Szlak Turystyczny Międzyzdroje-Gosań (Woliński Park Narodowy) – Ochrona Przed Nadmierną Antropopresją, Poprawa Bezpieczeństwa, Monitoring Środowiska Przyrodniczego

SZLAK TURYSTYCZNY MIĘDZYZDROJE-GOSAŃ (WOLIŃSKI PARK NARODOWY) – OCHRONA PRZED NADMIERNĄ ANTROPOPRESJĄ, POPRAWA BEZPIECZEŃSTWA, MONITORING ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO

Mariusz Samołyk

Samołyk M., 2016: Szlak turystyczny Międzyzdroje-Gosań (Woliński Park Narodowy) – ochrona przed nadmierną antropopresją, poprawa bezpieczeństwa, monitoring środowiska przyrodniczego (Międzyzdroje-Gosań tourist trail (Wolin National Park) – protection against excessive anthropopressure, tourists’ safety, monitoring of the natural environment), Monitoring Środowiska Przyrodniczego, Vol. 18(2), s. 69–75.

Zarys treści: Z emocjonalnego punktu widzenia ochrona przyrody jest ważna dla ludzkości. Chronione obszary (np. parki narodowe) są bardzo atrakcyjne turystycznie. Uniknięcie negatywnych skutków dostosowania obszarów parków narodowych dla potrzeb turystyki jest niemożliwe. Również w Wolińskim Parku Narodowym nadmierny rozwój turystyki i związanej z nią infrastruktury zagraża środowisku przyrodniczemu. Nie można jednak odmówić dostępu do obszarów chronionych, ponieważ turystyka jest integralną funkcją parków narodowych. Skuteczna polityka ochrony środowiska realizowana przez park narodowy zależy m.in. od monitoringu środowiska przyrodniczego i presji człowieka.

Słowa kluczowe: antropopresja, bezpieczeństwo pieszych i rowerzystów, park narodowy. Key words: anthropopressure, pedestrians and cyclers safety, National Park.

Mariusz Samołyk, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Stacja Monitoringu Środowiska Przyrodni- czego w Białej Górze, Biała Góra 8, 72-500 Międzyzdroje, [email protected]

1. Wprowadzenie w konsekwencji specyficznych, lokalnych potrzeb. Zasa- da ta dotyczy również parków narodowych. Ich głównymi Turystyka jest zależna od środowiska przyrodniczego, zadaniami jest ochrona przyrody, walorów kulturowych, równocześnie powoduje jego przekształcenie. Penetracja zachowanie bio- i georóżnorodności oraz pełnienie funk- turystyczna i nadmierny ruch turystyczny są dużym za- cji naukowych, dydaktycznych i edukacyjnych. Funkcje grożeniem dla przyrody parków narodowych, szczególnie dydaktyczne i edukacyjne bezsprzecznie można wiązać w połączeniu z faktem, że ruch turystyczny w polskich z poznawaniem parków narodowych poprzez zwiedzanie, parkach narodowych zyskuje na znaczeniu (Bąk i in. a więc i poprzez turystykę. 2014a). Wraz ze wzrostem liczby turystów rosną rów- Zagadnienia związane z ochroną środowiska przy- nież wymagania, jakie powinny spełniać szlaki i ich in- rodniczego na obszarach parków narodowych reguluje frastruktura. Konflikty między lokalizacją nowych inwe- ustawa o ochronie przyrody (Ustawa 2004). Dokument stycji a obostrzeniami związanymi z ochroną dziedzictwa ten określa cele, zasady i formy ochrony przyrody żywej kulturowego, zabytków czy środowiska przyrodniczego i nieożywionej oraz krajobrazu (art. 1 ustawy). Brzmie- zawsze budziły wiele emocji (Stasiak 1997; Solon 2005; nie wielu zapisów ustawy definiuje prawidłowe formy Gawroński, Hernik 2012; Hibszer 2012; 2013). Należy pa- zachowania, zrównoważonego użytkowania, odnawia- miętać, że obszary chronione każdorazowo tworzone były nia zasobów, tworów i składników przyrody. Podnoszo-

69 ne są też m.in. kwestie dotyczące utrzymania procesów rzystania parków narodowych jest nadmierna frekwen- ekologicznych i stabilności ekosystemów, bio- i georóż- cja zwiedzających i przekraczanie dopuszczalnej prze- norodności, ciągłości istnienia gatunków, ochrony walo- pustowości szlaków. W latach 1996–2006 (dane GUS rów krajobrazowych, kształtowania właściwych postaw oraz Ministerstwa Środowiska) liczba osób odwiedza- człowieka wobec przyrody. Zapisy ustawy (art. 5, 8, 12, jących rocznie Woliński Park Narodowy wzrosła z 560 17, 20, 103) precyzują możliwość udostępniania walo- tys. do 1500 tys. W tym samym czasie długość szlaków rów środowiska przyrodniczego, definiując jednocze- turystycznych wzrosła jedynie o około 6 km (z 44,0 km śnie obowiązujące zasady i obostrzenia. do 50,1 km), co oznacza, że liczba turystów na 1 km Z drugiej strony pojawiają się jednak zapisy innych szlaku wzrosła z ponad 12 tys. do niemal 30 tys. osób. dokumentów, np. ustawa prawo o ruchu drogowym Celem niniejszej pracy jest przedstawienie koncepcji (Ustawa 1997) oraz ustawa o planowaniu i zagospodaro- nowego szlaku turystycznego na obszarze Wolińskiego wania przestrzennym (Ustawa 2003). Pierwszy z aktów Parku Narodowego. Jest to odpowiedź na narastają- prawnych w jasny sposób definiuje istotność bezpieczeń- cy problem, jakim jest rosnąca presja turystyczna oraz stwa pieszych i rowerzystów. Artykuły 1 i 2 odnoszą się zagrożenie bezpieczeństwa turystów poruszających się do miejsc zagrażających bezpieczeństwu osób. W usta- pieszo i rowerami do jednego z najważniejszych obiek- wie o planowaniu i zagospodarowania przestrzennym tów turystycznych na wyspie Wolin – Wzgórza Gosań. przez pojęcie dóbr kultury współczesnej rozumiane są „niebędące zabytkami dobra kultury, takie jak pomniki, 2. Obszar badań miejsca pamięci, budynki, ich wnętrza i detale, zespo- ły budynków, założenia urbanistyczne i krajobrazowe, Woliński Park Narodowy położony jest w wojewódz- będące uznanym dorobkiem współcześnie żyjących po- twie zachodniopomorskim, w granicach gmin Międzyz- koleń, jeżeli cechuje je wysoka wartość artystyczna lub droje, Wolin i Świnoujście (ryc. 1). Przebiega przez niego historyczna”. 50,1 km (GUS 2016) szlaków pieszych i rowerowych. Każda ze stron (turysta, zarząd parku narodowego) Do najliczniej odwiedzanych należą: międzynarodowy ma zatem możliwość przedstawiania swej racji w ra- szlak rowerowy R-10 (Nadmorski Szlak Hanzeatycki), mach obowiązującego prawa. szlak zielony Międzyzdroje–Warnowo, szlak niebieski Niezmiennie jednak efektem turystycznego wyko- Międzyzdroje–Wapnica–Karnocice i szlak czerwony

Ryc. 1. Obszar badań: 1 – Woliński Park Narodowy, 2 – szlaki turystyczne Fig. 1. Study area: 1 – Wolinski National Park, 2 – tourist trails

70 Międzyzdroje–Wisełka (w przeważającej części przebie- brak spójnego systemu komunikacji informacyjnej, brak gający plażą). Listę uzupełniają ścieżki edukacyjne oraz konserwacji urządzeń rekreacyjnych i brak drożności szlaki dojściowe do punktów widokowych i obiektów tu- niektórych szlaków (Beszterda, Bukowska 2011; Ja- rystycznych. neczko i in. 2013). Badania prowadzone przez Duszę i in. (2012) potwier- Ruch turystyczny w Wolińskim Parku Narodowym dzają, że najważniejszymi atrakcjami Parku są Muzeum i w jego sąsiedztwie nadal będzie się rozwijał, co po- Przyrodnicze w Międzyzdrojach (od 30 do 50 tys. odwie- twierdzają prace Kowalczyk (2010), Duszy i in. (2012), dzających rocznie), Zagroda Pokazowa Żubrów (od 120 Janeczko i in. (2013). Według Liszewskiego (2009) na- do 150 tys. odwiedzających rocznie), Jezioro Turkusowe leży on do parków o dużej intensywności użytkowania (od 16 do 25 tys. sprzedanych biletów parkingowych turystycznego. Wynika to ze znacznej gęstości turystów rocznie), Wzgórze Zielonka, Wzgórze Gosań (od 21 do na km2 powierzchni parku (obecnie ponad 20 tys. osób 34 tys. sprzedanych biletów parkingowych rocznie, ponad na km2 lądowej części parku), małej gęstości szlaków 800 odwiedzających dziennie w 2011 r.) oraz nadmorska (obecnie poniżej 1 kmb szlaku na 1 km2 parku) oraz bar- plaża (ponad 1700 wejść na plażę dziennie w Wisełce). dzo dużej liczby turystów na kmb szlaku (obecnie ponad Według danych GUS (2016) WPN odwiedza rocznie 30 tys. osób). Kistowski i Śleszyński (2010) podkreśla- 1,5 mln turystów. Park jest ważnym obiektem nie tylko ją, że atrakcyjne krajobrazowo mezoregiony fizyczno- z przyrodniczego punktu widzenia, ale również dlatego, że geograficzne, w jakim położony jest m.in. Woliński Park sam w sobie stanowi cel wypoczynku dla turystów (Bąk, Narodowy, cieszą się największym zagospodarowaniem Zbaraszewski 2014; Wójcik 2014). Należy zaznaczyć, że i ruchem turystycznym. Duża atrakcyjność wizualna kra- pomimo walorów poznawczych i krajobrazowych trud- jobrazu wzmaga ruch turystyczny, co niejako wymusza niej dostępne ścieżki przyrodnicze Parku nie cieszą się tworzenie i rozbudowę niezbędnej infrastruktury. Istnie- dużą popularnością (Kowalczyk 2010; Dusza i in. 2012). je jednak wiele możliwości dekoncentracji nadmiernego ruchu turystycznego, m.in.: birdwatching i obserwacja 3. Funkcja ochronna parku narodowego a tury- krajobrazu (Janeczko i in. 2013), prowadzenie nowych styka szlaków (WPN 2013), sterowanie potokami ruchu turystycznego (Pisarski 1993) oraz monitoring środowiska Wiele emocji wywołują obostrzenia, jakie spotyka przyrodniczego (Zątek 1994). się na terenie parków narodowych. Podstawowym pro- Brak szlaku turystycznego umożliwiającego bez- blemem jest postrzeganie ich przez lokalne społeczeń- pieczne dojście do Wzgórza Gosań z Międzyzdrojów stwo. Dla znacznej grupy mieszkańców obowiązujące stwarza zagrożenie dla pieszych i rowerzystów porusza- zakazy są nieuzasadnione, dotyczy to m.in. możliwości jących się wzdłuż drogi wojewódzkiej nr 102. Według korzystania z zasobów lasów czy wód powierzchnio- danych GDDKiA (2010; 2015) średni dobowy ruch ko- wych. Duża rola spoczywa tu na dialogu między wła- łowy na tej drodze wzrósł w ciągu ostatnich 5 lat o po- dzami parku a mieszkańcami. nad 25% (z 2458 pojazdów w 2010 r. do 3313 pojazdów Funkcja ochronna parków narodowych staje również w 2015 r.). Biorąc pod uwagę, że dane odnoszą się do w konflikcie z szeroko rozumianą funkcją turystyczną, całego roku, należy się spodziewać, że w okresie waka- której formy oddziaływania na środowisko przyrod- cyjnym natężenie ruchu jest znacznie wyższe. nicze są różnorodne (Kurek 2007; Gałązka 2009; Par- Z badań Bąk i in. (2014a, b) oraz Bąk i Zbaraszew- tyka 2010). Próby penetracji przez turystów obszarów skiego (2014) wynika, że Woliński Park Narodowy od- nieudostępnianych rodzą wiele niepożądanych sytuacji, wiedzają głównie turyści wypoczywający w okolicznych począwszy od niszczenia roślin i zaśmiecania, a skoń- miejscowościach. Wyodrębniono trzy charakterystyczne czywszy np. na niszczeniu siedlisk. Jednak w większości grupy turystów odwiedzających WPN. Do pierwszej za- przypadków konflikty na styku społeczeństwa i przyro- liczono turystów z Niemiec liczących 60 lub więcej lat, dy są w rzeczywistości konfliktami człowiek–człowiek preferujących noclegi w hotelach oraz deklarujących (Matczak 2000; Solon 2005; Ciszewska 2009). najwyższe wydatki na wypoczynek na osobę (ponad 600 Również dla Wolińskiego Parku Narodowego najbar- euro). Drugą grupę stanowią polscy turyści odpoczywa- dziej istotnym zagrożeniem związanym z działalnością jący z małymi dziećmi, podróżujący samochodem oso- człowieka jest ruch turystyczny (Janeczko i in. 2013). bowym lub środkami transportu zbiorowego, wydający Wymieniane są tu m.in.: płoszenie zwierząt, śmiecenie, na wypoczynek od 100 do 600 euro. W grupie trzeciej niszczenie roślinności, wzniecanie ognia, „dzikie” zej- znalazły się osoby z Polski i zagranicy w wieku do 25 ścia na plażę. Niestety konflikt pogłębia się również w lat, deklarujące najniższe wydatki na wypoczynek (do wyniku niewystarczających działań Parku: brak toalet, 100 euro), zwiedzające pieszo lub rowerowo i nocujące

71 u znajomych lub na polach namiotowych. cześnie postrzegane są jako bariera dla rozwoju regionu, Zdaniem Bąk i in. (2014a, b) możliwe jest dostoso- utrudnienie w życiu dla miejscowej ludności ze względu wanie i rozbudowa istniejącej infrastruktury turystyczna liczne zakazy oraz źródło konfliktów społecznych. nej Wolińskiego Parku Narodowego pod kątem potrzeb wyodrębnionych charakterystycznych grup turystów. 4. Szlak turystyczny Międzyzdroje–Wzgórze Warte przeanalizowania jest stworzenie odpowiednie- Gosań go i jednolitego produktu turystycznego, oznakowania tras, budowa bazy zaspokajającej specyficzne potrzeby Turystyka w Wolińskim Parku Narodowym zwią- turystów. Badania Gałązki (2009) wskazują, że w opi- zana jest z przyrodą oraz z dziedzictwem kulturowym nii osób odwiedzających parki narodowe turystyka jest (Samołyk 2013; Graja-Zwolińska, Spychała 2016). Do- czynnikiem wpływającym na funkcjonowanie i rozwój minującym rodzajem walorów kulturowych są obiekty parków narodowych i ich sąsiedztwa. Turyści są równo- i artefakty militarne. Elementy dziedzictwa antropoge- cześnie świadomi, że stanowią zagrożenie dla wartości nicznego korzystnie wpływają na wizerunek turystycz- przyrodniczych parku. ny chronionych obszarów, co dodatkowo podnosi ich Mieszkańcy gmin położonych w obrębie i w sąsiedz- atrakcyjność. twie parków narodowych wiedzą, że ta bliskość to szan- W nawiązaniu do występujących licznie artefak- sa dla promocji regionu (Hibszer 2012). Niestety jedno- tów militarnych (np. schrony, budynki, transzeje) oraz

Ryc. 2. Szlak turystyczny Międzyzdroje–Wzgórze Gosań (projekt): 1 – szlak projektowany, 2 – szlaki istniejące Fig. 2. Międzyzdroje–Wzgórze Gosań tourist trail (project): 1 – projected trail, 2 – existing trails

72 Ryc. 3. Profil hipsometryczny szlaku turystycznego Międzyzdroje–Wzgórze Gosań Fig. 3. Hypsometric profile of Międzyzdroje–Wzgórze Gosań tourist trail w trosce o środowisko przyrodnicze (ochrona przed nad- kacyjnej „Biała Góra” prowadzi czarny szlak turystycz- mierną antropopresją), bezpieczeństwo turystów, wyko- ny łączący się ze ścieżką edukacyjną „Bateria Artylerii rzystując jednocześnie istniejącą infrastrukturę, podjęto Stałej”, która powstała w 2013 r. Od tego miejsca rozpo- próbę wyznaczenia optymalnego przebiegu szlaku tury- czyna się projektowany odcinek szlaku (ryc. 2, 3). stycznego Międzyzdroje-Wzgórze Gosań. Na odcinku 500 m szlak biegnie przez Bazę Eduka- Planując przebieg szlaku zwrócono uwagę, aby zmi- cyjną „Biała Góra”, przewyższenie wynosi 20 m (fot. 1). nimalizować prace ziemne, zapobiec możliwości za- Kompleks budynków z lat 30. XX w. powstał na potrze- błądzenia turystów oraz monitorować ruch turystyczny by Szkoły Artylerii Pokładowej Kriegsmarine. Po wojnie i jego skutki. Na całej długości biegnie już istniejącymi kompleks został przebudowany dla zlokalizowanej tu 17 drogami. Na atrakcyjność szlaku wpływa zróżnicowany Baterii Artylerii Stałej, obecnie znajduje się tu zaplecze charakter, walory widokowe, obecność obiektów militar- edukacyjne WPN. W kontekście dziedzictwa kulturowe- nych oraz nieznaczna odległość, jaką należy pokonać, aby go i jego walorów militarnych jest to najbardziej intere- dotrzeć na Wzgórze Gosań. sujący odcinek szlaku (fot. 1). Po przejściu przez Białą Z Międzyzdrojów przez Kawczą Górę do Bazy Edu- Górę szlak na odcinku 350 metrów biegnie wewnętrzną

Fot. 1. Baza Edukacyjna „Biała Góra” (fot. M. Samołyk 2016) Photo. 1. „Biała Góra” education base (Photo M. Samołyk 2016)

73 drogą Parku, przewyższenie szlaku jest niewielkie do 5 m. Wykorzystanie analizy korespondencji w badaniach Ostatni odcinek, o długości 1,35 km, wykorzystuje stare transgranicznego ruchu turystycznego w Wolińskim drogi leśne, położony jest w otoczeniu lasów bukowych, Parku Narodowym. Ekonomia i Środowisko. 2(49): przewyższenie wynosi około 30 m (ryc. 3). 236–251. Beszterda I., Bukowska A., 2011: Ocena zagospoda- 5. Podsumowanie rowania turystycznego szlaków Wolińskiego Parku Narodowego metodą bonitacji punktowej. XXXV Koncepcja szlaku turystycznego łączącego Międzyz- Ogólnopolski Zjazd Studenckich Kół Naukowych droje ze Wzgórzem Gosań od wielu lat jest ważnym te- Geografów. matem dla Gminy Międzyzdroje. Matuszewska (1995), Ciszewska A., 2009: Strategia rozwoju turystyki na Dusza i in. (2013) oraz Janeczko i in. (2013) stawiają terenach cennych przyrodniczo. Studia i Materiały Wzgórze Gosań wśród najbardziej rozpoznawanych Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej. 11. 4(23): atrakcji Wolińskiego Parku Narodowego. Ponad 100 tys. 43–49. osób rokrocznie odwiedza tę atrakcję turystyczną WPN, Dusza E., Kupiec M., Felisiak S., 2012: Zmienność na- niestety wszyscy poruszają się drogą wojewódzką 102. tężenia ruchu turystycznego na obszarze Wolińskie- Wzrost o 25% w ciągu ostatnich 5 lat (GDDKiA 2010, go Parku Narodowego. Problemy Ekologii Krajobra- 2015) natężenia ruchu samochodowego oraz o 300% zu. Rekreacja w krajobrazach o wysokim potencjale. w ciągu ostatnich 20 lat (dane GUS oraz Ministerstwa XXXIV: 275–279. Środowiska) liczby osób odwiedzających Woliński Park Gałązka M., 2009: Turystyka zrównoważona w par- Narodowy wpływa zarówno na bezpieczeństwo pie- kach narodowych w opinii turystów. Studia i Ma- szych, jak i wzmaga antropopresję. Celem ograniczenia teriały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej. 11. nieuniknionych zmian należy podjąć działania zmie- 4(23): 123–130. rzające do zminimalizowania niekorzystnych sytuacji. Gawroński K., Hernik J., 2012: Planistyczno-prze- Kontrolę wpływu turystyki na dotychczas nieudostęp- strzenne i inwestycyjne problemy związane z wy- niane obszary parku może zapewnić jedynie komplekso- stępowaniem obiektów zabytkowych i stanowisk wy monitoring. Przed udostępnianiem proponowanego archeologicznych. Infrastruktura i ekologia terenów szlaku należy przeprowadzić badania środowiska przy- wiejskich. 3/II: 5–15. rodniczego, natomiast po jego uruchomieniu niezbędne GDDKiA 2010: Generalny Pomiar Ruchu w roku 2010. są badania wpływu ruchu turystycznego na środowisko Średni dobowy ruch roczny w punktach pomiaro- przyrodnicze. Opierając się na wieloletnich doświadcze- wych w 2010 roku (drogi wojewódzkie). niach programu Zintegrowanego Monitoringu Środo- GDDKiA 2015: Generalny Pomiar Ruchu w roku 2015, wiska Przyrodniczego, zasadne wydaje się wdrożenie Średni dobowy ruch roczny w punktach pomiaro- w obrębie szlaku m.in. następujących programów po- wych w 2015 roku (drogi wojewódzkie). miarowych: Graja-Zwolińska S., Spychała A., 2016: Dziedzictwo – flora i roślinność zlewni reprezentatywnej, kulturowe a turystyka w polskich parkach narodo- – struktura i dynamika szaty roślinnej, wych. Turystyka Kulturowa, 1: 79–93. – monitoring gatunków inwazyjnych obcego pochodzenia. GUS 2016: Ochrona środowiska 2016. Warszawa. Hibszer A., 2012: Parki narodowe w opinii mieszkań- 6. Literatura ców gmin parkowych. Acta Geographica Silesiana. nr specjalny 2. WNoZ UŚ, Sosnowiec: 27–34. Bąk I., Zbaraszewski W., 2014: Woliński Park Naro- Hibszer A., 2013: Parki narodowe w świadomości i dzia- dowy według opinii mieszkańców Szczecina. Anali- łaniach społeczności lokalnych. Katowice. Uniwersy- za statystyczna. Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin.. tet Śląski. Oeconomica. 308 (74)1: 29–40. Janeczko E., Woźnicka M., Grzesiak M., 2013: Zago- Bąk I., Oesterreich M., Zbaraszewski W., 2014a: Tu- spodarowanie turystyczne i rekreacyjne Wolińskiego rystyka transgraniczna na obszarach chronionych Parku Narodowego - stan obecny i perspektywy roz- w świetle badań w Wolińskim Parku Narodowym. woju. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrod- W: W. Zbaraszewski, D. Pieńkowski, W. Steingru- niczo-Leśnej. 15. 4 (37): 131–136. be (red.). Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania Kistowski M., Śleszynski P., 2010: Presja turystyczna turystyki transgranicznej na obszarach przyrodniczo na tle walorów krajobrazowych Polski. Prace Komi- cennych. Greifswald–Szczecin: 95–117. sji Krajobrazu Kulturowego. 14: 36–51. Bąk I., Zbaraszewski W., Pieńkowski D., 2014b: Kowalczyk D., 2010: Rozwój funkcji turystycznych

74 w Wolińskim Parku Narodowym. Klify. 5: 115–125. MIĘDZYZDROJE–GOSAŃ TOURIST TRAIL Kurek W., 2007: Turystyka. PWN. Warszawa. (WOLIN NATIONAL PARK) Liszewski S., 2009: Przestrzeń turystyczna parków – PROTECTION AGAINST EXCESSIVE narodowych w Polsce. W: B. Domański, W. Kurek ANTHROPOPRESSURE, TOURISTS’ SAFETY, (red.). Gospodarka i Przestrzeń. Instytut Geografii i MONITORING OF THE NATURAL Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagielloń- ENVIRONMENT skiego. Kraków: 187–201. Matczak P., 2000: Problemy ekologiczne jako problemy Summary społeczne. Wydawnictwo Naukowe UAM. Poznań. Matuszewska D., 1995: Woliński Park Narodowy Nature conservation is one of important emotional w świadomości turystów. Klify. 2: 113–137. needs of mankind. There is no doubt that conservation Partyka J., 2010: Udostępnianie turystyczne parków areas (eg. national parks) are very attractive touristically. narodowych w Polsce a krajobraz. Prace Komisji But it is impossible to avoid the negative effects Krajobrazu Kulturowego. 14: 252–263. of adapting the areas of national parks for tourism. Pisarski Z., 1993: Wybrane problemy zarządzania par- Excessive development of tourism and related kami narodowymi w różnych krajach europejskich. infrastructure in Woliński National Park endangers Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych. 06: environment of this region. However it is impossible 5–19. to deny access to the protected area because the tourist Samołyk M., 2013: Geocaching - nowa forma turystyki function is an integral function a national park. Effective kulturowej. Turystyka kulturowa. 11: 17–31. environmental policy pursued by national park depends Solon J., 2005: Czy obecna ustawa o ochronie przyrody on systematic monitoring of its condition and the degree jest dobrym narzędziem do rozwiązywania konflik- of human pressure. tów „człowiek-przyroda” w polskich parkach narodowych. W: A. Hibszer, J. Partyka (red.). Między ochroną przyrody a gospodarką – bliżej ochrony. Konflikty człowiek – przyroda na obszarach prawnie chronionych w Polsce. Sosnowiec-Ojców: 9–17. Stasiak A., 1997: Turystyka w parkach narodowych. Obszary konfliktów. Turyzm. 7 (2): 5–24. Ustawa 1997: Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym. Dz.U. 1997 nr 98 poz. 602. Ustawa 2003: Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Dz.U. 2003 nr 80 poz. 717. Ustawa 2004: Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880. WPN 2013: Ochrona zasobów przyrodniczych Woliń- skiego Parku Narodowego przed nadmierną i niekon- trolowaną presją turystów. Woliński Park Narodowy. Wójcik J., 2014: Turystyka w parkach narodowych w Polsce w świetle statystyk GUS za lata 1998-2010. Turystyka i Rekreacja. 11(2): 7–19. Zątek W., 1994: Przyroda Polska. 5 (3/4): 77–82.