Raport diagnostyczny

Strategia rozwoju obszaru funkcjonalnego „Blisko Krakowa” – raport diagnostyczny z analizy statystycznej

Opracowanie:

FRDL Małopolski Instytut Samorządu Terytorialnego i Administracji

Zespół Zarządzania Strategicznego– Koordynator Zespołu, Krzysztof Malczyk

Jacek Kwiatkowski – Dyrektor Wydziału Spis treści

Streszczenie...... 6 Gospodarka, edukacja i rynek pracy ...... 6 Oferta czasu wolnego ...... 7 Ochrona środowiska ...... 8 Spójnośd wewnętrzna i tożsamośd lokalna ...... 8 Wprowadzenie ...... 10 Ogólna charakterystyka obszaru funkcjonalnego „Blisko Krakowa” ...... 10 Podstawy metodologiczne ...... 15 CZĘŚD I – analiza dynamiczna i porównawcza podstawowych uwarunkowao rozwojowych...... 20 Demografia...... 20 I.1 Stan i struktura ludności ...... 20 I.2 Procesy demograficzne ...... 23 I.3 Zmiany struktury i prognoza ludności ...... 28 I.4 Demograficzne determinanty polityk publicznych ...... 34 Aktywnośd gospodarcza ...... 39 II.1 Rynek pracy ...... 39 II.2 Podmioty gospodarki narodowej ...... 43 II.3 Rolnictwo ...... 46 II.4 Turystyka ...... 48 Stan finansów samorządowych ...... 53 III.1 Struktura dochodów budżetów gmin ...... 53 III.2 Wydatki budżetów gmin ...... 57 III.3 Analiza zadłużenia budżetów gmin ...... 60 CZĘŚD II – wielowymiarowa analiza wskaźnikowa z wykorzystaniem metod taksonomicznych ...... 67 Turystyka i rekreacja ...... 68 Aktywnośd gospodarcza ...... 70 Demografia ...... 72 Usługi publiczne ...... 72 Środowisko naturalne ...... 76 Zarządzanie rozwojem ...... 77

Spis wykresów

Liczba ludności obszaru funkcjonalnego „Blisko Krakowa” w latach 2006-2013. ... 20 Liczba ludności obszaru funkcjonalnego w latach 2006-2013 w podziale na gminy (wart. bezwzględne) ...... 21 Liczba ludności obszaru funkcjonalnego w latach 2006-2013 w podziale na gminy (wart. procentowe) ...... 21 Dynamika zmian liczby ludności obszaru funkcjonalnego w latach 2006-2013 (grupa porównawcza)...... 22 Zmiany struktury mieszkaoców obszaru funkcjonalnego w latach 2006-2013...... 23 Procesy demograficzne na terenie obszaru funkcjonalnego w latach 2008-2013 (dynamika zmian)...... 23 Przyrost naturalny na 1000 ludności w latach 2008-2013...... 24 Przeciętny przyrost naturalny na 1000 ludności w latach 2008-2013...... 25 Migracje na terenie obszaru funkcjonalnego w latach 2008-2013...... 25 Saldo migracji w latach 2008-2013 w przeliczeniu na 10000 mieszkaoców...... 26 Przeciętne saldo migracji w latach 2008-2013 w przeliczeniu na 10000 mieszkaoców...... 27 Pokrycie zmian liczby ludności wg BDL GUS wykazanymi procesami demograficznymi...... 27 Dynamika zmian liczby ludności w grupie wiekowej 0-2 lat w latach 2006-2013. .. 28 Dynamika zmian liczby ludności w grupie wiekowej 3-6 lat w latach 2006-2013. .. 29 Dynamika zmian liczby ludności w grupach wiekowych 7-12 lat i 13-15 w latach 2006-2013...... 29 Dynamika zmian liczby ludności w grupach wiekowych 16-19 lat i 20-24 w latach 2006-2013...... 30 Dynamika zmian liczby ludności w grupach wiekowych 55-64 lat i 65+, w latach 2006-2013...... 32 Prognoza ludności obszaru funkcjonalnego do roku 2030...... 33 Zmiana liczby uczniów w szkołach podstawowych zlokalizowanych na terenie OF „Blisko Krakowa” w latach 2006-2012 ...... 34 Udział liczby uczniów w szkołach podstawowych zlokalizowanych na terenie OF „Blisko Krakowa” w latach 2006-2012 ...... 35 Zmiana liczby uczniów w gimnazjach zlokalizowanych na terenie OF „Blisko Krakowa” w latach 2006-2012 ...... 36 Udział liczby uczniów w gimnazjach zlokalizowanych na terenie OF „Blisko Krakowa” w latach 2006-2012 ...... 36 Przeciętne wpływy z podatku od czynności cywilniprawnych w latach 2006-2012...... 37 Wpływy z podatku od czynności cywilnoprawnych w latach 2006-2012 na 1 mieszkaoca...... 38 Zmiany liczby zarejestrowanych bezrobotnych oraz udział bezrobotnych zarejestrowanych liczbie ludności w wieku produkcyjnym na obszarze funkcjonalnym w latach 2008-2013...... 39 Udział bezrobotnych zarejestrowanych w ludności w wieku produkcyjnym na koniec 2013 r...... 40 Struktura bezrobotnych zarejestrowanych na terenie OF „Blisko Krakowa” wg wieku ...... 41 Struktura bezrobotnych zarejestrowanych na terenie OF „Blisko Krakowa” wg wykształcenia ...... 42 Struktura bezrobotnych zarejestrowanych na terenie OF „Blisko Krakowa” wg czasu pozostawania bez pracy ...... 43 Podmioty gospodarki narodowej wpisane w rejestrze REGON na 10 tys. ludności na konie 2013 r...... 44 Jednostki nowozarejestrowane w rejestrze REGON na 10 tys. ludności...... 44 Struktura podmiotów gospodarczych na terenie OF „Blisko Krakowa” wg liczby zatrudnionych...... 45 Udział podmiotów gospodarczych wybranych sekcji PKD w ogólnej liczbie jednostek gospodarczych zarejestrowanych na terenie obszaru funkcjonalnego. . 46 Udział powierzchnia gosp. rolnych prowadzących działalnośd rolniczą w powierzchni gminy ogółem...... 47 Udział indywidualnych gospodarstw rolnych w ludności w wieku produkcyjnym. . 48 Infrastruktura turystyczna obszaru funkcjonalnego w latach 2008-2013...... 49 Miejsca noclegowe na 1 tys. mieszkaoców (średnio w latach 2008-2013)...... 50 Liczba osób korzystających z noclegów w przeliczeniu na 1000 ludności...... 51 Przeciętna liczba noclegów przypadająca na 1 miejsce noclegowe...... 51 Przeciętny udział dochodów własnych w dochodach ogółem budżetów gmin w latach 2007-2013...... 53 Wpływy z podatku PIT w latach 2006-2012 w przeliczeniu na 1 mieszkaoca...... 54 Wpływy z podatku CIT w latach 2006-2012 w przeliczeniu na 1 mieszkaoca...... 55 Udział dochodów własnych w dochodach ogółem budżetów gmin w latach 2007- 2013...... 56 Udział nadwyżki operacyjnej w dochodach budżetów gmin w latach 2007-2013. . 57 Udział wydatków majątkowych w wydatkach ogółem budżetów gmin w latach 2007-2013...... 58 Obciążenie wydatków bieżących wydatkami na wynagrodzenia I pochodne od wynagrodzeo...... 59 Zdolnośd do samofinansowania inwestycji...... 60 Ustawowe wskaźniki zadłużenia gmin w latach 2007-2013 bez wyłączeo...... 61 Ustawowe wskaźniki zadłużenia gmin w latach 2007-2013 po wyłączeniach na projekty unijne...... 62 Wysokośd zobowiązao ogółem w 2013 r. w przeliczeniu na 1 mieszkaoca...... 63 Indywidualne wskaźniki zadłużenia gmin zgodnie w latach 2010-2013...... 64 Różnica pomiędzy rzeczywistym obciążeniem dochodów obsługą zadłużenia w IWZ (pkt proc.)...... 64 Różnica pomiędzy IWZ a rzeczywistą wysokością wydatków na obsługę zadłużenia (mln zł)...... 65 Wielowymiarowa analiza wskaźnikowa – turystyka i rekreacja...... 69 Wielowymiarowa analiza wskaźnikowa – aktywnośd gospodarcza...... 71 Wielowymiarowa analiza wskaźnikowa – demografia...... 72 Wielowymiarowa analiza wskaźnikowa – usługi publiczne...... 75 Wielowymiarowa analiza wskaźnikowa – środowisko naturalne...... 77 Wielowymiarowa analiza wskaźnikowa – zarządzanie rozwojem...... 79 Porównaniu podobszarów rozwojowych obszaru funkcjonalnego I Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego...... 80 Porównanie podobszarów rozwojowych obszaru funkcjonalnego i powiatu krakowskiego/ ...... 81 Streszczenie

Gospodarka, edukacja i rynek pracy Obszaru funkcjonalny „Blisko Krakowa” odznacza się korzystną strukturą gospodarki. Niski jest udział charakteryzującego się niską produktywnością rolnictwa (8,41% ludności w wieku produkcyjnym prowadzi indywidualne gospodarstwa rolne, przeciętnie w województwie małopolskim jest to 10,46%, a na terenie KOM 15,34%). Względnie wysoki jest odsetek dużych przedsiębiorstw (0,10%), w tym przypadku dominuje gmina Skawina (0,20%). Taki stan rzeczy znajduje odzwierciedlenie we wpływach do budżetu z podatku CIT. Średnio w całym obszarze funkcjonalnym w latach 2010-2013 wyniosły one 68,31 zł na mieszkaoca, podczas gdy przeciętnie w Małopolsce było to 13,99 zł, a na obszarze KOM 28,92 zł. Zróżnicowanie struktury gospodarki potwierdza wskaźnik innowacyjności – odsetek przedsiębiorstw prowadzących działalnośd profesjonalną, naukową i techniczną (sekcja M wg PKD 2007). W całym obszarze funkcjonalnym było to 11 podmiotów na 1000 mieszkaoców (średnio w Małopolsce ponad 14 jedn. gosp), niemniej liczba w poszczególnych gminach wahała się od 9 podmiotów w gminach Liszki i Czernichów do 20 podmiotów w gminie Mogilany. Przeciętnie na terenie całego obszaru funkcjonalnego przedstawiają się wskaźniki przedsiębiorczości. Liczba podmiotów gospodarczych na 10 tys. mieszkaoców wyniosła na koniec 2013r. 1065 jedn. gosp., podczas gdy średnio w Małopolsce było to 1045 podmiotów, a na terenie KOM 958 jedn. gosp. Liczba osób bezrobotnych zarejestrowanych w rejestrze PUP na terenie obszaru funkcjonalnego wzrosła o ok. jedną trzecią, z 3051 osób na koniec 2008 r. do 4026 w 2013 r. Według struktury zatrudnienia najbardziej dynamicznie rosła liczba osób z wykształceniem wyższym (wzrost o 200%), przy czym odsetek bezrobotnych w tej grupie był najniższy i wynosił 12%. Najliczniejszą grupę bezrobotnych stanowiły osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym, na koniec 2013 r., było to 1228 osób. Struktura bezrobotnych wg wieku wskazuje na rosnący problem bezrobocia wśród osób młodych oraz starszych w wieku przedemerytalnym. Grupa osób w przedziale 18-34 stanowi niemal połowę bezrobotnych. Dynamika wzrostu liczby bezrobotnych w przedziale wiekowym 18-24 jest najniższa (53%), niemniej jednak w dużej mierze zależy ona od wydłużania okresu nauki, które paradoksalnie często skutkuje niedopasowaniem kwalifikacji zawodowych do potrzeb pracodawców i dynamicznym wzrostem bezrobocia osób z wyższym wykształceniem. Wzrost liczby bezrobotnych w wieku 55 i więcej lat może mied charakter bezrobocia strukturalnego i wiązad z niemożnością wykonywania pracy zgodnej z posiadanymi kwalifikacjami i doświadczeniem. Odsetek szkół podstawowych z wysokim wynikiem z testu po VI klasie szkoły podstawowej (54%) oraz jego przeciętne wyniki (65%) wskazują na bardzo wysoki poziom nauczania na tym poziomie edukacji. Analogiczne wskaźniki dla Małopolski wynoszą odpowiednio 35% i 63%. Gorsze wyniki odnotowano w gimnazjach, co skutkowało spadającym odsetkiem lokalnej młodzieży kształcącej się w placówkach na terenie obszaru funkcjonalnego z 95% w roku 2007 do 90% na koniec 2012 r.

Oferta czasu wolnego Gęstośd bazy noclegowej na terenie obszaru funkcjonalnego jest zdecydowanie niższa w porównaniu ze średnią wojewódzką i innymi porównywanymi obszarami. Przeciętnie na 1 tys. mieszkaoców obszaru zlokalizowane są 2 miejsca noclegowe, podczas, gdy średnio w powiecie krakowskim jest ponad 5 miejsc, na terenie KOM 7 miejsc, a przeciętnie w Małopolsce 22 miejsca noclegowe. Nieliczne obiekty hotelowe zlokalizowane na terenie obszaru funkcjonalnego odznaczają się jednak względnie dobrym poziomem infrastruktury rekreacyjno-sportowej i rekreacyjnej, na poziomie przeciętnej wojewódzkiej. Wskaźniki infrastruktury gastronomicznej wskazują na dobrze rozwiniętą ofertę w tej branży. Liczba podmiotów w branżach zakwaterowanie i usługi gastronomiczne na 10 tys. mieszkaoców obszaru funkcjonalnego wyniosła ponad 25 podmiotów, tj. nieznacznie więcej średniej dla powiatu krakowskiego (23 podmioty) i obszaru KOM (22 podmioty). Średnia dla województwa małopolskiego wyniosła ponad 32 jedn. gosp. Wykorzystanie potencjału noclegowego obszaru funkcjonalnego (85 noclegów na 1 miejsce noclegowe) jest wyższe od średniej dla KOM (71 noclegów) i nieznacznie niższe od średniej Małopolskiej (114 noclegów). Biorąc pod uwagę niskie nasycenie obszaru obiektami noclegowymi można wnioskowad o dużej atrakcyjności obszaru. Atrakcyjnośd turystyczna mierzona jako odsetek zabytków (wg rejestrów Wojewody Małopolskiego) na 1 km2, nie wykazuje dużego zróżnicowania w porównaniu ze średnią w Małopolsce. Niższa intensywnośd ruchu turystycznego powodowana jest raczej brakiem wiedzy potencjalnych turystów o atrakcjach „regionu” jak i brakami w infrastrukturze transportowej. Liczba klubów sportowych (4,6 na 10 tys. mieszkaoców obszaru funkcjonalnego, 4,4 dla województwa małopolskiego), jak i liczba osób dwiczących (323 na 10 tys. mieszkaoców obszaru funkcjonalnego, 307 dla Małopolski) wskazują na wysoki stopieo wykorzystania istniejącej infrastruktury sportowo-rekreacyjnej przez społecznośd lokalną.

Ochrona środowiska Pomimo względnie niskiego odsetka powierzchni obszaru funkcjonalnego objętej prawną formą ochrony przyrody (17%, średnia dla KOM 36%, Małopolska 52%), o szczególnym dziedzictwie przyrodniczym obszaru świadczy m.in. wysoka liczba pomników przyrody zlokalizowana na tym terenie. W przeliczeniu na 100 km2 znajdują się tutaj 42 pomniki przyrody, podczas gdy średnio na obszarze KOM jest to 21 tego typu obiektów, a średnio w Małopolsce 15. Odsetek mieszkaoców korzystających z oczyszczalni ścieków (45,8%) odbiega od średniej wojewódzkiej (58,1%), chod jest nieznacznie wyższy od wartości przeciętnej dla obszaru KOM (40%). Na terenie obszaru funkcjonalnego występuje również znaczne zróżnicowanie wewnętrzne, w gminie Świątniki Górne wg danych GUS z oczyszczalni ścieków korzysta niespełna 13% ludności podczas gdy w Gminie Skawina jest to niespełna 60% mieszkaoców. Podobnie kształtuje się wskaźnik ludności korzystającej z komunalnej kanalizacji (32,8%), podczas gdy średnio w województwie było to 55,1%, powiecie krakowskim 38,8%, a na obszarze KOM 28,8%. Chod odsetek osób podłączanych do instalacji kanalizacyjnej rokrocznie systematycznie wzrasta, wciąż istnieją olbrzymie potrzeby inwestycyjne w tym zakresie. Wysokośd nakładów na środki trwałe służące ochronie środowiska i gospodarce wodnej na terenie obszaru funkcjonalnego w latach 2010-2012 była przeciętnie niższa niż średnia w Małopolsce i na obszarze KOM.

Spójność wewnętrzna i tożsamość lokalna Wskaźnik fundacji, stowarzyszeo i organizacji społecznych na 10 tys. mieszkaoców na terenie całego obszaru funkcjonalnego jest względnie niski i wynosi 22 podmioty tego typu zarejestrowane w rejestrze REGON. Przeciętnie w województwie małopolskim zarejestrowanych jest 28 podobnych jednostek, na obszarze KOM 26 podmiotów. Niskie zaangażowanie obywatelskie potwierdzają wyniki frekwencji wyborczej. Frekwencja w wyborach samorządowych w 2010 r. na obszarze funkcjonalnym wyniosła 47,91%, przeciętnie w Małopolsce było to 48,58%, a na terenie KOM 50,75%. W tym miejscu należy zaznaczyd wysokie zróżnicowanie wewnętrzne obszaru funkcjonalnego, gdzie z jednej strony najniższą frekwencję odnotowano w Czernichowie (poniżej 40%), a najwyższą w Świątnikach Górnych (ponad 60%). Względnie niskie zaangażowanie obywatelskie potwierdzają także wskaźniki frekwencji w wyborach ogólnokrajowych o europejskich. Porównanie pomiędzy frekwencją na obszarze funkcjonalnym a średnią w Małopolsce zarówno w przypadku wyborów prezydenckich w 2010 r. (57,7% i 59,2%), jak i wyborów do Parlamentu Europejskiego w 2014 r. (23,4% i 27,6%) każdorazowo wskazują na niższe zaangażowanie mieszkaoców obszaru funkcjonalnego. Wskaźnik uczestnictwa w wyborach prezydenckich w 2010 r. o blisko 10 pkt. proc. wyższy od frekwencji w przeprowadzonych w tym roku wyborach samorządowych może wskazywad ponadto na niski poziom tożsamości lokalnej mieszkaoców. Dynamicznie rosnąca w ostatnich latach liczba mieszkaoców skorelowana była ze spadającą liczbą osób korzystających z lokalnych usług publicznych. Na przykładzie usług edukacyjnych można wskazad, że charakteryzująca się najwyższym wskaźnikiem napływu mieszkaoców gmina Mogilany jednocześnie odznaczała się najwyższą skalą spadku korzystania z usług edukacyjnych – udział liczby uczniów w szkołach podstawowych obniżył się z 91% w roku 2006 do 85% w roku 2012, natomiast analogicznie w gimnazjach z 85% do 55%.

Wprowadzenie

Ogólna charakterystyka obszaru funkcjonalnego „Blisko Krakowa” W skład obszaru funkcjonalnego „Blisko Krakowa” wchodzi pięd gmin powiatu krakowskiego: Gmina Czernichów, Gmina Liszki, Gmina Mogilany, Gmina Skawina oraz Gmina Świątniki Górne. Obszar usytuowany jest w sąsiedztwie Krakowa, w odległości nieprzekraczającej 30 km od centrum miasta. Od południa graniczy z powiatami myślenickim i wadowickim, od wschodu z powiatem wielickim, od zachodu zaś z powiatem chrzanowskim. Łączna powierzchnia obszaru funkcjonalnego wynosi 321 km2, co stanowi 26% całej powierzchni powiatu. Jednocześnie, liczba mieszkaoców obszaru funkcjonalnego na koniec 2013 r. wynosiła ok 96 tys., co stanowiło 36% wszystkich mieszkaoców powiatu krakowskiego.

Rysunek 1 Mapa obszaru funkcjonalnego “Blisko Krakowa”

Obszar znajduje się w granicach czterech makroregionów fizyczno-geograficznych: Wyżyny Krakowsko Częstochowskiej, Bramy Krakowskiej, Kotliny Oświęcimskiej oraz Pogórza Zachodnio-Beskidzkiego. Przez obszar przepływa rzeka Wisła, silnie zaznaczają się doliny potoku Rudno, Skawinki oraz jej dopływów: Cedronu, Głogoczówki, Mogiłki, Włosanki i Rzepnika. Ponadto, równolegle do Wisły przebiega żeglowny kanał wodny o długości blisko 16 km, łączący Łączany ze Skawiną (Kanał Łączaoski, zwany także Kanałem Łączany-Skawina). Bogate walory przyrodnicze, a także zróżnicowana rzeźba terenu, położonego w obrębie czterech wspominanych makroregionów, warunkuje jego atrakcyjnośd krajobrazową (na obszarze spotkamy różne typy krajobrazu: jurajski, nadrzeczny, pagórkowaty) oraz rekreacyjno- turystyczną (duży potencjał do rozwoju turystyki wodnej i przyrodniczej, a także rowerowej). Istotne znaczenie mają też, bardzo cenne przyrodniczo, obszary zalesione – w ich obrębie wyznaczono liczne rezerwaty przyrody, jak np. Kozie Kąty, Bielaosko-Tyniecki Park Krajobrazowy czy Rudniaoski Park Krajobrazowy. Obok elementów przyrodniczych obszar funkcjonalny wyróżnia bogate dziedzictwo kulturowe, w tym zabytki kultury materialnej: świeckiej i religijnej, a także obiekty rękodzieła rzemieślniczego.

Obszar funkcjonalny obejmuje 2 strefy gospodarcze (Strefa gospodarcza Skawina – Północ i Strefa gospodarcza Skawina – Zachód) i jest silnie uprzemysłowiony, z zachowanym podziałem przestrzennym na strefy przemysłowo-usługowe, mieszkalne oraz rekreacyjne. Dzięki temu zorganizowany rozwój usług i nowoczesnego przemysłu nie koliduje z warunkami dla rozwoju rekreacji i turystyki, dla których ogromnym zapleczem jest pobliski Kraków. Charakterystyczny dla całego obszaru (w odróżnieniu od tradycyjnych obszarów podmiejskich) jest dwukierunkowy przepływ ludności na rynku pracy (z obszaru funkcjonalnego do Krakowa, ale również z Krakowa na teren obszaru), a także w zakresie korzystania z usług publicznych.

Przez wschodnią częśd obszaru biegnie droga krajowa nr 7 („Zakopianka”), stanowiąca najważniejszy drogowy szlak komunikacyjny Kraków – Chyżne/Zakopane. Natomiast środkową częśd obszaru przecinają: droga krajowa nr 44, łącząca Górny Śląsk z Krakowem oraz nr 780, łącząca Oświęcim z Krakowem.

Gmina Czernichów

Gmina Czernichów jest gminą wiejską usytuowaną na zachód od Krakowa. Jej powierzchnia wynosi 85 km2. Od południa graniczy z Gminą Skawina i powiatem wadowickim, od zachodu z powiatem wadowickim i chrzanowskim, od północy z Gminą Krzeszowice, a od wschodu z Gminą Liszki. W skład gminy wchodzi 12 sołectw: Czernichów, Czułówek, Dąbrowa Szlachecka, Kamieo, Kłokoczyn, Nowa Wieś Szlachecka, Przeginia Narodowa, Przeginia Duchowna, Rusocice, Rybna, Wołowice i Zagacie. Liczba ludności zamieszkującej Gminę Czernichów wynosi 13 984 osoby (stan na 31.12.2013 r.). Gmina usytuowana jest na lewym brzegu Wisły i wchodzi w skład Szlaku „Pierścienia Jurajskiego” biegnącego przez południowe tereny Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Na terenie gminy znajdują się fragmenty dwóch parków krajobrazowych – Rudniaoskiego i Bielaosko-Tynieckiego. Jedną z największych atrakcji turystycznych gminy jest Rezerwat Przyrody Nieożywionej „Kajasówka”. Początki osadnictwa w Czernichowie datuje się na X wiek. W drugiej połowie XIV w. Kazimierz Wielki nadał wsi Czernichów prawa magdeburskie. W wyniku rozbiorów tereny Czernichowa przeszły we władanie austriackie. Pod koniec XIX wieku założona tu została najstarsza w Polsce szkoła rolnicza, a jeden z jej profesorów - dr Franciszek Stefczyk - założył w Czernichowie pierwszą na ziemiach polskich wiejską spółdzielnię oszczędnościowo-pożyczkową. W obecnym kształcie gmina funkcjonuje od 1973 roku.

Gmina Liszki

Gmina Liszki jest gminą wiejską położoną na zachód od Krakowa. Jej powierzchnia wynosi 72 km2. Od zachodu graniczy z Gminą Czernichów, od północy z gminami Krzeszowice i Zabierzów, od południa z Gminą Skawina, a od wschodu z Krakowem. W skład gminy wchodzi 14 sołectw: Baczyn, Budzyo, Cholerzyn, Chrosna, Czułów, Jeziorzany, Kaszów, Kryspinów, Liszki, Mników, Morawica, Piekary, Rączna i Ściejowice. Liczba ludności zamieszkującej Gminę Liszki wynosi 16 563 mieszkaoców (stan na 31.12.2013 r.). Gmina Liszki wchodzi w skład terenów krainy geograficznej Brama Krakowska. Ponadto znajduje się ona w części Bielaosko-Tynieckiego Parku Krajobrazowego oraz Tenczyoskiego Parku Krajobrazowego. W 2005 roku Kiełbasa Lisiecka została wpisana na Listę Produktów Tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Pierwsze informacje o osadnictwie na terenie gminy znaleźd można w źródłach z XII wieku. Na przełomie XIII i XIV w. Liszki zakupili Benedyktyni tynieccy. W drugiej połowie XIV wieku Kazimierz Wielki nadał Liszkom przywilej miasteczka. Po rozbiorach Polski tereny Gminy Liszki znalazły się we władaniu austriackim. Gmina Mogilany

Gmina Mogilany jest gminą wiejską znajdującą się na południowy zachód od Krakowa. Jej powierzchnia wynosi 44 km2. Od zachodu graniczy z Gminą Skawina, od północy z Krakowem, od wschodu z Gminą Świątniki Górne, a od południa z powiatem myślenickim. W skład gminy wchodzi 10 sołectw: Buków, Brzyczyna, Chorowice, Gaj, Konary, Kulerzów, Libertów, Lusina, Mogilany oraz Włosao. Liczba ludności zamieszkującej Gminę Mogilany wynosi 13 221 osób (stan na 31.12.2013 r.). Tereny Gminy Mogilany stanowią częśd przedgórza Karpat. Przez gminę przebiega łącząca Kraków z Tatrami „Zakopianka”.

Od XIII do XVI wieku Mogilany stanowiły własnośd zakonu Cystersów. W drugiej połowie XVI w. Mogilany odkupił od nich Wawrzyniec Spytko Jordan z Zakliczyna – wojewoda sandomierski, a później wojewoda i kasztelan krakowski. Wybudował on w Mogilanach okazały pałac z ogrodem i parkiem widokowym. Mogilany miały później jeszcze wielu właścicieli, a z koocem XVIII w. teren ten stał się częścią zaboru austriackiego. W trakcie II wojny światowej w Mogilanach działała konspiracyjna komórka Armii Krajowej.

Gmina Skawina

Gmina Skawina jest gminą miejsko-wiejską leżącą na południowy zachód od Krakowa. Jej powierzchnia wynosi 100 km2. Od zachodu graniczy z powiatem wadowickim, od północy z gminami Czernichów i Liszki, od wschodu z Krakowem i Gminą Mogilany, a od południa z powiatem myślenickim. W skład gminy wchodzi 16 sołectw: Borek Szlachecki, Facimiech, Gołuchowice, Grabie, Jaśkowice, Jurczyce, Kopanka, Krzęcin, Ochodza, Polanka Hallera, Pozowice, Radziszów, Rzozów, Wola Radziszowska, Wielkie Drogi i Zelczyna. Liczba ludności zamieszkującej Gminę Skawina wynosi 43 088 mieszkaoców (stan na 31.12.2013 r.). Gmina Skawina od północy otoczona jest wzgórzami tynieckimi, stanowiącymi częśd Jury Krakowsko- Częstochowskiej, od południa zaś – pagórkami Pogórza Wielickiego, będącego częścią Pogórza Karpackiego. Największym kompleksem leśnym na terenie Gminy Skawina jest Las Bronaczowa w Radziszowie - ma ponad 750 ha pow. i jest pozostałością olbrzymiej niegdyś, pierwotnej puszczy karpackiej. Na terenie gminy znajduje się prehistoryczna osada oraz wiele zabytkowych kościołów, dworów i kapliczek.

Miasto Skawina zostało lokowane i otrzymało prawa miejskie w 1364 roku od Kazimierza Wielkiego. W XVI wieku miasto przeżywało etap pełnego rozkwitu – nadano mu trzy jarmarki i prawo cotygodniowych targów, a liczba mieszkaoców sięgała 1,5 tysiąca. W XVII wieku ludnośd zdziesiątkowała jednak zaraza, a następnie miasto zostało zniszczone w trakcie walk wojny polsko-szwedzkiej. W skutek zaborów tereny Skawiny znalazły się w obrębie paostwa austriackiego. Nowa era w dziejach miasta przypadła na XIX wiek, kiedy to wybudowano nową linię kolejową, która stała się impulsem do rozwoju przemysłu na tych terenach. Druga wojna światowa przyniosła zniszczenie stacji kolejowej oraz zakładów przemysłowych i zdziesiątkowała ludnośd Skawiny.

Gmina Świątniki Górne

Gmina Świątniki Górne jest gminą miejsko-wiejską leżącą na południe od Krakowa. Jej powierzchnia wynosi 20 km2. Od zachodu graniczy z Gminą Mogilany, od północy z Krakowem, od wschodu z powiatem wielickim, a od południa z powiatem myślenickim. W skład gminy wchodzi miasto Świątniki Górne oraz cztery sołectwa: Ochojno, Olszowice, Rzeszotary i Wrząsowice. Liczba ludności zamieszkującej Gminę Świątniki Górne wynosi 9 633 osoby (stan na 31.12.2013 r.). Gmina usytuowana jest na Płaskowyżu Świątnickim, wchodzącym w skład Pogórza Wielickiego. Wielowiekową tradycję podtrzymują nadal liczne warsztaty rzemieślnicze, zakłady ślusarskie i hurtownie materiałów metalowych. Dorobek świątnickich rzemieślników można obejrzed w jedynym w Polsce Muzeum Ślusarstwa.

Źródła historyczne wskazują, że osadnictwo na terenach Gminy Świątniki Górne sięga VIII/IX wieku. Na przełomie XVI i XVII wieku gmina przeżyła rozkwit gospodarczy. W wiosce powstały liczne warsztaty, w tym 40 zakładów zbrojeniowych. W wyniku rozbioru Polski tereny gminy stały się częścią paostwa austriackiego. W tym okresie powstała Cesarsko Królewska Szkoła Ślusarska w Świątnikach. W 1997 roku Świątniki Górne otrzymały prawa miejskie.

Tabela 1 Podstawowa charakterystyka gmin obszaru funkcjonalnego „Blisko Krakowa”.

Gmina Powierzchnia Ludnośd Status [km2] *liczba osób+ Czernichów 85 13414 wiejska Liszki 72 16225 wiejska Mogilany 44 12216 wiejska Skawina 100 42099 miejsko-wiejska Świątniki Górne 20 8995 miejsko-wiejska Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Podstawy metodologiczne W niniejszym opracowaniu przedstawiono zestawienie wybranych danych statystycznych, charakteryzujących podstawowe uwarunkowania i czynniki rozwojowe obszaru funkcjonalnego „Blisko Krakowa”. Zasadnicza częśd raportu została podzielona na dwie części. W pierwszej kolejności dokonano pogłębionej analizy trzech czynników uznanych przez ekspertów za najbardziej istotne w kreowaniu polityki rozwoju: zmian demograficznych, sytuacji gospodarczej i stanu finansów samorządowych na terenie obszaru funkcjonalnego. Analiza stanu obecnego, występujących trendów i prognoza zmian w tych obszarach stanowiła punkt wyjścia do przeprowadzenia zasadniczej części diagnozy statystycznej: specyfikacji obszarów problemowych, zbudowania wskaźników statystycznych, ich następnej agregacji i analizy porównawczej dokonanej z wykorzystaniem metod taksonomicznych (porządkowania liniowego i grupowania obiektów).

Schemat 1 Podstawowe czynniki rozwojowe uwzględnione w diagnozie statystycznej OF “Blisko Krakowa”.

Źródło: opracowanie własne. Dla precyzyjnego zobrazowania sytuacji obszaru funkcjonalnego zdecydowana większośd danych w obszarach przedstawionych na schemacie 1 została poddana badaniu w dwóch płaszczyznach. Z jednej strony w układzie dynamicznym, jako analiza podstawowych trendów rozwojowych. Z drugiej strony w układzie porównawczym z innymi obszarami stanowiącymi punkt odniesienia dla obserwowanych na terenie obszaru funkcjonalnego tendencji: powiatem krakowskim, Krakowskim Obszarem Metropolitalnym (z wyłączeniem miasta Krakowa) praz województwem małopolskim. Prawdopodobne jest, że typowe procesy rozwojowe przebiegają w wybranych obszarach w zbliżonym kierunku, a mieszkaocy i władze jednostek samorządu terytorialnego wchodzących w skład wskazanych obszarów stają przed podobnymi wyzwaniami. Natężenie zmian zależy jednak od geograficznego położenia danej jednostki, siły funkcjonalnych powiązao ze stolicą województwa oraz innymi dużymi ośrodkami miejskimi, a także od ich zróżnicowania wewnętrznego. W związku z tym wybrana dla celów porównawczych grupa stanowi zbiór heterogeniczny, dzięki czemu stworzony został wieloaspektowy układ odniesienia dla zmian zachodzących na badanym obszarze funkcjonalnym „Blisko Krakowa”. Podstawowe charakterystyki agregatów porównawczych przedstawia poniższa tabela.

Tabela 2 Podstawowa charakterystyka zagregowanych danych gmin grupy porównawczej.

Powierzchnia Ludnośd Gęstośd Dochody [km2] *liczba osób+ zaludnienia budżetu [os/km2] *mln zł+ WOJEWÓDZTWO 15183 3360581 221,3384 7159,627 MAŁOPOLSKIE KRAKOWSKI OBSZAR 4055 707788 174,547 2130,207 METROPOLITALNY POWIAT 1231 266649 216,6117 777,305 KRAKOWSKI Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Prezentowane dane dotyczą okresu lat 2008-2013, chod w miejscach gdzie za istotne uznano rozszerzenie analizy przedstawiono szeregi czasowe od roku 2006. Koniec okresu analizy wiąże się z dostępnością danych w momencie rozpoczęcia badania.

Druga cześd raportu przedstawia wskaźnikową analizę porównawczą. Dla realizacji tego zadania dokonano specyfikacji 85 wskaźników statystycznych, pogrupowanych w 6 pól badawczych, które w sposób komplementarny zagospodarowują ogół zjawisk społeczno-gospodarczych. Układ wybranych pól badawczych zaprezentowano na schemacie nr 2. Każdy z obszarów badawczych podzielony został wewnętrznie, w zależności od złożoności struktury i różnorodności procesów zachodzących w ramach danego pola, co dało łącznie 16 podobszarów tematycznych. Strukturę podziału przedstawia schemat nr 3. Analizując podział poszczególnych wskaźników na podobszary i pola badawcze należy pamiętad, że pomiędzy wyspecyfikowanymi obszarami zachodzi szereg interakcji, które mogą z różną siłą i kierunkiem oddziaływania wpływad na siebie wzajemnie, tym samym. wzmacniad lub osłabiad możliwości rozwojowe. Schemat 2 Pola badawcze wielowymiarowej analizy wskaźnikowej OF “Blisko Krakowa”.

Źródło: opracowanie własne. Dane pierwotne zostały zebrane rozłącznie dla wszystkich 56 gmin wchodzących w skład Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego i w takim układzie przeprowadzono analizę porównawczą. Wartości obserwowane przeciętnie w województwie małopolskim stanowiły z kolei układ odniesienia dla zbudowania indeksów syntetycznych. W tym celu wszystkie wskaźniki statystyczne (opisane szczegółowo w drugiej części raportu) poddane zostały procesowy normalizacji, co w dalszej kolejności umożliwiło przedstawienie danych na jednej skali i dalszą analizę porównawczą. Następnie wskaźniki w poszczególnych podobszarach zostały zagregowane, tworząc indeksy syntetyczne dla każdego podobszaru. Następnie uśredniono wartości indeksów syntetycznych w ramach każdego z pól badawczych, uzyskując tym samym przeciętną wartośd wskaźników dla każdej gminy na tle wartości przeciętnej w województwie małopolskim.

Schemat 3 Podział podobszarów badawczych wielowymiarowej analizy wskaźnikowej OF „Blisko Krakowa”.

Źródło: opracowanie własne. Turystyka i rekreacja (obszar 1) wymieniane są jako jedne z głównych możliwości rozwojowych i budowania przewag konkurencyjnych całego województwa małopolskiego. Kluczowym pytaniem postawionym w trakcie analizy była turystyczna atrakcyjnośd obszaru funkcjonalnego i możliwośd zbudowania charakterystycznej lokalnie oferty turystycznej i rekreacyjnej. W związku z tym obszar ten postanowiono wyszczególnid z grona szeroko rozumianej problematyki gospodarczej, które ujęta została w ramach obszaru 2.Podczas specyfikacji obszaru 3 (demografia) skoncentrowano się na analizie zasobów ludzkich, przede wszystkim w wymiarze ilościowym (potencjał demograficzny). Warto w tym miejscu przypomnied, że obszary demografii i aktywności gospodarczej zostały wcześniej poddane pogłębionej analizie opisowej. Obszar 4 ujmuje szeroką listę usług społecznych, na które zapotrzebowanie pokrywane jest w przeważającej mierze przez sektor publiczny. Interpretowane łącznie w przybliżony sposób mogą posłużyd do określenia jakości życia na terenie obszaru funkcjonalnego. W ramach tego pola badawczego szczególny nacisk położono na zbadanie dostępności komunikacyjnej poszczególnych gmin, stanowiącej podstawowy czynnik dyfuzji innowacji i wymiany zasobów pomiędzy obszarem funkcjonalnym a miastem Krakowem. Środowisko naturalne (obszar 5), stanowi z kolei czynnik, którego zróżnicowanie wewnątrz obszaru funkcjonalnego może przesądzad o długofalowych kierunkach rozwoju poszczególnych gmin. Z punktu widzenia planowania zrównoważonej polityki rozwoju na całym obszarze ważne jest, aby zasoby środowiska naturalnego i aspekty jego ochrony zostały zawarte w analizie. Ostatni obszar 6 dotyczy szeroko rozumianego zarządzania rozwojem, w ramach którego ujęto zdolności i możliwości programowania rozwoju przez sektor publiczny, a także niezbędną do umiejętnego wdrażania polityki rozwoju partycypację obywatelską. Szczególnie miejsce w ramach problematyki zarządzania rozwojem zajmuje podobszar opisujący stan finansów samorządowych. Czynnik ten, również poddany szczegółowej analizie opisowej w pierwszej części raportu, w dużej mierze będzie przesądzał o wewnętrznych zdolnościach gmin do samodzielnego finansowania inwestycji.

Precyzja przeprowadzonych analiz wymaga przede wszystkim odpowiedniego doboru danych wejściowych, które w sposób rzetelny i w miarę całościowy powinny odzwierciedlad procesy zachodzące w ramach analizowanych pól i podobszarów badawczych. W celu zapewnienia możliwie najbardziej obiektywnego opisu zjawisk przeanalizowano łącznie 85 wskaźników statystycznych. Wykorzystano następujące źródła danych:

• Bank Danych Lokalnych GUS; • Regionalna Izba Obrachunkowa w Krakowie; • Ministerstwo Finansów; • Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej; • Internetowy Obserwator Statystyk Społecznych UMWM; • Okręgowa Komisja Egzaminacyjna w Krakowie; • Urząd Statystyczny w Krakowie; • Urząd Komunikacji Elektronicznej. Na podstawie przygotowanych analiz sformułowano zestawienie wniosków podpartych danymi liczbowymi, które przy pomocy ekspertów pogrupowane zostały w czterech obszarach uznanych za wyjściowe w kontekście dalszych prac nad programowaniem polityki rozwoju całego obszaru funkcjonalnego „Blisko Krakowa”. W takim też układzie przedstawiono wnioski płynące z analizy statystycznej. Wyspecyfikowano następujące obszary tematyczne:

I. Gospodarka, edukacja i rynek pracy. II. Oferta czasu wolnego. III. Ochrona środowiska. IV. Spójnośd wewnętrzna i tożsamośd lokalna. CZĘŚĆ I – analiza dynamiczna i porównawcza podstawowych uwarunkowań rozwojowych. Demografia

I.1 Stan i struktura ludności Według stanu na 31.XII.2013 r. teren obszaru funkcjonalnego „Blisko Krakowa” zamieszkiwało ponad 96 tys. osób. Mieszkaocy obszaru funkcjonalnego stanowili ponad 36% mieszkaoców powiatu krakowskiego oraz niespełna 14% ludności Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego. W odniesieniu do województwa małopolskiego odsetek ten stanowił 2,87%.

Wykres 1 Liczba ludności obszaru funkcjonalnego „Blisko Krakowa” w latach 2006-2013.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Liczba mieszkaoców obszaru funkcjonalnego w ciągu ostatnich lat stale i systematycznie wzrastała, co jest zjawiskiem charakterystycznym dla większości jednostek powiązanych z miastami wojewódzkimi. Przeciętna dynamika wzrostu liczby ludności nie przekraczała jednak 1% rocznie. Wyjątek od tej reguły zaobserwowad można w roku 2010, kiedy dane BDL GUS wskazują na wzrost liczby mieszkaoców na poziomie 2,28 % w stosunku do 2009 r. Taki stan rzeczy wytłumaczyd należy korektą danych za rok 2010, będącą następstwem Narodowego Spisu Powszechnego w 2011 r. Do tego momentu liczba osób zamieszkujących gminy tworzące obszar funkcjonalny była nieznacznie niedoszacowana.

Łącznie w latach 2006-2013 liczba mieszkaoców obszaru funkcjonalnego wzrosła o około 7,2%, to jest w tempie zdecydowanie wyższym niż w całym województwie małopolskim, gdzie wskaźnik ten wynosił 2,7%, jak i w ramach KOM, gdzie liczba mieszkaoców wzrosła o niespełna 6,6%. Dynamika wzrostu liczby ludności w powiecie krakowskim okazała się wyższa i wyniosła 8,4%.

Wykres 2 Liczba ludności obszaru funkcjonalnego w latach 2006-2013 w podziale na gminy (wart. bezwzględne)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Wykres 3 Liczba ludności obszaru funkcjonalnego w latach 2006-2013 w podziale na gminy (wart. procentowe)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Zdecydowaną większośd ludności obszaru funkcjonalnego stanowią mieszkaocy Skawiny (ponad 43 tys., 44,7%). W dalszej kolejności są to mieszkaocy gmin: Liszki (16,5 tys., 17,2%), Czernichów (14 tys., 14,5%), Mogilany (13,2 tys., 13,7%) oraz Świątniki Górne (9,6 tys., 10,0%). W zależności od gminy zmienna była dynamika zmian liczby ludności. W najniższym tempie, poniżej średniej dla całego obszaru wzrastała liczba ludności w gminach Skawina oraz Liszki, wyższym tempem przyrostu populacji charakteryzowały się pozostałe jednostki. W gminach Świątniki Górne oraz Mogilany odnotowano wzrost liczby ludności na poziomie dwucyfrowym, co stanowi przesłankę do twierdzenia o wysokiej atrakcyjności osadniczej tych gmin oraz dostępnych atrakcyjnych terenach mieszkaniowych.

Wykres 4 Dynamika zmian liczby ludności obszaru funkcjonalnego w latach 2006-2013 (grupa porównawcza).

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Analizując strukturę wiekową mieszkaoców obszaru funkcjonalnego należy stwierdzid systematyczny spadek liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym (0-17 lat), z 22% w roku 2006 do 20% w roku 2013, co w wartościach rzeczywistych stanowiło spadek o ponad 0,6 tys. osób. W przypadku dwóch pozostałych grup wiekowych zaobserwowad można postępującą tendencję rosnącą. Wzrost liczby ludności w wieku produkcyjnym (18-59/64 lat) w zadanym okresie wyniósł około 6 tys. mieszkaoców, nie wpłynęło to znacząco na udział tej grupy w całej populacji. W latach 2006-2013 oscylował on wokół poziomu 64%. Natomiast wzrost liczby ludności w wieku poprodukcyjnym (60+/65+) wyniósł 2 pkt. proc., z poziomu 14% w roku 2006 do 16% w roku 2013. Wartościach bezwzględnych liczba mieszkaoców w wieku poprodukcyjnym zwiększyła się o około 2,3 tys. osób. Wykres 5 Zmiany struktury mieszkaoców obszaru funkcjonalnego w latach 2006-2013.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

I.2 Procesy demograficzne Wzrost liczby ludności obszaru funkcjonalnego jest wypadkową dwóch wzmacniających się procesów: utrzymującego się w ostatnich latach dodatniego wskaźnika przyrostu naturalnego oraz korzystnego salda migracji. W latach 2008- 2013 liczba urodzeo każdorazowo przewyższała liczbę zgonów. Oba te procesy kształtowały się w sposób stabilny, przeciętny przyrost naturalny na całym obszarze we wskazanym okresie oscylował wokół 2 ‰.

Wykres 6 Procesy demograficzne na terenie obszaru funkcjonalnego w latach 2008-2013 (dynamika zmian).

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Tendencję malejącą można zaobserwowad w przypadku liczby małżeostw. W latach 2008-2009 przeciętnie na 1000 mieszkaoców zawarto niespełna 7 małżeostw. W kolejnych latach wskaźnik ten systematycznie malał, by na koniec roku 2013 osiągnąd poziom 4,6. Taki stan rzeczy tłumaczyd należy w dużej mierze gasnącym echem wyżu demograficznego lat 80-tych.

Wykres 7 Przyrost naturalny na 1000 ludności w latach 2008-2013.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. W zadanej grupie porównawczej w latach 2008-2013 przeciętny wskaźnik przyrostu naturalnego był najwyższy i charakteryzował się najwyższą stabilnością. Nieznacznie niższe wartości osiągnęły wskaźniki przyrostu naturalnego w Małopolsce i KOM, a przeciętnie połowę niższy wskaźnik odnotowano na obszarze całego powiatu krakowskiego.

Wewnętrzne zróżnicowanie międzygminne wskaźnika przyrostu naturalnego jest wysokie. Najwyższe przeciętnie wartości wskaźnika osiągnięto w gminach Mogilany (3,28‰) oraz Liszki (2,22‰). Z kolei najniższą wartośd odnotowano w gminie Czernichów (0,57‰). Jednocześnie Czernichów jest jedyną gminą, w której w ciągu ostatnich sześciu lat analizy odnotowano ujemne wartości przyrostu naturalnego (w roku 2011 oraz 2013).

Wykres 8 Przeciętny przyrost naturalny na 1000 ludności w latach 2008- 2013.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Korzystnym wskaźnikom przyrostu naturalnego w ostatnich latach towarzyszyły równie pozytywne wartości wskaźników opisujących procesy migracyjne mieszkaoców obszaru funkcjonalnego. W całym analizowanym okresie liczba zameldowao na pobyt stały zdecydowanie przewyższała liczbę wymeldowao z terenu gmin obszaru funkcjonalnego. Taki stan rzeczy świadczy niewątpliwie o atrakcyjności osadniczej gmin położonych wokół Krakowa i stwarza dobrą perspektywę rozwojową w latach kolejnych.

Wykres 9 Migracje na terenie obszaru funkcjonalnego w latach 2008-2013.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Struktura procesów migracyjnych wskazuje na zdecydowaną przewagę zameldowao z miast. Można zatem przypuszczad, że nowi mieszkaocy obszaru funkcjonalnego to w zdecydowanej mierze wcześniejsi mieszkaocy Krakowa osiedlający się na stałe na terenach aglomeracji wokół miasta.

Wykres 10 Saldo migracji w latach 2008-2013 w przeliczeniu na 10000 mieszkaoców.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

W odniesieniu do wybranych jednostek porównawczych należy zauważyd, że wartośd salda migracji na obszarze funkcjonalnym zdecydowanie przewyższa wartośd wskaźnika w województwie małopolskim, jednocześnie osiąga wartośd zbliżoną do przeciętnej wartości odnotowanej na całym obszarze KOM. O połowę wyższe wskaźniki zaobserwowano w całym powiecie krakowskim, co jest efektem wysokiego salda migracji w gminach leżących po północnej stronie Krakowa.

Analiza wewnętrznego zróżnicowania procesów migracyjnych wskazuje, że najbardziej dynamicznie rosnące tempo zameldowao odnotowano w gminie Mogilany, gdzie przeciętnie w latach 2008-2013 na 10 tys. mieszkaoców osiedliło się 109 nowych osób. Niespełna połowę niższe wskaźniki odnotowano w gminach Czernichów oraz Świątniki Górne. Z kolei najniższe saldo migracji (13 osób na 10 tys. mieszkaoców zaobserwowano w zadanym okresie na terenie gminy Skawina.

Wykres 11 Przeciętne saldo migracji w latach 2008-2013 w przeliczeniu na 10000 mieszkaoców.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. W celu zobrazowania skali zmian liczby mieszkaoców wynikających z odnotowanych procesów demograficznych dokonano porównania zmiany liczby mieszkaoców (zgodnie z danymi BDL GUS) ze statystykami dotyczącymi przyrostu naturalnego oraz procesów migracyjnych. Przedstawiona poniżej statystyka wskazuje w jakim stopniu zmiana liczby mieszkaoców wyjaśniana jest rejestrowanymi procesami demograficznymi. Im niższa jest wartośd wskaźnika, tym bardziej prawdopodobne jest, że ludnośd w rzeczywistości zamieszkująca dany obszar nie rejestruje tego faktu w sposób formalny.

Wykres 12 Pokrycie zmian liczby ludności wg BDL GUS wykazanymi procesami demograficznymi.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. W analizowanym przypadku najniższym wskaźnikiem charakteryzuje się gmina Skawina, która jednocześnie uplasowała się najniżej spośród wszystkich gmin pod względem salda migracji. Tym samym można założyd, że duża częśd przyrostu liczby mieszkaoców gminy Skawina jest efektem nierejestrowania faktu zmiany miejsca zamieszkania. Podobna sytuacja, chod na mniejszą skalę występuje w gminach Świątniki Górne, Czernichów i Mogilany. W gminie Liszki, gdzie analizowany wskaźnik wyniósł 104% można domniemywad, że częśd mieszkaoców, którzy są zameldowani na terenie gminy w rzeczywistości mieszka poza jej obszarem.

I.3 Zmiany struktury i prognoza ludności Prognozę ludności na terenie obszaru funkcjonalnego przygotowano w oparciu o prognozę GUS dla powiatu krakowskiego. W tym celu przygotowano model prognostyczny uwzględniający lokalne uwarunkowania, przekładające się zmiany struktury ludności w poszczególnych grupach wiekowych. Dynamika procesów demograficznych w niektórych grupach wiekowych może w sposób istotny warunkowad rozwój i strukturę populacji obszaru funkcjonalnego w kolejnych dekadach.

Wykres 13 Dynamika zmian liczby ludności w grupie wiekowej 0-2 lat w latach 2006-2013.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Wykres 14 Dynamika zmian liczby ludności w grupie wiekowej 3-6 lat w latach 2006-2013.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. W grupie mieszkaoców w wieku przedprodukcyjnym należy zauważyd wysoką wartośd wskaźnika przyrostu liczby mieszkaoców w wieku 0-2 lat, co oznacza, że skala urodzeo w gminach obszaru funkcjonalnego zdecydowanie przewyższa wartości obserwowane na innych obszarach powiatu krakowskiego, Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego i Małopolski. Wysoka dynamika urodzeo w ostatnich latach, a także dynamika wzrostu liczby mieszkaoców w wieku przedszkolnym (3-6 lat) wskazują, że gminy tworzące obszar funkcjonalny stanowią korzystne miejsce do życia i rozwoju dla osób młodych. Chod w tym drugim przypadku, uśredniony wskaźnik jest nieznacznie niższy od przeciętnej dla całego powiatu krakowskiego. Dane potwierdzają atrakcyjnośd osadniczą obszaru funkcjonalnego, ale jednocześnie wskazują na koniecznośd rozwoju oferty usług publicznych w zakresie opieki żłobkowo-przedszkolnej połączonej ze wczesną edukacją.

Wykres 15 Dynamika zmian liczby ludności w grupach wiekowych 7-12 lat i 13-15 w latach 2006-2013.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. W grupie osób korzystających z usług edukacyjnych zmiany struktury ludności przebiegały w odmienny sposób. W latach 2006-2013 doszło do obniżenia się liczby mieszkaoców we wszystkich grupach funkcjonalnych, tj. młodzieży w wieku szkoły podstawowej, gimnazjum, szkoły średniej oraz studiów wyższych. Zmiany struktury ludności w tych grupach przeciętnie odpowiadają średnim wartościom obserwowanym w województwie małopolskim. Wysokie wahania występują jednak na poziomie poszczególnych gmin. Tym samym rośnie rola wspólnego planowania oferty usług edukacyjnych, która będzie w stanie ustabilizowad politykę kształcenia w wymiarze organizacyjnym i finansowym, zarówno na szczeblu gminnym, jak i powiatowym. Jest to tym bardziej ważne w kontekście wysokiej podaży i konkurencyjnej oferty usług edukacyjnych zlokalizowanych na terenie miasta Krakowa.

Wykres 16 Dynamika zmian liczby ludności w grupach wiekowych 16-19 lat i 20-24 w latach 2006-2013.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Ostatnimi grupa poddanymi szczegółowej analizie byli mieszkaocy wychodzący z wieku produkcyjnego (55-64 lat) oraz mieszkaocy w wieku poprodukcyjnym (65 i więcej lat). Dynamika wzrostu w tej pierwszej grupie jest najwyższa w porównaniu do grupy porównawczej, charakteryzuje się również wysokim zróżnicowaniem wewnętrznym. Wspólnym wnioskiem dla całego obszaru jest jednak konsekwentne starzenie się populacji w wieku produkcyjnym, czego konsekwencją może byd znaczący spadek udziału tej grupy mieszkaoców w strukturze ludności. Mając na uwadze fakt, że od liczby mieszkaoców w wieku produkcyjnym w dużym stopniu zależą dochody własne gminy (przede wszystkim poprzez wysoką korelację z wpływami z podatku PIT), nawet przejściowa luka pokoleniowa może mied istotne znaczenia z punktu widzenia budowania i finansowania usług publicznych, przede wszystkim dla mieszkaoców w wieku nieprodukcyjnym. Wykres 17 Dynamika zmian liczby ludności w grupach wiekowych 55-64 lat i 65+, w latach 2006-2013.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Dotychczasowy wzrost liczby mieszkaoców w wieku poprodukcyjnym kształtował się na poziomie zbliżonym do województwa małopolskiego, chod np. w gminie Mogilany liczba mieszkaoców w tej grupie wzrosła jedną czwartą. Taki stan rzeczy pokazuje, że procesy migracyjne (najsilniejsze w gminie Mogilany) mogą w znaczący sposób zaburzyd dynamikę zmian liczby ludności, tym samym oferta usług publicznych na obszarze funkcjonalnym powinna uwzględniad kontekst geograficzny w taki sposób, aby minimalizowad koszty dostępu do oczekiwanej przez mieszkaoców oferty.

Mając na uwadze przedstawioną charakterystykę zmian liczby ludności w poszczególnych grupach wiekowych dokonano prognozy liczby mieszkaoców obszaru funkcjonalnego w podziale na trzy podstawowe funkcjonalne grupy wieku. Wykres 18 Prognoza ludności obszaru funkcjonalnego do roku 2030.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Na podstawie tej analizy można stwierdzid, że pomimo względnie korzystnie przebiegających trendów demograficznych na terenie obszaru funkcjonalnego, prognozuje się, że dotknie go postępujący proces starzenia się społeczeostwa. Zmiany struktury populacji obszaru funkcjonalnego będą przebiegały w sposób zbliżony do zmian prognozowanych przez GUS dla całego powiatu krakowskiego Tendencją malejącą charakteryzowad się będzie liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym (z 20% w roku 2014 do 18% w roku 2030) oraz w wieku produkcyjnym (z 64% w roku 2014 do 62% w roku 2030). Najszybszym tempem wzrostu charakteryzowad się będzie liczba ludności w wieku poprodukcyjnym (z 16% w roku 2014 do 20% w roku 2030). Mając na uwadze trwałośd prognozowanych trendów należy dodad, że wyhamowaniu skutków niekorzystnych zmian pomogą reformy systemu emerytalnego, które dotychczas nie zostały uwzględnione w szacunkach GUS. Poprawa kondycji zdrowotnej seniorów będzie stwarzała szansę na dłuższe pozostawanie osób starszych na ryku pracy. Niemniej jednak wzrost oczekiwanej długości życia i rosnąca populacja osób wieku poprodukcyjnym stanowid będą wyzwanie dla polityki społecznej i zdrowotnej, które w większym stopniu będą musiały uwzględniad indywidualną partycypację w kosztach świadczonych usług. Jednocześnie seniorzy stanowid będą znaczącą grupę nabywców dedykowanych sobie usług (m.in. turystycznych, rekreacyjnych, zdrowotnych, opiekuoczych, edukacyjnych), co może przyczynid się rozwoju lokalnej gospodarki.

I.4 Demograficzne determinanty polityk publicznych W kontekście obserwowanych zmian liczby i struktury ludności w sposób skrótowy postanowiono przedstawid wpływ procesów demograficznych na kreowanie niektórych istotnych usług publicznych. Z punktu widzenia programowania polityki rozwoju ważne jest bowiem, czy wypełnianie funkcji władz samorządowych na całym obszarze jest w pewnym stopniu komplementarne (tzn. czy jednostki bardziej wyspecjalizowane w dostarczaniu określonych dóbr lub usług publicznych wypełniają braki w innych gminach i tym samym zmiany liczby ludności na całym obszarze równoważą się), czy może gminy są samowystarczalne i dostosowują ofertę do potrzeb i liczby mieszkaoców, albo też mieszkaocy poszukują odpowiedniej oferty usług publicznych poza obszarem funkcjonalnym.

Wykres 19 Zmiana liczby uczniów w szkołach podstawowych zlokalizowanych na terenie OF „Blisko Krakowa” w latach 2006-2012

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Za przykład do zobrazowania tychże zależności wybrano szkolnictwo podstawowe i gimnazjalne, za które odpowiedzialny jest samorząd gminny, stanowiące jednocześnie jedną z najbardziej kosztochłonnych sfer dla władz samorządowych.

W nawiązaniu do przedstawionych uprzednio zmian liczby mieszkaoców w funkcjonalnych grupach wieku młodzieży szkolnej i gimnazjalnej, w tej części analizie poddano zmiany liczby uczniów w szkołach podstawowych i gimnazjach. Widad w nich, że zmiany liczby ludności w poszczególnych jednostkach różnią się od zmian liczby ludności. Można zatem wnioskowad, że oferta edukacyjna dostarczana jest niewystarczająca bądź też nie adekwatna do oczekiwad części mieszkaoców poszczególnych jednostek.

Wykres 20 Udział liczby uczniów w szkołach podstawowych zlokalizowanych na terenie OF „Blisko Krakowa” w latach 2006-2012

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. W perspektywie patrzenia na cały obszar funkcjonalny należy jednak stwierdzid, że liczba korzystających z usług edukacyjnych jest stała. Chod istnieje pewien odsetek osób korzystających z oferty szkół leżących poza obszarem (ok-5% mieszkaoców), to jest on stabilny w całym okresie analizy. Jednocześnie rozbieżności w poszczególnych gminach wydają się coraz istotniejsze.

W przypadku szkolnictwa gimnazjalnego różnica pomiędzy zmianami liczby mieszkaoców a fluktuacją liczby uczniów jest jeszcze wyższa. Taki stan rzeczy może byd spowodowany niechęcią zmiany młodzieży uczącej się na terenie gimnazjów zlokalizowanych poza obszarem funkcjonalnym szkoły w przypadku zmiany miejsca zamieszkania (szczególnie jeśli chodzi o osoby przeprowadzające się z Krakowa). Można również wnioskowad, że częśd „nowych” mieszkaoców będzie w większym stopniu preferowała wybór oferty kształcenia w Krakowie, szczególnie jeśli dojazd do miejsca kształcenia można połączyd z dojazdem rodziców do miejsca pracy. Taki stan rzeczy potwierdzają dane pokazujące regres liczby uczniów w stosunku do liczby młodzieży mieszkającej na terenach poszczególnych gmin, najdynamiczniej postępujący w tych jednostkach, które liderują pod względem dodatniego salda migracji i rozwoju funkcji osadniczej. Wykres 21 Zmiana liczby uczniów w gimnazjach zlokalizowanych na terenie OF „Blisko Krakowa” w latach 2006-2012

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

Przykład szkolnictwa gimnazjalnego w znaczącym stopniu uwidacznia się również komplementarnośd obszaru funkcjonalnego i wypełnianie niektórych zadao publicznych przez jednostki sąsiednie. Na omawianym przykładzie można wskazad, że spadek względnej liczby uczniów w gminach wiejskich jest w części kompensowany wzrostem liczby uczących się (w stosunku do potencjału ludnościowego) w miastach zlokalizowanych na terenie obszaru. Tym samym fluktuacje liczby uczniów na całym obszarze w mniejszym stopniu wpływają na całokształt polityki edukacyjnej.

Wykres 22 Udział liczby uczniów w gimnazjach zlokalizowanych na terenie OF „Blisko Krakowa” w latach 2006- 2012

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Zmiany demograficzne będą jedną, ale nie jedyną determinantą procesu budowania wspólnej oferty na płaszczyźnie całego obszaru funkcjonalnego. Bardziej istotne wydają się kwestie racjonalnego finansowania usług publicznych. W poprzednim podrozdziale wskazano, że zmiany demograficzne w istotny sposób mogą determinowad finanse samorządu lokalnego. Wątek ten zostanie szczerzej rozwinięty w części raportu opisującej stan finansów samorządowych. Na tym etapie, aby zobrazowad wrażliwośd niektórych źródeł dochodów na dynamikę procesów demograficznych analizie poddano wpływy z tytułu podatku od osób cywilnoprawnych.

Z reguły wpływy do budżetów gmin z tytułu podatku od czynności cywilnoprawnych mają marginalne znaczenie i kształtują się na poziomie 1-2%. Korzystne procesy demograficzne w postaci wysokiej migracji i rozwój funkcji osadniczej są w stanie zachwiad tę regułę i tymczasowo zwiększyd skalę dochodów własnych j.s.t. Taki stan rzeczy zaobserwowad można było w przypadku gminy Mogilany, gdzie nasilona dynamika inwestycyjna w zakresie budownictwa mieszkaniowego i liczba nabywanych nieruchomości w roku 2007 stanowiła prognostyk nasilenia się procesów migracyjnych w kolejnych okresach. Silna korelacja pomiędzy saldami migracji a wpływami z podatku od czynności cywilnoprawnych pozwala w pewnym zakresie prognozowad dynamikę kształtowania się trendów ludnościowych.

Wykres 23 Przeciętne wpływy z podatku od czynności cywilnoprawnych w latach 2006-2012.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych RIO Kraków. Wykres 24 Wpływy z podatku od czynności cywilnoprawnych w latach 2006-2012 na 1 mieszkaoca.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych RIO Kraków i BDL GUS. Wymiennośd i wzajemne uzupełnianie się w wypełnianiu poszczególnych funkcji samorządu lokalnego i realizacji zadao publicznych stanowid będą coraz większą koniecznośd w programowaniu działao zarówno bieżących jak i inwestycyjnych. Polityka edukacyjna w kontekście zmian demograficznych wybrana została jako przykład, w tym przypadku można bowiem mówid w dużym stopniu o procesach, które w pewnym stopniu już się dokonały i dysponujemy porównywalnymi danymi liczbowymi. Nie ulega jednak wątpliwości, że w perspektywie roku 2020 i dalej czynniki ludnościowe będą wymuszały odpowiednie procesy dostosowawcze w polityce społecznej, ofercie usług z zakresu ochrony zdrowia i opieki nad osobami starszymi, kulturalnej, budowania oferty spędzania czasu wolnego.

Możliwości sfinansowania wymienionych powyżej działao czy też kreowania własnych polityk w przeważającym stopniu zależed będą od poziomu bogactwa wypracowanego na terenie obszaru funkcjonalnego, a więc też wszystkich tych czynników, które wspierad będą rozwój gospodarczy, jak i stanu finansów samorządowych, w tym bezpośrednio powiązanej polityki planowania i realizowania inwestycji. Zagadnieniom tym poświęcone zostały kolejne rozdziały pierwszej części raportu.

Aktywność gospodarcza

II.1 Rynek pracy Według danych Urzędu Pracy Powiatu Krakowskiego na terenie obszaru funkcjonalnego na koniec 2013 roku zarejestrowanych było 4005 bezrobotnych. Liczba bezrobotnych nieznacznie spadła w porównaniu z rokiem 2012, kiedy to osiągnęła szczyt od czasu rozpoczęcia się światowego kryzysu, będącego przyczyną spowolnienia krajowej gospodarki. Udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym od 2010 r. utrzymuje się na stałym, stabilnym poziomie 6,5%.

Wykres 25 Zmiany liczby zarejestrowanych bezrobotnych oraz udział bezrobotnych zarejestrowanych liczbie ludności w wieku produkcyjnym na obszarze funkcjonalnym w latach 2008-2013.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS. Na tle grupy porównawczej obszar funkcjonalny plasuje się korzystniej na tle województwa małopolskiego oraz Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego. Nieznacznie lepiej natomiast kształtują się wskaźniki udziału bezrobotnych w ludności w wieku produkcyjnym przeciętnie w całym powiecie krakowskim. Analiza zróżnicowania międzygminnego wskazuje, że najniższą skalę bezrobocia rejestrowanego odnotowad na koniec 2013 r. odnotowano w gminie Czernichów (5,1%), natomiast najwyższym udziałem bezrobotnych w ludności w wieku produkcyjnym charakteryzowała się gmina Skawina (7,2%). Wykres 26 Udział bezrobotnych zarejestrowanych w ludności w wieku produkcyjnym na koniec 2013 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

Mając na względzie kwestię społecznych kosztów bezrobocia należy pamiętad, że strona podażowa rynku pracy w istotnym stopniu determinuje atrakcyjnośd gospodarczą obszaru funkcjonalnego, szczególnie korzystnie może wpływad na potencjał do lokowania inwestycji zewnętrznych na jego terenie. Dlatego też analizie poddano strukturę bezrobotnych zarejestrowanych w gminach obszaru funkcjonalnego oraz zmiany tej struktury, jakie dokonały się w latach 2008-2013.

W pierwszej kolejności zbadano strukturę bezrobotnych zarejestrowanych w Urzędzie Pracy Powiatu Krakowskiego w podziale na funkcjonalne grupy wieku. Korzystnym wnioskiem płynącym z tej analizy jest niska dynamika bezrobocia wśród osób młodych. W przedziale wiekowym 18-24 lata liczba bezrobotnych zwiększyła się o 53% w porównaniu z rokiem 2008 i był to najniższy przyrost spośród wszystkich analizowanych grup. Niemniej jednak należy zauważyd, że osoby w wieku od18 do 34 lat stanowią niespełna połowę wszystkich bezrobotnych. Najwyższą dynamikę odnotowano z kolei w najmniej licznej grupie bezrobotnych, powyżej 55 roku życia. W tym przypadku należy pamiętad, że osoby te charakteryzują się praktycznym brakiem mobilności na rynku pracy i w dużej mierze zasilają szeregi bezrobocia strukturalnego. Z uwagi na możliwośd generowania wysokich kosztów społecznych osoby bliskie osiągnięcia wieku emerytalnego należy objąd szczególnym wsparciem doradczym i szkoleniowym, dostosowanym do specyfiki tej grupy wiekowej. Wykres 27 Struktura bezrobotnych zarejestrowanych na terenie OF „Blisko Krakowa” wg wieku

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UP Powiatu Krakowskiego.

Struktura bezrobotnych wg wykształcenia wskazuje, że najbardziej dynamicznie rosnącą grupą osób pozostających bez pracy są bezrobotni z wykształceniem wyższym. Chod odsetek bezrobotnych w tej grupie jest wciąż niewielki i na koniec 2014 r. wyniósł zaledwie 12% należy mied na uwadze, że utrzymujące się w dłuższym okresie wysokie bezrobocie osób młodych o wysokich kwalifikacjach prowadzid może czasowej bądź stałej emigracji tej grupy w celu poszukiwania adekwatnego zatrudnienia. Dynamicznie rosnące bezrobocie osób z wyższym wykształceniem, a wiec wyższymi oczekiwaniami w zakresie pozycji zawodowej oraz wynagrodzeo długoterminowo doprowadzid może do osłabienia pozycji konkurencyjnej obszaru funkcjonalnego.

Wysoka dynamika bezrobocia osób z wyższym wykształceniem wskazuje także na występowanie zjawisk niedopasowania kwalifikacji do potrzeb rynku pracy (ang. skills mismatch) oraz nadmiernych kwalifikacji absolwentów (ang. over-educated) w stosunku do zapotrzebowania pracodawców. Trendy te, w ostatnich latach szczególnie charakterystyczne dla rynków pracy w krajach Europy Zachodniej coraz częściej zaobserwowad można w Polsce. Z jednej strony wskazują ona na błędy w podejmowanych decyzjach odnośnie wyboru ścieżki rozwoju zawodowego. Stanowią też przesłankę do zmian systemowych w zakresie reform polityki doradztwa zawodowego i kształcenia zawodowego, wskazując na koniecznośd bliższej współpracy pomiędzy sfera edukacji, nauki oraz przedsiębiorczości. Wykres 28 Struktura bezrobotnych zarejestrowanych na terenie OF „Blisko Krakowa” wg wykształcenia

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UP Powiatu Krakowskiego.

Podsumowanie analizy struktury bezrobocia rejestrowanego stanowi przegląd tej statystyki ze względu na czas pozostawania bez pracy. Największy odsetek w tej kategorii stanowią osoby pozostające bez pracy poniżej 3 miesięcy. Można wskazad, że grupa ta zalicza się do tzw. bezrobocia frykcyjnego i nie stanowi istotnego problemu dla służb zatrudnienia. Najczęściej są to osoby dobrowolnie bezrobotne zmieniające miejsce pracy, w związku z tym pozostające czasowo bez pracy. Bardziej niepokojący jest fakt, że najwyższą dynamikę przyrostu bezrobotnych odnotowano w grupie osób pozostających bez pracy od 12 do 24 miesięcy, wyniosła ona 165% pomiędzy rokiem 2008 a 2013. Osoby pozostające bez pracy powyżej jednego roku, tj. długotrwale bezrobotne, wraz z przedłużającym się czasem pozostawania poza sferą zatrudnienia mogą mied coraz większe problemy z ponowną adaptacją do wymagao rynku pracy. Co więcej, osoby te po dłuższym okresie bezskutecznego poszukiwania pracy mogą całkowicie tego zaprzestad i zasilid tym samym szeregi biernych zawodowo. Reintegracja zawodowa tej grupy jest szczególnie trudna i kosztowna społecznie, ważne jest zatem, aby prywatne i publiczne służby zatrudnienia aktywnie interweniowały jeszcze w sytuacji względnie aktywnej postawy osób zwalnianych, a jeśli to możliwe wspomagały przedsiębiorców w zakresie polityki outplacementowej. Wykres 29 Struktura bezrobotnych zarejestrowanych na terenie OF „Blisko Krakowa” wg czasu pozostawania bez pracy

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UP Powiatu Krakowskiego.

II.2 Podmioty gospodarki narodowej Według stanu na koniec grudnia 2013 r. rejestrze REGON zarejestrowanych było 10 278 podmiotów gospodarki narodowej (bez osób prowadzących indywidualne gospodarstwa rolne), tj. o 2,7% więcej niż w roku poprzednim oraz 16,2% więcej niż w roku 2009 (pierwszym, dla którego dostępne są dane w podziale gminnym). Ponieważ w celach porównawczych bardziej miarodajne jest odniesienie liczby podmiotów do ogólnej liczby mieszkaoców danego obszaru, w dalszej części zaprezentowano kształtowanie się wskaźników dotyczących podmiotów w rejestrze REGON w przeliczeniu na 10 tys. ludności.

Na terenie obszaru funkcjonalnego, na koniec 2030 r. w rejestrze REGON zarejestrowanych było 1065 podmiotów na 10 tys. ludności. Jest to wartośd nieznacznie niższa od średniej małopolskiej wynoszącej 1045 podmiotów oraz wartości wskaźnika dla powiatu krakowskiego i KOM, wynoszących odpowiednio 1021 i 958 podmiotów. Zróżnicowanie wewnątrz obszaru funkcjonalnego jest wysokie. Względnie najwięcej zarejestrowanych jednostek gospodarczych odnotowano w gminie Mogilany (1259 podmiotów), w dalszej kolejności w gminach Świątniki Górne (1151 podmiotów) oraz Skawina (1056 podmiotów). Wykres 30 Podmioty gospodarki narodowej wpisane w rejestrze REGON na 10 tys. ludności na konie 2013 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

Wykres 31 Jednostki nowozarejestrowane w rejestrze REGON na 10 tys. ludności.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

Ograniczając analizę do jednostek nowozarejestrowanych należy stwierdzid, że w 2013 r. do rejestru REGON wpisano na terenie obszaru funkcjonalnego 877 nowych podmiotów i była to wartośd najniższa w przeciągu ostatnich 5 lat. Spadająca dynamika rejestracji nowych podmiotów gospodarczych może byd efektem kooczących się źródeł finansowania ze środków zewnętrznych, w tym współfinansowanych z EFS dotacji na założenie własnej działalności gospodarczej. W przeliczeniu na 10 tys. mieszkaoców przeciętnie w latach 2009-2013 na terenie obszaru funkcjonalnego zarejestrowanych było rokrocznie 98 nowych jednostek gospodarczych. Jest to wartośd wyższa do wskaźników ogólnowojewódzkiego jak i dla całego powiatu krakowskiego i krakowskiego obszaru metropolitalnego, wynoszących odpowiednio 97, 95 i 88 podmiotów. Podobnie jak w przypadku ogólnej liczby podmiotów gospodarczych, największą dynamikę wzrostu liczby podmiotów noworejestrowanych w przeliczeniu na 10 tys. mieszkaoców odnotowano w gminie Mogilany. Wartośd obserwowanego tu wskaźnika zdecydowanie przekracza wartości dla pozostałych j.s.t. wchodzących w skład obszaru funkcjonalnego.

Dodatkowo należy zaznaczyd, że wraz ze spadkiem liczby podmiotów noworejestrowanych nie idzie w parze wskaźnik podmiotów wykreślanych z rejestru REGON. W roku 2013 r. wykreślonych zostało 661 podmiotów, co stanowiło drugą w kolei wartośd po roku 2011, kiedy to wyrejestrowanych zostało 788 jednostek gospodarczych. Chod wewnętrzne analizy i raporty instytucji udzielających wsparcia na założenie własnej działalności wskazują na względnie wysoką trwałośd nowych podmiotów gospodarczych na terenie powiatu krakowskiego, porównanie dynamik powyższych wskaźników wskazuje na możliwy problem nierentowności prowadzenia firmy wraz z nadejściem okresu zakooczenia wsparcia zewnętrznego. Przesłanki te wymagają jednak dodatkowych analiz w zakresie struktury działających firm, barier prowadzenia działalności, oczekiwanych form wsparcia zewnętrznego, a także potencjalnej efektywności tego wsparcia.

Wykres 32 Struktura podmiotów gospodarczych na terenie OF „Blisko Krakowa” wg liczby zatrudnionych.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

Kolejnym etapem analizy było zdiagnozowanie struktury przedsiębiorstw obszaru funkcjonalnego pod względem liczby zatrudnionych. Przeważającą większośd w 2013 r. stanowiły jednostki gospodarcze zatrudniające poniżej 10 pracowników. Było to dokładnie 9 863 podmioty, co stanowiło niespełna 96% zarejestrowanych wówczas jednostek. W dalszej kolejności wymienid należy małe przedsiębiorstwa zatrudniające 10-49 pracowników, których zewidencjonowano łącznie 344 jednostek, czyli niewiele ponad 3,3% wszystkich podmiotów. Ponadto na terenie obszaru funkcjonalnego zarejestrowanych było 61 podmiotów zatrudniających pracowników w liczbie z przedziału 50-249, 9 podmiotów zatrudniających co najmniej 250 pracowników, lecz mniej niż 1000, oraz 1 przedsiębiorstwo zatrudniające co najmniej 1000 pracowników. Łącznie ta grupa stanowiła jednak mniej niż 0,6 % wszystkich zarejestrowanych jednostek gospodarczych. Analiza struktury podmiotów gospodarczych pod względem liczby zatrudnionych w układzie przestrzennym wskazuje, że 90% dużych przedsiębiorstw zlokalizowanych jest na terenie gminy Skawina. Koncentracja największych jednostek gospodarczych w jednej wpływa stabilizująco na lokalny rynek pracy, z drugiej strony wskazuje, że kreowanie polityki wsparcia przedsiębiorczości powinno byd zróżnicowane wewnętrznie i uwzględniające lokalne uwarunkowania i potrzeby pracodawców.

Wykres 33 Udział podmiotów gospodarczych wybranych sekcji PKD w ogólnej liczbie jednostek gospodarczych zarejestrowanych na terenie obszaru funkcjonalnego.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

Struktura przedsiębiorstw wg rodzaju prowadzonej działalności wskazuje bowiem na podobną charakterystykę gmin pod względem rodzaju prowadzonej tu działalności gospodarczej. We wszystkich gminach około 30% stanowią podmioty zajmujące się działalnością handlową (sekcja G wg PKD 2007). Łącznie na obszarze funkcjonalnym zarejestrowanych było 3005 podmiotów tego typu. W dalszej kolejności dominują jednostki zarejestrowane w sekcji F (budownictwo), C (przetwórstwo przemysłowe) oraz M (działalnośd naukowa, profesjonalna i techniczna).

II.3 Rolnictwo Według danych Powszechnego Spisu Rolnego 2010 łączna powierzchnia gruntów rolnych należących do gospodarstw rolnych prowadzących działalnośd rolniczą wyniosła niespełna 12,5 tys. ha, co stanowiło niespełna 39% powierzchni całego obszaru funkcjonalnego. W wartościach bezwzględnych na terenie obszaru funkcjonalnego funkcjonowało 5 133 gospodarstw rolnych prowadzących działalnośd rolniczą, z tego 2082 gospodarstw rolnych o powierzchni do 1 ha. Przeciętna wielkośd gospodarstwa rolnego na terenie obszaru funkcjonalnego wyniosła 2,42 ha, było to mniej niż w powiecie krakowskim (2,89 ha), krakowskim obszarze metropolitalnym (3,42 ha) i średnio w Małopolsce (3,56 ha).

Wykres 34 Udział powierzchnia gosp. rolnych prowadzących działalnośd rolniczą w powierzchni gminy ogółem.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z PSR 2010 (BDL GUS).

Na tle województwa oraz grupy porównawczej charakteryzuje się znacznie niższy, udziałem powierzchni gruntów rolnych w stosunku do powierzchni ogółem. Zarówno przeciętnie w Małopolsce , jak i na terenie całego powiatu krakowskiego gospodarstwa rolne zajmują ponad połowę powierzchni j.s.t., a w gminach krakowskiego obszaru funkcjonalnego odsetek ten jest bliski 60%. Chod rolnictwo jest wciąż istotną społecznie gałęzią gospodarki lokalnej należy zauważyd, że charakteryzuje się najniższymi wskaźnikami produktywności oraz dużej mierze ma charakter rozdrobniony. W gminach obszaru funkcjonalnego systematycznie ustępuje miejsca funkcji mieszkaniowej. Wykres 35 Udział indywidualnych gospodarstw rolnych w ludności w wieku produkcyjnym.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z PSR 2010 (BDL GUS).

Wysoki udział w strukturze lokalnej gospodarki indywidualne rolnictwo wciąż utrzymuje się w gminie Czernichów, gdzie gospodarstwa rolne zajmują prawie połowę gminy, a udział indywidualnych gospodarstw rolnych w ludności w wieku produkcyjnym wynosi niespełna 20%. W gminie Liszki udział ten wynosi niespełna 12% a w pozostałych jednostkach przyjmuje marginalne wartości. Przeciętnie na terenie obszaru funkcjonalnego liczba indywidualnych gospodarstw rolnych wg danych PSR 2010 stanowiła 8,41% ludności w wieku produkcyjnym. Odsetek ten był najniższy spośród wszystkich jednostek ujętych w grupie porównawczej.

II.4 Turystyka Szczególne położenie obszaru funkcjonalnego, w sąsiedztwie Krakowa oraz bliskości dużych węzłów i ważnych szlaków komunikacyjnych, stanowiło przesłankę do wyodrębnienia w ramach części gospodarczej osobnego działu, obejmującego turystykę. Kluczowe znaczenie mają tutaj także wartości przyrodnicze, krajobrazowe i różnorodnośd biologiczna samego obszaru funkcjonalnego. Istotne zatem staje się zbadanie poziomu, dostępności oraz stopnia wykorzystania infrastruktury turystycznej w regionie. Wykres 36 Infrastruktura turystyczna obszaru funkcjonalnego w latach 2008-2013.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

Według stanu na koniec 2013 r. baza noclegowa zlokalizowana na terenie obszaru funkcjonalnego obejmowała ogółem 3 obiekty zakwaterowania zbiorowego, oferujących łącznie 165 miejsc noclegowych. Dla porównania baza noclegowa całego województwa małopolskiego liczy łącznie ok. 70 tys. miejsc noclegowych. W odniesieniu do roku 2008 infrastruktura noclegowa została zredukowana (wówczas zewidencjonowano 6 obiektów oferujących 236 miejsc noclegowych). W strukturze obiektów noclegowych za spadek liczby miejsc odpowiadają obiekty o charakterze niefotelowym (do gru tej zaliczają się m.in. kempingi, pola biwakowe, domki turystyczne), które od wg statystyk GUS od 2010 r. na terenie obszaru funkcjonalnego nie występują.

W przeliczeniu na 1000 mieszkaoców liczba miejsc noclegowych oferowanych w latach 2008-2013 r. wyniosła 2,03, tj. najmniej spośród całej grupy porównawczej, co obrazuje znaczenie turystyki noclegowej w gospodarce regionu. Dla porównania województwo małopolskie charakteryzuje się wskaźnikiem na poziomie 22,49 miejsc na 1000 ludności, podlegającym w okresie od 2008 r. systematycznemu trendowi wzrostowemu. Zdecydowanie lepiej rozbudowaną bazę turystyczną odnotowano także na terenie Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego, jak i w całym powiecie krakowskim. Wykres 37 Miejsca noclegowe na 1 tys. mieszkaoców (średnio w latach 2008-2013).

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

Wraz ze zmieniającą się liczbą oferowanych miejsc nieznacznym fluktuacjom podlegała także liczba turystów korzystających z oferty noclegowej oraz udzielonych noclegów. W 2013 r. w obiektach na terenie obszaru funkcjonalnego z oferty noclegowej skorzystało 11 874 turystów, w tym 4525 turystów zagranicznych. W przeliczeniu na 1000 mieszkaoców na terenie obszaru funkcjonalnego w 2010 r. z noclegu skorzystało 123 turystów, tj. około 8-krotnie mniej niż w Małopolsce, gdzie na 1000 mieszkaoców przypadało niespełna 925 turystów, a także mniej niż w skali KOM i powiatu krakowskiego, gdzie wartośd wskaźnika wyniosła odpowiednio 323 i 295 osób. Analiza zróżnicowania wewnętrznego wskazuje, że większośd noclegowego ruchu turystycznego skoncentrowana jest na terenie gminy Liszki. W dalszej kolejności wymienid należy Skawinę i gminę Mogilany, natomiast pozostałych j.s.t. tak mierzonego ruchu turystycznego praktycznie nie odnotowano.

Bardzo krótki jest okres pobytu na terenie obszaru funkcjonalnego. Przeciętny odwiedzający skorzystał tutaj z 1,4 noclegu. Niewiele wyższe wskaźniki odnotowano na terenie KOM i powiatu krakowskiego (po 1,61), natomiast statystyczny małopolski turysta charakteryzował się dwukrotnie dłuższym pobytem.

Wykres 38 Liczba osób korzystających z noclegów w przeliczeniu na 1000 ludności.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

Wykres 39 Przeciętna liczba noclegów przypadająca na 1 miejsce noclegowe.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

Pomimo niewielkiej oferty w zakresie turystycznej bazy noclegowej należy stwierdzid, że stopieo wykorzystania potencjału noclegowego na terenie obszaru funkcjonalnego jest względnie wysoki. Liczba udzielonych noclegów w przeliczeniu na 1 miejsce noclegowe na terenie całego obszaru wyniosła 85,23, tj. na poziomie zbliżonym do średniej dla powiatu krakowskiego i powyżej przeciętnej dla krakowskiego obszaru metropolitalnego. Wskaźnik dla gminy Liszki jest z kolei najwyższy w całej grupie porównawczej co w porównaniu z względnie dobrze rozwiniętą bazą noclegową w gminie wskazuje na wysoki popyt w zakresie usług turystycznych. Położenie w pobliżu międzynarodowego portu lotniczego Kraków-Balice, a także dostępnośd znanych terenów rekreacyjnych może stanowid przesłankę do rozwoju usług noclegowych w tej części obszaru funkcjonalnego. Szczególne walory przyrodnicze i krajobrazowe całego obszaru każą upatrywad szansy na rozwój oferty turystyki aktywnej, jednodniowej i weekendowej skierowanej do mieszkaoców Krakowa lub gości odwiedzających stolicę województwa, lecz korzystających z tamtejszej oferty noclegowej. Stan finansów samorządowych

III.1 Struktura dochodów budżetów gmin Jednym z podstawowych czynników finansowania zadao rozwojowych jednostek samorządu terytorialnego jest poziom ich dochodów własnych. Chod kompetencje władz samorządowych w przypadku władz samorządowych nie są w pełni autonomiczne (nie mogą swobodnie wprowadzad nowych podatków, ustanawiad własnych opłat za świadczone usługi, chod w przypadku samorządów gminnych istnieje możliwośd wprowadzenia tzw. podatków „samoistnych”) zapewniają one jednak duży stopieo niezależności w podejmowaniu decyzji. Stwarzają bowiem szansę na adekwatne pokrycie potrzeb wspólnoty samorządowej, determinują standardy świadczenia usług publicznych. Stały monitoring wielkości dochodów własnych oraz zmian demograficznych pozwala odpowiedzied na pytanie o skalę finansowania inwestycji rozwojowych, jak i prognozowad poziom wkładu własnego w przypadku sięgania po zewnętrzne źródła finansowania rozwoju. Dlatego też kategoria stanowiła punkt wyjścia do analizie stanu finansów samorządowych obszaru funkcjonalnego.

Wykres 40 Przeciętny udział dochodów własnych w dochodach ogółem budżetów gmin w latach 2007-2013.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych RIO Kraków.

Dochody własne w latach 2007-2013 stanowiły ponad połowę dochodów ogółem budżetów gmin obszaru funkcjonalnego. Udział ten w poszczególnych jednostkach podlegał nieznacznym wahaniom, należy jednak podkreślid, że w ostatnim roku analizy wszystkie j.s.t. osiągnęły maksymalne wartości wskaźnika. Łącznie dla wszystkich gmin obszaru funkcjonalnego udział ten na koniec okresu analizy wyniósł 60% dochodów ogółem, co w zdecydowanej mierze było efektem rosnącej skali dochodów własnych w gminie Skawina. Pomijając zróżnicowanie wewnętrzne, stan rzeczy należy ocenid pozytywnie w kontekście w zmieniających się uwarunkowao możliwości zadłużania się samorządów.

Najważniejszą grupą dochodów własnych są wpływy z podatków, przypadające na rzecz gminy w całości (np. podatek od nieruchomości, środków transportu) albo w formie udziałów we wpływach z podatków stanowiących dochód paostwa. Podstawowym źródłem dochodu w tej drugiej grupie są udziały we wpływach z podatku od osób fizycznych (PIT). Przeciętnie na terenie obszaru funkcjonalnego w latach 2006-2012 stanowiły one jedną piątą wszystkich dochodów gmin. Wskaźnik ten był o 5 pkt. proc. wyższy od przeciętnej dla województwa małopolskiego i 4 pkt. proc. wyższy od KOM. Dla celów porównawczych wpływy podatkowe prezentowane będą w przeliczeniu na 1 mieszkaoca.

Wykres 41 Wpływy z podatku PIT w latach 2006-2012 w przeliczeniu na 1 mieszkaoca.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

Przeciętny udział wpływów z podatku PIT w dochodach ogółem w latach 2006-2012 był wyższy od średniej wojewódzkiej i KOM dla wszystkich gmin obszaru funkcjonalnego. Wyróżniającą się dodatnio wartośd wskaźnika odnotowano w gminie Mogilany, gdzie udziały w PIT stanowiły aż 29% dochodów ogółem, a w wartościach bezwzględnych było to 866 zł na mieszkaoca w 2012 r. Dla porównania w Skawinie, gdzie odnotowano najniższy udział PIT w dochodach (średnio 18%), wartośd wpływów na przeciętnego mieszkaoca wyniosła 555 zł. W przypadku wszystkich j.s.t. korzystna jest wysoka dodatnia dynamika wpływów, świadcząca o tym, że procesy demograficzne istotnie zwiększają bazę podatkową gmin obszaru funkcjonalnego. Wykres 42 Wpływy z podatku CIT w latach 2006-2012 w przeliczeniu na 1 mieszkaoca.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDL GUS.

W celu zobrazowania stopnia przełożenia aktywności gospodarczej na terenie obszaru funkcjonalnego na stan finansów samorządowych w dalszej kolejności zbadano poziom wpływów do budżetów gmin będących udział w podatku od osób prawnych (CIT). W przypadku całego obszaru funkcjonalnego udział wpływów z CIT w dochodach ogółem w latach 2006-2012 wyniósł zaledwie 2,2%, co było wartością i tak najwyższą w porównaniu ze średnimi dla Małopolski (0,8%), KOM (1,1%) czy powiatu krakowskiego (1,6%). Niemniej jednak bezwzględny poziom dochodów będących wynikiem udziału w podatku od osób prawnych można w większości gmin można uznad za marginalny.

Wyjątkiem w prezentowanym układzie jest gmina Skawina, skupiająca na swoim terenie zdecydowaną większośd największych podmiotów gospodarczych. W tym wypadku przeciętny udział podatku CIT w dochodach ogółem w okresie analizy wyniósł 4,2%, a na koniec 2012 r. do budżetu gminy z tego tytułu wpływało niespełna 180 zł. Gmina charakteryzuje się również wysoką dodatnią dynamiką wpływów z CIT. W porównaniu z rokiem 2006 przeciętna wartośd wpływów na mieszkaoca zwiększyła się niemal trzykrotnie, co poniekąd obrazuje skalę i dynamikę rozwoju gospodarczego samej gminy. Jednocześnie w przypadku gminy Skawina wpływy z podatki CIT stanowią istotne uzupełnienie dochodów własnych i względnie niższych wpływów z podatku od osób fizycznych. Między innymi dzięki rosnącym wpływom z tego tytułu w ostatnich latach udział sumarycznie mierzonych dochodów własnych w dochodach ogółem w Skawinie każdorazowo w latach 2007-2013 był najwyższy, a na koniec 2013 r. dochody własne stanowiły dwie trzecie wpływów budżetowych gminy Skawina. Dla porównania najniższe udziały odnotowały gminy Świątniki Górne i Czernichów. Obie te jednostki charakteryzują podobną strukturą dochodów w całym okresie badania.

Wykres 43 Udział dochodów własnych w dochodach ogółem budżetów gmin w latach 2007-2013.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych RIO Kraków.

Podsumowując analizę wpływów z tytułu udziałów w dochodach budżetu paostwa należy stwierdzid, że w dużej mierze wpływy te mają charakter niezależny od samorządu, co nie oznacza, że władze samorządowe nie mogą wpływad na zwiększeniu dochodów z tego tytułu. W przypadku podatku od osób prawnych istotne znaczenie ma miejsce siedziby firmy i udział zatrudnionych w siedzibie oddziałów firm zlokalizowanych na terenie gminy. Wpływy z CIT uzależnione są od miejsca rozliczania się podatnika, które nie zawsze jest zbieżne z miejsce zamieszkania jak i zameldowania. Decyzje podmiotów gospodarczych jak i osób fizycznych we wskazanych obszarach mogą byd w sposób co najmniej pośredni determinowane polityką władz poszczególnych gmin.

Dopełnienie analizy dochodów stanowi zbadanie struktury dochodów pod względem wysokości wyniku operacyjnego (różnicy pomiędzy dochodami a wydatkami bieżącymi), a także porównanie ewentualnych nadwyżek operacyjnych na tle dochodów gmin ogółem. Dodatnia wartośd wyniku bieżącego wskazuje na potencjalne zdolności i możliwości jednostki samorządu terytorialnego do spłaty zobowiązao oraz do finansowania wydatków o charakterze inwestycyjnym. Udział nadwyżki operacyjnej w dochodach ogółem określa stopieo, w jakim j.s.t. mogłyby zaciągnąd nowe zobowiązania, w stosunku do osiąganych dochodów. Im wyższe są wartości wskaźnika, tym większe są możliwości inwestycyjne i finansowanie działao rozwojowych, alternatywnie większa jest możliwośd zwiększenia wydatków bieżących.

Wykres 44 Udział nadwyżki operacyjnej w dochodach budżetów gmin w latach 2007-2013.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych RIO Kraków.

Uśredniona wartośd wskaźnika dla obszaru funkcjonalnego na koniec 2013 r. wyniosła 8,5% i była najwyższa w przeciągu ostatnich 4 lat. Stopniowe zwiększanie jego wartości (chod nie w przypadku wszystkich gmin) wskazuje na polepszający się stan finansów gminnych po okresie lekkiego załamania, będącego echem spowolnienia gospodarczego i powiązanego z nim kryzysu finansów publicznych. Rosnący udział nadwyżki operacyjnej w dochodach budżetów gmin jest także dobrym prognostykiem przed uruchomieniem projektów inwestycyjnych w ramach nowej perspektywy finansowej Unii Europejskiej.

III.2 Wydatki budżetów gmin Drugim obok poziomu dochodów własnych czynnikiem charakteryzującym możliwości rozwojowe jednostek samorządu terytorialnego jest poziom wydatków inwestycyjnych, świadczący w założeniu o dążności do poprawy warunków życia mieszkaoców, zwiększający stan posiadania gminy, a w dalszej kolejności generujący nowe impulsy wzrostu. Należy jednocześnie pamiętad, że płynące szerokim strumieniem środki zewnętrzne w ostatnich latach często skłaniały samorządy do ponoszenia wydatków inwestycyjnych w sposób ekstensywny i mechanicystyczny. Zrealizowane w ten sposób inwestycje nie zawsze stanowią o większych możliwościach rozwojowych, co więcej, częstokrod stają się jedynie obciążeniem wydatków bieżących i tym samym stają się barierą w dynamicznym rozwoju. Wzrost tempa inwestycyjnego nie musi bowiem oznaczad wyższej użyteczności wydatkowanych środków. Chod odpowiedź na wskazane wątpliwości wymaga często głębokich analiz konkretnych inwestycji i nie jest możliwa do uchwycenia na poziomie ogólnego wskaźnika, sygnalizacja potencjalnych zagrożeo w obszarze aktywnego inwestowania wydaje się zasadne, szczególnie w kontekście planowania dużych projektów inwestycyjnych o skali oddziaływania na terenie całego obszaru funkcjonalnego.

Przeciętny udział wydatków majątkowych w wydatkach ogółem budżetów gmin w latach 2007-2013 na terenie obszaru funkcjonalnego kształtował się na poziomie 22,5% i był zbliżony od średniej dla województwa małopolskiego (21,7%), krakowskiego obszaru metropolitalnego (23,9%) oraz powiatu krakowskiego (24,5%). W analizie wewnętrznej zróżnicowanie jest niewielkie, najniższą skalę wydatków majątkowych odnotowano w gminie Mogilany (18,9%), a największy poziom inwestycji charakteryzował budżety gminy Liszki (25,2%). Zarówno na poziomie całego obszaru jak i poszczególnych gmin brak jest istotnych trendów mogących charakteryzowad politykę inwestycyjną władz lokalnych. Można założyd, że poziom wydatków w poszczególnych latach w dużej mierze uzależniony był od dostępności zewnętrznych źródeł finansowania oczekiwanych inwestycji.

Wykres 45 Udział wydatków majątkowych w wydatkach ogółem budżetów gmin w latach 2007-2013.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych RIO Kraków.

W celu prześledzenia struktury wydatków bieżących zbadano wskaźnik obciążenia tychże wydatków wydatkami na wynagrodzenia i pochodne od wynagrodzeo. Im wyższe wartości prezentowanych indeksów tym większe jest uzależnienie jednostek od skali wydatków bieżących i ograniczenie możliwości ich redukowania. Jednocześnie należy pamiętad, że sprawne i skuteczne kadry samorządowe wymagają adekwatnego poziomu finansowania i skala oszczędności w tym obszarze jest z punktu widzenia efektywnego wykorzystania kapitału ludzkiego pracowników samorządowych, znacznie ograniczona. Co więcej, istotnym elementem wpierania rozwoju jest ustawiczne doskonalenie zawodowe.

Udział wydatków na wynagrodzenia i pochodne na terenie obszaru funkcjonalnego uznad należy za nieodbiegający od porównywanych jednostek. Podobnie niewielkie jest zróżnicowanie międzygminne. Różnica pomiędzy najniższym wskaźnikiem dla gminy Czernichów a najwyższą wartością, którą odnotowano w gminie Liszki nie przekracza poziomi 5 pkt. proc. Jednocześnie zauważyd należy delikatnie rosnącą od 2009 r. skalę przeciętną wydatków na kadry samorządowe. Krótki okres badania i co najwyżej symboliczna skala zmian nie dają podstaw do wnioskowania o istotnym trendzie w obszarze zwiększania zatrudnienia czy też podnoszenia płac realnych w administracji.

Wykres 46 Obciążenie wydatków bieżących wydatkami na wynagrodzenia I pochodne od wynagrodzeo.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych RIO Kraków.

Ostatni w analizie wydatków wskaźnik samofinansowania obrazuje stopieo, w jakim jednostka samorządu terytorialnego finansuje inwestycje środkami własnymi. Im wyższa jest relacja pomiędzy dochodami majątkowymi powiększonymi o nadwyżkę operacyjną a wydatkami majątkowymi, tym mniejsze jest ryzyko utraty płynności finansowej w związku z nadmiernymi kosztami obsługi zadłużenia. Z drugiej strony wysoka wartośd wskaźnika może również świadczyd o niskim poziomie realizowanych inwestycji w stosunku do możliwości jednostki.

Ogólny obraz prezentowanego wskaźnika należy uznad za korzystny. Na terenie obszaru funkcjonalnego na koniec 2013 r. odnotowano najwyższą wartośd indeksu samofinansowania. Co więcej od roku 2010 r. można zauważyd powiększającą się zdolnośd samorządów do ponoszenia wydatków inwestycyjnych. Duża zmiennośd wartości wskaźników na poziomie poszczególnych gmin dodatkowo wskazuje, że nie można mówid tutaj o jakiejkolwiek niemocy inwestycyjnej i braku wykorzystania własnych możliwości, w każdej bowiem gminie w kooczącym się okresie programowania można wskazad lata, gdzie skala wydatków majątkowych była znacząca i wysoka.

Wykres 47 Zdolnośd do samofinansowania inwestycji.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych RIO Kraków.

III.3 Analiza zadłużenia budżetów gmin W celu pogłębienia analizy sytuacji finansowej obszaru funkcjonalnego zbadano także zmiany kształtowania się w gminach podstawowych wskaźników budżetowych, o których mowa w ustawie o finansach publicznych. Pierwszy z nich określa udział zobowiązao ogółem w dochodach ogółem. Wskaźnik ten obrazuje poziom zadłużenia, uwzględniając wszystkie zobowiązania budżetów gmin. Nie stosuje się zatem do niego ustawowego limitu 60%, który dotyczy zadłużenia z wyłączeniem tego związanego z realizowanymi projektami unijnymi. Jednocześnie przedstawiono wskaźnik obciążenia dochodów ogółem obsługą zadłużenia. Poziom obsługi zadłużenia, czyli udział wydatków na obsługę zadłużenia obejmujących odsetki i spłaty rat kapitałowych od zaciągniętych kredytów i pożyczek, wykupu papierów wartościowych i obligacji samorządowych w dochodach ogółem, obrazuje ryzyko wystąpienia niewypłacalności jednostki samorządu terytorialnego. Wraz ze wzrostem wartości wskaźnika ryzyko takie jest większe. Zaprezentowano dane z lat 2007-2013 w taki sposób, że ciemniejszymi kolorami znacznika oznaczano dane dla kolejnych lat analizy. Na etykietach podpisano wartości wskaźników na koniec 2013 r. Wykres 48 Ustawowe wskaźniki zadłużenia gmin w latach 2007-2013 bez wyłączeo.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych RIO Kraków.

Wykres poniżej przedstawiony został wskaźnik uwzględniający zobowiązania jednostek samorządu terytorialnego pomniejszone o zobowiązania na projekty unijne zgodnie z art. 5 ust. 3 ustawy i finansach publicznych. Podobnie na tym wykresie przedstawiono obciążenie dochodów ogółem obsługą zadłużenia bez rat kapitałowych na projekty unijne, zgodnie z art. 169 ust. 1 pkt 3 ustawy o finansach publicznych.

Analiza wskaźników zadłużenia wskazuje, że wszystkie jednostki w drugiej połowie badanego okresu osiągały swoje ekstrema w zakresie poziomu zadłużenia. Niskie oraz w pełni bezpieczne wskaźniki, zarówno dotyczące udziału zobowiązao w dochodach, jak i obsługi zadłużenia osiągają jedynie Świątniki Górne. Na wyższych, chod bezpiecznych poziomach kształtują także wskaźniki dla gminy Skawina. W przypadku pozostałych jednostek w poszczególnych latach analizy można odnotowad przypadki niebezpiecznego zbliżania się do ustawowych granic zadłużania. W przypadki gmin Czernichów i Mogilany zauważyd można balansowanie pomiędzy dwoma wskaźnikami. Wysoką wartośd wskaźnika obsługi zadłużenia odnotowano także w gminie Liszki w roku 2012, w pozostałych okresach dług nie stanowił znaczącego problemu. Ponadto warto zwrócid uwagę, że ustawowa możliwośd wyłączenia niektórych wydatków i rozchodów związanych z realizacją inwestycji unijnych uchroniła niektóre j.s.t przed przekroczeniem określonych limitów. Niemniej jednak należy mied na uwadze, że zobowiązania te chod nie powodowały przekroczenia ustawy, to jednak w kolejnych latach będą musiały byd uregulowane, tym sposobem będą stanowiły obciążenie dla samorządu i negatywnie wpłyną na możliwości finansowania inwestycji rozwojowych w najbliższej perspektywie unijnej.

Wykres 49 Ustawowe wskaźniki zadłużenia gmin w latach 2007-2013 po wyłączeniach na projekty unijne.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych RIO Kraków.

W celu przedstawienia skali zadłużenia wybrano wskaźnik zobowiązao ogółem w przeliczeniu na 1 mieszkaoca. Tym sposobem można stwierdzid, że przeciętny mieszkaniec obszaru funkcjonalnego jest zadłużony na rzecz swojej gminy w wysokości 1394 zł. Najniższą przeciętną wartośd zadłużenia odnotowano w Świątnikach Górnych, w dalszej kolejności w gminie Liszki. Natomiast na każdym mieszkaocu Czernichowa, Skawiny i Mogilan ciąży gminny dług przekraczający 1,5 tys. zł.

Od 2014 r. zmieniono ustawowy sposób ograniczenia zadłużania się jednostek samorządu terytorialnego, zgodnie z art. 243 ust. 1 ustawy o finansach publicznych: organ stanowiący samorządu nie może uchwalid budżetu, którego realizacja spowoduje, że w roku budżetowym oraz w każdym następnym, relacja łącznej kwoty spłaty długu i poręczeo wraz z należnymi odsetkami, do planowanych dochodów ogółem - przekroczy średnią arytmetyczną z obliczonych dla ostatnich trzech lat - relacji dochodów bieżących powiększonych o dochody ze sprzedaży majątku oraz pomniejszonych o wydatki bieżące, do dochodów budżetu ogółem. Tym samym o możliwości zadłużenia na rok 2014 decydowały wskaźniki budżetowe osiągane w trzech ostatnich latach, im mniej korzystne, tym bardziej rygorystyczne kryteria długu obecnie. Wykres 50 Wysokośd zobowiązao ogółem w 2013 r. w przeliczeniu na 1 mieszkaoca.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych RIO Kraków.

Na potrzeby zobrazowania wpływu nowych regulacji legislacyjnych na politykę finansową władz samorządowych obliczono wartości indywidualnych wartości zadłużenia dla poszczególnych gmin wstecz od roku 2010 i porównano z obowiązującymi dotychczas restrykcjami. Praktycznie we wszystkich jednostkach w całym okresie analizy możliwośd zadłużania się byłaby zdecydowanie niższa, niż w przypadku obowiązującego naówczas wskaźnika obsługi zadłużenia w relacji do dochodów na sztywnym poziomie 15%. Jedynie sytuacja budżetowa w gminach Liszki w latach 2010-2011 oraz Świątniki Górne dawałaby możliwośd zwiększenia wydatków na obsługę długu. Porównanie obu relacji ustawowych dla gmin obszaru funkcjonalnego przedstawiono na poniższym wykresie. W dalszej kolejności sprawdzono jaki realny wymiar miałoby dla samorządów obowiązywanie indywidualnych wskaźników zadłużenia, tzn. w jakim stopniu struktura wykonanych w latach 2010-2013 budżetów musiałaby byd zmieniona, aby nie przekroczyd obostrzeo ustawowych. Wykres 51 Indywidualne wskaźniki zadłużenia gmin zgodnie w latach 2010-2013.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych RIO Kraków.

Wykres 52 Różnica pomiędzy rzeczywistym obciążeniem dochodów obsługą zadłużenia w IWZ (pkt proc.).

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych RIO Kraków.

Tak przeprowadzona analiza pokazuje, że aby zachowad relację określoną art. 243 ustawy o finansach publicznych wydatki na obsługę zadłużenia w roku powinny byd ograniczone we wszystkich jednostkach (bądź też alternatywnie we wcześniejszych latach inaczej powinny kształtowad się wyniki operacyjne lub dochody ze sprzedaży majątku). Najkorzystniej relacja ta wygląda w gminie Świątniki Górne, gdzie różnica pomiędzy obciążeniem dochodów obsługą zadłużenia a limitem określonym przez indywidualny wskaźnik była ujemna jedynie w 2013 r., na poziomie -1,2 pkt. proc. Nieznacznie gorzej przedstawiała się sytuacja w gminie Skawina, gdzie należałoby obniżyd omawianą relację w dwóch ostatnich latach analizy. Podobnie w gminie Liszki, z tą jednak różnicą, że w tym ostatnim przypadku skala cięcia wydatków na obsługę zadłużenia musiałaby byd zdecydowanie wyższa (w roku 2013 na poziomie - 4,8 pkt. proc.). Gmina Liszki charakteryzuje się jednocześnie najwyższą dynamiką w zakresie pogorszenia się sytuacji finansów publicznych w kontekście obostrzeo wynikających z wprowadzenia indywidualnego wskaźnika zadłużenia. Podczas gdy w roku 2010 relacja wydatków na obsługę zadłużenia do dochodów była tu najkorzystniejsza i pozwalająca na zwiększenie obciążeo budżetowych, na koniec 2013 r. różnica pomiędzy rzeczywistą obsługą zadłużenia a indywidualnym wskaźnikiem przyjmowała drugą z kolei najniższą ujemną wartośd.

Wykres 53 Różnica pomiędzy IWZ a rzeczywistą wysokością wydatków na obsługę zadłużenia (mln zł).

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych RIO Kraków.

Aby opisanym różnicom nadad realny wymiar na wykresie przedstawiono teoretyczną koniecznośd obniżenia wydatków na obsługę zadłużenia (bądź zwiększenia dochodów) budżetowych w wymiarze finansowym. Mając na uwadze, że różna jest skala budżetów poszczególnych gmin i ograniczając się do roku 2013 należy stwierdzid, że najwyższe bezwzględne wydatki poniosłaby gmina Skawina (spełnienie relacji określającej indywidualny wskaźnik zadłużenia wymagałoby obniżenia wydatków na obsługę zadłużenia o 3,3 mln zł lub zwiększenia dochodów gminy w takim samym wymiarze) , następna byłaby gmina Mogilany (3,1 mln zł), w dalszej kolejności Liszki (2,6 mln zł), Czernichów (-1,1 mln zł) oraz Świątniki Górne (0,36 mln zł).Warto ponadto zauważyd, że w gminie Czernichów jako jedynej jednostce obszaru funkcjonalnego udało się w 2013 r. relację określoną w art. 243 ustawy o finansach publicznych poprawid w stosunku do lat ubiegłych.

W kontekście wyzwao rozwojowych i programowania polityki inwestycyjnej w nowej perspektywie finansowej należy stwierdzid, że wprowadzenie indywidualnego wskaźnika zadłużenia spowodowało ograniczanie ciężaru zadłużania w ostatnich latach, co zwiększy możliwości inwestowania gmin w najbliższej przyszłości (podobnie wskazują wskaźniki samofinansowania inwestycji). Należy przy tym mied na uwadze, że wskaźnik zadłużenia nie limituje szeregu rodzaju długów, które można spłacad wydatkami lub zobowiązaniami niezaliczanymi do długu. Co więcej, niewliczanie do indywidualnego wskaźnika zadłużenia zobowiązao zaciąganych na projekty współfinansowane ze środków unijnych z jednej strony zwiększa szansę na absorpcję funduszy zewnętrznych, w dłuższym okresie będzie to ciężar dodatkowego zadłużenia, z którym władze samorządowe będą musiały się uporad. Dlatego też w kontekście długoterminowej stabilizacji finansów samorządowych równie ważne, jeśli nie istotniejsze, wydaje się takie kreowanie polityki inwestycyjnej, które będzie ograniczało ekspansję wydatków bieżących i dostosowywało je do możliwości finansowych poszczególnych gmin.

CZĘŚĆ II – wielowymiarowa analiza wskaźnikowa z wykorzystaniem metod taksonomicznych

Na poniższych wykresach przedstawiono graficzny obraz przeprowadzonych analiz w odniesieniu do całego obszaru funkcjonalnego „Blisko Krakowa”, wszystkich 5 gmin obszaru funkcjonalnego, a także wskaźników określających wartości przeciętne w Krakowskim Obszarze Metropolitalnym oraz powiecie krakowskim. Każdą jednostkę scharakteryzowano za pomocą wskaźnika, którego wartośd określa poziom danego obszaru w odniesieniu do średniego poziomu obserwowanego w województwie małopolskim. Wysokośd słupka równa 1 oznacza, że potencjał danej jednostki równy jest przeciętnemu potencjałowi obserwowanemu w Małopolsce.

Kolorem czerwonym oznaczono te jednostki, które wyróżniają się negatywnie na tle województwa małopolskiego (takie pola analizy mogą zatem byd rozumiane jako bariery rozwojowe lub obszary wymagające szczególnej interwencji władz publicznych i szczególnego uwzględnienia w kreowaniu polityki rozwoju). Kolorem zielonym oznaczono natomiast potencjalne bieguny wzrostu (w tych polach analizy wskaźniki wykazują co do zasady wartości wyższe niż średnia Małopolska, stanowią one o przewadze konkurencyjnej danej jednostki w porównaniu ze przeciętną wojewódzką). Wartości poszczególnych wskaźników pomniejszone o wartośd 1 wskazują o ile procent sumaryczna wartośd wszystkich wskaźników zagregowanych w ramach danego pola badawczego jest wyższa bądź niższa od przeciętnej dla województwa małopolskiego.

Na samym koocu tej części przedstawiono graficzne zestawiono wartości wskaźników dla obszaru funkcjonalnego „Blisko Krakowa” ze wskaźnikami dla krakowskiego obszaru metropolitalnego i powiatu krakowskiego. W tym przypadku zobrazowano podział na poszczególne podobszary badawcze, będące składowymi odpowiednich pól. Szczegółowy podział pól badawczych, podobszarów i zastosowanych wskaźników znajduje się na wstępnie każdego podrozdziału w tej części raportu.

Turystyka i rekreacja

Nazwa podobszaru: Zastosowane wskaźniki: Baza turystyczna gęstośd bazy noclegowej I (miejsca noclegowe na 1 tys. i rekreacyjne mieszkaoców); gęstośd bazy noclegowej II (miejsca noclegowe na 1 km2); infrastruktura gastronomiczna (Podmioty z branż: zakwaterowanie i Usługi gastronomiczne na 10 tys. mieszkaoców); infrastruktura nienoclegowa (liczba obiektów sportowo- rekreacyjnych na 1 obiekt noclegowy); infrastruktura konferencyjna (liczba sal konferencyjnych na 1 obiekt noclegowy); Liczba zabytków na 1 km2

Wykorzystanie bazy intensywnośd ruchu turystycznego I (korzystający turystycznej z noclegów na 1 tys. mieszkaoców); i rekreacyjnej intensywnośd ruchu turystycznego II (liczba noclegów udzielonych na 1 tys. mieszkaoców); wykorzystanie potencjału noclegowego (liczba noclegów na 1 miejsce noclegowe); odsetek turystów zagranicznych (turyści zagraniczny w stosunku do korzystających z obiektów zakwaterowania ogółem); liczba klubów sportowych przypadająca na 10 tys. mieszkaoców; liczba dwiczących ogółem przypadająca na 10 tys. mieszkaoców.

Pole badawcze Turystyka i rekreacja zbudowane zostało na zasadzie zestawienia ze sobą możliwości uprawiania aktywności turystycznej i rekreacyjnej ze stopniem wykorzystania bazy turystycznej i rekreacyjnej. W ramach pierwszego podobszaru przedmiotem zainteresowania była dostępnośd bazy noclegowej, turystycznych obiektów o charakterze nienoclegowym i gastronomicznym, a także czynników kulturowego dziedzictwa przyciągających potencjalnych gości. Zestawione one zostały ze stopniem wykorzystania dostępnej bazy turystycznej. Z kolei w ramach tego podobszaru przedmiotem badania była intensywnośd ruchu turystycznego w podziale na wyspecyfikowane kategorie, a także zainteresowanie samych mieszkaoców w zakresie rozwijania różnych form aktywności fizycznej. Wykres 54 Wielowymiarowa analiza wskaźnikowa – turystyka i rekreacja.

Źródło: opracowanie własne.

Tak skonstruowany potencjał turystyczny i rekreacyjny obszaru funkcjonalnego „Blisko Krakowa” dośd zdecydowanie odbiega od średniej dla województwa małopolskiego. Wyjaśnieniem takiego stanu rzeczy jest zdecydowana przewaga miasta Krakowa oraz gminy typowo turystycznych znajdujących się w południowej części województwa w zakresie twardej infrastruktury, obiektów hotelowych i infrastruktury turystycznej. Jednocześnie na tle powiatu krakowskiego i krakowskiego obszaru metropolitalnego (z wyłączeniem Krakowa) obszar funkcjonalny jako całośd prezentuje się podobnie. Niemniej jednak wewnętrzne zróżnicowanie obszaru funkcjonalnego jest wysokie i na jego terenie można zlokalizowad jednostki charakteryzujące się zarówno dostępnością bazy turystycznej jak i względnie wysokim stopniem jej wykorzystania. Na tle pozostałych jednostek szczególnie wybijającą się gminą turystyki rekreacji są Liszki, gdzie można mówid o wciąż rozwijającej się bazie noclegowej i gastronomicznej, a także licznym możliwościom aktywnego wypoczynku, wraz z pojawiającymi się nowymi szansami w związku rozbudową MLP Kraków-Balice czy też inwestycjami na terenie zalewu Na Piaskach zlokalizowanym w miejscowości Cholerzyn. Ważne jest również podkreślenie, że z uwagi na brak dostępności porównywalnych danych w analizie w niewielkim stopniu uwzględniono turystykę o charakterze jednodniowym i weekendowym. Analizy te zostaną wykonane w ramach pogłębionych badao tego obszaru realizowanych w ramach projektu „Razem Blisko Krakowa…”.

Aktywność gospodarcza

Nazwa podobszaru: Zastosowane wskaźniki: Struktura gospodarki struktura rolnictwa (przeciętna wielkośd gospodarstwa rolnego w ha) stosunek gospodarstw indywidualnych prowadzących działalnośd rolniczą do liczby ludności w wieku produkcyjnym; odsetek zatrudnionych w sektorze usług rynkowych (bez sekcji K i L); wpływy do budżetów gmin z podatku CIT na 1 mieszkaoca; odsetek dużych przedsiębiorstw (250 i więcej zatrudnionych); działalnośd profesjonalna, naukowa i techniczna (liczba firm z sekcji M na 1000 mieszkaoców); Przedsiębiorczośd liczba podmiotów zarejestrowanych w rejestrze REGON i rynek pracy na 1 tys. mieszkaoców; liczba podmiotów nowo rejestrowanych w rejestrze REGON na 100 zarejestrowanych podmiotów; dynamika zmian liczby podmiotów zarejestrowanych w rejestrze REGON; liczba osób fizycznych prowadzących działalnośd gospodarczą na 1 tys. mieszkaoców w wieku produkcyjnym; udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym; liczba pracujących (wg faktycznego miejsca pracy) w liczbie ludności w wieku produkcyjnym (bez prow. ind. gosp. rolne oraz podmiotów gosp. do 9 osób).

Wskaźnik aktywności gospodarczej na terenie obszaru funkcjonalnego oparty został na analizie struktury lokalnej gospodarki, a także zestawionej łącznie problematyki przedsiębiorczości i rynku pracy (dane z tego obszaru w poszerzonym układzie dynamicznym w dużej części zaprezentowane zostały w pierwszej części raportu).

W ramach podobszaru opisującego strukturę gospodarki uwzględniono m.in. udział rolnictwa w skali aktywności gospodarczej podobszaru, podział podmiotów gospodarczych wg klas wielkości, czy też odsetek osób zatrudnionych w sektorze usług rynkowych. W celu uwzględnienia oddziaływania zwrotnego do analizy włączono wskaźnik wpływów z tytułu podatku od osób prawnych, natomiast jako wskaźnik opisujący innowacyjnośd gospodarki wybrano liczbę firm z sekcji M wg PKD. Dane w ramach obszaru uzupełniono wskaźnikami dynamiki rozwoju przedsiębiorczości, poziomu bezrobocia oraz chłonności lokalnego rynku pracy. Wykres 55 Wielowymiarowa analiza wskaźnikowa – aktywnośd gospodarcza.

Źródło: opracowanie własne.

Obszar funkcjonalny „Blisko Krakowa” pod względem aktywności gospodarczej plasuje się na poziomie przeciętnej wartości dla województwa małopolskiego. Podobnie scharakteryzowany został cały powiat krakowski, krakowski obszar metropolitalny jako całośd odznacza się nieznacznie niższym potencjałem gospodarczym.

Podział wewnętrzny na poszczególne gminy charakteryzuje się większym zróżnicowaniem. Trzy jednostki odznaczają się wartościami niższymi od średniej małopolskiej, w tym najniższy wskaźnik spośród prezentowanych jednostek przypadł gminie Czernichów. Natomiast powyżej średniej plasują się gminy Mogilany, gdzie odnotowano jeden z najwyższych wskaźników przedsiębiorczości mieszkaoców w całym województwie małopolskim, a także gmina Skawina, stanowiąca swoiste centrum aktywności gospodarczej całego obszaru funkcjonalnego, ze zlokalizowanymi strefami aktywności gospodarczej, ulokowanymi dużymi przedsiębiorstwami (także z kapitałem międzynarodowym), chłonnym i stabilizującym sytuację w regionie rynkiem pracy Atrakcyjnośd gospodarcza Skawiny może stanowid impuls do gospodarczego rozwoju innych terenów obszaru funkcjonalnego, ważne jest w tym aspekcie budowanie funkcjonalnych relacji pomiędzy gminami, a także wspieranie dostępności komunikacyjnej wewnątrz obszaru, częstokrod w sposób fundamentalny warunkującej atrakcyjnośd dla potencjalnych inwestorów zewnętrznych.

Demografia

Nazwa podobszaru: Zastosowane wskaźniki: Potencjał przeciętne saldo migracji z lat 2008-2013 na 10 tys. demograficzny mieszkaoców; przeciętny przyrost naturalny na 1 tys. mieszkaoców w latach 2008-2013; wskaźnik obciążenia demograficznego osobami starszymi (os. w wieku poprodukcyjnym na 100 os. wieku produkcyjnym); wskaźnik obciążenia demograficznego osobami młodymi (os. w wieku przedprodukcyjnym na 100 os. wieku produkcyjnym); małżeostwa zawarte na 1 tys. mieszkaoców;

Pole demografii zostało w sposób gruntowy poddane analizie dynamicznej w pierwszej części raportu. Na potrzeby taksonomicznej analizy porównawczej wybrano zestaw kilku najbardziej charakterystycznych wskaźników oddających istotę zmian demograficznych wewnątrz obszaru, a także pozwalających przynajmniej krótkookresowo prognozowad zmiany struktury mieszkaoców. Uwzględniono zatem wskaźniki przyrostu naturalnego i salda migracji, wskaźniki obciążenia demograficznego a także liczbę zawieranych małżeostw.

Wykres 56 Wielowymiarowa analiza wskaźnikowa – demografia.

Źródło: opracowanie własne.

Potencjał demograficzny obszaru funkcjonalnego, jak i wszystkich poszczególnych gmin jest jego niewątpliwą silną stroną. w większości gmin Opiera się on w dużej mierze na wysokiej migracji mieszkaoców z miasta Krakowa. Warto w tym miejscu przypomnied, że przeciętnie w latach 2006-2013 wskaźnik salda migracji na terenie obszaru funkcjonalnego był ponad pięciokrotnie wyższy od średniej wojewódzkiej. A w przypadku liderującym pod tym względem gminy Mogilany przewaga ta była aż trzynastokrotna. W układzie porównywanych jednostek wyższe wskaźniki migracji odnotowano przeciętnie w powiecie krakowskim (tam liderujące Zielonki charakteryzowały się niespełna 30-krotnie wyższym od wojewódzkiego saldem), natomiast sumaryczny wskaźnik demografii na terenie obszaru funkcjonalnego jest wyższy zarówno od powiatu jak i Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego. Korzystnie kształtują się także przedstawione w pierwszej części niniejszego raportu prognozy demograficzne, potwierdzające utrzymywanie się obserwowanych korzystnych trendów, zarówno pod względem liczby jak i struktury ludności. Pomimo nasilających się procesów starzenia społeczeostwa, siła przyciągania akademickiego Krakowa będzie stanowiła istotną szansę rozwojową dla obszaru funkcjonalnego, także pod względem oferowania atrakcyjnej i konkurencyjnej oferty osadniczej. Jedynym istotnym problemem może byd kurczenie się zasób siły roboczej wiążące się oczekiwanym osiąganiem wieku emerytalnego kolejnych roczników tzw. powojennego wyżu demograficznego. Należy jednak pamiętad, że przygotowywane dotychczas analizy GUS nie uwzględniają zmian legislacyjnych w zakresie wydłużenia aktywności zawodowej kobiet i mężczyzn, można zatem założyd, że przebieg prognozowanych procesów, jeśli nastąpią, będzie opóźniony i łagodniejszy.

Usługi publiczne

Nazwa podobszaru: Zastosowane wskaźniki: Ochrona zdrowia liczba ZOZ na 10 tys. mieszkaoców; liczba porad w ramach POZ na 1 mieszkaoca; liczba ludności na 1 aptekę ogólnodostępną; Problemy społeczne udział osób korzystających ze środowiskowej pomocy społecznej w ludności ogółem; przeciętny udział osób korzystających z pomocy społecznej z powodu bezrobocia w ludności w wieku produkcyjnym; średnia liczba mieszkaoców przypadająca na 1 pracownika socjalnego; suma wydatków budżetowych w działach 852 i 853 w przeliczeniu na 1 mieszkaoca; udział dzieci w wieku do lat 17, na które rodzice otrzymują zasiłek rodzinny w ogólnej liczbie dzieci w tym wieku; Edukacja odsetek dzieci w wieku 3-5 lat objętych wychowaniem przedszkolnym; przeciętna liczebnośd klas w szkołach podstawowych; przeciętna liczebnośd klas w gimnazjach; uczniowie przypadający na 1 komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do użytku uczniów w szkołach podstawowych; uczniowie przypadający na 1 komputer z dostępem do Internetu przeznaczony do użytku uczniów w gimnazjach; odsetek szkół z wysokim wynikiem z testu po VI klasie szkoły podstawowej; odsetek szkół z wysokim wynikiem z egzaminu gimnazjalnego (częśd matematyczno-przyrodnicza); przeciętne wyniki sprawdzianu po VI klasie; przeciętne wyniki z egzaminu gimnazjalnego - częśd matematyczno-przyrodnicza; Kultura czytelnicy bibliotek publicznych na 1 tys. ludności; ilośd księgozbioru przypadająca na 1 czytelnika; liczba uczestników imprez kulturalnych organizowanych przez instytucje kultury na 1 tys. mieszkaoców; liczba imprez kulturalnych organizowanych przez instytucje kultury na 1 tys. mieszkaoców; Gospodarka powierzchnia użytkowa mieszkao w przeliczeniu komunalna na 1 mieszkaoca; mieszkania oddane do użytkowania w odniesieniu do zmiany liczby mieszkaoców; powierzchnia użytkowa mieszkao oddanych do użytku w przeliczeniu na 1 mieszkaoca; korzystający z instalacji wodociągowej w ludności ogółem; korzystający z instalacji kanalizacyjnej w ludności ogółem; korzystający z instalacji gazowej w ludności ogółem. Dostępnośd dostępnośd drogowa Krakowa 2014; komunikacyjna dostępnośd drogowa Krakowa 2020; dostępnośd kolejowa Krakowa 2014; dostępnośd kolejowa Krakowa 2020; odsetek miejscowości niewyposażonych w infrastrukturę (0 PT); odsetek miejscowości wyposażonych w infrastrukturę dostarczaną przez min 3PT.

Pole badawcze Usługi publiczne jest najbardziej złożonym obszarem analizy. W tym miejscu zestawiono szereg aktywności władzy publicznej (nie tylko na poziomie samorządu gminnego czy powiatowego), które są oczekiwane przez mieszkaoców. Przyjęto perspektywę, że mieszkaoca w mniejszym stopniu interesuje to jaki podmiot ma w zakresie swych obowiązków realizację konkretnego działania. Bardziej istotny jest efekt, który stanowi wypadkową działania różnych aktorów publicznych i społecznych W każdym ze wskazanych podobszarów władze samorządowe mają swoiste pole oddziaływania.

Wśród wyspecyfikowanych dziedzin usług publicznych wyodrębniono usługi ochrony zdrowia, ograniczając się jednak do ich wymiaru podstawowego. Założono przy tym, że bliskośd Krakowa stanowi gwarancję wysokiego dostępu do usług medycznych wyższego rzędu, porad specjalistów czy stacjonarnej opieki w placówkach uniwersyteckich. Szerzej scharakteryzowano obszar problemów społecznych, oceniany pod względem występowania potrzeb w tym zakresie, jak i stopnia zaspokajania tych potrzeb, w tym przeznaczanych na cele społeczne środków samorządowych. Największą liczbą wskaźników scharakteryzowano obszar edukacji. W tym podobszarze za cel badawczy postawiono sobie zbadanie jakości nauczania i efektywności prowadzonej polityki edukacyjnej. Podobszar usług sektora kultury ograniczono do porównania wskaźników dostępnych na poziomie gminnym, uwzględniono zatem liczbę imprez organizowanych w instytucjach kultura jak liczbę uczestników tych wydarzeo. Ponadto w sposób przybliżony zbadano jeden z podstawowych wskaźników aktywności kulturalnej mieszkaoców jakim jest poziom czytelnictwa. Ostatnie w analizie wskaźniki gospodarki komunalnej i dostępności komunikacyjnej miały na celu pokazanie w jakim stopniu mieszkaocy obszaru funkcjonalnego mogą korzystad z infrastruktury technicznej i drogowej, które to czynniki w istotnym stopniu determinują jakośd życia. Od nich także w dużym stopniu uzależniona jest możliwośd korzystania z innych usług publicznych, także w sposób mobilny. W tym celu w ramach podobszaru dostępności komunikacyjnej uwzględniono grupę wskaźników określających jakośd infrastruktury teleinformatycznej.

Wykres 57 Wielowymiarowa analiza wskaźnikowa – usługi publiczne.

Źródło: opracowanie własne.

Dostępnośd i jakośd usług publicznych na terenie obszaru funkcjonalnego została oceniona powyżej przeciętnej dla województwa małopolskiego i przeciętnej dla krakowskiego obszaru metropolitalnego, zbliżonym do średniej dla powiatu krakowskiego. Bardzo niewielkie jest zróżnicowanie wewnętrzne i co ważniejsze, żadna z jednostek nie odbiega w oferowanym poziomie usług publicznych ujemnie.

Wśród wskaźników pozytywnie charakteryzujących jakośd usług publicznych na terenie obszaru funkcjonalnego wymienid należy względnie niską skalę problemów społecznych (chod w niektórych gminach zaobserwowano dośd znaczny odsetek mieszkaoców korzystających z usług pomocy społecznej) Na poziomie nieznacznie przewyższającym średnią wojewódzką oceniona została także jakośd infrastruktury edukacyjnej i będący jej pochodną stopieo przygotowania absolwentów szkół zlokalizowanych na terenie obszaru funkcjonalnego do wspinania się po kolejnych szczeblach edukacyjnej kariery. Na poziomie średniej małopolskiej utrzymują wskaźniki określające dostępnośd do infrastruktury sieciowej. Z kolei nieznacznie poniżej przeciętnej kształtują się wskaźniki dostępności do oferty kulturalnej oraz usług z zakresu ochrony zdrowia. W tych dwóch obszarach kluczową rolę odgrywa jednak wspomniana możliwośd korzystania z szerokiej oferty kulturalnej, jak i usług zdrowotnych na terenie miasta Krakowa. Głównym czynnikiem determinującym stopieo uczestnictwa mieszkaoców Powiatu w usługach oferowanych w stolicy województwa jest dostępnośd komunikacyjna Krakowa.

Środowisko naturalne

Nazwa podobszaru: Zastosowane wskaźniki: Krajobraz odsetek powierzchni prawnie chronionej; przyrodniczy liczba pomników przyrody na 100 km2; powierzchnia terenów zieleni na 100 km2; odsetek powierzchni lasów; Zagrożenia odsetek mieszkaoców korzystających z oczyszczalni ścieków; przyrodnicze nakłady na środki trwałe służące ochronie środowiska na 1 mieszkaoca; nakłady na środki trwałe służące gospodarce wodnej na 1 mieszkaoca; odpady komunalne na 1 mieszkaoca.

Czynnikiem, który w sposób niewątpliwy powinien zostad uwzględniony w procesie programowania zrównoważonego rozwoju jest problematyka środowiska naturalnego. Na potrzeby niniejszej analizy z jednej strony uwzględniono czynniki określające przyrodę jako zasób rozwojowy mogący korzystnie wpływad na atrakcyjnośd turystyczną i rekreacyjną, podnoszący jakośd osadniczą czy też wspierający rozwój oferty czasu wolnego. Z drugiej strony wskazano na zagrożenia dla środowiska naturalnego będące efektem ekstensywnej polityki rozwoju, prowadzące w najgorszym scenariuszu do utraty cennych zasobów dziedzictwa przyrodniczego. Wykres 58 Wielowymiarowa analiza wskaźnikowa – środowisko naturalne.

Źródło: opracowanie własne.

W przypadku konieczności przeprowadzenia porównawczej oceny jakości środowiska naturalnego napotyka się na problem zasygnalizowany w ramach obszaru dotyczącego atrakcyjności turystycznej i rekreacyjnej. Z uwagi na występowanie w Małopolsce jednostek o szczególnym charakterze przyrodniczym (np. miejscowości uzdrowiskowych) baza odniesienia dla obszaru funkcjonalnego jest na tyle wysoka, że z natury rzeczy otrzymane wskaźniki odznaczają się wartościami niższymi od przeciętnej małopolskiej. Praktyczny brak zróżnicowania międzygminnego nie wskazuje też na występowanie miejsc o szczególnym znaczeniu, zarówno w ujęciu pozytywnym, jak i negatywnym. Należy jednak mied na uwadze, że na terenie obszaru funkcjonalnego istnieją miejsca o szczególnych walorach krajobrazowych, tereny objęte formami prawnej ochrony, z dużym zagęszczeniem pomników przyrody. Szczególnym zagadnieniem jest problematyka związana doliną Wisły i wiążące się tym kwestie z jednej strony ochrony tego zasobu, z drugiej strony koniecznośd regulacji, inwestycji z zakresu ochrony przeciwpowodziowej wpływających na atrakcyjnośd osadniczą czy też możliwości gospodarczego wykorzystania. Z racji szczególnego oddziaływania na szereg innych pól rozwojowych problematyka środowiska naturalnego powinna zająd szczególne miejsce w ramach programowania wspólnej polityki rozwoju.

Zarządzanie rozwojem Nazwa podobszaru: Zastosowane wskaźniki: Zarządzanie odsetek powierzchni gminy objęty miejscowym planem publiczne zagospodarowania przestrzennego; udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem; udział środków unijnych w wydatkach inwestycyjnych; całkowita wartośd podpisanych umów na realizację projektów unijnych na 1 mieszkaoca % wykonania dochodów budżetu gminy; Kapitał społeczny liczba OPP na 10 tys. mieszkaoców; liczba fundacji, stowarzyszeo i organizacji społecznych na 10 tys. mieszkaoców; frekwencja w wyborach prezydenckich 2010 (II tura); frekwencja w wyborach samorządowych 2010 (I tura); frekwencja w wyborach europejskich 2014; Stan finansów poziom zadłużenia (zobowiązania ogółem/dochody samorządowych ogółem); zdolnośd do samofinansowania ((dochody majątkowe +nadwyżka operacyjna)/wydatki majątkowe); udział nadwyżki operacyjnej w dochodach ogółem; udział dochodów własnych w dochodach ogółem; obciążenie dochodów obsługą zadłużenia. Sumaryczny wskaźnik zarządzania rozwojem przygotowany na potrzeby analizy porównawczej, łączący w sobie wymiary zarządzania publicznego, kapitału społecznego a także czynniki obrazujące stan finansów samorządowych. Wszystkie te elementy w sposób przekrojowy determinują wszystkie pozostałe procesy rozwojowe. W ramach jakości zarządzania publicznego określono wskaźniki obrazujące skutecznośd zarządzania jednostką samorządu terytorialnego, możliwości i umiejętności pozyskiwania środków zewnętrznych, skalę finansowania inwestycji ze środków europejskich. Wskaźniki pogrupowane w ramach podobszaru kapitału społecznego uwzględniono ze względu na istotnośd partycypacji obywatelskiej w procesach rozwojowych i codziennego zaangażowanie mieszkaoców w sferę zarządzania gminą. Ostatnim podobszarem jest wcześniej szczegółowo zdiagnozowany stan finansów samorządowych. Czynnik ten stanowi dopełnienie sfery zarządzania rozwojem i kluczowy sposób może wspierad bądź blokowad proces zarządzania zmianą w jednostce samorządu terytorialnego. Wykres 59 Wielowymiarowa analiza wskaźnikowa – zarządzanie rozwojem.

Źródło: opracowanie własne.

Zarządzanie rozwojem na terenie obszaru funkcjonalnego przeciętnie nie odbiega od sumarycznego wskaźnika w województwie małopolskim. Nieznacznie lepiej od przeciętnej kształtował się podobszar opisujący procesy zarządzania przez władze samorządowe. Władze badanych gmin charakteryzują się względnie wysoką skutecznością w realizowaniu inwestycji prorozwojowych oraz pozyskiwaniu zewnętrznych źródeł finansowania, chod stan finansów publicznych na poziomie gminnym nie zawsze daję rezerwę do realizacji kolejnych przedsięwzięd. Niższe wskaźniki charakteryzują natomiast potencjał kapitału społecznego wśród mieszkaoców. Niższy od przeciętnej wskaźnik partycypacji obywatelskiej w życiu publicznym, świadczy o częstym braku poczucia tożsamości ze środowiskiem lokalnym. Problem ten dotyczy nie tylko mieszkaoców osiedlających się na terenie obszaru, ale też lokalnej społeczności, która sama definiuje i wznosi bariery pomiędzy „starymi” a „nowymi” mieszkaocami. Taki stan rzeczy stawia problematykę uczestnictwa obywatelskiego i tożsamości lokalnej, z racji na ich horyzontalne znaczenie, w centrum działao o charakterze prorozwojowym w wymiarze całego obszaru funkcjonalnego.

Wykres 60 Porównaniu podobszarów rozwojowych obszaru funkcjonalnego I Krakowskiego Obszaru Metropolitalnego.

Źródło: opracowanie własne. Wykres 61 Porównanie podobszarów rozwojowych obszaru funkcjonalnego i powiatu krakowskiego/

Źródło: opracowanie własne.