Bhagavad-Gita

atha ñañöho’dhyäyaù

(çaìkaräcärya-bhäñyaù)

atétänantarädhyäyänte dhyäna-yogasya samyag darçanaà praty antaraìgasya sütra-bhütäù çlokäù sparçän kåtvä bahiù [Gétä 5.27] ity ädaya upadiñöaù | teñäà våtti-sthänéyo’yaà ñañöho’dhyäya ärabhyate | tatra dhyäna-yogasya bahiraìgaà karmeti yävad dhyäna- yogärohaëa-samarthas tävad gåhasthenädhikåtena kartavyaà karma ity atas tat stauti |

nanu kim-arthaà dhyäna-yogärohaëa-sémä-karaëam, yävatänuñöheyam eva vihitaà karma yävajjévam | na, ärurukñor muner yogaà karma käraëam ucyate [Gétä 3.3] iti viçeñaëät | ärüòhasya ca çamenaiva saàbandha-karaëät | ärurukñor ärüòhasya ca çamaù karmaç cobhayaà kartavyatvenäbhipretaà cet syät tadärurukñor ärüòhasya ceti çama-karma-viñaya- bhedena viçeñaëaà vibhäga-karaëaà cänarthakaà syät |

gåhasthasya cet karmiëo yogo vihitaù ñañöhe’dhyäye, sa yoga-vibhrañöo’pi karma-gatià karma- phalaà präpnotéti tasya näçäçaìkänupapannä syät | avaçyaà hi kåtaà karma kämyaà nityaà vä mokñasya nityatväd anärabhyatve svaà phalam ärabhata eva | nityasya ca karmaëo veda- pramäëävabuddhatvät phalena bhavitavyam ity avocäma | anyathä vedasyänarthärthatva- prasaìgäd iti |

na ca karmaëi saty ubhaya-vibhrañöa-vacanam arthavat | karmaëo vibhraàça- käraëänupapatteù | karma kåtam éçvare saànyasyety ataù kartari karma phalaà närabhateti cen, na | éçvare saànyäsasyädhikatara-phala-hetutvopapatteù | mokñäyaiveti cet, sva- karmaëäà kåtänäm éçvare nyäso mokñäyaiva, na phaläntaräya yoga-sahitaù |

yogäc ca vibhrañöa ity atas taà prati näça-çaìkä yuktaiveti cet, na | ekäké yata-cittätmä niräçér aparigrahaù [Gétä 6.10] brahmacäri-vrate sthitaù [Gétä 6.14] iti karma-saànyäsa-vidhänät | na cätra gåhasthasya niräçér aparigrahaù ity ädi-vacanam anukülam | ubhaya-vibhrañöa- praçnänupapatteç ca |

anäçrita ity anena karmiëa eva saànyäsitvaà yogitvaà coktam, pratiñiddhaà ca niragneù akriyasya ca saànyäsitvaà yogitvaà ceti cet, na | dhyäna-yogaà prati bahiraìgasya sataù karmaëaù phaläkäìkñä-saànyäsa-stuti-paratvät |

na kevalaà niragnir akriya eva saànyäsé yogé ca | kià tarhi ? karmy api, karma-phaläsaìgaà saànyasya karma-yogam anutiñöhan sattva-çuddhy-arthaà, sa saànyäsé ca yogé ca bhavatéti stüyate | na caikena väkyena karma-phaläsaìga-saànyäsa-stutiç caturthäçrama-pratiñedhaç copapadyate | na ca prasiddhaà niragner akriyasya paramärtha-saànyäsinaù çruti-småti- puräëetihäsa-yoga-çästreñu vihitaà saànyäsitvaà yogitvaà ca pratiñedhati bhagavän | sva- vacana-virodhäc ca – sarva-karmäëi manasä saànyasya... naiva kurvan na kärayan äste [Gétä 5.13] mauné saàtuñöo yena kenacit... aniketaù sthira-matiù [Gétä 12.19] vihäya kämän yaù sarvän pumäàç carati niùspåhaù [Gétä 2.71] sarvärambha-parityägé [Gétä 12.16] iti ca tatra tatra bhagavatä sva-vacanäni darçitäni | tair virudhyetaç caturthäçrama-pratiñedhaù | tasmän muner yogam ärurukñoù pratipanna-gärhasthyasyägnihoträdi-karma phala-nirapekñam anuñöhéyamänaà dhyäna-yogärohaëa-sädhanatvaà sattva-çuddhi-dväreëa pratipadyata iti sa saànyäsé ca yogé ceti stüyate –

anäçritaù karma-phalaà käryaà karma karoti yaù | sa saànyäsé ca yogé ca na niragnir na cäkriyaù ||1||

anäçrito -- näçrito’näçritaù | kim ? karma-phalaà karmaëäà phalaà karma-phalaà yat tad- anäçritaù, karma-phala-tåñëä-rahita ity arthaù | yo hi karma-phale tåñëävän sa karma-phalam äçrito bhavati | ayaà tu tad-viparétaù, ato’näçritaù karma-phalam | evaàbhütaù san käryaà kartavyaà nityaà kämya-viparétam agnihoträdikaà karma karoti nirvartayati | yaù kaçcid édåçaù karmé sa karmy antarebhyo viçiñyate | ity evam artham äha – sa saànyäsé ca yogé ceti | saànyäsaù parityägaù sa yasyästi sa saànyäsé ca yogé ca | yogaç citta-samädhänaà sa yasyästi sa yogé ceti evaàguëa-saàpanno’yaà mantavyaù | na kevalaà niragnir akriya eva saànyäsé yogé ceti mantavyaù | nirgatäù agnayaù karmäìga-bhütä yasmät sa niragniù | akriyaç cänagni- sädhanäpy avidyamänäù kriyäs tapo-dänädikä yasyäsäv akriyaù ||6.1||

—o)0(o—

nanu ca niragneù akriyasyaiva çruti-småti-yoga-çästreñu saànyäsitvaà yogitvaà ca prasiddham | katham iha sägneù sa-kriyasya ca saànyäsitvaà yogitvaà cäprasiddham ucyata iti | naiña doñaù, kayäcid guëa-våttyä ubhayasya saàpipädayiñitatvät | tat katham ? karma- phala-saàkalpa-saànyäsät saànyäsitvam, yogäìgatvena ca karmänuñöhänät karma-phala- saàkalpasya ca citta-vikñepa-hetoù parityägäd yogitvaà ceti gauëam ubhayam | na punar mukhyaà saànyäsitvaà yogitvaà cäbhipretam ity etam arthaà darçayitum äha –

yaà saànyäsam iti prähur yogaà taà viddhi päëòava | na hy asaànyasta-saàkalpo yogé bhavati kaçcana ||2||

yaà sarva-karma-tat-phala-parityäga-lakñaëaà paramärtha-saànyäsaà saànyäsam iti prähuù çruti-småti-vidaù, yogaà karmänuñöhäna-lakñaëaà taà paramärtha-saànyäsaà viddhi jänéhi he päëòäva | karma-yogasya pravåtti-lakñaëasya tad-viparétena nivåtti-lakñaëena paramärtha- saànyäsena kédåçaà sämänyam aìgékåtya tad-bhäva ucyate ity apekñäyäm idam ucyate – asti hi paramärtha-saànyäsena sädåçyaà kartå-dvärakaà karma-yogasya | yo hi paramärtha- saànyäsé sa tyakta-sarva-karma-sädhanatayä sarva-karma-tat-phala-viñayaà saàkalpaà pravåtti-hetu-käma-käraëaà saànyasyati | ayam api karma-yogé karma kurväëa eva phala- viñayaà saàkalpaà saànyasyatéti | etam arthaà darçayiñyann äha – na hi yasmäd asaànyasta-saàkalpo’saànyasto’parityaktaù saìkalpo’bhisandhir yena so’saànyasta- saìkalpaù kaçcana kaçcid api karmé yogé samädhänavän bhavati | na saàbhavatéty arthaù | phala-saàkalpasya citta-vikñepa-hetutvät | tasmäd yaù kaçcana karmé saànyasta-phala- saàkalpo bhavet sa yogé samädhänavän avikñipta-citto bhavet | citta-vikñepa-hetoù phala- saàkalpasya saànyastatväd ity abhipräyaù | yogäìgatvena karmänuñöhänät karma-phala- saìkalpasya vä citta-vikñepa-hetoù parityägät yogitvaà ceti saànyäsitvaà cety abhipretam ucyate |1 ||6.2||

—o)0(o— evaà paramärtha-saànyäsa-karma-yogayoù kartå-dvärakaà saànyäsa-sämänyam apekñya yaà saànyäsam iti prähur yogaà taà viddhi päëòäva [Gétä 6.2] iti karma-yogasya stuty- arthaà saànyäsatvam uktam | dhyäna-yogasya phala-nirapekñaù karma-yogo bahiraìgaà sädhanam iti taà saànyäsatvena stutvädhunä karma-yogasya dhyäna-yoga-sädhanatvaà darçayati –

ärurukñor muner yogaà karma käraëam ucyate | yogärüòhasya tasyaiva çamaù käraëam ucyate ||3||

ärurukñor äroòhum icchataù, anärüòhasya, dhyäna-yoge’vasthätum açaktasyaivety arthaù | kasya tasyärurukñoù ? muneù, karma-phala-saànyäsina ity arthaù | kim ärurukñoù ? yogam | karma käraëaà sädhanam ucyate | yogärüòhasya punas tasyaiva çamar upaçamaù sarva- karmabhyo nivåttiù käraëaà yogärüòhasya sädhanam ucyate ity arthaù | yävad yävat karmabhya uparamate, tävat tävat niräyäsasya jitendriyasya cittaà samädhéyate | tathä sati sa jhaöiti yogärüòho bhavati | tathä coktaà vyäsena –

naitädåçaà brähmaëasyästi vittaà yathaikatä samatä satyatä ca | çélaà sthitir daëòa-nidhänam ärjavaà tatas tataç coparamaù kriyäbhyaù || [Mbh 12.175.37] iti ||6.3||

—o)0(o— athedänéà kadä yogärüòho bhavatéty ucyate –

yadä hi nendriyärtheñu na karmasv anuñajjate | sarva-saàkalpa-saànyäsé yogärüòhas tadocyate ||4|| yadä samädhéyamäna-citto yogé héndriyärtheñv indriyäëäm arthäù çabdädayas teñv indriyärtheñu karmasu ca nitya-naimittika-kämya-pratiñiddheñu prayojanäbhäva-buddhyä nänuñajjate’nuñaìgaà kartavyatä-buddhià na karotéty arthaù | sarva-saàkalpa-saànyäsé sarvän saàkalpän ihämuträrtha-käma-hetüna saànyasituà çélam asyeti sarva-saàkalpa- saànyäsé | yogärüòhaù präpta-yoga ity etat, tadä tasmin käla ucyate | sarva-saàkalpa-

1 This last sentence not found in all ed itions. saànyäséti vacanät sarväàç ca kämän sarväëi ca karmäëi saànyasyed ity arthaù | saàkalpa- mülä hi sarve kämäù – saàkalpa-mülaù kämo vai yajïäù saàkalpa-saàbhaväù [Manu 2.3]

käma jänämi te mülaà saàkalpät tvaà hi jäyase | na tväà saàkalpayiñyämi tena me na bhaviñyasi || [Mabh 12.177.25] ity ädi-småteù | sarva-käma-parityäge ca sarva-karma-saànyäsaù siddho bhavati | sa yathä-kämo bhavati tat- kratur bhavati yat kratur bhavati tat karma kurute [BAU 4.4.5] ity ädi çrutibhyaù | yad yad dhi kurute jantus tat tat kämasya ceñöitam [Manu 2.4] ity ädi-småtibhyaç ca | nyäyäc ca – na hi sarva-saàkalpa-saànyäse kaçcit spanditum api çaktaù | tasmät sarva-saàkalpa-saànyäséti vacanät sarvän kämän sarväëi karmäëi ca tyäjayati bhagavän ||6.4||

—o)0(o—

yadaivaà yogärüòhaù, tadä tena ätmä udbhåto bhavati saàsäräd anartha-jätät | ataù –

uddhared ätmanätmänaà nätmänam avasädayet | ätmaiva hy ätmano bandhur ätmaiva ripur ätmanaù ||5|| uddharet saàsära-sägare nimagnam ätmanätmänaà tata ut ürdhvaà hared uddharet, yogärüòhatäm äpädayed ity arthaù | nätmänam avasädayet nädho nayeta, nädho gamayet | ätmaiva hi yasmäd ätmano bandhuù | na hy anyaù kaçcit bandhuù, yaù saàsära-muktaye bhavati | bandhur api tävat mokñaà prati pratiküla eva, snehädi-bandhanäyatanatvät | tasmät yuktam avadhäraëam ätmaiva hy ätmano bandhur iti | ätmaiva ripuù çatruù | yo’nyo’pakäré bähyaù çatruù so’pi ätma-prayukta eveti yuktam evävadhäraëam ätmaiva ripur ätmana iti ||6.5||

—o)0(o—

ätmaiva bandhur ätmaiva ripur ätmana ity uktam | tatra kià-lakñaëa ätmä ätmano bandhuù, kià-lakñaëo vä ätmätmano ripur ity ucyate –

bandhur ätmätmanas tasya yenätmaivätmanä jitaù | anätmanas tu çatrutve vartetätmaiva çatruvat ||6||

bandhur ätmätmanas tasya, tasyätmanaù sa ätmä bandhur yenätmanätmaiva jitaù | ätmä kärya-karaëa-saàghäto yena vaçékåtaù, jitendriya ity arthaù | anätmanas tv ajitätmanas tu çatrutve çatru-bhäve varteta ätmaiva çatruvat, yathänätmä çatrur ätmano’pakäré, tathätmä ätmano’pakäre varteta ity arthaù ||6.6||

—o)0(o—

jitätmanaù praçäntasya paramätmä samähitaù | çétoñëa-sukha-duùkheñu tathä mänäpamänayoù ||7|| jitätmanaù kärya-karaëa-saàghäta ätmä jito yena sa jitätmä tasya jitätmanaù, praçäntasya prasannäntaù-karaëasya sataù saànyäsinaù paramätmä samähitaù säkñäd-ätma-bhävena vartate ity arthaù | kià ca çétoñëa-sukha-duùkheñu tathä mäne’pamäne ca mänäpamänayoù püjä-paribhavayoù samaù syät ||6.7||

—o)0(o—

jïäna-vijïäna-tåptätmä küöastho vijitendriyaù | yukta ity ucyate yogé sama-loñöäçma-käïcanaù ||8|| jïäna-vijïäna-tåptätmä jïänaà çästrokta-padärthänäà parijïänam, vijïänaà tu çästrato jïätänäà tathaiva svänubhava-karaëam, täbhyäà jïäna-vijïänäbhyäà tåptaù saàjätälaà- pratyayaù ätmäntaù-karaëaà yasya sa jïäna-vijïäna-tåptätmä, küöästho’prakampyaù, bhavatéty arthaù | vijitendriyaç ca | ya édåçaù, yuktaù samähita iti sa ucyate kathyate | sa yogé sama-loñöäçma-käïcanaù loñöäçma-käïcanäni samäni yasya saù sama-loñöäçma- käïcanaù ||6.8||

—o)0(o— kià ca –

suhån-miträry-udäséna-madhya-stha-dveñya-bandhuñu | sädhuñv api ca päpeñu sama-buddhir viçiñyate ||9|| suhåd ity ädi lokärdham ekaà padam | suhåt iti pratyupakäram anapekñya upakartä, mitraà snehavän, ariù çatruù, udäséno na kasyacit pakñaà bhajate, madhya-stho yo viruddhayor ubhayoù hitaiñé, dveñya ätmano’priyaù, bandhuù saàbandhé ity eteñu sädhuñu çästränuvartiñu api ca päpeñu pratiñiddha-käriñu sarveñv eteñu sama-buddhiù | kaù kià-karmä ity avyäpåta- buddhir ity arthaù | viçiñyate, vimucyate iti vä päöhäntaram | yogärüòhänäà sarveñäm ayam uttama ity arthaù ||6.9||

—o)0(o— ata evam uttama-phala-präptaye –

yogé yuïjéta satatam ätmänaà rahasi sthitaù | ekäké yata-cittätmä niräçér aparigrahaù ||10|| yogé dhyäyé yuïjéta samädadhyät satataà sarvadätmänam antaù-karaëaà rahasi ekänte giri- guhädau sthitaù san ekäké asahäyaù | rahasi sthitaù ekäké ceti viçeñaëät saànyäsaà kåtvä ity arthaù | yata-cittätmä cittam antaù-karaëam ätmä dehaç ca saàyatau yasya sa yata-cittätmä, niräçér véta-tåñëo’parigrahaù parigraha-rahitaç cety arthaù | saànyäsitve’pi tyakta-sarva- parigrahaù san yuïjéta ity arthaù ||6.10||

—o)0(o—

athedänéà yogaà yuïjataù äsanähära-vihärädénäà yoga-sädhanatvena niyamo vaktavyaù, präpta-yogasya lakñaëaà tat-phalädi ca, ity ata ärabhyate | taträsanam eva tävat prathamam ucyate –

çucau deçe pratiñöhäpya sthiram äsanam ätmanaù | nätyucchritaà nätinécaà cailäjina-kuçottaram ||11||

çucau çuddhe vivikte svabhävataù saàskärato vä, deçe sthäne pratiñöhäpya sthiram acalam ätmana äsanaà nätyucchritaà nätéva ucchritaà näpy atinécam, tac ca cailäjina-kuçottaraà cailam ajinaà kuçäç cottare yasminn äsane tad äsanaà cailäjina-kuçottaram | päöha-kramäd viparéto’tra kramaç cailädénäm ||6.11||

—o)0(o— pratiñöhäpya, kim ?

tatraikägraà manaù kåtvä yata-cittendriya-kriyaù | upaviçyäsane yuïjyäd yogam ätma-viçuddhaye ||12|| tatra tasminn äsana upaviçya yogaà yuïjyät | katham ? sarva-viñayebhya upasaàhåtya ekägraà manaù kåtvä yata-cittendriya-kriyaç cittaà cendriyäëi ca cittendriyäëi teñäà kriyäù saàyatä yasya sa yata-cittendriya-kriyaù | sa kim-arthaà yogaà yuïjyäd ity äha – ätma- viçuddhaye’ntaù-karaëasya viçuddhy-artham ity etat ||6.12||

—o)0(o— bähyam äsanam uktam | adhunä çaréra-dhäraëaà katham ity ucyate –

samaà käya-çiro-grévaà dhärayann acalaà sthiraù | saàprekñya näsikägraà svaà diçaç cänavalokayan ||13|| samaà käya-çiro-grévaà käyaç ca çiraç ca grévä ca käya-çiro-grévaà tat samaà dhärayan acalaà ca | samaà dhärayataç calanaà saàbhavati | ato viçinañöi – acalam iti | sthiraù sthiro bhütvä ity arthaù | svaà näsikägraà saàprekñya samyak prekñaëaà darçanaà kåtvaiveti | iva-çabdo lupto drañöavyaù | na hi sva-näsikägra-saàprekñaëam iha vidhitsitam | kià tarhi ? cakñuño dåñöi-saànipätaù | sa cäntaù-karaëa-samädhänäpekño vivakñitaù | sva-näsikägra- saàprekñaëam eva ced vivakñitam, manas tatraiva samädhéyeta, nätmani | ätmani hi manasaù samädhänaà vakñyati ätma-saàsthaà manaù kåtveti | tasmäd iva-çabda-lopenäkñëor dåñöi- saànipäta eva saàprekñya ity ucyate | diçaç cänavalokayan diçäà cävalokanam antarä kurvan ity etat ||6.13||

—o)0(o— kià ca –

praçäntätmä vigata-bhér brahmacäri-vrate sthitaù | manaù saàyamya mac-citto yukta äséta mat-paraù ||14||

praçäntätmä prakarñeëa çäntaù ätmäntaù-karaëaà yasya so’yaà praçäntätmä, vigata-bhéù vigata-bhayaù, brahmacäri-vrate sthitaù | brahmacäriëo vrataà brahmacaryaà guru-çuçrüñä- bhikñänna-bhukty-ädi tasmin sthitaù | tad-anuñöhätä bhaved ity arthaù | kià ca, manaù saàyamya manaso våttér upasaàhåtya ity etat, mac-citto mayi parameçvare cittaà yasya so’yaà mac-cittaù, yuktaù samähitaù sann äséta upaviçet | mat-paro’haà paro yasya so’yaà mat-paro bhavati | kaçcit rägé stré-cittaù, na tu striyam eva paratvena gåhëäti | kià tarhi ? räjänaà mahä-devaà vä | ayaà tu mac-citto mat-paraç ca ||6.14||

—o)0(o—

athedänéà yoga-phalam ucyate –

yuïjann evaà sadätmänaà yogé niyata-mänasaù | çäntià nirväëa-paramäà mat-saàsthäm adhigacchati ||15||

yujan samädhänäà kurvann evaà yathoktena vidhänena sadätmanäà sarvadä yogé niyata- mänaso niyataà saàyataà mänasaà mano yasya so’yaà niyata-mänasaù, çäntim uparatià nirväëa-paramäà nirväëaà mokñas tat paramä niñöhä yasyäù çänteù sä nirväëa-paramä täà nirväëa-paramäm. mat-saàsthäà mad-adhénäm adhigacchati präpnoti ||6.15||

—o)0(o—

idänéà yoginaù ähärädi-niyama ucyate –

nätyaçnatas tu yogo’sti na caikäntam anaçnataù | naç cätisvapna-çélasya jägrato naiva cärjuna ||16||

nätyaçnata ätma-saàmitam anna-parimäëam atétyäçnato’tyaçnato na yogo’sti | na caikäntam anaçnato yogo’sti | yad u ha vä ätma-saàmitam annaà tad avati tan na hinasti yad bhüyo hinasti tad yat kanéyo’nnaà na tad avati [ÇatapathaB 9.2.1.2] iti çruteù | tasmät yogé na ätma- saàmitäd annäd adhikaà nyünaà väçnéyät | athavä, yogino yoga-çästre paripaöhitäd anna- parimäëäd atimätram açnato yogo nästi | uktaà hi – ardhaà sa-vyaïjanännasya tåtéyam udakasya ca | väyoù saàcaraëärthaà tu caturtham avaçeñayet || ity ädi parimäëam | tathä – na cätisvapna-çélasya yogo bhavati naiva cätimätraà jägrato bhavati cärjuna ||

—o)0(o— kathaà punar yogo bhavatéty ucyate –

yuktähära-vihärasya yukta-ceñöasya karmasu | yukta-svapnävabodhasya yogo bhavati duùkhahä ||17||

yuktähära-vihärasya ähriyata ity ähäro’nnam, viharaëaà vihäraù päda-kramaù, tau yuktau niyata-parimäëau yasya sa yuktähära-vihäras tasya, tathä yukta-ceñöasya yuktä niyatä ceñöä yasya karmasu tasya | tathä yukta-svapnävabodhasya yuktau svapnaç cävabodhaç ca tau niyata-kälau yasya tasya, yuktähära-vihärasya yukta-ceñöasya karmasu yukta- svapnävabodhasya yogino yogo bhavati duùkhahä duùkhäni sarväëi hantéti duùkhahä, sarva- saàsära-duùkha-kñaya-kåd yogo bhavatéty arthaù ||6.17||

—o)0(o—

athädhunä kadä yukto bhavati ? ity ucyate –

yadä viniyataà cittam ätmany evävatiñöhate | niùspåhaù sarva-kämebhyo yukta ity ucyate tadä ||18||

yadä viniyataà viçeñeëa niyataà saàyatam ekägratäm äpannaà cittaà hitvä bähyärtha- cintäm ätmany eva kevale’vatiñöhate, svätmani sthitià labhate ity arthaù | niùspåhaù sarva- kämebhyo nirgatä dåñöädåñöa-viñayebhyaù spåhä tåñëä yasya yoginaù sa yuktaù samähita ity ucyate tadä tasmin käle ||6.18||

—o)0(o—

tasya yoginaù samähitaà yat cittaà tasyopamocyate –

yathä dépo niväta-stho neìgate sopamä småtä | yogino yata-cittasya yuïjato yogam ätmanaù ||19||

yathä dépaù pradépo niväta-stho niväte väta-varjite deçe sthito neìgate na calati, sopamä upaméyate’nayety upamä yogajïaiç citta-pracära-darçibhiù småtä cintitä yogino yata-cittasya saàyatäntaù-karaëasya yuïjato yogam anutiñöhata ätmanaù samädhim anutiñöhata ity arthaù ||6.19|| —o)0(o—

evaà yogäbhyäsa-baläd ekägrébhütaà niväta-pradépa-kalpaà sat –

yatroparamate cittaà niruddhaà yoga-sevayä | yatra caivätmanätmänaà paçyann ätmani tuñyati ||20||

yatra yasmin käle uparamate cittam uparatià gacchati niruddhaà sarvato nivärita-pracäraà yoga-sevayä yogänuñöhänena, yatra caiva yasmiàç ca käla ätmanä samädhi- pariçuddhenäntaù-karaëenätmänaà paraà caitanyaà jyotiù-svarüpaà paçyann upalabhamänaù sva evätmani tuñyati tuñöià bhajate ||6.20||

—o)0(o— kià ca –

sukham ätyantikaà yat tad buddhi-grähyam aténdriyam | vetti yatra na caiväyaà sthitaç calati tattvataù ||21|| sukham ätyantikam atyantam eva bhavatéty ätyantikam anantam ity arthaù, yat tat buddhi- grähyaà buddhyaiva indriya-nirapekñayä gåhyate iti buddhi-grähyam aténdriyam indriya- gocarätétam aviñaya-janitam ity arthaù, vetti tad édåçaà sukham anubhavati yatra yasmin käle, na caiväyaà vidvän ätma-svarüpe sthitas tasmän naiva calati tattvatas tattva-svarüpän na pracyavata ity arthaù ||6.21||

—o)0(o— kià ca –

yaà labdhvä cäparaà läbhaà manyate nädhikaà tataù | yasmin sthito na duùkhena guruëäpi vicälyate ||22|| yaà labdhvä yam ätma-läbhaà labdhvä präpyaç cäparam anyal läbhaà läbhäntaraà tato’dhikam astéti na manyate na cintayati | kià ca, yasmin ätma-tattve sthito duùkhena çastra-nipätädi-lakñaëena guruëä mahatäpi na vicälyate ||6.22||

—o)0(o— yatroparamate ity ädyärabhya yävadbhir viçeñaëair viçiñöa ätmävasthä-viçeño yoga uktaù –

taà vidyäd duùkha-saàyoga-viyogaà yoga-saàjïitam | sa niçcayena yoktavyo yogo’nirviëëa-cetasä ||23|| taà vidyäd vijänéyäd duùkha-saàyoga-viyogaà duùkhaiù saàyogo duùkha-saàyogaù, tena viyogo duùkha-saàyoga-viyogaù, taà duùkha-saàyoga-viyogaà yoga ity eva saàjïitaà viparéta-lakñaëena vidyäd vijänéyäd ity arthaù | yoga-phalam upasaàhåtya punar anvärambheëa yogasya kartavyatocyate niçcayänirvedayor yoga-sädhanatva-vidhänärtham | sa yathokta-phalo yogo niçcayenädhyavasäyena yoktavyo’nirviëëa-cetasä na nirviëëam anirviëëam | kià tat ? cetas tena nirveda-rahitena cetasä cittenety arthaù ||6.23||

—o)0(o— kià ca –

saàkalpa-prabhavän kämäàs tyaktvä sarvän açeñataù | manasaivendriya-grämaà viniyamya samantataù ||24|| saàkalpa-prabhavän saàkalpaù prabhavo yeñäà kämänäà te saàkalpa-prabhaväù kämäs tän tyaktvä parityajya sarvän açeñato nirlepena | kià ca, manasaiva viveka-yuktena indriya- grämam indriya-samudäyaà viniyamya niyamanaà kåtvä samantataù samantät ||6.24||

—o)0(o—

çanaiù çanair uparamed buddhyä dhåti-gåhétayä | ätmasaàsthaà manaù kåtvä na kiàcid api cintayet ||25||

çanaiù çanair na sahasoparamed uparatià kuryät | kayä ? buddhyä | kià-viçiñöayä ? dhåti- gåhétayä dhåtyä dhairyeëa gåhétayä dhåti-gåhétayä dhairyeëa yuktayä ity arthaù | ätma- saàstham ätmani saàsthitam ätmaiva sarvaà na tato’nyat kiàcid astéty evam ätma-saàsthaà manaù kåtvä na kiàcid api cintayet | eña yogasya paramo vidhiù ||6.25||

—o)0(o— tatra evam ätma-saàsthaà manaù kartuà pravåtto yogé –

yato yato niçcarati mana caïcalam asthiram | tatas tato niyamyaitad ätmany eva vaçaà nayet ||26|| yato yato yasmäd yasmän nimittät çabdäder niçcarati nirgacchati svabhäva-doñän manaç caïcalam atyarthaà calam, ata evästhiram, tatas tatas tasmät tasmät çabdäder nimittän niyamya tat-tan-nimittaà yäthätmya-nirüpaëena çabdädeù nimittän niyamya tat-tan- namittaà yäthätmya-nirüpaëena äbhäsékåtya vairägya-bhävanayä ca etat mana ätmany eva vaçaà nayet ätma-vaçyatäm äpädayet | evaà yogäbhyäsa-balät yogina ätmany eva praçämyati manaù ||6.26|| —o)0(o—

praçänta-manasaà hy enaà yoginaà sukham uttamam | upaiti çänta-rajasaà brahma-bhütam akalmañam ||27|| praçäntamanasaà prakarñeëa çäntaà mano yasya saù praçäntamanäs taà praçäntamanasaà hi enaà yoginaà sukham uttamaà nitiçayam upaiti upagacchati çänta-rajasaà prakñéëa- mohädi-kleça-rajasam ity arthaù, brahma-bhütaà jévanmuktam brahmaiva sarvam ity evaà niçcayavantaà brahma-bhütam akalmañaà dharmädharmädi-varjitam ||6.27||

—o)0(o—

yuïjann evaà sadätmänaà yogé vigata-kalmañaù | sukhena brahma-saàsparçam atyantaà sukham açnute ||28||

yuïjann evaà yathoktena krameëa yogé yogäntaräya-varjitaù sadä sarvadätmänaà vigata- kalmaño vigata-päpaù, sukhenänäyäsena brahma-saàsparçaà brahmaëä pareëa saàsparço yasya tat brahma-saàsparrçaà sukham atyantam antam atétya vartata ity atyantam utkåñöaà niratiçayam açnute vyäpnoti ||6.28||

—o)0(o—

idänéà yogasya yat phalaà brahmaikatva-darçanaà sarva-saàsära-viccheda-käraëaà tat pradarçayate –

sarva-bhüta-stham ätmänaà sarva-bhütäni cätmani | ékñate yoga-yuktätmä sarvatra sama-darçanaù ||29||

sarva-bhüta-sthaà sarveñu bhüteñu sthitaà svam ätmänaà sarva-bhütäni ca ätmani brahmädéni stamba-paryantäni ca sarva-bhütäni ätmany ekatäà gatäni ékñate paçyati yoga- yuktätmä samähitäntaù-karaëaù sarvatra sama-darçanaù sarveñu brahmädi-sthävaränteñu viñameñu sarva-bhüteñu samaà nirviçeñaà brahmätmaikatva-viñayaà darçanaà jïänaà yasya sa sarvatra sama-darçanaù ||6.29||

—o)0(o—

etasyätmaikatva-darçanasya phalam ucyate –

yo mäà paçyati sarvatra sarvaà ca mayi paçyati | tasyähaà na praëaçyämi sa ca me na praëaçyati ||30||

yo mäà paçyati väsudevaà sarvasyätmänaà sarvatra sarveñu bhüteñu sarvaà ca brahmädi- bhüta-jätaà mayi sarvätmani paçyati, tasya evaà ätmaikatva-darçino’ham éçvaro na praëaçyämi na parokñatäà gamiñyämi | sa ca me na praëaçyati sa ca vidvän me mama väsudevasya na praëaçyati na parokño bhavati, tasya ca mama caikätmakatvät | svätmä hi nämätmanaù priya eva bhavati | yasmäc cäham eva sarvätmaikatva-darçé ||6.30||

—o)0(o—

ity etat pürva-lokärthaà samyag darçanam anüdya tat-phalaà mokño’bhidhéyate –

sarva-bhüta-sthitaà yo mäà bhajaty ekatvam ästhitaù | sarvathä vartamäno’pi sa yogé mayi vartate ||31||

sarvathä sarva-prakäraiù vartamäno’pi samyag-darçé yogé mayi vaiñëave parame pade vartate, nityam ukta eva saù, na mokñaà prati kenacit pratibadhyate ity arthaù ||6.31||

—o)0(o— kià cänyat –

ätmaupamyena sarvatra samaà paçyati yo’rjuna | sukhaà vä yadi vä duùkhaà sa yogé paramo mataù ||32||

ätmaupamyena ätmä svayam evopaméyate’nayety upamä | tasyä upamäyä bhäva aupamyaà tenätmaupamyena, sarvatra sarva-bhüteñu samaà tulyaà paçyati yo’rjuna, sa ca kià samaà paçyatéty ucyate – yathä mama sukham iñöaà tathä sarva-präëinäà sukham anukülam | vä- çabdaç cärthe | yadi vä yac ca duùkhaà mama pratikülam aniñöaà yathä tathä sarva-präëinäà duùkham aniñöaà pratikülaà ity evam ätmaupamyena sukha-duùkhe’nuküla-pratiküle tulyatayä sarva-bhüteñu samaà paçyati, na kasyacit pratikülam äcarati, ahiàsaka ity arthaù | yaù evam ahiàsakaù samyag darçana-niñöhaù, sa yogé parama utkåñöo mato’bhipretaù sarva- yoginäà madhye ||6.32||

—o)0(o— etasya yathoktasya samyag-darçana-lakñaëasya yogasya duùkha-saàpädyatäm älakñya çuçruñur dhruvaà tat-präpty-upäyam arjuna uväca –

yo’yaà yogas tvayä proktaù sämyena madhusüdana | etasyähaà na paçyämi caïcalatvät sthitià sthiräm ||33|| yo’yaà yogas tvayä proktaù sämyena samatvena he madhusüdana etasya yogasyähaà na paçyämi nopalabhe, caïcalatvän manasaù | kim ? sthiräm acaläà sthitim ||6.33||

—o)0(o— asiddham tat –

caïcalaà hi manaù kåñëa pramäthi balavad dåòham | tasyähaà nigrahaà manye väyor iva suduñkaram ||34|| caïcalaà hi manaù | kåñëeti kåñater vilekhanärthasya rüpam | bhakta-jana-päpädi- doñäkarñäëät kåñëaù, tasya saàbuddhiù he kåñëa | hi yasmät manaç caïcalaà na kevalam atyarthaà caïcalam, pramäthi ca pramathana-çélam, pramathnäti çaréram indriyäëi ca vikñipat sat para-vaçékaroti | kià ca – balavat prabalam, na kenacit niyantuà çakyam, durniväratvät | kià ca – dåòhaà tantu-näga-vad acchedyam | tasya evaàbhütasya manaso’haà nigrahaà nirodhaà manye väyor iva yathä väyor duñkaro nigrahas tato’pi duñkaraà manye ity abhipräyaù ||6.34||

—o)0(o—

çré-bhagavän uväca, evam etad yathä bravéñi –

asaàçayaà mahäbäho mano durëigrahaà calam | abhyäsena tu kaunteya vairägyeëaç ca gåhyate ||35|| asaàçayaà nästi saàçayo mano durnigrahaà calam ity atra he mahäbäho | kiàtv abhyäsena tv abhyäso nämaç citta-bhümau kasyäàcit samäna-pratyayävåttiç cittasya | vairägyeëa vairägyaà näma dåñöädåñöeñöa-bhogeñu doña-darçanäbhyäsäd vaitåñëyam | tena ca vairägyeëa gåhyate vikñepa-rüpaù pracäraç cittasya | evaà tan mano gåhyate nigåhyate nirudhyata ity arthaù ||6.35||

—o)0(o— yaù punar asaàyatätmä, tena –

asaàyatätmanä yogo duñpräpeti me matiù | vaçyätmanä tu yatatä çakyo’väptum upäyataù ||36|| asaàyatätmanäbhyäsa-vairägyäbhyäm asaàyataù ätmäntaù-karaëaà yasya so’yam asaàyatätmä tenäsaàyatätmanä yogo duñpräpo duùkhena präpyateti me matiù | yas tu punar vaçyätmäbhyäsa-vairägyäbhyäà vaçyatvam äpäditaù ätmä mano yasya so’yaà vaçyätmä tena vaçyätmanä tu yatatä bhüyo’pi prayatnaà kurvatä çakyo’väptuà yogar upäyato yathoktäd upäyät ||6.36||

—o)0(o— tatra yogäbhyäsäìgékaraëena ihaloka-paraloka-präpti-nimittäni karmäëi saànyastäni, yoga- siddhi-phalaà ca mokña-sädhanaà samyag darçanaà na präptam iti, yogé yoga-märgät maraëa-käle calita-citta iti tasya näçam äçaìkayärjuna uväca –

ayatiù çraddhayopeto yogäc calita-mänasaù | apräpya yoga-saàsiddhià käà gatià kåñëa gacchati ||37|| ayatir aprayatnavän yoga-märge çraddhayästikya-buddhyä copeto yogäd anta-käle ca calitaà mänasaà mano yasya sa calita-mänaso bhrañöa-småtiù so’präpya yoga-saàsiddhià yoga- phalaà samyag-darçanaà käà gatià he kåñëa gacchati ||6.37||

—o)0(o—

kaccin nobhaya-vibhrañöaç chinnäbhram iva naçyati | apratiñöho mahäbäho vimüòho brahmaëaù pathi ||38|| kaçcit kià na ubhaya-vibhrañöaù karma-märgät yoga-märgäc ca vibhrañöaù san chinnäbhram iva naçyati, kià vä na naçyaty apratiñöho niräçrayo he mahäbäho vimüòhaù san brahmaëaù pathi brahma-präpti-märge ||6.38||

—o)0(o—

etan me saàçayaà kåñëaç chettum arhasy açeñataù | tvad-anyaù saàçayasyäsya chettä na hy upapadyate ||39|| etan me mama saàçayaà kåñëaç chettum apanetum arhasy açeñataù | tvad-anyas tvatto’nyaù åñir devo vä cchettä näçayitä saàçayasyäsya na hi yasmäd upapadyate na saàbhavati | atas tvam eva cchettum arhaséty arthaù ||6.39||

—o)0(o—

çré-bhagavän uväca –

pärtha naiveha nämutra vinäças tasya vidyate | na hi kalyäëa-kåt kaçcid durgatià täta gacchati ||40|| he pärtha naiva iha loke nämutra parasmin vä loke vinäças tasya vidyate nästi | näço näma pürvasmät hénajanmapräptiù sa yogabhrañöasya nästi | na hi yasmät kalyäëakåt çubhakåt kaçcit durgatià kutsitäà gatià he täta, tanoti ätmänaà putrarüpeëeti pitä täta ucyate | pitaiva putreti putro’pi täta ucyate | çiñyo’pi putra ucyate | yato na gacchati ||6.40||

—o)0(o— kià tv asya bhavati ? –

präpya puëya-kåtäà lokän uñitvä çäçvatéù samäù | çucénäà çrématäà gehe yoga-bhrañöo’bhijäyate ||41|| yoga-märge pravåttaù saànyäsé sämarthyät präpya gatvä puëya-kåtäm açvamedhädi-yäjinäà lokän, tatra coñitvä väsam anubhüya çäçvatér nityäù samäù saàvatsarän, tad-bhoga-kñaye çucénäà yathokta-käriëäà çrématäà vibhüti-matäà gehe gåhe yoga-bhrañöaù abhijäyate ||6.41||

—o)0(o—

atha vä yoginäm eva kule bhavati dhématäm | etad dhi durlabhataraà loke janma yad édåçam ||42|| athavä çrématäà kulät anyasmin yoginäm eva daridräëäà kule bhavati jäyate dhématäà buddhimatäm | etat hi janma, yat daridräëäà yoginäà kule, durlabhataraà duùkha- labhyataraà pürvam apekñya loke janma yad édåçaà yathokta-viçeñaëe kule ||6.42||

—o)0(o— yasmät –

tatra taà buddhi-saàyogaà labhate paurvadehikam | yatate ca tato bhüyaù saàsiddhau kurunandana ||43||

tatra yoginäà kule taà buddhi-saàyogaà buddhyä saàyogaà buddhi-saàyogaà labhate paurvadehikaà pürvasmin dehe bhavaà paurvadehikam | yatate ca prayatnaà ca karoti tatas tasmät pürva-kåtät saàskärät bhüyo bahutaraà saàsiddhau saàsiddhi-nimittaà he kurunandana ||6.43||

—o)0(o—

kathaà pürva-deha-buddhi-saàyogeti tad ucyate –

pürväbhyäsena tenaiva hriyate hy avaço’pi saù | jijïäsur api yogasya çabda-brahmätivartate ||44|| yaù pürva-janmani kåto’bhyäsaù sa pürväbhyäsaù, tenaiva balavatä hriyate saàsiddhau hi yasmäd avaço’pi sa yoga-bhrañöaù | na kåtaà ced yogäbhyäsajät saàskärät balavattaram adharmädi-lakñaëaà karma, tadä yogäbhyäsa-janitena saàskäreëa hriyate | adharmaç cet balavattaraù kåtaù, tena yogajo’pi saàskäro’bhibhüyata eva, tat-kñaye tu yogajaù saàskäraù svayam eva käryam ärabhate, na dérgha-kälasthasyäpi vinäças tasyästéty arthaù | ato jijïäsur api yogasya svarüpaà jïätum icchann api yoga-märge pravåttaù saànyäsé yoga-bhrañöaù, sämarthyät so’pi çabda-brahma vedokta-karmänuñöhäna-phalam ativartate’tikrämaty apäkariñyati | kim uta buddhvä yo yogaà tan-niñöho’bhyäsaà kuryät ||6.44||

—o)0(o— kutaç ca yogitvaà çreya iti –

prayatnäd yatamänas tu yogé saàçuddha-kilbiñaù | aneka-janma-saàsiddhas tato yäti paräà gatim ||45|| prayatnäd yatamänaù, adhikaà yatamäna ity arthaù | tatra yogé vidvän saàçuddha-kilbiño viçuddha-kilbiñaù saàçuddha-päpo’neka-janma-saàsiddhir anekeñu janmasu kiàcit kiàcit saàskära-jätam upacitya tena upacitenäneka-janma-kåtena saàsiddho’neka-janma- saàsiddhas tataù labdha-samyag-darçanaù san yäti paräà prakåñöaà gatim ||6.45||

—o)0(o— yasmäd evaà tasmät –

tapasvibhyo’dhiko yogé jïänibhyo’pi mato’dhikaù | karmibhyaç cädhiko yogé tasmäd yogé bhavärjuna ||46|| tapasvibhyo’dhiko yogé, jïänibhyo’pi jïänam atra çästrärtha-päëòityam, tadvadbhyo’pi mato jïäto’dhikaù çreñöha iti | karmibhyaù, agnihoträdi karma, tadvadbhyo’dhiko yogé viçiñöo yasmät tasmäd yogé bhavärjuna ||6.46||

—o)0(o—

yoginäm api sarveñäà mad-gatenäntarätmanä | çraddhävän bhajate yo mäà sa me yuktatamo mataù ||47|| yoginäm api sarveñäà rüdrädityädi-dhyäna-paräëäà madhye mad-gatena mayi väsudeve samähitenäntarätmanäntaù-karaëena çraddhävän çraddadhänaù san bhajate sevate yo mäm, sa me mama yuktatamo’tiçayena yukto mato’bhipreta iti ||

iti çrémat-paramahaàsa-parivräjakäcäryasya çré-govinda-bhagavat-püjya-päda- çiñyasya çrémac-chaàkara-bhagavataù kåta çrémad-bhagavad-gétä-bhäñye ñañöo’dhyäyaù ||6||