Webwinkel Onze Taal

MAANDBLAD VAN HET GENOOTSCHAP ONZE TAAL 9 2016

“Grote gierende grasdoedels!” De taal van Roald Dahl

Stemkraakjes: nieuw uitspraakverschijnsel

Hoe populariseer je taalwetenschap? Interview met Frank Jansen

Algemene Beschouwingen Tien debattips om het nieuws te halen 85ste jaargang nummer 9 september 2016 Foto: Iris Vetter Beschermvrouwe: H.K.H. Prinses Laurentien der Nederlanden

Raamweg 1a Redactie 2596 HL Den Haag Saskia Aukema telefoon: 070 - 356 12 20 Peter-Arno Coppen fax: 070 - 392 49 08 Jaap de Jong e-mail: [email protected] Peter Smulders IBAN: NL61 INGB 0003 1101 00 Kees van der Zwan BIC: INGBNL2A Voor adreswijzigingen, Bureauredactie aanmeldingen en dergelijke: Saskia Aukema [email protected] Raymond Noë Eva van Wijk Taaladviesdienst: 0900 - 345 45 85, Kees van der Zwan (eindredactie) ma-vr 9.30-12.30 uur (€ 0,90 per minuut); e-mail: [email protected] Vaste medewerkers René Appel, Mariëtte Baarda, Hans Onze Taal op internet: Beelen, Ton den Boon, Aaf Brandt www.onzetaal.nl Corstius, Ann De Craemer, Frank (webredacteur: Raymond Noë) Dam, Gaston Dorren, Ype Driessen, Twitter: @onzetaal Matthias Giesen, Jan Erik Grezel, Facebook: www.facebook.nl/onzetaal Ingmar Heytze, Joop van der Horst, Frank Jansen, Josje van Koppen, Hein Webwinkel Onze Taal: de Kort, Jan Kuitenbrouwer, Sterre www.onzetaalwebwinkel.nl Leufkens, Berthold van Maris, Marten van der Meulen, Folkert van der Taalpost en TLPST Meulen Bosma, Guus Middag, Marc Zie www.taalpost.nl en www.tlpst.nl; van Oostendorp, Riemer Reinsma, redactie: Erik Dams en Marc van Ewoud Sanders, Nicoline van der Sijs, Oostendorp Matthijs Sluiter, Erik van der Spek

Woordpost en Woordspot Directie Zie www.woordpost.nl en Peter Smulders www.woordspot.nl; redactie: Taaladviesdienst Administratie Heleen Bücker Het maandblad Onze Taal (oplage Leonie Flipsen 29.000) is een uitgave van het Genoot- Dhyana Pagie schap Onze Taal (opgericht in 1931). Het genootschap stelt zich ten doel Taaladviesdienst op een toegankelijke manier informatie Roos de Bruyn en advies te geven over (de Nederlandse) Rutger Kiezebrink taal, te enthousiasmeren voor taal en Jaco de Kraker een podium te zijn voor discussie over Tamara Mewe taalkwesties. Lydeke Roos De bijdragen in het tijdschrift weer- spiegelen niet noodzakelijk de mening Marketing van de redactie. Paula Vrolijk-de Vries Voor het overnemen van artikelen is toestemming van de redactie nodig. Bestuur Genootschap Onze Taal mr. G.C. (Gert) Haverkate, voorzitter Onze Taal verschijnt tienmaal per jaar, prof. dr. C.J.M. (Carel) Jansen, vice- Wat heb je aan al die met een dubbelnummer in februari/ voorzitter maart en juli/augustus. drs. L. (Livia) Verstegen, secretaris Prijs los nummer € 6,– (excl. verzending). drs. M.A. (Margot) Scheltema, onderzoeksresultaten Lidmaatschap (inclusief abonnement) penningmeester voor Nederland, Suriname, Aruba, lic. M. (Martine) Tanghe Curaçao en Sint-Maarten € 36,– per jaar; ‘‘als je geen zin hebt België € 39,50; andere landen € 52,50 Ereleden per jaar. Wim de Bie en Kees van Kooten Digitale Onze Taal € 36,–; in combinatie om ze op te schrijven? met ‘papieren’ abonnement € 50,–. Vormgeving: Manifesta, Rotterdam Prijs collectief abonnement: op aanvraag. (Karin Nas-Verheijen) Opzegging van het lidmaatschap dient Druk: Habo DaCosta, Vianen te geschieden vóór 1 november; het eindigt dan op 31 december. ISSN 0165-7828 Prijs voor CJP-houders € 29,50 per jaar; opgave voor CJP’ers uitsluitend aan Stichting CJP, Postbus 3572, 1001 AJ Amsterdam of via www.cjpdeals.nl. Voor mensen met een leeshandicap is Onze Taal ook in elektronische vorm Het volgende nummer beschikbaar. Inlichtingen bij Dedicon: van Onze Taal verschijnt 0486 - 486 486. Onze Taal wordt in elektronische vorm voor brailleschrift op 30 september 2016. beschikbaar gesteld door de CBB. Inlichtingen: 0341 - 56 54 99. Frank’’ Jansen (blz. 11) 4 Jaap de Jong Hoe kom ik in het nieuws? Tien debattips voor de Algemene Beschouwingen

: Marc van Oostendorp en Kees van der Zwan Leestekens 10 uniek idioot tot ijzig

Husselen met woorden a Je kunt ook diernamen in spiegelbeeld schrijven, zoals naslagwerk Alli Rog, Ef Farig, Lido Kork, Naak Ilep. Een woord dat b hetzelfde blijft als je het“De van achteren naar voren wetenschap is me leest, heet een palindroom of spiegelwoord. c Bijvoorbeeld: kok, lepel, negen, pap of natuurlijk herzien Ii nepparterrestaalplaatserretrappen. Het woord palindroom komt uit het oude Grieks en betekent d letterlijk ‘opnieuw (door)lopen’. Er zijn ook woorden die een e ander woord worden als je r u ze omdraait, zoals koor,te bang voor avontuur” d f I nee, park, regel, tak, toon.

g (Handig als je r g Blz. 13 o geheimschrift schrijft.)

e I h het ijs 1 IJs is bevroren water. Frank Jansen over academici en populair- 2 IJs is bevroren lekkers. Er zit meestal melk en suiker i

R in. U j ID G HEET IJS VOOR KOUDE DAGEN, stond op de volgende deur. OR IE ‘Reuzehandig ’s winters,’ zei meneer Wonka voorthollend. wetenschappelijk schrijven – SJAKIE EN DE CHOCOLADEFABRIEK k

ijskoud l idioot ijzelig inbreker Als het ijskoud is, is het heel erg koud. Iemand die een ijskoud gezicht trekt, ziet er onvriendelijk en inkt inspecteren intens afstandelijk uit. m Meneer Jenkins (…) was heel onbeschoft en keek En verder woedend. Mijn grootmoeder trok een ijskoud gezicht en n idioot gaf geen antwoord. – DE HEKSEN Idioot is hetzelfde als: heel gek of raar. o ‘Heksen doen nooit van die idiote dingen zoals langs de de ijspegel (twee ijspegels) regenpijpen naar boven klimmen of bij mensen inbreken. Een ijspegel is een puntige staaf van druppels water die In je bed zul je volkomen veilig zijn.’ – DE HEKSEN zijn bevroren. p ‘DE TEMPERATUUR IN HET RUIMTEHOTEL DAALT TOT HONDERD RINKELEND RIJM Maak eens een gek gedicht met ik lach q 14 Zonder lidwoord geen gezegde me dood. GRADEN ONDER NUL. (…) JULLIE HEBBEN VIJFTIEN SECONDEN OM ANTWOORD TE GEVEN. DAARNA ZIJN JULLIE IJSPEGELS.’ – SJAKIE EN Ieorg Idur (IEORG IDUR) DE GROTE GLAZEN LIFT r Ed nedroow Ieorg Idur nekam leed tiu nav nee ijzelig Heidi Aalbrecht en Pyter Wagenaar 20 Duitsleraar

kuerpsrevot eid reenem eppoH tdnivtiu mo iduR ed 16 s

dapdlihcs retorg et nekam. Ed nedroow njiz nooweg Als je het ijzelig koud hebt, heb je het heel erg koud. ‘ieorg idur’ nerovetsrethca dlepseg. ‘Heeft jij het wel warm genoeg zo in je nachtpon?’ vroeg t Mevrouw Zilver pakte het papier en hield het voor zich. hij. ‘Heeft jij het niet ijzelig koud?’ ‘Nee hoor,’ zei Soﬁ e. 24 Hoe noem je een drie-in- Dit is wat ze las: IEORG IDUR, IEORG IDUR/ DROW RETORG NE – DE GVR RETORG! – IEORG IDUR u het ijzer IJzer is een sterk, zwaar soort metaal. Je kunt er eenbestek? bijvoorbeeld hekken van maken en spoorrails. v WONKA’S FABRIEK (…) was een ongelofelijk geweldige fabriek! Er stond een hoge muur omheen, en grote ijzeren w hekken sloten de weg af. –“Grote SJAKIE EN DE CHOCOLADEFABRIEK gierende 25 “Ik lachte haar juist in, mama!” ijzig x 1 IJzig is: heel erg koud. Kleine ijzige windhozen kwamen binnenwervelen door de y 29 Jaarvergadering Onze Taal 2016 kieren van het raam of onder de deuren door, en er was geen plekje veilig in het hele huis. – SJAKIE EN DE CHOCOLA- z DEFABRIEK grasdoedels!” Hurken zijn net zulke vreemde lichaamsdelen als kladden en lurven. Waar zitten die eigenlijk? 99 02_Dahl_EFGHIJ.indd 99 De taal13-6-2016 van 12:44:39 Roald Dahl Rubrieken en series

7 Reacties 8 Vraag en antwoord: tips, trainingen en test 19 Marc van Oostendorp 15 Raarwoord: pihi en pimu 15 Iktionaire: eenzame wolf 18 Vertaald door ... Huberte Stemkraakjes op Vriesendorp 18 Van Aaf tot z: Corsicaans YouTube 21 Woordsprong: spinnen 22 Dichtplaatsen: de vragende wijs Nieuw uitspraakverschijnsel ontdekt 22 Taalpuzzel 23 Beeldspraak: splijtzwam 23 Proftaal: kan echt niet 24 Ype 25 De Craemer: de ziekte 27 Namen op de kaart: de koude kerk van Koudekerk 28 Webwinkel Onze Taal 30 Tamtam: actualiteiten en opinie 32 Boeken 33 Matthias Giesen 33 Lezer Taalverandering 34 Gesignaleerd 34 Taalergernissen 34 Trouwe leden Alle leerlingen zeggen 35 Taaltje! nu ‘Duitsleraar’. 36 Ruggespraak

Bladzijde 20 Omslagillustratie: Studio Mals Zó spreken dat de rumoerige Kamer luistert, en de media je citeren. Dat is de opgave van de Neder- landse politieke leiders tijdens de Algemene Beschouwingen. Over neologismen, flashmobs en machtige metaforen.

JAAP DE JONG

Hoe kom ik in het nieuws? Tien debattips voor de Algemene Beschouwingen

egin september zijn de verloven van de 2015? Een verzameling van tien beproefde retori- Nederlandse politieke leiders ingetrok- sche technieken om het debat te bepalen en het ken. Want de derde woensdag van nieuws te halen. september, de dag nadat de koning de TroonredeB heeft uitgesproken, moeten zij hun 1. Beeldspraak beste toespraak van het jaar houden, tijdens de De prins onder de stijlmiddelen is de goedgeplaats- Algemene Politieke Beschouwingen. In dat zenuw- te beeldspraak. Terug naar 2015. D66-fractieleider slopende tweedaagse debat hebben ze de kans Alexander Pechtold maakt met een uitgewerkt hun beleidsplannen zo aantrekkelijk mogelijk voor beeld zijn standpunt duidelijk dat CDA-leider te stellen en de harten van hun kiezers te raken. Sybrand van Haersma Buma zich er de afgelopen Of ten minste de aandacht te trekken van de me- periode politiek gemakkelijk van af heeft gemaakt: dia. Reputaties worden dan gemaakt en gebroken. Tijdens deze Algemene Beschouwingen mogen Het hele voorjaar hebben we daar staan ploegen, alleen de zestien fractieleiders van de Tweede hebben we daar staan rooien, hebben we daar in Kamer en de premier spreken, onder leiding van die bomen alles staan doen, dit en dat. We heb- de Kamervoorzitter. De grootste partijen mogen ben die hele tuin op orde. De tuinstoelen worden het langst spreken: de VVD en de PvdA elk veertig buitengezet en Buma zegt dan: ‘Nou, ik ga wel minuten, Norbert Klein van de fractie Klein maar zitten.’ vijf. Maar alle sprekers kunnen met scherpe – en vaak goed voorbereide – interrupties toch hun Het beeld van de luie tuinman Buma werkt op de stempel op de beide dagen drukken. lachspieren van de aanwezigen en het zou gaan Het antwoord van de premier tijdens de tweede rondzingen in de media. Buma moet nu eens einde- dag duurt vele uren, kritisch onderbroken door de lijk mee gaan doen en politieke verantwoordelijk- oppositieleiders. De overige ministers in ‘vak K’, heid nemen, is de boodschap. waar de leden van het kabinet zitten, moeten Ook Emile Roemer (SP) spreekt in beelden: “Wat zwijgen en luisteren, net als de burgers op de de PVV steeds doet, is bommen gooien op een kruit- publieke tribune. vat, maar vervolgens wegkijken als een vluchtelin- Wat kunnen de sprekers en hun speechschrij- genstroom ontstaat.” En Tunahan Kuzu (Groep vers – en vooral ook de nieuwe leider van de Kuzu/Öztürk, tegenwoordig DENK) begint en ein- ChristenUnie, Gert-Jan Segers, en de nieuwe digt zijn betoog met dezelfde vergelijking: “Het Kamervoorzitter, Khadija Arib – opsteken van de kabinet is een soort uitgetelde smartphone. De accu 4 ervaringen van de Algemene Beschouwingen in is op en de telefoon moet voortdurend aan de voe-

ONZE TAAL 2016 • 9 ding. Wat ons betreft mag de telefoon worden in- tomaten uit Spanje, of de kastomaten uit ons geruild voor een nieuw model.” eigen Westland? (…) Stelt u zich nu eens voor: Geert Wilders (PVV) verwijt premier Mark Rutte de tomaat als symbool van vooruitgang en voor- Foto: ANP / Jeroen Dijsselbloem dat hij in een sprookjeswereld leeft en alleen nog uitstrevendheid … [geroffel op de bankjes] … in maar omringd is door “klappende socialisten en plaats van stilstand en protest. andere dwaallichten”. Rutte ruikt zijn kans met een spitsvondige en veelgeciteerde jij-bak, waarin hij 4. Herhaling aansluit op het beeld van Wilders: Herhaling is al heel lang een sterk middel om duidelijk te maken dat je iets belangrijk vindt. Als Rut- Ik heb gelezen dat de favoriete attractie van de te stelt dat Pechtold “de boel de boel laat”, reageert heer Wilders in (…) de Efteling de Droomvlucht Pechtold met een zogenoemde anafoor, een parallel is. (…) Dus wie leeft er hier in een droom- opgebouwde zin die steeds begint met dezelfde wereld? Het geeft geen pas de indruk te wekken woorden en die zijn argumenten kracht bijzet. Ook dat dit probleem met een simpele pennenstreek de ingelaste drieslag (Pechtold noemt drie soorten of een simpel voorstel kan worden opgelost. Dat budgetten) en de retorische slotvraag hebben een is echt illusiepolitiek. versterkend effect:

2. Neologismen Dat zegt een premier die een raming maakt voor Naar een neologisme als dat illusiepolitiek van Rutte volgend jaar waarin er minder asielzoekers ko- zijn politici altijd op zoek. Een meester in het intro- men. Dat zegt een premier die in zijn financiën duceren van nieuwe woorden en samenstellingen is zegt dat het met minder geld kan. Dat zegt een Geert Wilders (eerder berucht van zijn kopvodden- premier die in zijn vorige kabinet alle integratie- taks). In 2015 trakteert hij zijn gehoor op testos- budgetten, participatiebudgetten en inburge- De media verdringen teronbommen (‘jonge, mannelijke asielzoekers’), ringsbudgetten heeft wegbezuinigd. Wie is hier zich voor ‘vak K’. asieltsunami en asiel-shoppen. Ook zijn typering nou met illusiepolitiek bezig? nepparlement raakt een snaar. Roemer varieert op het succesvolle neologisme 5. Tegenstelling plofkip: “Ouders en leerlingen, docenten en studen- Dé manier om je beleid te profileren is het af te zetten, ze willen minder managers en meer zeggen- ten tegen dat van anderen en door contrasten te be- schap. Ze willen geen plofklassen maar een goed nadrukken en uit te vergroten. Zó uit Buma zijn on- contact tussen leerling en docent.” En hoe maak je tevredenheid over het kabinetsbeleid: “De Haagse je afkeer van de voorgestelde begroting navoelbaar? inkt van heel veel van de kabinetsplannen is inmid- Kuzu probeert het met fopspeenbegroting. Arie Slob dels wel zo’n beetje droog, maar veel sectoren staat (ChristenUnie) gebruikt eerst het woord houtje- inmiddels het water aan de lippen.” Diederik Sam- touwtjebegroting en zegt even later: “Het is een heu- som (PvdA) spreekt over de financiële crisis toen en se feestbegroting geworden, al wordt het niet meer de vluchtelingencrisis nu: “Toen vielen er banken zo genoemd. Het geld klotst over de drempels van om, nu verdrinken er mensen.” de Trêveszaal.” Wilders maakt het punt dat Rutte en de andere partijen geen goede vertegenwoordiging vormen van de opvattingen van het volk, “de mensen thuis”: “Dat betekent dat het verschil tussen deze Diederik Samsom: “Toen vielen Kamer, dit nepparlement – want dat is het: een nepparlement! – en de mensen thuis levensgroot is.” er banken om, nu verdrinken er 6. Opsomming mensen.” Wilders wil geen asielzoekerscentra meer in Neder- land. In zijn speech somt hij een lijst met 62 plaatsen op waar zich op dat moment asielzoekerscentra 3. Namenspel bevinden: De naam van een tegenstander koppelen aan een begrip levert vaak ook extra aandacht op – dat ge- - Daarom ga ik nu een voor een alle plaatsen beurde een paar jaar geleden met de ‘Bos-belasting’ opnoemen waar al asielzoekerscentra zijn. Alk- en dáárvoor met ‘het kwartje van Kok’. VVD’er maar, Almelo, Almere, Amersfoort, Apeldoorn, Halbe Zijlstra probeert in 2015 met een tomatentruc Arnhem, Assen, Azelo, Baaksem, Bellingwolde, tegelijkertijd de ‘groene’ Marianne Thieme (Partij Bergen aan Zee, Breda, Budel, Budel-Dorplein, voor de Dieren) en Emile Roemer (leider van de SP, Burgum, Delfzijl, Den Helder, Doetinchem, de partij die sinds jaar en dag de tomaat als sym- Drachten, Dronten, Echt … bool voert) op de kast te krijgen: - Öztürk (Groep Kuzu/Öztürk): Bingo! - Wilders: Eindhoven, Emmen, Gilze, Goes, Grave, Zo heb je op het door mevrouw Thieme gewens- Gulpen-Wittem, (…) Zeist, Zweeloo en Zwolle. te biodynamische open veld in Spanje zestig liter - Pechtold (D66): En die danken we allemaal … water nodig om een kilo tomaten te kweken, [Applaus.] terwijl je in het Westland voor een kilo tomaten, heerlijke Hollandse tomaten, vier liter water Wilders pareert de reacties uit de zaal door een vol- nodig hebt. Wat is nu duurzamer: de Thieme- gende lijst tevoorschijn te halen: een geheime lijst. 5

ONZE TAAL 2016 • 9 die ontzettend zielig zijn en dan te vragen: wat vind je daarvan? Mijn punt is dat wij in Neder- land niemand meer kunnen toelaten.

8. Visual prop Risicovol maar als het lukt zeer effectief is de zogeheten visual prop: het inzetten van een attribuut Illustratie: Hein de Kort om je verhaal te versterken. Wilders toont een ver- valst paspoort waaruit volgens hem blijkt dat het te makkelijk is om aan zo’n nepdocument te komen.

Ik heb hier een paspoort van de heer Mark Malek Ramadan Rutte. Ik houd even een kopietje omhoog, dan kunt u zien hoe hij eruitziet. (…) Een journalist – het is wel fair om zijn naam te noemen: Harald Doornbos, voor het blad Nieuwe Revu – heeft met de foto van onze minister-president een Syrisch paspoort aangevraagd. Binnen veertig uur had hij een echt paspoort en een echte identiteitskaart, alsof de heer Rutte, met een fakenaam, een Syriër zou zijn. Dit gebeurt duizenden keren per dag over de hele regio, lezen we in alle berichten. Zelfs op naam van de Nederlandse minister-president wordt er een afgegeven.

Het paspoort (zelfs in kopievorm) versterkte de nabijheid en echtheid van het geschetste probleem.

9. Flashmob Een andere creatieve aandachtstrekker wordt toe- Ditmaal van 120 gemeenten die op een of andere gepast door de ervaren SGP’er Kees van der Staaij. manier aan het onderzoeken zijn of zij in de toe- Hij maakt gebruik van een ‘flashmob’; in dit geval komst asielzoekers kunnen opvangen. Wilders leest gaat het om een groepje zangeressen dat tijdens het ook deze voor en maakt op een tergende maar reto- Kamerdebat in de hal naast de vergaderzaal plotse- risch knappe en veel geciteerde manier zijn punt ling het lied ‘Amazing Grace’ inzet. Van der Staaij voelbaar. vlecht het lied, de thema’s muziek en de christelijke genade even later slim door zijn speech. 7. Concretiseren en persoonlijk maken Slob gebruikt een voorbeeld van een asielzoeker Mevrouw de voorzitter. Het is geen geheim dat die zelfs Wilders zou moeten willen toelaten; hij de SGP-fractie geen bewonderaar is van de Ame- beschrijft de situatie zó concreet en levendig dat je rikaanse president Obama. Onze sympathie gaat die letterlijk voor je ziet. doorgaans meer uit naar de Republikeinen. Toch moet ik zeggen dat Obama ons kort voor de zo- Ik vroeg de heer Wilders of hij zich situaties kan mer positief verraste. Het was geen speech, het voorstellen dat mensen wel worden toegelaten. was geen wet, het was geen plan, maar hij zong Laat ik dan maar gewoon een voorbeeld geven. een lied: het wereldberoemde ‘Amazing Grace’. Op dit moment is er een situatie in Nederland Het filmpje daarvan werd wereldwijd een hit. van een meisje uit Oezbekistan dat terug moet en christen is. Zij zegt: dat land is ongelooflijk Daarna komt hij nog zesmaal terug op ‘Amazing gevaarlijk voor christenen. Als we kijken naar Grace’ in zijn toespraak, om te eindigen met: de ranglijst van Open Doors, dat altijd bijhoudt waar christenvervolging plaatsvindt, staat het Tot slot wens ik de leden van het kabinet, maar land inderdaad in de top van landen die christe- ook onze medeparlementariërs van harte kracht, nen vervolgen. Is dat dan een situatie waarin u wijsheid en Gods zegen toe voor het nieuwe par- zegt: zo’n meisje mag blijven? Of zegt u dan ook: lementaire jaar, en bovenal Amazing Grace! wegwezen, je bent geen vluchteling? Net als eerdere jaren slaagt Van der Staaij erin om Maar daar trapt Wilders – die deze techniek zelf na een lange dag debatteren zijn boodschap onder ook vaak toepast, bijvoorbeeld in zijn verhalen over de aandacht te brengen van de Kamerleden, het ‘Henk en Ingrid’ – niet in: publiek op de tribune en van de media.

Al noemt de collega nog honderd voorbeelden: ik Ten slotte ga niet in op de casuïstiek. U kunt de truc gebrui- Ook te overwegen is natuurlijk techniek 10: 6 ken door er een of twee voorbeelden uit te halen een echt goed inhoudelijk voorstel doen. <

ONZE TAAL 2016 • 9 Reacties Reacties naar: [email protected], of Redactie Onze Taal, Raamweg 1a, 2596 HL Den Haag. len en Nicoline van der Sijs Formuleer uw reactie kort en over Egyptische woorden in bondig, bij voorkeur in niet het Nederlands (rubriek meer dan 250 woorden. Foto: Wijnen Truus ‘Woordsprong’, juninummer Onze Taal). Volgens de auteurs leerden de Grieken de piramide op de tekst “C’est le beton qui van Cheops kennen “nadat fait la musique”. Alexander de Grote in 332 v.Chr. Egypte had veroverd”, en gebruikten ze voor het desbe- Woordspelingen treffende bouwwerk het woord met andere talen [2] puramis. Maar al halverwege MAARTEN LEGÊNE - AMSTERDAM de vijfde eeuw v.Chr. bezocht de Griekse schrijver Herodotus iemer Reinsma schrijft in van Halicarnassus Egypte, Rhet juninummer in zijn ‘Komorebi’ – in het Nederlands: ‘zonneharpen’. inclusief de piramide van artikel ‘From Russia Witlof’ Cheops. In zijn Historiai geeft over Nederlands-Engelse Zonneharpen J. Crezee hoe iemand langgele- hij een uitgebreide beschrijving woordspelingen. Een fraai ANNEKE DE HAAN-COUZY - BENNE- den riep: “Meneer, ik hoop dat van de bouw ervan. En uit het maar waarschijnlijk onbedoeld KOM u een staart krijgt van hier tot feit dat hij in zijn boek nergens voorbeeld hiervan kwam ik Caïro en jeuk aan het puntje.” hoeft uit te leggen wat een jaren geleden tegen toen de e junicolumn van Ann De Dan kan de vraag weer zijn: ‘puramis’ eigenlijk was, kunnen Volkskrant op de economie- DCraemer gaat over ‘onver- ‘Hoezo Caïro?’ Nu hoor ik om we opmaken dat het voor zijn pagina een stuk plaatste onder taalbare’ woorden in andere mij heen nogal eens mensen lezers toen al een bekend be- de kop “In Engelse staal tijdelijk talen: woorden die geen equi- ‘hiero’ zeggen in plaats van grip moet zijn geweest. Dat is rust”. Ik liet die kop aan men- valent in het Nederlands heb- ‘hier’, dus ook in dit geval zou ook niet zo vreemd, want de sen in mijn omgeving lezen, ben, en die we dus moeten het ‘lekker bekken’ de verkla- Grieken hadden al vanaf de ze- maar niemand merkte er iets omschrijven. Zo heeft ze het ring kunnen zijn: ‘van hiero tot vende eeuw v.Chr. een handels- aan op – en ook de Volkskrant- over “het Japanse komorebi Ca-iro’. Op internet zijn ook post in Egypte. De bekendheid redacteur die de kop onder voor ‘het zonlicht dat in stralen enige voorbeelden van dit van de Grieken met de pirami- handen heeft gehad zal niet door het bladerdek valt’”. Maar gebruik te vinden. de van Cheops én de entree gezien hebben dat rust het hiervoor hebben wij in het van het woord puramis in de Engelse woord is voor ‘roest’. Nederlands wel degelijk een Griekse taal kunnen dus goed woord, namelijk zonneharpen. Met stoom en al uit die periode stammen. Van Dale omschrijft het woord kokend water Aesopus als “in duidelijk afgescheiden JAN VERBEEK - LOCHEM G.J. REUSSIEN - HEILOO bundels waargenomen zonne- Woordspelingen straling, zoals die zich vaak bij n de juniaflevering van de met andere talen [1] e Taaladviesdienst geeft op- of ondergaande zon in bos- Irubriek ‘Taalergernissen’ JAAP VAN DER VEEN - EMMEN Din de juniaflevering van de sen voordoet”. schrijft Ben Simmelink over de rubriek ‘Vraag en antwoord’ uitdrukking met stoom en ko- iemer Reinsma schrijft in uitleg over het ontstaan van kend water. Hij vermoedt dat Rhet juninummer in zijn ar- het spreekwoord ‘De druiven Van hiero tot Caïro de uitdrukking afkomstig is uit tikel ‘From Russia Witlof’ over zijn zuur’, dat wordt toege- J.D. WIEGMAN - ALPHEN AAN DEN de schoonmaakbranche en iets woordspelingen met andere schreven aan de Griekse dich- RIJN als ‘grondig’ betekent, en er- talen in slogans en bedrijfs- ter Aesopus. Volgens de tekst gert zich aan diverse bronnen namen. Het gaat daarbij bijna leefde hij van ongeveer 560 tot n de aprilaflevering van zijn die de uitdrukking gebruiken in altijd om het Engels, maar ook 620 voor Christus, maar dat Irubriek ‘Namen op de kaart’ de betekenis ‘rigoureus’ of ‘in met andere talen wordt ge- kan alleen als hij terug in de vraagt Riemer Reinsma zich hoog tempo’. Welnu, ik ken de speeld. Dat blijkt bijvoorbeeld tijd geleefd heeft. De jaartallen af waarom de uitdrukking uitdrukking al sinds mijn jeugd uit de vrachtwagens van het hadden dus andersom gemoe- van hier tot Tokio luidt, en in Enschede in de betekenis betonbedrijf Kijlstra, met daar- ten. < niet bijvoorbeeld van hier tot ‘heel snel’. De uitdrukking was Melbourne. Melbourne ligt im- daar heel gebruikelijk. mers verder weg. In de rubriek ‘Reacties’ in het juninummer

oppert Robert de Roos dat voor Piramide Foto: Hans van Wijk Tokio is gekozen vanwege de GERT M. KNEPPER - LEERSUM alliteratie en het binnenrijm: dat bekt lekkerder. en kleine kanttekening bij Verderop in dezelfde brie- Ede overigens zeer lezens- venrubriek beschreef de heer waardige tekst van Hans Bee- 7

ONZE TAAL 2016 • 9 Vraag en antwoord

SPREEKWOORDELIJK Mais/maïs Ook maizena/maïzena mag Wat is de juiste spelling: sinds 2005 op twee manieren ?mais of maïs? worden geschreven. Beide spellingen zijn juist. Dat komt doordat het Kennis van/over !woord op twee manieren Wat is juist: kennis van kan worden uitgesproken: als een onderwerp of kennis ‘majs’ (één lettergreep) en als ?over een onderwerp? ‘ma-ies’ (twee lettergrepen). Illustratie:Matthijs Sluiter Die tweelettergrepige uit- Het is allebei juist, maar er spraak, die vooral in België is een betekenisverschil. voorkomt, wordt uitgedrukt ! Kennis van is juist als het met een trema. Een trema gaat om datgene wat iemand Barbertje moet hangen dient namelijk om in combina- weet over een bepaald onder- ties van twee klinkers aan te werp. Bijvoorbeeld: ‘Voor deze “Het ging hier alleen maar om: hoe kunnen we Barber- geven dat de tweede klinker functie is diepgaande kennis tje laten hangen?”, zo sprak de Limburgse politicus Jos het begin van een nieuwe let- van technische installaties ?van Rey in juli van dit jaar, toen hij terechtstond van- tergreep is. (Dat is alleen nodig vereist’, of: ‘Zijn kennis van het wege corruptie. Wat bedoelde hij daar precies mee? En wie is als je die klinkercombinatie Engels is heel groot.’ die ‘Barbertje’? ook als één geheel zou kunnen Kennis over gebruik je als er lezen, zoals ai.) iets wordt gezegd over wat er ‘Barbertje moet hangen’ is een uitdrukking waarmee be- Het woord mais/maïs komt in het algemeen bekend is over doeld wordt: ‘íémand moet de schuld krijgen, of hij/zij het van het Spaanse woord maíz, een bepaald onderwerp (vaak !nu gedaan heeft of niet’. dat als twee lettergrepen in wetenschappelijk opzicht): We danken deze uitdrukking aan Max Havelaar, de be- wordt uitgesproken: ‘ma-iez’. ‘De kennis over zwaartekracht- roemde roman van Multatuli uit 1860. Voorafgaand aan het Het komt sinds de zestiende golven is het afgelopen jaar echte verhaal staat een korte tekst (door Multatuli omschre- eeuw in het Nederlands voor. flink toegenomen’, ‘In de ne- ven als “Onuitgegeven Tooneelspel”), die begint met een dia- Volgens historische woorden- gentiende eeuw stond de ken- loog tussen een gerechtsdienaar en een rechter: boeken werd het in de zeven- nis over medische onderwer- tiende eeuw soms al als één pen nog in de kinderschoenen.’ - Mynheer de rechter, daar is de man die Barbertje ver- lettergreep uitgesproken. Toch Overigens is kennis van in die moord heeft. heeft eeuwenlang alleen maïs betekenis ook mogelijk, maar - Die man moet hangen. Hoe heeft hy dat aangelegd? in de woordenboeken gestaan; de variant met over is een stuk - Hy heeft haar in kleine stukjes gesneden, en ingezouten. het heeft tot 2005 geduurd gebruikelijker. - Daaraan heeft hy zeer verkeerd gedaan. Hy moet hangen. voordat ook mais officieel werd toegestaan: in dat jaar Vervolgens komt de man in kwestie, Lothario geheten, aan verscheen er een nieuwe editie Een moeder van elf het woord. Hij beweert dat hij een goed mens is, en geen van het Groene Boekje, waarin Is het correct om het moordenaar. Sterker nog: enkele ogenblikken later komt Bar- beide spellingen werden ver- over ‘een moeder van bertje zelf opdagen, levend en wel. De rechter concludeert dat meld. De variant mais was ove- ?elf’ te hebben als je Lothario haar inderdaad niet vermoord heeft, en ook niet in- rigens al wel opgenomen in de een moeder van elf kinderen gezouten, maar acht de man wel “schuldig aan eigenwaan” – Spellingwijzer Onze Taal (1998). bedoelt? omdat hij zichzelf een goed mens vindt – en besluit dat hij daarom toch moet worden opgehangen. Het is taalkundig niet on- In totaal zegt de rechter wel vijf keer dat de beklaagde (de juist, maar het kan wat man dus) moet hangen. Desondanks is de uitdrukking in onze !ongelukkig overkomen. Een taal verankerd geraakt in de vorm ‘Barbertje moet hangen.’ moeder van elf kan namelijk Een verklaring hiervoor is waarschijnlijk dat de naam Barbertje ook een meisje aanduiden dat een paar keer in de tekst wordt uitgesproken en de naam op elfjarige leeftijd al moeder Lothario geen enkele keer. is geworden. Deze persoonsverwisseling moet trouwens al vrij snel na De constructie een moeder het verschijnen van Max Havelaar zijn ontstaan. In 1879, dus van vier/zes/elf komt geregeld nog geen twintig jaar later, is namelijk al de zin “Barbertje voor als verkorting van een

moet hangen” in een krant aangetroffen (om precies te zijn in Foto: Roxichka25 / 123RF moeder van vier/zes/elf kinde- het Soerabaijasch Handelsblad, dat in het toenmalige Neder- ren. Dit gebeurt vooral in kop- lands-Indië verscheen), en in 1881 een paar varianten daarop, pen van nieuwsberichten, om- zoals “De Indische bladen hebben (...) wel iets van Barbertje: dat daarin altijd naar zo kort zij moeten hangen!” en kortweg “Barbertje hangt.” Blijkbaar mogelijke formuleringen wordt sprak Barbertje in de volksmond dus meer tot de verbeelding gezocht. Grammaticaal valt er 8 dan Lothario. ‘Mais’ of ‘maïs’? weinig tegen in te brengen: het

ONZE TAAL 2016 • 9 TAALADVIESDIENST Test

Volgens de meeste naslag- moeder ook al een heel andere A. Test uw spellingkennis werken is in elk geval de betekenis. De overtreffende 1. a. gelogenstraft !moeë vrouw juist, maar er trap moest is weliswaar logisch b. geloogenstraft zijn er ook die moeie of moe- gevormd, maar deze vorm is in c. geloochenstraft de vermelden. Op alle drie de praktijk evenmin populair; 2. a. knickebocker

Foto: Geheugen van Nederland valt wel wat af te dingen: eventueel kan meest moe ge- b. knickerbocker moeë is lastig uitspreekbaar bruikt worden. Ook bij de trap- c. nikkebokker en oogt wat moeizaam, pen van vergelijking wordt 3. a. tatoeëring moeie is in de gesproken taal daarom vaak gekozen voor vor- b. tatouëring ontstaan en kan daarom wat men van vermoeid: vermoeider c. tattoëring informeel overkomen, en en vermoeidst. moede is een nogal verouder- B. Vergroot uw de vorm. In de praktijk wordt woordenschat vaak gekozen voor het syno- 1. amortisatie niem vermoeide: de vermoei- a. aflossing van schulden ‘Een vader en moeder van elf’? de vrouw. b. klinische verliefdheid Toen we onze Twitter- TAALTRAININGEN c. plotseling verstijven volgers naar hun voorkeur Voor de komende tijd staan van schrik is bepaald niet ongewoon om vroegen, sprak van de 1300 de volgende taaltrainingen 2. riesling veelvoorkomende woordcom- respondenten 50 procent gepland: a. druif binaties in te korten – denk een voorkeur uit voor moeie, • za. 17 september, Amster- b. pispaaltje aan tien over negen (een ver- 28 procent voor moede en dam: complete training c. zwerfkei korting van tien minuten over 22 procent voor moeë – als spelling 3. hudo negen), dat is helemaal uit (= we de mensen die voor ver- • za. 24 september, Amster- a. Japanse vechtsport dat is helemaal uit de mode) moeide zouden kiezen, buiten dam: praktische grammatica b. wc in de buitenlucht en uiteraard een meisje van elf beschouwing laten. De helft en leestekens c. zeevis (= een meisje van elf jaar). van de mensen lijkt dus wei- • di. 4 oktober, Arnhem: Een moeder van elf is dus nig moeite te hebben met de complete training spelling C. Zoek de fouten niet per se fout, en de context van oorsprong spreektalige • za. 12 november, Amster- 1. In hun eerste grote vakan- zal doorgaans uitwijzen dat vorm moeie. Zo vreemd is dam: opfristraining taal- tieweek op een Zuid-Bay- het om een vrouw met elf kin- dat eigenlijk ook niet, want regels erse camping hadden de deren gaat. Toch zouden we er wordt wel vaker een i in- • di. 22 november, Arnhem: bebaarde hipsters vette die formulering liever niet gevoegd om een woord mak- praktische grammatica en weiswursten gebraad op gebruiken: voor veel mensen kelijker te kunnen uitspreken; leestekens de skottelbraai voor hun klinkt het enigszins onbehol- denk bijvoorbeeld aan koe - Leden van Onze Taal krijgen kant en klare tippi. pen of dubbelzinnig. koeien, vlo - vlooien en stro - korting. Meer informatie en 2. De tweede week bivakeer- een strooien hoed. inschrijfmogelijkheden: www. den ze temidden van de Ook de trappen van verge- onzetaal.nl/taaltrainingen of pretentieuse jetset in een Moeë/moeie/moede lijking zijn trouwens enigszins www.onzetaalwebwinkel.nl/ überchic vijf sterren hotel Als je moe vóór een problematisch bij moe. Als taaltrainingen. op Ibiza, waar ze diverse zelfstandig naamwoord vergrotende trap zijn moeër, exeptionele gerechten met ?zet, hoe verbuig je het moeier en moeder mogelijk, kreeft en inkvisringen ver- dan? De moeë vrouw? De maar daaraan kleven dezelfde orderden. moeie vrouw? De moede nadelen als aan moeë, moeie MEER TAALADVIES? vrouw? Of nog iets anders? en moede; bovendien heeft Direct antwoord op een taal- D. Extra vraag? De Taaladviesdienst is Hoe heet dit onderdeel van elke werkdag van 9.30 tot een bouwwerk: kraagsteen, KORTE TAALTIPS 12.30 uur bereikbaar op 0900 - pinakel, sluitsteen of steun- 345 45 85 (zie ook het colo- beer? fon). Op onze website worden Teveel/te veel Als je te weg zou kunnen laten, is te veel bovendien ruim 2000 taal- met een spatie. Alleen in een teveel en het teveel is het aaneen. kwesties behandeld:

>> www.onzetaal.nl/teveel www.onzetaal.nl/taaladvies. Foto:Wikimedia Voor spellingkwesties kunt Een paar Als een paar ‘enkele’ betekent, staat de persoons- u ook terecht op onze spelling- vorm in het meervoud: ‘Er liggen een paar takken in de tuin.’ website: www.spellingsite.nu. >> www.onzetaal.nl/paar Daar is de schrijfwijze van tienduizenden woorden en Bedoening Schrijf niet bedoeling als dat niet de bedoeling namen te vinden, met bij elk is: het is een vrolijke bedoening, een drukke bedoening, een saaie woord uitleg over het hoe en De antwoorden vindt u op bedoening, enz. >> www.onzetaal.nl/bedoening waarom van die spelling. bladzijde 34 van dit nummer. 9

ONZE TAAL 2016 • 9 Deze maand neemt Onze Taal- medewerker Frank Jansen afscheid van de Utrechtse universiteit. Interview met een taalweten- schapper die het populariseren als een hoofdtaak ziet.

MARC VAN OOSTENDORP EN KEES VAN DER ZWAN

“De wetenschap is me te bang voor avontuur”

Frank Jansen over academici en populair-wetenschappelijk schrijven

rank Jansen: “Het mooiste soort interview ik vijfentwintig jaar geleden in de Onze Taal-redac- is misschien wel dat waaruit de interviewer tie zat, heb ik me ook verzet tegen interviews in het verdwenen is. Je had vroeger in Het Parool blad. Tevergeefs.” een journalist, Willem Wittkampf, die zijn “Mijn ideaal is dat wetenschappers zelf goed in eigenF vragen wegliet en tussen grote aanhalings- staat zijn zich tot het publiek te wenden. Ik zou het tekens alleen het verhaal van de geïnterviewde mooi vinden als iedereen die tot doctor promoveert, afdrukte. Maar verder vind ik het interview niet de zou leren zelf zijn of haar eigen onderzoek aan de meest verheffende of interessante vorm van weten- man te brengen, zonder tussenpersonen. Wat vindt schapscommunicatie. Als iemand anders jouw hij of zij het belangrijkste van het onderzoek? Wat woorden weergeeft, komt dat in feite neer op het het mooiste? Wat is meegevallen en wat tegen- 10 uit handen geven van je verantwoordelijkheid. Toen gevallen? Net zoals promovendi in sommige univer-

ONZE TAAL 2016 • 9 Frank Jansen Leidse hoogleraar C.F.P. Stutterheim (1903-1991) wist ook zijn wetenschappelijke artikelen zó te krui- Onlangs nam Frank Jansen (64) afscheid van de Universiteit Utrecht, den dat ze goed leesbaar waren. Zij beheersten bei- waar hij sinds 1991 docent en onderzoeker Communicatie was bij de op- de manieren om over wetenschap te schrijven: voor leiding Nederlands. Hij hield zich daar vooral bezig met de stijl van zake- collega’s en voor andere mensen. Dat zijn echt twee lijke communicatie. Daarvóór was hij docent MO-A in Leiden en Amster- verschillende dingen. Als je voor collega-weten- dam, docent taalkunde bij de lerarenopleiding in Tilburg, en universitair schappers publiceert, moet je dat zo droog en zake- docent dialectologie in Nijmegen en taalbeheersing in Leiden. lijk mogelijk doen. Je hoeft de lezer niet te anime- Jansen vindt het belangrijk om over zijn onderzoek te schrijven in ren, je moet hem de ruimte geven het op zakelijke (populair-)wetenschappelijke media, en hij doet dat met verve: helder, gronden niet met je eens te zijn. Dat is iets heel an- animerend en met zichtbaar schrijfplezier. Vooral zijn beeldspraak is ders dan het aantrekkelijke schrijven dat je voor het befaamd. Hij schreef in NRC Handelsblad, in Ons Erfdeel, maar vooral in bredere publiek doet.” Onze Taal, waarvan hij van 1986 tot 1998 ook redacteur was. In zijn arti- “Voor die niet-wetenschappelijke manier van kelen beperkt hij zich niet tot zijn universitaire onderzoek. Hij ging in schrijven is tegenwoordig minder aandacht. De Onze Taal ook in op bijvoorbeeld de taal van de wijn, de eerste woordjes, gemiddelde student leert eigenlijk alleen maar de scheldwoorden, de taal van verkoopreizen, malapropismen en, recente- strikt wetenschappelijke aanpak. Dat komt mis- lijk, de taal van ‘de echte man’. schien doordat het academisch bedrijf angstig ge- Jarenlang verzorgde hij een wekelijkse taalrubriek in de TROS Nieuws- worden is, bang voor wat buiten de regels valt. In show; hij verschijnt geregeld in de media om talige kwesties te belichten. Utrecht moeten er nu drie docenten onafhankelijk hun goedkeuring geven aan een bachelorscriptie. Vroeger liet ik studenten zelf op avontuur gaan. Betrek er ook stof bij uit andere vakken, zei ik dan. siteitssteden nu al voorafgaand aan de plechtigheid Dat levert dan niet per se zo veel op voor een we- op een tafel moeten gaan staan om aan familie, tenschappelijke publicatie, maar daar trok ik me kennissen en wie het maar horen wil uit te leggen niks van aan; zo’n scriptie diende haar eigen leer- wat de bedoeling is geweest.” doelen. Nu kun je je dat niet meer veroorloven. Stu- denten staan ook onder veel hogere druk, en moe- Stencil ten in een veel kortere periode veel meer doen.” “Wetenschapscommunicatie kan het best worden gedaan door de wetenschapper zelf. Maar sommige Eindeloos vijlen onderzoekers moet je hun resultaten echt ontfutse- “Het gevolg daarvan is dat de studenten ook bang len, en er zijn er die het totaal niet kunnen. Eigen- zijn voor te avontuurlijke opdrachten. Ik wilde dit lijk vind ik dat zij het dan toch maar moeten leren. jaar in mijn laatste werkgroep de studenten laten Wat heb je aan al die resultaten als je geen zin hebt kijken naar de manier waarop deelnemers aan de om ze op te schrijven? Pas als de uitkomsten zijn opiniepeilingen op de website van Onze Taal rede- voorgelegd aan de mensen die het mogelijk ook neren. Wat zijn hun stellingen en hoe ondersteunen willen weten, is het onderzoek echt gedaan. Want ze die? Daar heeft geen enkele student op ingete- wie betaalt uiteindelijk al die wetenschap?” “Je hoort de laatste tijd ook geregeld dat wetenschappelijk onderzoek in de media wordt opge- “Pas als de uitkomsten zijn klopt. De communicatieafdeling van de universiteit haalt er iets aansprekends uit, maakt alles in het voorgelegd aan de mensen die persbericht nog net wat mooier, en de krantenman verkort en verleukt het dan ook nog wat. Dat ver- het mogelijk ook willen weten, schijnsel – ik heb er ooit met mijn studenten onderzoek naar gedaan – is nóg een reden om als weten- is het onderzoek echt gedaan.” schapper de zaak in eigen hand te houden. Schrijf een stuk voor Tekstblad of Onze Taal, en als de me- Foto: Iris Vetter dia daar vervolgens mee aan de haal gaan, dan ligt kend. Ze waren te bang om in het wild optredende in elk geval duidelijk vast wat werkelijk je bedoe- redeneringen te toetsen aan een theorie over argu- ling was.” mentatie. Liever wilden ze een experiment doen “Mijn doctoraalscriptie ging over het Zaanse dia- waarbij duidelijke procedurele richtlijnen konden lect. Ik had een heleboel informanten, meisjes voor- worden gevolgd, met een resultaat dat van tevoren al, van de huishoudschool. Toen ik klaar was, heb ik vastlag. Mijn collega’s vonden de schrik van de stu- een stencil gemaakt met de resultaten van mijn on- denten ook terecht: het zou heel moeilijk voor ze derzoek – ik zie de stapel nog liggen. Die heb ik worden, zo’n onzeker onderzoek.” toen naar al die mensen gestuurd. Pas later hoorde “Behalve aan die wat starre houding is de ver- ik dat niemand dat deed.” minderde aandacht voor populair-wetenschappelijk schrijven misschien ook te wijten aan iets anders: Animeren onderzoekers zijn tegenwoordig te druk bezig met “Vroeger publiceerden verbazend veel bekende allerlei andere eisen die ze zichzelf opleggen. Voor taalwetenschappers ook in de krant. De Utrechtse je carrière is het beter om een wetenschappelijk hoogleraar Henk Schultink (1924) schreef wekelijks artikel te schrijven, en dat moet aan allerlei richt- stukjes in de Nieuwe Rotterdamsche Courant. En de lijnen voldoen. Ik ben nu al maanden bezig om een 11

ONZE TAAL 2016 • 9 Foto: Iris Vetter

wetenschappelijk artikel dat ik schrijf helemaal Temperament goed te krijgen. De beoordelaars zijn heel precies, “Vroeger deed ik nog wel mijn best om studenten je moet eindeloos vijlen aan je resultaten en de ma- ook anders te laten schrijven dan puur wetenschap- nier waarop je ze formuleert. ‘Doe er nog maar een pelijk. Ik liet ze soms artikelen opsturen naar Onze experimentje bij’, hoor je dan. En: ‘Hoe heb je ge- Taal, maar jullie vertelden me toen dat er steeds checkt op de manipulatie?’ Ik heb zelf niet die nei- meer aan moest worden gesleuteld. Dat kwam trou- ging tot lang schaven en perfectioneren. Als ik het wens ook wel doordat de journalistieke eisen bij onderzoek heb gedaan, denk ik: ik ben blij dat ik Onze Taal in de loop van de tijd hoger zijn gewor- nu weet hoe het zit – snel door naar het volgende.” den. Ook bij andere bladen is de mening over wat

“Duizenddingendoekjes”

Frank Jansen schreef voor Onze Taal in de loop van de tijd zo’n denkt dan: dat wordt vanaf zeeniveau bijna twee kilometer tweehonderd stukken en stukjes. Sommige passages daaruit omhoogklauteren. Totdat hij leest: “Bekijk het op je gemak zijn gaan beklijven – zoals deze, die weleens in de media voor- met een kop koffie en natuurlijk warme Noorse wafels”, bijkomt als het weer eens gaat over politiek correcte verzach- want dan beseft hij: o, als die Noren koffie en warme tingen, zoals gekleurde medemens in plaats van neger: wafels tot daar kunnen brengen, zal hun dat ook wel met mij lukken. Voorstanders zien woorden als onze nieuwe rivierdijken, De seniorengeheimtaal is een spelletje. De schrijver die de stromen van ons gedachtengoed stevig in bedwang verstopt her en der in zijn tekst senioriteitssignalen, die houden. Maar woorden zijn geen dijken, het zijn duizend- de ouderen er op hun gemak weer uit vissen. dingendoekjes, die de gevoelswaarde opzuigen van de zaken (Over ‘Ouderen aanspreken zonder ze zo te noemen’, 2012) waarop ze betrekking hebben. (1995) – Ik liep door de binnenstad van Utrecht naar mijn werk, als opeens in volle vaart een zilverkleurig VW Golfje (prollen- Andere citaten: wagen!) van achter me langs een halve meter voor me de stoep op rijdt en gierend tot stilstand komt. De donkerhui- – Echte mannen nemen het woord niet, ze nemen de zaak dige chauffeur (buitenlander!) stapt kwiek uit. Ik verloochen zelf: een vrouw, of de leiding. Voor hen hoeft een relatie mijn ware aard, pas het model toe (eerlijk gezegd aanzienlijk niet langdurig te marineren in empathische gesprekken, geholpen door het feit dat ik toch naar adem moet happen) alvorens deze geconsumeerd kan worden. en vraag: “Weet u hoe erg u mij hebt doen schrikken?” (Over ‘De taal van de echte man’, 2016) Dan gebeurt het. De man legt zijn arm om mijn schou- ders en zegt: “Dat spijt me vreselijk. Ik dacht dat u me – “Op de 1888 meter hoge top word je beloond met een gezien had.” 12 prachtig uitzicht”, staat er, en een lezer uit de grijze golf (Over een model voor geweldloze communicatie, 2003)

ONZE TAAL 2016 • 9 “Ik ken meer journalisten die in een punt te brengen. De lijn die ik dan volg, heb ik meestal niet van tevoren duidelijk voor ogen; mijn razend tempo verbanden kunnen gedachten ontwikkelen zich gaandeweg, terwijl ik kennisneem van al het materiaal en alle stemmen leggen dan onderzoekers.” die er zijn over de kwestie. Vervolgens gaat het erom goede anekdotes te vinden en die op de juiste plaats te zetten, mooie wendingen te bedenken, een leuk stuk is, flink veranderd. In elk geval: ik en er vooral ook voor te zorgen dat het een beetje heb dat bewerken van hun artikelen nog een tijdje geestig wordt.” zelf gedaan, maar ook ik had er steeds meer werk “Verder gebruik ik graag genummerde markerin- aan. En ik ben geen fulltime-verloskundige van de gen als ten eerste, punt twee en het derde argument. artikelen van mijn studenten.” Dat ziet er schools en niet-leuk uit, maar de lezer “Tijdens mijn promotieonderzoek ontdekte ik dat blijkt er echt iets aan te hebben, en er meer door de wetenschap alléén niks voor mij is. Ik heb colle- overtuigd te raken. Ik wil ook altijd wel één moei- ga’s die pas opleven wanneer ze na een paar jaar lijk woord in een stuk verwerken. In het artikel over alle literatuur over een onderwerp onder de knie de taal van de echte man dat ik deze zomer voor hebben; ik zie daar de waarde wel van in, maar ik Onze Taal schreef, was dat bijvoorbeeld lapidair. De ben er niet voor in de wieg gelegd. Dat is een kwes- redactie vroeg vroeger weleens of zo’n ongewoon tie van temperament. Daarom heb ik na mijn pro- woord vervangen mocht worden, maar ze weten motie NRC Handelsblad een stuk aangeboden over inmiddels dat het antwoord ‘nee’ is. Uit de context mijn proefschrift, dat ging over syntactische con- kan de lezer meestal wel opmaken wat zo’n woord structies in gesproken taal. Ze reageerden daar ver- betekent, en anders is het helemaal geen schande baasd op, maar het beviel kennelijk wel, en zo is om het op te zoeken. Het heeft mogelijk een ge- het toen verdergegaan. Er volgden meer stukken zond effect op zijn woordenschat.” in de krant en in allerlei bladen. En later ben ik “Heel belangrijk vind ik dat uit mijn artikelen ook voor de radio dingen gaan doen, zoals een taal- een zekere persoonlijke betrokkenheid blijkt. In het rubriek in de TROS Nieuwsshow.” stuk over de echte man wilde ik achter mijn naam tussen haakjes per se vermeld hebben: ‘Drie zonen, Wendingen twee kleinzonen’.” “Ik vind het prettig om alleen te zijn, en schrijven “Misschien had ik wel journalist willen worden, is daarvoor een goed excuus. Hoewel dat schrijven maar daarvoor denk en schrijf ik niet snel genoeg. best moeizaam gaat, heb ik er veel plezier in om Ik ken meer journalisten die in een razend tempo de lezer op te pakken, hem te confronteren met een verbanden kunnen leggen dan onderzoekers. Maar onderwerp waarvan hij nog nooit heeft gehoord, als ik dat zeg, sla ik de deur van de wetenschap wel en hem op een aangename manier naar een nieuw heel hard achter me dicht.” <

NIEUW: Leestekens – dé interpunctiegids voor het Nederlands

Leestekens is hét boek voor iedereen die wil weten wanneer welk leesteken goed is:

• Wanneer gebruik je een komma? • Komt de punt binnen de aanhalingstekens? • Welke functies heeft een liggend streepje? • Moet hier een dubbele punt of een puntkomma? € 15,– • Hoe gebruik je symbolen zoals €, & en %?

Leestekens is de volledigste interpunctiegids van het Nederlands, gemaakt door de taaladviseurs van Onze Taal. Het boek is te bestellen via www.onzetaalwebwinkel.nl. 13

ONZE TAAL 2016 • 9 De handdoek in de ring gooien Zonder lidwoord geen gezegde

Wetenschappers bogen zich Dat is zonde, want juist uitdruk- Vergelijk ‘Ik ga een auto kopen’ kingen zijn de krenten in de taal- (= een willekeurige auto) maar onlangs voor het eerst echt pap: niet alleen elke taal, maar met ‘Ik ga de auto kopen’ (= een over de grammatica van uitdruk- zelfs elk dialect heeft zijn eigen bekende auto, waar je het al over figuurlijke taalgebruik. Wanneer hebt gehad). kingen. Dat leverde opmerkelijke mensen in het Belgische Aalst Dat werkt ook zo in vele van bijvoorbeeld willen zeggen dat de onderzochte uitdrukkingen, inzichten op. iemand een grote fout heeft ge- zoals die uit Aalst over de gemaakt, dan zeggen ze ‘Hij schoot maakte fouten. Daarin kun je het STERRE LEUFKENS ne metten’, letterlijk vertaald ‘Hij lidwoord ne (‘een’) rustig vervan- UNIVERSITEIT UTRECHT schoot een jong kalf.’ gen door de, zolang het om een Ook de uitdrukking de Battem- bekende fout gaat: ‘Elk jaar schiet se kranten lezen, uit Deventer, Maurice de(zelfde) metten!’ bete- geeft een vrolijk inkijkje in de kent dat Maurice steeds dezelfde couleur locale. Die betekent zo- fout maakt. Het woordje de heeft veel als ‘een tukje doen’. Battem dus zijn normale betekenis: ne is de Deventerse naam voor het metten is een willekeurige fout, nabijgelegen dorpje Bathmen. de metten een bekende. Het nieuws is daar blijkbaar zo saai dat je erbij in slaap valt. Pas op! We maakten dankbaar ge- Er blijkt echter ook een groep uit- bruik van deze enorme taal- drukkingen te zijn waarvoor spe- schat: we doorzochten ciale regels gelden. De Deventerse woordenboeken van veer- uitdrukking over de Battemse tien dialecten, zowel Neder- krant is daar een voorbeeld van: landse als Vlaamse, en haal- de figuurlijke betekenis ervan ver- den daar in totaal meer dan dwijnt zodra je er ook maar iets vierduizend uitdrukkingen aan verandert, bijvoorbeeld wan- uit. Daarvan bestudeerden we neer je zegt: ‘Ik ga een Battemse de grammatica. Dat was nieuw, krant lezen.’ We denken dat het want taalwetenschappers dach- woordje de in zulke uitdrukkingen ten lang dat alleen de kernwoor- een signaal is voor een figuurlijke den van de uitdrukking (bloeme- betekenis. In de Battemse kranten Illustratie: Frank Dam tjes en buitenzetten) verantwoor- lezen is er namelijk niks bekends delijk waren voor de figuurlijke te bekennen – er bestaat niet eens betekenis van de zin. een lokale krant in Bathmen. In zo’n geval werkt de als een uit- adat het ijs gebroken Bak viooltjes drukkingsalarm: “Pas op, neem was, zetten ze samen Inderdaad kun je een uitdrukking dit niet letterlijk!” Zonder dat eens flink de bloeme- in verschillende soorten zinnen alarmsignaal heb je dan ook geen tjes‘N buiten.’ Wie Nederlands tegenkomen. Zowel een vraagzin uitdrukking. spreekt, weet dat deze zin niet (‘Heeft Maurice nou alweer de Ook in onderstaande uitdruk- over ijs gaat, en ook al niet over bloemetjes buitengezet?’) als een kingen heeft de zijn alarmfunctie. bloemen. Hij bevat twee uitdruk- zin in een andere tijd (‘Maurice Kijk maar wat er gebeurt als je er kingen, met figuurlijk taalge- zal de bloemetjes wel weer flink een van maakt. Dan vat je de zin bruik. De betekenis is dus bijzon- buitenzetten!’) interpreteren we al snel letterlijk op: der, maar hoe zit het met de zins- automatisch figuurlijk. Maar de opbouw? Een team taalweten- variant ‘Maurice zette bloemetjes - Zij heeft thuis de broek aan. schappers uit Utrecht en Leuven, buiten’ gaat opeens tóch over het - In dat bouwproject moest Joop waar ik zelf ook deel van uit- in de tuin zetten van een bak steeds de kar trekken. maak, boog zich over de gram- viooltjes. Blijkbaar is bloemetjes - Na vijf rondes gooide de bok- maticale eigenschappen van uit- plus buitenzetten niet voldoende, ser de handdoek in de ring. drukkingen. en letten luisteraars óók op de - Na tien jaar wees ze hem ein- kleine, onopvallender woordjes delijk de deur. Een tukje doen in de zin. In het bestaande wetenschappe- We concentreerden ons op de En zo kan een klein woordje als lijke onderzoek naar uitdrukkin- rol van één zo’n woordje: de. Ge- de het verschil betekenen tussen gen ging het meestal over een woonlijk gebruik je dat om aan te het aanwijzen van de uitgang, en 14 handjevol Engelse voorbeelden. geven dat er iets bekends volgt. een verbroken relatie. <

ONZE TAAL 2016 • 9 RAARWOORD Iktionaire Pihi en pimu

isteren bevond ik mij zomaar midden in een volière vol vreemde vogels. Ik las het lange gedicht ‘Zone’ van de Franse dichter GuillaumeG Apollinaire (1880-1918). Daarin vult de lucht zich opeens “met grote zwaluwwolken”, er vliegen raven en valken en uilen aan, even later ge- Eenzame wolf volgd door ibissen, flamingo’s en maraboes uit Afri- ka, de grote vogel Roc uit ÏØØÏ Nacht, een adelaar, eg ... - Daar begon jij over. een kleine kolibrie uit Amerika, en “uit China ko- - Ja? - O ja. Dat was een zogeheten men lange lenige pihi’s / die altijd twee aan twee - Die man van die aan- herostratos-terrorist. en met één vleugel vliegen”. De pihi’s? Ook in het Zslag, in Barcelona, weet je nog? - Een wat? Frans heten ze zo: “De Chine sont venus les pihis - O ja, die met die bijl? - Een herostratos-terrorist. Dat longs et souples / qui n’ont qu’une seule aile et qui - Ja, een Keltische vechtbijl, om is een nieuw type, een onder- volent par couples.” Ze komen in de ornithologi- precies te zijn. soort van de lone wolf, zeg sche naslagwerken niet voor. In de woordenboeken - Hoeveel doden ook alweer? maar, genoemd naar Herostra- ook niet. Maar Apollinaire-geleerden hebben het Twintig? tos, je weet wel. uitgezocht. Het gaat om wonderlijke vogels. Ze - Tweeëntwintig. - Nee sorry, help me even. hebben maar één vleugel. Ieder voor zich kunnen - Dat was toch zo’n lone wolf? - Herostratos stak de tempel ze niet vliegen, maar samen naast elkaar wel, altijd - Ja, nou, in elk geval wel een van Artemis in brand, een van in paren: het mannetje rechts, het vrouwtje links. zelfontbrander. de zeven wereldwonderen, Het moet een aandoenlijk gezicht zijn. - Zelfontbrander?! want hij wilde beroemd wor- Apollinaire ontleende het gegeven aan een Chi- - Ja, zo noemen ze dat. Iemand den. En zijn straf was dat zijn nees sprookje. In het Chinees bestaat de naam van die niet in een netwerk zit. Vaak naam nooit meer genoemd de vogel uit twee elementen: biyi (‘naast elkaar’) en zijn er wel signalen, maar die mocht worden. Die man van de niao (‘vogel’). Vermoedelijk heeft hij het eerste deel worden niet als zodanig her- aanslag in Nice, met die vracht- (biyi) omgezet in het Franse pihi. kend. wagen, dat was er waarschijn- De pihi, de zij-aan-zij-vogel, is familie van de - Ik begrijp die term lone wolf lijk ook zo een. Om herostratos- pimu, de zij-aan-zij-vis, eveneens door Apollinaire nooit zo goed. De gewelddadige terroristen niet te stimuleren in het Chinees aangetroffen en in een eigen gedicht jihad is toch een wereldwijde moet je nooit hun naam noe- verwerkt. De pimu’s hebben maar één oog. Ook zij ideologie, die aanslagen propa- men. Want daar gaat het ze om. komen alleen in paren voor: het vrouwtje met haar geert? Als ik daar gehoor aan - Goh. Hoe weet jij dit alle- ene oog links, het mannetje met zijn ene oog rechts. geef, dan ben ik daar toch on- maal? Zo zwemmen ze samen door de zee. derdeel van? Of neem Breivik. - Was op televisie gisteren. Ze Een vogel en een vis die alleen in paren voor- Die opereerde wel in zijn een- hebben ook vaak ggz-problema- komen: een mooi gegeven voor een gedicht, maar tje, maar hij zag zichzelf toch tiek, bijvoorbeeld een stoornis te mooi om waar te zijn, zou je denken. Toch duikt als onderdeel van een bewe- in het narcistisch-psychopathi- ook in de echte natuur soms familie van de pimu en ging? sche spectrum. En ze kunnen in de pihi op. Weleens zeeotters zien slapen? Ze drij- - Je hebt gelijk. Lone wolf is een paar dagen radicaliseren, ven dan in het water, op hun rug, hand in hand – een onhandige term. Het blijkt achter hun computer. En dan omdat ze bang zijn in hun slaap van elkaar weg te ook dat die zogenaamde lone plakken ze er op het allerlaatste drijven. Je gelooft je ogen niet als je het filmpje op wolves vaak toch hulp gehad moment een IS-etiketje op. YouTube ziet. Zo kan het dus ook. Als iedereen af hebben. - Dus dan heb je het niet over en toe naar slapende zeeotters zou kijken, hadden - Zo’n geïsoleerde, gefrustreerde een geradicaliseerde moslim, we geen Rijdende Rechter meer nodig. scholier die de hele boel over- maar over een geïslamiseerde hoopschiet, omdat hij heel radicaal. kwaad en ongelukkig is, ja, dat - Precies. GUUS MIDDAG kun je een lone wolf noemen. - Dus zelfs als de islam er niks Maar zo’n solo-jihadist zou je mee te maken heeft … eigenlijk een ‘autonome agent’ - … heeft hij er toch mee te moeten noemen of zo. maken. - Ja, of een ‘eenmanscel’. - Juist, en in die gevallen is - Maar goed, die gast met die “Allahoe akbar!” dus meer een bijl, in Barcelona? soort ‘Ten aanval!’ Of ‘Banzai!’

Foto: Animal Picture Society - Ja? - Ja. ‘Dan liever de lucht in!’ Zeeotters zwemslapen JAN KUITENBROUWER hand in hand. 15

ONZE TAAL 2016 • 9 ndt het ndt tot rdo A Aan een handvat (twee kun je handvatten) iets vastpakken. De Hertog (…) trok het handvat van zijn wandelstok B omhoog en uit de holte in de stok kwam een lange dunne ‘Dat wast maar een pritselig klein hapje,’ zei de glanzende degen tevoorschijn. GVR meer van dit smikkelbare. ‘Hebt u voerselsoms nog in C – DE GIRAFFE, DE PELI EN IK

ngen (hing, heeft gehangen) de kast staan, Majestein?’ – D Als een ding aan iets hangt, zit het er aan de DE GVR bovenkant aan vast. Het raakt de grond niet. en (hapte, heeft Beneden de waterval (…) hingen grote glazen pijpen, die gehapt) van ergens heel hoog uit het plafond kwamen, in de rivier. Hoe gebruik je dit woordenboek? E Als een dier naar je hapt, – SJAKIE EN DE CHOCOLADEFABRIEK probeert het je te bijten. Blauwe trefwoorden zijn de woorden F Als je iets (bijvoorbeeld een gevangen reus) aan iets Bliksemsnel verhief de krokodil Het alfabet langs de zijkant van die Roald Dahl heeft uitgevonden en hangt, maak je het daar aan de bovenkant aan vast, zich op zijn achterpoten en iedere pagina laat zien waar je waarvoor vertaalster Huberte Vriesendorp zodat het de grond niet raakt. hapte met zijn kaken naar de bent in het woordenboek. Zoek een Nederlands woord bedacht. G ‘Hij hoeft er ook niet in,’ zei de liniaal tot loer aan de buik van de helepoeper en draagt hem als een Rolmopsvogel. de verdwaalde muis! GVR. ‘Je hangt hem onder – DE a portedo.’ REUZENKROKODIL lobbessig H – DE GVR Een lobbessige reus is warm en vriendelijk. Hij zal je Als iets blijft hangen, blijft het ergens aan vastzitten. l (ook: het liniaal; twee linialen) b tot limerick de liniaa niet opeten. In haren blijft van alles hangen, vooral eten. Spul zoals jus rd liegebrok Een liniaal is een smal en plat stuk hout, plastic of Ik is aardige en lobbessige reus! Ik is deGROTE enige VRIENDELIJKE aardige en c I o metaal, met cijfertjes. Je kunt ermee meten, en langs de lobbessige reus in Reuzenland. Ik is de glijdt tussen het haar en blijft daar plakken. – Als je iets hardop zegt, gebruik je je stem, zodat DE GVR misschien aan ) liniaal rechte lijnen trekken. REUS.’ – dacht de GVR (twee liegebrokken De scheiding in zijn haar was een witte lijn die kaarsrecht Bij lobbessig d anderen kunnen horen wat je zegt. In duizenden voorbeeldzinnen de liegebrok WIST JE DAT? J

De GVR noemt iemand die vaak liegt eenGVR liegebrok.scherp. ‘Ik midden over zijn schedel liep, zo rechtBOY dat hij alleen maar lobbes. Dat is een grote, goedaardige hond, of een DE GRIEZELS

A DE GVR e Heel langzaam, nu en dan struikelend over de vreemde K met een liniaal gemaakt kon zijn. – K zie je hoe Roald Dahl de ‘Dan stopt ik er hier en nu mee,’ zei de Maak eens een rechtlijnig gedicht met goedige man. wenst niet uitgemaakt te worden voor liegebrok.’ – RINKELEND RIJM . oeder (twee loeders) woorden, las mevrouw Zilver de hele boodschap in woorden in zijn verhalen en B horizontaal of verticaal het l Liniaal komt van een Latijns woord dat Een loeder is een vals en gemeen mens of dier. Aardige f WIST JE DAT? schildpadtaal hardop voor. – gedichten gebruikte. haalt twee C Husselen met woorden . De GVR ‘lijn’ betekent. ouders noemen hun kind geen loeder, maar de

Liegebrok is een verhaspeling vervelende vader van Matilda doet dat wel. g IEORG IDUR D (twee lippen) L woorden door elkaar dieen allebei jokkebrok ‘iemand. Bij husseltaal die vaak liegt’ de lip ‘Je bent maar een stom kleinMATILDA loeder en je hebt geen fl auw betekenen: liegebeest Je lippen zijn de twee dikke randen rond je mond. Als je idee waar je over praat.’ – de lijm , kijk je ernaar uit om iets lekkers te eten. Je kunt ook zeggen: kreng h vind je meer voorbeelden van zulke verhaspelingen. je lippen afl ikt SPRANKELENDE SYNONIEMEN Lijm is een kleverige stof. Je kunt er dingen mee aan ‘Een grote, dikke oorwurm smaakt prima,’ zei grootmoe en secreet. E – JORIS EN DE GEHEIMZINNIGE of i elkaar plakken. Meneer Griezel gebruik lijm om vogels likte haar lippen af. M (loog, heeft gelogen) (loeide, heeft geloeid) F ien liegen te vangen voor zijn vogelpastei. TOVERDRANK loe Als je liegt, zeg je met opzet iets wat niet waar is. De lijm die hij gebruikte heette Muurvast en was kleveriger ) Een koe die loeit, maakt een geluid dat klinkt als ‘boe’. Een j SPRANKELENDE SYNONIEMEN JORIS liplikker (twee liplikkers ‘Je staat weer te liegen, zoals gewoonlijk!’ gilde grootmoe. dan welke lijm ter wereld ook. –Daarmee DE GRIEZELS smeerde hij de de reus die loeit, maakt heel harde geluiden met ‘oe’ erin. N Probeer deze woorden te G ‘Jij liegt altijd.’ ‘Ik lieg niet, grootmoe. Ik zweer het!’ – bovenkant van alle takken in. – Een liplikker is een exotisch snoepje uit het land van de ‘Redt onze zielenpoten!’ brulde de Vleeslapeter. (…) k EN DE GEHEIMZINNIGE TOVERDRANK middernachtzon. Het is zo lekker dat je je lippen erbij Loeiend als een misthoorn zakte hij op de grondDE GVR neer en gebruiken om je eigen verhalen (DE REUZENPERZIK) lijmen (lijmde, heeft gelijmd) afl ikt. Je kunt liplikkers kopen in de Zoete Inval. greep met twee handen zijn enkel beet. – H Lieveheersbeest O afwisselender te maken. Soms Als je iets lijmt, plak je dingen aan elkaar met lijm. Er waren (…) buikbabbelaars en gobwangels van de Fiji l Een lieveheersbeestje is een kleine vliegende kever die Eilanden en liplikkers en pluchenuche uit het land van de I (likkebaardde, heeft gelikkebaard) – DE GIRAFFE, DE PELI EN IK gaat het om buitengebruikelijke meestal rood is met zwarte stippen op de rug. Het likkebaarden middernachtzon. m Lieveheersbeest dat in de reuzenperzik woont, heeft Andere voorbeelden van en snoepgoed reuzenwang- om de Als je likkebaardt, verheug je je op iets lekkers. ZOEK HET OP! P Dahl-woorden. ngmt Roald J vierhonderd kinderen. Ze wordt Je kunt een ookvriendin zeggen: van James. (twee hangmatten)

‘Dan kan ik beter zien wat je doet,’/ zei Wolf, terwijl hij van te watertanden zijn gumglotters n Een hangmat is een net of stuk stof dat je ophangt om K SPRANKELENDE SYNONIEMEN. In Groot-Brittannië heet deze kever naar haar staarde,/ en watertandde en likkebaardde. doedels. lievevrouwebeestje in te liggen. Ju rouw Spin spint zachte hangmatten – GRUWELIJKE RIJMEN (twee liters) o ladybird, en dat betekent letterlijk ‘damevogel’. de liter Q van zijde. (likte, heeft gelikt) Een liter is een maat om vloeisto en te meten. Eén liter liever likken HALLO, GELUKKIGE LEZER L is net zoveel vloeistof als er in een normaal pak melk p James kroop in zijn eigen hangmat – en o, wat was die Als je iets liever wilt dan iets anders, dan geef je daar Als je likt, ga je met je tong langs iets. Je likt LAAT JE NIET MISKWAKKELEN! bijvoorbeeld aan een ijsje. Of aan een zuurtjesboot. gaat. R de voorkeur aan. Je vindt het leuker. Deze dingen deed hij erbij: een kwart liter motorolie – om zacht en aangenaam vergeleken bij de harde, kale planken M ‘Hé, jij daar! Joris Teevee!’ schreeuwde meneer Wonka. q ‘Dat is heel wat beter dan doedelzakken, hè, Majestein?’ grootmoe’s motortje gesmeerd te laten lopen. Wat waarop hij thuis altijd had moeten slapen van zijn tantes.

Soms klinken woorden wel Het duurde een paar seconden voor de Koningin van de ‘Lik alsjeblieft niet met je tong – aan SJAKIE mijn EN boot.DE CHOCOLADE- Daar VAN DIT WOORDENBOEK! S

antivries – zodat haar water ’s winters niet zou bevriezen. S N wordt-ie maar kleverig van!’ – r hetzelfde, maar betekenen ze schrik was bekomen. ‘Ik heb toch liever doedelzakken,’ zei – JORIS EN DE GEHEIMZINNIGE TOVERDRANK – DE REUZENPERZIK a ze. – DE GVR is in deze betekenis FABRIEK Dit is niet zomaar een woordenboek. Maar je verwacht toch ook niet goed iets anders. Volg deze tips om O Liever ). LAAT JE NIET MISKWAKKELEN! (graag-liever-liefst limerick (twee limericks) s het

de vergrotende trap van graag de dat een Roald Dahl Woordenboek alledaags gewoon is zal of zijn,hoe jeof wel? Veel je niet in de war te raken. ). krokodil t (twee hapjes) P Maar in de zin ‘Mijn kat is liever dan(lief-liever-liefst andere katten’ is Er was eens een stadje in Ierland T Een hapje is eten dat je in één keer in je mond kunt b liever de vergrotende trap van lief De naam vind je echter niet hier, want woordenboeken zullen je vertellen wat een

Een slimmerik weet stoppen. Voor reuzen is een hapje dus zo veel s

Q de lift (twee liften) ballon moet spellen. Maar ze leggen niet uit wat (SJAKIE het. EN DE verschilCHOCOLADEFABRIEK) u u c

Allang hoe het heet Loempaland U e trollenklopper mensbksels p l

Een lift is een hokje dat mensen naar een andere Die lacht en verklapt het aan niemand gloeigoeie en een permachti u Loempaland is de plek waar de Oempa-Loempa’s als hij in één keer kan opschrokken. su g u R is tussen een ik

verdieping van een gebouw brengt. Of, zoals met de (Dit is een limerick, voor het geval je dat nog niet had vandaan komen. Het land is bedekt met dichte bossen v ﬁ b

grote glazen lift, naar de ruimte. j a geraden.) t S En ze zeggen ook niet waarvoordie heksen vol zitten met de gevaarlijke dieren, zoals duveldotters ijk n . w el Meneer Wonka (…) drukte op een bruin knopje. De lift V k n ‘Nou, Matilda, ik zou graag een van die limericks horen die nodig hebbenen hoornsnoskonkels of wat de uk x d u a sidderde en toen, met een angstaanjagendSJAKIE EN DEgesuis, GROTE schoot knorvogels k eﬂ Husselen met woorden je zegt dat je hebt gemaakt. Kun je je er nog een van eieren van ). le x f hij recht omhoog als een raket. – – MATILDA de loer ovaal e lu T herinneren?’ Drocht is (die is trouwens te kk Roald Dahl hield ervan om GLAZEN LIFT vorm van een Op de loer liggen betekent: je verstoppen en wachten x u e tot erbiefsteekmug een kans is om een dier of een mensbaksel rr met taal te spelen. Laat je U ggen (lag, heeft gelegen) W e li Husselen met woorden Ook vertellen ze niet waarom eenvangen of te doden. y v Als je ligt, is je lichaam helemaal op de grond, op een maken om te zeggen dat iets inspireren om met woorden te Je kunt een vergelijking Hij naderde een boerderij altijd met de wind in zijn gezicht,

V bank of op een bed. Je ligt op je rug, je zij of je buik. X

of iemand op iets anders lijkt. Roald Dahl gebruikt biefsteekmug wordt genoemd. enAl dat die betekende dingen dat als doeter soms iemand verderop in de

husselen in je eigen verhalen. De vier oudjes lagen stilletjes tegen elkaar aan in hun bed z op z’n kop z’n op f vaak vergelijkingen in zijn verhalen en gedichten. De schaduw op de loer lag, de wind al van verre de geur van en probeerden de kou uit hun botten te verdrijven. onderrok van mevrouw Griezel, . bijvoorbeeld,En Joris’ grootmoeder dit woordenboek wel. Soms zul jedie eenman naar betekenis de neus ! van Meneer zelfs Vos voerde. W – SJAKIE EN DE CHOCOLADEFABRIEK waaierde uit als een parachute – DE FANTASTISCHE MENEER VOS (leek, heeft geleken) nerovetsrethca moeten lezen of . 135 X lijken heeft een mondje dat zo verfrommelden graf voor is alsandere een Y g . Kijk bij gek Op iets of iemand lijken betekent: er net zo uitziet als hondenkontje dat ding of die persoon. mochten Y voorbeelden. Zet -land achter een woord om nieuwe landen te verzinnen: de lijmfabriek van Griezelland Z ZOEK DE WOORDEN EN De Reuzenkrokodil (…) ging over het stuk hout heen liggen h Z en vouwde zijn poten onder zich, zodat hij precies op een belediging OP! wip leek. – DE REUZENKROKODIL ALLEEN ECHT INTERESSANTE WOORDEN onbeleefd in dit woordenboek staan. Dus staan alle woorden erin die Roald Dahl i zozymen. En 134 heeft verzonnen (en waarvoor vertaalstermiskwakkeld Huberte Vriesendorp en een 88 Nederlands woord bedacht). Bijvoorbeeld j en fl itswinkel, zodat je die twee uit elkaar kunt houden. ook fl itspopper 02_Dahl_EFGHIJ.indd 88 Maar dat is niet alles. Ook vind je alle namen van personen en k andere schepsels die je tegenkomt in de verhalen van Roald goed (beter, best) Dahl, en woorden waaraan je hen kunt herkennen. Bijvoorbeeld: Iets wat goed is, is aangenaam, lekker of plezierig. Iemand die goed l chocolatier (dat is iets anders dan een chocoladedier) is, is vriendelijk en heeft het beste met maakt. je voor. Probeer de volgende . Verder staan in dit boek woorden die een woorden te gebruiken voor goede dingen, mensen en reuzen, zodat 13-6-2016 12:20:03 en baardaap je jouw13-6-2016 verhalen 12:44:26 ook fantabuleus aardig, betrouwbaar,, nobel, m belangrijke rol spelen in Roald Dahls wereld. Je kijkt er dus lift en perzik erin staan, maar weet je vast niet gek van op dat EEN GOEDE PERSOON OF EEN GOEDE REUS IS: n en antivries in dit woordenboek kunt wekker deugdzaam, edel, eerlijk, fatsoenlijk, goedhartig, lobbesig 00_Dahl_Voorwerk.indd 6 ook waarom je , boosaardig, gemeen, vinden? rechtschapen, vriendelijk. o • Tegenovergesteld zijn: afstuitend .’ – DE GVR kwaadaardig, naar, oneerlijk, onfatsoenlijk, slecht, vals. Tot slot: er staan ook woorden in die gewoon leuk zijn, bijvoorbeeld p ‘Ik is aardige en lobbessige reus!GROTE Ik VRIENDELIJKE is de enige aardigeREUS en lobbessige aaien. Want net als verhalen moeten woordenboeken een goed begin personages zijn bijvoorbeeld reus in Reuzenland. Echt Iklobbesige is de q hebben. ZOEK HET OP! grootvader Jakob en ju rouw Engel, en echt afstuitende personages zijn de Opperheks en de Griezels (maar er zijn er nog r aangenaam, fi jn, BEWERKERS EN LEXICOGRAFEN veel meer). s

SAMENSTELLER EN LEXICOGRAAF EEN GOEDE ERVARING OF EEN GOEDE DROOM IS: , t

plezierig, prettig, verrukkelijk, welgevallig. fantabuleus Wat is een lexicograaf? Kijk op pagina 275. pagina op Kijk lexicograaf? een is Wat , ECHT GOED IS, DAN IS HET: MAAR ALS HET, fantastisch, heerlijk, luxefl ux u fantastelijk p u ki fi nj , schitterend, subliem, prachtig, , 00_Dahl_Voorwerk.indd 5 13-6-2016 12:19:56 supermachtig v vangt o t h c s , voortre elijk. GVR , w • De goede dromenen diegnifgnuivers de zijn gloeigoeien . en de beste, superschitterendste x zijn gouden pronksjuwelenGVR nog steeds stralend. ‘Wat fantastelijk!’ riep de y ‘Wat hartstikke – toffisch!DE GVR Wat supermachtig! Ik gaat er gewoon van stottotteren.’ heerlijk, lekker, smakelijk, , z , zwijmelig , smeergoor IETS WAT GOED SMAAKT OF RUIKT IS: rotterig , verrukkelekukkelijk , goor, smiksmak • Tegenovergesteld zijn: akkiebakkie 77 smerig, vies, walgelijk. ‘Alle mensbaksels is onders en– DE anders. GVR Sommigen is verrukkelekukkelijk en anderen is akkiebakkie.’ “Grote gierende 13-6-2016 12:44:08 grasdoedels!” 02_Dahl_EFGHIJ.indd 77 De taal van Roald Dahl

Oempa-Loempa, fantabuleus, mensbaksel, Met sardonisch plezier bracht hij verwende rot- kinderen, domme, egoïstische ouders, een tiranniek sloeriblubber … Wie is er niet opgegroeid schoolhoofd, heksen, mensenetende reuzen en al- met de kleurrijke taal van Roald Dahl? lerhande monsters tot leven, om ze vervolgens met evenveel genoegen hun verdiende loon te laten krij- Vanwege Dahls honderdste geboortedag gen. Daarbij speelde hij naar hartelust met taal en deze maand verschijnt er een woorden- bedacht hij allerlei nieuwe woorden. boek dat daar helemaal aan gewijd is. Afgestompt Roald Dahl moest het in zijn ogen opnemen tegen de tv. Hij luchtte zijn misnoegen over dat medium bijvoorbeeld via de “Oempa-Loempa’s”, die in HEIDI AALBRECHT EN PYTER WAGENAAR Sjakie en de chocoladefabriek grimmig zingen over kinderen die te veel tv-kijken:

e heksen, De fantastische Meneer Vos, Hun hersens rotten in hun hoofd! De Griezels – hele generaties zijn opge- Verbeeldingskracht wordt uitgedoofd! groeid met de kinderboeken van Roald Zintuigen worden afgestompt! Dahl, de vertelkunstenaar die magische Wat door al dat staren komt. Dwerelden tot leven bracht. Met zijn 1,98 meter was Dahl als zijn eigen creatie de Grote Vriendelijke Maar ook op andere manieren liet hij doorscheme- Reus (GVR), die kinderen met een “droomblazer” ren dat hij tv maar abject vond. De ouders van mooie dromen inblaast – al gaat het er niet altijd Matilda, de leesgierige hoofdpersoon uit het gelijk- 16 even zachtzinnig aan toe in zijn verhalen. namige boek, zijn bijvoorbeeld niet zomaar on-

ONZE TAAL 2016 • 9 idioot tot ijzig

Husselen met woorden a Je kunt ook diernamen in spiegelbeeld schrijven, zoals Alli Rog, Ef Farig, Lido Kork, Naak Ilep. Een woord dat b hetzelfde blijft als je het van achteren naar voren

leest, heet een palindroom of spiegelwoord. c benullig en onsympathiek; het zijn barbaren die seld. Zo zegt hij “Dahls Chickens” als hij Charles Bijvoorbeeld: kok, lepel, negen, pap of natuurlijk Ii nepparterrestaalplaatserretrappen. Het woord tv-kijken belangrijker vinden dan boeken lezen. Dickens bedoelt, en “landwuis” in plaats van wand- palindroom komt uit het oude Grieks en betekent d “We hebben een prachtige grootbeeld-tv en jij moet luis. De arme reus lijdt daar erg onder en noemt het letterlijk ‘opnieuw (door)lopen’. zo nodig een boek! Je bent een verwend nest”, zelf “allervreselijkste husseltaal”. Er zijn ook woorden die een e ander woord worden als je krijgt Matilda te horen. r u ze omdraait, zoals koor, Om te voorkomen dat zijn lezers zich zouden Woordspelletjesd f I nee, park, regel, tak, toon. vervelen en daarom liever tv gingen kijken dan zijn Dat Roald Dahl plezier had in spelen met klank en g (Handig als je boeken lezen, bedacht Roald Dahl nieuwe, bijzon- woorden,r blijkt ook uit het rijm en de woordspelle- g o geheimschrift schrijft.)

dere woorden, zodat zijn verhalen om meer rede- tjesI in zijn boeken. De Oempa-Loempa’s, bijvoor- nen aantrekkelijk werden. beeld, hebben niet alleen een rijmende naam, maar h het ijs Roald Dahl gebruikte een keur aan taalfoefjes om barsten ook geregeld uit in gezang op rijm; denk 1 IJs is bevroren water. goed a nieuwe woorden te vormen en stijlmiddelen om alleen al aan hun anti-tv-lied hiervóór. Bovendien 2 IJs is bevroren lekkers. Er zit meestal melk en suiker i

s u R

c zijn teksten speels en levendig te maken. Zijn Ne- gebruikte Dahl veel beginrijm, oftewel alliteratie. in.

e p l

permachti u U u g u s i j

k b D ﬁ I j a elijk n t HEET IJS VOOR KOUDE DAGEN, stond op de volgende deur. k n uk x d G u a Dat zie je al terug in namen van personages, zoals k eﬂ derlandse vertaalster, Huberte Vriesendorp (die ook R e f el lux kk O u e IE rr ‘Reuzehandig ’s winters,’ zei meneer Wonka voorthollend. e v vertaalde onder het pseudoniem Harriët Freezer), Willie Wonka, Bram Bokkepoot en de boeren Biet, f – SJAKIE EN DE CHOCOLADEFABRIEK k g gebruikte diezelfde middelen in een Nederlandse Bolus en Bits, en in vermakelijke uitroepen, zoals h context. Wat kenmerkt de taal van Roald Dahls ver- “holhoofdige hamster”, “misselijke makreel” en ijskoud i l halen? “grote gierendeidioot ijzelig grasdoedels!” inbreker Maar ook deed hij Als het ijskoud is, is het heel erg koud. Iemand die een j ijskoud gezicht trekt, ziet er onvriendelijk en k (beter, best) het in toverspreukeninkt inspecteren en om de intens sfeer van magie op goed afstandelijk uit. m Iets wat goed is, is aangenaam, lekker of plezierig. Iemand die goed l is, is vriendelijk en heeft het beste met maakt. je voor. Probeer de volgende te roepen, bijvoorbeeld wanneer Joris een geheim- woorden te gebruiken voor goede dingen, mensen en reuzen, zodat Grauwen en grommen Meneer Jenkins (…) was heel onbeschoft en keek je jouw verhalen ook fantabuleus aardig, betrouwbaar,, nobel, m

EEN GOEDE PERSOON OF EEN GOEDE REUS IS: n Roald Dahl was gek op klanknabootsende woorden, zinnige toverdrank maakt voor zijn grootmoeder: woedend. Mijn grootmoeder trok een ijskoud gezicht en n deugdzaam, edel, eerlijk, fatsoenlijk, ,goedhartig, boosaardig, lobbesiggemeen, rechtschapen, vriendelijk. o idioot • Tegenovergesteld zijn: afstuitend oftewel onomatopeeën, zoals “whizzpopping”, ver- “Zie het borrelen, bubbelen, bruisen / Hoor het gaf geen antwoord. – DE HEKSEN .’ – DE GVR kwaadaardig, naar, oneerlijk, onfatsoenlijk, slecht, vals. p ‘Ik is aardige en lobbessige reus!GROTE Ik VRIENDELIJKE is de enige aardigeREUS en lobbessige Idioot is hetzelfde als: heel gek of raar. personages zijn bijvoorbeeld o reus in Reuzenland. Echt Iklobbesige is de q taald met “flitspoppen”, voor wat er gebeurt als er sissen, sputteren, suizen.” ZOEK HET OP! de ijspegel (twee ijspegels) grootvader Jakob en ju rouw Engel, en echt afstuitende ‘Heksen doen nooit van die idiote dingen zoals langs de personages zijn de Opperheks en de Griezels (maar er zijn er nog r met een ploppend geluid lucht uit je achterste komt Dahl maakte het overigens niet altijd even mak- veel meer). aangenaam, ﬁ jn, regenpijpen naar boven klimmen of bij mensen inbreken. Een ijspegel is een puntige staaf van druppels water die s

EEN GOEDE ERVARING OF EEN GOEDE DROOM IS: , t p plezierig, prettig, verrukkelijk, welgevallig. fantabuleus – iets wat je overkomt als je veel “fropskottel” hebt kelijkIn je bedvoor zul zijn je volkomen lezers; veilig soms zijn.’ moet – DE je HEKSEN woorden zelfs zijn bevroren. , ECHT GOED IS, DAN IS HET: MAAR ALS HET, fantastisch, heerlijk, luxefl ux u ‘DE TEMPERATUUR IN HET RUIMTEHOTEL DAALT TOT HONDERD fantastelijk gedronken. Ook speelde Dahl graag op andere ma- achterstevoren RINKELEND RIJM lezen, Maak eens zoals een in gek Ieorg gedicht Idur met. ik lach p u ki fi nj , schitterend, subliem, prachtig, , q supermachtig v GRADEN ONDER NUL. (…) JULLIE HEBBEN VIJFTIEN SECONDEN OM vangt o t h c s , voortre elijk. GVR nieren met geluiden als hij nieuwe woorden verzon. me dood. , w • De goede dromenen diegnifgnuivers de zijn gloeigoeien ANTWOORD TE GEVEN. DAARNA ZIJN JULLIE IJSPEGELS.’ – SJAKIE EN . en de beste, superschitterendste x Sommige groepjes letters en klanken wekken be- zijn gouden pronksjuwelenGVR nog steeds stralend. Ieorg Idur (IEORG IDUR) DE GROTE GLAZEN LIFT ‘Wat fantastelijk!’ riep de y r ‘Wat hartstikke – toffisch!DE GVR Wat supermachtig! Ik gaat er gewoon van paalde associaties. Zo gaan woorden die met harde Ed nedroow Ieorg Idur nekam leed tiu nav nee stottotteren.’ heerlijk, lekker, smakelijk, , z , zwijmelig , smeergoor IETS WAT GOED SMAAKT OF RUIKT IS: , goor, rotterig ijzelig , verrukkelekukkelijk kuerpsrevot eid reenem eppoH tdnivtiu mo iduR ed smiksmak geluiden beginnen, in het Nederlands bijvoorbeeld • Tegenovergesteld zijn: akkiebakkie 77 s smerig, vies, walgelijk. dapdlihcs retorg et nekam. Ed nedroow njiz nooweg Als je het ijzelig koud hebt, heb je het heel erg koud.

‘Alle mensbaksels is onders en– DE anders. GVR Sommigen is verrukkelekukkelijk gr- en kr-, vaak over harde, onaangename dingen, en anderen is akkiebakkie.’ ‘Heeft jij het wel warm genoeg zo in je nachtpon?’ vroeg t 13-6-2016 12:44:08 ‘ieorg idur’ nerovetsrethca dlepseg.

zoals grauwen en grommen, kraken en krijsen. En ; illustratie: Quentin Blake Mevrouw Zilver pakte het papier en hield het voor zich. hij. ‘Heeft jij het niet ijzelig koud?’ ‘Nee hoor,’ zei Soﬁ e. woorden die beginnen met gl- en sl-, verwijzen vaak Dit is wat ze las: IEORG IDUR, IEORG IDUR/ DROW RETORG NE – DE GVR 02_Dahl_EFGHIJ.indd 77 naar ‘glibberige’, ‘glijerige’, ‘slijmerige’ dingen. Dat RETORG! – IEORG IDUR u heet ‘klanksymboliek’, en daarmee gaf Roald Dahl het ijzer IJzer is een sterk, zwaar soort metaal. Je kunt er de lezers een hint voor wat de verzonnen woorden bijvoorbeeld hekken van maken en spoorrails. v in zijn boeken betekenen, zoals “sloeriblubber”. WONKA’S FABRIEK (…) was een ongelofelijk geweldige

Uit: Roald Dahl woordenboek fabriek! Er stond een hoge muur omheen, en grote ijzeren w Husseltaal hekken sloten de weg af. – SJAKIE EN DE CHOCOLADEFABRIEK Nieuwe woorden en namen maakte Dahl ook door ijzig x bestaande elementen met elkaar te combineren of 1 IJzig is: heel erg koud. ze te verdraaien. Mensenetende reuzen figureren in Kleine ijzige windhozen kwamen binnenwervelen door de y De GVR onder namen als “Bloedbottelaar” en “Kin- kieren van het raam of onder de deuren door, en er was geen plekje veilig in het hele huis. – SJAKIE EN DE CHOCOLA- derkauwer”, en in Dahls boeken smelten gruwelijk z DEFABRIEK en lelijk samen tot “gruwlelijk”, fantastisch en fabu- leus tot “fantabuleus”, en komen achtervoegsels Hurken zijn net zulke vreemde lichaamsdelen als kladden en lurven. Waar zitten die eigenlijk? 99 Tips Roald Dahl laat kinderen nadenken 02_Dahl_EFGHIJ.inddRoald Dahl 99 laat kinderen (en grote mensen natuur- 13-6-2016 12:44:39 lijk) nadenken over taal. Niet op een schoolse ma- over taal. Niet op een schoolse manier, nier, maar gewoon terwijl ze een van zijn leuke of spannende verhalen of gedichten lezen. maar gewoon terwijl ze een van zijn Het Oxford Roald Dahl Dictionary, waarvan het Roald Dahl woordenboek de op de vertalingen van spannende verhalen lezen. Vriesendorp gebaseerde Nederlandse bewerking is, heeft niet alleen geprobeerd die taal te vangen, maar stimuleert kinderen met tips en opdrachten voor in woorden waarin je ze niet verwacht, zoals ook om net zo creatief te zijn met taal. Wie weet be- in “toffisch”. Ook hele uitdrukkingen husselde Dahl denken zij op die manier nieuwe woorden die over door elkaar, wat in de Nederlandse editie leidde tot honderd jaar hun eigen woordenboek verdienen. < “je laatste pijp uitblazen” in plaats van je laatste adem uitblazen of de pijp uit gaan. Vooral de GVR Heidi Aalbrecht en Pyter Wagenaar verzorgden voor Van verhaspelt veel. En dan maakt hij ook nog spoone- Dale Uitgevers de Nederlandse editie van het Roald Dahl rismen: versprekingen waarbij de klanken van ver- woordenboek. Het woordenboek is te bestellen via Onze schillende woorden of woorddelen worden verwis- Taal. Zie blz. 28. 17

ONZE TAAL 2016 • 9 VERTAALD DOOR ... Van Aaf tot z

Wie vertaalt, loopt onvermijdelijk tegen de grenzen van de taal aan. In deze rubriek presenteert elke maand een vertaler zijn of haar weerbarstigste vertaalprobleem – en de uiteindelijke oplossing. Huberte Vriesendorp Corsicaans Wat is het grootste vertaalprobleem dat u bent tegengekomen? Woordspelletjes die voor de hand liggen in de ene e schieten er op verkeersborden”, zei mijn broer taal, zijn vaak onmogelijk in de andere. Met een toen ik deze zomer aankondigde dat ik naar Cor- goed voorbeeld daarvan werd ik geconfronteerd bij sica op vakantie ging. Het leek me een wat over- het vertalen van The BFG van Roald Dahl (in het dreven“Z bewering, ook al omdat mijn broer er nooit geweest Nederlands De GVR). De mensenetende reuzen in was, en omdat hij houdt van wilde reisverhalen vertellen, dat boek noemen mensen “human beans”, een ook over plekken die hij niet kent. grapje dat min of meer vanzelf voortvloeit uit het Maar na een dag rijden over de smalle weg van Bastia woord human being. Maar het Nederlandse mense- naar Cap Corse in het noorden was het duidelijk: ze schoten lijke wezens biedt geen aanknopingspunten. Een er op verkeersborden. Na nog een paar dagen rijden zagen complicerende factor was de haastige spoed waar- we dat er gericht geschoten werd. Alle plaatsnamen staan in mee Dahls boeken altijd vertaald moesten worden Corsica eerst in het Frans aangegeven, en eronder in het Cor- (voor Gruwelijke rijmen kreeg ik destijds zelfs maar sicaans. Op de Franse namen was geschoten, op de Corsi- één week!). caanse niet. Als er geen kogels voorhanden waren, hadden Hoe hebt u het opgelost? bewoners de naam met witte verf proberen te tipp-exen, wat Zoals ik vaker deed in dit soort gevallen, gooide ik een koddig gezicht was omdat het nooit helemaal was gelukt. het probleem in de groep. Iedereen die ik kende, Van die Franse namen moesten ze niets hebben, dat was kreeg het voorgelegd: ander woord voor menselijk duidelijk. Een eiland is een eiland, en een eiland houdt vaak wezen, moet iets eetbaars zijn, moet voor kinderen niet van het grote vasteland ernaast. Dat geldt trouwens ook herkenbaar zijn als een ander woord voor mens, en vaak voor provinciën of kleine landjes die naast een groot graag ook nog een beetje grappig. Nooit kreeg ik zo land liggen. weinig reacties. Wat te doen? In het boek is het een Ik snap dat wel. Een eiland of een klein land zijn, dat is belangrijk woord, dat vaak voorkomt. Uiteindelijk net zoiets als een kind zijn. Dan moet je je wel afzetten tegen kwam ik uit bij mensbaksels. Geen onaardig woord, de grotere ander. “Yes we can” had onze snorkelleraar op zijn maar lang niet zo leuk als human bean. Het teleur- T-shirt staan, en daarop zag je het grote Frankrijk met de stellende van vertalen in een notendop. Corsicaanse vlag eroverheen. Maar nu komt het gekke! Er schijnt een Roald Dat mensen in hun strijd om het grotere land te dissen Dahl-woordenboek verschenen te zijn – in het Ne- vaak hun eigen taal zo belangrijk gaan vinden, ontroert me derlands! Een boek met Nederlandse woorden van elke keer. Ik weet ook niet waarom. Misschien komt het door- Dahl, die geen woord Nederlands sprak (waar ik dat ik taal juist zie als iets ingewikkelds, iets wetenschappe- gezien zijn vaak humeurige en pietluttige kritiek lijks, iets abstracts. En dat mensen, gewone mensen met een overigens heel blij mee was). Op de bladzijden pot witte verf paraat in de achterbak van hun auto, hun taal hiervoor kunt u meer lezen over dit woordenboek, zó liefhebben dat ze midden in de nacht verkeersborden gaan en wat staat er in dat artikel genoemd als een van oververven of beschieten – dat vind ik lief. Al is het misschien Dahls o zo leuke woor- wat agressief om die liefde te uiten met allerlei geschiet. den? Mensbaksels. Het voornaamste wat het Corsicaans onderscheidt van het Frans, trouwens, is dat het meer u’s bevat, zag ik al na een Huberte Vriesendorp (1940) paar dagen. En het lijkt op het Italiaans. Italiaans met een Foto: Raymond Noë vertaalde vrijwel alle kinder- overdosis u’s. Le cheval, ‘het paard’, wordt u cavaddu. Ajaccio boeken van Roald Dahl in wordt Ajacciu. Het plaatsje Nebbio wordt Nebbiu, het plaatsje het Nederlands. Ook Het ge- Vico wordt Vicu. En zo heb je in een week tijd Corsicaans heime dagboek van Adriaan geleerd. Gewoon een u erachter zetten. Mole 13 3/4 jaar van Sue Maar dat moet je natuurlijk nooit tegen een Corsicaan Townsend werd door haar zeggen. vertaald, en de boeken van Lemony Snicket. AAF BRANDT CORSTIUS 18

ONZE TAAL 2016 • 9 Stemkraakjes op YouTube Nieuw uitspraakverschijnsel ontdekt

Bij Nederlandse en Vlaamse jonge vrouwen hoor je Beeld: YouTube steeds vaker een merk- waardig kraakje in de stem. Heeft dat te maken met de Amerikaanse ‘vocal fry’?

MARC VAN OOSTENDORP

Vlogster Teske de Schepper heeft een ‘vocal fry’.

m te weten hoe het Ne- een seconde even schor is gewor- Dialectvormen derlands over vijfentwin- den. Er kwamen ook meldingen uit tig jaar overal klinkt, Toen ik dat de eerste keer Vlaanderen. Een groep die verge- moetO je dezer dagen op YouTube hoorde, dacht ik: dus toch. Het lijkbaar is met de Nederlandse zijn. Terwijl je op de bank zit met kraakje is in Amerika decennia Teske kraakt er ook, zoals de je tablet, kun je eindeloos luiste- geleden voor het eerst opgemerkt Vlaamse Instagram-heldin Joy ren naar hoe jonge twintigers nu bij jonge vrouwen, en het is er Thielemans, die er op tv zelfs om praten als ze onder elkaar zijn. zowel in de wetenschappelijke li- geïmiteerd wordt. Het gebeurt Duizenden, tienduizenden film- teratuur als in de journalistiek al niet vaak dat Nederland en pjes zijn er inmiddels – eindeloos uitgebreid beschreven. ‘Vocal fry’ Vlaanderen allebei eenzelfde ver- veel materiaal voor de thuisonder- wordt het genoemd, ‘vocaal bak- andering ondergaan. Het Polder- zoeker van het Nederlands van de ken’, omdat je even klinkt als het nederlands is bijvoorbeeld in toekomst. gespetter van een frituurpan. Het Nederland al twintig jaar te ho- Sinds een tijdje volg ik bijvoor- is vermoedelijk begonnen in Cali- ren, maar heeft Vlaanderen nooit beeld Teske de Schepper, een fornië, maar inmiddels lijkt iede- bereikt. In Vlaanderen ontstaat 21-jarige zangeres en vlogster. re ook maar enigszins hippe daarentegen een ‘tussentaal’, Minstens één keer per week Amerikaan van onder de veertig met allerlei dialectvormen in de plaatst zij een filmpje waarin ze zich het kraakje eigen te hebben standaardtaal, die geen enkele iets vertelt over haar leven; daar- gemaakt. Je hoort het tv-presen- invloed heeft op Nederland. naast maakt ze filmpjes waarin ze tatoren bijvoorbeeld bijna alle- Het is een wonderlijk ver- bijvoorbeeld live dropijs proeft, of maal doen. schijnsel. Waar komt het ineens een snoeppizza. In Nederland leek het nog niet vandaan? Heeft het iets te maken Ik ben vrees ik te oud om mate- aan te slaan – althans, dat dacht met de Amerikaanse vocal fry of loos geboeid te raken door Teskes ik. Maar misschien is de genera- ontstaat het toevallig parallel ook muziek, en haar voorkeur voor tie van Teske de Schepper er dus bij ons? Dat kunnen we de ko- zoetigheid onderschrijf ik ook niet toch aan begonnen. Toen ik mijn mende jaren allemaal vanaf de per se enthousiast. Maar haar observatie deelde (via een You- bank onderzoeken. Dankzij You- manier van praten heeft me nu al Tube-filmpje natuurlijk, je wilt Tube. < heel veel filmpjes laten uitzitten. ook wat terugdoen), kwamen er al snel andere mensen die het De filmpjes die Marc van Oostendorp Frituurpan ook gehoord hadden, en die me maakte over ‘vocal fry’ staan op zijn Het allermooist aan Teske voor de voorbeelden lieten horen. Niet YouTube-kanaal, op de afspeellijst taalliefhebber is haar kraakje. Aan lang daarna verscheen Paulien De taal van vloggers. het eind van sommige zinnen gaat Cornelisse op tv, de vrouw die ze met haar stem omlaag, zo laag alles hoort, en die meldde het dat haar stembanden beginnen te ook: Nederlandse jonge vrouwen kraken, alsof ze een fractie van doen aan vocal fry. 19

ONZE TAAL 2016 • 9 Duitsleraar TON VAN DER WOUDEN MEERTENS INSTITUUT

p de middelbare school hadden we vroeger twee soorten leraren. We hadden aan de ene kant de ‘wiskundeleraar’, de ‘gymnastiekdocent’O en de ‘scheikundejuf’, die we met één enkel woord aanduidden. Bij de talen hadden we twee woorden nodig om de docenten te omschrijven: we hadden een ‘leraar Duits’, een ‘docente Frans’ en een ‘juf Grieks’. Dat konden we niet in één term vatten. Duitsleraar, Fransdocent en Grieksjuf was voor ons gevoel helemaal geen Nederlands. Maar de tijden veranderen, en de taal verandert mee. Tegenwoordig zeggen ze het gewoon wel. Ik

denk dat ik het voor het eerst hoorde in 2006, uit Illustratie:Matthijs Sluiter de mond van mijn dochter die toen in de eerste klas van het vwo zat: “De Engelsleraar werd kwaad”, en “De Fransdocent is stom.” Mijn vrouw en ik probeerden het nog te corrigeren, maar het hielp niks. Dit voorjaar nog schreef ze in een mailtje: “Je bedoelt de Duitslessen?” leerlingen zeggen nu ‘Engelsleraar’. De oudste ge- bruikers van woorden als Engelsleraar zijn volgens Voor onze ogen mij nu een jaar of dertig, terwijl geen enkele infor- Toen ik de combinatie van ‘taal + functie’ eenmaal mant van boven de veertig dit soort woorden accep- had opgemerkt, hoorde ik die overal – zo gaat dat. teert. We zien de taal hier voor onze ogen verande- Een informele enquête onder studenten en collega’s ren. Interessant, maar waarom zou het gebeuren? in het onderwijs leerde me dat deze ontwikkeling al een jaar of vijftien aan de gang moet zijn, en ook al Kleuterjuf min of meer voltooid is voor deze generatie: alle Even terug naar die wiskundeleraar. Die kun je ook ‘leraar wiskunde’ noemen, in twee woorden, hoewel dat misschien wat stijf en formeel klinkt. Dat gaat ook op voor de meeste andere docenten: (advertentie) wiskundeleraar leraar wiskunde gymnastiekdocent docent gymnastiek Keurmerk Klantgericht Verzekeren scheikundejuf juf scheikunde

Doe mee Voor die docent Engels gold dus van oudsher dat en spaar of die niet in de eerste kolom kon voorkomen (en die Meld u nu aan! win mooie onmogelijkheid duiden we aan met een asterisk): cadeaus! Word lid van het online Engelsleraar* leraar Engels consumentenpanel van het Keurmerk Klantgericht Verzekeren. Maar als we even nadenken, zijn het de beroeps- namen uit de rechterkolom die uitzonderlijk zijn: Helpt u ons om te beoordelen of uw verzekeraar u goed allerlei andere functieaanduidingen kunnen alleen genoeg informeert? Het Keurmerk Klantgericht Verzekeren voorkomen als samenstelling: eist dat verzekeraars helder en duidelijk communiceren over hun verzekeringen. Of ze dat ook doen, kunt ú het kleuterjuf juf kleuter* beste beoordelen. Word daarom lid van ons online consu- tropenarts arts tropen* mentenpanel. brigadegeneraal generaal brigade*

Met uw hulp kunnen we de informatie over Dat Engelsleraar niet kon, was een grote uitzonde- verzekeringen écht verbeteren! ring, en de huidige opmars van dat soort termen is te danken aan ons streven de taal systematischer te Meer weten of aanmelden? Ga naar: maken. Doordat de grammatica van het Nederlands www.keurmerkverzekeraars.nl/panel systematischer wordt, en een uitzondering uit de weg wordt geruimd, wordt de taal iets makkelijker. 20 Daar kan geen Nederlandsdocent op tegen zijn. <

ONZE TAAL 2016 • 9 HANS BEELEN EN NICOLINE VAN DER SIJS Woordsprong

In de rubriek ‘Woordsprong’ maandelijks aan- Spinnen dacht voor de oorsprong van allerlei woorden. msterdamse beurs lijke benaming van de spinnen: Uhlenbeck gaven in 1925 de kan garen spinnen arachnida, die teruggaat op het naam spin aan het verschijnsel bij Brexit”, kopte Het Oudgriekse woord voor spin: dat elektronen om hun as lijken Parool“A deze zomer daags na het arachne. In de Griekse mytho- te draaien. Inmiddels is deze na- Britse referendum. De oorsprong logie was Arachne de naam van tuurkundige interpretatie achter- van de zegswijze garen spinnen een meisje dat voortreffelijk kon haald, maar voor de zogeheten (‘profiteren, welvaren’) ligt in de spinnen en weven, en door de impulsresonantie van elementaire textielnijverheid: bij het spinnen afgunstige godin Athene werd deeltjes is de term kernspin in wordt door het in elkaar draaien veranderd in een spin. zwang gebleven. In Duitsland is van losse vezels een lange, sterke En natuurlijk is er nóg een dier Kernspin een gebruikelijk woord draad gevormd. Spinnen is een dat in verband kan worden ge- geworden voor wat in Nederland van de oudste menselijke cultuur- bracht met spinnen: de kat. Het een ‘MRI-scan’ wordt genoemd. technieken. In een simpele vorm vibrerende geluid dat die maakt wordt een draad om een stok als hij tevreden is, heet zo omdat Suikerspin gewonden met behulp van een het deed denken aan het snorren Suikerspin is weer een heel ander ‘spinklosje’, een draaiende steen van een spinnewiel. woord dat te maken heeft met met een gat erin. In Nederland Het spinbedrijf heeft ook aan spinnen. Om een suikerspin te zijn bij opgravingen spinklosjes de wieg gestaan van allerlei bij- maken, wordt suiker verhit en in gevonden die dateren uit de mid- namen. De inwoners van het Gro- een ronddraaiende machine ge- denijzertijd (500-250 v.Chr.). ningse Winsum werden vroeger spoten. Bij het afkoelen ontstaan Het werkwoord spinnen is ety- spottend ‘spinsekken’ (‘spinzak- dunne draadjes die om een stokje mologisch verwant met spannen. ken’) genoemd, omdat zij het worden ‘gesponnen’. De lekkernij Bij het spinnen werden de vezels spingaren in grote zakken naar is in de negentiende eeuw in onder spanning gezet. Ook het de stad plachten te brengen. Zo Amerika uitgevonden; bij de in- woord spil (‘as’) heeft met spin- ook stonden de bewoners van troductie in Nederland, in 1908, nen te maken. Een veel oudere Dessel in de Belgische provincie waren aanduidingen als watten- vorm van dit woord is spinla; Antwerpen bekend als ‘wolspin- suiker en eetbare suikerwatten gaandeweg is de n onder invloed ners’. in omloop. Vanaf 1936 duikt de van de l verdwenen. Het woord- kernachtige term suikerspin in de element -la betekende ‘instru- Spinvis kranten op en is het snoepgoed ment’; het is hetzelfde als -el in In het Engels ontwikkelde het op kermissen en braderieën niet beitel (‘gereedschap om te bijten werkwoord to spin de specifieke meer weg te denken. of snijden’) en sleutel (‘instru- betekenis ‘snel laten ronddraai- Een van de recentste ‘spin- ment om iets af te sluiten’). Een en’, en deze is ook in het Neder- woorden’ is spindoctor: een advi- spil was oorspronkelijk dus een lands beland, allereerst via de seur die een politicus of partij in stuk gereedschap om mee te spin- tennissport. In het Algemeen Han- de media zo goed mogelijk uit de nen. Inmiddels is de betekenis delsblad van 30 juni 1913 wordt verf laat komen. In het Engels danig verbreed. over een Nederlands-Belgisch heeft het werkwoord to spin ook tennistoernooi opgemerkt: “Bo- de betekenis ‘ergens een draai Dieren vendien zit er in de slagen van de aan geven, om de tuin leiden’ Behalve het werkwoord spinnen Belgen veel topspin, zoodat de ontwikkeld, en hierop gaat de kennen we natuurlijk ook het ballen snel dalen.” Bij topspin minder vleiende aanduiding spin- zelfstandig naamwoord spin. heeft de bal een naar voren draai- doctor terug, die in het Engels Dit achtpotige diertje dat een ende beweging, waardoor hij voor het eerst opduikt in 1984 en web weeft, heet zo omdat het duikt, en bij het stuiteren harder sindsdien ook in Nederland ver- draden kan ‘spinnen’. De Engelse doorschiet. Dezelfde betekenis breid is geraakt. Nu een brexit benaming spider heeft trouwens vinden we terug in spinvissen, onafwendbaar lijkt, kunnen som- dezelfde oorsprong als spin: waarbij het kunstaas door te mige politici een spindoctor goed deze gaat via het Middelengelse draaien aan de molen van de gebruiken. < spither terug op het Oudengelse hengel door het water schiet en werkwoord spinnan. de vis aantrekt. Spinvis is ook het Zoals bekend is niet iedereen pseudoniem van muzikant Erik even dol op spinnen. Een geleerd de Jong; pas jaren nadat hij het woord voor spinnenvrees is had gekozen, ontdekte hij waar- Illustraties: 123RF arachnofobie. Behalve fobie naar het werkelijk verwijst. (‘angst’) herkennen we in deze De Nederlandse natuurkundi- samenstelling de wetenschappe- gen Samuel Goudsmit en George 21

ONZE TAAL 2016 • 9 DICHTPLAATSEN INGMAR HEYTZE

Dichters zijn als de dood voor clichés, voor gemeenplaatsen. Om die te omzeilen gebruiken ze stijlfiguren, of zoals dichter Ingmar Heytze ze ook wel noemt: ‘dichtplaatsen’. In deze rubriek gaat hij er maandelijks naar op zoek.

De vragende wijs

ange tijd is beweerd nen spreken van een zeer einde van het gedicht ‘De dochter licht graag de hand dat “Hebban olla voga- bestendige dichtplaats. daad’ rechtstreeks tot de kij- met dit principe. Als ik op de la nestas hagunnan “Was dit nu liefde of lief- kers thuis: “káffer / lezer van fiets het nummer ‘Waar is de Lhinase hic enda thu wat dadigheid?”, weifelt een jon- dit gedicht // weet u zeker zon’ van Willeke Alberti voor unbidan we nu” de oudst be- ge Luuk Gruwez, terwijl de dat u het nachtlampje wilt haar zing, geeft ze braaf ant- kende geschreven Oudneder- geliefden hun kleren weer uitknippen?” En Jotie woord op de vele vragen in landse zin is. Sindsdien zijn aantrekken. Annie M.G. T’Hooft begint het gedicht de tekst. “Maar waar is de er nóg vroegere concurren- Schmidt stelt in het insomni- ‘En wat dan?’ met de vraag: zon, die mij zal verwar- ten opgedoken. De regel zelf sche gedicht ‘Vier uur ’s mor- “Op een dag zal ik weg zijn men?” (“Daar! Kijk, papa!”), wordt inmiddels voor Oud- gens’ maar liefst zeven vra- en / wat dan?” Met die “Ik zoek jouw gezicht” engels versleten. gen, waaronder: “De uilen vraag loopt het ook af – een (“Hier! Hier is het!”, en ze Dat mag allemaal zo zijn, slapen niet, heb ik gelezen, / rauw, universeel refrein. wijst en slaat enthousiast het blijft een vragende vers- maar hoe krijg ik een uil in Een vraag in een gedicht met beide handen op haar regel. En een slordige dui- dit vertrek? / En ook dan is per definitie retorisch, in wangen). zend jaar later vragen dich- nóg, al zou d’r eentje wezen die zin dat het niet de be- Op een dag zal ze weten ters zichzelf, hun geliefden / hebben we dan wel stof doeling is om de dichter tele- dat er in de wereld veel meer en hun lezers nog altijd het voor een gesprek?” Erik Jan fonisch te benaderen met het vragen zijn dan antwoorden. hemd van het lijf. We kun- Harmens richt zich aan het antwoord. Mijn driejarige En wat dan? < Taalpuzzel

SAMENSTELLING: RUTGER KIEZEBRINK

1 n deze woordsudoku moet S J R I D Ielke rij, elke kolom en elk zwartomrand blok van twee bij vijf vakjes tien verschillen- R A S de letters bevatten: A, D, E, G, 5 3 I, J, N, P, R en S. Ook de twee D I P N grijze diagonalen moeten aan R P I die eis voldoen. In de goud- kleurige vakjes ontstaat met G A R 6 de klok mee een woord van elf letters dat bij de maand P D september past. In de vakjes De winnaar ontvangt het spel met de letters 1, 2, 3, 4, 5 en 6 Woordzoeker, beschikbaar gesteld S A D N ontstaat een controlewoord door spellenfabrikant Goliath. De 4 van zes letters. winnaar van de puzzel uit het juli/ N J R D S Wilt u meedingen naar de augustusnummer is J. Groeneweg maandprijs, stuur dan het uit Rotterdam. De oplossing was: I D S G P elfletterige woord én het jubileumjaar. controlewoord via e-mail G P J E 2 naar [email protected], of Deze woordsudoku is gemaakt per post naar Raamweg 1a, door Folkert van der Meulen Bosma. © 2016 www.sudoku-variations.com 2596 HL Den Haag (o.v.v. Op zijn website www.sudoku- ‘Taalpuzzel’). Uiterste inzend- variations.com zijn tal van uitdagen- 22 datum: 18 september. de sudokuvariaties te vinden.

ONZE TAAL 2016 • 9 BEELDSPRAAK Proftaal

Erik van der Spek buigt zich maandelijks over beeldspraak die de tijd- geest vangt – en soms zelfs ook bepaalt. Splijtzwam

aar tegenstellingen zijn, is de splijtzwam niet ver te zoeken. “Keulse ‘massa-aanran- ding’ wordt politieke splijtzwam voor Duitse regeringspartijen”,W staat boven een artikel op HLN.be Kan echt niet over de talrijke aanrandingen tijdens de Keulse oude- jaarsnacht. Ook de brexit verdeelt de geesten: die vormt en populair tijdverdrijf tijdens saaie vergaderingen is de “echte Europese splijtzwam”, zo beweert een profes- het zogeheten bullshitbingo. Je maakt een bingokaart sor in het Erasmus Magazine. met allerlei voorbeelden van managementtaal of kan- Met een vertrouwde metafoor kun je gemakkelijk toortaal,E en tijdens de vergadering streep je de velden weg spelen. Je kunt hem bijvoorbeeld combineren met een die je hoort. Bij een volle kaart moet je dan eigenlijk heel andere metafoor: “Collegiale borrel: smeerolie of splijt- hard ‘Bullshit!’ roepen, maar dat wordt in de meeste verga- zwam?”, staat er boven een artikel in de Volkskrant over deringen achterwege gelaten. de gevaren van de bedrijfsborrel. Geen lezer die nog met Er zijn allerlei varianten op dit spelletje denkbaar: in de ogen knippert bij zo’n beeldbotsing. Ook een voetbal- plaats van woorden kun je ook zoeken naar andere taalsoor- ler kan een splijtzwam zijn, volgens de website van de ten, zoals grammaticale constructies. Maar je kunt het ook KNVB: “Er zijn nu geen splijtzwammetjes meer. Ze gaan taalkundig nóg uitdagender maken. De volgende variant is er echt voor, hebben de wil om kampioen te worden.” er een voor de Algemene Beschouwingen, of meer in het Allemaal leuk en aardig, maar wat ís een splijtzwam? algemeen voor politieke debatten: het ‘modale ladderspel’. “Als term uit de biologie betekent splijtzwam: bacterie Maak een kaart waarop je een rechthoek tekent die in die zich vermenigvuldigt door splijting”, schreef negen vakken verdeeld is. In het vak linksboven zet je het P.H. Schröder in zijn boek Van aalmoes tot zwijntjesjager woord mogelijk, rechtsboven zeker, linksonder toegestaan en (1980). “Maar men gebruikt het woord in deze zin rechtsonder verplicht. In elk van de drie vakken in de hori- eigenlijk niet meer.” Schröder bracht de term in verband zontale middelste rij teken je zowel een slang als een ladder. met de zeer Nederlandse “neiging tot splitsing in groe- Nu ga je letten op zogenoemde modale uitdrukkingen. pen en partijen” en noemde de gereformeerde staatsman Dat zijn taalvormen waarin de spreker zegt dat iets ‘moge- Abraham Kuyper (1837-1920) als mogelijke bedenker. lijk’ of ‘zeker’ is (of juist niet) of iets daartussenin, dan wel Toenmalig Tweede Kamerlid Hendrik Goeman Borgesius of iets ‘toegestaan’ is of ‘verplicht’ (of juist niet), of iets daar- sprak al in 1904 over “de splijtzwam die de volksschool tussenin. De bovenste rij gaat over waarschijnlijkheid (van uiteenscheurt door nog meer kleine schooltjes te stich- ‘mogelijk’ tot ‘zeker’, met in het midden ‘waarschijnlijk’), de ten voor allerlei secten”. De verzuiling als moeder aller onderste over wenselijkheid (van ‘toegestaan’ tot ‘verplicht’, splijtzwammen. met in het midden ‘wenselijk’). Het woord splijtzwam wordt dus eigenlijk alleen nog Je krijgt punten als je iemand iets hoort zeggen met een maar als metafoor gebruikt. Maar een mini-enquête letterlijke betekenis in de ene rij, maar met een achterliggen- leert mij dat sommige mensen denken dat er toch nog de bedoeling in de andere rij. Als iemand bijvoorbeeld zegt: een echte splijtzwam bestaat: een paddestoel die het ‘Dit kan toch niet!’, dan is de letterlijke betekenis ‘(on)moge- hout doet splijten. De metafoor is blijkbaar zó krachtig lijkheid’, maar bedoeld is ‘(on)wenselijkheid’. De luisteraar dat men als vanzelf op zoek gaat naar een letterlijke moet hier dus een betekenisverschuiving maken van linksbo- tegenhanger. ven naar het middelste vak beneden. Dit is een verraderlijke betekenisverschuiving; die noemen we een slang. Die moet dan ook worden omcirkeld in het vakje. ERIK VAN DER SPEK Iemand die zegt: ‘Dat mag u wel zeggen’, heeft het letterlijk over ‘toestaan’, maar de bedoeling is ‘mogelijkheid’ (linkervak bovenste rij). Dit gaat dus de andere kant op; hier gaat het niet zozeer om verraderlijkheid als wel om verzach- ting. We noemen het een ladder, en die moet dan ook worden omcirkeld. Voor elke ladder krijg je één punt, voor elke slang twee. Je kunt het modale ladderspel het best met meerdere mensen spelen, dan krijg je tenminste een beetje discussie over de betekenis van de zinnen. Want de echte winst is natuurlijk niet dat je een spelletje wint, maar dat je beter begrijpt wat mensen (en vooral politici) bedoelen te zeggen.

Brexit: “Europese

Illustratie:Matthijs Sluiter splijtzwam”. DE TAALPROF 23

ONZE TAAL 2016 • 9 Ype

Hoe noem je een drie-in-eenbestek?

REDACTIE ilt u er een vorpel den we weer te kijken van het vreetsteel. En een paar mensen ONZE TAAL bij?’ Misschien kij- grote aantal reacties, en de vele verwezen naar het volgens hen ken we binnenkort originele inzendingen. overbodige karakter van de uit- niet‘W meer op van een vraag als Er waren inzenders die op- vinding: afval, onding en slecht- deze. Vorpel werd namelijk het merkten geen behoefte te hebben voor-het-milieu-ding. vaakst voorgesteld als Neder- aan een nieuw woord. Spork is Maar geen woord werd dus zo lands woord voor het drie-in-een- toch prima? En waarom niet ge- vaak genoemd als vorpel, en dat bestek dat bijvoorbeeld bij de Al- woon bestek, eventueel verkleind lijkt daarom voorlopig de beste bert Heijn to go ligt. Tot nu toe tot bestekje? Maar de meerder- papieren te hebben. Alleen dekt was het voorwerp vooral heid kwam met alternatieven. het strikt genomen niet helemaal bekend onder de naam Veelal waren dat samentrekkin- de lading, net zomin als spork spork, van het Engelse gen als lepelvork, lepork, levo, trouwens. Want waar is het mes spoon (‘lepel’) en fork melevo, mepel, meslepel, mevolep, in deze samentrekkingen? Morpel (‘vork’). Maar een vekel en vepel. Of iets Roald Dahl- dan? Of beter, gelet op de letter- Nederlands woord is achtiger: lorkel, lurk, mork, mor- vertegenwoordiging van de drie er nog niet, tenmin- pel, plorkel, slork, splork, sporkel, woorden: merkel. Met zo’n beste, niet officieel. En vlork, vorkel en vrepel. stekje schaften we het! < daarom vroegen we Daarnaast waren er flink wat onze Facebook-volgers inzenders die het over een andere Op onze Facebook-pagina vindt u Foto: Eva van Wijk hoe zij het zouden noemen. boeg gooiden en voorstellen de- geregeld oproepen als deze: Dat onze creatieve volgers den als 1-stek, bi-stek, drie-in-de- www.facebook.com/onzetaal. nooit te beroerd zijn om te reage- hand, duohap, happer, hermafro- 24 ren, wisten we. Maar toch ston- dietje, pikkel, snaaierd, tristek en

ONZE TAAL 2016 • 9 “Ik lachte haar De Craemer juist in, mama!”

REDACTIE ONZE TAAL

lles waar je ín kunt, daar kun je ook weer úít. Zo moet de kleindochter van lezer Maarten van Woerkom hebben gedacht toen ze aan de ont- bijttafelA aan haar opa vroeg: “Ben je uit slaap gevallen?” Uit het signalement dat Van Woerkom ons stuurde, komt fraai naar voren hoe kinderen taal leren. Als een kind eenmaal weet dat in het tegengestelde is van uit, en dat inpakken het tegengestelde is van uitpakken, kan De ziekte hij dat eindeloos toepassen op woorden als inademen, inklappen en inschrijven – totdat hij natuurlijk merkt dat n een interview met schrijfster Stella Bergsma las ik dat daar beperkingen aan zitten. ze graag een opvangboot voor verstoten woorden wil, net Toen we Van Woerkoms anekdote op Facebook plaats- als Eva van Liere, hoofdpersoon van Bergsma’s roman ten, kwamen verschillende ouders met andere interes- IPussy album (2016). Eva houdt van woorden die mensen lie- sante in/uit-verwisselingen van hun kinderen: ver niet horen. “KAK KNAP SCHIJT HOER DOOD STERF KOTS PUS. (…) Ik geef les in kanker. Het liefste woord, om- - Zoon van 4 lacht zusje van 2 uit, die dat duidelijk niet dat iedereen het haat. Ik zal het kussen en koesteren, het is leuk vindt. Als ik hem hierop aanspreek, ontkent hij alles wat erg is in één woord. (…) Ik wil een opvangboot dat hij haar uitlachte: “Ik lachte haar juist in, mama!” voor alle verstoten woorden. (…) In taal vertellen we wie we - Mijn zoon was eens moe (zelf zei hij heel dramatisch zijn en de taal vertelt het ons terug. Het is toveren. Magie.” dat hij “volkomen was uitgeput”), dus hij ging even Dat Eva zo van het woord kanker houdt, katapulteerde me liggen. Daarna stond hij op, want hij was weer terug naar mijn kindertijd. Mijn grootmoeder was als de “ingeput”. dood voor dat woord. Toen ik haar vroeg waaraan haar ouders overleden waren, zei ze: “Aan de ziekte.” Welke ziekte? Maar kinderen trokken ook andere mooie parallellen: Ze schudde het hoofd. “Dat moet je aan je moeder vragen.” “De ziekte” was kanker. Mijn grootmoeder was niet de eni- - Mijn zoon constateerde dat papa weer “binnen ge van haar generatie die het woord niet durfde uit te spre- westen” was, nadat die de avond ervoor iets te diep ken, alsof je alleen al door de letters in de mond te nemen in het glaasje had gekeken. “de ziekte” een uitnodiging stuurde. - Toen iemand mijn dochter vroeg wanneer ze jarig Ook dat is de magie van taal: zó veel kracht aan woorden was, antwoordde ze: “Twee mama.” Toen we dat niet toekennen dat je ze niet wilt uitspreken. Kanker was het begrepen, vroeg ze: “Ja toch, mam, ik ben 2 jou jarig grootste taboewoord van mijn grootmoeder – en in tegenstel- hè?” En toen snapte ik het en zei: “Ja hoor, je bent ling tot Stella Bergsma vind ik het jammer dat er tegenwoor- 2 mei jarig.” dig geen taboewoorden meer zijn. Niet alleen omdat het op - Die van mij vroeg wanneer we een “meisjeskaas” sociale media tot scheldpartijen leidt waarbij woorden als gingen kopen in plaats van ‘jonge kaas’. kut-Marokkaan, neger en teringlijer in het rond vliegen, maar - Mijn dochter werd een ‘tiener’ toen mijn zoontje vijf ook omdat taboewoorden zo’n krachtig geloof in de macht was. “Dan ben ik een vijver”, was zijn reactie. van taal uitdrukken. Als er bij de Aboriginals een belangrijk - Mijn zoon kan zijn broek zelf aantrekken als hij die iemand sterft, kan zijn naam tijdelijk taboe worden, maar eerst voor zich op de grond legt. Als hij de broek een ook elk naamwoord of werkwoord dat qua klank op die keer verkeerd om legt en ik hem op de kontzakken naam lijkt. Zo stierf er in 1975 in Yirrkala een man genaamd wijs, draait hij de broek keurig om en vindt dat nu Djaayila. Niet alleen zijn naam moest onuitgesproken blijven, de “piemelzakken” boven liggen. maar ook het werkwoord djaal, dat ‘naar iets verlangen’ betekent. Zo’n taboewoord zegt veel over de sociale verhou- Zeker geen ingekookte dingen in een gemeenschap, zoals de angst van mijn groot- kinderen die dit doen moeder voor kanker veel zei over de tijd waarin zij leefde. dus, maar kleine taal- Vandaag betekent kanker niet meer automatisch de dood, wondertjes, die hun terwijl zij dat woord er wel nog rechtstreeks mee verbond. uitferieure inzicht Dat wij geen taboewoorden meer hebben, zegt dan ook nozel toepassen. < weer iets over ónze tijd en samenleving, dus op dat vlak ben ik het wel met Bergsma eens. Taal vertelt wie we zijn, of zo- Alle inzenders: als Bergsma het in het interview prachtig verwoordt: woor- hartelijk dank. den zijn “entiteitjes op pootjes”.

ANN DE CRAEMER Foto: Ilona75 / 123RF 25

ONZE TAAL 2016 • 9 Adv_Onze taal-7-16.qxp_Opmaak 1 13-07-16 12:50 Pagina 1 (advertentie)

Nog beter worden in je vak? professionaliseringsaanbod 2016-2017 voor docenten vo en mbo

• Leesexpert vo (S2115) • Werken met Nieuwsbegrip (S2183) • Aan de slag met woordenschat (S1505) • Krachtig schrijfonderwijs (S1651) • Vakoverstijgend werken in de ISK (S15200) • Schrijfvaardigheid en NT2 (S1655)

Kijk op cedgroep.nl/cursussen

Bezoek de Conferentie Begrijpend lezen op 28 september in Rotterdam cedgroep.nl/conferentiebegrijpendlezen

@cursusced facebook.com/cursusbureau CED-Groep bereikt

NIEUW:

* € 13,99 € 14,99 € 14,99

Boordevol interessante weetjes, handige adviezen en grappige taalblunders.

De agenda en de kalenders zijn te bestellen via www.onzetaalwebwinkel.nl. 26 * Nu met gratis Onze Taal-agenda-elastiek bij uw bestelling!

ONZE TAAL 2016 • 9 RIEMER REINSMA Namen op de kaart

Tweemaandelijkse rubriek over namen die je tegenkomt De koude kerk van Koudekerk als je door de atlas bladert. et moet er eindelijk maar eens van komen. Al heel lang vraag ik me Haf hoe Koudekerk aan den Rijn aan zijn naam gekomen is. En

ook bijna-naamgenoten als Kou- Foto: Vincent Schoonderwoerd dekerke (Zeeland), of – vlak over de grens – Kaldenkirchen, en net over de Franse grens: Coudeker- que. Toch niet omdat de samen- gestroomde gelovigen ’s winters in de kerk zaten te vernikkelen van de kou? In de dertiende Koudekerk aan de eeuw, toen de naam Koudekerk bevroren Rijn. voor het eerst in de schriftelijke bronnen verscheen (nog zonder betogen in hun boek Een neder- hebben gedateerd, want in dat ‘aan den Rijn’), was dat immers zetting achter het torentje (2006) jaar is de naam Woeste Hoeve niks bijzonders. Vloerverwarming dat het vaak is voorgekomen dat voor het eerst opgetekend. bestond niet. als mensen het veen gingen ont- Betekent koud in plaatsnamen Desondanks heeft men heel ginnen, de dorpskom een eind dan nooit gewoon ‘koud’, ‘met lang gedacht dat de naam iets opschoof, omdat de boerderijen een lage temperatuur’? Jawel. met de kilte van de kerk te werden verplaatst naar achterge- Neem de straathoek Havenplein- maken had. In 1935 beschreef legen, nieuw ontgonnen akkers. Oude Vest in Leiden, in de volks- iemand de Koudekerkse kerk – Ook bij Koudekerk lagen veen- mond ook wel de Koude Hoek niet de huidige kerk trouwens, moerassen. Het zou kunnen dat genoemd. Onderzoeker Loes maar een voorloper daarvan – er bij de nieuwe nederzetting een Maas heeft in het tijdschrift heel poëtisch als een kerk die nieuwe kerk werd gebouwd, en Naamkunde (1989) laten zien dat “niet door machtig geboomte de oorspronkelijke kerk eenzaam opvallend veel plaatsen die Kou- voor den adem des winds be- achterbleef, met het gevolg dat de Hoek of Koude Horn heten schut” werd. een plaatsnaam als Koudekerk (een ‘horn’ is een vanuit de lucht ontstond. “Later kan de bebou- gezien puntig stuk land dat in het Ontginnen wing weer bij de kerk zijn terug- water uitsteekt), uitgerekend aan Hoe zit het dan wel? De naam- gekeerd waarbij de plaatsnaam de oostkant van een stad of dorp kundigen zijn het erover eens dat Koudekerk bleef bestaan”, schrijft liggen, onbeschermd tegen de koud hier niet op de temperatuur Van Grinsven. Die oude kerk koude winterse oostenwinden. ter plaatse sloeg, maar iets heel moet dan dus al van voor het Op drie gevelstenen daar in Lei- anders moet hebben uitgedrukt. genoemde jaar 1221 hebben geda- den is een gebeeldhouwd winter- Namelijk dat de kerk in kwestie teerd. Van Grinsven denkt aan gezicht te zien, met ijsvermaak niet meer in gebruik was. Merk- een kerk uit de achtste of negen- en met de tekst “Datt friest”. waardig is wel dat onze grote de eeuw. Nu zou je zeggen: als er koude historische woordenboeken, zoals hoeken zijn, op het oosten ge- het Middelnederlandsch Woorden- Woest legen, moeten er ook warme boek en het grote Deutsches Wör- Niet alleen kerken, maar ook an- hoeken zijn. Gek genoeg is dat terbuch, deze betekenis van koud dere gebouwen konden het voor- hoogst zelden zo. Er is maar helemaal niet blijken te kennen. voegsel koud, in de betekenis één voorbeeld bekend, namelijk Maar goed, als het inderdaad ‘niet meer functionerend’, krij- Warmoord, in het Noord-Brabant- klopt, zou het dus betekenen dat gen. Zo ligt er op de Veluwe een se dorp Oeffelt. Het ligt aan de er in 1221, toen de naam Koude- gehucht Coldenhove – daar heeft westkant van het dorp. En het kerk voor het eerst in een docu- ooit een verlaten hoeve gestaan. aardige is dat aan de oostkant ment genoemd werd, ergens in Coldenhove is een tweelingbroer- van datzelfde Oeffelt de Koude het dorp een oude, om de een of tje van het gehucht Woeste Hoe- Oord ligt. andere reden niet meer gebruikte ve, niet ver daarvandaan. Woest Maar misschien is het ook wel kerk stond, die door een nieuwe betekende hier hetzelfde als logisch dat er veel meer koude vervangen was. Maar bewijs ont- koud. Ook in dit geval is niet dan warme oorden zijn. We kla- breekt. Nergens een spoor. meer te achterhalen over welk gen in Nederland immers vaker Hoewel … De schrijvers P.F.A. verlaten gebouw het gaat. Dat en liever over de kou dan over de van Grinsven en M.F.P. Dijkstra moet in elk geval van vóór 1559 warmte. < 27

ONZE TAAL 2016 • 9 WEBWINKEL ONZE TAAL

NIEUW NIEUW NIEUW Roald Dahl woordenboek Handlettering doe je zo! Kun je een ouwe aap nog Heidi Aalbrecht en Pyter Wagenaar Karin Luttenberg kunstjes leren? Fantabuleus, wangdoedels Duidelijke stap-voor-stap- Ton den Boon en flitspoppers – de kleur- handleidingen, tips, trucjes 101 nuttige en eigentijdse rijkste woorden uit Roald en oefenmateriaal om spreekwoorden, met uitleg Dahls verhalen in een direct te beginnen met over herkomst, gebruik en geïllustreerd woordenboek. creatieve belettering. betekenis door de hoofdre- Zie ook het artikel op (Moon, 96 blz.) dacteur van de grote Van blz. 16. (Van Dale, 288 blz.) € 14,99 Dale. (Van Dale, 128 blz.) € 24,99 € 10,– NIEUW Taal als een jas Taal is business Leesbaar Amsterdam Claertje Frieke Frieda Steurs Decoratieve stadsplatte- Geïllustreerd kinderboek Taal en communicatie in grond van Amsterdam, over de avonturen van de economische ‘global opgebouwd uit bijna vijf- Carlijn en Hom, die en village’: over vertalen, ‘loka- honderd literaire citaten passant allerlei dingen liseren’, vaktaal, meertalig- over Amsterdamse straten over taal ontdekken. Zie heid en taaltechnologie. en pleinen, als kaart (84 x ook de rubriek ‘Boeken’. Zie ook de rubriek ‘Boeken’. 59 cm) of als boekje. (HaEs Producties, 112 blz.) (Scriptum, 222 blz.) € 14,50 / € 19,50 € 15,99 € 24,95 Evert Kwok vakantieboek Schrijfwijzer compact Spellingwijzer Onze Taal Eelke de Blouw en Tjarko Evenboer Jan Renkema en Eric Daamen Taaladviesdienst Onze Taal Vakantieboek vol cartoons, De iets minder uitgebreide De spelling van 70.000 foto’s en puzzels van de versie van het bekendste en lastige woorden, woord- grootmeesters van de bestverkochte taaladvies- vormen en eigennamen, melige taalgrap (“Naakt- boek van Nederland. met duidelijke uitleg van stranden – je hebt er niks (Boom, 276 blz.) de achterliggende spelling- aan”). € 19,90 regels. (Syndikaat, 80 blz.) (Prisma, 790 blz.) € 9,95 € 17,50 Taal Johannes Goropius Becanus Van Adam tot Antwerpen Sterre Leufkens Eddy Frederickx en Toon van Hal Johannes Goropius Becanus Inleiding in de taalkunde; Definitieve biografie van De twee hoofdwerken over oertaal, kindertaal- deze kleurrijke zestiende- van de zestiende-eeuwse verwerving, dierentaal en eeuwse arts en taalkun- taalkundige Becanus. forensische taalkunde – en dige, die liet zien dat het Vertaald en ingeleid door meer. Nederlands de taal van Nico de Glas. (AUP, 136 blz.) het paradijs was. (Verloren, (Verloren, 447 blz.) € 9,95 336 blz.) € 39,– € 29,– Pindakaas en Hagelslag Taal-top-100 Onder correctoren INL en Onze Taal Taaladviesdienst Onze Taal Fred Baggen Set van twee bestsellers De honderd meestgestelde Lichtvoetige beschouwin- over de etymologie van vragen over het Neder- gen over alles wat cor- alledaagse woorden: Waar lands, beantwoord door rectoren en andere tekst- komt pindakaas vandaan? de Taaladviesdienst van verwerkers bezighoudt – en Waar komt hagelslag Onze Taal. van spelling tot woord- vandaan? Met gratis boek- (Sdu uitgevers, 221 blz.) spelingen. (Aldus Boek elastiek. (Onze Taal/Thomas € 19,50 Compagnie, 232 blz.) Rap, 124/125 blz.) € 19,99 € 15,– (i.p.v. € 19,95)

BOEKEN VERKRIJGBAAR BIJ BESTELINFORMATIE U kunt deze boeken bestellen in de webwinkel van Onze Taal: www.onzetaalwebwinkel.nl. Daar vindt u ook nog veel andere taalboeken en -uitgaven. De genoemde prijzen gelden voor Nederland. Levertijd 3 tot 7 dagen. Voor bestellingen van minder dan € 19,– wordt in Neder- land € 2,50 aan verzendkosten in rekening gebracht. In de webwinkel worden apart de extra 28 verzendkosten voor het buitenland berekend.

ONZE TAAL 2016 • 9 Jaarvergadering Onze Taal 2016

PETER SMULDERS - DIRECTEUR ONZE TAAL

p 8 juni vond de jaarvergadering van Onze Taal plaats. Plaats van hande-

lingO was dit keer de Koninklijke Foto: Saskia Aukema Bibliotheek (KB), waar de leden voorafgaand aan de vergadering een rondleiding kregen langs de immense boeken- en tijdschriften- collecties in de kelders. Tijdens de vergadering ging voorzitter Gert Haverkate kort in op het uitvoerige jaarverslag van 2015, dat te vinden is op onzetaal.nl/jaarverslag2015. Er valt onder (veel) meer in te lezen dat het jaar 2015 werd afgesloten met 28.740 leden. De voorzitter prees de medewerkers van de Voorzitter Gert Haverkate licht het jaarverslag toe. Links: Margot Scheltema. organisatie voor de vele activiteiten en de mooie prestaties die geleverd zijn. om op een positief resultaat uit van bleef – op een geheel van Penningmeester Margot te komen is in 2015 niet helemaal € 1.489.063 aan kosten – een post Scheltema belichtte de financiële uitgekomen. Eerder waren reser- van € -7.332 over die ten laste situatie van het genootschap. De veringen gemaakt voor het con- gebracht is van de reserves. reserves van Onze Taal zijn vol- gres van 2015 en voor digitalise- Het bestuur verandert van sa- doende op peil, maar de wens ringskosten; na toerekening daar- menstelling. Gert Haverkate en Carel Jansen werden herkozen als bestuurslid voor een periode van vier jaar. Secretaris Els Elffers Papier en digitaal samen Studenten half geld trad na een zittingsperiode van Vanaf 1 januari 2017 zal Onze Taal zijn leden Nieuw is dat er voor het eerst een speciaal vier jaar af als bestuurslid; be- een extra service bieden. U krijgt dan de mo- goedkoop tarief komt voor studenten en stuurslid Livia Verstegen zal haar gelijkheid om Onze Taal ook digitaal te lezen, scholieren; zij kunnen voortaan lid worden plaats als secretaris van het be- op computer, tablet en smartphone. In de- voor half geld: € 19,75 (i.p.v. € 39,50). stuur overnemen. cember ontvangt u hier nader bericht over. Verder is voor het buitenland het tariefs- Voor 2016 en 2017 zijn er grote Het tarief voor het lidmaatschap zal met verschil tussen ‘Europa’ en ‘buiten Europa’ plannen, onder meer voor het be- ingang van 2017 € 39,50 per jaar bedragen. opgeheven. De verzending naar het buiten- schikbaar stellen van de digitale Daarvoor ontvangt u: land zal bovendien voortaan door een partij Onze Taal aan álle leden, en voor worden uitgevoerd die garanties geeft voor een verdere professionalisering • 10 x per jaar het tijdschrift Onze Taal, een betere en snellere bezorging dan voor- van de marketing. Daar moeten in papieren én digitale vorm heen het geval was. ook investeringen voor worden • gratis advies per e-mail gedaan. Gezien deze plannen (zie www.onzetaal.nl/taaladvies) Contributie 2017 kreeg de penningmeester instem- • korting op congressen van Onze Taal en De verschillende tarieven voor het lidmaat- ming van de leden met het voor- op taaltrainingen (zie www.onzetaal.nl/ schap inclusief het papieren en digitale tijd- nemen om de contributie voor taaltrainingen) schrift worden als volgt: 2017 met maximaal € 3,50 te ver- hogen (zie ook het kader). Belangrijk: e-mailadres • Nederland, Curaçao, In de rondvraag werd er aan- Om u als lid toegang te kunnen geven tot de Sint-Maarten, Aruba, Suriname € 39,50 dacht gevraagd voor de ophef die digitale versie van het tijdschrift hebben wij • België € 43,50 er is over de Nederlandse Taal- uw e-mailadres nodig. Mocht dat nog niet bij • overige landen € 57,50 unie. Deze organisatie staat (op- ons bekend zijn, wilt u het dan doorgeven via • studenten en CJP-leden € 19,75 nieuw) in een negatief daglicht, www.onzetaal.nl/mail? (En let op: de adres- • collectief abonnement (papier en digitaal) in rapporten en in de pers. Het senbestanden van Taalpost en Woordpost - basisabonnement € 60,– bestuur zegde toe zich te zullen zijn niet gekoppeld aan het ledenbestand.) - alle volgende € 21,50 beraden over een opstelling in Beëindiging van het lidmaatschap voor • los tijdschrift (exclusief deze kwestie. < 2017 kan tot 1 november 2016 via verzendkosten) € 6,– www.onzetaal.nl/abonnementen/opzeggen. 29

ONZE TAAL 2016 • 9 REDACTIE ONZE TAAL Tamtam

Nieuw Taalmuseum toont “grootste collectie ter wereld”

alf september krijgt Nederland er een nieuw museum bij: H het Taalmuseum. Pepijn Reeser is betrokken bij de ontwikkeling ervan. Waar staat dat Taalmuseum? Foto: Georgios Gripeos Reeser: “Taal laat zich niet makkelijk vangen in een traditioneel museum, in een vitrine of aan een haakje in de muur. Bovendien is taal overal aanwezig. Daarom kiezen we voor de openbare ruimte, met de stad als museaal podium. Per activiteit zoeken we naar de beste locatie: de taal van boeken en literatuur in de bibliotheek, de taal van politiek in het stadhuis, de taal van jonge- ren op scholen. De stad Leiden vormt daarbij ons vertrekpunt, aangezien het Taalmuseum een initiatief is van de Leidse universiteit en de gemeente Leiden.” Waaruit bestaat de collectie? “Taal vormt waarschijnlijk de grootste collectie ter wereld. Die collectie willen we niet bezitten, maar op aansprekende, toegan- Pepijn Reeser van kelijke en passende wijze onder de aandacht brengen: met ten- het Taalmuseum. toonstellingen en publicaties, optredens, een festival en digitale activiteiten. Elk jaar werken we een thema uit, in samenwerking vraag onderzoeken. We presenteren onszelf op de Nacht van met wetenschappers en taalexperts.” Kunst en Kennis (17 september, Leiden) en lanceren in september Wat kunnen mensen ervan verwachten? een nieuwe website op Entaal.nl. Ook denken we alvast na over “Dit jaar is het thema ‘Van wie is de taal?’ Medio september volgend jaar: dan buigen we ons over de relatie tussen taal en opent in het Leidse stadhuis een tentoonstelling waarin we deze schrift.”

A.F.Th. van der Heijden Algoritme beoordeelt schrijft Dictee betrouwbaarheid van

k wist gelijk dat ik het diger denken. Ik ben geen teksten “Iwilde doen”, zegt A.F.Th. schoolfrik, maar ik betreur van der Heijden bij de aan- dat.” un je die positieve hotel- maken ze heel consequent ge- kondiging dat hij de 27ste Het Dictee wordt dit jaar K recensie wel vertrouwen? bruik van structuurwoorden, editie van het Groot Dictee uitgezonden op zaterdag En die vertegenwoordiger die zoals omdat, toen en vervol- zal verzorgen. 17 december. Wie mee wil zo enthousiast zijn product gens, bijvoorbeeld steeds aan Van der Heijden hecht schrijven in de uitzending, aanprijst? Binnenkort hoef je het begin van een zin. Mensen aan de spellingregels, zo laat kan zich in november kwali- dit misschien niet meer zelf die de waarheid vertellen, zijn hij weten via de NOS: “Als je ficeren via de voorrondes in te beoordelen. Een internatio- hierin veel willekeuriger. Tot verkeerd spelt, ga je ook slor- de Volkskrant en De Morgen. naal team van wetenschap- slot blijken leugenaars in online pers, onder wie de Nederlan- gesprekken, zoals een chat of der Tom van Laer, heeft na- mailwisseling, de schrijfstijl melijk een algoritme ontwik- van hun gesprekspartner over keld dat de betrouwbaarheid te nemen. Gebruik je bijvoor-

Foto: Lilian van Rooij van online teksten kan in- beeld vaak het woordje en, schatten. dan is de kans groot dat zij dat Het algoritme beoordeelt ook gaan doen. berichten op drie talige as- Volgens de wetenschap- pecten: woordgebruik, struc- pers is het algoritme beter in tuur en schrijfstijl. Leuge- het herkennen van leugens naars hebben het bijvoor- dan de mens. Een website of Dicteeschrijver beeld niet snel over zichzelf app is er nog niet, maar er A.F.Th. van der en gebruiken veel bijvoeglijke wordt over gedacht die te ont- 30 Heijden. naamwoorden. Daarnaast wikkelen.

ONZE TAAL 2016 • 9 DE KWESTIE FRANK JANSEN De termen hoog- en laagopgeleid afschaffen?

Kim Putters, de directeur van het Sociaal en Cultureel Plan- bureau, heeft in Trouw voorgesteld de termen hoge en lage opleiding af te schaffen om de groeiende kloof tussen hoog- Realityshow met hoofd- en laagopgeleiden te dichten. Op de website van Onze Taal openden we een discussie over dit idee. Bijna zevenhonderd rol voor taal mensen reageerden op de vraag: ‘Is het een goed idee om die termen hoog en laag op te heffen?’ n Babel 250, een nieuw gebruiken. De grote vraag is Zuid-Koreaans tv-program- natuurlijk of ze een gemeen- I JA 32 ma, zijn zeven mensen die schappelijke taal zullen ont- % elkaars taal niet spreken, bij- wikkelen, en hoe die er dan eengebracht in een vissers- uit zal zien. In de eerste af- NEE 68 dorpje. De kandidaten (uit leveringen kwam er blijkbaar % Zuid-Korea, Rusland, Frankrijk, van die gemeenschappelijke China, Thailand, Venezuela taal nog niet veel terecht: de Veel nee-stemmers wijzen op in sommige gevallen onrecht- en Brazilië) moeten samen- deelnemers moesten nog aan het geringe succes dat een vaardig uit. Algemene oplei- leven en samenwerken, maar elkaar wennen. verandering van termen be- dingen als de universitaire mogen daarbij géén Engels schoren is als middel om de studie rechten gelden als ho- kwaal van de tweedeling te ger, hoewel ze tot vage mini- genezen. Anderen vrezen dat mumcompetenties leiden, Orang-oetan heeft de oude termen vervangen terwijl technische opleidingen worden door vage eufemis- waarvoor je veel moet weten controle over zijn stem men die de communicatie en kunnen, tot de lagere op- niet dienen. Een enkeling van leidingen worden gerekend. oor het eerst is het onder- men, waarschijnlijk al bij de ge- hen zegt eerlijk dat hij zó En natuurlijk wijzen ja-stem- V zoekers gelukt om een zamenlijke voorouder van de hard gewerkt heeft voor zijn mers op het onmiskenbare orang-oetan nieuwe klanken mens en de mensaap. Het lijkt hoge diploma dat hij recht feit dat het denkvermogen aan te leren. Dit toont aan dat er overigens niet op dat een heeft op de aanduiding hoog- van nogal wat hogeropgelei- de apensoort controle heeft orang-oetan ooit een menselij- opgeleid. den tekortschiet. over zijn stem – een doorbraak ke taal zal kunnen beheersen. De minderheid die de ter- in het onderzoek naar de Daarvoor is zijn spraakkanaal men wel kwijt wil, laat zich De nieuwe kwestie vindt u op evolutie van het menselijk taal- te afwijkend en zijn cognitieve bij de inzendingen niet on- www.onzetaal.nl/poll zodra vermogen. vermogen te beperkt. betuigd. Behalve dat laag- zich iets aandient; via Taalpost, Tot nu toe werd aangeno- opgeleid kwetsend kan over- Facebook en Twitter wordt men dat alleen mensen nieu- komen, pakt het onderscheid deze dan aangekondigd. we klanken konden leren, iets wat cruciaal is voor de ontwikkeling van gesproken taal. Maar orang-oetan Rocky be- wees dus het tegendeel: in een AGENDA imitatiespel met een van de onderzoekers leerde hij klan- Foto: Mike Crowther / Indianapolis Zoo 5-11 september, Nederland. Week van de alfabetisering. ken nabootsen, variërend in 26 september. Europese dag van de talen. toon en toonhoogte. Hij produ- 26 september, Brussel. Debat ‘Meertaligheid: kracht of ceerde klanken die nooit eerder klacht?’ waren aangetroffen bij orang- 28 september, Rotterdam. Conferentie ‘Begrijpend lezen’ oetans. rondom de vraag: ‘Hoe kunnen lezen en schrijven elkaar in Deze uitkomst maakt het het onderwijs versterken?’ aannemelijk dat de ontwikke- 30 september - 1 oktober, Utrecht. DRONGO talenfestival ling van het menselijk taalver- in de Jaarbeurs. mogen veel eerder is begonnen dan tot nu toe werd aangeno- Orang-oetan Rocky. Meer informatie en meer evenementen: www.onzetaal.nl/agenda. 31

ONZE TAAL 2016 • 9 RAYMOND NOË Boeken

‘Boeken’ licht u in over nieuwe uitgaven in taalkundig Nederland en Taal en economie uit de Verenigde Staten. België. Vermelding in deze rubriek In haar boek Taal is business Bij de Blackfeet in Montana in betekent niet dat de redactie ze toont hoogleraar Frieda Steurs 1911. Dagboek van Willy Uhlen- aanbeveelt. Voor een zo volledig (tevens de kersverse nieuwe beck-Melchior is ingeleid en mogelijk beeld hebben wij ook uw directeur van het Instituut geannoteerd door Mary Egger- hulp nodig. Weet u iets waarvan u voor de Nederlandse Taal in mont-Molenaar; het is een denkt dat het in deze rubriek Leiden) hoezeer de wereld- uitgave van Ginkgo en kost € 25,– thuishoort, laat het ons dan weten. economie afhankelijk is van (gelijmd, 282 blz.). Bestellen: Verschijningsdata en prijzen onder taal. Die wereldeconomie is in Uitgeverijginkgo.nl. voorbehoud. Boeken die hier toenemende mate een kennis- gedichtenlezer zouden kunnen ISBN 978 90 71256 43 1 besproken worden, zijn alleen te economie, en voor het over- opkomen, zoals ‘Waarom heeft koop in de webwinkel van Onze Taal brengen van kennis heb je nu poëzie zoveel witregels?’, Kinderboek over taal als dat vermeld wordt. eenmaal taal nodig. Bovendien ‘Waarom zegt de dichter niet Taal als een jas van Claertje moeten bedrijven die inter- gewoon wat hij/zij bedoelt?’ en Frieke is een kinderboek waarin nationaal opereren in allerlei ‘Is vertaalde poëzie de moeite de scholiertjes Carlijn en Hom waard?’ Maar ook taliger samen avonturen beleven. In aspecten als regelval, rijm en het verhaal speelt taal een be- Schelden in Tilburg metaforen komen aan de orde. langrijke rol, en er worden op Ed Schilders, auteur, bibliofiel Olijven moet je leren lezen. Een een speelse manier allerlei taal- en Tilburg-kenner, vertelt in cursus genieten van poëzie is een Appetjoek! alles wat er te ver- uitgave van Atlas Contact en tellen is “over spotten en schel- kost € 17,99 (gelijmd, 160 blz.). den in Tilburg, Goirle en om- ISBN 978 90 450 3134 7 melanden”. Het aantrekkelijk vormgegeven en geïllustreerde Uhlenbeck bij de boek inventariseert om te be- lokale talen met hun klanten Blackfeet ginnen wat de ommelanden de en hun doelgroep communice- In de zomer van 1911 onder- Tilburgers allemaal toewensen ren. Een en ander brengt aller- nam de Leidse taalkundige (kruikezeikers, keischijters), en lei aspecten en problemen met prof. dr. C.C. Uhlenbeck een zich mee die de inzet van taal- studiereis naar de Amerikaanse onderwerpen (codetaal, klank- professionals en hoogwaar- staat Montana, om daar de taal woorden, gespreksvullers, dige taalsoftware vereisen – van de Blackfeet-indianen te synoniemen, woordvorming) in en daarmee is er een heuse bestuderen. Zijn echtgenote uitgelegd. Met vrolijke illustra- wereldwijde taalindustrie ont- Willy Uhlenbeck-Melchior ver- ties van Rick de Jongh. staan. Onderwerpen die in gezelde hem en hield een dag- Taal als een jas is een uitgave van het boek aan bod komen, zijn boek bij, en dat is nu, ruim hon- HaEs Producties en kost € 15,99 meertaligheid, het Engels als derd jaar later, gepubliceerd als (gebonden, 112 blz.). wereldtaal, merknamen, vak- Bij de Blackfeet in Montana in ISBN 978 90 819901 8 9 taal en terminologie, juridisch 1911. Haar verslag van deze > Te koop in de webwinkel van andersom (struifeters, mosterd- en medisch taalgebruik, taal- drie maanden in Montana be- Onze Taal; zie blz. 28. zakken). Vervolgens gaat het politiek en taal- en spraaktech- schrijft niet alleen de manier over de kunst van het schim- nologie. waarop haar echtgenoot zijn En verder pen en schelden over specifie- Taal is business. Taal, de turbo taalstudies ondernam en de rol • Handschrift van de duivel ke onderwerpen, zoals gierig- naar economisch succes! is een van Donald Nolet. Thriller over heid, domheid, manieren van uitgave van Scriptum en kost het mysterieuze, nooit ont- praten, lichamelijke kenmerken € 24,95 (gebonden, 222 blz.). cijferde Voynich-handschrift en de politie. Dat het boek een ISBN 978 94 6319 022 0 uit de Middeleeuwen. Cargo, grotendeels historische insteek > Te koop in de webwinkel van € 19,90 (gelijmd, 336 blz.). heeft, merk je aan onderwer- Onze Taal; zie blz. 28. ISBN 978 90 234 9683 0 pen als ‘in de fabriek’, ‘socialis- • A Practical Dutch Grammar ten’ en ‘het geestelijk leven’, Gedichten leren in Arabic van Yolande Spaans die een beeld oproepen van lezen en Abdelmajid Essadiki. Basis- een maatschappij die we van- Veel mensen weten niet grammatica Nederlands voor daag de dag niet meer kennen. goed wat ze met poëzie aan die zij daarbij speelde, maar het Arabischsprekenden, voor be- Appetjoek! Spotten en schelden in moeten, aldus dichter Ellen geeft ook een onbevangen kijk ginners en lichtgevorderden, Tilburg, Goirle en ommelanden Deckwitz, en daarom legt zij op het veranderende culturele over onder meer woord- is een uitgave van Gianotten in Olijven moet je leren lezen en economische leven van de volgorde, werkwoorden, ont- Printed Media en kost € 11,50 uit hoe je gedichten kunt leren Blackfeet. Het dagboek wordt kenningen en het gebruik van (ingenaaid, 120 blz.). Bestellen: lezen en waarderen. Daarbij aangevuld met hoofdstukken er. Primavera Pers, € 12,90 Boekenfabriek.nl. geeft ze antwoord op allerlei over leven en werk van de (gelijmd, 96 blz.). 32 ISBN 978 90 6663 075 8 vragen die bij de beginnende Uhlenbecks na hun terugkomst ISBN 978 90 5997 220 3 <

ONZE TAAL 2016 • 9 Matthias Giesen

REDACTIE ONZE TAAL Lezer

Naam Steven Hagers. had meteen mijn interesse. Wat zelden? ‘De kwestie’. Woonplaats De Bilt. Andere tijdschriften Welke taalonderwerpen Geboren 3 juli 1958 in Nieuwsbrieven zoals die van boeien u het meest? ’s-Hertogenbosch. Stichting Academisch Erf- Etymologie, taalhistorie en Beroep Tekstschrijver, goed en Leeslint van Museum taalontwikkeling. redacteur, vertaler en Meermanno. Favoriete Onze Taal-artikel uitgever. Krant NRC Handelsblad. Rubrieken zoals die van Partner, kinderen Echt- Televisie Kom ik eigenlijk Hans Beelen en Nicoline van genote en één uitwonende niet aan toe. der Sijs, en van Riemer zoon. Radio NPO Radio 4. Reinsma. Opleiding Nederlands MO- Boek De niet verhoorde gebe- Aantrekkelijkste taaltrend A, Japanse taal en cultuur, den van Jacob de Zoet van Topicalisatie, het ‘uitlichten’ gebruiken: “Daar heeft u specialisatie historische David Mitchell. Het speelt en ‘apart zetten’ van een gelijk op.” taalkunde. onder andere op Deshima gespreksonderwerp (topic): Als u de baas was over de Hobby’s/vrije tijd Typo- rond 1800. Het is zo goed “Bier, dat lust ik niet.” Het taal, wat zou u dan het grafie en letterontwerp, le- vertaald, je ‘hoort’ het Japans kent het als gramma- eerst doen? Alle klagers zen, werken aan een proef- Nederlands van Japanners ticale categorie. over taalverandering de schrift over de eerste hoog- er perfect in terug. Ergerlijkste taaltrend Het mond snoeren. leraar Japans in Leiden, Website De websites die ik steeds meer vergooisen van Beste taalgebruiker Schrij- J.J. Hoffmann (1805-1878). beheer: Vzu.nl (Vereniging de r. ver en presentator Michiel Onze Taal-lid sinds 1980. van Zelfstandige Uitgevers), Verbetert u iemands taal- Eijsbouts. Waarom werd u lid? Ik Ngjs.nl (Nederlands Genoot- gebruik weleens? Het is Lelijkste woord Lastig te deed mijn vervangende schap voor Japanse Studiën) mijn werk als redacteur, zeggen. dienstplicht bij Bureau en mijn eigen Haes-produc- maar ook alleen dan. Mooiste woord Veel (zui- Voorlichting van de ge- ties.nl. Welke taalfout maakt u ver) Japanse woorden, om- meente Utrecht en daar Wat leest u het eerst in stiekem bewust toch? Als dat je er zo goed de etymo- hadden we het blad. Het Onze Taal? ‘Ruggespraak’. grap verkeerde voorzetsels logie aan kunt afzien. < 33

ONZE TAAL 2016 • 9 Gesignaleerd

Hoort of ziet u taalverschijnselen die u lelijk, verwerpelijk, leuk, Reactie GVB, Amsterdam de hoek. Maar volgens mij is deel. “Werkgevers zijn vaak be- nieuw of anderszins opmerkelijk Wat een opmerkzame reizi- dit onjuist. Gevaar ‘ligt om de voordeeld” en “Allochtone Ne- vindt? Laat het ons dan weten. ger! De woordcombinatie hoek’, ‘ligt op de loer’, of ‘loert derlanders hebben last van de Liefst per e-mail (redactie@ centraal station wordt bij overal’; gevaar loert niet om de voordelen van anderen”, aldus onzetaal.nl, met vermelding van GVB altijd als geheel in- hoek. minister Lodewijk Asscher in uw adres) of anders per reguliere gesproken, dus niet per een radioprogramma over dis- post (Redactie Onze Taal, Raam- woord of lettergreep. Er zijn criminatie op de arbeidsmarkt. weg 1a, 2596 HL Den Haag). verschillende omroepberich- Bevoordeeld En hiphopmuzikant Typhoon ten in de metro waarin deze B.J. MANSVELT BECK - AMSTERDAM schreef op Instagram, nadat hij halte voorkomt. We hebben staande was gehouden door deze teruggeluisterd en in- k ben het al een paar keer te- de politie: “De dienstdoende Station zonder derdaad, in een van de frag- Igengekomen: bevoordeeld in agent, (vriendelijke vent daar klemtoon menten wordt station per plaats van bevooroordeeld, en niet van) gaf toe dat hij be- MARTIJN SMIT - UTRECHT abuis niet met een duidelijke voordeel in plaats van vooroor- voordeeld was.” < klemtoon uitgesproken. Dat et als in veel andere vor- hoort natuurlijk wel zo te Nmen van openbaar ver- zijn. We gaan deze specifieke voer worden in de Amsterdam- halte-afroep dus opnieuw se metro de stationsnamen laten inspreken. Bedankt! Taalergernissen omgeroepen. Toen ik laatst in een van de nieuwe metrostel- De Duitse venschrijvers, overal. Ik spring len onderweg was naar het Om de hoek loeren COEN EGGEN - KELMOND-BEEK verheugd op als heel af en toe centraal station hoorde ik: ONCKO STUIVELING - AMSTERDAM eens iemand het goed doet. “Deze metro rijdt naar … cen- teeds vaker word ik door tráálstation.” Dat klinkt mij e leven in onzekere tij- Sde media op het verkeer- raar in de oren; ik zou of ‘cén- Wden, waarin overal gevaar de been gezet. Wanneer ik Deze traal statión’ verwachten, of loert en de volgende crisis om een zin lees als ‘De Duitse ARNOUD VAN DEN EERENBEEMT - ‘centráál statión’. Misschien is de hoek ligt. Sterker nog, steeds Anne …’ of ‘De Franse Dani- HOGE HEXEL de onbeklemtoonde versie van meer ellende ‘loert om de hoek’. que …’ denk ik steeds dat het station opgenomen omdat dan Via Google vind je talloze voor- om een dame gaat. Maar k stoor mij aan de verdrin- hetzelfde geluidsfragment ge- beelden. Het degradatiespook, vaak genoeg blijkt er toch een Iging van hem, haar, het, dit, bruikt kan worden voor ‘stati- een griepepidemie of een spier- man beschreven te worden, dat en die door deze. Twee wil- on Zúíd’ en dergelijke? blessure: ze loeren allemaal om en is Duitse of Franse niet een lekeurige voorbeelden: “Krijg zelfstandig maar een bijvoeg- ik, als mijn krant niet is be- lijk naamwoord. Je verwacht zorgd, deze alsnog nabe- dan toch op zijn minst achter zorgd?” “Wij bieden geen wel- de nationaliteit een toevoe- komstgeschenk aan en u hoeft ging, bijvoorbeeld het beroep deze dus niet aan te vragen.” van de persoon in kwestie Mooischrijverij, als u het

Foto: Flyingjoost / Wikimedia (‘De Duitse politicus Anne …’, mij vraagt. Die klinkt natuurlij- ‘De Franse muzikant Danique ker en minder formeel. En bij …’). het-woorden (zoals welkomst- Opvallend is dat ‘ze’ het al- geschenk) is verwijzen met Deze metro lemaal doen, alle Nederlandse deze zelfs fout. In de zin hier- gaat naar kranten, tijdschriften, brie- voor zou ik voor dat kiezen. < ‘centráálstation’.

Trouwe leden ANTWOORDEN TAALTEST (zie pagina 9)

Wie lid wordt van een vereniging of abonnee van een tijdschrift A. Spelling C. Zoek de fouten krijgt vaak een welkomstcadeau. Maar zouden ook trouwe le- 1. a. gelogenstraft 1. Zuid-Beierse, weisswursten, den niet af en toe zo moeten worden beloond? Ja, vinden wij. 2. b. knickerbocker gebraden, kant-en-klare, tipi Daarom verloot Onze Taal elke maand tien taalboeken onder 3. a. tatoeëring 2. bivakkeerden, te midden van, pre- de vaste leden. Iedereen die meerdere jaren lid is van Onze Taal, B. Woordenschat tentieuze, vijfsterrenhotel, excep- loot mee. Deze maand vielen in de prijzen: J.F.C. Baesjou, 1. a. aflossing van schulden tionele, inktvisringen, verorberden A.P. Cornelissen, M.K. van Dort-Slijper, K. de Koninck, 2. a. druif D. Extra A.I.M. Kool, M. Koopmans, C.J. van Luijk-Nagel, J.H.D. Rootlieb, 3. b. wc in de buitenlucht Het uitstekende dragende element 34 J.A.N. Voogd-van Veen en R.A.F. van der Wal. is een kraagsteen.

ONZE TAAL 2016 • 9 Deze pagina wordt gemaakt vóór, maar ook dóór jullie. Als jullie tips voor ons hebben of ons gewoon eens willen schrijven: stuur een mailtje naar [email protected]. Ta altje!

Lezertje

De brief van deze maand is geschreven door Thirza. Zij zit in groep 5 en woont in Barneveld.

Naam: Thirza Oskam. Leeftijd: 7 jaar. Leukste vak op school: Station Zuid (dat is lezen) en taal. Favoriete boek: de boeken van Spekkie en Sproet. Favoriete taalspelletje: Dat papa woorden omgekeerd zegt en ik moet raden welke woorden dat zijn. Dan zegt hij bijvoorbeeld ‘onaip’ en dan is het goede woord piano Welke taalfout maak je zelf weleens? Als. ik te snel praat, spreek ik woorden verkeerd uit, vooral lange woorden als aluminiumfolie Mooiste woord: ballerina en liefde Lelijkste woord: oorlog . . . Heb je weleens zelf een woord bedacht? Ja, niet meer wist hoe die boom bij de singel ook alweer heette tranenboom Koppen Josje van Illustraties: (‘treurwilg’). En vroeger noemde ik een kroket een ‘kruimelvleesje’., toen ik

Thirza verdient hiermee het Van Dale basiswoordenboek Nederlands Woordweetje . Wil jij ook meedoen? Stuur dan een mailtje naar [email protected], en dan sturen we je alle vragen toe. Waarom heet een kanarie ‘kanarie’?

ls we nou verklappen dat de kanarie oorspronkelijk A alleen op een groep eilanden te vinden was, kun jij dan raden welke eilanden dat waren? Nou? Inderdaad, de Canarische Eilanden! Zo komt het gele vogeltje dus aan zijn naam. Kanarie betekent: ‘vogel van de mopje Canarische Eilanden’. Maar nu hebben we een tweede vraag De meester zegt: “Alle woor- voor je, en die is wel wat moeilijker. Want waarom heten de den die met on beginnen, zijn Canarische Eilanden eigenlijk ‘Canarische Eilanden’? Nee, de nare woorden. Zoals ongeluk naam komt niet van de kanarie, maar wel van een ander dier. onvoldoende , , onaardig Op de Canarische Eilanden leefden vroeger erg grote honden, weet er nog zo’n woord?”. Wie en het Latijnse woord voor hond is canis. De Canarische Eilan- Jantje steekt zijn vinger op: den zijn dus eigenlijk ‘de hondeneilanden’. “Onderwijzer !” En de kanarie? Dat is dan de hondeneilandenvogel. Mop van Thirza

taalnieuws Populairste Populairste hondennamen kattennamen 1. Max 1. Simba Megaveel Maxen 2. Pip 2. Tommy ‘Max, hierrrr!’ De kans dat je zo’n zin op straat of in een park hoort, is best 3. Bella 3. Boris groot. Veel Nederlandse honden heten namelijk Max. Dat blijkt uit een onderzoek naar huisdiernamen. Er sluipen ook superveel Simba’s rond: dat 4. Lola 4. Max is de populairste kattennaam. Welke namen amper voorkomen? Boss von 5. Diesel 5. Gizmo Grigoleit bijvoorbeeld. En Bolliewollies Chimene. Zoveel lettergrepen roept natuurlijk ook niet heel makkelijk!

Kidsweek is een échte, wekelijkse krant, speciaal voor kinderen van 7 tot 12 jaar. Website: www.kidsweek.nl. 35 Foto: 123RF

ONZE TAAL 2016 • 9 Ruggespraak

Inge Dekker alleen op de estafette

Trouw

en tekort aan vitamine D3 E kan tot diverse klachten leiden. Een belangrijk ver- Amalia ondanks schijnsel is een verandering pijnlijke enkel en Nikki is als zwervertje bij ons op het van gedrag of psyche maar dierentehuis terechtgekomen. Een ook broos haar. Bv. snelle andere prinsesjes klein wit bang hoopje. Met eten, stemmingswisselingen of fraai op de foto liefde en een goede trimbeurt is er slecht om kunnen gaan met Omroepwest.nl van dat kleine hoopje niets meer over. stress of haaruitval.

Ikzoekbaas.dierenbescherming.nl Vageklachten.ashrama.nl

Iedereen kan helpen om deze vorm van verontreiniging te voorkomen door eerst even naar het toilet te gaan voor een verfrissende duik.

Kompas Regiokrant Duizenden op vakantie in ziekenhuis

De Telegraaf Bus richting Ten tijde van zijn bezoek aan de Blue Marlin ziet zijn nabije toekomst er niet rooskleurig uit. Dat is ook wat Pellè laat door- Schiphol schemeren als hij in zijn zwembroek een oude bekende treft. ontruimd door NRC Handelsblad verwarde man

De Standaard Vossen leren ruiken op Amelisweerd

Met dit horloge kun je Bij Kattenopvang Waasland worden momenteel 200 katten op- ook gesprekken voeren. gevangen. Veel van de katten die binnenkomen hebben wel een chip, maar ze weten niet in welke databank ze moeten zoeken.

Smartwatcheskopen.nl Het Nieuwsblad Flinke lapjes poes

Facebookbericht Stichting Dierenambulance Purmerend e.o. ONZE TAAL 2016 • 9 PRIJS E 6,– 00916 [email protected] 8 718868 582331