IGDIR iLi'NDEKi YER ADLARININ KAYNAKLARI Origins ofPlaceNames in Igdlr
Doe.Dr, Ibrahim GUNER" Dr. Mustafa ERTURK" Dr. Unsal BEKDEMiR* Ozet Arastirma sahasmdaki yer adlanmn buyuk olcude, tarih boyunca burada yasamis kavimlerden kaldiklan gorulmektedir, Bu tur yer adlan arasmda Kimmer, Vanad, Bulgar, Saka, Udin, Arsakh, Kipcak, Hun, Agaeeri, Pam, Sabir ve Hazar gibi TUrk topluluklarmdan kalan yer adlanna rastlanrlmasi, bolgenin MO Vll'inci yuzyildan itibaren TUrk yerlesirnine sahne olduguna ve dolayistyla tarihin cok eski devirlerinden bed bir TUrk yurdu olduguna tamkhk eder. Bolgede en yaygm olarak rastlanan tarihsel yer adlan ise XI'inci yuzyildan itibaren buralara hakim alan Selcuklu Turkrnenleri ve diger Turkmen-Oguz boy, oymak ve obalarma ait yer adlandir. Igdir tli'nde tarihsel cografya adlannm cesitli ve yaygm olmasi, bu bolgenin cografl konum itibariyle bir kavsak ozellig! tasimasi ve degi~ik yonlerden gelen kavimlerin ugrak yeri olmasidir. Bu kavimlerden bir krsrm sadece gelip gecerken, bir kisrm ise bolgedeyerlesmistir. Bolgede adim dogal unsurlardan alan yerlesmelerin sayisi, Turkiye'nin diger kisnnlanna gore fazla degildir, Ozellikle bitkilerle ilgili yer adlanmn az olmasi, il topraklannm orman ortusundenyoksun olmasmm bir sonucudur. Abstract It is obvious that the place names in the area of study have mostly been given by the peoples settling here in a long historical process. That there are such Turkish place names in the area like Kimmer, Vanad, Bulgar, Saka, Udin, Arsakli, Kipcak, Hun, Agaceri, Pam, Sabir and Hazar shows that there have been Turkish settlements in the area since 7th century B.C., and thus it has been a Turkish settlement since old ages in history. The most
• Atattirk Universitesi Kazim Karabekir Egitim Fakultesi CografyaEgitimi Anabilim Dah. 274 Dor;:.Dr. Ibrahim GONER-Dr.Mustafa ERTORK-Dr. Onsal BEKDEMJR
commonly seen Turkish names in the region are those given by Seljuck Turks and other Turkmen-Oguz clan, trips and nomads since 11th century. The fact that the historical geographical names in Igdlr are varied and common is because it has been a junction and a place where trips from various places have used to pass through due to its being a geographically suitable area. Some of them only passed through the region; but others settled there. The number of settlements with names from nature is more then those in other parts of Turkey. The names related with plants are fewer because the lands ofthe region does not have forest plant cover. A- ctats
1- Arasnrma Sahasmm Konumu, Snurlari ve Bashca Cografi OzeUikleri
Yer adlanm incelemeyi amacladigmuz Igdir tn, Dogu Anado!u Bolgesi'nin Erzurum-Kars Bolumu'nde yer ahr. Kuzey ve kuzeydoguda Ermenistan, doguda Nahcrvan Ozerk Cumhuriyeti (Azerbaycan) ve iran devletleriyle komsu olan il topraklan, guneyinden Agn, ban ve kuzeybatismdan da Kars iIIeriyle cevrelenmistir (Sekil I). ilin arazisi, Orta Aras Havzasi'nda yer alan ve "Siirmeli Cukuru" olarak da bilinen depresyon alarnnm hemen tamammt kapsar. Ancak, bu depresyon alarnrun Ermenistan tarafmda kalan kismi "Sahat Cukuru" olarak bilinir. Bu bolgede Aras Irmagi, Turkiye-Ermenistan smmm cizer. Dolayisiyla bolge, Aras Irmagi Vadisi'nin olusturdugu dogal yo! guzergaln uzerinde bulunmaktadir. Bu nedenle Igdir lli'nin yer aldigr depresyon alanr, gecrnis donemlerde dogu bolgelerinden Anadolu'ya yonelik goclerde onemli rol oynadigi gibi, gunumuzde de Turkiye Be Kafkas ulkeleri, Iran ve Orta Asya Turk cumhuriyetleri arasmdaki ulasimda onemli bir yere sahiptir, 3 539 km-Tik il alammn yaklasik % 74'li daghk, % 26'Sl da ovahk arazilerden olusmaktadir. Depresyon alanmm tabamm olusturan Igdir Ovasi'mn ortalama yukseltisi 800-900 metreler arasmda degisir. Aras Nehri boyunca dogu-bati dogrultusunda uzanan bu ova, Batr Igdir, Dogu Igdir ve Dil ovalarmdan olusmakta ve top lam 922 km-Tik bir alan kaplamaktadir. Buna gore Igdir Ovasi, Dogu Anadolu Bolgesi'nin en alcak ve yuzolcumu en genis duzluklerinden biridir, IjJdlr lli 'ndeki fer Adlannin Kaynaklan 275
K AR A GUR CiSTAN. .../'.'\...... r. .",,' <. ~arabilk Kari !ERM. @ • Ankara III Er%ur.u.ro • ~. ,. se • V Sivas... ••••. rl .\~ U R n.~ I ",.' .~".,. • •••••.. t-..> ..! ~ . "'3 Kay5erl.• .." 8. .... " Olyarbaklr h Konya •• •• . i.~ • Antalya' •• ....._._·.tr- _. ~ ,.._.....-.._..... (..I .' ;. S U RivE\ I RAK·..
5 TAN
A ~ r
Seki!1. Arasurrna Sahasmm Lokasyon Haritasi Ovamn guneyinde, kabaca bati-dogu dogrultusunda uzanan Orta Toroslar'm uzantisr ve Munzur Daglanyla baslayip Karasu-Aras Daglan'yla devam eden daghk kutlenin dogudaki bolumleri yer almaktadir. Dogu Anadolu Bolgesi'nin Erzurum-Kars B5IUmU ile Yukan Murat-Van B51Umti arasmda yer alan bu daglar sirasiyla Kizilcaziyaret (3231 m), Durak (2811 m), Zor (3196 m), Buyuk Agn (5137 m) ve Kucuk Agn (3896 m) daglandir (Sekil 2). Buyuk Agn Dagt Turkiye'nin en yuksek noktasuu olustururken, Kucuk Agn Dagi, Turkiye-Iran arasmda dogal bir smir teskil eder (Foto 1). Igdrr yoresi, Turkiye ve Dogu Anadolu olcusunde kendine has iklim ozellikleriyle, "ydresel klima" alam icine girrnektedir. Igdu Rasat Istasyonu'nun 40 yillik olcumlerine gore, bu merkezde yilhk ortalama sicakhk 11,6 "C, yilhk ortalama sicakhk farki ise 29,2 "C'dir. YIIhk ortalama yagl~ tutan ise 257,6 mm olup, yagislann yandan fazlasi ilkbahar 276 DOt;. Dr.ibrahimGONER.Dr.Mustafa ERTORK·Dr. ansa! BEKDEMjR ve yaz mevsimlerine isabet etmektedir. En az yagl§ ise 47,8 mm ile kis mevsiminde dusmektedir, Buna gore Igdir yoresi, Turkiye'nin en az yagl~ alan yerlerinden biridir.
Foto 1. IgdirOvasi'ndanAgn Dagr'mn Gorunusu. ilde, genel olarak depresyon alarunm alcak kesimlerinde yan-kurak iklim kosullan, yuksek kesimlerinde ise yan-nemli soguk iklim kosullan hukurn surer. Bu ozelliklere bagh olarak agac yetisme smmmn altmda bulunan ve yan-kurak iklim sartlannm goriildiigii depresyon alanmda step vejetasyonu, yuksek kesimlerde dag stebi ve Alpin vejetasyon mevcuttur. Il topraklan, iktisadi anlamda orman zenginliginden biiyiik olcude yoksundur. Yalmzca, Biiyiik ve Kllciik Agn daglanmn kuzey yamaclannda kiiC;iik hus koruluklanna rastlamr. 1934 yihndan itibaren Kars lli'ne bagh bir ilce yonetim birimi olan Igdir, 1992 yihndaki idari duzenlemeyle il yonetim birimi durumuna getirilmistir. Aym kanunla "Karakoyunlu" beldesi de ilce statnsune kavusturularak Aralik ve Tuzluca ilceleriyle Igdir ili'ne baglanrrnstir. R E N 5 TAN
OQ; £:--s ~ '"~ o, "5', 10, ::0: ~..., 11m :>. ~ § s'" ~ t BiI"esln'rl ~ rjiI. . ~ Del/let Slnirll...!!!J II Merknl RA L::..:.=.Ir:=t./I Slmrt. fTI·LS::.J1I~e Merkezi
Sekil2. Arasnrma Sahasnun Topografya Haritasi.
.., -l -l 278 Dor,:, Dr, jbrahim GONER-Dr,Mustafa ERTORK-Dr, Onsal BEKDEMjR
1997 genel nufus tespiti kesin sonuclanna gore, saynn gilnilnde bulunulanyere gore, Igdtr ili'nin nufusu 145411 olaraktespit edilmistir. Bu nufusun, % 47,4'ti sehirsel nufustan (il ve ilce merkezleri nufusu), % 52,7'si ise kirsal nufustan (bucak ve koyler nufusu) olusmaktadir. Igdir ll Merkezi (45 941 nufus) ve Tuzluca ilye Merkezi (10 206 nufus), ilin sehirsel nitelik tasiyan baslica yerlesmeleridir. Karakoyunlu (5 191 nufus) ve Arahk (6021 nufus) ilce merkezleri ise daha cok kasaba tipi yerlesmelerdir. Yaklasik 3539 kms'Iik bir yonetim bolgesine sahip olan Igdir iii, Merkez ilye'yle birlikte 4 Bye (Tuzluca, Aralik, Karakoyunlu), 3 belde (Melekli, Halfeli, Tasburun), 156 koy, 66 mezra, 16 yayla, 18 ciftlik, 3 kom ve 3 kislayerlesmesindenmutesekkildir(Sekil 3). 2- Yerlesmenin Tarim Gelisimi Igdir'Ia ilgili olarak bugune kadar yapilmis olan arkeolojik ve prehistorik arastirmalar, bolgedeki yerlesme tarihinin insanhk tarihi kadar eski oldugunu, bolgenin bircok medeniyete ve uygarhga besiklik ettigini ortaya koymaktadir. Igdir Ovasi'nda bulunan kara obsidiyen tas aletlerle, cakmak tasmdan yapilnus aletler, Mezolitik (Yontmatas) devrin bolgede de yasandrgmi gostermektedir'. Orta Asya'dan Anadolu'ya gocen kavimlerin gecis yollan uzerinde bulunan bolgede, Neolitik (Cilahtas) devrin baslangic tarihinin Anadolu ve Mezopotamya icin kabul edilen MO 7000-6000 yrllanna kadar uzanabilecegi tahmin edilmektedir, Bolgenin ilk yerlesik kavmi, MO 5000-4000 yillannda Orta 2 Asya'dan gelip Onasya'ya yerlestikleri sanilan Silmerler'dir . Sumerler'den sonra (MO IV. Binde) bolgeye yine Asyah kavimler olan Subaru, Elam, Hurri ve Urartularm yerlestiklerini goruyoruz, Butun bu kavimlerin esas itibariyle TUrk kavimleri olduklan Him alemince buyuk olcude kabul gormektedir', Nitekim Gunaltay (1987) da bu hususta: "Anadolu 'nun en eski halki MQ IV. binde yaylaya (Anadolu) dogudan gelmi§ olduklan gibi MS XI Yuzyilin ikinci yartstnda Kucuk Asya'ya giren Selcuklu Tiirkleri de bunlartn izleri iizerinden yurumuslerdir"demektedir",
I KOKTEN, K., 1948, "Kars'in Tarih Oncesi", Ill. Tarih Kurumu Kongresi, ANKARA, s. 194-204. 2 CETtNKAYA, N., 1996, Igdir Tarihi (Tarih, Yer Adlan ve BaZI Oymaklar Uzerine). Turk Dunyasi Arasnrmalan Vakfi, iSTANBUL,s. 2. 3 <;ETiNKAYA, N., 1996, a.g.e., s. 2. 4 OUNALTAY, ~., 1987, Yakm Sark Il, Anadolu. Turk Tarih Kurumu Yayint, ANKARA.. Igd»: iii'ndeki Yer Adlanntn Kaynaklart 279
MO 1500 He 1300 yillan arasmda Mitanni adiyla bir kralhk kurrnus alan Hurri boylanmn, bu tarihten soma bolgenin Hitit Devleti'nin egemenligine girmesiyle, bir kismunn Asurlar'la kaynastigrm, bir kismmm da Van Galii cevresiyle Murat, Karasu ve Aras irmaklarmm boylarmda kucuk beylikler halinde yasamaya devam ettiklerini gormekteyiz'. Bu devirde, Van Golli cevresinden FIrat yatagma kadar olan yiiksek yaylalarda da Urartular ortaya cikmaya basladilar. Bunlar digerlerine nazaran cabuk geliserek MO 900'lerde bolgede etkin bir devlet kurdular. Bolgede Urartu egemenligi 300 yil (MO 900-600) surmustur. MO VII. Yuzyilda Orta Asya'da buyuk devletleri bulunan Sakalar batrya dogru ilerleyince Kafkasya kuzeyindeki Kimmerler'i, baskilanyla Kafkasya guneyine ve Kucuk Asya'ya gOy etmeye mecbur ediyorlardi. Kimmerler de bu dogudan gelen savasci Saka baskisi He buyuk gruplar halinde Kafkasya'yi asarak Azerbaycan, Aras boy!an ve Dogu Anadolu'ya yay 1larak yerlesiyorlardi". Boylece Urartu ulkesinin bir bolumu Kimmerlerin eline gecti. Ancak Asurlular tarafmdan puskurtnldukten sonra (MO 705), Anadolu iclerine yoneldiler. Kimmerler'in Kuzeydogu Anadolu, Azerbaycan, Aras boylan ve Igdtr Ovasi bolgelerinde kalanlannm siyasi bir guc olmaktan cikarak buralarm sakin ahalisi haline geldikleri anlasihyor, Gunumuzde Igdrr Hinde bulunan Al-Gemer (yeni adi Alikamerli) ve Molla Gemer) (yeni adi Mollakamer) gibi yer adlan, bu Kimmerler'jn hatrrasmi 7 tasimaktadir • Sakalar'm Kafkasya'yi asip, Onasya'ya geldiklerinde, yerleserek ilk olarak yurt kurduklan yer, Arran (Gence-Karabag), Agn Dag: cevresi (Igdir Ovasi, Sahat Cukuru ve Dogubayazit), Orta Aras Havzasi ve Gokcegol cevreleri idi Bunun icin de bu bolgeye eskiden beri "Sahat/Saka-et" (Saka Yurdu) denilmektedir. Saka Yurdu'na dahil olup, bu araziye de, bu sebepten SahatiSaat (Saka-et = Saat) denilmektedir. Safeviler Devri'nde de buraya "Cukur/Cuhur-Sa'ad" Vilayeti denilmekte id{ Gunumuzde Igdrr Ili'nde gorulen Sinek (Siunik/Sunik), Kizilzakir, Pirsak (Pirsakj.Suku, Sokutlu, Kenzek (Kanzak) ve Kagin (Kagmh) koyleri ile Suku koyuntin en eski oyrnagi Sakan/Sakki adh Klirtce konusan asiretin adlan da hep Saka Turkleri'nin hanralandir",
5 KIRZIOGLU, M.F., 1953,Kars Tarihi, L Cilt. Isik Matbaasr, iSTANBUL, s.31. 6 <;ETiNKAVA,N., 1996,a.g.e., s. 15. 7 <;ETiNKAVA, N" 1996,a.g.e., s. 18. B <;ETiNKAYA, N., 1996,a.g.e., s. 19. 9 <;ETiNKAVA, N., 1996,a.g.e., s. 21. 280 Doq.Dr. lbrahim GONER.Dr.Mustafa ERTORK-Dr. Onsal BEKDEM1R
Bolge, MO 585-550 yilan arasmda Medler'in, MO 550 yrhndan BUyUk Iskender'in Asya Seferi'ne (MO 334) kadar olan donemde de Persler'in eline gecmistir. Bi.iyUk lskender'in hakimiyetinden sonra, Anadolu, iran ve Horasan'a Selevkovslular hakim olmustur. MO 188 yilmda bu devletin yikilmasmdan sonra kurulan Artaksiyash (Armenya) Kralligi, Arsakh (Part) lmparatorlugu ile Romaltlar arasmda sik sik mucadele bolgesi olmus ve zaman zaman iki taraftan birinin egemenliginde yasayarak, MS 10 yilmda Arsakhlar tarafindan ortadan kaldmhp uzerinde Kucuk Arsaklt devleti kurulmustur (MS 63).KlrzlOglu'nun belirttigine gore'", bu devirde de Asya'dan Igdir ve cevresine, Ti.irk boylan buyuk gruplarla gelip yerlesmislerdir, Bu boylardan biri de, Mogolca "Parnagut" denilen Pamlar'dtr. Tuzluca'nm Pernavut ( yeni adt Gaziler) koyunun adr da, bu bolgeye yerlesen Ti.irk boyu, Pamlar'dan gelmektedir!'. Igdir Merkez Ilce'ye bagli Panik (yeni adi Ozdemir) koyunun admm da bu boydan kalrms olrnasr kuvvetle muhtemeldir. Igdir yoresine yerlestigi bilinen TUrk boylanndan biri de Boreal; Turkleri'dir. Bu TUrk boyu Igdrr'a Giiney Gurcistan'daki Boreal: bolgesinden gelmistir, Bolgeye buyuk kitleler halinde gelip yerlesen TUrk kavimlerinden bir digeri Hunlar'dir. MS Ill. Yuzyil ortalanndan itibaren Karkhun/Karkm adiyla Kuzey ve Guney Azerbaycan, Nahcrvan ve Anadolu'nun bircok yerinde gordugumuz bu TUrk boyuna mensup bir oymak da Igdir'da, il Merkezi He Tasburun ve Hakveyis koylerinde genis kabile olarak halen yasamaktadrr'I. MS V. ynzytl ortalannda Bizans yazarlanmn "basibos dolasan" anlammda andiklan, Sabir Turkleri, Avarlar (Juan-Juanj'm baskisryla banya gocmeye ba~ladllaf.Sabirler 518 yihnda Kafkas Daglan'm asarak l3 Azerbaycan ve Anadolu'ya yayildilar. Rosanyi'nm belirttigine gore , bugun Igdir'da yaygm olarak gorulen (San-Bulak, Kara-Bulak, Om-Bulak, Kirk Bulak adlarmdaki oymak adi "bulak", pmar anlammdaki "bulak" ve manda yavrusu anlammdaki "balak" vb) balak (bulak) adi bu Sabirler'den kalmadir.
IOKIRZIOGLU, M.F., 1953, a.g.e., s. 116. 11 <;:ETiNKAYA, N., 1996, a.g.e., s. 49-50. 12 <;:ETiNKAYA, N., 1996, a.g.e., s. 48-49. 13 RASONYI, L., 1993, Tarih'te Ttirkliik. Turk Kulturunu Arastirma Enstitusu Yayim, ANKARA, s, 77. Igdlf iii 'ndekiYerAdlartntnKaynaklari 281
Kucuk Arsakli Devleti'nin yikilmasryla (MS 439), bolge Sasanhlar (Iranhlarj'm eline gecmistir". Daha sonra ise 646 yilmda Miisliiman Araplar'm eline gecmistir". Araplar bu bolgeye geldigi zaman, bolge halki Kuzey Turkleri'nin (Sabir, Hazar, Bulger, Borocoglu) siveleriyle konusuyorlardi. Yer adlannin da buyuk olcude, eskiden buralara hakirn olan Hazarlar, Sabirler ve diger Tiirk kavimlerinden kaynaklandigi gorulmektedir". Daha sonra, bircok kez Araplar ile Bizanshlar arasmda el degistiren bolge, l064'te Selcuklular'm hakimiyetine girmistir, 1074'te Am ve Kars': da Bizanshlar'dan alan Selcuklular bolgenin kesin hakirni olmuslardir". Igdrr Ili'ni de icine alan Sahat Cukuru'nda meskun olan Tiirkler (eski yerli Oguzlar ve Kuzey Turleri), Selcuklu Turkleri'nin gelisiyle hareketlenmis ve bolge, Orta Asya'dan yeni gelen Turk boylan icin cazip bir yerlesirn alam haline gelmistir. Bolge, 1238-1256 yillan arasmda Cingizliler'in (Cingizli/Turk Mogel Devleti), 1256-1353 yillan arasmda da llhanhlar'm hakimiyetinde kalrms ve bu donemlerde bolgede Tiirk yerlesimi oldukca kuvvetlenmistir. Ilhanh Devleti'nin yikilmasmdan sonra, bolgeye, Karakoyunlular (1374) egemen olmustur, Gunumuzde Igdir ili'nin bir ilcesi olan Karakoyunlu II<;e Merkezi'nin ve Tuzluca llcesi'ne bagh Karakoyun koyilntin adlan ile Igdir'rn 30'dan cok koyunde bulunan koc-koyun heykelli eski mezarliklar bu Karakoyunlu Turkleri'nin hanralandir, Surmeli Cukuru, 1386 He 1405 yillan arasmda Timur'un egemenligi altmda Ttirkmen beyleri tarafmdan yonetilmistir. 30 Mayis 1404 gtinti Agn Dagi'nm kuzey eteklerindeki Igdir Korgani'na ugrayan lspanyol Elcisi Clavijo, "kayaltk uzerinde duran bir Kal'a" diyerek adimn da "Igdtr" oldugunu belirtir" . Buradan da, Oguzlar'm 24 boyundan, 21'Incisi sayilan, ly Oguzlar U<;-Ok koluna bagh Igdir kolundan bir kolun, 1404 yihnda Surmeli Cukuru'nda eski bir kaleye adlanru verecek kadar yogaldl£;l ve yerlesik hayata gectigi anlasihyor.
J4 KIRZIOGLU, M.F., 1953, a.g.e.,s. 190. J5 KIRZIOGLU, M.F., 1953, a.g.e., s. 212-216. 16 <;ETiNKAYA, N., 1996, a.g.e., s. 53. J7 TURAN, 0., 1984, Selcuklular Zarnanmda Turkiye Tarihi. Nakislar Yayinevi Yay. No: 28, iSTANBUL, s. 20. J8 CLAViJO, Ruy Gonzales De, 1993, Anadolu, Orta Asya ve Timur (Timur nezdinde gonderilen Ispanyol Sefiri Clavijo'nun seyahat ve sefaret izlenimleri, Ceviri: Orner Riza Dogrul), Ses Yaymlan, iSTANBUL, s. 88-91. .,
N QO N
~ '"~ r E R M OEVI.ET SIN IRI K a s E N T A N 1... ·.....·1 fE it, MERKEZi .-..erz~)a ~. it, SJNfR! • .::::?'" 1---1 rn iU;E MERKEZl '''C._,"; ~--'---",f\\ §, frez~ a rU;E 5lNlRI r::!J BELOE irIOI.'!W GAZ1L~Hon"€i' AlJ.AktQ$&Kllu;:1l Cl • l(\,Jlae A'hen" KfSAlTMALAR 8 KOY c::::' .a"·~"''''''''''''~;::'m:__ Yk. : VUKARI r-:-1 ~ \, 11 TUZWC "am,." A~~l ~ • Oipsi!flu~ 88° • AJ,tG$ l'i,Akot\JJk . eEg~kdf:rf!e A$-. : MAHALLE !."'."'1. 0...... 0... ",. "'n""'''' '•..,bula, tic: DEVl.ET ; URETM£ If< e KonOf,fGron ISfiY09 0 (;OktQ$ BurukslI ' Igdrr yoresi 1469 yilmda Akkoyunlular'rn, 1502 yilmda Safeviler'in, 1514yilmda da Osmanhlar'ill hakimiyetine gecmistir, Yaklasik XV. Yuzyihn yansmdan itibaren Erzurum ile Kars bolgelerindeki korkunc ic kavgalan ve ozellikle Akkoyunlu savaslan, buralardaki eski buyuk sehir ve kalelerin bozulup lSSlZ kalmasma neden olmustur, Halk tekrar cadira cikip, stk sik el degistirenefendilerinin baski ve zulmunden kurtulmak icin sehir ve kaleleri terk edip konar-gocer olarak canmi ve mahm koruma yolunu tutmustur, Bu yiizden artrk, Yavuz'un Caldiran Seferi sirasmda, Erzurum ve Kars birer harabe haline gelmis bulunuyordu. Ancak, genis otlaklara sahip kusaklardabinlerce "kara eadir" ile "alaeik", "eerge" ve "kon'tda yasayan konar-gocer ve buyuk suruler besleyen Turkmenlerdaglarda ve ovalarda kalabahk olarak bulunuyordu". lranhlarla yapilan mucadeleler sonunda imzalanan 1736 tarihli istanbul Antlasmasi'ndan sonra 1827'ye kadar iran idaresinde kalan bolge, 1877-1878 Osmanh-Rus Savas: (93 Harbi) sonunda 42 yil Rus isgaline maruz kalrmstir. 1917 Ekim Devrimi'nden (Bolsevik Ihtilali) sonra icine dii~tiigii siyasi bunaltmdan kurtulamayan Rusya'mn diger devletlerle Brest Litovsk muahedesini imzalamasiyla, bolge tekrar Turkler'e gecmisse de 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mutarekesi'yle Turk ordulan bolgeden cekilince 19d1r yoresi Ermeniler'in mezalimine sahne olmustur. Bolge Gtimru Antlasmasi'yla (3 Arahk 1920),tekrar gercek sahiplerinin eline gecmistir. 3- Yer Adlarmm Onemi Bir bolgenin cografi, tarihi ve diger ozelliklerini tamma ve tamtrnada, yerlesme adlannm buyuk onemi vardir. Ozellikle TUrk ve Turkmenlere ait kay, diger yerlesme yerleri ve mevkii isimleri, Turkiye'nin yakm iskan tarihinin aydrnlattlrnasi bakimrndan en dikkate deger isimlerdir. Oguz boylanndan meydana gelen bilhassa Anadolu'daki eski asiret teskilatlan bozularak gocebeligi birakrms ve topraga baglanmis eski Turkmen asiret adlarmm yalmz bunlann kurduklan kasaba ve kay isimlerinde bugune kadar yasadtg: bilinmektedir, Bunlarm tespiti, Orta Asya'dan gelen Oguz boylannm nerelerden gectikleri, nerelere yayildiklan ve yerlestiklerini gostermesi bakimmdan son derece ilgi cekicidir.t'' Ote yandan, tarihi caglardan beri gocebe, yan gocebe ve yerlesik Turk topluluklarmm arazi parcalanm adlandmrken tam bir cografyacr gozuyle davrandiklan gozlenmektedir. Bu nedenle de daglara, yaylalara, 19 KIRZIOGLU, M.F., 1953, a.g.e., s. 488-489. 20 GONEY, S.,1975, Buyuk Menderes Bolgesi. istanbul Dniv. Yay. No: 1895, Cografya Enst. Yay. No: 79, iSTANBUL, s. 274-275. 284 DOIt. Dr. ibrahim GONER-Dr.Mustafa ERTORK-Dr. Onsal BEKDEMjR gollere, irmaklara, gecitlere,kucttk arazi parcalanna, kay ve kentlere anlamh isimler verdikleri dikkati cekrnektedir." Bu adlann topluluk vicdamnda yasatilarak Turklere mekan ve yurt olan butim topraklara ta~mdlg122 ifade edilmektedir. Bunun sonucunda da Anadolu'daki yer adlanmn pek cogunun Orta Asya'daki benzerleriyleaymlanmn da var oldugu tespit edilmistir." B- IGDm iLi'NDEKt YER ADLARI 1- Tarihsel Cografya Adlan Bilindigi Iizere, her yeni kultur, eski kulturlerden kalma tarihsel cografya adlanni kendi dilinin fonetigine uydurmustur. Igdir Ili'nde de eski kulturlerden kalma, Turk agzma uyarlanarak oldukca degisik anlamlar kazanmis veya hicbir anlarm olmayan yer adlanna rastlanmaktadir. Ancak, bugunkuIgdir Ili'ne bagh 158 koy yerlesmesinden46'smm adi, 1956 yilmda kuruIan Ad Degistirme lhtisas Kurulu'nun cahsmalan sonucunda degistirilmistir (Cizelge I). Turkcelestirme yapihrken zaten Turkce alan bazi yer adlan da (Arapkir, Ekerek, Ha~eri24 gibi) degisiklige ugrarmsttr. Dolayisryla bolgedeki yer adlan incelenirken, koylerin eski ve yeni adlannm birlikte ele ahnarak degerlendirilmesiuygun gorulmustur. Guntimuzde Igdir ili'ndeki koyler arasmda adi en eskilere dayanan yerlesme, Erkov'dtir. Nitekim, Adontz'a atfen, Kirzioglu (1953), Igdir Ovasi'nda kurulmus olan Urartu lmparatorlugu'na bagh Erikuakhi Kralligi'nm (MO IX.-VIlI. yuzyilda) egemen soyu olan "Erikua" admm, simdiki "Erkdv" admda korundugunu belirtmektedir". Buradan da anlasilryor ki, bu koyun admm kaynagi gunumuzden3000 yil oncesine, yani Urartular donemine kadar dayanmaktadir. 1910 tarihli "Kafkasld Kalender" adh yilhktan, bu tarihte yerlesmenin adunn "Orkov" oldugunu 21 BULUT, 1., 1996,"Sorgun Yoresi Kay ve Mevkii Adlanmn Kaynaklan". Akademik ArasnrmalarDergisi,Yill, Sayi 3, Krs 1996,ERZURUM, s. 30. 22 ER6Z, M., 1984,"SosyolojikYonden Yer Adlan", Turk Yer Adlan Sempozyumu Bildirileri, KUltiir ve Turizm Bakanhgi Milli Folklor Arastirma Dairesi Yay No: 60, SeminerKongreBildirileriNo: 17 (11-13 EylUl1984),ANKARA, s. 43. 23 BAYKARA, T., 1984, "Anadolu'daki Yer Adlannm Ortaasya'daki Benzerleri Ozerine Bir Kaynak", TUrk Yer Adlan Sempozyumu Bildirileri, Kultur ve Turizm Bakanhgi Milli FolkJor Arasnrma Dairesi Yay No: 60, Seminer Kongre Bildirileri No: 17 (l 1-13 Eyli.ilI984), ANKARA, s. 265. 24 TiirkAgaceriboyunun adimn yore agzindabir cesit soylenisi. 25 KIRZIOGLU, M.F., 1953,a.g.e., s. 50-51. Igihr ili'ndeki fer Adlannin Kaynaklan 285 anhyoruz". Ancak, XX'inci yuzyilm baslannda Igdir'a icme suyu getirmis olanlann, Carhgm son yillannda bu adi da Rusca'ya benzeterek "Orkof' dedikleri ve Turkce'ye de boyle gectigi samlmaktadir". Bu koyun adi, 1956 yihnda "Suveren" olarak degistirilmistir. Boylece, Igdir Ovasi'mn guneyindeki daghk sahada bulunan az sayidaki su kaynagmdan biri olan bu kaynagm tarihin cok eski devirlerinden beri yerlesmeyi kendisine cektigi, giiniimiizde de cevresinde kurulmus olan yerlesmeye ad oldugu anlasilrms oluyor. Buyuk Agn Dagr'nm kuzey yamaclan uzerindeki Yakup Vadisi'nde bulunan Ahura (Akhura), MO II. Yuzyilda Artaksiyasli Krallrgi zamamnda bir dini ibadet merkezi olarak kurulmustur. Aramazdi (Ahura-Mazda Hurmuz) Artaksiyaslilar'm en cok ziyaret ettikleri tann idi, Bunun icin biiytik mabetler yapmislar ve etrafim suslemislerdir'", Ahura, 1840 yihnda Agn Dagi'nda meydana gelen yer sarsmtisi ile dagdaki kayma sonucu, "toprak altmda kalmisnr. Bu olayda koytln butun insam (1600 nufus) ve hayvanlan da yok olmustur. Daha sonra burada kurulan yerlesme, 1965 yilmda "Yenldogan" adiyla bir muhtarhk yonetim birimi durumuna getirilmistir. Bu aciklamalardan da anlasilryor ki Ahura, en az 2200 yilhk tarihi gecmise sahip bir yerlesmedir, Gunumuzde Igdir II Merkezi'nin bir mahallesi durumunda clan AI Gemer (yeni adi Alikamerli) He Tuzluca Ilyesi'ndeki Mella-Gerner (yeni adt Mollakamer) koyunun adlan, Kimmerler'in hatrrasim tasimaktadir." Igdir Ili'nde Saka Turkleri'nin hanralanm tasiyan yer adlanna da sikca rastlanmaktadir, Tuzluca Ilcesi'nin guneyindeki daghk sahada bulunan Sinek Yaylasi'ndaki Bassinek (Unbulak koynnun mahallesi) ve Ortasinek (yeni adi Yenikoy, Unbulak koyunun mahallesi); yine Tuzluca'nm llcesi'ndeki Alhanh, Pirsak (yeni adi Kucukova), Kagm (yeni adi Egrekdere), Suku (yeni adi Buruksu), Kenzek (yeni adi Sutasr'"), Sokutlu (yeni adi Sogtitlti), Demirshan (yeni adi Unlendi); Karakoyunlu Ilcesi'ndeki Kizilzakir (yeni ad! Akyumak) ve Merkez llce'deki Amarat (yeni ad! Cakirtas) koylerinin adlan, Saka Turkleri'nin hanralanm tasiyan yer 31 adlandlr • 26 Rusca Kafkas Yilhgi'na Gore Guney Kafkas Kasaba ve Koylerinde 1910 YIII Anasir Durumu (Ceviren Serdar Kaplan), s. 19. 27 KIRZIOGLU, M.F., 1953, a.g.e., s. 51. 28 KIRZIOGLU, M.F., 1953, a.g.e., s. 131. 29 CETINKAYA, N., 1996,a.g.e., s, 18. 30 Bu kay, Asagrsutasi (muhtarhk) ve Yukansutasi olarak iki krsimdrr, 31 CETINKAVA, N., 1996,a.g.e. s. 21. 286 Dor;.Dr. jbrahim GONER-Dr.Mustafa ERTORK-Dr. Onsal BEKDEMjR Kirzioglu'nun tespitlerinden, Akkoyunlu Kul Yusuf Kumbeti'nin bulundugu Amarat koytmtin dogru admm "Imaret" oldugunu anhyoruz, Demekki bu yerlesmenin adr, bir "sosyal haytr kurumu"ndan gelmektedir". Ancak Cetinkaya, Amarat admm, Sakalar'm Amarat boyundan gelmis olabilecegi kanaatindedir". <;'lzelgeI 1 Cumhuriunyet D"onernm. de rdgmr 11"Inde AdI Degisnn.' "1 en K ovter. Yeni Adr Eski Adl Yeni Ad; Eski Adr Arahk (Arahk) Baskoy Asagisutasi (Tuzluca) Asagikenzek :Babacan (Aralrk) Kobi Bazlan (Tuzluca) Gulabi Kirciceg! (Arahk) Kiracbagr Buruksu(Tuzluea) Silkii Saracli (Arahk) Pirco Doganyurt (Tuz!uca) Nerzivan Tarlabasi(Aralik) Tezharabe Akoluk(Tuzluca) Tekaltl Yenidogan (Arahk) I Ahura Egrekdere (Tuzluea) Kazm Yukantoprakh (Arahk) Yukanalkizil Gedikli(Tuzluea) Tavusgiln Kockiran(Karakoyunlu) Dize Ugurca(Tuz!uea) Ogruca Siraci (Arahk) Sireci Akdegirmen (Tuzluea) Harabekiremne Akvumak (Merkezlice) Kizilzakir Bevozlu(Tuzluca) Mirzehan Alikamerli (Merkezllce) Alkamer Bostanh(Tuzluca) Ha~eri Bayraktutan(Merkez lice) Arapkir Guzeldere(Tuzluca) Kirempe Cakirtas(Merkezilce) Amarat Kartutan(Tuzluca) Kamik Calpala(MerkezlIce) Kiti Yavlacik (Tuzluca) Tendurek Sancoban(MerkezHee) Azaver Kayaoren (Tuzluca) Kavaharabe Enginalan (Merkezil<;e) Pulur Koprubasi (Tuzluea) Cincavat Gulpmar(Merkezilce) Muca Bahcelimeydanf'Iuzluca) Esekmeydarn Harmandoven (Merkez ilee) Gerrnesof Kucukova (Tuzluea) Ptrsak Karacornak (Merkezlice) Zor Ortabueak (Tuzluca) Harabepercinis Nisankava (Merkezilye) Kellehemo Unbulak(Tuzluca) Ombulak Ozdernir (Merkezilee) Panik Uckaya (Tuzluea) Ekerek Suveren (Merkezilce) Orgof Onlendi(Tuzluca) Demirshan Yuzbasilar (Merkezilce) Alut Yuceotak (Tuzluca) Kalapercinis Tuz!uca (ilee Merkezi) Kulp Gaziler(Tuzluca) Pemavut Kaynak: DIE 1975 Genel Nufus Saymn Bulteninden yararlamlarak hazirlanrmsnr. Tuzluca'nm Pernavut (yeni adi Gaziler) bucak merkezinin adi, bu 34 bolgeye gelip yerlesenTurk boyu,Parnlar'dan kalmadlr • Igdir Ili'ndeki bazi yer adlan, MS Ill'uncu yuzyil ortalanndan itibaren bolgede varhgnn gordugumiiz Hun Turkleri'nin hanralanm tasnnaktadir. Bunlaraornek olarak, Tuzlucallcesi'ndeki Tavusgun (yeni ad! 32 KIRZIOGLU, M.F., 1953, a.g.e. s. 137. 33 yETiNKAYA, N., 1996,a.g.e. s. 142. 34 <;ETINKAVA, N., 1996, a.g.e. s. 49-50. Igdlr tu'ndeki fer Adlannm Kaynaklari 287 Gedikli) ve Ogruca (yeni adi Ugurca) ile Merkez Ilce'deki Gundo (yeni adi Tashca, Karacomak koyunlm mahallesi) koylerinin adlan gosterilebilir, Karakoyunlu Ilcesi'ndeki Kacar/Gacar veya yore agzmda Gacer/Gecer koyiinun adi, kaynaklann, bu bolgeye gelip yerlestigini bildirdigi Agac-Eri Turk boyunun admdan gelmistir, Agaceri ismi, bugun Azeri agzmda, Kacar seklini almistrr." tIde Sabir Turleri'ndan kalma yer adlanna da rastlanmaktadir. Ornegin, Tuzluca ilyesi'ndeki Kirkbulak, Sanbulak, Onbulak (yeni adi Unbulak) ve Karabulak koylerinin adlan, Sabir Turleri He ilgili yer adlandrrf'.Yine Tuzluca'run Alkose koyunun adi, Hazar Turkleri'nden kalmadir". Daha once de belirtildigi uzere, Kipcak Turkleri'nin Anadolu'daki yerlesik yerlerinden biri de Agn Dagi etekleridir. Gunnmuzde Igdir lli'nde Kipcak Turkleri'nin hanrasim tasryan bircok yer adi vardir. Bu tur yer adlanna ornek olarak, Tuzluca'ya bagli Abasgol, Cincavat (yeni adi Koprubasi), Ince ve Kumbulak koyleri; Merkez Ilce'nin Baharli Mahallesi; Suveren koyune bagh Gevro mahallesi (Merkez llce); Tasburun koyune bagh Beri Mahallesi (Karakoyunlu Ilcesi); Arahk llcesi'ne bagh Sarach (eski adi Pirco) ve Kobi (yeni adt Babacan) koylerinin adlan gosterilebilir. Krrzioglu, Kipcaklar'Ia ilgili yer adlanndan bahsederken su bilgiyi vermektedir: "Kars'rn Igdrr Ilcesi'nde (1918 Ermeni krrgmmda halki kmhp ISSlZ kalan) bir Kueakh (Krwcakh/Krpcak) koyunun varligi, yeni Krpcaklarm Elegez Dagi cevresine ve Aras sagma yayildiklanm gosterir" demektedir", Gunumuzde ilde Merkez Ilce'ye bagh Mezra koyunun Kucak adh bir rnezrasi bulunmaktadir. Bagh (Bahcecik koyunun mahallesi, Tuzluca), Bekiranh (Kockiran koyuntm mahallesi, Karakoyunlu) ve Aratan koylerinin (A~agl ve Yukan Aratan) adalan, totemik anlama gore verilmis yer adlandir. Bu yerlesmelerin adlan, Kliytik Arsaklilar zamamnda (MS 10-439), Agn Dagi-Aras boyunda yurt tutmus olan Bagradh sulalesinden gelrnektedir, Bagradh hanedani tarihi kayrtlarda ruhani/kutsal kabileler olarak kaydedilir", Krrzioglu'nun belirttigine gore, bolgenin din ve yonetim merkezi olan Armavir'de, Hiristiyanhgm kabuliinden (305 yillarmda) cok sonralan 35 <;ET1NKAYA, N., 1996,a.g.e. s. 196-197. 36 RASONYI, 1993, a.g.e., s. 78. 37 CET1NKAYA, N., 1996, a.g.e. s. 138-139. 38 KIRZlOGLU, M.F., 1992, Yukan-Kur ve Coruk Boylan'nda Krpcaklar, TUrk Tarih Kurumu Yayim,ANKARA, s. 137. 39 <;ETiNKAYA, N., 1996, a.g.e., s, 36-38. 288 Dor;.Dr. Jbrahim GONER-Dr.Mustafa ERTORK-Dr. Onsal BEKDEMJR "Meryem Ana" adma yapilan meshur bir kiliseden dolayi, sehre "Surb Mad / Surb Maryam" adi verilmistir. Daha sonra, Sur-Melu, Stir/Meli adi da bundan turemistir." Bu sehrin adindan dolayi, daha sonraki devirlerde, bugUnkU Igdir Ili'nin bulundugu depresyon alan! "Siirmeli Cukuru" adiyla amlmaya baslanrmsur. Gunumuzde ise Igdrr Ili'nin Tuzluca Ilcesi'nde "Surmeli" admi tasiyanbir kay bulunmaktadir. ilde eski yerli Oguzlar ve Kuzey TUrkleri'nden (Sabir, Hazar, Agaceri, Bulgar, Borocoglu) kalma yer adlanndan baska, Selcuklu Turkmenleri ve onlardan sonra gelen Oguz/Turkmen boylanndan kalma yer adlanna da sikca rastlamr. Igdn' n Merkezi He Karakoyunlu llcesi'ndeki Bayat, Tuzluca Ilcesi'ndeki Karakancalu (Kuuk boyunun "Kancah" adiyla da amldigi bilinmektedir), Badilh (Bey-Dili), Kayaharabe (Kaya adr "Kayi''nm bozulmus sekli olmahdir) ve Kayakislak koylerinin adlan, 24 Oguz Boyu'ndan besi olan Igdir, Bayat, BeydiJli, Ktrnk ve Kayi boylannm adlanm tasrmaktadir. Bunlardan baska ilde, Oguz-Turkmen boy, oymak ve obalannm adlanni tasiyan daha bircok koy ve mahalle bulunmaktadir (Cizelge 2). Igdir, 1910 yilmda Tiflis'te basilan "Kafkaski Kalender" adh yillikta "Igdlf Nova" (Yeni 19d1r) olarak gecer", Asil Igdir sehri, bugunku 19d1r Korgam denilen yerde bir kale sehri olarak bulunuyordu, 1664'te meydana gelen depremde yrkilan bu sehrin sag kalan ahalisi, gelerek ovadaki Baharh koynnun yanina yerlesmistir. Safevi ve Rus hakimiyetleri zamanmda burasI Safevi ve Rus kayitlannda "Igdlf Nova" olarak gecmistir. Burasi halen, Igdir'm kent sakinleri tarafindan "igdirmava" denilen merkezi semtidir (Foto 2). Karacaviran ve Karacaoren koy adlan, Anadolu ve buyuk TUrk cografyasmda cok yaygm olarak kullarulan yer adlandir. Tlirkler yer degistirmelerinde, daha onceleri kurulmus ve sonralan terk edilmis, harabe halindeki yerlere yerlestiklerinde genellikle bu yerlere ilavelerle oren, viran ve harabe adlanm vermislerdir, Tuzluca'nm Karaviran (yeni adi Karaoren), Karacaviran (yeni adr Karacaoren), Harabe Percinis (yeni adt Ortabucak), Kaya Harabe (yeni adi Kayaoren), Asag: Kirempe Harabesi (yeni adi Guzeldere), Yukan Kirempe Harabesi (yeni adi Akdegirmen) ve 40 KIRZIOGLU, M.F., 1952, Am Sehri Tarihi. San Matbaasi, Ankara,s. 108. 4lRusya Kafkas Yilhgi'na Gore Gtmey Kafkas Kasaba ve Koylerinde 1910 YIIJ AnasirDurumu(CevirenSerdar Kaplan), s. 19. 19d1r iii 'ndekiYerAdlarimn Kaynaklari Kizrlkalafaf (yeni adr Boyluca, Yaghca koyunun mezrasi) ve Tezharabe (yeni adi Tarlabasi, Arahk), buna omeklerdir. Foto 2. Igdrr Kentinden BirGorunus. Igdir Yoresinde admi sahtslardan alan yer adlan oldukca yaygmdir. Eskiden, yorede Horasan-Anadolu dervislik gelenegi cok yaygmdi, Yaslilar, kay koy dolasip degislersoyleyen dervisleri halen anlatmaktadirlar. Candervis (Tuzluca), Hakveyis (Igdir kentinin rnahallesi), Hamkmehmet (Merkez llce), Kulukent (Aralik), Seferkulu (Yukanalican koyunun mahallesi, Karakoyunlu), Mursitali (Merkez Ilce), Pirdemir (Tuzluca) ve Pirli (Tuzluca), yorede dervislik geleneklerine gore verilmis yer adlanna ornek olarak gosterilebilir. Kirzioglu, Basbakanhk Arsivi-Tapu defterlerinde Surmeli Cukuru'nda gosterilmis Hakveyis koyunun ziyaretgah oldugunu ve asil 42Kalafa Kuzey Azerbaycan lehcesinde harabe, terk edilmis yer anlamma gelmektedir. 290 Doc;. Dr. jbrahim GalvER-Dr.Musta!a ERTaRK-Dr. ansa!BEKDEMiR admm "Akin Veys" (Ahi Veyis) seklinde yazildigrm belirtir", Anlasrldrgi gibi bu ad yore agzmda Ahi Veyis/Hakveyis seklinde telaffuz edilmistir. Ayni sekilde, Hakmehmet koyunun ad! da, "Ahi-Mehmed'tin Hakmehmet seklindesoylenilisinden kaynaklanmis olmahdir. Clzelge 2- Igdir lli'ndeki Oguz/Turkmen Boy, Oymakve Obalanyla ilgili Yer Adlarma Ornekler. Yerlesmenin Adl Yerlesme $ekli Ilcesi Camurlu (A~agl ve Yukan) KOy AralIk Godekli KOy Arallk Hasanhan KOy Arallk Karahacih KOy Arahk Karakoyunlu Kasaba Karakoyunlu AJican KOy Karakovunlu Bayat KOy Karakovunlu Gokceli KOy Karakoyunlu Zulfikar KOv Karakoyunlu Igdlr Sehir Merkez llce Arapkir (Bavraktutan) KOy Merkez lIc,;e Cakirtas KOy Merkez llce Cankvl (~agl ve Yukan) KOy Merkez Ilce Cill! KOy Merkez lIve HaIfeli KOy Merkez lIve Karacomak Koy Merkez iIc,;e Kazanci Kov Merkez lIve Kuzuguden KOy Merkez Ilce Melekli Kay Merkez 11c,;e Sancoban KOy Merkez llce Sicanli , KOy Merkez llc,;e Tecirli Kay I Merkez llce Yayci I K6y Merkez Ilce Badllh K6y Tuzluca Hadlmh KOy Tuzluca GUlIUce K6y Tuzluca Karakoyun Kay Tuzluca Kelekli KOy Tuzluca Sanabdal KOy Tuzluca Kaynak: Cetinkaya1996'dan yararlamlarak hazirlanmtstrr. Igdir iii yoresi TUrk Asik edebiyatmm en zengin bolgelerinden biridir. Asik gelenekleri oldukca yaygmdtr, Tuzluca'mn A~agl Katrrli 43 KIRZIOGLU, M.F.,1993, Osmanlilar'm Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590). Turk Tarih Kurumu Yaymi, ANKARA,s. 349. ffjdlr iii 'ndeki Yer Adlarinin Kaynaklari 291 koytme bagli Asikhuseyin mahallesinin ad! muhtemelen yorede iyi taninmrs Hiiseyinadh asigm adma gore verilmistir, Igdir yoresinde yer ad! verme geleneginde, boy ve oymak beylerinin kullamlmasi oldukca yaygmdir. Hoshaber" (Merkez ilye), Agaver (yeni ad! Sancoban, Merkez llce), Agabey (Tuzluca), Kerimbeyli (Cennetabat koyunun mahallesi, Karakoyunlu), Ramazankent (Arahk), Haciaga (Arahk), Necefali (Merkezilye), Huseyinkent (Mursitali'nin mahallesi, Merkez ilye), Hasankent (Tuzluca), Osmankoy (Tuzluca), Seyhmirze (Suveren koytiniin rnahallesi, Merkez ilye), buna orneklerdir. Tuzluca'nm Turabi koyunun admm, Sah Abbas zamanmda Sahat Cukuru idaresinde bulunmus olan, Turabi (Ebu Turab) Bey'in admdan gelmis clmasi kuvvetle muhtemeldir. Tutak koyuntm ad! da sahts adma verilmis bir yer ad! olabilir. Cunku Tutak adi, Turkler'de kisi adi olarak da kullamhr, Arslanh koyunun adi, muhtemelen, Pirli beylerinden olan Arslan Bey'den gelmistir, Yrva beylerinden olan Yaruk (Caruk/Caruk) Bey'in adi, bugunku Cariker (Asag: ve Yukan Canker, Merkez ilye) koyunun admda yasamaktadir. Tuzluca'ya bagh Tezekci koyunun adi, XV'inci yuzyilm baslannda, bolgede emirlik etmis olan "Tizek" Bey"in admdangelmistir, ilde mitolojik anlamh yer adlanna da rastlamr. Ekerek (yeni ad! Uckaya) koyunun adi bunlardan biridir, Dede Korkut Destani'nm kahramanlanndan biri de Ekerek (Egerek) Bey'dir. Bu koy adim bu Ekerek Bey'den alnustir". Goktas koyuntm ad! da mitolojik anlamh bir yer adi olarak dusunulebilir, Cunku, bu koy civannda "Koroglu Kales!" ad! verilen eski bir kale harabesi ile gomll yerleri vardir. Ancak bu koyun adi, Horasari'dan gelerek Anadolu'yu yurt tutan Oguzlar'rn basmda bulunan Gok-Ta~ Bey'den de gelmis olabilir. Yoredeki mitolojik anlamh yer adlannm bir diger ornegini KUlltik olusturur,Eski Turkler'de toreye gore Kaganlik biiytik kardesin hakki idi, Kucuk kardes ise Ktil Beyi, ocak/ates besi olarak babamn evinin ve sahsi servetinin varisi idi. Yani babamn ocagim tutturecek alan, ocak/ates/kul beyi idi. Dolayistyla kill "ates'tin, "ocak'un, "yurd'tun, "yuva"nm sembolu idi. Goriildtigil gibi, bu koyun adi, copluk anlarmna gelen "Kiilluk" anlaminda olmayip, Ttirk kulturunde kutsalhk ifade eden bir gelenek anlayisiylaverilmis addrr", 44 Hoshaber, koyt; kurmus alan Samlu Turkmenleri'nin reisidir. 45 <;ETINKAYA, N., 1996, a.g.e., s. 172. 46 <;ETINKAYA, N., 1996, a.g.e., s. 234. 292 DOff.Dr Ibrahim GONER-Dr. Mustafa ERTORK-Dr. Onsal BEKDEM1R Tuzluca'run Nerzivan (yeni adi Doganyurt) koytmun adi, "kervan yolu" anlarmndadir. Cunku bu koy, Kars'tan gelip, Surmeli-Kervansaray Cilli uzerinden lran'a giden tarihi kervan yolunun uzerindedir. Ayrica bu yol uzerinde, aduu Selcuklu kervansaraymdanalan Kervansarayadli bir mahalle (Harmandoven koyune bagh) bulunmaktadir, Tuzluca lls:e Merkezi'nin eski ad: Kulp'tur. Kulp sozunun kokenini saptayamadim. Evliya Celebi, Erivan seyahati sirasmda, Tuzluca yakmlanndaki bir kaleyi tarif ederken "Tekelti" adh yerden de bahseder: "Kale (Magazbird) dibinden Arpacayi akar. Bu nehir Gurcistan tarafmdan gelip, buradan gecedek Aras Nehri'ne yakm bir yerde, Tekelti kasabasi dibinden Aras'a dokulur?". Buradan da, XVII'inci yuzyilda bugunku Tuzluca kentinin admm Tekelti oldugunu anhyoruz, Kanaatimize gore bu Tekelti adi, Safeviler zamamnda bu bolgede gorulen Turkmen boyu "Teke'Terin admdan gelmis olabilir. 1924 yilmdan itibaren "ilce" statusunde alan Kulp'un, 1934 yrhnda yapilan yeni duzenlemelerde, hemenyakmmda bulunan kaya tuzundan esinlenerek isirni "Tuzluca" olarak degistirilmistir(Foto 3). 19d1r t1i'ndeki yerlesme adlan arasmda renkler arasmda en cok gecen renkler, kara, kizil ve aldir. Kara sozunun Turkce'de tis: anlami bulunmaktadtr. Renk anlaminda, toprak, yer anlammda ve yiice, yuksek, bagh olan, tabi olan gibi rnanevi ve ictimai anlamlarda kullamhr, TUrk boylannda gordliglimtiz "kara" sozti daha cok liytincti anlammda kullamlrmstrr. Arastirma sahasmdaki Karahacili, Karacomak, Karaagac (Igdir sehrinin mahallesi), Karabulak, Karakancah (gunumuzde terk edilmistir), Karakoyunlu, Karakoyun, Karatas ve Karaahmet (gunumuzde terk edilmistir) gibi yer adlannm basmdaki "kara" sozctigti bir yucelik ifade etmektedir. KIZI I sozu de renk anlammda kullamldigi gibi degerli ve mukaddes anlamlannda da kullaruhr. Ildeki Alkizrl (yeni adt Yukantopraklr, Arahk), Kizilzakir (yeni adi Akyumak, Karakoyunlu), Kizilkula (Gungormez koynnun mahallesi, Merkez ils:e), Kizrlkalafa (yeni adi Boyluca, Yaghca koyunun mahallesi, Tuzluca) gibi yer adlannda kullamlan "kizrl" sozO mukaddes anlammdadir. Al sozti de, Turk kulturunde ilahi anlamlar tasir. Renk anlaminda kullamlan al da ayru kaynaklidrr. Ttirkler, gunesin dogusunda ve bansmda, gokyuzunu aydinlatan kizil rengine al derler. Zaman icin de krrmrzi renk icin de kullamlnustrr. Sumerlerden beri al sozti ila.hi anlamlarda kullamlnus ve bir nevi ruh olarak telakki edilmistir. Bu bilgiler dogrultusunda, ilde "al" 47 Evliya Celebi Seyahatnamesi, Ucdal Nesriyat, istanbul, 1985,Cilt: 1-2, s. 640. fgdlr iii 'ndeki Yer Adlanntn Kaynaklart sozii ile baslayan bazt yer adlarmm, kutsai bir anlam tasrdigim soyleyebiliriz, Alhanli, Aigemer (yeni adi Alikamerli), Alkizil (yeni adi Yukantoprakh) ve Alkose (yeni adi Alikose) koylerinin adlan, buna orneklerdir. ---Foto 3. Tuzluca Kentinden Bir Gorunus. tide, Tazekoy (Aralik) ve Yenidogan (Arahk) adlannda ve ancak 1950 yihndan sonra kurulmusolan koyler de vardir, Cografi OzeHiWerleilgili Yer Adlarr Igdir Ili'ndeki ktr yerlesmelerinden bazrlan, adlanm dogal cevreden alrmsnr, Ancak admi dogal bir unsurdan alan yerlesmelerin sayisi, bu bolgede Turkiye'nin diger ktsnnlanna nazaran oldukca azdir. Nahirkiran, Igdir iii yerlesim birimleri icinde en yuksekte (2300 m) yer alan dag kaylidtir. Nahrr sozU yore agzmda, buyukbas hayvan surusu icin kullarnhr, Buyukbas hayvanlar soguga dayamkh olur. Bu kay yoresinin sogukluk derecesini belirtmek icin "nahrr (dahi) luran" anlammda nahir kiran sozti kullamlmis ve kaye de soguk iklim sartlannm ifadesi oian 294 Doc;. Dr. jbrahim GONER-Dr. Mustafa ERTORK-Dr. Onsal BEKDEMiR Nahirkiran ad! verilmistir. Kiran sozcugunun; dag sirn, tepe, yamac, bayir anlamlan da bulunmaktadrr", Bu anlami dikkate ahmrsa, Nahirkiran koyune bu adm, koyun kuruldugu yerin topografik ozelliklerine gore verilmis oldugu anlami cikar. Ancak, her iki anlamma gore de bu koyun adi, bulunduguyerin topografik-klimatik ozellikleriniyansitmaktadir. Tuzluca'run Kartutan koyu de ylg bolgesinde kurulmustur. Koyde, ciglara engel olmak icin setler yapilnusnr. Bu setler ylg karlanm tutup, koye yayilmasma engel olurlar. Kartutan adi da bundan dolayi verilmistir. Aynca, Tekalti Tepe'nin kuzey yamaclannda kurulmus olan bu koyun cevresindeki arazilerde kis aylannda kar ortusunun daha uzun sure yerde kalmasmdan dolayi koye bu adm verilmis olmasi da muhtemeldir, Kurak iklirn kosullanmn hukum siirdUgti Igdir yoresinde ozellikle yaz aylarmda hemen her yerde su stkrntrsi cekilir. Bu nedenle, ozellikle Igdir Ovasi'nm guneyindeki daghk sahada bulunan az sayidaki su kaynagi, yerlesmelere ad olarak kullarulrmstir. Sogukbulak, lncesu, Guzeldere, Akoluk, Buruksu, Suveren, Gtilpinar, Pmar (Abasgol'un mahallesi) ve Bulakbasi, adlanm su kaynaklanndan alan koylere omeklerdir. Igdtr Ili'nde bitkilerle ilgili yer adlanna pek rastlanmaz. Bunun riedeni, yorenin dogal bitki orttisti bakimmdan fakir olusudur. Gerrnesof (yeni adi Harmandoven) koyu, admi, cevrede yetisen cali biciminde ve taze surgunleri cit yapimmda kullanilan germesof bitkisinden almisnr. Kavaktepe mezrasmm (Suverenkoytt) adr ise bugun mevcut olmayan, ancak eskiden genis alanlar kapladigi anlasrlan dogal bitki ortustmu yansrtmaktadir, Nitekim gunumuzde Agn Dagi'nm yamaclanndaki Korgan ktslasi cevresinde yer yer hus topluluklanna rastlanmaktadir. ilin guneyindeki daglrk yorede yer alan bazi koylerin adlan, bulunduklan yerin topografik ozelliklerini yansrtmaktadrr. Tepe kenarlannda, yamaclannda, akarsu vadilerinde ve etek konumlannda kurulmus olan bu gibi koylerin adlan, genellikle yorenin engebeli yapisrm yansitmaktadrr. Gungormez koyii ayni adt tasryan derenin derin vadisi icinde kurulmustur. Vadi gunesi az aldig: icin, koy bu adi almistir. Karanhk (Tuzluca) yer ad! da ayru cografi ozelligi ifade eder. Vadide yer almasi, gunesi az gormesine neden olmus, bundan dolayi da Karanhk adrru almisnr. Asma koyu, admdan da anlasilacagr uzere, Hacce Tepe'nin dogu yamaclan uzerindeki dik bir yann hemen eteginde kurulmustur, Bu nedenle, bu koyun bir kisrm kaya dusme tehlikesiyle karst karsiyadir. Carsala Tepe'nin 48 Derleme SozlUgii, 12 Cilt, Tiirk Dil Kurumu Yayini, Ankara Universitesi Basimevi, 1993,s. 2815. 19d1r iii 'ndeki YerAdlartmn Kaynaklari 295 eteklerinde kurulmus olan Nisankaya koyuntin hemen gtmeyinde andezitlerden olusan biiyiik bir kaya blogu bulunmaktadrr, Kay adnu bu kayadan alrmstir. Tasburun koyt; Agn Dagi'mn puskurttugu lavlann meydana getirdigi kayaliklann ova kismma dogru en cok uzandigi cikintr (burun)'nm bitisiginde kurulmustur. Kay adim buradan ahr, Enginalan (eski adi Pulur) koyune bu adm verilmesinde, koyttn ovanm merkezi kisrmna yakm bir yerde kurulmus olmasmm rolii bulundugu dusunulebilir. Tuzluca llcesi'nin gtmeyindeki daghk a1anda yer alan Kucukova ve Bahcelimeydan koylerinin adlan ise daghk yorede dar alanli duzluklerin varligrm gosteren yer adlandir. Karakoyunlu Ilcesi'ne bagh bir kay Dize (yeni adr Kockiran) admr tasimaktadrr. Bu kay Aras Irmagi'nm kenannda kurulmustur. Bugun Igdrr yoresinde kullanrlan "dayaza'' sozti, "derin olmayan su kenart" anlammdadir. Kanaatimizce bu koyun adi, bu "dayaza" sozunun bozulmus sekli olabilir. Igdir lli'ndeki koy adlanndan bazilan, yerlesme cevresindeki arazilerin tanma uygunluk derecesini yansitmaktadir. Tashca ve Toprakh (Asagr ve Yukan Toprakli) koylerinin adlan, buna ornek olarak gosterilebilir. Gungormez Deresi Vadisi'nde kurulmus bir dag koyu olan Tashca koyti cevresindeki her tarlamn icinde ekim alam acmak icin, 8-10 metrede bir toplanmis ta§ obekleri vardir. Yukantopraklr (eski adi Alkizil) koytl, eskiden Aratan koyunde yasayan insanlarm, bu koyun sik SJk sel baskimna maruz kalmasi nedeniyle, buradan aynlarak gelip kurduklan bir koydur. Topraklanmn verirnli olmasi, ekin, bagcilik ve hayvancihga elverisli olrnasi dolayisiyla kaye bu ad verilmistir. Koyun verimsiz, ekilemeyen, cahhk bir yoresi de vardir ki, buraya "Abceyillik" veya "Ebu Celilin Baglan" adr verilir. Daha once de belirtildigi uzere, Igdir Ovasi Turkiye'nin en az yagl§ alan yerlerinden biridir. Ancak cevre daghk yorelerde, yukseltinin artmasma bagh olarak yagl§ da artmakta ve belli yukseklikten itibaren kurakhk sorunu hafiflemektedir. Boylece 1500-16000 metrelerden daha yukseklerde cayir ve otlak alanlanrun genis yer kapladigi ve tahil tanmmm yapilabildigi bir kusaga gecilmektedir. Ortalama 1450-1500 metre yukseltide kurulmus bulunan Tarlabasi koyu (Arahk) He Tashca koyune bagh Tarlabasi (eski adt Karahisar) mahallesine, bu yukselti basamagmm en alt smmnda kurulduklan ici bu ad verilmistir. Igdrr lli'ndeki bazi yer adlan, yerlesme cevresindeki tanmsal faaliyetleri yansrtrnaktadir. Tuzluca'daki Alcali'ya (Karacaoren koyunnn 296 Doc;.Dr. Jbrahim GONER-Dr.Mustafa ERTORK-Dr. Onsal BEKDE!vIJR mahallesi), alcamn (erik) cok yetistirilmesinden dolayi bu ad verilmistir, Yine Tuzluca'daki Elmalrk, Bahcecik, Bahcelimeydan ve Tut koylerinin adlan da yoredeki tanmsal faaliyetleri aksettiren yer adlandrr. Elmagol mezrasinda (Cilli koyti) bol miktarda elma agaclan He bir kueuk gol bulunmasmdan dolayi mezraya bu ad verilmistir. Igdir Ovasr'ndaki Siraci koyundeeskiden cok uzum yetistirilip, ahali tarafmdan sirasr (sire) yaprlarak satildrgmdan, kay Siraci adim alrmstir. Tuzluca llcesi'nde gunumuzde terk edilmis durumda olan Dibekli adh bir koy vardir, Evliya <;elebi 1648 (H. 1057) yilmda, Revan seferinde Kagizman'dan gecerken su bilgileri veriyor: "Benzeri az bulunan degirmen tasi madeni vardtr ki Acem 'e, Erzurum 'a ve oteki diyarlara degirmen tasi Kagizman daglanndan gider,,49. Dibekli koyU de Evliya Celebi'nin anlatugi bolgede yer ahr. Bu koyun admm, cevrede bulunan bu dibek tasi madenine gore verildigi anlasrlryor, Ispanya elcisi Klaviyo Surmeli Cukuru'ndan gecerken, buralarda ipek bocegi yetistirildigini ve bu nedenle, her tarafta dut agaclannm bulundugunu belirtmistir" Tutlar adt gibi, bolgedeki dut ve ipekli ilgili yer adlan hep bu ipekcilik geleneginin hanralandir, Surmeli Karakalesi (eski Stirmeli Sehrij'nin yakminda, Aras kenannda, Surmeli koyunun cok eski mahallesinin adi da Ipekli idi. Bu yerlesme gunumuzde terk edilmis durumdadir". Mezra, oba, ciftlik, yayla ve kislak gibi yerlesme sekillerinden birinin adr, aym sahada kurulmus yeni bir yerlesme icin ad olabilmektedir. Ildeki Mezra (Merkez Ilce), Kadikislak (Merkez llce), Obakoy (Merkez {lye), Ciftlik (Asag: ve Yukan Ciftlik, Arahk Ilcesi) ve Yaylacik (Tuzluca Ilcesi), bu cesit yer adlanna omeklerdir. tldeki kay adlannda karsilasilan Yukan ve Asagi gibi zithklar, bir bakima, bircok koyun, esas yerlesme merkezinden uzaklasma yoluyla, yeni yerlesme cekirdeklerinin kurulmasi sonucu ortaya ylklp gelistiklerini gostermektedir. Camurlu, Erhaci (Yukanerhact mahalle durumundadrr), Katirh (Asagtkatirh mahalle durumundadrr), Tut (Yukarrtut mahalle durumundadir), Aktas, Civanli, Ciftlik, Aratan, Toprakh ve Alican koylerinin her birinin "Yukan" ve "A~agl" seklinde iki kisma aynldiklan dikkati ceker. 49 EvliyaCelebi Seyahatnamesi, Cilt 1-2,s. 639. 50 CLAvno, Ruy Gonzales De, 1993, Anadolu, Orta Asya ve Timur (Timur nezdinde gonderilen lspanyol Sefid Clavijo'nun seyahat ve sefaret izlenimleri, Ceviri: Orner Riza Dogrul), Ses Yaymlan, iSTANBUL, s. 88-91. 51 <;ETiNKAYA, N., 1996,a.g.e., s. 267. 19d1r tn'ndekiYerAdlannin Kaynaklart 297 Ilde, yerin bir baska yere gore konumunu belirleyen yer adlanna da rastlanmaktadir, Baskoy (yeni adr Arahk), Ortakoy, Ortabucak ve Tanyolu, bu tur yer adlanna omeklerdir. SONU<; Igdir Ili'ndeki yer adlarinm analizi, ildeki yerlesmelerin cogunun, tarih boyunca bolgede varhgim gordugumuz kavimlerden kalma adlar tasidrklanm ortaya koyrnustur. Boylece bugun ilde mevcut olan yerlesmelerin adlannda, bolgenin MO 1000 yillanndan giinumuze kadar olan iskan tarihinin her devresine ait izler bulmak mumkundur. Omegin, Erkov (yeni- adi Suveren) koyunun admin kaynagi, gunumuzden 3000 yil oncesine, yani Urartular donemine dayanmaktadir, Vine Artaksiyashlar zamanmda bir ibadet merkezi olarak kurulmus olan Ahura (yeni adi Yenidogan), en az 2200 yilhk tarihi gecmise sahip bir yerlesmedir, Bolgede.daha sonraki donemlerde burada yamis olan Kimmer, Vanad, Bulgar, Saka, Udin, Arsaklr, Kipcak, Hun, Agaceri, Pam, Sabir ve Hazar gibi Turk kavimlerinden kaima yer adlanna da rastlanmaktadir, Ancak gunumuzde Igdrr Ili'nde en cok rastlanan yer adlan, XI'inci yuzyildan itibaren Orta Asya'dan gelip bolgeye yerlesen Selcuklu Turkmenleri ve onlan izleyen Turkmen-Oguz boy, oymak ve obalanna ait yer adlandtr, Bolgede tarihsel yer adlanmn cok yaygm olmasi, bugunku Igdir iIi topraklanru kapsayan depresyon alanmm, cografi konum itibariyle bir kavsak ozelligi tasimast ve degisik yonlerden gelen kavimlerin ugrak yeri olmasidir. Bu kavimlerden bir kisrm sadece gecerken, bir kisrm ise bolgede yerlesmistir. Bolgede admi dogal unsurlardan alan yerlesmelerin sayisi, Tllrkiye'nin diger krsimlarma gore oldukca azdir. Bu tur yer adlanna daha cok Igdrr Ovasi'm cevreleyen daghk sahada rastlanmaktadrr. i1de ozellikle bitkilerle ilgili yer adlanmn yok denecek kadar az olmasi, yorenin iktisadi anlamda orman ortusunden yoksun olmasindan kaynaklannustrr. Cumhuriyet doneminde bolgedeki kay adlanrun bircogu degistirilmis olup, daha cok gunumnzdeki tarihi, cografi ve ekonomik ozellikler goz onunde bulundurularak yeni adlar verilmistir. Ancak, yeni yerlesme adlan secilirken, genellikle yerlesmelerin cografi ozelliklerinin on plana gectigini gormekteyiz, Bu arada, Arapkir (yeni adi Bayraktutan), Ekerek (yeni adt Uckaya) ve Haseri (yeni adi Bostanli) gibi zaten Turkce olan yer adlarnnn da degistirilmis oldugu dikkati cekmektedir. Oysa, bu tur yer adlan, bolgenin Turklugu'ne beIge ve tamk olarak kabul edilebilecek en onemli ktiltilr unsurlandir. Zaten pek cok bolgemizde oldugu Igdir 298 Daf.Dr. lbrahim GONER-Dr.Mustafa ERTORK-Dr. Onsal BEKDEMJR yoresinde de bazi koylere verilen yeni isimlerin buyuk bolumu tutmamis, yine eski adlar resmi kayitlara inatla direnilerek yasatilmamaktadrr. Bu nedenle, yer adlannda degistirrne ve yenilestirrne yapihrken, daha dikkatli olunmah ve bu konuda uzman bilim adamlannm goruslerine mutlaka basvurulmahdir. KAYNAKCA ALAGOZ, A.C., 1984,"Yeradlan Uzerine Bazi Dusimceler ". TUrk Yer Adlan Sempozyumu Bildirileri, Kultur ve Turizm Bakanligi Milli Folklor Arastirma Dairesi Yay No: 60, Seminer Kongre Bildirileri No: 17 (11-13 EylUI1984),ANKARA, s. 11-22. BAYKARA, T., 1984, "Anadolu'daki Yer Adlartntn Ortaasya'daki Benzerleri Uzerine Bir Kaynak", TUrk Yer Adlan Sempozyumu Bildirileri, Kultur ve Turizm Bakanhgi Milli Folklor Arastirma Dairesi Yay No: 60, Seminer Kongre Bildirileri No: 17 (11-13 EyIU! 1984),ANKARA. BULUT, I, 1996,"Sorgun Yoresi Kay ve Mevkii Adlartntn Kaynaklari". Akademik Arastirmalar Dergisi, Yil 1, Sayi 3, KI~ 1996, ERZURUM,30-40. CLAvtro, Ruy Gonzales De, 1993, Anadoiu, Orta Asya ve Timur (Timur nezdinde gonderilen Ispanyol Sefiri Clavijo'nun seyahat ve sefaret izlenimleri, Ceviri: OrnerRiza Dogrul),SesYaymlan, iSTANBUL. <;ETiNKAYA, N., 1996, Igdtr Tarihi (Tarih, Yer Adlan ve Bazi Oymaklar Uzerine). TUrk Dunyasi Arasnrmalan Vakfi, iSTANBUL. Derleme SozHigfi., 1993, 12 Cilt, TUrk Dil Kurumu Yaymi, Ankara UniversitesiBasimevi, EROZ, M., 1984, "Sosyolojik Yonden Yer Adlan". TUrk Yer Adlan Sempozyurnu Bildirileri, Kultur ve Turizm Bakanligt Milli Folklor Arastirma Dairesi Yay No: 60, Seminer Kongre Bildirileri No: 17 (11-13 EylUI 1984), ANKARA. Evliya Celebi Seyahatnamesi, 1985, OydalNesriyat, Cilt 1-2, istanbul GONEY, S., 1975, Bnyuk Menderes Bolgesi. istanbul Oniv. Yay. No: 1895, CografyaEnst. Yay. No: 79, iSTANBUL. GUNALTAY, S., 1987, Yakm Sark II, Anadolu. TUrk Tarih Kurumu Yayim, ANKARA.. KARABORAN, H., 1984, "Turkiye'de Mevki Adlari Uzerine Bir Arasttrma". Turk Yer Adlan Sempozyumu Bildirileri, Ktiltur ve Turizm Bakanhgi Milli Folklor Arastirma Dairesi Yay No: 60, 19dwlli'ndeki fer Adlartnin Kaynaklan 299 Seminer Kongre Bildirileri No: 17 (11-13 Eylul 1984), ANKARA, s. 53-57. KlRZIOGLU, M.F., 1952, Am Sehri Tarihi, San Matbaasi, ANKARA. KIRZIOGLU, M.F., 1953, Kars Tarihi, I. Cilt. IsikMatbaasi, iSTANBUL. KIRZIOGIJU, M.F., 1992, Yukan-Kur ve Caruk Boylari'nda Kipcaklar, Turk Tarih Kurumu Yayiru, ANKARA. KIRZIOGLU, M.F.,1993, Osmanlilar'm Kafkas Ellerini Fethi (1451 1590). TUrk Tarih Kurumu Yayim, ANKARA. KOKTEN, K, 1948, "Kars'tn Tarih Oncesi", Ill. Tarih Kurumu Kongresi, ANKARA. RASONYI, L., 1993, Tarih'te Turkluk. Turk Kulturunu Arastirma Enstitusu Yayim, ANKARA. Rusca Kafkas Ydbgl'na Gore Giiney Kafkas Kasaba ve Koyierinde 1910 YIII Anasir Durumu (Ceviren Serdar Kaplan). TURAN, 0., 1984, Selcuklular Zamarunda Turkiye Tarihi. Nakislar YaymeviYay. No: 28, iSTANBUL.