Giuseppe Verdi (1813 – 1901)

AIDA (1871)

Δηζαγσγή: ΢ηηο 30 Ιαλνπαξίνπ 1901 ηελ απγή, θαη ζύκθσλα κε ηελ δηαζήθε ηνπ, ν θεδεύηεθε κε ηελ κεγαιύηεξε απιόηεηα, κε δύν ηεξείο, δύν ιακπάδεο θη έλα ζηαπξό ζην Κνηκεηήξην ηνπ Μηιάλνπ. Όηαλ όκσο ήξζε ε εμνπζηνδόηεζε γηα ηελ ηαθή ηνπ ζηνλ Οίθν Αλαπαύζεσο ησλ κνπζηθώλ, πνπ κε δηθή ηνπ πξσηνβνπιία θαη έμνδα είρε ρηηζηεί, ε κεηαθνξά ηνπ ιεηςάλνπ έδσζε ηελ επθαηξία γηα κηα κεγαιεηώδε θαη ζπγθηλεηηθή εθδήισζε αγάπεο ησλ Μηιαλέδσλ.

‘Έλα κήλα κεηά ηνλ ζάλαην ηνπ Verdi, κία επίζεκε πνκπή δηέζρηζε ην Μηιάλν ζπλνδεπόκελε από εθαηνληάδεο ρηιηάδεο ζξελώληεο θαη κεηέθεξε ην ιείςαλν ηνπ ζπλζέηε ζηνλ πξννξηζκό αλάπαπζήο ηνπ. Η πνκπή ζπλνδεπόηαλ από ην ‘Va pensiero’ ην ηξαγνύδη ησλ Δβξαίσλ ζθιάβσλ 1 από ηελ όπεξα ηνπ Verdi, Nabucco.’ Σελ ρνξσδία δηεύζπλε ν Arturo Σν πεξίθεκν πνξηξέην ηνπ, Toscanini θαη ηελ πνιπηειή άκαμα αθνινπζνύζαλ εθαηνληάδεο ζηεθάληα. Verdi, έξγν ηνπ Boldini

΢ην πιαίζην ηεο επεηείνπ γηα ηα 100 ρξόληα από ηνλ ζάλαηό ηνπ, παξνπζηάδεηαη, ζηηο 12 Μαΐνπ ζην Μέγαξν Μνπζηθήο, ε όπεξα ηνπ Verdi, . Γηα ηελ ζπγθεθξηκέλε όπεξα ε επέηεηνο είλαη δηπιή θαζώο θέηνο ζπκπιεξώλνληαη 130 ρξόληα από ηελ πξεκηέξα, ζηηο 24 Γεθεκβξίνπ 1871, ζηελ όπεξα ηνπ Καΐξνπ ‘Dal Elopera Al Misria’. Με αθνξκή ηα παξαπάλσ γξάθηεθε ην θείκελν πνπ αθνινπζεί, ην νπνίν θαη επηδηώθεη λα παξαζέζεη θάπνηα ζηνηρεία θαη πιεξνθνξίεο γηα ηελ όπεξα, κε βάζε ην πινύζην πιηθό πνπ ππάξρεη ζηελ Βηβιηνζήθε.

Ιζηνξηθή Αλαδξνκή: ΢ην πιαίζην ησλ ενξηαζηηθώλ εθδειώζεσλ γηα ηελ νινθιήξσζε θαη ιεηηνπξγία ηεο δηώξπγαο ηνπ ΢νπέδ, ηα εγθαίληα ηεο νπνίαο είραλ πξνγξακκαηηζηεί ζηηο 17 Ννεκβξίνπ 1869, ν Κεδίβεο ηεο Αηγύπηνπ έρηηζε κηα θαηλνύξγηα αίζνπζα γηα όπεξα ζην Κάηξν. Σν θαινθαίξη ηνπ ίδηνπ ρξόλνπ ν Verdi έιαβε έλα γξάκκα από ηνλ Paul Draneht, γεληθό δηεπζπληή ηεο όπεξαο ηνπ Καΐξνπ, κε ην νπνίν ηνλ θαινύζε λα ζπλζέζεη θάηη γηα ηελ πεξίζηαζε. Η απάληεζή ηνπ ήηαλ ε εμήο:

‘Παξόιν πνπ εθηηκώ βαζύηαηα ηελ πξόζεζή ζαο, λα κε ηηκήζεηε θαιώληαο κε λα ζπλζέζσ έλαλ ύκλν γηα ηελ εκέξα ησλ εγθαηλίσλ, είκαη ζηελ δπζάξεζηε ζέζε ηνπ λα πξέπεη λα αξλεζώ, εμαηηίαο ηόζν ηνπ αξηζκνύ ησλ δξαζηεξηνηήησλ κνπ, όζν θαη ηεο ζπλήζεηάο κνπ λα κελ ζπλζέησ έξγα γηα ζπγθεθξηκέλεο πεξηζηάζεηο.’ 2

Η ελαξθηήξηα παξάζηαζε δόζεθε ηειηθά ηελ 1ε ηνπ Ννεκβξίνπ 1869 κε κηα παιηόηεξε όπεξα ηνπ Verdi, ηνλ Rigoletto ππό ηελ κνπζηθή δηεύζπλζε ηνπ Emanuele Muzio (καζεηή θαη πξνζηαηεπνκέλνπ ηνπ ζπλζέηε).

΢ηηο αξρέο ηνπ 1870 ν Verdi παξέιαβε από ηνλ ζπλεξγάηε θαη θίιν ηνπ Camille Du Locle έλα ζελάξην κε αηγππηηαθό ζέκα, γξακκέλν από ηνλ Auguste Mariette, αηγππηηνιόγν ζηελ ππεξεζία ηνπ Κεδίβε, ην νπνίν ηνπ θίλεζε ην ελδηαθέξνλ θαη ζπκθώλεζε (κεηά από ηηο απαηηνύκελεο δηαπξαγκαηεύζεηο) λα ζπλζέζεη ηελ όπεξα Aida γηα ηελ αίζνπζα ηνπ Καΐξνπ.3 Ο Antonio Ghislanzoni4 δεζκεύηεθε λα γξάςεη ην ιηκπξέην, όληαο βέβαηα ζε ζηελή ζπλεξγαζία κε ηνλ Verdi. Με ην ηέινο ηνπ 1870, θαη κεηά από κηα επίζθεςε ηνπ Ghislanzoni ζηνλ ζπλζέηε γηα ηηο ηειηθέο δηνξζώζεηο, ε όπεξα έρεη ηειεηώζεη. Η πξεκηέξα είρε αξρηθά νξηζηεί γηα ηνλ Ιαλνπάξην ηνπ 1871. Δμαηηίαο όκσο ηνπ πνιέκνπ πνπ θήξπμαλ νη Γάιινη ζηελ Πξσζία ηνλ Ινύιην ηνπ 1870 θαη ηεο πνιηνξθίαο ηνπ Παξηζηνύ από ηνλ Πξσζηθό ζηξαηό, θαη δεδνκέλεο ηεο θαηαζθεπήο ηνπ ζθεληθνύ θαη ησλ θνζηνπκηώλ εθεί (ππό ηελ επίβιεςε ησλ Du Locle θαη Mariette), ε πξεκηέξα ζην Κάηξν αλαβιήζεθε γηα 11 κήλεο. Η παξάζηαζε ζηελ ΢θάια ηνπ Μηιάλνπ είρε ηελ ίδηα ηύρε, θαζώο βάζεη ζπκβνιαίνπ ζα αθνινπζνύζε απηήλ ηνπ Καΐξνπ.

Σνλ Γεθέκβξην ηνπ 1871, θαηά ηελ δηάξθεηα ησλ δνθηκώλ κε ηνπο ηξαγνπδηζηέο ησλ θύξησλ ξόισλ ηεο Aida, ν Verdi ζπλέζεζε κία νινθιεξσκέλε νπβεξηνύξα γηα ηελ όπεξα, ε νπνία πξννξίδεην λα αληηθαηαζηήζεη ην ήδε ππάξρνλ πξεινύδην. Μεηά από ηελ πξόβα πνπ έθαλε όκσο κε ηελ νξρήζηξα ηεο ΢θάιαο ηνπ Μηιάλνπ, απνθάζηζε λα κελ ηελ ρξεζηκνπνηήζεη.5 Η πξεκηέξα ηεο Aida έγηλε ηειηθά ζηηο 24 Γεθεκβξίνπ 1871, Παξακνλή Υξηζηνπγέλλσλ, ζην Κάηξν, κε δηεπζπληή νξρήζηξαο ηνλ Giovanni Botessini θαη ηελ αθόινπζε δηαλνκή: Antonietta Pozzoni (Aida), Eleonora Grossi (Amneris), Pietro Mongini (Radames), θαη Francesco Steller (Amonasro). Η πξεκηέξα ηεο Aida ζην Κάηξν θξάηεζε από ηηο 7 ην βξάδπ σο ηηο 3:30 ην πξσί. Ο ίδηνο ν Κεδίβεο έκεηλε ζην ζέαηξν κε ηελ Απιή ηνπ σο ην ηέινο θαη από εθεί έζηεηιε ζπγραξεηήξην ηειεγξάθεκα ζηνλ Verdi. Η επηηπρία ήηαλ πνιύ κεγάιε θαη ν ζπλζέηεο ηηκήζεθε, ελ ηε απνπζία ηνπ, κε ηνλ ηίηιν Commendatore of the Ottoman Order.

Σν ηξαπέδη όπνπ ν Verdi έγξαθε ηηο ζπλζέζεηο ηνπ Σν πηάλν πνπ ρξεζηκνπνηνύζε ν Verdi όηαλ θνπξαδόηαλ κα θάζεηαη ζην πηάλν. Δπάλσ βξίζθεηαη έλα ρεηξόγξαθν ηεο Aida

Libretto: Ένα λιμπρέττο, ένα λιμπρέττο και η όπερα έχει γίνει! (Giuseppe Verdi)

Καηά ηελ δηάξθεηα ηνπ 19νπ αηώλα, νη πεξηζζόηεξνη ζπλζέηεο ηεο όπεξαο ζπλήζηδαλ λα επηβιέπνπλ θάζε πιεπξά ηεο παξαγσγήο ηεο, από ηελ αξρηθή επηινγή ηνπ ιηκπξέηην κέρξη απηήλ ηνπ ζεάηξνπ, ησλ ηξαγνπδηζηώλ θαη ηνπ καέζηξνπ. Ο Verdi δελ απνηεινύζε εμαίξεζε. Πεξηέξγσο όκσο, θαη παξόιν πνπ επέβιεπε ζρεδόλ θάζε ζηάδην ζπγγξαθήο ησλ ιηκπξέηηη, ν Verdi δελ έγξαθε δηθά ηνπ, θαη παξαδέρηεθε ηελ αληθαλόηεηά ηνπ απηή ην 1875 ζε ζπλέληεπμε ζε Βηελλέδηθε εθεκεξίδα: «Έρσ θαη εγώ πξνζπαζήζεη λα ζπλδπάζσ ηελ κνπζηθή κε ην δξάκα ζηελ όπεξά κνπ Macbeth, αιιά αληίζεηα κε ηνλ Wagner δελ είρα ηελ ηθαλόηεηα λα γξάθσ ηα δηθά κνπ ιηκπξέηηη.»6 Η παξαπάλσ δήισζε κπνξεί λα θαίλεηαη ππεξβνιηθή, πξνεξρόκελε από έλαλ άλζξσπν πνπ ζρεδόλ ηαύηηζε ηε δσή θαη ην έξγν ηνπ κε ηελ όπεξα θαη ηελ εμέιημή ηεο, αιιά αλ ην εμεηάζεη θαλείο θαιύηεξα, ε δεκηνπξγία ελόο θαινύ ιηκπξέηηνπ, είλαη κηα αξθεηά πνιύπινθε θαη ρξνλνβόξα δηαδηθαζία. Πξνϋπνζέηεη ζπγθεθξηκέλεο ηθαλόηεηεο, όπσο ηελ κεηαηξνπή ηνπ ιόγνπ ζε ζηίρν, ν νπνίνο ζα πξέπεη κε ηε ζεηξά ηνπ λα είλαη επέιηθηνο γηα ηνλ ζπλζέηε ηόζν κνπζηθά όζν θαη δξακαηνπξγηθά (λα έρεη δειαδή άκεζε επίδξαζε ζηνλ αθξναηή) θαη πνιππνίθηινο γηαηί ζύκθσλα κε ηνλ Verdi ‘όζν κεγαιύηεξε πνηθηιία ππάξρεη ζην κέηξν, ηόζν κεγαιύηεξε πνηθηιία ζα ππάξρεη ζηε κνπζηθή’.7 Απηό πνπ ν Verdi θαη κεηαμύ άιισλ ζπλζεηώλ θαη ν Mozart αλαδεηνύζαλ, ήηαλ ε άκεζε θαη εκθαλήο επίδξαζε ηνπ ζηίρνπ ζην θνηλό, θάηη δειαδή πνπ λα κελ είλαη πνιύ κεγάιν ζε έθηαζε αιιά ηαπηόρξνλα λα πξνζθέξεη δπλαηέο ζπγθηλήζεηο. (Η βξαρπινγία θαη ε ζεαηξηθόηεηα ήηαλ δύν από ηηο βαζηθόηεξεο αξρέο ηνπ Verdi ζε όηη αθνξνύζε ην ιηκπξέηην κηαο όπεξαο). Απηό εμαξηηόηαλ ινηπόλ ζε αξθεηά κεγάιν βαζκό από ηελ ηξνπνπνίεζε ηνπ έξγνπ. ΢ύκθσλα κε ηνλ Gillels de Van ‘ ε δνπιεηά ελόο θαινύ ιηκπξεηηίζηα, ήηαλ όρη ην λα είλαη ηδηνθπήο αιιά λα πξνζθέξεη ηδηνθπΐα ζηνλ ζπλζέηε, ηνλ νπνίν θαη ππεξεηεί. Ο Verdi δελ απνηεινύζε εμαίξεζε: νη επηλνήζεηο ηνπ ήηαλ ιίγεο θαη γεληθά ζρεηηδόκελεο κε ιεπηνκέξεηεο. Υξεηαδόηαλ κία πεγή θαη ζηηο πεξηζζόηεξεο πεξηπηώζεηο έλαλ ζπλεξγάηε πνπ ζα δηαζθάιηδε ηελ κεηαηξνπή ηνπ έξγνπ από ηελ ζεαηξηθή ηνπ νπηηθή γσλία ζηελ νπεξαηηθή.’8

Λίγν θαηξό πξηλ λα ιάβεη ην ζελάξην ηεο Aida ν Verdi είρε απνξξίςεη αξθεηά ζελάξηα, θαζώο ήζειε λα γξάςεη κηα όπεξα γηα ηελ Opéra Comique ζην Παξίζη. Πην ζπγθεθξηκέλα ‘απηήλ ηελ πεξίνδν ν Alessandro Luzio παξαζέηεη έλα από ηα πην ελδηαθέξνληα ζρέδηα ηνπ Verdi γηα θσκηθή όπεξα, απηό ηνπ Ταρτούφου, ηνπ Μνιηέξνπ, ηνπ νπνίνπ ιεπηνκεξέο ζελάξην ππάξρεη ζην S. Agata αληηγξακκέλν από ην ρέξη ηνπ ίδηνπ ηνπ ζπλζέηε. Ο ζπγγξαθέαο, ζύκθσλα κε ηνλ Abbiati είλαη ν Adolphe Dennery, ν νπνίνο είρε όλησο γξάςεη ζηνλ Verdi πξνηείλνληαο κηα ζπλεξγαζία….. θαη απηή ε πξόηαζε όκσο ήηαλ πξννξηζκέλε λα κείλεη ζην ζπξηάξη.’9 Σν ζελάξην ηεο Aida πεξηήιζε ζηα ρέξηα ηνπ Verdi ηελ ίδηα πεξίπνπ ρξνληθή πεξίνδν κεηά από ηελ πίεζε ηνπ αηγππηηνιόγνπ Auguste Mariette ζηνλ Camille du Locle, ν νπνίνο έζηεηιε ηελ ζύλνςε ζηνλ ζπλζέηε, εζσθιείνληαο ην γξάκκα ηνπ Mariette, ζην νπνίν ελζάξπλλε ηνλ Du Locle λα πιεζηάζεη ηνλ Wagner, ζε πεξίπησζε άξλεζεο ηνπ Verdi. Σν γεγνλόο απηό θαίλεηαη λα είρε θαζνξηζηηθή ζεκαζία ζηελ δηακόξθσζε ηεο απόθαζεο ηνπ ζπλζέηε, κηαο απόθαζεο πνπ αξγόηεξα ζα εμέπιεηηε πνιινύο.

Έλα γεγνλόο πνπ έρεη επαλεηιεκκέλσο ζρνιηαζηεί από πνιινύο ζπγγξαθείο είλαη ε απιόηεηα θαη ζπληεξεηηθόηεηα ηεο πινθήο θαη ησλ ραξαθηήξσλ, θάηη αξθεηά αζπλήζηζην γηα ηνλ Verdi, πνπ αλαδεηνύζε κε πάζνο ην θαηλνύξγην, ην κνληέξλν θαη ην απξόβιεπην θαζώο θαη ηελ θνξύθσζε ηνπ δξάκαηνο κέζα από ηηο αιπζηδσηέο αληηδξάζεηο ησλ ραξαθηήξσλ. Η επνρή ζηελ νπνία ηνπνζεηείηαη ρξνληθά ε όπεξα είλαη απηή ησλ Φαξαώ. Οη Αηζίνπεο βαδίδνπλ θαηά ηεο Αηγύπηνπ κε αξρεγό ηνλ βαζηιηά ηνπο Amonasro. O ηεξέαο Ramfis πιεξνθνξεί ηνλ ζηξαηεγό Radames όηη πξνζεύρνληαη ζην ζεό λα ηνπο αλαδείμεη ηνλ θαηάιιειν λα αλαιάβεη ηελ αξρεγία ηνπ αηγππηηαθνύ ζηξαηνύ. Ο Radames ειπίδεη λαη είλαη απηόο ν επηθεθαιήο. Σνλ ζηξαηεγό αγαπά ε Amneris θόξε ηνπ Αηγππηίνπ βαζηιηά, ν Radames όκσο είλαη εξσηεπκέλνο κε ηελ Aida,10 Αηζηνπίδα ζθιάβα από πξνεγνύκελε εθζηξαηεία θαηά ηεο ρώξαο. Η Aida είλαη δηραζκέλε αλάκεζα ζηελ αγάπε ηεο γηα ηελ παηξίδα ηεο, ηελ Αηζηνπία θαη ηα αηζζήκαηά ηεο γηα ηνλ ζηξαηεγό. H Amneris, έρνληαο ππνςίεο, αλαθαιύπηεη κε έλα ηέρλαζκα όηη ε Aida είλαη ην άιιν πξόζσπν πνπ δηεθδηθεί ηα αηζζήκαηα ηνπ ζηξαηεγνύ. Απηό πνπ ε Amneris δελ γλσξίδεη είλαη όηη ε Aida έρεη επίζεο επγεληθή θαηαγσγή, όληαο ε θόξε ηνπ βαζηιηά ηεο Αηζηνπίαο. Δλησκεηαμύ, ν Radames επηζηξέθεη ζξηακβεπηήο από ηνλ πόιεκν κε αξθεηνύο αηρκαιώηνπο, κεηαμύ ησλ νπνίσλ είλαη θαη ν Amonasro, ν βαζηιηάο ηεο Αηζηνπίαο θαη παηέξαο ηεο Aida. Η ακνηβή ηνπ είλαη ην ζηέκκα ηνπ ληθεηή θαη ν γάκνο ηνπ κε ηελ Amneris. Οη θξαηνύκελνη ζύκθσλα κε ηε ζέιεζε ηνπ βαζηιηά ηεο Αηγύπηνπ, απειεπζεξώλνληαη πιελ ηνπ Amonasro, πνπ θξαηείηαη αθόκε ζαλ όκεξνο, αιιά ρσξίο λα έρεη γίλεη γλσζηή ε ηαπηόηεηά ηνπ. Ο Amonasro θαηαθέξλεη μεγειώληαο ηνπο θξνπξνύο λα ζπλαληήζεη ηελ θόξε ηνπ θαη λα ηελ πείζεη λα απνζπάζεη από ηνλ Radames πιεξνθνξίεο γηα ηηο θηλήζεηο ηνπ αηγππηηαθνύ ζηξαηνύ, ζηελ κεηαμύ ηνπο ζπλάληεζε, ηελ νπνία θξπκκέλνο ζα παξαθνινπζήζεη. Γηα ην ιόγν απηό o Radames ηίζεηαη ππό θξάηεζε. Η Amneris ηνλ ζπλαληά θαη ππόζρεηαη λα ηνπ ζώζεη ηελ δσή αλ απαξλεζεί ηελ Aida ην νπνίν ν ζηξαηεγόο αξλείηαη. Ο Radames δηθάδεηαη θαη θαηαδηθάδεηαη ζε ζάλαην δηά εληαθηαζκνύ, παξόιεο ηηο απεγλσζκέλεο πξνζπάζεηεο ηεο Amneris λα ηνπ δνζεί ράξε. Η Aida θιείλεηαη θαη απηή ζηνλ ηάθν γηα λα πεζάλεη καδί ηνπ, θαη καδί ηξαγνπδνύλ ην ηειεπηαίν ληνπέην αγάπεο θαη απνραηξεηηζκνύ.11

Η δηακόξθσζε ηνπ ιηκπξέηην θαη ε ζύλζεζε ηεο κνπζηθήο γίλνληαλ ζρεδόλ ηαπηόρξνλα, κε ηαθηηθή αιιεινγξαθία κεηαμύ ηνπ Verdi θαη ηνπ Ghislanzoni. Η ζπλεξγαζία ησλ δύν αλδξώλ ππήξμε ζρεηηθά αξκνληθή. Σελ επνρή εθείλε ν Ghislanzoni ήηαλ από ηνπο πην δεκνθηιείο ιηκπξεηηίζηεο θαη παξόιν πνπ είρε θάλεη ηηο δηάθνξεο αιιαγέο ζηελ όπεξα La Forza del Destino δελ θαίλεηαη λα είρε ζπλεξγαζηεί πνηέ κε ηνλ ζπλζέηε ζε θάηη εμ’ νινθιήξνπ. O Verdi έηξεθε ζεβαζκό γηα ην πξόζσπό ηνπ, αλ θαη θαηά ηε δηάξθεηα ζύλζεζεο ηεο όπεξαο απέξξηπηε αξθεηά ζπρλά πξνηάζεηο ηνπ: ‘Δπηηξέςηε κνπ λα ζαο πσ, όηη δελ έρσ πνηέ ηελ πξόζεζε λα επηθξίλσ ηνπο ζηίρνπο ζαο, νη νπνίνη είλαη πάληα θαινί, αιιά απιώο λα εθθξάζσ ηελ άπνςή κνπ ζε όηη αθνξά ηελ ζεαηξηθή εληύπσζε πνπ ζα πξνμελήζνπλ.’12 Από ηελ κεηαμύ ηνπο αιιεινγξαθία πξνθύπηεη όηη θαζώο ε όπεξα πξνρσξνύζε ν ζπλζέηεο είρε όιν θαη ελεξγόηεξν ξόιν ζηελ δηακόξθσζε ηνπ ιηκπξέηην, ρσξίο όκσο πνηέ λα ακθηζβεηεί ην κέγεζνο θαη ηε ζεκαζία ηεο δνπιεηάο ηνπ Ghislanzoni.

Όπσο πξναλαθέξζεθε, ε πξεκηέξα ηεο όπεξαο ήηαλ πξνγξακκαηηζκέλε γηα ηνλ Ιαλνπάξην ηνπ 1871 θαη πξαγκαηνπνηήζεθε ηειηθά ηνλ Γεθέκβξην ηνπ ίδηνπ ρξόλνπ κε κεγάιε επηηπρία. Η ηηαιηθή πξεκηέξα έγηλε ζηηο 8 Φεβξνπαξίνπ 1872 θαη ήηαλ θαη απηή επηηπρεκέλε.13 ΢ρεδόλ όια ηα ζέαηξα ήζειαλ λα ηελ εληάμνπλ ζην πξόγξακκά ηνπο γηα ηελ επόκελε ζεδόλ. Ο Verdi όκσο γηα ηα δύν πξώηα ρξόληα δελ έδσζε ηελ άδεηα λα παηρηεί ζε νπνηνδήπνηε ζέαηξν ην νπνίν ζύκθσλα κε ηελ θξίζε ηνπ δελ δηέζεηε ηηο θαηάιιειεο πξνδηαγξαθέο γηα ηελ επηηπρία ηεο. Απηό νθείιεην ελ κέξεη ζηελ κε αλακελόκελε ππνδνρή ηεο όπεξαο από ηνπο θξηηηθνύο νη νπνίνη ηελ αληηκεηώπηζαλ κε δπζπηζηία ζεσξώληαο όηη ε πξνζπάζεηα ζύλδεζεο παξαδνζηαθήο θαη κνληέξλαο θόξκαο δελ ήηαλ ηόζν επηηπρεκέλε θαη νη ραξαθηήξεο δελ αλεπηύζζνλην νινθιεξσκέλα.14 Με ηελ πάξνδν ηνπ ρξόλνπ όκσο, ε απνδνρή ηεο από θνηλό θαη θξηηηθνύο ήηαλ πιήξεο θαη παξαζηάζεηο άξρηζαλ λα γίλνληαη θαη εθηόο Ιηαιίαο, ζηελ Νέα Τόξθε, ζην Βεξνιίλν θαη ζηε Βηέλλε θαη αξγόηεξα θαη ζην Παξίζη. Υαξαθηεξηζηηθό είλαη όηη κε ηελ πάξνδν ησλ ρξόλσλ ε όπεξα έγηλε εμαηξεηηθά δεκνθηιήο παγθνζκίσο θαζώο από ην Γεθέκξην ηνπ 1871 κέρξη θαη ην 1969 δόζεθαλ 259 πξεκηέξεο θαη ησλ ζύλνιν ησλ παξαζηάζεσλ πιεζηάδεη ηηο 20.000!15 Οη ιόγνη ηεο θαζπζηεξήζεσο απηήο εμεγνύληαη από ηνλ Julian Budden σο εμήο:

΢ε κηα επνρή πνπ επηθξαηνύζε ε πίζηε ζηελ εμέιημε θαη ηελ πξόνδν, αλακελόηαλ από ηνπο ζπλζέηεο λα παξνπζηάδνπλ κηα επζύγξακκε εμέιημε, ηε ζηηγκή πνπ, ηηο πεξηζζόηεξεο θνξέο, ε πνξεία ηνπο ζύκηδε αιπζηδσηέο αληηδξάζεηο. Έηζη εμεγείηαη ε απνγνήηεπζε, όηαλ ηελ ζπειιώδε Πρώτη Συμφωνία ηνπ Brahms δηαδέρηεθε ε πην ήξεκε θαη ειεγρόκελε Δεύτερη. Έηζη ζε πνιινύο από ηνπο ζαπκαζηέο ηνπ Verdi, θάλεθε όηη ν ζπλζέηεο έθαλε έλα βήκα πίζσ, όηαλ ζπάδνληαο ηνπο δεζκνύο ηνπ ζπληεξεηηζκνύ θαη ηεο θιεηζηήο θόξκαο ζηελ ηειεπηαία πξάμε ηνπ Rigolettoεπέζηξεςε ζε απηνύο κε ην . Ο θαη ε Aida θαλεξώλνπλ κηα παξάιιειε πεξίπησζε, όπνπ ην πξώην έξγν είλαη πεξηπεηεηώδεο θαη ‘εξεπλεηηθό’ (ζύκθσλα κε ηε δηαηύπσζε ηνπ Schiller) θαη ην δεύηεξν, όπσο έρεη παξαηεξεζεί, ε ζηηγκή ηνπ αγλόηεξνπ θιαζζηθηζκνύ ζην έξγν ηνπ Verdi. Αλ ην πξνζόλ ηνπ Don Carlos είλαη όηη νδεγεί ηελ grand opera ζε ζεκείν πνπ νύηε ν Meyerbeer είρε νλεηξεπηεί, απηό ηεο Aida είλαη όηη είλαη ε κόλε grand opera από ηελ νπνία δελ κπνξεί θαλείο λα κεηαθηλήζεη νύηε έλα κέηξν.16

Μνπζηθή: Η Aida είλαη έλα από ηα ραξαθηεξηζηηθόηεξα δείγκαηα ηεο ηηαιηθήο „grand opera‟, ε νπνία ζπλήζσο απνηειείηαη από ηέζζεξηο ή πέληε πξάμεηο, κε εληππσζηαθά θαη κεγάια ζθεληθά, ρνξσδία, ηνπιάρηζηνλ ηέζζεξηο θύξηνπο ξόινπο θαη έλα θεληξηθό κπαιέην. Κπξηάξρεζε ζηελ Δπξώπε θπξίσο ζην δεύηεξν κηζό ηνπ 19νπ αηώλα θαη είλαη εθπιεθηηθό γηαηί ειάρηζηεο από απηνύ ηνπ είδνπο ηηο όπεξεο έρνπλ επηβηώζεη κέρξη ζήκεξα.

Οη ηδηόηεηεο πνπ ηνπνζεηνύλ ηηο όπεξεο ηνπ Verdi ηόζν ςειόηεξα από εθείλεο ησλ Ιηαιώλ ζπγρξόλσλ ηνπ είλαη πνηθίιεο θαη αιιεινεμαξηώκελεο: απηό πνπ βαζηθά όκσο ηηο ραξαθηεξίδεη είλαη ε απoθαζηζηηθόηεηά ηνπ λα ρεηξίδεηαη ην θάζε έξγν ζαλ έλα μερσξηζηό πξόβιεκα, ην νπνίν έρεη αλάγθε ηελ δηθή ηνπ κνλαδηθή ιύζε, ρξεζηκνπνηώληαο παξαδνζηαθά κέζα, όηαλ απηά εμππεξεηνύζαλ ην ζθνπό ηνπ, ή ζηελ αληίζεηε πεξίπησζε αλαθαιύπηνληαο θαηλνύξγηεο θαηεπζύλζεηο. Έρνληαο επηιέμεη ην ζέκα, αθηέξσλε ηελ ελέξγεηά ηνπ ζηελ πξαγκαηνπνίεζε ηνπ δξάκαηνο κέζσ ηεο κνπζηθήο θάλνληαο ηνπο ιηγόηεξνπο δπλαηνύο ζπκβηβαζκνύο ζην είδνο ηεο κεισδηθήο θηιεδνλίαο, ζην νπνίν ηόζνη πνιινί από ηνπο ζπκπαηξηώηεο ηνπ ππέθππηαλ. Με κηα ιέμε ε κνπζηθή ηνπ Verdi είλαη δξακαηηθά ιεηηνπξγηθή.17

Η ιεηηνπξγηθόηεηα απηή ηεο κνπζηθήο ηνπ έρεη πνιιέο θνξέο ζεσξεζεί ζαλ ην κνλαδηθό πξνηέξεκα. O Petrobelli ζην βηβιίν ηνπ Μουσική στο Θέατρο (βι. Βηβιηνγξαθία), αλαθέξεη όηη ε εηθόλα ηνπ Verdi σο ζπλζέηε καθξηά από θάζε θνπιηνύξα, θιεηζκέλνπ κόλν ζηηο δηθέο ηνπ ζπλζέζεηο θαη αγλνώληαο ηα γύξσ ηνπ κνπζηθά δξώκελα, είλαη αλαιεζήο. Έλα άιιν ζηεξεόηππν είλαη ην λα ζεσξείηαη ν Verdi πεξηζζόηεξν άλζξσπνο ηνπ ζεάηξνπ παξά ζπλζέηεο θαη θαηά ζπλέπεηα ε κνπζηθή ηνπ λα θξίλεηαη κόλν κέζα ζηα ζεαηξηθά πιαίζηα. Οη πξόζθαηεο όκσο έξεπλεο απνδεηθλύνπλ όηη θπξίσο κέζσ ηεο κνπζηθήο δεκηνύξγεζε ν Verdi ηελ ζεαηξηθή γιώζζα πνπ είλαη αλακθίβνια δηθή ηνπ.18

Απηό πνπ πξέπεη εδώ λα ζεκεησζεί είλαη όηη ε κνπζηθή απνθηά κηα δηαθνξεηηθή δηάζηαζε ζε όηη αθνξά ηελ όπεξα. Γελ έρνπκε λα θάλνπκε κε έλα «απόιπηα» (αο κνπ επηηξαπεί ν όξνο) κνπζηθό έξγν (κηαο ζπγθεθξηκέλεο ή όρη θόξκαο), αιιά κε κία ζύλδεζε δηαθνξεηηθώλ ελλνηώλ: απηήο ηνπ δξάκαηνο, ηνπ απαγγειόκελνπ ιόγνπ, θαη ηεο κνπζηθήο. Η ζύλδεζε θαη ε αιιειεπίδξαζε απηώλ ησλ όξσλ κεηαμύ ηνπο είλαη πνπ δεκηνπξγεί ηελ όπεξα. Η πξνζπάζεηα ινηπόλ αλάιπζεο κηαο όπεξαο κόλν από ηελ κνπζηθή ηεο πιεπξά είλαη αλεπαξθήο, θαζώο δελ ζπιιακβάλεη ηελ κνπζηθνδξακαηηθή ηεο γιώζζα θαη είλαη άξα θαηαδηθαζκέλε λα απνηύρεη.

Ο Verdi ζηόρεπε θάζε θνξά ζην λα δεκηνπξγήζεη έλα έξγν ηέρλεο ζην νπνίν θάζε ζηνηρείν ηνπ νπεξαηηθνύ γεγνλόηνο – δξακαηηθή νξγάλσζε, πνηεηηθή θαηαζθεπή ηνπ θεηκέλνπ, δηάξζξσζε ηεο παξηηηνύξαο, ζθεληθή θίλεζε, ζθεληθά, θνζηνύκηα, θσηηζκνί – ζπληειεί ζε αθξηβή βαζκό (ζην βαζκό δειαδή πνπ αληηζηνηρεί αθξηβώο ζηε ιεηηνπξγία ηνπ) ζηελ νινθιεξσκέλε πξαγκαηνπνίεζε ηνπ δξάκαηνο.19 Τα κνπζηθά κέζα ηα νπνία ρξεζηκνπνηεί γηα λα δώζεη έκθαζε ζε ραξαθηήξεο ή ζε ζεκαληηθά ζεκεία ηεο πινθήο είλαη ζπγθεθξηκέλεο λόηεο, ξπζκηθά κνηίβα ή κεκνλσκέλα νξγαληθά ερνρξώκαηα.

Σρεηηθά κε ηελ Aida ν ζπλζέηεο θαηεγνξήζεθε, όπσο πξναλαθέξζεθε, γηα ζπληεξεηηζκό θαη επηζηξνθή ζε παιηέο δνθηκαζκέλεο ηερληθέο. Η θαιύηεξε λνκηκνπνίεζε γηα ηελ επηινγή ηνπ δεκηνπξγνύ ήηαλ ην απνηέιεζκα: ν Verdi παξέζεζε αλακθηζβήηεηεο απνδείμεηο όηη ην 1871 ην δξάκα ηεο Aida ήηαλ ηόζν βηώζηκν όζν ζα κπνξνύζε λα ήηαλ θαη ην 1831.20

Η κνπζηθή ζε γεληθέο γξακκέο δηαθαηέρεηαη από απαξάκηιιε ιπξηθόηεηα, αλακθίβνια πνιύ πινπζηόηεξε από όηη ζε παιαηόηεξεο όπεξεο, ρσξίο όκσο λα απνκαθξύλεηαη ηδηαηηέξσο από απηέο. Παιηά θαη θαηλνύξγηα ζηνηρεία αλακεηγλύνληαη ζε κηα πξνζσπηθή ζύλζεζε. Όηαλ ν Verdi ξσηήζεθε από ηνλ Ferdinand Hiller γηα ην πνηα όπεξα πξνηηκνύζε ν ίδηνο, ηελ Aida ή ηνλ Don Carlos, έιαβε ηελ εμήο απάληεζε : “Σηνλ Don Carlos ππάξρνπλ ζεκεία εδώ θαη εθεί πνπ μεπεξλνύλ νηηδήπνηε ζηελ Aida, αιιά ζηελ Aida ππάξρεη πεξηζζόηεξε έμαξζε θαη, αλ κνπ ζπγρσξήζεηε ηελ έθθξαζε, πεξηζζόηεξε ζεαηξηθόηεηα.” H Aida είλαη ζε γεληθέο γξακκέο κάιινλ ε αξηηόηεξε όπεξα από ηηο δύν. Οη κνπζηθέο θόξκεο είλαη πην ζπκκεηξηθέο κε κηα ζρεδόλ καζεκαηηθή ρξήζε ηεο επαλάιεςεο. Η άξηα ηνπ Radames ζηελ πξώηε πξάμε, "Celeste Aida", είλαη κηα ραξαθηεξηζηηθή θαη ηαπηόρξνλα ηέιεην παξάδεηγκα Βεξληηθήο κεισδίαο εμειηζζόκελεο ζε ηξηκεξή κνξθή.* Παξόιν πνπ γηα αξθεηό θαηξό είρε απνξξίςεη ηνλ ζπζρεηηζκό ελόο ραξαθηήξα κε έλα ζπγθεθξηκέλν κνπζηθό ζέκα, ν Verdi ρξεζηκνπνηεί ζπγθεθξηκέλα κνηίβα γηα ηνπο ραξαθηήξεο ηεο Aida, ηεο Amneris θαη ησλ ηεξέσλ ηεο ζεάο Ίζηδνο, κε ηε κεγαιύηεξε όκσο δπλαηή δηαθξηηηθόηεηα, θαη γηα πξώηε θνξά κεηά ηελ όπεξα . Αλεμάξηεηα όκσο από ηελ επηζηξνθή ηνπ απηή ζε θάηη παιηόηεξν, κέλεη θαλείο άλαπδνο από ηνπο κεισδηθνύο ρεηξηζκνύο ηνπ, όπσο γηα παξάδεηγκα απηόλ ηνπ ελδεθαζύιιαβνπ κέηξνπ, ην νπνίν παξαδνζηαθά ρξεζηκνπνηείην ζε ξεηζηηαηίβν θαη όρη ζε άξηα. Ο Verdi όκσο ην ελζσκαηώλεη ζην ληνπέην ηεο ηειεπηαίαο πξάμεο, κε κηα παλέκνξθε θαη απιή επαλαιακβαλόκελε κεισδία, θάηη πνπ δελ ζπλέβαηλε ζπρλά, ηνπιάρηζηνλ όρη κε ηελ κνξθή ηεο επαλάιεςεο. Μία ηόζν παξαηεηακέλε επαλάιεςε ήηαλ παξαθηλδπλεπκέλε, αιιά δελ ππάξρνπλ πνιιέο όπεξεο κε ηέινο ηόζν καγεπηηθό.*

Γηα ηνλ Verdi ε Aida ήηαλ ε ηειεπηαία ηνπ ιέμε ζε όηη αθνξνύζε ηελ grand opera. Όρη όκσο θαη γηα ηνπο ζύγρξνλνύο ηνπ. Πξαγκαηηθά παξέκεηλε ην πην δεκνθηιέο είδνο όπεξαο ζηελ Ιηαιία ηηο δεθαεηίεο ηνπ 1870 θαη 1880. Παξαδόμσο όκσο, από ηηο grand operas άιισλ ζπλζεηώλ κόλν ε La Giocondaηνπ Ponchielli έρεη δηαζσζεί. Ο ειηθησκέλνο Rossini είρε πξνθαλώο δίθην όηαλ ζε έλα γξάκκα ηνπ ζηνλ Ricordi επηζήκαηλε : «αο κε ζπγρσξήζνπλ νη ζπλάδειθνί κνπ γηα απηό πνπ ζα πσ, αιιά ν Verdi είλαη ν κόλνο άλζξσπνο, ηθαλόο λα ζπλζέζεη grand opera»21

Τν γεγνλόο όηη ε Aida έρεη παξακείλεη ζην ξεπεξηόξην ησλ πεξηζζνηέξσλ ζεάηξσλ αλά ηνλ θόζκν δελ είλαη ηπραίν. „Ο ιόγνο πνπ ε Aida δελ έρεη απιώο επηβηώζεη, αιιά δηαηεξεί όιε ηεο ηελ δσληάληα είλαη γηαηί ελδηακέζνπ ηεο κεγαιεηόηεηάο ηεο θαη ηνπ παηξησηηθνύ ηεο ζέκαηνο, θαηέρεη έλα ζύλνιν αλζξώπηλσλ ραξαθηήξσλ, ζρεκαηηζκέλσλ κε απιόηεηα θαη εηιηθξίλεηα.‟22 Απηόο ήηαλ ζρεδόλ πάληα θαη ν ζηόρνο ηνπ ζπλζέηε: λα πιάζεη θάζε θνξά κε ηέηνην ηξόπν ηελ πινθή θαη ηνπο ραξαθηήξεο ηνπ ώζηε ε επίδξαζή ηνπο ζηνλ ζεαηή λα είλαη άκεζε θαη δηαξθήο.

Ο Verdi είλαη ε ηειεπηαία κεγάιε κνξθή ηνπ ηηαιηθνύ κεινδξάκαηνο. Τξαγνύδεζε ηα αηζζήκαηα ησλ αλζξώπσλ, έθιαςε κε ηα δάθξπά ηνπο, θαηόξζσζε λα εξκελεύζεη κε κνπζηθή ηηο ραξέο θαη ηα βάζαλα όισλ. Τν πέηπρε εκβαζύλνληαο ζηελ ςπρή ησλ εξώσλ ηνπ θαη βειηηώλνληαο ηελ ηερληθή θαη ηηο κνπζηθέο ηδέεο. Αθνινύζεζε έηζη από ηνλ Oberto σο ην κηα πνξεία πξνόδνπ θαη ηειεηόηεηνο πνπ θαλείο άιινο ζπλζέηεο κεινδξάκαηνο δελ κπόξεζε λα πξαγκαηώζεη.23

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ*

L’Avant Scene Opera 4 (1993): "Aida" Bonavia, Feruccio. Verdi (Oxford University Press, Oxford, 1930) Budden, Julian. The Operas of Verdi (3 vols. Clarendon Press, Oxford, 1992) Budden, Julian. Verdi, The Dent Master Musicians Series (J.M. Dent, London, 1993) Conati, Marcello, Medici, Mario, & Weaver, William, επηκ. The Verdi-Boito Correspondence (The University of Chicago Press, Chicago & London, 1994) Corse, Sandra. Opera and the Uses of Language (Fairleigh Dickinson University Press, Rutherford, 1987) Harwood, Gregory. Giuseppe Verdi, A Guide to Research (Garland Publishing, New York & London, 1998) Holl, Karl. Giuseppe Verdi (Werk-Verlag, Lindau-Bodensee, 1947) Hussey, Dyneley. Verdi (J.M. Dent, London, 1940) Jensen, Luke. Giuseppe Verdi & Giovanni Ricordi with notes on Francesco Lucca from Oberto to La Traviata (Garland, New York, 1989) Kaufman, Thomas G. Verdi and his major contemporaries : a selected chronology of performances with casts. (Garland, New York, 1990) Kimbell, David R. B. Verdi in the age of Italian romanticism (Cambridge University Press, Cambridge, 1985) Kόhner, Hans. Giuseppe Verdi : mit Selbstzeugnissen und Bilddokumenten (Rewohlt, Reinbek bei Hamburg, 1995) Luzio, Alessandro. Carteggi Verdiani, vols III-IV (Accademia Nazionale Dei Lingei, Roma, 1947) Martin, George Whitney. Verdi: his music, life and times (Da Capo Press, New York, 1979) The New Grove Dictionary of Music, η. 26, (London, Macmillan 2001), ιήκκα "Verdi": 434-470. The New Grove Masters of Italian Opera. Rossini, Donizetti, Bellini, Verdi, Puccini (Papermac, Macmillan London, 1983) Noske, Frits. The Signifier and the Signified (Martinus Nijkoff, The Hague, 1977) Osborne, Charles. Verdi, A Life in the Theatre (Weidenfeld & Nicholson, London, 1987) Petrobelli, Pierluigi. Music in the Theater (Princeton University Press, 1994) Phillips-Matz, Mary Jane. Verdi, a Biography (Oxford University Press, Oxford, 1993) Walker, Frank. The Man Verdi (J.M. Dent & Sons Ltd, London, 1962) Weaver, William and Chusid Martin, επηκ. The Verdi Companion (W.W. Norton & Company, 1979) Wefel, Franz. Verdi : Roman der Oper (P. Zsolnay, Berlin, 1926) Van, Gillels de. Verdi’s Theater Creating Drama through Music, κηθξ. Gilda Roberts (University of Chicago Press, Chicago, 1998) Οι Μεγάλοι όλων των Εποχών, η. 27: Βέρντι, (Οξγαληζκόο Δπξσπατθώλ Δθδόζεσλ Δ.Δ., Αζήλα,1966)

EΠΙΛΔΚΣΙΚΗ ΓΙ΢ΚΟΓΡΑΦΙΑ*

Verdi, Giuseppe. Selections. Katia Ricciarelli, Pl αcido Domingo, Elena Obraztsova, Leo Nucci, Nicolai Ghiaurov, Ruggero Raimondi, Core Orchestra del teatro alla Scala, . DEUTSCHE GRAMOPHON, 415 286-2, 1982 Caruso, Enrico. Operatic arias & songs. EMI Classics, 0777 7 61046 2, 1988 The incomparable Callas EMI, 7 63182 2, 1989 Verdi Giuseppe. The Television concerts, Arturo Toscanini collection, vol. 5, BMG Video, 780 346, 1990 ______. Aida Aprille Millo, Pl αcido Domingo, Dolora Zajick, Sherill Milnes, Paata Burchuladze, Dimitri Kavrakos, , James Levine, DEUTSCHE GRAMOPHON 072 416-1, 072 732-1, 072 733-1, 1991 ______. Maria Callas, Richard Tucker, Barbieri, Tito Gobbi, Giuseppe Modesti, Coro e Orchestra del Teatro alla Scala, Tullio Serafin, EMI Classics, 7 49030 8, 1992 ______. Renata Tebaldi, Ebe Stignani, Mario del Monaco, Coro e orchestra dell‟Accademia di Santa Cecilia, Alberto Erede. DECCA 440-239, 1993 Callas : La Divina 2 EMI Classics, 5 55016 2, 1993 Callas : La Divina 3 EMI Classics, 5 55216 2, 1994 Viva Verdi, Arias, duets & choruses, EMI 5 68251 2, 1994 Verdi, Giuseppe. Aida.Mirella Freni, Katia Ricciarelli, Agnes Baltsa, Josη Carreras, Thomas Moser, , Ruggero Raimondi, Josη van Dam, Wiener Philarmoniker, , EMI Classics, 0777 7 2469300, 1994 Dietrich Fischer-Dieskau : Autumn journey & a Franz Schubert recital, Warner Music Vision, 3984-23031-3, 1998

Ινπιία Λαδαξίδνπ – Δικαιόγινπ

* Όινη νη παξαπάλσ ηίηινη πξνέξρνληαη από ηελ ζπιινγή ηεο Βηβιηνζήθεο.

1 New Grove Dictionary of Music ΙΙ, η. 26 ( Macmillan, London, 2001): 434 2 Osborne, Charles. Verdi - A Life in the Theatre, London, Weidenfeld and Nicolson (1987): 209 3 Η ζπρλή ζύλδεζε ηεο Aida κε ηα εγθαίληα ηεο δηώξπγαο ηνπ Σνπέδ θαη ηεο όπεξαο ηνπ Καΐξνπ είλαη αλαιεζήο. 4 «Παξαγσγηθόο» πνηεηήο ππήξμε ν Antonio Ghislanzoni, ζπγγξαθεύο ηνπ ιηκπξέηηνπ ηεο Aida. Βαξύηνλνο, δεκνζηνγξάθνο, πνηεηήο ηεο «ινκβαξδηθήο κπνέκηθεο δσήο» έγξαςε νγδνληαπέληε ιηκπξέηηα γηα ηνπο ζπλζέηεο ηεο επνρήο. - Οι μεγάλοι όλων των εποχών, η. 27: 48 5 Η νπβεξηνύξα απηή παξέκεηλε αλεθηέιεζηε κέρξη ηελ αλαθάιπςή ηεο από ηνλ Artuto Toscanini, ν νπνίνο ηελ δηεύζπλε γηα πξώηε θνξά ζε κηα ζπλαπιία γηα ην ξαδίνθσλν ζηε Νέα Υόξθε ην 1940. 6 Van, Verdi’s theater : 61 7 όπ. αλ.: 62 8 όπ. αλ.: 64 9 Budden, The operas of Verdi, η. 3: 163 10 Φαξαθηεξηζηηθό είλαη όηη ην πξαγκαηηθό όλνκα ηεο εξσΐδαο είλαη Aita, αιιά ιόγσ ηνπ όηη δελ ζα ήηαλ εύερν γηα ηνπο ηξαγνπδηζηέο κεηεηξάπε ζε Aida. 11 Καηά ηελ δηάξθεηα ζπγγξαθήο ηνπ ιηκπξέηην, ν Verdi είρε δεηήζεη από ηνλ εθδόηε ηνπ Giulio Ricordi πιεξνθνξίεο ζρεηηθά κε ηηο αηγππηηθέο αξραηόηεηεο, ζηηο νπνίεο όκσο δελ έδσζε ηειηθά αξθεηή ζεκαζία. Κάηη ηέηνην δελ ζα πξέπεη λα εθπιήζζεη ηνλ αλαγλώζηε, θαζώο είρε ζπκβεί αξθεηέο θνξέο ζην παξειζόλ. 12 Budden, The operas of Verdi, η. 3: 172 13 Πξσηαγσλίζηξηα ηεο ηηαιηθήο πξεκηέξαο ε Tereza Stolz θαη Amneris ε Maria Waldman, πιαησληθόο έξσηαο ηνπ Verdi ζηα ηειεπηαία ρξόληα. Ο Verdi παξαθνινύζεζε όιεο ηηο δνθηκέο, δίλνληαο λέεο νδεγίεο ζηελ νξρήζηξα. Σην παιθνζέληθν έπαηδε κηα νξρήζηξα Αθξηθαλώλ, ελώ ηξηαθόζηνη θνκπάξζνη θαη 'Aξαβεο ζαιπηγθηέο βξίζθνληαλ ζε αέλαε θίλεζε. Ύζηεξα από ηνλ ζξίακβν ην θνηλό θάιεζε ηνλ δεκηνπξγό ηξηαληαδύν θνξέο ζηε ζθελή. Η ππνδνρή ήηαλ ζπγθηλεηηθή. - Οη κεγάινη όισλ ησλ επνρώλ, ηόκνο 27νο (Οξγαληζκόο Δπξσπατθώλ Δθδόζεσλ, 1966): 65 14 O θξηηηθόο Filippi έγξαςε ζηελ εθεκεξίδα Perseveranza ην αθόινπζν ζρόιην ζηηο 10/2/1872: “Καλέλαο ν νπνίνο ζεσξεί ηνλ εαπηό ηνπ ζνβαξά αζρινύκελν κε ηελ ηέρλε δελ απέηπρε λα παξαηεξήζεη ζηελ Aida έλα παξάμελν δπτζκό, ή θαιύηεξα κηα εζσηεξηθή ζύγθξνπζε. Από ηελ κηα πιεπξά ππάξρεη ε ηάζε ηεο παξαδνρήο ησλ νπεξαηηθώλ ηδεώλ, αξρώλ, ηάζεσλ α΄θνκα θαη ησλ επηζηεκνληθώλ δηαδηθαδηώλ ηεο κνληέξλαο ζρνιήο (ην λα αξλεζνύκε όηη ν Verdi έρεη επεξεαζηεί από ηνλ Gounod , ηνλ Meyerbeer θαη ηνλ Wagner ζα ήηαλ ζαλ λα αξλνύκαζηε ην θσο ηνπ ήιηνπ); από ηελ άιιε πιεπξά ν ζπλζέηεο έρεη δηαηεξήζεη κηα ηεξάζηηα ζηνξγή γηα ην ίδην ηνπ ην παξειζόλ; ζαλ απνηέιεζκα νη κεηαθνξέο από ην έλα ζηπι ζην άιιν είλαη πεξηέξγσο απόηνκεο. Σηνλ Don Carlos βξήθα όηη απηό ην πείξακα έθεξε κηα ηθαλνπνηεηηθή ζπγρώλεπζε, ζηελ Aida κνπ θαίλεηαη όηη νδεγεί ζε κηα ζπγθεθξηκέλε αλνκνηόηεηα……… ” 15 Kaufman, Verdi and his major contemporaries: 527-543 16 Budden, The operas of Verdi, η. 3: 197 17 The New Oxford History of Music, η. 9:, "Romanticism" (Oxford University Press, 1990): 420 18 Petrobelli, Music in the Theater: 48 19 όπ. αλ.: 115 20 Noske, The signifier and the signified: 264 21 Osborne Verdi: 279 22 Hussey,Verdi: 185 23 Οι Μεγάλοι όλων των Εποχών, η. 27: 77

* Η απόδνζε όισλ ησλ παξαπνκπώλ ζηα ειιεληθά αλήθεη ζηε ζπγγξαθέα.

** Οη εηθόλεο πξνέξρνληαη από ηελ ζεηξά, Οι Μεγάλοι όλων των Εποχών η. 27: Βέρντι, (Οξγαληζκόο Δπξσπατθώλ Δθδόζεσλ Δ.Δ., 1966)