Op de rug van een tijgerin | Anno 2014

Donderdag 17 april | Bumthang – Trongsa ...... 2 Vrijdag 18 april | Trongsa – ...... 12 Zaterdag 19 april | Thimphu – Paro ...... 21 Zondag 20 april | Paro – Kolkata ...... 34

1 Donderdag 17 april | Bumthang – Trongsa

Gemiddeld telt Bhutan één hond per drie in- de trappen van het familiehotel Jakar View in woners, heeft reisgids Karma zich al eens la- Jalikhar, ruim twee kilometer ten zuidoosten ten ontvallen. Je moet geen genie zijn om van Jakar, het kloppend hart van de vallei van dan even uit te rekenen dat de vallei van Bumthang. Vanaf nu gaat het met de Toyota Bumthang minstens vijfhonderd potentiële Cruiser terug westwaarts, langs precies de- keffers telt. Ruimschoots voldoende dus voor zelfde weg als waarlangs we gekomen zijn – al die viervoeters om een leuke beurtrol af te in drie dagen via Trongsa en de hoofdstad spreken, zodat er de hele nacht door wel er- Thimphu naar Paro, onder de veilige hoede gens enkele balorige exemplaren met hun van chauffeur Kuenzang. In de verte rijst Ja- schor keelgeluid kunnen staan blaffen. kar Dzong tegen een achtergrond van nevels Dichte bewolking belet de ochtendzon de boven de vallei uit. vallei snel op te warmen. Dat scheelt enkele Het weer belet ons alvast niet om ditmaal de graden, vergeleken met gisteren. Het af- 2 860 m hoge Kiki La wel de aandacht te gun- scheid van de familie Tandyn en het perso- nen die de pas verdient – in tegenstelling tot neel is meer dan hartelijk. Met z’n zessen eergisteren, toen donder en bliksem elke staan ze ons om half negen uit te wuiven, op aandrang om even op verkenning te trekken,

2 Een uurtje later laten we ons nog even door welig tierende rododendrons verleiden, maar vooral door jaks met enkele kleintjes die zich behaaglijk in het gras neergevlijd hebben. Een dzong bouwen, daar gaat in Bhutan vrij- wel steeds een legende aan vooraf. Zo ook in Trongsa. Ditmaal speelt de overgrootvader van de Shabdrung de hoofdrol in het verhaal. Die Shabdrung, dat was niet de eerste de beste. Al was hij van oorsprong Tibetaan, Bhutanezen vereren hem ook nu nog als de vader van de natie, omdat hij er in slaagde de wetteloosheid aan banden te leggen en het land onder één gezag te verenigen – het in de kiem smoorde. Een beetje koud en re- slijten – omdat het behekst zou zijn. Nu staat de omheiningsmuur en snuffelen wat rond. zijne. Wij hebben hem ondertussen leren genachtig is het er, dat wel, maar tussen de het wat te verkommeren. Hoogst zelden De kamers zijn leeg, op wat stoelen en plan- kennen als een figuur met een lange, blauw- bomen valt er geen wind waar te nemen. De maakt de koning of diens broer er gebruik ken na. Het geheel ademt een muffe sfeer grijze baard. ontelbare vale gebedswimpels hangen er van. Via een houten trapje klimmen we over van vergane glorie. werkeloos bij. Wat later priemt de zon al door de wolken.

Hooguit een twintigtal monniken kwamen er hun pij slijten, omdat het behekst zou zijn

Half tien is het als we de Domkar Tashigang Dzong naderen. De zomerresidentie van de tweede koning was dit, ‘s winters verbleef hij in de dzong van Trongsa. Na zijn dood stond het gebouw een tijdlang leeg. Een poging om het gebouw als klooster een nieuw leven te gunnen, liep op een mislukking uit – hooguit een twintigtal monniken kwamen er hun pij

3 Maar Karma heeft eerst nog een belofte na te komen – een korte kennismaking met zijn familie. Bijna half twaalf is het als we op en- kele kilometers van Trongsa zijn ouderlijke woning naderen. Van op een heuvel kijkt ze over de weidse omgeving uit. Vijf kinderen telt het gezin van de Kenzings – vier jongens en één meisje. Tegenwoordig wonen enkel Karma’s ouders en grootouders langs moe- ders kant hier nog. Moeder is in de tuin aan de slag. Oma is al 74, maar toch nog bedrijvig beneden in het veld. De mannen zijn vandaag niet thuis. Tot voor kort hadden ze ook nog twee honden, maar eentje is vorige week ’s nachts door een panter gedood.

Reeds in 1540 trok de overgrootvader van de twee beschermgodinnen van Bhutan. Dicht- hun toevlucht gezocht. Ze hebben zich per- De woonvertrekken bevinden zich op de eer- Shabdrung van Tibet naar Bhutan om er hoog bij op een rots brandde een boterlampje. Dat fect geïntegreerd, beklemtoont Karma. Zo ste verdieping. In de keuken staat er een ijze- op een berg in het dorpje Yuling te medite- moest het lichtje zijn dat hij elke avond zag. goed, dat het gros van de handelszaken in ren kacheltje midden op de houten vloer. ‘s ren. Daar zag hij beneden in de vallei avond hun handen is. Winters wordt het hier –5 °C tot –10 °C. Toch vertoont het raam waarlangs de schoor- na avond een lichtje branden. Nieuwsgierig Nieuwsgierig ging hij ter plaatse Met zowel in het oosten als in het westen steenpijp naar buiten geleid wordt, grote ga- ging hij ter plaatse poolshoogte nemen en poolshoogte nemen en trof er de af- een hoge bergpas ligt Trongsa enigszins ge- ten. Aan het plafond hangt vlees te drogen – trof er de afdruk van de poot van een paard druk van de poot van een paard aan isoleerd van de rest van Bhutan. Toch loopt rood vlees en longen. In een hoek staat het aan – het paard van Mahakala, één van de de enige weg die oost en west met elkaar Amper zat hij weer te mediteren, of Ma- verbindt, nog steeds door deze stad. In- hakala verscheen hem in een visioen. Die dertijd was dat weinig meer dan een liet hem verstaan dat op de plek waar het ezelspad dat via de traditionele brug over boterlampje stond, best een dzong opge- de Mangdi Chhu dwars door de dzong richt zou worden. Zo geschiedde. Gaande- leidde. Erg handig, als je taksen op het weg ontstond rond de dzong een nieuw handelsverkeer wil heffen en er zelfs con- dorp – Trongsa, wat nieuw dorp betekent. trole over wil uitoefenen. Gezien de stra- Tegenwoordig is Trongsa een kleine stad tegische positie van de stad wil de traditie aan de oever van de Mangdi Chhu. Nogal dat de functie van penlop of gouverneur wat Tibetanen die de Chinese bemoeie- van Trongsa steeds door de kroonprins nissen in Tibet niet zien zitten, hebben er waargenomen wordt. 4 aanrecht met wat potten en pannen. Stro- geven een vereenvoudigde versie van de leer mend water is er niet. Tafels en stoelen zijn van de Boeddha. er evenmin. In de volgende kamer slapen de ouders. Het Om de drie jaar wordt niet de Bum, beddengerei ligt netjes aan de kant gescho- maar de volledige Kangyur voorgele- ven in een hoek op de grond. Daarna volgt zen. Dat duurt dan drie volle dagen een zitkamer met zowaar een zitbank. Meu- bels zijn er voor het overige niet in het huis. Elke religieuze gebeurtenis wordt in deze ka- mer gevierd. Ook het graan van de eerste Maar het is de kamer in de verre hoek die ons oogst wordt hier aan de goden geofferd. fascineert, de grootste van allemaal. Onze Jaarlijks nodigt de familie twintig monniken schoenen moeten uit, want hier is de choe- uit om de Bum te komen voorlezen. Een vol- sum gevestigd, de huiskapel. Een indrukwek- ledige dag duurt dat. Om de drie jaar wordt kend altaar staat er tegen de wand, met beel- niet de Bum, maar de volledige Kangyur den achter glas, heilige boeken, kommetjes voorgelezen. Dat duurt dan drie volle dagen. heilig water, prenten van geestelijke leiders Dat de familie over zulk een grote huistempel en dito versieringen. Karma wijst de honderd beschikt en zoveel monniken uitnodigt voor boeken van de Kangyur aan, met de oor- gebeden, lijkt er op te wijzen dat ze er finan- spronkelijke uitspraken van de Boeddha. Ook cieel niet zo slecht voor staan. de zestien boeken van de Bum staan er. Die Even na twaalf zakken we naar Trongsa af. Niet naar het stadscentrum, wel naar de ta 5 dzong, de uitkijktoren die hoog boven de Goeroe Rinpoche in de 8e eeuw her en der het tweekamerstelsel. In 2008 werd nummer maar voorlopig nog een trapje lager staan stad uit rijst. Gespreid over tien verdiepingen verborgen had. Aan de ontdekking van die vijf, de huidige koning, met de fameuze Ra- dan de bodhisattva’s. blijken ze daar een uitmuntend museum in- schatten dankt Pema Lingpa de eretitel ter- venkroon gekroond. Die kroon symboliseert Ook de dhyani-Boeddha’s, de Vijf Boeddha’s gericht te hebben, met heldere uitleg in voor- ton, een eer die slechts zeer weinigen is ge- het feit dat de monarchie onder de bescher- van de Wijsheid, zijn van de partij. Elk repre- treffelijk Engels. gund. ming staat van Mahakala, de beschermgod senteren ze één van de vijf kwaliteiten van de Uiteraard worden we er eerst begroet door met het hoofd van een raaf. de Vier Hemelse Koningen. Zij waren van de Leegheid een kwaliteit noemen, doet Ook het boeddhistisch eersten om naar de Boeddha te komen luis- ons wellicht de wenkbrauwen fronsen pantheon komt uitgebreid teren, zo blijkt, en zijn door hem zelf aange- aan bod. We maken er steld om de vier windrichtingen te bewaken. of Drakenkoning worden de ko- kennis met diverse bodhi- ningen hier genoemd. Het wordt tot de grote sattva’s Een beetje eerbetoon aan de koningen van , wezens die ver- verdiensten van de eerste Drakenkoning ge- Bhutan mag in dit museum evenmin ontbre- lichting kunnen bereiken, rekend dat hij voor het eerst sedert de 17e ken. Het koningshuis stamt immers van hier, maar in plaats daarvan eeuw vrede bracht in Bhutan. De tweede ko- de eerste twee koningen regeerden vanuit zich beijveren om anderen ning ontpopte zich spoedig tot een absolute Trongsa. Eén van de verre voorvaderen van bij te staan op het pad heerser, zowel wereldlijk als geestelijk. De de koninklijke familie zou zelfs Pema Lingpa naar verlichting. En met derde koning, algemeen erkend als vader van arhats zijn, de beroemde terton. Reeds als tiener , wezens die al flink de natie, voerde Bhutan de 20e eeuw binnen was deze monnik er immers in geslaagd en- opgeschoten zijn op hun en de vierde koning zette die hervormingen kele van de vele geschriften te ontdekken die weg naar de verlichting, voort met de invoering van de democratie en 6 Boeddha, zoals leegheid, gelijkmoedig- heid of pure perceptie. Leegheid een kwaliteit noemen, doet ons wellicht de wenkbrauwen fronsen, maar dan gaan we voorbij aan het feit dat volledige ont- hechting precies datgene is wat de recht- geaarde boeddhist nastreeft. Vairocana, de Boeddha waarmee deze kwaliteit ge- associeerd wordt, speelt dan ook een be- langrijke rol bij de meditatie van de mon- niken. Fototoestellen en gsm’s mochten helaas niet mee naar binnen. Helemaal boven in de toren voelt dat extra pijnlijk aan, als we van het spectaculair zicht op de brede bocht van de Mangdi Chhu genieten. Aan onze voeten ligt de stad met de impo- sante Choetse Dzong die de vallei domi- neert, aan alle kanten omgeven door dicht beboste bergen. We lunchen aan de voet van de ta dzong en dalen dan te voet de berg af, op zoek naar de dzong. Hardnekkig blijft de burcht zich achter de bomen verschuilen, tot ze zich uiteindelijk in al haar groots- heid blootgeeft. Spectaculair balanceert ze op een hoge, smalle bergkam. Aan sommige zijden lopen buitenmuren en bergwand in één vlak bijna kaarsrecht naar beneden. De langgerekte vorm van het gebouw maakt er een labyrint van gangen, trappen en binnenplaatsen van. Het was een gezant van de Shabdrung die in 1644 op de bouw van de dzong toezag, 7 traditionele brug over de rivier. Zo liep inder- veilig buiten de muren. tijd het ezelspad dat de belangrijkste ver- We klimmen naar het oudste gedeelte van de keersader van Bhutan vormde, dwars door dzong. Hier zou de overgrootvader van de de dzong. Shabdrung de fameuze pootafdruk van het paard van Mahakala aangetroffen hebben. In Vrouwen bij nacht in de dzong, daar 1541 werd er daarom een kleine meditatie- komen vodden van, moeten de mon- tempel opgericht. Tegenwoordig staat er de niken gedacht hebben Chorten Dokham, waar de resten van de stichters van de dzong bewaard worden. In Vrouwen bij nacht in de dzong, daar komen 1543 verrees er een tweede gebouw, maar vodden van, moeten de monniken gedacht het zou nog een eeuw duren vooraleer beide hebben. De dzong is ‘s nachts verboden ter- gebouwen in een groter geheel geïntegreerd rein voor vrouwen. Die moeten zich in een af- werden en de dzong in zijn huidige vorm tot zonderlijke vrouwentoren te slapen leggen, stand kwam.

niet de Shabdrung zelf zoals gebruikelijk was. Een uiterst fraai Levenswiel siert één van de In 2007 is het gebouw gerenoveerd. Vreemd vestibules. Daarmee zijn we ondertussen genoeg heeft men het toen nodig geacht de vertrouwd. Zolang je er niet in slaagt aan de beide functies van plaats te verwisselen. samsara, de eeuwige cyclus van wederge- Waar zich vroeger het religieuze gedeelte be- boorten, te ontsnappen, word je herboren in vond, is nu het administratieve gedeelte on- één van de zes werelden die in het Levens- dergebracht, en vice versa. wiel weergegeven zijn – de hel, de werelden Een toegangspoort met twee eeuwenoude van de hongerige geesten, de dieren, de mandala’s op het houten plafond brengt ons mensen, de halfgoden en de goden. op een klein binnenplein. Aan de andere zijde Maar de mandala die de kosmische structuur kan je het plein via een poort verlaten. Van- voorstelt, is andere koek. Vier concentrische daar loopt een trap naar beneden tot aan de cirkels symboliseren water, aarde, vuur en 8 lucht. De vier kwadranten van de cirkels stel- waar het aardse overgaat in het hemelse ge- len aardse taferelen voor op een achtergrond deelte. Helemaal bovenaan zetelt daar de van geel, wit, blauw en rood. In de blauwe Boeddha met een luit – het nirwana. Bodh- sector wijst Karma een afbeelding van Alle fresco’s dateren van na de renovatie in gaya aan, de plek in het huidige India waar 2007. Zo ook de afbeelding van Thunpa Pun- de Boeddha de verlichting bereikte. In het shi of de Vier Harmonische Vrienden. Karma

centrum van dit alles zijn zeven concentri- wil ons het stichtende verhaal niet onthou- sche gouden rechthoeken weergegeven. Elke den. Een vogel ziet een zaadje liggen, pikt het rechthoek stelt een sfeer voor – één van de op en dropt het elders via zijn ontlasting, zo- zeven stappen naar de hemel. De binnenste dat het ontkiemt. Als de prille boom begint te rechthoek bevat de plaats van de creaties, groeien, zorgt een konijn voor het nodige voedsel en een aap voor het nodige water.

9 Zodra de boom wat groter wordt, zorgt een Door donkere gangen klimmen we naar de olifant voor bescherming en schaduw. Zo tweede binnenhof van de dzong. Hier wordt groot wordt de boom, dat onze vier harmo- elk jaar het festival gehouden, in december nische vrienden niet langer de vruchten kun- of in januari – dat bepaalt de maankalender. nen plukken die de boom draagt. Geen nood, Ook al valt het in hartje winter, het blijft één ze maken een levende piramide – vogel op van de populairste festivals van het land. konijn op aap op olifant. Samenwerking De derde binnenhof tenslotte is de plek waar loont, is de voor de hand liggende zedenles. oorspronkelijk de tweede tempel stond. Aan In privéwoningen zal je het tafereel vaak aan- het verre einde staat nu Jampa Lhakhang, treffen, want het wordt geacht harmonie in gewijd aan de Maitreya, de Boeddha van de de huishouding te garanderen. toekomst. Oningewijden zoals wij worden uit die tempel geweerd. Samenwerking loont, is de voor de hand liggende zedenles In de Kunre Lhakhang daarentegen leggen ze ons geen strobreed in de weg. Twee monni- ken zitten er onverstoorbaar op de grond te Helemaal onbegrijpelijk voor ons is de com- bidden. Onze aanwezigheid doet hen aan- plexe astrologische geometrie van mysteri- vankelijk niet eens opkijken. Dan onder- euze schrifttekens in gekleurde vierkanten. breekt één van de monniken toch zijn gebed Wie de code kent, leest hier het levensver- om met een kannetje heilig water in onze haal van de Shabdrung, weet Karma. Wij krij- handen te sprenkelen. Het reinigingsritueel gen er kop noch staart aan. 10 schrijft ons voor daar wat van drin- Raven Crown Resort is de nieuwe ken, vooraleer de rest over onze ha- naam die ze gegeven hebben aan ren uit te wrijven. het voormalige Viewpoint Resort, hoog op de heuvel die over Trongsa Deze lakhang fungeert tevens als uitkijkt. Fawlty Towers was wellicht slaapzaal voor jonge monniken. een betere keuze geweest. De ene Gele doeken beschermen daarom voorziening na de andere blijft in de muurschilderingen. Karma gunt gebreke. Hilarische toestanden ont- ons een blik achter de sluiers. Onder wikkelen zich als blijkt dat de recep- andere de opvolgingslijn van de tionisten geen Engels begrijpen en geestelijke leiders van de drukpa is er weergegeven, de belang- zelfs de nummers op de sleutels rijkste kloosterorde in Bhutan. Met niet kunnen lezen. Een zwak ma- nagement, zo luidt de diagnose van zulk schema tegen de muur zal nie- Even na vier dropt Kuenzang ons in het stads- het hotel, hoog boven de vallei aan de over- Karma. Gauwgauw steekt hij in het restau- mand twijfelen aan de legitimiteit van de hui- centrum. Onze verkenning van Trongsa valt kant van de rivier. Drie kwartier vergt het om rant een handje toe om te beletten dat de dige leider als emanatie van een eeuwen- al snel in het water, de regen drijft ons terug de twaalf kilometer af te leggen. zaak ook daar in het honderd loopt. oude traditie. de bus in. Dan gaan we maar op zoek naar Top

11 Vrijdag 18 april | Trongsa – Thimphu

Een schier wolkeloze hemel kondigt een stra- plant het doffe geluid zich brullend in alle lende dag aan wanneer we even na vijf de be- richtingen door de valleien voort. nen naast het bed tillen. Geruisloos jaagt de ochtendthermiek fragiele nevels langs de Met het strikte verbod om zieltjes te hellingen omhoog. Aan de overkant van de winnen, want met die jezuïeten vallei ligt de dzong van Trongsa ongrijpbaar weet je maar nooit in de mist. Cipressen op de bergkam werpen hun schaduw als lange donkere strepen over Even na half zeven zet Kuenzang er de beuk de bleke nevels. In het zuiden strelen broze in. Karma heeft nog wat – al dan niet pittige ochtendstralen de bleke kruin van de Black – verhaaltjes opgespaard om de tweehon- Mountain Range, in het noorden zetten ze derd kilometer lange rit naar Thimphu beter koude sneeuwpieken in een warme gloed. verteerbaar te maken. Onderwijs, zo steekt Dat idyllisch plaatje wordt zwaar verstoord hij van wal, was in Bhutan eertijds het mono- door het gedaver van twee ontploffingen be- polie van kloosters, waar men in feite tot neden in de vallei. Daar zijn ze met dynamiet monnik opgeleid werd. Vooral boeddhisme in de weer voor de bouw van nog maar eens en astrologie stonden op het programma. La- een waterkrachtcentrale. Secondenlang ter werden jongeren naar Tibet gestuurd om er een opleiding in de traditionele genees- kunde te krijgen. Pas met de derde koning werd het hedendaagse onderwijs ingevoerd. Hij met die jezuïeten weet je maar nooit. heeft men lagere scholen, middelbare scho- stuurde talentvolle men- Een affreus tafereel onderbreekt heel even len, hogescholen, universiteiten en zelfs een sen naar India om daar Karma’s exposé. Een bruinrode minivan vorm van volwassenenonderwijs. Dat laatste een opleiding te krijgen. moet recentelijk een bocht gemist hebben en speelde een belangrijke rol in de noodzake- Hij was het ook die de Ca- door de reling van een brug gereden zijn. lijke inhaaloperatie. Want het volstond niet nadese jezuïet William Loodrecht op zijn snuit, te midden van de rot- de jongeren goed op te leiden, ook de vol- Mackey aanstelde om in sen in de rivier, staat het voertuig nog steeds wassenen moesten gealfabetiseerd worden. Bhutan een onderwijssys- te getuigen van die calamiteit. Vandaag is onderwijs niet langer kosteloos. teem op poten te zetten. Het schoolsysteem werd eerst in de hoofd- De kosten van boeken, schrijfgerief, unifor- Met het strikte verbod om stad Thimphu uitgebouwd. Tegenwoordig men en dergelijke moeten de ouders zelf op- zieltjes te winnen, want hoesten. Maar inschrijvingsgeld is er pas

12 Je kan dan onder meer voor leraar, verpleeg- droom om leraar te worden, kon hij niet kundige of ingenieur studeren. Wil je bij de waarmaken, want anderen waren hem voor. overheid aan de bak komen, dan dien je te Nadat hij in 2004 als 24-jarige van het mid- Royal Civil Servant slagen voor het RCSE, het delbaar afstudeerde, kon hij een drietal Exam . Een job bij de overheid wordt in Bhu- maanden een training als reisgids volgen. De tan alleszins beter betaald dan een privéjob. vakken die daar belangrijk waren – Engels en Les volgen aan een privéuniversiteit is nog geschiedenis – lagen hem wel. Daarop volgde eens twee- tot driemaal duurder dan privé- een stage als assistent-reisleider en een peri- onderwijs in het middelbaar. Sommige stu- ode van twee jaar waarin hij groepen van één denten trekken naar het buitenland om hun tot twee personen mocht leiden. Sedert 2008 studies te voltooien. Sri Lanka, Tamil Nadu en leidt hij grote groepen bij een reisbureau. Zo- Thailand zijn populair bij geneeskundestu- als de onze, besluit hij met een glimlach. denten. Ingenieurs zoeken het dan weer in West-Bengalen, Bihar of Australië.

Zijn ouders zagen er het nut niet van in dat hij zijn broek op de schoolban- ken zou slijten

Zelf is Karma pas op zijn tiende school begin- nen te lopen. Enkele jaren te laat dus. Zijn ou- vanaf 16 jaar – 1 000 ngultrum per jaar, of als je bereid en in staat bent elk jaar veer- ders gingen er immers van uit dat hij de boer- bijna 13 euro, want één euro stemt overeen tig- tot vijftigduizend ngultrum op tafel te derij zou overnemen en zagen er het nut niet met 78 ngultrum. Kostscholen zijn er enkel in leggen. Dat is het geval voor ongeveer 20 % van in dat hij zijn broek op de schoolbanken afgelegen, rurale gebieden. van de jongeren. De rest heeft daar niet ge- zou slijten. Het was een oom langs moeders- noeg geld voor. Sommige ouders kunnen niet Op het einde van het tiende leerjaar staat zijde, die zelf in Australië gedoctoreerd had, eens duizend ngultrum neertellen voor de een belangrijk staatsexamen voor de deur. die Karma’s ouders wist te overtuigen om laatste jaren van de staatsschool. Daar moet je een bepaald percentage beha- hun zoon te laten studeren. len. Dat wordt van jaar tot jaar vastgelegd, Op het einde van je twaalfde leerjaar leg je Na het tiende leerjaar haalde Karma iets maar schommelt doorgaans rond de 60 %. weer een belangrijke proef af, waarna de meer dan de vereiste 58 % en kon hij zijn stu- Slaag je, dan kan je voortstuderen aan de beste leerlingen het eerst mogen kiezen tus- die voortzetten met geschiedenis als keuze- staatsschool. Slaag je niet, dan moet je naar sen de beschikbare plaatsen aan hogescho- vak. Wiskunde is nu eenmaal zijn ding niet, een job uitkijken. Of privéonderwijs volgen – len en universiteiten. De vragen voor deze grijnst hij. Ook op het einde van het twaalfde proef zijn in gans Bhutan dezelfde. leerjaar slaagde hij voor de proef, maar zijn 13 De Black Mountain Range noopt ons tot een Wat gezondheidszorg betreft, zijn medische fotostop. Iets verder duiken religieuze teke- zorg, operaties en verblijf in het hospitaal ningen en Engelse teksten op de rotswand gratis. Bhutan telt drie belangrijke hospita- op, terwijl de richel bezaaid ligt met len, maar voor echt gecompliceerde opera- tsatsa’s, minuscule stoepaatjes waarin de ties moet je naar India. Met 2 artsen per 100 as van een overledene verwerkt zit. 000 inwoners, bengelt Bhutan aan de staart Een restant is dat van filmopnamen voor van het internationale peloton – België telt Travelers and magicians, de eerste film ooit er 3 per 1 000. die volledig in Bhutan opgenomen werd. Weer ziet Karma zijn verhaal onderbroken, Khyentse Norbu, de regisseur, won er in ditmaal door een authentiek traditioneel 2003 een heuse Oscar mee, verklaart Karma huis langs de weg waar hij onze aandacht op fier. Daar is niets van aan, zo zal later blij- wil vestigen. Het is in wit gepleisterde na- ken. Wel sleepte de film in 2004 op het tuursteen opgetrokken, met rijk bewerkte Asian American International Film Festival houten ramen en een indrukwekkende de Emerging Director Award in de wacht en kroonlijst. Spijkers komen daar niet aan te viel hem datzelfde jaar op het Deauville pas. Het dak is in drie lagen opgebouwd uit Asian Film Festival de publieksprijs te beurt. houten schalieplaten die door zware stenen Een verhaal over lust, begeerte en jaloezie op hun plaats gehouden worden. Pakweg 1 is het, en over de eeuwige vraag of het gras 500 tot 2 000 schalies heb je nodig voor één aan de andere kant van de heuvel inder- dak. Geregeld moeten die vervangen wor- daad groener is. 14 sterven, onder meer omdat een koud kunstje dus, als je moderne huizen steeds beter een beetje lenig bent, om het beveiligd zijn – een evolutie huis ongezien binnen te drin- die Karma alleen maar kan be- gen en heelhuids te verlaten. treuren. Maar dat is maar schijn. Want In principe zit het meisje mee er zitten een paar addertjes in in het complot. Overdag heb- het gras. Als de jongen niets ben ze onder hun tweetjes het van het meisje wil weten, manoeuvre gepland en heeft loopt ze het risico uiteindelijk het meisje aan de jongen heel met een bastaardkind achter nauwkeurig uitgelegd waar te blijven, wat haar kansen op haar sponde zich precies be- een nieuwe relatie aanzienlijk vindt. Op het eerste gezicht reduceert. Wat haar betreft, den. Geen wonder dat steeds vaker golfpla- zijn deze strapatsen dus niet zo vrijblijvend. ten opduiken als alternatief. Tussen de drie Ziet daarentegen het meisje de jongen niet lagen van het dak heeft de wind vrij spel. zitten, dan durft ze hem wel eens de weg te Dat creëert een luchtige zolderkamer, waar wijzen naar het bed van haar moeder of – hooi, huiden en pepers gedroogd kunnen erger nog – dat van haar vader. De onder- worden. Helemaal boven op het dak wap- neming schiet dan haar doel voorbij, consta- pert een gebedsvlag. teert Karma nuchter. Een wel heel bijzondere traditie uit Oost- Bhutan wil Karma niet onvermeld laten, met Op zoek naar genegenheid had hij name de nachtjacht – jonge mannen die in eerst een kale schedel te pakken en het holst van de nacht op jacht trekken. Het vervolgens een baard zijn echter geen dieren waar ze achter aan zitten, maar huwbare meisjes – maagden Maar het kan ook anders. Zo gaat het ver- als het even kan. Door inklimming verschaf- haal dat een jongen zich tijdens de nacht- fen ze zich ’s nachts heimelijk toegang tot de jacht zonder het te beseffen naast de heer ouderlijke woning van hun prooi om er wat des huizes op de vloer neervlijde. Op zoek te rollebollen. Moeilijk kan dat niet zijn – we naar de genegenheid waarop hij recht herinneren ons de lamentabele toestand meende te hebben, had hij eerst een kale van het keukenraam in Karma’s ouderlijke schedel te pakken en vervolgens een baard. woning. Deze traditie dreigt echter uit te In paniek stoof hij het huis uit, pal tegen de gesloten voordeur. Bewusteloos viel hij op 15 Phobjikhavallei. Tussen oktober pas, de Lowa La. Een vrouw is er en februari komt daar elk jaar eentje aan het melken. Wat ver- een kleine groep zwarthals- derop staat een zwarte tent van kraanvogels overwinteren. Ook jakhuiden. telen ze er de beste aardappelen Lang duurt het niet vooraleer van Bhutan, als we Karma mogen zich voor onze ogen een brede, geloven – en dus niet in Chapcha, vruchtbare vallei ontvouwt, uit- zoals ons eerder door Chimi werd gesleten door een gletsjer. Boer- voorgehouden. derijen in Bhutaanse stijl liggen Enkele tamme jaks zitten wat te als speldenknoppen tussen de suffen tussen hun drollen in de velden verspreid. Uitgestrekte omgeving van de 3 360 m hoge akkers liggen klaar om een de grond. Toen hij terug bij zijn positieven nieuwe oogst voort te brengen. kwam, zag hij zich door de voltallige familie Aardappelen planten ze hier reeds tussen omringd. De val was dichtgeklapt, ontsnap- december en februari. Dat zaadgoed gaat pen zat er niet meer in, hij moest en zou minstens 30 cm diep de bevroren grond in met de dochter trouwen. De jongen was – een flinke karwei. Zelfs dan moet de erin getuind, want het meisje had al een grond goed opgehoogd worden om de kind uit een vorig avontuur. aardappelen tegen de vorst te bescher- Terwijl we over de 3 390 m hoge Pele La men. De oogst volgt tussen juni en juli. duikelen, laat Karma verstaan dat ook ge- In de verte zijn nog net de moerassen waar- huwden zich wel eens zulke fratsen veroor- neembaar waar de zwarthalskraanvogels loven. Als de man wat langer van huis is, zich thuis voelen. Ecologie hebben ze hier komt het al eens voor dat de vrouw des hui- hoog in het vaandel staan. Toen de vallei zes vergeet de voordeur te sluiten en met enkele jaren geleden van elektriciteit voor- een speciaal teken – bijvoorbeeld een sta- zien werd, hebben ze de draden meteen peltje stenen in de voortuin – te kennen ondergronds gelegd om de kraanvogels geeft dat de kust vrij is. Ja, het valt niet te niet te hinderen. ontkennen, Bhutan heeft rijke tradities, rondt Karma zijn verhaal niet zonder fier- Prominent op een heuvel te midden van heid af. die groene weelde ligt een dorpje rond het Gangtengklooster van de nyingma uit de Even voor negen laten we de hoofdweg 17e eeuw. Zo’n 4 500 inwoners leven hier voor wat hij is en gaan op zoek naar de op 2 900 m boven de zeespiegel. 16 Kuenzang dropt ons op een plek met een fee- eriek uitzicht op de vallei. Door het zonover- Aan de rand van het dorp zijn ze een huis aan goten landschap kuieren we naar beneden. het bouwen. De lemen wanden worden met Aan de voet van de heuvel begroet ons een horizontale houten palen verstevigd en ste- mani, een eeuwenoude muur van stenen. vig aangestampt. Zulke wanden zouden te- Elke steen draagt de inscriptie O mani padme gen aardbevingen bestand zijn. Het geduldig hum, de mantra waarmee het Juweel in het aanstampen is vrouwenwerk, terwijl enkele hart van de lotus aangeroepen wordt – een mannen de planken monteren. koosnaampje voor Avalokiteshvara, de bod- Raven krijsen hoog in de bomen terwijl we hisattva van het mededogen. het klooster betreden. Een dozijn jonge mon- niken zitten op de trappen in hun schriftjes

17 te lezen, maar stuiven uiteen zodra ze ons schilderd houtwerk voorzien. Tegen de zijge- beeldjes van Goeroe Rinpoche bevolken de voor een vroege lunch. Een fotocompositie opmerken. Zestig monniken hebben hier hun vels prijken de koppen van een garuda, half kapel, naast grote beelden van de zeven he- van de vijf koningen van Bhutan siert er de vaste stek, en nog eens 240 in de boeddhisti- vogel en half mens, en van andere mythische roïsche Boeddha’s – de Boeddha’s van het gelagzaal. sche universiteit hogerop. De huidige abt is wezens. In een atelier maakt een schilder verleden, het heden en de toekomst en de Stroomafwaarts volgen we de vallei van de de 9e reïncarnatie van de kleinzoon van nieuwe houten friezen aan. Boeddha’s van het noorden, het oosten, het Tang Chhu westwaarts. De uitgebrande ruï- Pema Lingpa, de befaamde terton. Dit is dan Een groot beeld van Goeroe Rinpoche, de zuiden en het westen. Niet te verwarren ui- nes van de dzong van Wangdi Phodrang lig- ook het hoofdklooster van de Pema Lingpa- Kostbare Meester, domineert de gebedszaal. teraard met de vijf dhyani-Boeddha’s – ’t is gen er nog steeds fotogeniek bij, maar dit- traditie binnen de nyingma. Dat was de man die er in de achtste eeuw he- maar dat u het weet. Opvallend is ook het maal niet meer in tegenlicht. Tangin De voorgevel van het klooster is van rijk be- lemaal in zijn eentje in slaagde het boed- beeld van de , een woeste god met dhisme in Bhutan definitief op de kaart te een paardenkop. zetten. Enkel de twee Even na tien klimmen we fresco’s op de voorste mu- aan boord van de zwoele ren van de gebedszaal zijn bus. Nog altijd straalt de zon voltooid, de andere wanden onbelemmerd in een blauwe zijn met doeken afgedekt. hemel. Sierlijk slingert de In een kapel achter het bus zich gezapig door het beeld treffen we de fameuze lentelandschap. We genie- kudung aan, een binnen- ten van de rode en witte ro- huisstoepa van klei, bekleed dodendrons, het baardmos met brons. Enkele relieken in de bomen, de witte van de tweede reïncarnatie sneeuwpieken in de verte. van Pema Lingpa zouden er Half twaalf is het als we ter restau- in opgeborgen zijn. Duizend hoogte van Nobding rant Kuenpheng bereiken 18 Met nog twee roadblocks voor de boeg vat- vijf pas wordt het verkeer weer eventjes ten we de beklimming van de Do Chhu La doorgelaten. Met nog ongeveer 60 km voor aan. Even het verkeer omleiden als aan de de boeg, met gemiddeld 20 km per uur, is dat weg gewerkt wordt, is hier geen optie – dit is een pijnlijke tegenvaller. Stalletjes langs de de enige weg, er is geen alternatief. Beide weg zijn nochtans op gestrande reizigers verkeersstromen beurtelings doorlaten is voorzien. Met feilloos commercieel instinct evenmin een oplossing – de weg is veel te hebben ze thee, koffie en versnaperingen in smal om er aan te werken als er voortdurend het aanbod. voertuigen passeren. Dus zit er niets anders Stipt om half vijf zet de colonne zich bruusk op dan tijdens de werkzaamheden geen en- in beweging. Hoe smal de weg ook is, pijlsnel kel voertuig door te laten. Slechts enkele ke- flitsen de personenauto’s naar voren en ren per dag, op vooraf aangekondigde tijd- wriemelen zich tussen de bussen en de stippen, wordt het roadblock heel even op- vrachtwagens door. Omstreeks twintig voor geheven en mag het verkeer in beide richtin- zes duikelen we de Do Chhu La over. Twee gen door. Voor ons komt het er dus op aan minuten later staan we stil voor het tweede om net op tijd aan het roadblock te verschij- roadblock. Slechts 20 minuten wachten nen. wordt het hier, om 18 u. zal de blokkade even Dat valt al meteen tegen. Aan het eerste opgeheven worden. roadblock arriveren we een half uur te laat. Om drie voor zes reeds trekt de colonne zich Anderhalf uur wachten wordt dat, om half op gang. Dat is althans de bedoeling, maar ze 19 strandt meteen in haar eigen chaos. Kilome- modder vast – net naast onze bus. Met bul- Maar dat is onze zorg niet. Opgelucht zet minderen. ters lang is de file aan beide zijden, geen en- derende motor waggelt de truck in roet- Kuenzang er de beuk in. Kennelijk is het ook Half acht is het als we in volle duisternis het kele van de opgefokte chauffeurs wil van wij- zwarte wolken heen en weer door de smurrie hem een beetje op de heupen gaan werken – vertrouwde hotel Puntsho Pelri in Thimphu ken weten. Brede voertuigen kunnen elkaar om zich los te wrikken. Zodra zijn wielen per slot van rekening zit hij sedert half zeven bereiken. Iets meer dan 200 kilometer heb- op de smalle weg nauwelijks kruisen. Tot weer grip krijgen, stijgt er gejuich op bij de vanmorgen achter het stuur. Van de afdaling ben we afgelegd, met een gemiddelde snel- overmaat van ramp creëert een werkeloze omstaanders. De ravage die hij in het wegdek naar Thimphu maakt hij een dolle rollercoas- heid van iets meer dan 20 kilometer per uur. kraan een flessenhals en rijdt een oplegger achterlaat, zal zonder twijfel nieuwe slacht- ter. We zoeven door de bochten, we zweven zwaar beladen met staalkabels zich in de offers maken. boven putten en keien. Enkel een controle- Top post van de politie doet hem heel even vaart

20 Zaterdag 19 april | Thimphu – Paro

Met een bezoek aan de Taktshang Goemba niet alleen voor Karma – gho en – van Unicef informeren de consumenten over hebben we vandaag het absolute hoogte- Aangezien tijgerinnen niet in ons maar ook voor ons. Deftige kledij dus, inclu- de heilzame effecten van groenten en fruit – punt van de reis voor de boeg. Verreweg de budget voorzien zijn, wordt het een sief hemd met kraagje. In T-shirt of korte tégen constipatie, kanker, hoge bloeddruk, befaamdste site van Bhutan is dat. Haar stevige klimpartij broek kom je er beslist niet binnen. hartziekten, veroudering, ...; vóór een ge- roepnaam Tiger’s Nest dankt ze aan het feit Ook op de fameuze Centenary Farmers Mar- zonde huid, goede tanden, goede ogen, een Aangezien tijgerinnen niet in ons budget dat Goeroe Rinpoche eertijds vanuit Tibet ket valt er enkel tijdens het weekend iets te goed beendergestel, ... voorzien zijn, wordt het een stevige klimpar- aangevlogen kwam op de rug van een tijgerin beleven. Even na acht arriveren we er. Klan- De dzong blijkt nog gesloten te zijn als we ar- tij naar het heiligdom hoog in de bergen. Niet – de gedaante die zijn Tibetaanse vrouw met ten zijn er amper op dit vroege uur, de verko- iedereen is er gerust in. Dat de ochtendhe- het oog op het transport aangenomen had. pers zijn hun koopwaar nog mel snel van blauw naar don- aan het uitstallen. Op het ge- kergrijs evolueert, voorspelt lijkvloers worden importpro- ook al niet veel goeds. ducten uit het zuiden aange- Eerst nog even onze vestimen- boden. De eerste verdieping taire uitrusting checken. Want bulkt van de producten van ei- vooraleer Thimphu achter ons gen bodem – groenten, fruit, te laten, bezoeken we onder gedroogde kaas, vis, vlees en meer de dzong. Daar kan je en- een vrij uitgebreide sectie met kel ‘s avonds of tijdens het wierook en andere welrie- weekend terecht, op weekda- kende producten. Het gaat er gen zijn ambtenaren en mon- opvallend proper en georgani- niken er aan de slag. Vestimen- seerd aan toe, er hangt zelfs taire voorschriften gelden er een plannetje. Grote posters 21 riveren. De twee piekfijn uit- open. Veiligheid wordt in gedoste wachters staan er iets ernsti- voorlopig nog wat losjes bij ger genomen dan elders in voor hun wachthuisjes. Het is Bhutan. Bezoekers zowel als zonnig, de lucht is blauw. hun handbagage passeren Rechts achter de bomen, aan door de röntgencontrole. Re- de oever van de rivier, bevindt cente, zeer gedetailleerde af- zich de Lingkana, het konink- beeldingen van de Vier He- lijk paleis. De koning is aanwe- melse Koningen sieren de ves- zig, zo wordt gefluisterd. Foto- tibule. graferen is strikt verboden. In de 13e eeuw reeds stond Dan loensen we maar even, hier een dzong. In 1641 nam want kijken mogen we ook al de Shabdrung het gebouw niet. over en bracht er zowel mon- Dan springen de wachters in niken als ambtenaren in on- positie en zwaait de poort der. In 1962 besliste de derde

22 Of ook Zijne Heiligheid voor de roadblocks zich het administratief gedeelte. Verboden moet stoppen, blijft in het ongewisse terrein voor toeristen is dat – zelfs als ze een hemd met kraagje dragen. Het is niet van zijn schitterende locatie, zoals Een groot beeld van de Sakyamuni domi- de andere grote dzongs van Bhutan, dat Ta- neert de gebedszaal. Links van hem staat shichho Dzong het moet hebben. Deze dzong Vajra Sambhava, de god van de zuivering. weet vooral door zijn monumentale afmetin- Hem hoor je als eerste te aanbidden, zodat je gen te verrassen. Alleen al het binnenplein proper op het appel verschijnt. Rechts tref- van het religieuze gedeelte is gigantisch. fen we voor het eerst een groot beeld van Ak- Links zien we de hoge centrale toren, de utse, shobhya aan, één van de vijf dhyani-Boed- met een imposante, ophaalbare trap in hout. dha’s, de Boeddha’s van de Wijsheid. De drie Daar worden de stoffelijke resten van de 69e beelden zijn van klei. bewaard. Achter de utse bevindt

koning zijn residentie van naar haar hebben en houden naar haar zomerre- Thimphu te verplaatsen en zich hier te vesti- sidentie in Thimphu terugkeren. Wanneer gen. Ook de Dratshang Lhentshog is hier ge- dat precies zal gebeuren, wordt op basis van vestigd, het centrale orgaan van de drukpa de maankalender bepaald. Tweemaal per kagyu, de belangrijkste kloosterorde van jaar verhuizen ze. Een kleine volksverhuizing Bhutan – zeg maar het Vaticaan van Bhutan. is dat, over een afstand van ruim 80 km, met Zijne Heiligheid de Je Khenpo heeft er de lei- in totaal 450 tot 500 man. Of ook Zijne Hei- ding – zeg maar de paus van Bhutan, hij is ligheid voor de roadblocks moet stoppen, nummer 70 in een lange rij. blijft in het ongewisse. Momenteel vertoeft die religieuze admi- Toch is dat slechts de helft van de circa dui- nistratie in haar winterresidentie in Punakha. zend monniken die bij dit klooster geregi- Op een dag in april of mei zal ze met heel streerd staan. De rest treedt elders op als le- raar of is ergens aan het mediteren.

23 Vier erezetels staan klaar voor de assis- lengte breed geasfalteerd. Hij verbindt im- zou je onderweg ongetwijfeld zowel Brugge tenten van de abt. Je zou ze als zijn minis- mers de hoofdstad met de enige internatio- als Luik aandoen. ters kunnen beschouwen, want ze be- nale luchthaven van het land. Bij uitstek het Drie kwart van de bevolking van Bhutan is kommeren zich om belangrijke zaken zo- eerste contact van buitenlanders met Bhu- boeddhistisch, zo vernemen we, één kwart is als discipline, astrologie, algemene za- tan. hindoeïstisch. Die laatsten zijn dan vooral ken, en zang en literatuur. Rechts herken- Een vrij korte rit wordt het dus. Dat belet Nepalezen. Toen de derde koning het land nen we de Shabdrung aan zijn lange, Karma niet om ons wat blauwgrijze baard. Een foto van de ko- op te vrolijken met enke- ning en van de 70e Je Khenpo herinneren le beschouwingen over ons er aan dat in deze gebouwen zowel het levenseinde van de de wereldlijke als de geestelijke macht Bhutaan. Meer bepaald van Bhutan resideert. Duizend Boeddha’s de begrafenisrituelen wil zijn op de zijwanden afgebeeld. hij onder de loep nemen. Dat hij in het vuur zijn Meer bepaald de begrafenisrituelen betoog redelijk ver van wil hij onder de loep nemen zijn verhaallijn zal afwij- ken, zijn we ondertussen Het ogenblik is gekomen om onze aller- gewend. Als je met laatste rit in te zetten, met name van Karma van Antwerpen Thimphu naar Paro. De enige fatsoenlijke naar Brussel zou reizen, weg van Bhutan is dit, over zijn volledige 24 wou moderniseren, had hij immers werk- de derde, de vierde, de zevende, de veer- zins. Zo heeft de Boeddha het nu eenmaal ge- aan boord om de onfortuinlijke Namgyal te krachten nodig voor het aanleggen van we- tiende, de eenentwintigste en de negenen- wild, grijnst hij. vervangen. Een heel bijzondere plek is dit gen. Vele Nepalezen voelden zich aangespro- veertigste dag na het overlijden worden ge- voor traditionele Bhutanezen. De samen- ken. Bij wijze van beloning kregen ze achteraf beden gelezen. Dat moet de ziel van de over- Zelfs de Boeddha zou maar liefst 264 vloeiing wordt immers gezien als de vereni- grond in het zuiden van het land, omdat daar ledene geruststellen. Hoeveel monniken keer als dier gereïncarneerd zijn, ging van een vaderrivier en een moederri- toch niemand woonde. Niet iedereen is daar daarbij betrokken zijn, hangt van de materi- vooraleer verlichting te bereiken vier. Vandaar dat aan de overkant kleine gelukkig mee. Wrijvingen met de autochtone ele welstand van de familie af. Waarom pre- stoepa’s of chortens in verschillende stijlen bevolking zijn geregeld aan de orde van de cies op die dagen? Omdat de ziel dan vrij is Wielrenners op mountainbikes komen ons opgericht zijn, respectievelijk die van Nepal, dag. van plagerijen van andere geesten, aldus over het vlakke wegdek tegemoet geracet. Ladakh, Tibet en Bhutan. In Bhutan geldt een zekere mate van gods- Karma, en open staat voor wat de monniken Kennelijk vindt er een wielerwedstrijd plaats. Terug naar de begrafenisrituelen. Goede en dienstvrijheid. Dat houdt onder meer in dat te vertellen hebben. Zonder twijfel is dit het enige parcours in je vrij om het even welke godsdienst mag be- De ziel is onsterfelijk. Na de dood verlaat ze Bhutan waar je zonder al te veel brokken een lijden, maar niet dat je bijvoorbeeld een kerk het lichaam en vestigt ze zich in een ander li- wielerwedstrijd kan organiseren. Al lijkt orga- of een moskee mag bouwen. chaam. Zo kan de ziel van een man na een le- niseren hier een relatief begrip, want zonder enige vorm van begeleiding rijden de wiel- Terug naar de begrafenisrituelen. Wat er te ven van goede daden overgaan in een ander renners tussen het gewone verkeer, individu- gebeuren staat als een boeddhist sterft, is mannelijk lichaam. Na een leven van slechte eel of in kleine groepjes. voorgeschreven in de heilige boeken. Dat be- daden daarentegen kan zijn ziel overgaan in gint met het voorlezen van enkele gebeden pakweg een hond, een koe of een vrouw. Dat Even na tien houden we even halt bij Chhu- die de ziel het juiste pad aanwijzen. Ook op hij met dat laatste het gros van zijn klanten zom, de plek waar de Paro Chhu en de Thim- over zich heen krijgt, verrast Karma geens- phu Chhu samenvloeien. Vorige zondag dropten we hier Chimi en kwam Kuenzang 25 slechte daden worden tijdens je leven ge- tatie. Terwijl achter ons de wielrenners accumuleerd in je karma, stelt Karma – en nog steeds in gespreide slagorde over het met zo’n naam kan je het weten. Als je snelle asfalt voorbij zoeven, aanschou- slechte daden je ooit in het dierenrijk wen we één van die bruggen. In 2005 doen belanden, zal je het zeer moeilijk werd ze gerestaureerd, deels met oor- hebben om naar het mensdom terug te spronkelijke schakels. keren. Terug naar de begrafenisrituelen. Astro- Karma vergelijkt de situatie met die van logen bepalen welke dag geschikt is voor een blinde schildpad die op de bodem de crematie. Doorgaans is dat de derde of van de oceaan leeft. Eens in de honderd de vierde dag na het overlijden. De as jaar stijgt ze naar boven, waar een juk op wordt achteraf in een rivier gestrooid. het water drijft. De kans dat de schildpad Stukjes van de schedel worden met klei pal met haar hoofd door de opening van vermengd om er tsatsa’s van te maken. het juk boven water komt, is ongeveer Wie goed in de slappe was zit, kan zich even groot als de kans dat pakweg een zelfs een heuse stoepa veroorloven. hond als mens gereïncarneerd wordt. Het is dus opletten geblazen met je karma, Van een volk dat zelfs verkeerslich- herhaalt Karma. Zelfs de Boeddha zou ten uit zijn hoofdstad gebannen maar liefst 264 keer als dier gereïncar- heeft, verbaast ons dat allerminst neerd zijn, vooraleer verlichting te berei- ken. Meteen begrijpen we waarom er in Tegenwoordig kan je een lichaam ook Bhutan zoveel honden zijn. elektrisch cremeren, maar dat gebeurt Een antieke, metalen hangbrug tus- van terton is die van bruggenbou- sen twee witte torens in traditio- wer. Vermoedelijk was Thangtong nele stijl leidt naar een klein kloos- Gyalpo één van de allereersten ter tergebouw aan de overkant van de wereld om zware ijzeren kettingen Paro Chhu. Dat klooster, Tamchhog te gebruiken bij de constructie van Lhakhang, is het privé-bezit van de hangbruggen. Acht zulke bruggen afstammelingen van een zekere heeft hij in Bhutan gebouwd, naast Thangtong Gyalpo, een monnik uit een honderdtal in Tibet. Dat geen de 15e eeuw die het tot terton ge- enkele daarvan nog overeind staat schopt had. – de laatste is in 2004 weggespoeld Wellicht nog groter dan zijn faam – doet geen afbreuk aan zijn pres-

26 De familie zal ook palen met ge- bedswimpels oprichten. In prin- cipe zijn er dat 108, en blijven ze staan tot de gebedswimpels ver- gaan zijn. Zelfs in dit barre klimaat kan dat vrij lang duren, hebben we al meermaals vastgesteld. Op elke gebedswimpel is een man- tra aangebracht, bijvoorbeeld een mantra voor een snelle wederge- boorte of een krachtige mantra voor iemand die het in het leven niet zo nauw nam. Maar verreweg de populairste mantra is de klas- sieker Om mani padme hum – de aanroeping van Avalokiteshvara, bodhisattva van het mededogen. De vlag zelf verwijst ook al naar Avalokiteshvara, terwijl het mes boven op de paal herinnert aan Manjushri, bodhisattva van de wijsheid – met zijn mes snijdt hij al Door ze op die manier aan de natuur terug te het befaamde Tiger’s Nest, ruim tien kilome- het kwade weg. De paal ten slotte geven, zal hun wedergeboorte sneller kun- ter verderop. Even houden we halt op een staat voor Vajrapani, de derde nen plaatsvinden. Maar kinderlijkjes in stuk- hoogte ten westen van de startbaan van de grote bodhisattva, symbool van ken hakken vooraleer ze aan de gieren te internationale luchthaven, waar om 10.52 u. kracht en overwinning. voederen – zoals in Tibet gebruikelijk is – ge- de vlucht van Bhutan Airlines opstijgt. Mor- beurt hier niet, stelt Karma ons gerust. gen zullen wij aan boord zitten van dat vlieg- Terug naar de begrafenisrituelen. tuig. Met nerveus op en neer wippende vleu- Kinderen van acht jaar of minder enkel met overledenen die geen familie heb- Kinderlijkjes in stukken hakken vooral- geltippen zoekt het steil zigzaggend tussen worden niet gecremeerd, want ze kunnen ben. Elektrische crematies zijn immers hele- eer ze aan de gieren te voederen, ge- de hoge bergen door zijn weg naar het zui- nog niet bewust slechte daden gesteld heb- maal niet populair. Van een volk dat zelfs ver- beurt hier niet, stelt Karma ons gerust den. ben. Soms worden de lijkjes als voedsel voor keerslichten uit zijn hoofdstad gebannen de vissen in de rivier geworpen, soms wor- Terug naar de begrafenisrituelen. Ook oudjes heeft, verbaast ons dat allerminst. Paro laten we voorlopig links liggen, we zet- den ze op een plek hoog in de bergen gelegd van 81 jaar hoor je niet te cremeren, want ten meteen koers naar Taktshang Goemba, waar gieren er zich te goed aan kunnen doen. dat is een zeer ongunstige leeftijd. Mocht 27 staan er, waaronder zelfs een Zwoegen en zuchten, hijgen en politiebusje. Zoals steeds spre- steunen, puffen en kreunen ken allerhande soorten infor- wordt het. Het pad is steil, de matie elkaar tegen, maar ver- ijle atmosfeer is gierig met de moedelijk zullen we ongeveer zuurstof. Onze fysieke conditie een uur moeten klimmen om is er al die jaren beslist niet be- 300 m hogerop te geraken – van ter op geworden. Bocht na ruim 2 600 m tot 2 940 m. bocht doemen steeds nieuwe En daar bevindt zich niet eens stroken op, steeds steiler, er het klooster zelf, maar wel een lijkt geen einde aan te komen. uitzichtpunt van waar je het Dat einde komt er dan toch, on- klooster aan de overkant van de der de vorm van Taktsang Cafe- kloof kan zien. De volledige trek taria. Onze beste klimmers opa zo onwelvoeglijk zijn om op zijn 81e het is binnen ons tijdsbestek im- doen er minder dan een uur het Tijgersnest. Een handvol kloostergebou- loodje te leggen, dan berg je hem gewoon mers te hoog gegrepen. over, maar na anderhalf uur zijn zelfs de min- wen kleeft er tegen de loodrechte rotswand even op onder de grond. Op de dag dat hij 82 dere goden boven. Die inspanning wordt met alsof een goddelijke hand ze daar met super- geworden zou zijn, graaf je wat er nog van Zoals het een tantristische meester het beroemdste zicht van Bhutan beloond. kauwgum bevestigd heeft. hem rest terug op en cremeer je dat. Aan de overkant van een 900 m diepe kloof, betaamt, kwam hij op de rug van Minstens eenmaal in zijn leven in Takstang zo’n tweehonderd meter hoger dan de plek Bijna half twaalf is het als we op de parking een tijgerin aangevlogen Goemba geweest zijn, dat is de wens van elke waar we nu staan, zien we Takstang Goemba, van Tiger’s Nest arriveren. Vrij veel busjes boeddhist in Bhutan, aldus Karma, die ons

28 met de vingers in de neus achterna gehup- ook in deze regio het boeddhisme te introdu- peld is tijdens de klim. Toen Goeroe Rinpo- ceren. che in de 8e eeuw zijn zinnen gezet had op de bekering van Bhutan, was dit de tweede Houten gebouwen en kaarsen, dat is plek die hij in dit land bezocht, na Bumthang. nu eenmaal een fatale combinatie Zoals het een tantristische meester betaamt, kwam hij op de rug van een tijgerin aangevlo- Later kwamen nog andere meesters op die gen, uiteraard in zijn woeste manifestatie plek mediteren. Zo ook de Shabdrung, die er van Vajrakila. Op een bizarre plek tegen een in 1692 een tempel liet bouwen. Sedertdien rotswand ging hij welgeteld drie jaar, drie is de tempel verscheidene keren afgebrand – maanden, drie weken, drie dagen en drie uur houten gebouwen en kaarsen, dat is nu een- lang zitten mediteren. Zo intens was zijn me- maal een fatale combinatie. De laatste keer ditatie, dat hij een lokale godheid op de gebeurde dat in september 1998. In 2005 is knieën kreeg. Meteen was de baan vrij om

de tempel volledig gerenoveerd. Slechts en- ruggelings op de grond lag, de ledematen ge- kele monniken leven er. spreid over Tibet en Bhutan. Als je er in slaagde om bij verrassing op elk van haar ge- Even na twee opteren we nog gauw voor een wrichten een tempel te bouwen, dan zou ze bezoek aan de Kyichu Lhakhang. Het zal straks dus een zeer late lunch worden. Zoals de Jampa Lhakhang in Bumthang is ook dit één van de 108 tempels die in 659 op één en- kele dag gebouwd werden – een legendari- sche krachttoer die tot doel had een giganti- sche vrouwelijke demon definitief te onder- werpen. Van die demon was immers geweten dat ze

29 voorgoed uitgeschakeld zijn. Dat vermetel ons terecht, er staan twee discipelen bij het plan lukte wonderwel. Met deze Kyichu Lha- beeld. Hoe zou de Boeddha van de toekomst khang wist men haar linkervoet te immobili- al volgelingen kunnen hebben? Dit is de Sa- seren, preciseert Karma. kyamuni, de historische Boeddha. Heel lo- De tweelingtempels, zo noemt men het hei- gisch, dat boeddhisme. ligdom ook wel eens, omdat de moeder van In de nieuwe tempel zit een monnik murme- de vierde koning het in 1968 nodig vond er lend te reciteren achter zijn tafeltje. Hier is een tweede tempel in precies dezelfde stijl het een reuzebeeld van Goeroe Rinpoche in aan toe te voegen. De oude crematieplaats is klei dat domineert, met naast hem Avaloki- nog altijd in gebruik. Momenteel staat er een teshvara en een tara. Zoals steeds staan er baldakijn over. In de 17e eeuw werd de oude twee olifantstanden voor het altaar, maar tempel gerenoveerd en vergroot, maar de hier zijn ze wel uitzonderlijk groot. Een centrale kapel verkeert na meer dan 13 eeu- stoepa bevat de relicten van de geestelijke wen nog steeds in haar oorspronkelijke toe- leermeester van de moeder van de vierde ko- stand. ning, de opdrachtgeefster voor deze tempel. Centraal in die eeuwenoude kapel staat een Het is al na drieën als we in het volstrekt lege groot Boeddhabeeld. Dat moet de Maitreya restaurant van hotel Jigmaling voor de lunch zijn, de Boeddha van de toekomst, we her- neerstrijken. Nog één bezoek hebben we kennen hem meteen aan zijn gouden kroon daarna te goed. Geen tempel ditmaal, maar met vijf spitse uiteinden. Neen, wijst Karma een dzong. En niet de eerste de beste, want

30 is gebouwd op een heuvel ook wel een rol ge- In wijzerzin lopen we kunre geen echte gebedszaal, maar de slaap- die, alweer volgens de legende, op een berg speeld hebben. rond de grote ge- zaal van de jonge monniken. Het altaar is ui- juwelen zou lijken. Vandaar de naam, die vol- Van op een hoogte bedswimpel naar de terst sober, met enkel beelden van de Sakya- uit eigenlijk Rinchen Pung Dzong luidt. kijken we op Paro toegangspoort, want muni en acht van zijn leerlingen. In 1993 achtte Bertolucci de dzong authen- neer, op de vallei en dat hoort zo. In de Karma wijst een Dharmachakra aan, een tiek genoeg om er enkele scènes voor zijn op de dzong. Te voet vestibule begroeten Wiel van de Wet. De acht spaken symbolise- film Little Buddha op te nemen. Dat de dzong zakken we naar het ons de vertrouwde ren het Nobele Achtvoudige Pad dat ons naar Vier Hemelse Koningen op een boogscheut van het vliegveld ligt, zal burchtklooster af, het indrukwekkendste van . Zo belanden we op verlichting moet leiden. Doorgaans wordt Bhutan – als we Karma mogen geloven. In de winderige dochey. Vijf verdiepingen telt utse 1646 liet de Shabdrung het op de resten van de imposante . een oude tempel van Goeroe Rinpoche bou- wen. Hoog op de berg achter ons rijst de ta Bertolucci achtte de dzong authentiek dzong op. Die huisvest het Nationaal Mu- genoeg om er enkele scènes voor zijn seum van Bhutan, maar de aardbeving van film Little Buddha op te nemen september 2011 heeft er zware schade aan- gericht. Naar verwachting zal de renovatie Enkele jonge monniken verkopen schapulie- drie jaar vergen. ren bij de ingang van de kunre. Speels en uit- dagend zijn ze. En fotogeniek. In feite is deze

31 het wiel door twee herten geflankeerd en missen, want louter door het doek te aan- stelt het dan de eerste preek van de Boeddha schouwen schud je je negatief karma van je in het Indiase Sarnath voor. af. De trots van elk klooster is zijn tongdrel. Een reusachtig doek uit de 19e eeuw is dat, ge- Louter door het doek te aanschouwen borduurd op kostbaar Chinees brokaat. Op schud je je negatief karma van je af een oppervlakte van 6 m op 18,5 m stelt het Goeroe Rinpoche voor. Veilig opgeborgen in Enkele muurschilderingen uit de 17e eeuw een lange koffer tegen de wand van de zaal zijn met gele doeken afgedekt. Karma licht ligt het op de volgende tsechu te wachten, een tip van de sluiter op en laat ons kennis- het jaarlijkse festival. Dan zal het op de laat- maken met taferelen gewijd aan Manjushri, ste dag van het festival net voor zonsopgang Avalokiteshvara en een tantristische god- ontrold worden. Geen enkele pelgrim wil dat heid. Verreweg de mooiste is de triade van

Goeroe Rinpoche, de Boeddha en de Shab- moeite onderscheiden we de witte plank die drung. zo maar even 145 m verderop ongeveer 60 Via een breed, natuurstenen pad zak- ken we tussen witte muren door naar de rivier af, naar de traditionele brug over de Paro Chhu. Ondertussen is de zon weer op het toneel verschenen. Een eind verderop ligt het lokale schut- tersterrein. Twee ploegen van traditio- nele boogschutters zijn er elkaar aan het bekampen. Fel gekleurde, brede wimpels van wit, groen, rood, blauw, geel... hangen aan hun gordel. Met 32 cm uit de grond steekt, met daarop een commentaren van diezelfde tegenstanders koning onder te brengen. Sedertdien heeft schietschijf met een diameter van amper zijn deel. het flink wat pluimen verloren. In die mate, 20 cm. Telkens een schutter de plank raakt Even voor zes strijken we in hotel Olathang dat je je kan afvragen of er überhaupt nog – het hoeft niet eens in de roos te zijn – neer. Met de nodige grandeur werd deze re- pluimen resteren. dan zijn het nota bene de schutters van de sidentie in 1974 opgetrokken om een deel Top tegenpartij die zingend een vreugdedansje van de gasten voor de kroning van de vierde maken. Mist hij, dan zijn luide, honende

33 Zondag 20 april | Paro – Kolkata

Wat dichter tegen elkaar aanschurkend dan het gebruik van zwemvesten tijdens onze Beneden ontvouwt zich een landschap van niet te verbazen – elk jaar botsen de moes- gewoonlijk vatten we even na acht onze laat- vlucht over de Himalaya. rijstterrassen, beboste berghellingen en aar- sons op die muur en strooien hun lading als ste trip aan. Voor de korte rit naar de lucht- den pistes die zich langs die hellingen om- Opstijgen is hier geen sinecure. De piloot een zondvloed over de akkers uit. haven is onze bagage immers ín de bus ge- hoog kronkelen. Heel af en toe duikt in een taxiet naar het noordelijk uiteinde van de Kwart voor twaalf is het als we op Netaji Sub- stouwd in plaats van op het dak. Twintig mi- bredere vallei een dorpje op, omgeven door startbaan, maakt rechtsomkeer en geeft has Chandra Bose International Airport lan- nuten later nemen we afscheid van Karma en akkers. In de verte rijzen de besneeuwde pie- meteen vol vermogen. Om 10.51 u. lossen den, iets ten noordoosten van Kolkata, het Kuenzang. ken van de uitlopers van de Himalaya boven we het beton. Terstond zwenken we naar vroegere Calcutta in het Indiase West-Benga- de wolken uit. Onder een zonnige, blauwe hemel wandelen links, naar rechts en weer naar links om de len. De thermometer wijst een broeierige we naar de enige Airbus A319 die Bhutan Air- bergen te ontwijken. Vrijwel uit het niets duikt plots de vlakte op. 35 °C aan. Dat Britse ambtenaren met lines rijk is. Zowat de helft van de zetels in het Machtige rivieren wateren het Tibetaans pla- graagte deze bakoven voor hill stations zoals vliegtuig is bezit. Russische opschriften herin- Terstond zwenken we naar links, teau af dat als een verticale muur uit die Darjeeling en Kalimpong inruilden, laat zich neren aan de herkomst van dit tweedehands naar rechts en weer naar links om vlakte lijkt op te rijzen. Groene, natte rijstvel- licht begrijpen. toestel. Plichtbewust doorlopen de hostes- de bergen te ontwijken den maken nu hun opwachting. Dat hoeft Top ses alle procedures, inclusief instructies over

Jaak Palmans © 2015, 2017 Terug naar Pacomaja

34