisch Anders’. ‘ Aanrader.’ - Metro Niet eerder gepubliceerd proza van ISBN 978 90 5429 306 4 ‘ Om je vingers bij af te likken.’ Tjalie Robinson. - Cultuurbewust.nl www.conserve.nl Ca. € 24,95 | 400 blz. www.pbo.nl € 17,95 | 336 blz. www.pbo.nl

~14~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2011

Adv. Bloem-Robinson [email protected] 2 18-04-11 09:56 Adv. Bloem-Robinson [email protected] 1 18-04-11 09:54 column Dat alles gewoon zo kon zijn

Uit De Stand van de sterren; de dvd-box met de drie ‘Stand van’-documentaires wordt gepresenteerd op het Tong Tong Festival

.. Voor mij was het zo, alsof er een stem handboeken. Een kasboek en een glazen was die het benoemde. Hoe het leven was. pot waarin ik muntstukken spaar, want als Dat alles er gewoon kon zijn, al waren ik geld zie dan voel ik me veilig. Als ik de Tweede Wereldoorlog vestigden zich in sommige dingen niet gepast. Niet netjes. trap af ga, tel ik de treden. Houvast in totaal zo’n 6.000 Indonesische Chinezen in Daartussen moest ik zien te bestaan. meetbaarheid. Het tweede antwoord is rij­ Nederland. Intussen is deze groepering in Zoiets gebeurde er ongeveer toen ik voor ker dan het eerste. Daarvoor lees ik het omvang gegroeid en wonen er ruim 18.000 de eerste keer Nog pas gisteren las. Wan­ werk van Maria Dermoût. Zij onderwijst de Peranakan Chinezen in Nederland. neer, weet ik niet eens meer. Er zijn boeken harmonie die er tussen tegenstellingen Het mooi verzorgde boek is een initiatief van die zich in je bestaan voegen en zich met bestaat, dat dimensies van leven en dood de Vriendenkring Lian Yi Hui, die onder meer terugwerkende kracht laten gelden, of ze in elkaar overlopen en dat tijd een woord als doelstelling heeft de kennis en het onder­ er altijd geweest zijn. En dat terwijl we is. Alleen een woord, en toch meer. Het zoek naar de culturele en traditionele achter­ torenhoog en mijlenbreed verschillen, stelt me gerust, op een manier die ik niet gronden van de Chinezen uit Indonesië in mevrouw Dermoût en ik. begrijp. Nederland bevorderen. Het boek werd gepre­ senteerd op hun 25-jarig jubileum. Het scheelt wel dat degene die alles ziet in Door wat Maria Dermoût schrijft, ben ik Op 31 mei vertelt auteur Antoon Verlaan in het boek een meisje is. Dat wel. Verder is gaan uitreiken naar Indië. Met haar is alles het Bibit-Theater over het aanpassingsproces alles anders. Ik groeide op in het prozaï­ begonnen voor me. Met haar boek kwam in Nederlands-Indië van Peranakan Chine­ sche Best, een dorp in Noord-Brabant. Daar ook de zekerheid dat Indië niet voorbij is, zen, zoals de positie in het economisch ver­ gebeurde nooit iets, behalve in mij, waar­ niet weg is, alleen van soort aanwezigheid keer, het onderwijs en het sociaal-culturele mee een onoverbrugbare kloof ontstond veranderd. In ouderen leeft Indië, en in hun Foto uit het boek van de expositie Het verhaal van leven. Ook zal hij ingaan op de groep die naar tussen die mensen en de vreemdelinge die kinderen. In sommige stenen van oude Indië, dat op het Tong Tong Festival gepresen- teerd wordt Nederland kwam: een bij nader inzien selecte ik daar was. Vaak alleen, aldoor lezen. Uren gebouwen daar overzee. In herinneringen. groepering die zich voorbeeldig inpaste bin­ per dag ondersteboven op het bed liggen En ook en vooral in de boeken van Maria nen de Nederlandse samenleving. omdat de dagdromen dan mooier waren. Dermoût. Dood willen, alleen uit nieuwsgierigheid. dacht besteed aan de vraag hoe het gesteld Het verhaal van Indië Bedenken dat de doden er misschien al was met de maatschappelijke status van de Op vrijdagmiddag 27 mei wordt in het Bibit- waren. Dat alles weet ik omdat ik destijds Vilan van de Loo spijtoptanten in vergelijking tot die van de Theater weer een boek gepresenteerd, name­ dagboeken schreef. Dagelijks, inderdaad. eerder gearriveerde repatrianten. En ten lijk het fotoboek van de expositie Het verhaal In mij zit dat kind van toen. Als ik me goed Dit jaar is het 60 jaar geleden dat het slotte wordt ingegaan op de omvang van de van Indië van Indisch Herinneringscentrum voel, ben ik net zo vrolijk en optimistisch debuut van Maria Dermoût verscheen, Nog groep Nederlanders die indertijd koos voor Bronbeek. Onder anderen Reggie Baay, Afred als vroeger. Maar hoe ik moet leven, weet pas gisteren. Ter gelegenheid daarvan leest het Indonesisch staatsburgerschap en van de Birney, Wieteke van Dort, Eveline Stoel en ik nog steeds niet. de actrice Jamie Grant (foto) het begin van groep warganegara’s die na 1964 uiteindelijk, Hans Vervoort schreven bijdragen; Wim deze roman voor op zondag 5 juni in het gedwongen of vrijwillig, in Indonesië is ach­ Manuhutu stelde het samen. Op dat ‘hoe’ heb ik twee antwoorden Bibit-Theater van de Tong Tong Fair, om tergebleven. De auteurs zijn van mening, dat Het Indisch Herinneringscentrum Bronbeek gevonden. Het eerste antwoord bestaat uit 13.30 uur, ingeleid door Vilan van de Loo. verschillende cijfers die tot dusverre in de is ook aanwezig op de Tong Tong Fair, op de lijstjes, schema’s en een verzameling literatuur over spijtoptanten zijn gehanteerd Grand Pasar. veel te laag zijn ingeschat. Prijswinnende filmtrilogie Indonesische Chinezen in Nederland Op zaterdag 28 mei vindt op het Tong Tong Naast zijn wetenschappelijk werk is Boudie Festival de presentatie plaats van de dvd-box Rijkschroeff directeur van het Inspraakor­ De trilogie: Stand van de zon, maan en ster- gaan Chinezen. Samen met Paul The Gwan ren, met daarin de drie ‘Stand van’-films van Tjaij & Antoon Verlaan schreef hij het eind Leonard Retel Helmrich. Leonard won met vorig jaar verschenen Indonesische Chinezen deze films prestigieuze prijzen in binnen- en in Nederland. buitenland, waaronder de Special Jury Prize Anno 2010 wonen er in Nederland ruim op Sundance en de VPRO IDFA Award. Tijdens 100.000 mensen van Chinese afkomst. Deze de dvd-box-presentatie worden scènes ver­ populatie bestaat uit verschillende groepe­ toond die niet in de oorspronkelijke films ringen, afkomstig uit diverse delen van de terecht zijn gekomen, alsmede korte film­ wereld. Eén van die groeperingen betreft de pjes met loftuitingen door bekende fans van Chinezen uit Indonesië, ook wel aangeduid de documentaires. De regisseur zal zelf bij de robert land met de term Peranakan Chinezen. Na de presentatie aanwezig zijn. foto:

indisch anders Nº 01 ~ mei 2011 ~15~ kool en snijbonen opeten, begeleid door tra­ Expositie over de nende ogen, een drupneus en instemmende ­Indische keuken haaaaa, lekker!!’s. Zij was ook het strengst column als ik oneerbiedig met voedsel omging: In 2011 presenteert Stichting Tong Tong gooien met een pakje brood, of een bord eten een prachtige overzichtstentoonstel­ op de grond neerzetten, werden bekeurd met ling over de Indische keuken, een van een verontwaardiging die een diep taboe ver­ de oudste fusion-keukens van de Ik snoep, raadde. wereld. Ik kan het nog anders zeggen: ik denk dat het Juist omdat de Indische keuken zo’n voor mijn Oma belangrijker was dat ik voed­ centrale rol inneemt in de Indische iden­ sel (ieder voedsel, ook een bordje laffe aard­ titeit van ook de tweede en derde gene­ dus ik ben appels met droge erwten in het hartje van ratie, is het jammer dat de kennis van de Spanje) met eerbied behandelde, dan dat ik geschiedenis en de eigenheid van de koste wat kost zou leren hoe je sajoer lodeh Indische keuken steeds vaker hiaten maakt. Dit moet voor haar de kern van de vertoont. Hoog tijd voor een expositie Indische keuken, de Indische smaak, de Indi­ over deze intrigerende mengkeuken! sche eet-tiquette hebben uitgemaakt. De tentoonstelling beschrijft de Indi­ Gelukkig zijn er ook oma’s en moeders die er sche keuken en Indische eetcultuur hun taak in zien om hun zonen en dochters maar vertelt ook de ontstaansgeschie­ de familierecepten door te geven. Maar als ik denis, die zo nauw verbonden is met de eerlijk ben, moet ik eraan toevoegen dat mijn Indische geschiedenis en de gemengde familie altijd (letterlijk) volmondig toegaf groep Nederlanders uit Indië. De Indi­ Indo dat anderen nu eenmaal beter Indisch kook­ sche geschiedenis is de (deels onbe­ ten dan zijzelf. Ze eten hun eigen kooksels kende) Nederlandse koloniale geschie­ met graagte (en ik de hunne ook!), daar gaat denis, met pre-Nederlandse wortels tot het niet om, maar er wordt met ontzag in het Portugese en Chinese tijdperk van gesproken over Erna en Bea en Tante Noes en de handel en ontdekkingsreizen. Uiter­ Tante Truus. Dat ontzag voor goede kokers en aard loopt die geschiedenis door tot na kooksters is volgens mij Indisch. de onafhankelijkheid van Indonesië, Dat er door Indische mensen bij selamatans met de repatriëring en de tijd van het door Siem Boon en koempoelans steevast Indisch wordt settelen in Nederland. gekookt, waarbij soms meerdere kokers meerdere dagen in de keuken staan, heeft Kookworkshops en culinaire naast de gevoelswaarde in belangrijke mate spreekuren ook een praktische reden: rijst met Indische Het mooie is natuurlijk dat de Eetwijk herinner me rendierrookvlees van boven de gerechtjes leent zich nu eenmaal goed voor van de Tong Tong Fair en de expositie in Poolcirkel, vacuüm verpakt, en — een hoog­ grote gezelschappen, en je kunt het makke­ het Cultuurpaviljoen elkaar optimaal tepunt — uit Wenen de originele Sachertaart lijk tevoren bereiden. aanvullen. Bezoekers van de Eetwijk kun­ in exportkistje. Hollandse families die met Maar het hoeft niet altijd Indisch of zelfs nen na de bestudering van de expositie blikken vol erwten en een caravan vol aard­ maar ingewikkeld en zelfbereid te zijn om wellicht een andere keuze maken uit de appelen richting zuiden afreisden, waren het erbij te horen. Een saus uit een potje kàn lek­ menukaarten van de restaurants. En doelwit van diepe hoon. (Zelf namen wij op ker zijn, kroepoek en popcorn uit de magne­ bezoekers van de expositie kunnen op onze beurt géén sambal, noch trassiblok tron zijn vreselijk handig, en waarom zou je een steenworp afstand in de Eetwijk zelf mee, maar daar staat tegenover dat bestem­ de oblok-oblok niet om de hoek bij de toko de vers gemaakte exemplaren proeven mingen zonder interessante lokale keuken halen, als het daar lekker is? Omgekeerd van wat anders alleen een foto of recept niet voor vakantieherhaling vatbaar waren.) geldt ook: waarom zou je níet naar het was gebleven. .. De Indische smaak: is dat trassi, uien, In het buitenland moest alles geproefd wor­ andere eind van de stad gaan als de patat In de Bengkel kunnen bezoekers boven­ knoflook? Djinten, ketoembar en een flinke den. Dus wij kinderen deden daar dapper aan daar knapperiger gebakken wordt, of spe­ dien kookworkshops volgen. Daarnaast dot sambal? Ik weet het niet. mee. Geeft u mij maar zo’n harig stukje ciaal twee provincies verderop lekkere zal de grande dame van de Indische keu­ Ik weet wel dat ik in mijn Indische familie (in kokosnoot, zo’n huidkleurige lolly en zo’n ­kambings voor de saté halen (en neem gelijk ken, Bea Berens-Sleebos, regelmatig culi­ de ruimste zin, inclusief alle ‘ooms en tantes’ gebakken sponsje, whatever it may be. Hoe zo’n kruidenkaasje mee, meis), of voor de nair spreekuur houden in de expositie in zonder bloedband) ben opgegroeid tussen meer ik erover nadenk, hoe meer ik me reali­ buurvrouw van je nichtje een anderhalve- het Cultuurpaviljoen. Leg uw prangende lekkerbekken. Zoals ze in andere families seer dat niets zo werd gestimuleerd en literfles horchata uit Spanje meenemen als kookvraag straks aan Bea voor! Kijk op de graag naar klassieke concerten gaan, Franse geprezen als gerechten uitproberen en echt ze daar nou eenmaal veel van houdt? website www.tongtongfestival.nl voor literatuur bespreken, of ieder vrij moment van eten & snoepen genieten. De Indische smaak is de lekkere trek, het de tijdstippen. met een bal naar buiten hollen, zo wordt er Ja, je moest óók wel je best doen op school, feest van de smaak. En daarmee is het de vie­ bij ons door iedereen gesnoept en gegeten. maar heel streng zijn over schoolprestaties ring en versiering van het dagelijks leven, De tentoonstelling wordt mede mogelijk Van alles. Zo lang ik mij kan herinneren. zou niet gerijmd hebben met de hoge waarde iedere dag weer. Het verandert het dagelijks gemaakt door de Mondriaan Stichting. Bij mijn Indische tante in Gelderland kwa­ die aan het dagelijkse, directe, ‘kleine’ leven brood in een taartje, de maaltijd in snoepe­ Hij wordt ontworpen door Studio men in het weekend versgebakken worsten­ werd geschonken. De familie leefde alsof ze rijen, eten in smullen. Het is de inzet van de Making Waves, die vorig jaar verant­ broodjes op tafel, en natuurlijk vruchten­ de dood in de ogen had gezien — wie weet zinnen en omzeiling van alles wat verplicht woordelijk was voor de mooie expositie vlaaien. Haar zoontjes, mijn neefjes, zagen er — en verder nóóit meer geadjakt wilde wor­ en gediplomeerd is. over de Eerste Generatie, ‘Wij Weten geen been in om tien kilometer naar de den; ook niet, via de kinderen, door onder­ Ik snoep, dus ik ben Indo. Alles Nog’. naburige stad te fietsen om bij een bepaalde wijzers en schoolhoofden. snackbar hun lievelingsbamibal uit de muur Misschien had het ook met de oorlog te Dit is een bewerking van een artikel uit Met te trekken (en daarna nog eentje). Onze naar maken dat mijn Oma zei, als ik dorst had: kruiden en een korrel zout; Smaak & (advertentie) Amerika geëmigreerde oma introduceerde de “Straks mag je thuis de hele kraan leegdrin­ geschiedenis van de Indische keuken (1994), taco in de familie, lang voordat je in Holland ken.” Een prachtig beeld! Oneindige over­ red. Ellen Derksen e.a., uitg. St. Tong Tong, in ieder gehuchtje Mexicaans kon eten. vloed, thuis, uit de kraan. Water was niet ISBN 90-801433-2-4. Ik kan me ook herinneren (uit de jaren zestig, ‘zomaar’ water, water was geen tweede keus zeventig) dat van iedere vakantie ‘een voor als de sinas op was, water was het aller­ gerecht werd meegenomen’: zo verscheen na kostbaarste voor wie dorst had. Italië ravioli op tafel en na Spanje paella. Van Mijn Oma’s eerste handeling als ze na een korte reisjes werd (en wordt) door mijn moe­ werkdag op het Ministerie thuis kwam, was der graag iets te snoepen thuisgebracht. Ik zelf sambal oeleken en die dan met rauwe

~16~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2011 ‘Publiceer je eigen familiegeschie­ aan het prachtige land waar ik geboren ben). denis!’ Edy zal ook voorbeelden van egodocumen­ Door de moderne technieken — van kopieer­ ten en privé-uitgaven laten zien uit de col­ machine tot computer, van internetbedrijfjes lectie van het IWI. actueel voor eigen uitgaven naar weblogs met eigen herinneringen — is het veel beter binnen Zelf schrijvers spreken Met schrijvers bereik gekomen om de eigen geschiedenis, Iedere dag zijn schrijvers aanwezig op de of de geschiedneis van de eigen familie te Tong Tong Fair, vooral in de stand van Van publiceren. Maar wat komt er zoal bij kijken Stockum op de Grand Pasar, maar ook in de als je eraan begint je eigen herinneringen aan stand van Stichting Tong Tong in het Cul­ het papier toe te vertrouwen, en welke tuurpaviljoen, waar schrijvers vaak na afloop in gesprek mogelijkheden heb je als het manuscript af van hun optreden in het Bibit-Theater komen is? Edy Seriese, directeur van het Indische signeren. Van Stockum publiceert het sig­ Wetenschappelijk Instituut (IWI), gaat op neerschema op www.vanstockum.nl, Stich­ donderdag 2 juni in gesprek met de schrijvers ting Tong Tong op www.tongtongfestival.nl. Louise Hompe (van Uitgestelde Huwelijks- Ontmoet uw favoriete schrijver, laat een Reggie Baay interviewt Wim Willems mende confrontatie tussen het Indonesi­ nacht: Indische familiekroniek), Ton Welter boek signeren en vertel wat zijn of haar boe­ .. Een dag voor de 53e Tong Tong Fair wor­ sche nationalisme en het moederland dat de (van De onmaakbaarheid van het leven) en ken voor u hebben betekend! den in het Letterkundig Museum twee kolonie ten koste van alles wilde behouden. Joyce Voorwinden (van Indië, herinneringen nieuwe uitgaven met werk van Tjalie Robin­ De Indisch-Nederlandse pers die, op veelbe­ son gepresenteerd, beide samengesteld tekenende uitzonderingen na, dat streven door zijn biograaf Wim Willems. Kind van ondersteunde, was mede verantwoordelijk Batavia; Verhalen van een straatslijper (uitg. voor het verlies van Indië en het ontstaan Prometheus) bevat niet eerder gebundelde van de Republiek Indonesië — een gegeven straatslijpercolumns over Djakarta. Een land dat in Nederland anno 2011 ongetwijfeld de met gesloten deuren (uitg. Statenhofpers), wenkbrauwen in ongeloof omhoog doet een bibliofiele uitgave, bevat niet eerder gaan. Aan de hand van honderdduizenden gebundelde columns over Nederland, kort krantenpagina’s volgde Termorshuizen de na zijn repatriëring geschreven voor een historische ontwikkelingen die de Indische krant in Indonesië. Op de openingsdag dagbladpers een eigen identiteit gaven. interviewt auteur Reggie Baay (De Ogen van Journalisten en heethoofden was een heerlijk Solo en De Njai; Het concubinaat in Neder- boek: niet alleen een serieuze studie over de lands-Indië) samensteller Willems over deze achttiende en negentiende-eeuwse Indisch- ‘nieuwe’ stukken. Nederlandse pers, maar ook een rijke schat­

kist vol petites histoires over kleurrijke figu­ Arenda Oomen

Griselda Molemans interviewt Alfred ren die vaak eenmanskranten uitgaven: ze foto: Birney waren verslaggever, advertentieverkoper, Op zondag 29 mei interviewt Griselda Mole­ uitgever, hoofdredacteur en drukker in één. mans (ex-gitarist) Alfred Birney over Rivier de Hier liet de biograaf en bewonderaar van P.A. Brantas, de roman die zijn rivierentrilogie Daum zich goed zien: zijn studie las als een afsluit. Glenn Pennock zorgt voor de muzi­ spannende feuilleton. Indisch Anders kijkt kale omlijsting. uit naar deel 2. Vrijdag 3 juni is Gerard Termorshuizen als Vilan van de Loo interviewt Jill spreker te gast in het Bibit-Theater. Hij zal Stolk dan op de van hem bekende, toegankelijke Enkele weken voor de Tong Tong Fair van wijze over zijn nieuwste boek vertellen. Op start gaat, wordt in Boekhandel Van Stoc­ zondag 5 juni hebben we Coos Versteeg kum de nieuwe roman van Jill Stolk gepre­ bereid gevonden Gerard nader aan de tand senteerd, Ademtocht. Het verhaal van een te voelen over beide delen van zijn studie, en Indisch repatriantengezin in Den Haag en in de jarenlange eenzame jaren in de koele kel­ het bijzonder de relatie tussen een broer en ders van de Koninklijke Bibliotheek waar alle

zus. Dinsdag 31 mei interviewt Vilan van de jaargangen worden bewaard. Coos Versteeg Leslie Boon

Loo in het Bibit-Theater haar Den Haag Cen- is niet alleen de moderne variant van de foto: traal-collega Jill Stolk (auteur van o.m. Onder ‘eenmanskrant’ met zijn weekblad Den Haag de blauwe sarong en Kleurverschil). Centraal, maar ook een groot kenner van Indisch Den Haag. Coos Versteeg interviewt Gerard Ter- morshuizen 60 jaar Molukkers in Nederland: Vrijdag 27 mei aanstaande wordt in Leiden Rocky Tuhuteru interviewt met een symposium getiteld ‘Amusement in Ter gelegenheid van het 60-jarig verblijf van de koloniale pers’ de verschijning gemar­ Molukkers in Nederland, presenteren Stich­ keerd van Realisten en reactionairen; Een ting BUAT en Stichting Tong Tong op woens­ geschiedenis van de Indisch-Nederlandse dag 1 juni een bijzonder programma met dagbladpers 1905-1942 door Gerard Termors­ muziek, dans, kledingtradities, workshops huizen, het afsluitende, tweede deel van zijn en een talkshow. grote, jarenlange studie. Aan het eerste deel, In de talkshow ‘Molukkers in Beeld’ praat Journalisten en heethoofden, over de periode radiojournalist Rocky Tuhuteru met promi­ 1744-1905 hebben we op het Tong Tong Fes­ nente Molukkers onder wie Jim Tehupuring,

tival al eerder aandacht besteed. Ais Lawalata en Sharita Sopacua. Zij worden Leslie Boon

Deel 2 biedt een rijke beschrijving van de geportretteerd in het gelijknamige boek dat foto: sociale en culturele geschiedenis van Neder­ in maart jongstleden verscheen en waarin Van boven naar beneden: lands-Indië en maakt tevens een tot dusver een beknopte geschiedenis van Molukkers in Griselda Molemans en Alfred Birney in gesprek op het Tong Tong Festival 2006 verborgen historie openbaar. Het boek geeft Nederland is opgenomen. Aan tafel zitten Ontmoet uw favoriete schrijver op de Tong Tong Fair! een bijzonder beeld van een zeer roerige tijd ook de auteurs van het boek, Victor Joseph Edy Seriese gaf in 2010 een workshop Levensverhalen schrijven in de Bengkel van de Tong Tong Fair in Indië: de voortdurend in kracht toene­ en Wim Manuhutu.

indisch anders Nº 01 ~ mei 2011 ~17~ Ondanks diverse onderzoeken over dit deringen die zich in de periode 1899–1949 onrecht, zoals de NIOD-rapporten van dr. hebben voorgedaan wat betreft de vaarroute, Hans Meijer (Indische rekening; Indië, Neder- de schepen en het denken over Nederlands- historisch land en de backpay-kwestie 1945–2005) en dr. Indië. Op 1 juni geeft hij in een lezing een Peter Keppy (Sporen van vernieling; Oorlogs- samenvatting, geïllustreerd met veel mooie schade, roof en rechtsherstel in Indonesië voorbeelden. “Bij het schrijven van het boek 1940–1957) en diverse toezeggingen door is me opgevallen dat de kennis in Nederland Indische opeenvolgende ministeriële bewindslieden, over ons verleden in Indië helemaal aan het is er nog steeds niets gedaan. verdwijnen is”, vertelde Bert 13 november jl. Zaterdag 4 juni vertelt Herman Bussemaker aan Meindert van der Kaaij in Trouw. “De (auteur van o.m. Bersiap! Opstand in het para- mensen die daar uit eigen ervaring over kun­ geschiedenis dijs) aan journalist en historicus Florine nen vertellen sterven langzaam uit.” Koning (anderen auteur van o.a. Het Verbor- Op 3 juni heeft Vilan van de Loo enkele oud- gen Verhaal; Indische Nederlanders in oorlogs- bootreizigers te gast in haar talkshow. ‘Aan tijd) wat de laatste stand van zaken is. boord’ is de titel, de bootreizen tussen Nederland en Indië zijn het gespreksonder­ is nog geen Nakomelingen van Japanners en werp. Mensen in de zaal worden uitgenodigd Koreanen mee te doen met het herinneringen ophalen. Dinsdagmiddag 31 mei vertelt Jan Pellegrino van Stuyvenberg in het Bibit-Theater over het Boekoe Kita, Boekoe Bangsa boek Kinderen op kousenvoeten, dat hij samen Vorig jaar verscheen het prachtige boek voltooid met Han Liesker schreef. Het boek is bedoeld Boekoe Kita met de misleidend ‘gewone’ voor nakomelingen van Japanners en Korea­ cover. Binnenin is het boek veel mooier en nen, die tijdens de Tweede Wereldoorlog op sterker en bijzonderder dan de voorkant doet Java waren. Het biedt hulp bij het kiezen tus­ vermoeden. In Boekoe Kita vertellen elf Indi­ verleden tijd sen wel of niet gaan zoeken. Jan Stuyvenberg sche families over hun roots: hun eigen fami­ (1946), een ervaringsdeskundige, heeft zijn lierecepten en verhalen vormen daarbij de ervaringen en die van lotgenoten verzameld rode draad, daarmee onderstrepend hoe en beschreven. Hij belicht de bijzondere posi­ sterk de band is tussen recepten, koken, tie die veel nakomelingen in het gezin had­ eten, en Indische cultuur. Mirjam van der Beeldvorming ale foto’s? Kijken we alleen achteruit of den; vaak was er sprake van een familiege­ Rijst tekende de verhalen op, Harold Pereira .. Indië is diep in de textuur van het natio­ maken we er iets actueels van?” heim. Ook besteedt hij aandacht aan de maakte de foto’s. nale geheugen ingeweven. Al vanaf de 17e zoektocht in archieven en soortgelijke instel­ In april kregen zij voor dit boek een Lintje van eeuw tot aan de dag van vandaag zijn ver­ Laatste nieuws van de backpay lingen. Zelfs voor het omgaan met de onver­ de Boekhandel opgespeld. Deze onderschei­ halen over Indië populair. De ex-kolonie De Nederlandse overheid weigert tot op mijdelijke emoties en spanningen, worden ding is een initiatief van het CPNB dat hier­ roept herinneringen op in diverse Indische heden achterstallige salarissen uit te betalen tips en aanwijzingen gegeven. mee de aandacht wil vestigen op kwalita­ groepen (generaties, sociale milieus), maar aan rijksambtenaren en KNIL-militairen die tieve en inhoudelijk hoogstaande non-fictie. ook bij mensen die nooit zelf onder de pal­ in de Tweede Wereldoorlog in Nederlands- Stripboek De Terugkeer Een mooie prijs! men hebben gewandeld. Al die Indië-beel­ Indië werkzaam en krijgsgevangen waren. Vorig jaar is een stripboek over de tweede Ondertussen werkt het team alweer aan een den zijn vervuld van nostalgie, schaamte, Veel betrokkenen zijn inmiddels overleden, wereldoorlog in Indië in een oplage van vervolg, Boekoe Bangsa genaamd. Dit keer is nationale trots of een mengeling daarvan. en van de overlevers zijn er vele die mentaal 200.000 exemplaren aan middelbare scholen Eveline Stoel (Asta’s ogen) gevraagd de inter­ Zeker is dat vrijwel niemand in Nederland zijn afgehaakt, teleurgesteld in de Neder­ kado gegeven als Nationaal Geschenk, door views te maken en de verhalen te schrijven. neutraal of onbevangen naar beelden van landse overheid. Toch zijn er ook nog steeds bemiddeling van het Indisch Herinnerings­ Op 26 mei geven Harold Pereira en Eveline Indië kan kijken. mensen die het een erekwestie vinden dit centrum Bronbeek. Bij het boek, De Terugkeer Stoel een workshop in de Bengkel Kookstudio. Zondagmiddag 29 mei belicht prof. dr onrecht uit de wereld te helpen. Op 30 getiteld, wordt ook lesmateriaal ontwikkeld. Pamela Pattynama vanuit dit gegeven ‘de november bood Herman Bussemaker, voor­ De striptekenaar Eric Heuvel maakte al eerder foto’s van het Indisch Wetenschappelijk zitter van het Indisch Platform, namens aan­ educatieve strips over de oorlog (De ontdek- Instituut als postkoloniaal archief’, zoals gesloten Indische organisaties een petitie king) en de Jodenvervolging (De zoektocht). haar lezing luidt. Zij stelt de vraag: “Wat aan de Vaste Tweede Kamer Commissie van Een zware verantwoordelijkheid, om een voor betekenis geven wij aan oude, koloni­ VWS aan. De petitie belicht de ‘Indische periode die tegelijkertijd zo beladen en door kwestie’ en bepleit dat de Nederlandse over­ het grote publiek zo slecht gekend is, in één heid de unfaire wijze erkent waarop zij de stripboek historisch verantwoord ‘te behan­ afgelopen 65 jaar heeft gehandeld. delen’. Een commissie van maar liefst negen­ Tijdens de Japanse bezetting werden veel tien historici en andere deskundigen keek kostwinnaars gevangen gezet, hun gezinnen over de schouder van Heuvel mee. geïnterneerd. Maar na afloop van de oorlog Op 4 juni interviewt journalist Ricci Scheld­ kregen zij, die in dienst waren van de Neder­ wacht tekenaar Eric Heuvel in het Bibit-Theater.

lands-Indische regering, de veertig maanden hannie van herk

salaris die zij nog tegoed hadden, niet uitbe­ Met de boot naar Indië foto: taald. De meesten raakten bovendien al hun De bootreis naar Nederlands-Indië — passage Harold Pereira bezittingen kwijt door de oorlog. Hoewel in en postverbinding — is al lang verleden tijd. Nederland bijna iedereen zijn oorlogsschade Wat hieraan nog herinnert, zijn de prentbrief­ kon claimen, sloot de Wet op de Materiële kaarten die de Indiëgangers naar het Moeder­ Oorlogsschade uit 1951 uitdrukkelijk de land stuurden. Ze werden uitgegeven door de Nederlanders uit Indië van deze wet uit. scheepvaartmaatschappijen Rotterdamsche Bussemaker tijdens de persconferentie op 30 Lloyd en de Maatschappij ‘Nederland’. Er (advertentie) november: “Nederlanders ondergingen ont­ stonden niet alleen afbeeldingen op van beringen in de kampen en de verschrikkin­ schepen, scheepsinterieurs en passagiersac­ Dochter van een kampkind Ervaringen van een serge ligtenberg gen van de Bersiap omdat zij Nederlanders commodaties, maar ook van toeristische staatssecretaris met de oorlog

foto: waren. Dat is het onrecht, dat wringt, en attracties in de havens onderweg en reclame­ in Nederlands-Indië

Pamela Pattynama knaagt, en frustreert, tot op de dag van van­ boodschappen die de reis als cruise aanpre­ Jet Bussemaker daag. Want alle opvolgende regeringen en zen. Aan de hand van ruim tweehonderd ISBN 9789072219589 Hardcover, 168 pagina’s parlementen erkenden hen niet als ‘echte’ prentbriefkaarten schetst verzamelaar Bert Uitg. Thoeris € 14,95 Nederlanders. Het waren maar Indische van der Linden in het prachtig uitgegeven Nederlanders.” Nou... tabé dan (uitg. Verloren) de grote veran­

~18~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2011 tong tong festival (tevens Vice-Gouverneur). De Sultan heeft de voor de Tong Tong Fair en voor Art Amster­ Wajang, dans, muziek, beeldende kunst Paku Alam verzocht zijn dans- en muziek­ dam (11 t/m 15 mei 2011 in de RAI), in het bij­ groep af te vaardigen om Yogyakarta officieel zonder het onderdeel No Holds Barred. Zij te vertegenwoordigen. Een zoon en schoon­ horen tot de bekendste opkomende kunste­ Hoog bezoek dochter (prins en prinses) van de Paku Alam naars van Indonesië. maken deel uit van de dans- en muziekgroep. Traditiegetrouw hebben de hoven grote invloed op het culturele leven, en de hoven Lees meer over deze artiesten, uit Yogyakarta van Yogyakarta behoren tot de meest en de gasten uit de andere invloedrijke van Indonesië. De hofdansen van Yogyakarta zijn wereldberoemd. Beksan Indonesische provincies op Puro Alaman zal twee soorten dans laten onze website Het Tong Tong Festival ontvangt dit jaar artiesten uit o.m. zien: de Tari Lepas, min of meer abstracte Noord-Sumatra, Zuid-Kalimantan (Borneo), Zuid-Sulawesi verbeeldingen van bepaalde handelingen — www.tongtongfestival.nl. bijvoorbeeld de voorbereiding op oorlogvo­ (Celebes), Bali en Java. De groep Behind the Actors uit ering — of van een karakter; en een meer Bandung, de hoofdstad van West-Java, is op pagina 4 en 5 theaterachtige danssoort in een fragment Rolly is een straatkunstenaar en graffitiar­ uit het Ramayana-ballet. In Midden-Java tiest uit Yogyakarta. In het Cultuurpaviljoen al aan u voorgesteld. Op deze pagina introduceren we de wordt het complete Ramayana-epos rondom zal hij o.a. een mural maken. De street-art artiesten uit Yogyakarta (Midden-Java). volle maan in vier avondvullende voorstel­ community van Yogyakarta is een los ver­ lingen opgevoerd bij het Prambanan tempel­ band waarin men soms alleen werkt en soms complex: een onvergetelijk schouwspel. Voor in groepen. Ook worden diverse activiteiten wie deze reis niet binnen afzienbare tijd kan ontwikkeld met bewoners om door middel maken, is er de ongetwijfeld ook zeer indruk­ van murals de woonomgeving te verfraaien. wekkende opvoering op het Tong Tong Festi­ Anto Arief maakt nieuwe muziekmixen met val van een fragment hieruit, dat een afge­ muziek van bezoekers en artiesten. Mix Tape rond verhaal vormt. Voorafgaand aan de is een uiting van een cultuur van delen. opvoering wordt een korte samenvatting van Gebruikmakend van social media, mp3, en Verhaal van Oranje in wajang: lende leeuw zien, zoals ze door Oranje-voet­ het gedanste fragment gegeven. persoonlijke input wordt een compilatie van Wayang Willem balfans tijdens kampioenschappen op De voorstellingen vinden plaats op 25 mei, 26 muziek gemaakt, die vervolgens gedeeld In samenwerking met het pas heropende T-shirts werden gedragen. mei, 27 mei, 28 mei, 29 mei, 31 mei en 1 juni. wordt met anderen via voornoemde media. Museum Nusantara in Delft presenteert het Samen met zijn kleinzoon Anato maakte Op 27 mei en 31 mei kunt u in de Bengkel een Eén van de baanbrekers op dit vlak is Anto Tong Tong Festival Wayang Willem: een pop­ Ledjar een flitsende voorstelling. Wayang dansworkshop Yogyase hofdans volgen o.l.v. Arief met zijn Mix Tape Project. penspel over de strijd van Willem van Oranje Willem is een tijdloos en universeel helden­ Bapak Mardjijo van Beksan Puro Pakualaman. In het Cultuurpaviljoen kunnen bezoekers op (1533–1584) tegen de Spaanse overheersers epos geworden van een man die in opstand een interactieve manier kennismaken met van de Nederlanden. komt tegen zijn onderdrukker, op virtuoze Moderne kunst uit Indonesië het werk van deze kunstenaars, worden De kiem van deze bijzondere voorstelling ligt wijze gespeeld door Ananto. Het Tong Tong Festival laat dit jaar i.s.m. workshops georganiseerd en kunnen de op de Tong Tong Fair. Twee jaar geleden trad Ki Ledjar is een van de beste poppenspelers Galerie Artipoli een breed publiek kennisma­ bezoekers in gesprek met de kunstenaars de beroemde poppenspeler Ki Ledjar Soe­ en -makers van Indonesië. Al jaren zet hij ken met hedendaagse Indonesische kunst- over hun werk. Beide kunstenaars maken broto daar op met Wayang Revolusi, en tus­ zich in voor het behoud van de eeuwenoude en cultuurvormen. De kunstenaars Rolly en nieuw werk op de Tong Tong Fair. Hun komst sen de voorstellingen in demonstreerde hij traditie van het poppenspel; hij wil dat de Anto Arief komen speciaal uit Indonesië over wordt mede mogelijk gemaakt door Hivos. het maken van de poppen, samen met zijn Indonesische jeugd meer oog krijgt voor de kleinzoon, leerling en opvolger Ananto wajang. Hij doet dat o.a. door juist ook Wicaksono. In hun stand ontdekte Amy Was­ nieu­we figuren te ontwerpen. In zijn klein­ sing, de conservator van Museum Nusantara, zoon heeft Ledjar een even begaafde als een wajangpop van Jan Pieterszoon Coen. loyale leerling gevonden, die moderne Denkend aan haar museum, dat immers geluids- en lichttechnieken aan het poppen­ tegenover de Prinsenhof ligt, waar Willem spel heeft toegevoegd. van Oranje werd vermoord, vroeg ze Ledjar of Het tweetal geeft voorstellingen in het Bibit- hij ook een pop van de Vader des Vaderlands Theater op 25 mei, 28 mei, 1 juni, 2 juni, 4 zou kunnen maken. juni. Op de overige dagen behalve 29 mei Dat lijkt misschien een rare vraag voor dege­ geven zij in de Bengkel een workshop way­ nen die denken dat in wajangvoorstellingen ang kulit maken met poppenspel na afloop. alleen Ardjoena en andere klassieke helden Alle dagen zijn zij op de Grand Pasar van de de hoofdrol spelen, maar wajang is nog Tong Tong Fair aanwezig in een eigen stand, steeds een actuele kunstvorm: dat bewijzen waar zij hun poppen maken en verkopen. de nieuwe wajangvormen en -figuren die betrekking hebben op de recente geschiede­ Een tweede complete collectie van de speciaal nis of hedendaagse politiek. Ledjar nam de voor Wayang Willem gemaakte poppen is in handschoen op, en vroeg om afbeeldingen het bezit van Museum Nusantara en daar te van Willem van Oranje. Hij bestudeerde de bezichtigen: Museum Nusantara, Sint westerse kleding van die tijd en verwerkte Agathaplein 4, Delft, tel. 015 – 260 2358, die op zijn Javaans. Levensfasen, jeugd, www.nusantara-delft.nl. Openingstijden: di ouderdom van Willem van Oranje worden in t/m zo 11–17u. aparte poppen uitgebeeld zoals ook in de klassieke wajang gebeurt. De verschillende Meer kunst uit Yogya vrouwen van Willem, maar ook de moorde­ Ki Ledjar Soebroto is niet de enige kunste­ naar Balthasar Gerards, zijn in beeld naar uit Yogya die u tijdens het Tong Tong gebracht. Zoals bij de klassieke wajang het Festival kunt bewonderen. Wij ontvangen geval is, zijn er ook clowns die voor de luch­ ook de dans- en muziekgroep Beksan Puro tige intermezzo’s zorgen. De gunungans, de Pakualaman, uit de Paku Alaman. De stad Wajangpop van Willem van Oranje door Ki Ledjar Soebroto decorstukken die begin, eind en de pauzes Yogyakarta kent twee vorstenhuizen: de Kra­ tussen de hoofdstukken markeren, heeft ton van de Sultan Hamengkubuwana X Ledjar ook speciaal gemaakt. De ene ver­ (tevens Gouverneur van de regio Yogyakarta), beeldt de Prinsenhof; de ander laat een brul­ en de Paku Alaman van de Paku Alam IX

indisch anders Nº 01 ~ mei 2011 ~19~ Het Malieveld ligt op slenterafstand van o.a. het Binnenhof met de Ridderzaal, de gezel­ kortingen lige winkelbuurt het Hofkwartier, het sfeer­ volle Plein met de terrassen (‘tweede kan­ toor’ van veel parlementsleden) en het wereldberoemde Mauritshuis met o.a. Den Haag ‘Meisje met de parel’ van Vermeer, ‘De ana­ tomische les van dr Nicolaes Tulp’ van Rem­ brandt en ‘De stier’ van Potter. Surf voor meer toeristische informatie naar Op minder dan 500 meter van het Malieveld ligt www.denhaag.nl en kies Bezoekers. Op onze doet mee het Haags Historisch Museum aan de Vijverberg, website staan hotels vermeld met speciale met uitzicht op het Torentje van premier Rutte en arrangementen voor Tong-Tong-bezoekers. het Binnenhof

Toegegeven, de Tong Tong Fair biedt de bezoeker zoveel, dat het gros aan het eind van zijn verblijf moe maar voldaan de tussen ongeveer 1850 tot 1950. De intensieve Kijk ook op pagina 8 voor reis terug naar huis aanvaardt, zonder amper een stap buiten contacten tussen Indië en Den Haag hebben een wandeling langs het Malieveld gezet te hebben. Maar op een steenworp veel sporen achtergelaten in de stad, niet alleen in de vorm van herinneringen, maar Haags-­Indische letteren! afstand bevindt zich zoveel aantrekkelijks: musea, monu- ook gebouwen en zelfs complete wijken die menten, terrassen, winkelstraten — u zou er een complete hun ontstaan te danken hebben aan (men­ sen uit) Indië. Terwijl u comfortabel in uw vakantie in eigen land van kunnen maken. Den Haag staat stoel zit, neemt de gids u in woord en beeld klaar om u met open armen te ontvangen. Sommige instel- mee door de tijd en door de stad. Nederlands Fotomuseum Op deze twee zaterdagen betaalt u op ver­ lingen doen zelfs iets extra’s voor de Tong Tong Fairbezoeker. toon van uw Tong Tong Fair-toegangskaart Ook in Rotterdam krijgt u korting op € 5,– p.p. voor de museumentree (incl. leun­ vertoon van uw Tong Tong Fair-ticket. stoelwandeling). Museumkaarthouders gra­ In het Nederlands Fotomuseum is tis toegang. ­Normale toegangsprijs is € 7,50. momenteel Nunusaku — verhalen van Graag tevoren reserveren: migratie van fotografenduo Conny educatie­@ haagshistorischmuseum.nl. Luhulima en Geert van Kesteren te Het Haags Historisch Museum nam samen bekijken. Het verbeeldt een universeel met de afdeling Monumentenzorg van de verhaal over identiteit en migratie in .. De Tong Tong Fair biedt zoveel, dat de Yvonne Keuls, Rudy Kousbroek, Rob Nieu­ Gemeente Den Haag en het Haags Gemeen­ een tijdperk van snelle globalisering. gemiddelde bezoeker maar liefst zes uur wenhuys, Helga Ruebsamen en E. du Perron. tearchief het initiatief om het gebouwde Van Kesteren reisde de afgelopen jaren zoet is op het uitgebreide terrein. Waarom In Het Pantheon; 100 schrijvers — 1000 jaar lite- Indische erfgoed uit de periode 1853-1945 in een aantal keren naar het moederei­ plakt u er niet een dagje aan vast? Niet ratuur kunt u genieten van een kort filmpor­ Den Haag te inventariseren. Dit project kreeg land Ceram op de Molukken. Daar is alleen de Tong Tong Fair leent zich goed voor tret van Maria Dermoût, ziet u het manus­ de naam ‘Sporen van Smaragd’ en is momen­ het woongebied van de Alifuru, een een tweede bezoek, de rest van Den Haag cript van Louis Couperus’ De stille kracht en teel gaande. Woensdag 1 juni vertelt drs inheemse, mystieke cultuur met een staat ook klaar om u met open armen te ont­ kunt u de ontstaansgeschiedenis van Multa­ Andrea A. Kroon in het Bibit-Theater meer eigen taal én scheppingsverhaal: vangen. Sommige instellingen doen iets tuli’s Max Havelaar ontdekken. over dit onderzoek. Nunusaku. In een fascinerende video­ extra’s voor de Tong Tong Fair-bezoeker. Van liefdesbrieven tot manuscripten, van installatie doen de Alifuru dit geheim schrijversportretten tot jeugdboekenillustra­ Haags Historisch Museum, Korte Vijverberg 7, uit de doeken. Zijn vrouw Conny Luhu­ ties: alles wat te maken heeft met het werk Den Haag, tel. 070 – 364 6940, lima maakt met een technische en persoonlijke leven van schrijvers vindt u www.haagshistorischmuseum.nl. camera een serie uiterst gedetailleerde in het Letterkundig Museum in Den Haag, Openingstijden: di t/m vr 10–17u, weekend en portretten van huiskamers van familie hét instituut op het gebied van Nederlands feestdagen 12–17u. op de Molukken en in Nederland. Een Letterkundig Museum literair erfgoed. Door tentoonstellingen, persoonlijke zoektocht naar achterge­ Ter gelegenheid van de Tong Tong Fair en de publicaties en evenementen maakt het Museum voor Communicatie bleven sporen door de tijd van een naar honderdste geboortedag van Tjalie Robinson museum de wereld van de schrijver en zijn Op de rand van het centrum en de fraaie Nederland verbannen culturele identi­ wijdt het Letterkundig Museum een kleine werk toegankelijk. Het museum ligt naast Archipelbuurt (een van de stadsdelen die hun teit. tentoonstelling aan deze bijzondere schrijver het Centraal Station en dus op een steen­ ontstaan aan Indië te danken hebben) Op vertoon van uw Tong Tong Fair- en in 1959 mede-initiatiefnemer van de Pasar worp afstand van de Tong Tong Fair. bevindt zich het Museum voor Communica­ toegangskaartje betaalt u € 3,50 toe­ Malam Tong Tong, voorloper van de Tong Letterkundig Museum, Prins Willem Alexander- tie, in de voormalige Koninklijke Bazar. Dit gang, i.p.v. € 7,–. Per kaartje korting Tong Fair. Het museum toont onder meer hof 5, 2595 BE Den Haag, tel. 070 – 333 9666, moderne museum is uitgegroeid tot dé plek voor één persoon, niet in combinatie foto’s, brieven, knipsels en persoonlijke www.letterkundigmuseum.nl. in Den Haag waar je je zintuigen op scherp met andere kortingacties. De actie documenten. Bijzonder is het typoscript van Openingstijden: di t/m vr 10–17u, weekend en zet. Voor iedereen die houdt van een vleugje geldt t/m 26 juni 2011. Didi in Holland, met correcties en illustraties. feestdagen 12–17u. nostalgie, van vormgeving, van geheimen en Een uitnodiging voor de Pasar Malam com­ ontdekkingstochten. Of je nu met of zonder Nederlands Fotomuseum, Gebouw Las pleteert het eerbetoon aan Robinson. Haags Historisch Museum kinderen komt; je voelt je thuis in de sfeer­ Palmas, Wilhelminakade 332, Rotter- Benieuwd naar deze speciale tentoonstel­ Ook het Haags Historisch Museum ligt op volle combinatie van geschiedenis en prik­ dam, tel. 010–203 0405, ling? Op vertoon van uw Tong Tong Fair-toe­ loopafstand van de Tong Tong Fair: aan de kelende actualiteit die je altijd uitnodigt om www.nederlandsfotomuseum.nl. gangskaart ontvangt u 50 % korting op de Korte Vijverberg, met uitzicht op het Mau­ actief mee te doen. Openingstijden: di t/m vr 10–17u, za en reguliere entreeprijs: u betaalt dus geen ritshuis en het torentje van premier Rutte, op Ook dit mooie Haagse museum biedt bezoe­ zo 11–17u. Het museum is gesloten op € 7,50 maar slechts € 3,75. Deze actie is alleen de plek waar Den Haag is ontstaan. In dit kers van de Tong Tong Fair een voordeel: maandag. geldig gedurende de Tong Tong Fair 2011! fraaie museum bent u op zaterdag 28 mei en tegen inlevering van een toegangskaartje Bezoekt u ook de twee vaste tentoonstellin­ zaterdag 4 juni om 14.00 uur van harte wel­ krijgt één persoon gratis toegang. Deze actie gen van het Letterkundig Museum: in de kom voor het bijwonen van een ‘leunstoel­ geldt van 25 mei t/m 30 juni 2011. Nationale Schrijversgalerij hangt het portret wandeling’. Museum voor Communicatie, Zeestraat 82, dat William Boon van zijn oudere broer Tjalie Dit houdt een presentatie in van ongeveer Den Haag, tel. 070 – 330 7500, maakte. Daarnaast kunt u dwalen langs ruim een uur aan de hand van projecties en verha­ www.muscom.nl. 500 portretten van onder meer Marion len, die een levendig en soms ook nostal­ Openingstijden: di t/m vr 10–17u, za en zo Bloem, Adriaan van Dis, Hella S. Haasse, gisch beeld geven van de “weduwe van Indië” 12–17u.

~20~ indisch anders Nº 01 ~ mei 2011