Latreille, 1804) (Orthoptera: Gryllidae) W Polsce

Przegląd Przyrodniczy XXXI, 3 (2020): 3-21

Michał Brodacki, Ernest Kuna, Paweł Woś, Przemysław Żurawlew, Jarosław Bury, Szymon Czyżewski, Piotr Guzik, Wojciech Guzik, Łukasz Krajewski, Łukasz Przybyłowicz

NOWE DANE O WYSTĘPOWANIU I PREFERENCJACH SIEDLISKOWYCH ŚWIERSZCZA POŁUDNIOWEGO EUMODICOGRYLLUS BORDIGALENSIS (LATREILLE, 1804) (ORTHOPTERA: GRYLLIDAE) W POLSCE

New data on the occurrence and habitat preferences of the southern cricket Eumodicogryllus bordigalensis (Latreille, 1804) (Orthoptera: Gryllidae) in Poland

ABSTRAKT: Świerszcz południowy Eumodicogryllus bordigalensis był stwierdzony w Polsce po raz pierwszy w latach 50. XX w., ale do niedawna brak było wiadomości o występowaniu w kraju trwałych populacji tego ciepłolubnego gatunku i jego preferencjach siedliskowych. W pracy podano 23 nowe stanowiska E. bordigalensis położone głównie w południowo-wschodniej Polsce. Świerszcze obserwowano w latach 1989–2020 w antropogenicznych siedliskach otwartych z dużymi powierzchniami odsłoniętego lub słabo zarośniętego podłoża, takich jak wyrobisko kopalni odkrywkowej, zrekultywowane wysypiska śmieci, nieużytkowane tereny poprzemysłowe, nasypy kolejowe, wały ziemne i pola uprawne. Na trzech stanowiskach znaleziono larwy, potwierdzając rozród gatunku w warunkach krajowych i przynajmniej okresowe utrzymywanie się lokalnych populacji. SŁOWA KLUCZOWE: świerszcz południowy, Eumodicogryllus bordigalensis, wymagania siedliskowe, zasięg, Polska

ABSTRACT: The southern cricket Eumodicogryllus bordigalensis was recorded in Poland for the first time in the 1950s, but until recently there was no data concerning the presence of persistent populations of this thermophilous species and its habitat preferences in Poland. In this paper we present 23 new localities of E. bordigalensis located mainly in south-eastern part of the country. Crickets were recorded in the period of 1989–2020 in anthropogenic open habitats with large areas of bare or sparsely overgrown ground, including a gypsum quarry, reclaimed landfills, abandoned post-industrial areas, railway embankments, earth ramparts and crop fields. Nymphs were found at three localities which confirms the species’ ability to reproduce and maintain at least temporary local populations in Poland. KEY WORDS: southern cricket, Eumodicogryllus bordigalensis, habitat preferences, range, Poland

Wstęp i środkowej Europie, północnej Afryce oraz zachodniej i środkowej Azji, od Azorów, Świerszcz południowy Eumodicogryllus Madery i Wysp Kanaryjskich na zachodzie bordigalensis (Latreille, 1804) jest przedsta- po Mongolię na wschodzie. Zasiedla nasło- wicielem rodziny świerszczowatych (Orthop- necznione tereny otwarte: odsłonięte brze- tera: Gryllidae). Występuje w południowej gi wód, stepy, łąki, pastwiska, pola upraw-

3 Przegląd Przyrodniczy XXXI, 3 (2020) ne, odłogi, przydroża, nasypy i ogrody. W Materiał i metody północnej części zasięgu spotykany bywa w żwirowniach i na terenach kolejowych, Ukierunkowane poszukiwania świersz- gdzie zasiedla przestrzenie w tłuczniu sto- cza południowego prowadzono od 2016 r. sowanym jako podsypka pod tory. Wiedzie (M. Brodacki), pozostali autorzy zebrali dane skryte życie, przebywając w ciągu dnia w spę- przy okazji innych badań terenowych. Oka- kaniach gleby, pod kamieniami lub w prze- zy dowodowe zebrano na czterech stanowi- strzeniach między ziarnami żwiru. Imagines skach (1, 6, 7, 8), znajdują się one w zbiorach występują od końca kwietnia do październi- autorów (M. Brodacki – 7 exx., P. Żurawlew ka. Dojrzałe samce wabią samice ze swych – 2 exx., Ł. Przybyłowicz – 1 ex.). Większość kryjówek umiarkowanie głośnym, zgrzytli- pozostałych obserwacji udokumentowano wym ćwierkaniem, najintensywniej wieczo- fotograficznie lub nagraniami głosów sam- rem i w nocy. Jaja są składane do ziemi. Wylę- ców. Poprawność oznaczeń zweryfikował gające się z nich larwy zimują w kryjówkach pierwszy autor. Stanowiska w wykazie przy- podłoża i przeobrażają się w postać dorosłą pisano do podprowincji i makroregionów na wiosnę następnego roku (Bellmann et al. fizycznogeograficznych według podziału 2019, Hochkirch et al. 2019, Fischer et al. Kondrackiego (2009). W nawiasach kwa- 2020). dratowych podano numery kolejnych stano- W Polsce (w granicach po II wojnie świa- wisk. Po nazwie każdego stanowiska podano towej) gatunek znaleziono po raz pierwszy w nawiasach okrągłych oznaczenie kwadratu w 1952 r. w Krzyżanowicach Dolnych koło 10 x 10 km siatki MGRS (Military Grid Re- Pińczowa na Wyżynie Małopolskiej. Była to ference System), w którym się ono znajduje, pojedyncza samica złowiona do światła, po- oraz koordynaty geograficzne, ustalone za czątkowo oznaczona błędnie jako świerszcz pomocą narzędzia Mapa UTM na stronie in- stepowy Melanogryllus desertus (Pallas, ternetowej Lepidoptera Mundi (https://lepi- 1771). Wieloletnie poszukiwania dalszych doptera.eu/utm). Rozmieszczenie opubliko- osobników omawianego gatunku na tym wanych i nowych stanowisk E. bordigalensis stanowisku nie przyniosły pozytywnego re- w Polsce przedstawiono na mapie (ryc. 1). zultatu (Liana 1975). Kolejnych stwierdzeń W celu weryfikacji informacji literaturo- świerszcza południowego w Polsce doko- wych o odrzucaniu tylnych skrzydeł przez nano dopiero w pierwszych dekadach XXI imagines omawianego gatunku oraz zebrania wieku. Pochodzą one z roku 2001 (Sobi- dodatkowych informacji o cyklu życiowym bór koło Włodawy na Polesiu Zachodnim) i długości życia E. bordigalensis prowadzo- i 2012 (Krynica w Beskidzie Sądeckim) oraz no (M. Brodacki) przyżyciowe obserwacje z lat 2018 i 2019 (20 stanowisk na Wyżynie czterech osobników świerszcza południowe- Śląskiej i w Kotlinie Oświęcimskiej) (Liana go (2 makropterycznych dorosłych samców i Wawer 2019, Orzechowski i Nagler 2020). i 2 larw – samicy i samca) zebranych w latach W niniejszej pracy przedstawiono niepu- 2016 i 2018 na stanowiskach 6 i 7. Owady blikowane stwierdzenia E. bordigalensis z lat trzymano pojedynczo w temperaturze poko- 1989–2020 w celu wyjaśnienia zasięgu wy- jowej w plastikowych pojemnikach (fauna- stępowania i preferencji siedliskowych tego riach) o rozmiarach 15 x 8 x 12 cm, dnie po- gatunku w Polsce oraz podano wskazówki krytym drobnym piaskiem akwarystycznym służące jego identyfikacji. i zabezpieczonych od góry tkaniną o drob- nych oczkach. W każdym pojemniku umieszczono kamień, pod którym świerszcze mogły się ukrywać, oraz poidełko z wodą. Owady karmione były opłukanymi liśćmi sa- łaty i okazyjnie kawałkami świeżych owoców (jabłek, gruszek, śliwek, bananów).

4 Brodacki M. i inni – Nowe dane o występowaniu i preferencjach siedliskowych świerszcza ...

Ryc. 1. Rozmieszczenie stwierdzeń świerszcza południowego Eumodicogryllus bordigalensis w Polsce w latach 1952–2020 w siatce MGRS. Kółka: stwierdzenia w siedliskach typowych dla gatunku, gwiazdki: stwierdzenia osobników zwabionych do pułapek świetlnych i znalezionych w zabudowie miejskiej (czerwone: nowe dane, czarne: dane za Liana i Wawer 2019, Orzechowski i Nagler 2020) (rys. M. Brodacki). Fig. 1. Records of southern cricket Eumodicogryllus bordigalensis in Poland in 1952–2020 in the MGRS grid. Circles: records in habitats typical for the species, asterisks: records of individuals caught at light traps and found in urban areas (red: new data, black: after Liana and Wawer 2019, Orze- chowski and Nagler 2020) (drawing by M. Brodacki).

Wykaz nowych stanowisk

Niziny Środkowopolskie wysypisko śmieci, 15.08.2019, cn. 5♂♂, 1♀, Nizina Południowowielkopolska: 27.08.2019, 3♂♂, 3 larwy , 14.06.2020, 3♂♂, [1] Gizałki ad Pleszew (XT97, 52°03′07,8″N, 19.08.2020, 2♂♂, 22.08.2020, 2♂♂, ok 20 17°47′24,4″E), zrekultywowane śródleśne larw (P. Żurawlew leg. et coll., fot. 1).

5 Przegląd Przyrodniczy XXXI, 3 (2020)

Wyżyna Śląsko-Krakowska 1989–2014, pojedyncze ♂♂ (E. Kuna leg.); [13] Zamość (FB52, 50°42’50”N, 23°14’30”E), Wyżyna Śląska: [2] Piekary Śląskie stacja kolejowa, 1989–2014, pojedyncze (CA58, 50°21’56”N, 18°57’38”E), nieczyn- (w latach 2011–2014 liczne) ♂♂, plac dwor- ne wysypisko śmieci, 2.06.2019, liczne ♂♂, cowy PKP, 25.06.2011, 2♂ (E. Kuna leg.); [14] 1 larwa ♀, 9.05.2020, liczne ♂♂ (P. Woś Zamość (FB52, 50°43’0”N, 23°15’0”E), wały leg.); [3] Piekary Śląskie (CA58, 50°21’31”N, ziemne wokół Twierdzy Zamość, 2012–2013, 18°59’15”E), teren poprzemysłowy (nieczyn- liczne ♂♂, zabudowa miejska, 23.06.2013, na kopalnia „Andaluzja”), 22.05.2020, licz- 1♂ (E. Kuna leg.), 24.07.2019, 1♂ (M. Bro- ne ♂♂ (P. Woś leg.); [4] Będzin/Wojkowice dacki leg.); [15] Kąty Pierwsze ad Zamość (CA68, 50°21’24”N, 19°4’8”E), teren poprze- (FB42, 50°42’50”N, 23°7’10”E), sterta gruzu mysłowy z kamieniami i gruzem, 18.05.2020, i ziemi na prywatnej posesji, 1.08.2019, 1♂, liczne ♂♂, 1♀ (P. Woś leg.); [5] Sosnowiec- nasyp kolejowy, 17.08.2019, 1♂ (E. Kuna -Bory (CA77, 50°16’25”N, 19°15’42”E), nasy- leg.). py kolejowe, 8 i 10.08.2019, 2♂♂ (Ł. Krajew- ski leg., fot. 2). Roztocze: [16] Lubycza Królewska ad Tomaszów Lubelski (FA77, 50°20’20”N, Wyżyna Małopolska 23°31’50”E), stacja kolejowa, 08.1993, liczne ♂♂ (E. Kuna leg.). Niecka Nidziańska: [6] Busko-Zdrój (DA79/DA89, 50°28’0”N, 20°43’0”E), zabu- Podkarpacie Północne dowa miejska, 30.07.2016, 1♂, 30.05.2018, 1♂ (M. Brodacki leg. et coll, fot. 3); [7] Gac- Kotlina Sandomierska: [17] Biłgoraj ki ad Pińczów (DA78/DA79, 50°27’36”N, (FB20, 50°33’5”N, 22°44’0”E), stacja kole- 20°36’10”E), północna część wyrobiska jowa, 2010–2014, pojedyncze ♂♂ (E. Kuna odkrywkowej kopalni gipsu „Leszcze”, leg.); [18] Medyka ad Przemyśl (FA31, 08.09.2016, cn. 5♂♂, liczne larwy (♂ i ♀), 49°48’0”N, 22°56’0”E), pole uprawne z ze- 27.09.2016, cn. 15 larw (♂ i ♀), 1.07.2017, branym zbożem, 09.08.2012, 2♂♂ (F. Fel- cn. 2♂♂, 2.06.2018, cn. 5♂♂, 3.09.2018, cn. ger leg.); [19] Markowa ad Łańcut (EA94, 2♂♂, 6.06.2020, liczne ♂♂ (M. Brodacki leg. 50°1’27”N, 22°19’5”E), centrum wsi w oto- et coll., fot. 10, 11); [8] Gacki ad Pińczów czeniu ogrodów i pól uprawnych, 15.06.2015, (DA69, 50°28’18”N, 20°34’37”E), skraj lasu ad lucem, 1♂ (J. Bury leg.); [20] Tarnów Grabowiec i pól uprawnych, 13.06.2019, ad (DA94, 50°2’59”N, 20°57’35”E), pole upraw- lucem, 1♀ (Ł. Przybyłowicz leg. et coll., fot. ne, 2.08.2019, 1♂ (M. Brodacki leg.). 4); [9] Górki ad Wiślica (DA87, 50°20’30”N, 20°44’24”E), grobla na stawach i przylegający Zewnętrzne Karpaty Zachodnie do niej skraj żwirowego parkingu, 19.08.2018, 3♂♂ (Sz. Czyżewski leg.). Pogórze Środkowobeskidzkie: [21] Kro- sno (EA50, 49°49’0”N, 21°45’40”E), obrzeża Wyżyna Lubelsko-Lwowska miasta (zabudowa domów jednorodzinnych, drobne poletka uprawne i sady), 21.08.2012, Wyżyna Lubelska: [10] Hubale ad Za- ad lucem, 1♀ (W. Guzik leg.); [22] Besko ad mość (FB51, 50°41’0”N, 23°11’0”E), piasz- Sanok (EV79, 49°36’40”N, 21°58’58”E), roz- czyste wzniesienie porośnięte trawą koło ległe nagie pole w dolinie Wisłoka, 2.09.2019, rezerwatu susła perełkowanego, 28.09.1989, 1♂ (W. Guzik leg.); [23] Szebnie ad Jasło 1♂ (E. Kuna leg.); [11] Niedzieliska ad Za- (EA41, 49°45’02”N, 21°35’50”E), rozległy mość (FB41, 50°42’10”N, 23°4’10”E), nasypy obszar nagiej (nawiezionej?) ziemi wśród pól kolejowe, 1989–2014, pojedyncze ♂♂ (E. i łąk, 9.05.2020, kilka ♂♂ (P. Guzik i W. Gu- Kuna leg.); [12] Zawada ad Zamość (FB42, zik leg.). 50°43’10”N, 23°8’0”E), nasypy kolejowe,

6 Brodacki M. i inni – Nowe dane o występowaniu i preferencjach siedliskowych świerszcza ...

Fot. 1. Świerszcz południowy E. bordigalensis larwa, Gizałki k. Pleszewa, 27.08.2019 (fot. P. Żurawlew). Photo 1. Southern cricket E. bordigalensis nymph, Gizałki near Pleszew, 27 Aug 2019 (photo by P. Żuraw- lew).

Fot. 2. Świerszcz południowy E. bordigalensis ♂, Sosnowiec-Bory, 10.08.2019 (fot. Ł. Krajewski). Photo 2. Southern cricket E. bordigalensis ♂, Sosnowiec-Bory, 10 Aug 2019 (photo by Ł. Krajewski).

7 Przegląd Przyrodniczy XXXI, 3 (2020)

Fot. 3. Świerszcz południowy E. bordigalensis ♂, Busko-Zdrój, 30.07.2016 (fot. M. Brodacki). Photo 3. Southern cricket E. bordigalensis ♂, Busko-Zdrój, 30 Jul 2016 (photo by M. Brodacki).

Fot. 4. Świerszcz południowy E. bordigalensis ♀, las Grabowiec w Gackach k. Pińczowa, 13.06.2019 (fot. Ł. Przybyłowicz). Photo 4. Southern cricket E. bordigalensis ♀, Grabowiec forest, Gacki near Pińczów, 13 Jun 2019 (photo by Ł. Przybyłowicz).

8 Brodacki M. i inni – Nowe dane o występowaniu i preferencjach siedliskowych świerszcza ...

Dyskusja w Austrii przed rokiem 1990 był znajdowa- ny bardzo rzadko (Storozhenko i Gorochov Zasięg gatunku w Europie 1992, Rácz 1998, Kočárek et al. 2005, Denner 2017, Hochkirch et al. 2019 – mapa, Krištín W krajach basenu Morza Śródziemnego i Kaňuch 2020 – mapa). W Czechach gatu- świerszcz południowy jest pospolity i miej- nek stwierdzono po raz pierwszy w 1962 r. na scami liczny (Llucià-Pomares 2002). W za- pojedynczym stanowisku w południowych chodniej i środkowej Europie jest szerzej roz- Morawach (Holuša et al. 2007). Kolejne sta- powszechniony jedynie we Francji, gdzie jego nowiska, położone w tym samym regionie, zasięg dochodzi do okolic Paryża. Dalej na udokumentowano dopiero w XXI w. (Holuša wschód, na obszarach położonych na północ et al. 2007, Kočárek et al. 2015, Orzechowski od Alp i Karpat, gatunek ten był do niedaw- i Nagler 2020 – mapa). Na Ukrainie gatunek na spotykany lokalnie i rzadko, w ostatnich występuje, poza Zakarpaciem, w południo- latach obserwuje się jednak zwiększanie licz- wo-wschodniej części kraju. Dalej granica by jego stanowisk oraz przesuwanie granicy znanego zasięgu E. bordigalensis przesuwa się zasięgu na północ (Bellmann et al. 2019, Ho- stopniowo na północ, dochodząc w europej- chkirch et al. 2019). Zjawisko to zaobserwo- skiej części Rosji do środkowej Wołgi (Hoch- wano m.in. w Szwajcarii, gdzie na początku kirch et al. 2019 – mapa). XX w. E. bordigalensis podawany był tylko z wysuniętego najdalej na południe kantonu Występowanie i siedliska w Polsce Ticino, a pod koniec tego stulecia obecny był już w Bazylei na północy kraju (Coray 2003, Pierwsze opublikowane stwierdzenia Breitenmoser 2014). W Niemczech po raz świerszcza południowego w Polsce dotyczyły pierwszy znaleziono ten gatunek w 1995 r. nielicznych imagines złowionych do światła, w okolicach Karlsruhe na południowym być może w trakcie migracji z innych tere- zachodzie kraju (van Elst i Schulte 1995). nów (Liana 1975, Liana i Wawer 2019). Brak Zwarty obszar występowania E. bordigalensis było wiadomości o występowaniu w kraju w tym kraju obejmuje obecnie Nizinę Górno- trwałych populacji tego ciepłolubnego ga- reńską na styku landów Badenia-Wirtember- tunku, jego siedliskach, rozrodzie i fenologii. gia, Nadrenia-Palatynat oraz Hesja i wciąż się Dopiero w 2020 r. ukazało się doniesienie powiększa. Izolowane populacje występują w o liczebnym występowaniu omawianego południowej Badenii-Wirtembergii oraz pół- owada na hałdach kopalnianych Górnoślą- nocno-wschodniej Brandenburgii w pobliżu skiego Okręgu Przemysłowego (Orzechowski granicy z Polską (Boczki 2007, Pfeifer 2012, i Nagler 2020). W niniejszej pracy podajemy Fischer et al. 2020). W 2010 r. gatunek po raz 23 nowe stanowiska E. bordigalensis, położo- pierwszy znaleziono w Holandii, a w 2018 ne w 21 kwadratach siatki MGRS w 6 pod- w Belgii, jednak ze względu na znaczną od- prowincjach fizycznogeograficznych połu- ległość od najbliższych stanowisk we Francji dniowo-wschodniej i środkowej części Polski i w Niemczech uważa się, że został on tam (ryc. 1). Świerszcze obserwowano od począt- zawleczony (Bouwman 2010, Hochkirch et ku maja do końca września w antropoge- al. 2019). nicznych siedliskach otwartych porośniętych W Europie środkowej E. bordigalensis rzadką i niską roślinnością, z dużymi po- był dotychczas szerzej rozpowszechniony wierzchniami odsłoniętego, dobrze nagrze- jedynie na terenie Węgier i w sąsiadujących wającego się podłoża, takich jak wyrobisko z nimi nizinnych częściach wschodniej Au- kopalni odkrywkowej (stanowisko 7), zrekul- strii, południowej i wschodniej Słowacji, tywowane wysypiska śmieci (1, 2), nieużyt- południowo-zachodniej Ukrainy (Zakar- kowane tereny poprzemysłowe z nawiezioną pacie) i zachodniej Rumunii, przy czym ziemią i kamieniami (3, 4), nasypy kolejowe

9 Przegląd Przyrodniczy XXXI, 3 (2020)

(5, 11–13, 15–17), wały ziemne w obrębie w różnym stadium rozwoju. Za dnia kryły się miasta (14), grobla na stawach i przylegający one w szczelinach podłoża, można było jed- do niej żwirowy parking (9) oraz nieużytki nak je znaleźć, rozgrzebując rumosz i ziemię. i niezarośnięte fragmenty pól uprawnych Przypuszczalnie z tego stanowiska pocho- (10, 18, 20, 22, 23) (fot. 5–9). Owady zasie- dzą wspomniane wyżej pojedyncze osobniki dlały szczeliny w glebie i pod kamieniami znalezione w latach 2016 i 2018 w zabudowie oraz przestrzenie w rumoszu skalnym i tłucz- miejskiej Buska-Zdroju, ok. 8 km na wschód niu kolejowym. Kilka stwierdzeń dotyczyło od kopalni (stanowisko 6, M. Brodacki leg.), pojedynczych osobników niewiadomego oraz samica złowiona do światła w 2019 r. na pochodzenia złowionych do pułapek świetl- skraju lasu Grabowiec, ok. 2 km na północny nych (stanowiska 8, 19, 21) lub znalezionych zachód (stanowisko 8, Ł. Przybyłowicz leg.) w terenie zabudowanym, przypuszczalnie (fot. 3, 4). Nie stwierdzono natomiast wystę- zwabionych tam przez światła miejskie (sta- powania omawianego gatunku na sąsiadują- nowiska 6, 14; w Zamościu w 2019 r. zabłąka- cych z kopalnią potencjalnych stanowiskach ny samiec grał za podświetlaną tablicą rekla- naturalnych i półnaturalnych (wzgórzach mową na ścianie budynku!) (fot. 3, 4). gipsowych i wapiennych ze stokami po- W większości miejsc notowano jed- krytymi odsłoniętą glebą i rumoszem skal- norazowo od jednego do trzech świersz- nym, polach uprawnych, łąkach i odłogach) czy, ale na stanowiskach 1, 2, 3, 4, 7, 13, 14, w trakcie obserwacji ortopterologicznych 16 znaleziono większą liczbę osobników. prowadzonych przez pierwszego autora nad W trzech miejscach (wyrobisko kopalni gip- dolną Nidą corocznie od 2009 r. su „Leszcze” koło Gacek oraz zrekultywowa- Nie jest jasne, czy populacja E. bordiga- ne wysypiska śmieci w Piekarach Śląskich lensis zasiedlająca kamieniołom „Leszcze” i Gizałkach) stwierdzono oprócz imagines ma związek z wcześniejszym, pierwszym także larwy (fot. 1, 11). W Gizałkach i Pieka- w Polsce stwierdzeniem gatunku na kseroter- rach Śląskich obserwowano omawiany gatu- micznym wzgórzu w Krzyżanowicach Dol- nek przez 2 kolejne lata, w Gackach przez 5 nych, położonym ok. 3 km na zachód, gdzie lat, a na terenach kolejowych w okolicach Za- w 1952 r. złowiono do światła pojedynczą mościa przez około 25 lat. Fakty te potwier- samicę. Eksploatacja gipsu w rejonie Gacek dzają rozród E. bordigalensis w warunkach rozpoczęła się w 1963 r., kamieniołom „Lesz- krajowych i przynajmniej okresowe utrzymy- cze” powstał zaś dopiero w 1983 r. (Urban et wanie się lokalnych populacji. al. 2019). Być może w przeszłości gatunek W kopalni „Leszcze” na Wyżynie Mało- utrzymywał się w tym rejonie w siedliskach polskiej (stanowisko 7) świerszcze południo- naturalnych i z czasem zasiedlił wyrobiska we obserwowano w latach 2016–2018 i 2020 kopalniane, ale według Liany (1975) wielo- (M. Brodacki leg.). Zasiedlały rumosz skalny letnie poszukiwania kolejnych osobników i ziemię na północnym obrzeżu wyrobiska w Krzyżanowicach nie przyniosły pozytyw- i na niższych poziomach wydobywczych ko- nego rezultatu. Nie można więc wykluczyć palni (fot. 5). Dojrzałe samce strydulowały niezależnego zasiedlenia kopalni w Gackach od czerwca do września, przez całą dobę, w późniejszych latach przez świerszcze połu- ale w dzień mniej intensywnie niż w nocy. dniowe pochodzące z innego, odleglejszego W zasięgu słuchu obserwatora odzywało się stanowiska. jednocześnie do 5 samców. W sprzyjających W Piekarach Śląskich gatunek występo- warunkach (ciepła, bezwietrzna noc) ich wał na częściowo zarośniętym nieczynnym chóralny głos dochodzący z głębi wyrobiska wysypisku śmieci, przysypanym dużą ilością był słyszany z biegnącej wzdłuż niego drogi kamieni pochodzących z sąsiedniej kopalni z odległości ponad 50 metrów. W nocy ob- (stanowisko 2, P. Woś leg.). Liczne strydulu- serwowano w świetle latarki wędrujące larwy jące samce obserwowano w dwóch kolejnych

10 Brodacki M. i inni – Nowe dane o występowaniu i preferencjach siedliskowych świerszcza ...

Fot. 5. Siedlisko E. bordigalensis. Odkrywkowa kopalnia gipsu „Leszcze”, Gacki k. Pińczowa, 1.07.2017 (fot. M. Brodacki). Photo 5. Habitat of E. bordigalensis. „Leszcze” gypsum quarry, Gacki near Pińczów, 01 Jul 2017 (photo by M. Brodacki).

Fot. 6. Siedlisko E. bordigalensis. Zrekultywowane wysypisko śmieci, Gizałki k. Pleszewa, 15.08.2019 (fot. P. Żurawlew). Photo 6. Habitat of E. bordigalensis. Reclaimed landfill, Gizałki near Pleszew, 15 Aug 2019 (photo by P. Żurawlew).

11 Przegląd Przyrodniczy XXXI, 3 (2020)

Fot. 7. Siedlisko E. bordigalensis. Teren poprzemysłowy, Będzin/Wojkowice, 18.05.2020 (fot. P. Woś). Photo 7. Habitat of E. bordigalensis. Post-industrial area, Będzin/Wojkowice, 18 May 2020 (photo by P. Woś).

Fot. 8. Siedlisko E. bordigalensis. Nasyp kolejowy, Kąty Pierwsze k. Zamościa, 17.08.2019 (fot. E. Kuna). Photo 8. Habitat of E. bordigalensis. Railway embankment, Kąty Pierwsze near Zamość, 17 Aug 2019 (photo by E. Kuna).

12 Brodacki M. i inni – Nowe dane o występowaniu i preferencjach siedliskowych świerszcza ...

Fot. 9. Siedlisko E. bordigalensis. Pole uprawne, Tarnów, 2.08.2019 (fot. M. Brodacki). Photo 9. Habitat of E. bordigalensis. Crop field, Tarnów, 2 Aug 2019 (photo by M. Brodacki). latach (2019 i 2020), znaleziono też larwę. w centralnej części kraju, jest znacznie odda- E. bordigalensis stwierdzono także na terenie lone od pozostałych stanowisk, rozrzuconych odległej o ok. 1 km na wschód nieczynnej w południowo-wschodniej Polsce. Być może kopalni „Andaluzja” oraz położonym kil- świerszcze lub ich jaja zostały tam zawleczo- ka kilometrów dalej terenie poprzemysło- ne z ziemią użytą do rekultywacji wysypiska. wym na granicy Wojkowic i Będzina, gdzie Z uwagi na występowanie równie izolowanej siedliskiem tych owadów są pagórki gruzu populacji omawianego gatunku w północno- i kamienia kopalnianego (stanowiska 3 i 4, -wschodniej Brandenburgii, blisko granicy P. Woś. leg.) (fot. 7). Stanowiska te znajdują z Polską (Fischer et al. 2020), można się spo- się w odległości 5–15 km od znalezionych dziewać obecności E. bordigalensis w innych w latach 2018 i 2019 przez Orzechowskiego miejscach zachodniej części naszego kraju. i Naglera (2020) stanowisk omawianego ga- W krajach zachodniej i środkowej Euro- tunku na hałdach kopalnianych w Gliwicach, py świerszcz południowy jest często znajdo- Bytomiu i Sosnowcu. Zasiedlające je świersz- wany na terenach kolejowych, gdzie zasiedla cze prawdopodobnie należą do tej samej re- przestrzenie w tłuczniu pod torami (van Elst gionalnej metapopulacji górnośląskiej. i Schulte 1995, Coray 2003, Boczki 2007, W Gizałkach k. Pleszewa w południowej Holuša et al. 2007, Bouwman 2010, Denner Wielkopolsce (stanowisko 1, P. Żurawlew leg.) 2017). Ukierunkowane poszukiwania tego świerszcza południowego znaleziono w 2019 gatunku przeprowadzone przez pierwszego i 2020 r. na zrekultywowanym wysypisku autora w 2016 r. na nieczynnej stacji kole- śmieci otoczonym lasem. Owady zasiedlały jowej Busko-Zdrój, wzdłuż drogi kolejowej tam kamienistą ziemię, prawie pozbawioną prowadzącej z Buska do Włoszczowic i na roślinności (fot. 6). Obecność larw wskazu- krzyżującym się z nią odcinku Linii Hutni- je na występowanie w tym miejscu populacji czej Szerokotorowej w okolicy Stawian (woj. rozrodczej (fot. 1). Stanowisko to, położone świętokrzyskie), oraz w latach 2018 i 2019 r.

13 Przegląd Przyrodniczy XXXI, 3 (2020) na stacjach i drogach kolejowych w Przemy- osobnik stwierdzony na tym stanowisku ślu i Medyce (woj. podkarpackie) oraz Hru- był prawdopodobnie przypadkowym przy- bieszowie (woj. lubelskie) nie przyniosły po- byszem, gdyż podłoże piaszczyste, pozba- zytywnego rezultatu. Samce świerszczy po- wione kryjówek w postaci szczelin w glebie łudniowych grające na nasypach kolejowych i przestrzeni między kamieniami nie jest notowano natomiast regularnie przez około odpowiednim siedliskiem dla tego owada. 25 lat, od końca lat 80. XX w. do połowy dru- Przeprowadzone w latach 2018 i 2019 przez giej dekady XXI w., w południowej części pierwszego autora niniejszej pracy poszuki- województwa lubelskiego (stacje kolejowe wania świerszcza południowego na polach w Zamościu i Biłgoraju oraz torowiska w Za- wokół Medyki koło Przemyśla, gdzie gatunek wadzie i Niedzieliskach – stanowiska 11–13, zanotowano w roku 2012 (F. Felger leg.), nie 17, E. Kuna leg.) (fot. 8). Duża populacja tego przyniosły pozytywnego rezultatu. gatunku obserwowana była w 1993 r. na stacji kolejowej w Lubyczy Królewskiej koło Toma- Ubarwienie ciała i długość skrzydeł szowa Lubelskiego (stanowisko 16, E. Kuna leg.). Do powstania tych populacji mogły W populacjach świerszcza południo- się przyczynić zawleczenia E. bordigalensis wego zamieszkujących południową Euro- z tłuczniem kamiennym wykorzystywanym pę występują głównie osobniki o jasnym, jako podsypka pod tory, pochodzącym m.in. żółtobrązowym lub brązowym ubarwieniu z górnośląskich hałd zasiedlonych przez z różnie wykształconym ciemnym rysun- omawiany gatunek (wielkie ilości kruszywa kiem. W Czechach i Polsce dominuje ciem- skalnego nawieziono zwłaszcza w trakcie niejsza forma barwna (Kočárek et al. 2015, budowy Linii Hutniczej Szerokotorowej w la- Liana i Wawer 2019). Imagines obserwowane tach 70. XX w.). Populacje te zanikły po roku przez autorów niniejszej pracy miały szaro- 2014, gdy w Zamościu i okolicach przepro- brązowe, ciemnoszare lub brązowoczarne wadzono remont torowisk. Osobna popula- ubarwienie, z różnie wykształconymi po- cja świerszcza południowego rozwinęła się przecznymi jasnymi paskami między oczami w tym mieście w latach 2012 i 2013 po nawie- i podłużnymi, niezbyt wyraźnymi, żółtawymi zieniu dużej ilości ziemi podczas rekonstruk- paskami z tyłu głowy (fot. 2, 3, 4). Wśród cji murów obronnych Twierdzy Zamość, larw, zwłaszcza młodszych, występowały jednak i ona zanikła (stanowisko 14, E. Kuna również osobniki ubarwione jaśniej – jasno- leg.). Gatunek ponownie zaobserwowano brązowe i jasnoszare (fot. 1). w rejonie Zamościa w roku 2019 (stanowiska Świeżo przeobrażone imagines E. bordi- 14 i 15, M. Brodacki i E. Kuna leg.). galensis mają długie tylne skrzydła umożli- Na pozostałych stanowiskach wymie- wiających latanie i dyspersję na nowe siedli- nionych w niniejszej pracy (nasypy kolejowe ska (faza migracyjna). Po kilku tygodniach w Sosnowcu-Borach, grobla na stawach i żwi- skrzydła te są odrzucane za pomocą tylnych rowy parking w Górkach k. Wiślicy, piasz- nóg i osobniki tracą zdolność do lotu (Coray czyste wzniesienie w Hubalach k. Zamościa 2002, Liana i Wawer 2019). Autorzy niniejszej oraz pola uprawne koło Medyki, Tarnowa, pracy obserwowali w terenie lub odławiali za- Sanoka i Jasła – stanowiska 5, 9, 10, 18, 20, równo osobniki uskrzydlone (makropterycz- 22, 23, Ł. Krajewski, Sz. Czyżewski, E. Kuna, ne – fot. 3, 4), jak i pozbawione tylnych skrzy- F. Felger, M. Brodacki, P. Guzik i W. Guzik deł (fot. 2, 10). W warunkach terraryjnych sa- leg.) dokonano tylko jednorazowych stwier- miec złowiony w stadium imago 30.07.2016 dzeń pojedynczych lub nielicznych grających (fot. 3) żył 121 dni (do 28.11.2016), drugi, samców (fot. 2, 9). W Hubalach, gdzie obser- zebrany 30.05.2018 – 48 dni (do 17.07.2018). wacje poczyniono pod koniec lat 80. XX w. Po około 4 tygodniach od złowienia oba sam- (E. Kuna leg.), gatunku nie napotkano po- ce odrzuciły tylne skrzydła i prawdopodob- nownie w późniejszych latach. Pojedynczy nie następnie je zjadły, gdyż nie znaleziono

14 Brodacki M. i inni – Nowe dane o występowaniu i preferencjach siedliskowych świerszcza ... ich w faunariach. Samica zebrana 8.09.2016 szych najpospolitszych świerszczy – polnego w jednym z ostatnich stadiów larwalnych Gryllus campestris (Linnaeus, 1758) i domo- przeobraziła się w makropteryczną postać wego Acheta domesticus (Linnaeus, 1758) dojrzałą po 55 dniach, żyła kolejne 183 dni (jasno ubarwione osobniki E. bordigalensis (do 3.04.2017). Samiec zebrany 27.09.2016 występujące w południowej i zachodniej jako średnia larwa (fot. 11) przeobraził się Europie mogą być jednak omyłkowo brane w makropteryczne imago po 72 dniach, żył za A. domesticus). Ciemna forma barwna kolejne 163 dni (do 20.05.2017). Zaobser- świerszcza południowego spotykana w środ- wowano zjadanie wylinki po przeobrażeniu. kowej Europie może być natomiast mylona Obydwa osobniki schwytane w stadium lar- z podobnym pod względem rozmiaru i ubar- wy zmieniły w trakcie rozwoju ubarwienie wienia świerszczem szarym Modicogryllus z brązowego na niemal czarne. W stadium frontalis (Fieber, 1844), który także zasiedla imago nigdy nie odrzuciły tylnych skrzydeł. rumosz skalny i odsłoniętą spękaną glebę. Samiec schwytany 27.09.2016 zaczął wyda- U tego ostatniego gatunku pokrywy skrzy- wać dźwięki na szósty dzień po przeobraże- dłowe są jednak przeważnie krótsze (sięgają niu. Wszystkie dojrzałe samce odzywały się najwyżej do połowy odwłoka, podczas gdy w terrarium w różnych porach doby, najin- u świerszcza południowego co najmniej do tensywniej jednak wieczorem i rano. Zaob- trzech czwartych długości odwłoka), a forma serwowano wzmożenie nocnej aktywności makropteryczna, zdolna do lotu, pojawia się głosowej samców kilka minut po lekkim rzadko. Według Fischera et. al. (2020) ukośne obniżeniu temperatury w pomieszczeniu, żyłki w obrębie harfy (pola aparatu strydula- w którym przebywały (otwarcie okna). cyjnego na pokrywach) u samców M. fronta- Powyższe obserwacje przeprowadzone lis są proste, podczas gdy u samców E. bor- w warunkach terraryjnych na niewielkiej digalensis są wygięte w kształcie litery S (fot. próbie osobników potwierdzają, że postacie 10). Samce M. frontalis wydają stosunkowo dojrzałe E. bordigalensis mogą odrzucać tyl- ciche i delikatne dźwięki (tylko w obecno- ne skrzydła kilka tygodni po przeobrażeniu, ści konkurentów i samic, brak spontanicznej ale nie jest to zjawisko obligatoryjne. W do- pieśni wabiącej – Zechner 2006), wyraźnie świadczeniu Coraya (2002), przeprowadzo- odmienne od dość głośnej, zgrzytliwej i dłu- nym z udziałem 200 osobników, wszystkie gotrwałej strydulacji E. bordigalensis. Bardzo larwy przeobraziły się w makropteryczne ciemne osobniki świerszcza południowego imagines, z których większość pozbyła się tyl- ze słabo wykształconym jasnym rysunkiem nych skrzydeł 3–5 tygodni później. Autorzy na głowie mogą być mylone ze świerszczem niniejszej pracy nie obserwowali w terenie stepowym Melanogryllus desertus (Pallas, ani terrarium prób wzlatywania uskrzydlo- 1771), którego dotychczas nie stwierdzono nych świerszczy, ale stwierdzenia osobników w Polsce. Klucz do oznaczania gatunków zwabionych do światła potwierdzają zdol- Gryllidae występujących w środkowej Euro- ność latania u tego gatunku. Przedstawione pie podali Jatulewicz i Gębicki (2001–2002), obserwacje wskazują, że larwy świerszcza po- nie uwzględniono w nim jednak ciemnego łudniowego nie wymagają do przeobrażenia ubarwienia dominującego w populacjach w imago okresu diapauzy zimowej, a długość E. bordigalensis w naszym kraju. Według życia postaci dorosłej w sztucznych warun- Llucià-Pomares (2002) oraz Liany i Wawer kach dochodzi do 6 miesięcy. (2019) cechą morfologiczną pozwalającą oznaczyć larwy i imagines tego gatunku jest Identyfikacja gatunkowa kształt szwu czołowo-nadustkowego, który sięga środkowego przyoczka, tworząc tuż Omawiany gatunek w stadium imago pod nim kąt ostry (fot. 11). wyraźnie się różni wielkością i ubarwieniem ciała oraz strydulacją samców od dwóch na-

15 Przegląd Przyrodniczy XXXI, 3 (2020)

Wnioski skrzydłych – Liana 1975, 2002) i jego powro- tu na przełomie lat 80. i 90. zeszłego wieku Dane przedstawione w niniejszej pracy (w zbliżonym czasie zarejestrowano ekspan- oraz publikacji Orzechowskiego i Nagle- sję świerszcza południowego w południowo- ra (2020), zebrane w okresie ponad 30 lat, -zachodnich Niemczech – van Elst i Schulte wskazują, że świerszcz południowy nie jest 1995, Pfeifer 2012). Podobne zmiany zasięgu przypadkowym elementem naszej ortoptero- w ostatnich stuleciach, zapewne częściowo fauny, lecz tworzy w Polsce osiadłe, niekiedy powiązane z fluktuacjami klimatycznymi, dość liczebne populacje. Rozprzestrzenia- udokumentowano dla niektórych innych ga- niu tego termofilnego gatunku niewątpliwie tunków ciepłolubnych owadów w Polsce, np. sprzyja zarówno notowane w ostatnich de- modliszki zwyczajnej Mantis religiosa (Lin- kadach ocieplenie klimatu, jak i działalność naeus, 1758), długoskrzydlaka sierposza Pha- ludzka (rozległe prace ziemne, budowa dróg neroptera falcata (Poda, 1791), nakwietnika i nasypów kolejowych, odkrywkowa eksplo- trębacza Oecanthus pellucens (Scopoli, 1763), atacja kopalin) stwarzająca dogodne dla nie- skalnika driady Minois dryas (Scopoli, 1763), go siedliska w postaci obszarów nagiej ziemi pazia żeglarza Iphiclides podalirius (Linnaeus, i rumoszu kamiennego. Dzięki zdolności do 1758) i szarańczy wędrownej Locusta migra- lotu wkrótce po przeobrażeniu osobniki do- toria (Linnaeus, 1758) (Liana 2007, Żuraw- rosłe zapewne są w stanie szybko je zasiedlać. lew et al. 2017, Brodacki 2018, Bury 2019a, b, Można przypuszczać, że gdy z czasem wa- Żurawlew et al. 2019). runki panujące w takich miejscach stają się Nie można jednak wykluczyć, że w la- dla świerszczy mniej korzystne, np. wskutek tach 1952–1989 gatunek cały czas był obecny zarastania przez wyższą roślinność lub prze- w naszym kraju, ale umykał uwadze specja- kształcania przez człowieka, lokalne popu- listów ze względu na występowanie w sie- lacje tych owadów zanikają, ale stale zacho- dliskach zwykle pomijanych w badaniach dząca dyspersja osobników na nowe stano- ortopterologicznych, nieraz ogrodzonych wiska pozwala na utrzymywanie się gatunku i niedostępnych, takich jak tereny kolejowe w Polsce. W rozprzestrzenianiu E. bordiga- i poprzemysłowe, wyrobiska kamieniołomów, lensis zapewne mają udział także zawlecze- zrekultywowane wysypiska śmieci, miejsca nia żywych osobników lub jaj z transportami robót ziemnych i hałdy kopalniane. Podob- ziemi, żwiru i tłucznia kamiennego oraz mi- ny pogląd przedstawili Orzechowski i Nagler gracja wzdłuż nasypów kolejowych (Pfeifer (2020). Autorzy ci wyrazili przypuszczenie, 2012, Denner 2017, Orzechowski i Nagler że znaleziona przez nich liczebna górnoślą- 2020). ska populacja świerszcza południowego trwa Znalezione w Polsce stanowiska świersz- od kilkudziesięciu lat i jest źródłem osobni- cza południowego, z wyjątkiem jednego, po- ków złowionych w 1952 r. na Wyżynie Ma- łożonego w Wielkopolsce (przypuszczalnie łopolskiej, w 2001 r. na Polesiu Zachodnim będącego skutkiem zawleczenia), koncentru- i w 2012 r. w Beskidzie Sądeckim. Świersz- ją się w południowej i południowo-wschod- cze miałyby tam dotrzeć drogą naturalnej niej części kraju (ryc. 1). Pojedyncze stwier- migracji lub zostać zawleczone z materiałem dzenie z roku 1952 dowodzi, że owad ten był skalnym pochodzącym z górnośląskich hałd obecny u nas już w połowie XX w. (choć nie używanym jako kruszywo budowlane. można wykluczyć przypadkowego zawlecze- Zebrane dotychczas dane, dowodzą- nia – Liana 2000). Prawie 40-letnia przerwa ce szerokiego rozpowszechnienia gatunku w obserwacjach może wynikać z wycofania w południowo-wschodniej Polsce, wraz z in- się gatunku z kraju (w drugiej połowie XX formacjami o występowaniu E. bordigalensis w. notowano regresywne zmiany w faunie zarówno na Morawach, jak i we wschodniej naszych świerszczowatych i innych prosto- Słowacji oraz południowo-zachodniej Ukra-

16 Brodacki M. i inni – Nowe dane o występowaniu i preferencjach siedliskowych świerszcza ...

Fot. 10. Pokrywy ♂ świerszcza południowego E. bordigalensis (okaz zebrany 8.09.2016, kopalnia gipsu „Leszcze” w Gackach k. Pińczowa). Żyłki (ż) w obrębie pola harfy są u samców tego gatunku wygięte w kształcie litery S (u samców podobnego świerszczyka szarego Modicogryllus frontalis są proste) (fot. M. Brodacki). Photo 10. Tegmina of E. bordigalensis ♂ (collected on 8 Sep 2016 at „Leszcze” gypsum quarry, Gacki near Pińczów). The veins (ż) within the harp area are S-curved in males of this species (the veins are straight in males of the similar Eastern stripe-headed cricket Modicogryllys frontalis) (photo by M. Brodacki).

Fot. 11. Głowa larwy ♂ świerszcza południowego E. bordigalensis, 5.11.2016 (osobnik zebrany 27.09.2016, kopalnia gipsu „Leszcze” w Gackach k. Pińczowa). Szew czołowo-nadustkowy (s) sięga u tego gatunku środkowego przyoczka i tworzy tuż pod nim kąt ostry (fot. M. Brodacki). Photo 11. Head of E. bordigalensis nymph ♂, 5 Nov 2016 (collected on 27 Sep 2016 at „Leszcze” gypsum quarry, Gacki near Pińczów). The fronto-clypeal suture (s) reaches the median ocellus and is acutely angled in this species (photo by M. Brodacki).

17 Przegląd Przyrodniczy XXXI, 3 (2020) inie, wskazują jednak na możliwość ekspansji E. bordigalensis do Polski mogłyby przynieść omawianego owada do Polski i na jej terenie badania genetyczne populacji tego gatunku co najmniej dwiema drogami: z Czech przez zamieszkujących środkową Europę. Bramę Morawską na Wyżynę Śląską oraz z zachodniej Ukrainy wzdłuż łuku Karpat na polskie Podkarpacie i dalej na Wyżynę Podziękowania Małopolską i Wyżynę Lubelską. Niewyklu- czona jest także trzecia droga migracji – ze Dziękujemy anonimowym recenzentom wschodniej Słowacji na północ przez Beski- za konstruktywne uwagi do artykułu. dy. Wyjaśnienie źródeł i przebiegu ekspansji

LITERATURA BELLMANN H., RUTSCHMANN F., ROESTI C., HOCHKIRCH A. 2019. Der Kosmos Heuschrecken- führer. Die Heuschrecken Mitteleuropas und die wichtigsten Arten Südosteuropas. Kosmos, Stutt- gart. BOCZKI R. 2007. Arealerweiterungen zweier Langfühlerschrecken (Orthoptera: Ensifera): neu in Hes- sen: Südliche Grille, Eumodicogryllus bordigalensis Latreille, 1804 (Gryllinae), neu in Hessen und Nord-Baden-Württemberg: die Vierpunktige Sichelschrecke, Phaneroptera nana Fieber, 1853 (Pha- neropterinae). Articulata 22, 2: 235-248. BOUWMAN J. 2010. De spoorkrekel Eumodicogryllus bordigalensis nieuw voor Nederland (Orthoptera: Gryllidae). Nederlandse Faunistische Medelingen 34: 11-16. BREITENMOSER S. 2014. Première observation du Grillon bordelais Eumodicogryllus bordigalensis (Latreille, 1804) (Orthoptera, Gryllidae) dans le canton de Vaud. Entomo Helvetica 7: 73-77. BRODACKI M. 2018. New and reappearing species of Orthoptera in Poland. In: KRIŠTÍN A., KAŇUCH P., HOCHKIRCH A. (Eds.) II. European Congress on Orthoptera Conservation, Smolenice, Slova- kia, 19–21 September 2018, Book of Abstracts: 7-8. BURY J. 2019a. Nowe dane o rozmieszczeniu skalnika driady Minois dryas (Scopoli, 1763) (Lepidoptera: Nymphalidae) w południowo-wschodniej Polsce z lat 2016–2018. Parki nar. Rez. przyr. 38, 1: 21-48. BURY J. 2019b. Uwagi nad rozmieszczeniem, biologią i fenologią Iphiclides podalirius (LINNAEUS, 1758) (Lepidoptera: Papilionidae) na Podkarpaciu i w Małopolsce w latach 2015–2019. Parki nar. Rez. przyr. 38, 3-4: 31-56. CORAY A. 2002. Zur Makropterie bei Eumodicogryllus bordigalensis (LATREILLE, 1804) (Ensifera: Gry- llidae). Articulata 17, 2: 13-18. CORAY A. 2003. Heuschrecken (Orthoptera) und Schabenartige (Mantodea und Blattodea). In: BURC- KHARDT D., BAUR B. & STUDER A. (Eds.). Fauna und Flora auf dem Eisenbahngelände im Nor- den Basels. Monographien der Entomologischen Gesellschaft Basel 1: 84-95. DENNER M. 2017. Südliche Grille Eumodicogryllus bordigalensis (Latreille, 1804). In: ZUNA-KRATKY T., LANDMANN A., ILLICH I., ZECHNER L., ESSL F., LECHNER K., ORTNER A., WEIßMAIR W., WÖSS G. Die Heuschrecken Österreichs. Denisia 39: 480-483. FISCHER J., STEINLECHNER D., ZEHM A., PONIATOWSKI D., FARTMANN T., BECKMANN A., STETTMER C. 2020. Die Heuschrecken Deutschlands und Nordtirols. Bestimmen – Beobachten – Schützen. 2. Auflage. Quelle & Meyer Verlag Wiebelsheim. HOCHKIRCH A., WILLEMSE L. P. M., RUTSCHMANN F., CHOBANOV D. P., KLEUKERS R., KRI- STIN A., PRESA J. J., SZOVENYI G., SERGEEV M. G. 2019. Eumodicogryllus bordigalensis. The IUCN Red List of Threatened Species 2019: e.T68378608A109192791. Dostęp 19.04.2020. [http:// dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2019-3.RLTS.T68378608A109192791.en]. HOLUŠA J., KOČÁREK P., VLK R., MARHOUL P. 2007. Southern Cricket Eumodicogryllus bordigalensis (Orthoptera: Gryllidae) in the Czech Republic: new records and notes on the biology and stridula- tion. Pol. J. Entomol. 76, 1: 47-55.

18 Brodacki M. i inni – Nowe dane o występowaniu i preferencjach siedliskowych świerszcza ...

JATULEWICZ I., GĘBICKI C. 2001–2002. Drugie stanowisko Nemobius sylvestris (Bosc d’Antic, 1792) (Orthoptera, Grylloidea, Gryllidae) w Polsce. Acta Ent. Siles. 09-10: 57-60. KOČÁREK P., HOLUŠA J., VIDLIČKA L’. 2005. Blattaria, Mantodea, Orthoptera, Dermaptera of the Czech and Slovak Republics. Kabourek, Zlin. KOČÁREK P., HOLUŠA J., VLK R., MARHOUL P. 2015. Rovnokřídlí (Insecta: Orthoptera) České repu- bliky. Academia, Praha. KONDRACKI J. 2009. Geografia regionalna Polski. Wyd. PWN, Warszawa. KRIŠTIN A., KAŇUCH P. (Eds.). 2020. Distribution of Eumodicogryllus bordigalensis in Slovakia. Dostęp 18.07.2020. [http://www.orthoptera.sk]. LIANA A. 1975. Świerszcze (Orthoptera, Grylloidea) Polski. Fragm. Faun. 20: 179-210. LIANA A. 2000. Problemy ochrony prostoskrzydłych (Orthoptera) i innych grup ortopteroidalnych (Blat- todea, Dermaptera, Mantodea) w Polsce. In: Ochrona owadów w Polsce u progu integracji z Unią Europejską. Wiad. entomol. 18, Supl. 2: 147-153. LIANA A. 2002. Orthoptera prostoskrzydłe i inne owady ortopteroidalne. In: GŁOWACIŃSKI Z. (Ed.). Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Wyd. IOP PAN, Kraków: 115-121. LIANA A. 2007. Distribution of Mantis religiosa (L.) and its changes in Poland. Fragm. Faun. 50, 2: 91- 125. LIANA A., WAWER W. 2019. New data on the occurrence and macroptery of Eumodicogryllus bordigalensis (Latreille, 1804) (Orthoptera: Gryllidae) in Poland and in other parts of the species range. Pol. J. Entomol. 88, 2: 137-148. LLUCIÀ-POMARES D. 2002. Revisión de los ortópteros (Insecta: Orthoptera) de Cataluña (España). Monografías S.E.A. 7 ORZECHOWSKI R., NAGLER M. 2020. Świerszcz południowy Eumodicogryllus bordigalensis (Latreille, 1804) (Orthoptera: Gryllidae) na Górnym Śląsku. Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu. Przyroda 26 (online 010): 1-9. PFEIFER M. A. 2012. Heuschrecken und Klimawandel. Naturschutz und Landschaftsplanung 44, 7: 205- 212. RÁCZ I. 1998. Biogeographical survey of the Orthoptera Fauna in Central Part of the Carpathian Basin (Hungary): Fauna types and community types. Articulata 13, 1: 53-69. STOROZHENKO S. J., GOROCHOV A. V. 1992. Contribution to the knowledge of the Orthopteran fauna of Ukrainian Carpathians (Orthoptera). Folia Entomol. Hung. 52: 93-96. URBAN J., LUDWIKOWSKA-KĘDZIA M., CHWALIK-BOROWIEC A., KASZA A., PASIERB B., WIA- TRAK M., WAŁEK G. 2019. Uwarunkowania strukturalne krasowej rzeźby południowej części trzo- nu paleozoicznego Gór Świętokrzyskich oraz Ponidzia. In: URBAN J. (Ed.). Rzeźba strukturalna Gór Świętokrzyskich i Ponidzia – stan badań i perspektywy badawcze. VII Warsztaty Geomorfologii Strukturalnej, Chęciny 26–28.09.2019. Streszczenia referatów i posterów, przewodnik sesji terenowych. Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kielce: 117-161. VAN ELST A., SCHULTE T. 1995. Freilandfunde der Südlichen Grille, Tartarogryllus burdigalensis (LATR., 1804) und der ‘Exotischen Grille’, Gryllodes sigillatus (WALK., 1869) (Orthoptera: Grylli- dae) im südlichen Rheinland-Pfalz. Articulata 10, 2: 185-191. ZECHNER L. 2006. Untersuchungen zum Gesang der Östlichen Grille (Modicogryllus frontalis [FIEBER, 1844]) in der Steiermark, Österreich (Orthoptera, Gryllidae). Beiträge zur Entomofaunistik 7: 39-47. ŻURAWLEW P., GROBELNY S., ORZECHOWSKI R. 2017. Ekspansja długoskrzydlaka sierposza Pha- neroptera falcata (Poda, 1791) (Orthoptera: Tettigoniidae) w Polsce. Przegl. Przyr. 28, 3: 39-62. ŻURAWLEW P., MICHALCZUK W., AFTYKA S., DŁUGOSZ I., GARGOŁA W., KUSAL K., KUSAL B., MAZEPA J., MAZGAJ SZ., MIELCZAREK S., PRZYBYŁOWICZ Ł., SZYMAŃSKI P. 2019. Wy- stępowanie szarańczy wędrownej Locusta migratoria (Linnaeus, 1758) (Orthoptera: Acrididae) w Polsce w latach 2011–2017. Przegl. Przyr. 30, 1: 66-76.

19 Przegląd Przyrodniczy XXXI, 3 (2020)

Summary The southern cricket Eumodicogryllus bordigalensis was recorded in Poland for the first time in the 1950s, but until recently there was no data concerning the presence of persistent populations of this thermophilous species and its habitat preferences in Poland. In order to extend knowledge of its range and habitats we present 23 new localities of E. bordigalensis located mainly in south-eastern part of the country. The records were made in the period of 1989–2020 and include individuals found in the field and attracted to artificial lights. Most records are documented with voucher specimens, photographs or audio recordings of stridulating males. The crickets were found in anthropogenic open habitats with large areas of bare or sparsely overgrown ground, including a gypsum quarry (locality no. 7), reclaimed landfills (1, 2), abandoned post-industrial areas with piles of rubble and stones (3, 4), railway embankments (5, 11–13, 15–17), earth ramparts within a city (14), a gravel parking lot (9), crop fields and wasteland (10, 18, 20, 22, 23). Remaining records include individuals attracted to entomological light traps (8, 19, 21) and stray males found in developed urban areas, presumably attracted to city lights (6, 14). At most localities only single or a few (2–3) individuals were recorded at once but at localities 1, 2, 3, 4, 7, 13, 14, 16 numerous individuals were recorded. Nymphs were found at three localities (1, 2, 7) and at some places crickets have been recorded for several consecutive years which confirms the species’ ability to reproduce and maintain, at least temporary, local populations in Poland. All observed imagines were dark coloured (brown, dark gray or brown-black) but among nymphs, especially younger ones, there were also light- er-coloured individuals. In order to confirm wing shedding of southern cricket reported in earlier studies, two macropterous imagines and two nymphs were live-collected in 2016 and 2018 and kept individually in terrariums at room temperature. Both imagines shed their long hind wings about 4 weeks after capture, which conforms to the findings of other authors. However, the two macropterous individuals reared from nymphs never shed their hind wings despite living at imaginal stage for about 6 months. This observation hints that wing shedding is not obligatory for E. bordigalensis. The presented data, collected during over 30-year period, confirms that southern cricket is a persistent element of Polish orthopterofauna. The recent expansion of this species in Poland is probably facilitated by three factors: climate warming favouring this thermophilous species, its natural spreading capabilities (ability to fly) and human activity (e.g. creating large areas of bare ground, accidental introduction).

Adresy autorów:

Michał Brodacki 1, 2 Warszawa e-mail: [email protected] 1 Projekt Orthoptera Polski, https://orthoptera.entomo.pl 2 Towarzystwo Badań i Ochrony Przyrody, ul. Sienkiewicza 68, 25–501 Kielce

Ernest Kuna Zamość e-mail: [email protected]

Paweł Woś 1 Piekary Śląskie e-mail: [email protected] 1 Piekarskie Stowarzyszenie Przyrodników, ul. F. Żwirki 23, 41-940 Piekary Śląskie

Przemysław Żurawlew 1 Żbiki 45, 63-304 Czermin e-mail: [email protected] 1 Projekt Orthoptera Polski, https://orthoptera.entomo.pl

20 Brodacki M. i inni – Nowe dane o występowaniu i preferencjach siedliskowych świerszcza ...

Jarosław Bury Markowa 1498, 37-120 Markowa e-mail: [email protected]

Szymon Czyżewski 1 Kraków e-mail: [email protected] 1 Projekt Orthoptera Polski, https://orthoptera.entomo.pl

Piotr Guzik ul. Murowaniec 44, 38-455 Niżna Łąka e-mail: [email protected]

Wojciech Guzik ul. Dębowa 22, Krosno e-mail: [email protected]

Łukasz Krajewski Zakład Ochrony Przyrody i Krajobrazu Wiejskiego, Instytut Technologiczno-Przyrodniczy Falenty, ul. Hrabska 3, 05-090 Raszyn e-mail: [email protected]

Łukasz Przybyłowicz Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt Polskiej Akademii Nauk ul. Sławkowska 17, 31–016 Kraków e-mail: [email protected]