Prostorni Plan Skadarsko Jezero 046-2001

SLU@BENISLU@BENI LISTLISTISSN 0354 - 1541 REPUBLIKE CRNE GORE

Internet: http://www.sllrcg.cg.yu e-mail: [email protected]

Slu`beni list RCG - Podgorica Cijena ovog broja je 12 DEM Broj 46 Godina LVII Novaka Milo{eva 10/À Pretplata za 2001. god. 185 DEM Devizni ra~un: 55100-603-8-2281 Podgorica, 27. septembar 2001. Rok za reklamaciju 10 dana

469. namjene za Nacionalni park “Skadarsko jezero” (u Na osnovu ~lana 12 stav 2 i ~lana 13 daqem tekstu: Prostorni plan “ Skadarsko jezero”.) Poslovnika Skup{tine Republike Crne Gore, Skup{tina Republike Crne Gore na sjednici drugog ^lan 2 vanrednog zasijedawa u 2001. godini, dana 24. septembra 2001. godine, donijela je Prostorni plan “Skadarsko jezero” donosi se za period do 2015. godine. O D L U K U O OBRAZOVAWU KOMISIJE ZA IZRADU PRED- ^lan 3 LOGA ZAKONA O REFERENDUMU O DR@AVNOM STATUSU CRNE GORE Prostorni plan “Skadarsko jezero” obuhvata djelove teritorija op{tina: Podgorica, Cetiwe i 1. Obrazuje se Komisija za izradu predloga Bar. zakona o referendumu o dràvnom statusu Crne Gore (u daqem tekstu: Komisija). ^lan 4 Komisiju ~ine po dva predstavnika svih klubo- Prostorni plan “Skadarsko jezero” sastoji se va poslanika. iz tekstualnog i grafi~kog dijela - karata 2. Komisija ima zadatak da izradi predlog izra|enih u razmjeri 1:25000 i 1:50000. zakona o referendumu o dràvnom statusu Crne Gore. Grafi~ki dio - karte iz stava 1 ovog ~lana Komisija odlu~uje ve}inom glasova ukupnog ~ine: broja ~lanova. - Morfologija bazena, Rad Komisije je javan. - Hidrolo{ka karta, 3. U izvr{avawu utvr|enog zadatka, Komisija - Geolo{ka karta, }e ostvariti saradwu sa nadle`nim dràvnim - Pedolo{ka karta, organima, kao i neophodnu komunikaciju sa pred- - Regionalni program razvoja, stavnicima me|unarodnih organizacija u Crnoj - Organizacija i ure|ewe prostora Naciona- Gori. lnog parka-projekcija (sinteza u 12 listova). 4. Komisija je du`na da, u roku od 15 dana od dana stupawa na snagu ove odluke, podnese Skup{tini Republike Crne Gore Predlog zakona o ^lan 5 referendumu o dràvnom statusu Crne Gore. Nadzor nad primjenom i starawem o 5. Ova odluka stupa na snagu danom objavqi- sprovo|ewu Prostornog plana “Skadarsko jezero” vawa u "Slu`benom listu Republike Crne Gore". vr{i republi~ki organ uprave nadleàn za poslove Broj 02 -1965/7 ure|ewa prostora. Podgorica, 24. septembra 2001. godine ^lan 6 Skup{tina Republike Crne Gore Integralni tekst Prostornog plana Predsjednik, “Skadarsko jezero” objavi}e se u “ Slu`benom listu Vesna Perovi}, s.r. Republike Crne Gore”. 470. Na osnovu ~lana 34 stav 1 Zakona o planirawu ^lan 7 i ure|ewu prostora (“Slu`beni list RCG”, br.16/95), Skup{tina Republike Crne Gore na sjed- Ova odluka stupa na snagu osmog dana od dana nici tre}eg vanrednog zasijedawa u 2001. godini, objavqivawa u “Slu`benom listu Republike Crne dana 13. septembra 2001. godine, donijela je Gore”.

O D L U K U Broj 02-1986/4 O DONO[EWU PROSTORNOG PLANA PODRU^JA Podgorica,13. septembra 2001. godine POSEBNE NAMJENE ZA NACIONALNI PARK “SKADARSKO JEZERO” Skup{tina Republike Crne Gore ^lan 1 Predsjednik, Vesna Perovi}, s.r. Donosi se Prostorni plan podru~ja posebne Strana 2 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

471. na kvalitet vazduha, tla i podzemnih voda (akvifera). Najizraèniji uticaj na promjenu kvaliteta PROSTORNI PLAN PODRU^JA POSEBNE NAM- sredine, u sve ~etiri kategorije, imaju tehnolo{ki JENE ZA NACIONALNI PARK “SKADARSKO procesi KAP-a i deponije otpada iz wegovog JEZERO” proizvodnog procesa, zbog neposredne blizine Nacionalnog parka. P R V I D I O Nedovoqni kapaciteti stanice za tretirawe otpadnih komunalnih voda Podgorice, posebno kod niskog vodostaja Mora~e, neure|ena i neadekvatna PRIKAZ STAWA deponija gradskog otpada na ]emovskom poqu, hemizacija intenzivne poqoprivredne priozvodwe sa 1. OBUHVATNOST I GRANICE uticajem na podzemne vode i obradivo zemqi{te, te gusto naseqeni poqoprivredni reoni u Dowoj Zeti, Sloènost Nacionalnog parka "Skadarsko bez odgovaraju}ih ure|aja za otpadne vode (oslawawe jezero" zahtijeva kontrolu {irokog podru~ja i niza na septi~ke jame) tako|e negativno uti~u na prostor oblasti u wemu. Sa specifi~nim kriterijumima Parka i predmet su mjera za{tite. za{tite tretiraju se: Podataka za podru~je Albanije i Skadra nema, - sliv Skadarskog jezera; ali nedavni akcident u Bajzi (skladi{tewe pesti- - zona neposrednog okruèwa; cida i herbicida) ukazuje na vrlo kriti~nu - aluvijalni kompleksi; situaciju i neodgovaraju}i stepen za{tite i kont- - granice Nacionalnog parka "Skadarsko role, {to je od posebnog zna~aja za kvalitet akva- jezero" utvr|ene Zakonom. torijuma Jezera. Kompleksna za{tita kontaktne ravni~arske Sliv Skadarskog jezera zone od posebnog je zna~aja, s obzirom da se ista oslawa na najvitalniji dio Nacionalnog parka - Prirodne granice bazena Skadarskog jezera mo~varnu zonu. obuhvataju sliv rijeke Mora~e i neposredni sliv Jezera, odre|en vododjelnicama povr{inskih tokova Aluvijalni kompleksi vodotoka i utvr|en podzemnim slivnim zonama na karstu. Veli~ina sliva iznosi 5500 km2, od ~ega Jugoslaviji U {irem smislu, ovi kompleksi predstavqaju pripada 80 % i Albaniji 20 %. prodirawe prirodnih odlika akvati~nih kompleksa Od posebnog zna~aja za podru~je Parka je tret- izvan utvr|enih granica Nacionalnog parka. man upotrijebqenih voda u urbanim centrima i Aluvijalni kompleks toka Mora~e i u{}a Cijevne, industrijskim kompleksima, od uticaja na promjenu od Axovih vrba do Botuna, devastiran je eksploat- kvaliteta slivnih voda, kao i razvojnim planovima acijom {qunka. Zbog nagovije{tenih smawewa predvi|eno energetsko kori{}ewe potencijala nanosa, izgradwom hidroenergetskog sistema na sliva (hidro akumulacije), od zna~aja na izmjenu Mora~i, potrebno je ubrzati revitalizaciju kom- prirodnog protoka Mora~e. pleksa, kao zna~ajnog filtera i prirodnog rezerva- Na reìm Skadarskog jezera posredno uti~e ta. S tim u vezi, treba zabraniti daqu eksploataci- sliv Drima, odnosno stepen iskori{}avawa wegovog ju {qunka i pijeska, a odgovaraju}im mjerama pods- energetskog potencijala, kao i regulacija wegovog ta}i ozelewavawe pje{~anih sprudova i obala. korita i korita rijeke Bojane. Rezultat ovog poduh- Crmni~ko i Orahova~ko poqe, relativno su vata je dovo|ewe nivoa Jezera u optimalne ekolo{ke male povr{ine. Granica Nacionalnog parka vo|ena i utilitarne okvire radi stvarawa plovne veze izohipsom 10 mnm, vje{ta~ki je izdvojila i podi- Bojanom, izme|u Jezera i Jadranskog mora. jelila ove morfolo{ke cjeline. Da bi se obezbijedio stalni protok Orahova~ke rijeke potrebno je Zona neposrednog okruèwa staviti pod za{titu izvori{ta (Podgor) i akvifere poqa (Sjenokosi), kao i ograni~iti zahvate vode Granice zone neposrednog okruèwa utvr|ene (iskqu~ivawe vodosnabdijevawa Budve i Bara, su orografskim crtama padina oboda Jezera, te nakon izgradwe Regionalnog vodovoda Crnogorskog rubom naplava Zetske ravnice i (uslovno) primorja). Kameni~kog poqa, u Albaniji. Na jugozapadnom sektoru granica seè do Granice Nacionalnog parka Prostornim planom Republike definisanog Regionalnog parka "Rumija" (kote od 700-900mnm), sa Granice Nacionalnog parka, utvr|ene ~l.12. ciqem za{tite i unapre|ewa vegetacije ({ume pit- Zakona o nacionalnim parkovima (“Sl.list RCG”, omog ko{tawa), faune i pejsaà. br. 47/91), obuhvataju oko 40.000 ha, odnosno 25.400 Amfiteatralno formirani dio prostora ha vodenih povr{ina (slobodnih voda i flotantne Crmnice je mawe eksponiran Jezeru, ali je vegetacije) i 14.600 ha obodnog kopna i mo~vara, koji izuzetnih antropogenih i prirodnih vrijednosti, pripadaju teritorijama op{tina Podgorica, Cetiwe nastalih uz doline vodotoka. i Bar. Zona padinskog okruèwa obuhvata, u {irem Planom Parka su, u najve}em obimu, respekto- smislu, limanski prostor Rijeke Crnojevi}a sa vane Zakonom utvr|ene granice, kada se iste vode Gorwim malim blatom, ograni~en orografskim kon- morfolo{kim reperima na padinama ili prirod- turama po izohipsama od 400-600 mnm. Za{tita zone nim pojasevima uz sjevernu zonu Zetskih lugova i treba da obezbijedi unapre|ewe i o~uvawe prirod- [ipnice. nih vrijednosti i ambijenata, najvrednijih Izvr{ena pomjerawa granice, bez bitnijeg panoramskih i vizuelnih doìvqavawa Jezera. odstupawa, oslowena su na orografske konture, a na Prostrane ravnice na sjevernom sektoru Jezera podru~ju Zete dijelom na granice katastarskih gusto su naseqene, sa dva najve}a gradska centra u parcela, provjerene na podlogama u razmjeri 1:5000. slivu, Podgoricom i Skadrom, razvijenom industri- Ova pomjerawa se odnose na granice Zakonom vo|ene jom, infrastrukturom i intenzivnom poqoprivre- niskim saobra}ajnicama, neposredno uz vode Jezera, dom. Ove okolnosti, posredno ili neposredno, uti~u jer kopneni koridor mora imati dimenziju koja }e ne samo na kvalitet voda dowih tokova sliva, ve} i garantovati za{titu Jezera, kao i na posebne ambi- 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 3 - Broj 46 jentalne, istorijske i morfolo{ke cjeline koje je kote 9,5 mnm u ovom nasequ granica skre}e na sjever nu`no ukqu~iti u Nacionalni park, jer su one, preko Huma (kote 276 i 115) i idu}i rubnim padina- saglasno ~l.1. Zakona o nacionalnim parkovima, ma obuhvata Humsko blato. Iznad Hotskog zaliva wegov sastavni dio. Na taj na~in: nastavqa grebenom od visa Kole{es do Hamala (kota - na prostoru Crmnice, obuhva}en je atar 242), na dràvnoj granici. sela Godiwe i brda Besac, iznad Vira; Na vodenom ogledalu Skadarskog jezera granice - u reonu Rijeke Crnojevi}a, sa obje strane Nacionalnog parka odre|ene su dràvnom granicom doline, granica je izdignuta po izohipsi 150 mnm; izme|u SR Jugoslavije i Republike Albanije. Od - iznad Pavlove strane, ukqu~en je prostor biqega A1-11 granica ide po pravcu osovine Hotskog serpentina na putu za Meterize, koji Planom posta- zaliva, prema jugozapadu, do bove A, gdje skre}e na ju va`na ulazna veduta za Park; jugoistok i osovinom Jezera, po pravcu Vrawina - na Gorwem blatu, granica je neznatno pom- (kota 303) - Rosafa (kota 125), nastavqa u duìni od jerena na sjever, iznad Siwca; oko 13 km, i ponovo skre}e na jugozapad nastavqa- - na podru~ju Humskog blata, izvr{eno je ju}i do grani~nog biqega A1-10, odakle produàva {ire obuhvatawe ovog zna~ajnog izvori{ta. do polazne ta~ke. Granica Nacionalnog parka, saglasno izloènim stavovima, po~iwe na dràvnoj granici SR Jugoslavije i Republike Albanije, na mjestu gdje 2. IZVODI IZ AKTUELNIH PROSTORNIH je presijeca put Ostros - Zogaj. Odavde granica ide PLANOVA I PROGRAMA ka zapadu kosom iznad Ckla, Qubanovi}a i Demirovi}a; pewe se, preko â~eva, po kotama viso- Podru~je Skadarskog jezera je, tokom proteklog va 384, 333 i 304 i spu{ta na uvalu Husi}i; nas- dvadesetogodi{weg perioda, bilo predmet razma- tavqa stazama podno`ja padina, obuhvataju}i trawa i obrade kroz vi{e prostorno-planskih doku- Bobovi{te i Bjace; izlazi na `drijelo Dowe menata. Tome su posebno doprinijele planerske Briske, obuhvataju}i zaliv Mr~iluke; odakle aktivnosti inicirane preduzimawem mjera na skre}e prema sjeveru i izlazi na kotu 284. Od ove obnovi podru~ja postradalog u zemqotresu od kote granica ponovo skre}e na sjeverozapad, idu}i 15.aprila 1979.godine, realizovane uz pomo} putem iznad Besa i Dowih Muri}a; nastavqa preko Programa UN za razvoj u okviru Projekta Prostorni kota 209 (Mas Grops) i 301, obuhvataju}i Dra~evicu, plan Republike i generalni urbanisti~ki planovi pa produàvaju}i putem do iznad sedla Vinogradi i gradskih naseqa SR Crne Gore (UNDP/UNCHS padinom (izohipsa 150 mnm), obuhvata Liman i Dowe Project YUG 79/104). Krwice. Od Gorwih Krwica granica skre}e na Prostorni plan SR Crne Gore do 2000. godine zapad, presijecaju}i Leki}a poqe kod Zalaza (kota (usvojen 1986.godine), defini{u}i po prvi put kon- 244); zatim presijeca put Vir - Ostros na koti 154; cept organizacije ure|ewa i kori{}ewa prostora obuhvata vrelo Sopot i lu~no obilazi Godiwe po Republike u cjelini, kqu~no je zna~ajni dokumenat kotama 283 i 235, a od Nika~a ide putem na uvalu sa stanovi{ta op{tih razvojnih opredjeqewa. êli{ta. Granica zatim skre}e grebenom od kote 357 Usagla{eni, u svim bitnim elementima, sa do kote 302 i spu{ta se na put Vir - Limqani. postavkama i smjernicama PPR-a, prostorni Idu}i ovim putem ka jugu, obuhvata Crmni~ko poqe planovi op{tina Cetiwe i Titograd (usvojeni 1989. (izohipsa 10 mnm) do kanala Bistrice. Odavde godine) utvrdili su koncepte prostornog razvoja skre}e na sjever i ide kolskim putem do raskrsnice teritorija ovih jedinica lokalne samouprave. sa Jadranskom magistralom; produàva uvalom Razrada PPO Cetiwe, u dijelu prostora koji zapadno od Umca i izlazi na put Dupilo - Vir, a se ti~e Skadarskog jezera, izvr{ena je kroz zatim, rubom serpentina kod Ba}ena, izlazi na put Urbanisti~ki projekat revitalizacije gradskog jez- Rijeka Crnojevi}a - Vir. Ovim putem ide do ispod gra Rijeke Crnojevi} i s wim usagla{eni Op{ti Rije~ana, odakle skre}e na zapad do Lipova dola. program razvoja podru~ja Rijeke Crnojevi} (koji je Granica obuhvata krater Obodske pe}ine i izbija na obuhvatio identifikaciju tzv. primarnih investi- Qubotiwski put; obuhvativ{i crkvu na Ko{}elama cionih ideja). ide putem Cetiwe -Rijeka Crnojevi}a do serpentine Op{tina Bar, u okviru organizovanih sjeverno od O}evi}a. Ka istoku granica nastavqa od aktivnosti na Reviziji GUP-a Bara (PPO nije kote 154, padinama ispod Veqe kule, do [in|ona, na ra|en), posebnim planovima tretirala je podru~ja putu Rijeka Crnojevi}a - Podgorica; produàva svojih subop{tinskih centara naslowenih na ovim putem do Brestova, obuhvataju}i uvalu Pavlove Skadarsko jezero. Oba centra, Virpazar i Ostros, strane na sjeveru, a zatim ide grebenom, preko obra|ena su na nivou planova ure|ewa mawih nase- Zlogore, do kote 196. Odavde granica, preko dowih qa, a Virpazar dodatno i kroz Urbanisti~ki pro- rubova uvale Dru{i}a i kote 223 izbija na put jekat centra naseqa. Rva{i - Dodo{i; ovim putem ide do mjesta Kra~edo, Izmjene i dopune Prostornog plana Republike pa grebenom Veqe Bobije do kote 436. Na sjeveru Crne Gore do 2000. godine (usvojene sredinom 1997. obuhvata uvalu Gorweg Malog blata, do iznad Begove godine) jedina su inovacija izvr{ena u sklopu glavice i vrela Siwac; vra}a se na jug grebenom pomenutih dokumenata. visova na kotama 214, 219, 221, 125 do Lijepe plo~e; Bogat fond profesionalnih saznawa o prob- potom se spu{ta, obilazi Ponare i kanalom [egrt- lematici razvoja {ireg podru~ja Skadarskog jezera, nice izbija na Mora~u, a daqe slijedi magistralni prezentiran je u nastavku kroz izvode iz navedene put do rijeke Klade. Odavde, skre}u}i na istok, prostorno - planske dokumentacije. Prikaz je obuh- granica presijeca Jadransku magistralu i idu}i vatio ne samo aspekte koji se ti~u prostora lokalnim putem, ispod Kurila i Valeza, izbija na Nacionalnog parka ili su sa wim u neposrednom rijeku Plavnicu; zatim presijeca put Golubovci - kontaktu, ve} i sve druge aspekte relevantne za Plavnica; pomjera se na sjever i, slijede}i lokalne definisawe koncepta Prostornog plana Parka. puteve, obuhvata vrelo @gurli} ispod Gostiqa i Prezentacija izvoda je, izuzimaju}i aktuelni PPR Pijavnik; produàva putem i izbija na Veliku (Izmjene i dopune) kao dokument od primarne Mrku, kod Mqaca. Granica se odavde, obuhvataju}i va`nosti, izvr{ena po op{tinskim podru~jima [ipnicu, vezuje kod Starog Vigwa za put Go{i}i - Cetiwa, Podgorice i Bara, na na~in koji najs- Dali{ani, a daqe, ispod naseqa Podhum, slijedi likovitije ilustruje specifi~nost problematike granice katastarskih parcela iznad Doli{ana. Od prostora pojedinih djelova Parka. Strana 4 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

2.1. PROSTORNI PLAN REPUBLIKE CRNE rezultat rastu}e saradwe izme|u op{tina i pros- GORE DO 2000. GODINE - IZMJENE I DOPUNE torni odraz wihovih zajedni~kih interesa, izdvojene su u okviru prirodno definisanih regional- Krupne promjene koje su se desile poslije 1990. nih cjelina. Uz odgovaraju}e pretpostavke o godine (raspad SFRJ, izmjene dràvnog ustrojstva, demografskom razvoju one odraàvaju dva principa uticaj sankcija Me|unarodne zajednice, uvo|ewe na kojima se zasniva koncept ure|ewa i kori{}ewa trì{nog sistema privre|ivawa, progla{ewe Crne prostora Republike tj. princip policentri~nog Gore ekolo{kom dràvom i dr.), nametnule su potre- razvoja i princip regionalne diferencijacije bu odgovaraju}eg prilago|avawa Prostornog plana strukture. SR Crne Gore do 2000. godine novim uslovima. Policentri~na struktura ure|ewa prostora je Izmjene i dopune Prostornog plana Republike odre|ena prirodnim uslovima, koji ~ine da je Crne Gore do 2000. godine, obuhvataju}i izmjenu ve}ina stanovni{tva i aktivnosti skoncentrisana op{tih ciqeva - saglasno novim sistemskim okvir- u ograni~enom broju podru~ja odvojenih jedno od ima i uslovima razvoja, izmjenu op{teg razvojnog drugog prirodnim barijerama. Pogodnost za razvoj koncepta - naro~ito u dijelu prioriteta i dinamike ovih podru~ja se ve} ispoqila formirawem urban- realizacije novih zahtjeva i potreba u prostoru, ih centara i oko wih gu{}e naseqenih zona, kon- neminovnost izrade novih ili aùrirawa posto- stitui{u}i takozvane kqu~ne zone razvoja. je}ih planova razvoja infrastrukturnih sistema, te Planom definisane funkcionalne cjeline u potrebu me|usobnog uskla|ivawa strategije razvoja prostoru Republike obuhvataju pored kqu~nih zona pojedinih oblasti sa PPR - kao op{tom strategi- razvoja i ruralna podru~ja naslowena na vode}i jskom osnovom prostornog razvoja Republike, centar. Jedna od devet tako izdvojenih funkcional- izvr{ene su na na~in i po postupku kojim je usvojen nih cjelina u prostoru Republike je bazen osnovni dokument (iz 1986. godine) i Odluka o izm- Nacionalnog parka "Skadarsko jezero", istovremeno jenama i dopunama PPR - u tekstualnom i grafi~kom definisan i kao kqu~na zona razvoja. Na razvoj ovog dijelu, koje se odnose na mreù drumskog saobra}aja prostora neposredno }e uticati funkcionalne cje- (iz 1990.godine). line: Osnovne pretpostavke inoviranog Plana su da - Zetska i Bjelopavli}ka ravnica i wihovo }e se budu}i dru{tveno-ekonomski razvoj Crne Gore okruèwe, sa kqu~nom zonom Podgorica - zasnivati na postoje}im resursima Republike, Danilovgrad; ekonomskoj valorizaciji wenih komparativnih - Karstni plato Katunskog kr{a, sa Cetiwem prednosti, intenzivnom procesu prestrukturirawa kao kqu~nom zonom razvoja; privrede i na principima otvorene trì{ne a posredno i funkcionalne cjeline ekonomije, koja omogu}ava uspje{nije ukqu~ivawe u - Nik{i}ko poqe i @upa, orijentisana na me|unarodne ekonomske, finansijske i nau~no- Nik{i}, kao kqu~nu zonu razvoja; tehnolo{ke tokove, - Sjeveroisto~na oblast Crne Gore, u dijelu Realno je o~ekivati da }e prioritetni progra- doline sredwe Tare, sa kqu~nom zonom razvoja mi u periodu do 2000. godine biti prvenstveno u Kola{in - Mojkovac. oblastima koje su opredijeqene kao glavni pravci Regionalna diferencijacija strukture je razvoja - poqoprivreda, turizam, pomorska privre- izvr{ena podjelom teritorije Republike na tri da i prera|iva~ke industrije - uz stvarawe uslova regiona, koji se me|u sobom razlikuju kako u odnosu za izgradwu novog elektroenergetskog objekta, kao na prirodnu osnovu, tako i u odnosu na kori{}ewe i bitnog preduslova za dinami~niji privredni razvoj ure|ewe prostora, aktivnosti koje se u wima razvi- Republike. jaju, te razli~ite komparativne prednosti. Polaze}i od pretpostavki i pravaca Primorski i Sredi{wi region razdvaja masiv dru{tveno-ekonomskog razvoja, utvr|eni osnovni Orjena, Lov}ena i Rumije, dok lanci visokih plani- ciqevi i pravci prostornog razvoja Republike do na, koji formiraju vododjelnicu slivova Jadranskog 2000. godine su: racionalno kori{}ewe prostora; i Crnog mora, dijele Sredi{wi od Sjevernog smawivawe regionalnih razlika u nivou privrednog regiona. Ove {iroke barijere konstrui{u u isto i dru{tvenog razvoja; konsolidovawe i tehnolo{ko vrijeme dva ekolo{ka koridora, od primarne zaokruìvawe privredne osnove Republike; pot- va`nosti za formirawe eko-sistema Republike. punije kori{}ewe izgra|enih kapaciteta, uz Sredi{wi region, vezuju}i se za ve} postoje}u racionalnije kori{}ewe prirodnih resursa; ekonomsku osnovu i prirodne resurse, razvija}e se u odràvawe i unapre|ivawe razvoja, uz za{titu ele- smislu kvalitetnog napretka svih oblasti i menata prirodne sredine; obezbje|ivawe uslova za {irewa profila privrede, odraàvaju}i posebno primjenu mjera stroge za{tite poqoprivrednog prednosti koje pruà postojawe nau~no- zemqi{ta; za{tita kulturnog nasle|a; i kontrola i istraìva~kih institucija i kvalifikovanog smawewe seizmi~kog rizika i rizika od drugih kadra. Umjereni rast populacije i koncentracije prirodnih hazarda. privrednih aktivnosti u Regionu, uslov je za izbjegavawe neuravnoteènosti u strukturi ure|ewa Opšte karakteristike koncepta ure|ewa i prostora Republike. Uz visok nivo urbanizacije i koriš}ewa prostora dominantnu ulogu Podgorice, Nik{i}a i Cetiwa, adekvatno izabrani pravci razvoja, sprije~i}e pro- Planirana struktura ure|ewa prostora duqivawe a, gdje je to mogu}e, i preusmjeriti posto- Republike, podre|ena definisanim ciqevima, je}e negativne trendove, koji se manifestuju kroz zadacima i glavnim pravcima dru{tveno-ekonom- depopulaciju i osipawe ruralnih oblasti. skog razvoja, kao i ciqevima i pravcima prostornog Aktivnosti na kojima }e se oslawati razvoj razvoja, odraàva uticaje i uklapa se u prirodno ovog regiona bi}e: okruèwe i seizmi~ke uslove, postoje}e ure|ewe - funkcije Podgorice, kao glavnog grada prostora i razmje{taj stanovni{tva, kao i tradici- Republike i centra dru{tveno-politi~kog, kul- ju i kulturno nasle|e. turnog i nau~nog ìvota, i Cetiwa, kao prestonice; U formirawu strukture vremenski period - vi{i nivo prerade na bazi metalurgije, bez pokriven Planom predstavqa samo jednu etapu, ~ija pove}awa kapaciteta za proizvodwu osnovnih je glavna karakteristika formirawe funkcional- proizvoda; nih cjelina ve}ih od op{tina. Ove cjeline, kao - prera|iva~ka industrija razli~itog tipa, 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 5 - Broj 46 orijentisana na visoku tehnologiju; - subop{tinski centri: Petrovac, Sutomore, - proizvodwa energije u postoje}im kapacite- Virpazar, Rijeka Crnojevi}a, Tuzi, Golubovci i tima, do projektovanog nivoa, i priprema za izgrad- Spu`, kao gradska naseqa; i Ostros i Manastir wu novog hidro-energetskog objekta; Mora~a, iz grupe seoskih naseqa (od kojih neka mogu - intenzivna poqoprivreda sa orijentacijom prerasti u naseqa poluurbanog ili urbanog karak- na proizvodwu vo}a i povr}a, kao i uzgoj stoke; tera). - saobra}aj, poslovne usluge i trgovina; Posebna pa`wa posveti}e se organizaciji i - turizam u bazenu Skadarskog jezera i u ure|ewu seoskih podru~ja i ostvarewu povoqnih podru~ju Cetiwa, i uslova ìvqewa u selima, u prvom redu asfalti- - nau~no-istraìva~ke djelatnosti. rawem puteva, poboq{awem kvaliteta elektrom- [irok obim otvorenih mogu}nosti razvoja reè, izgradwom vodovoda, bunara i bistijerni, iziskiva}e posenu pa`wu u re{avawu potencijal- uspostavqawem stalnih saobra}ajnih veza sa nih konflikata, kako izme|u pojedinih aktivnosti, op{tinskim centrima, izgradwom mreè PTT veza, tako i izme|u wih i prirodnog okruèwa, posebno kvalitetnijim prijemom TV programa, razvojem i uzimaju}i u obzir obavezu adekvatne za{tite unapre|ivawem dru{tvenih servisa, zanata i Nacionalnog parka "Skadarsko jezero". trgovine, ja~awem ekonomske snage sela podsti- Ekosistem kao komponenta strukture je posebno cawem razvoja sto~arskih farmi, ribolovnih uzga- nagla{en jer su pored funkcionalnih cjelina, koje jali{ta, poboq{awem otkupne mreè poqoprivred- obuhvataju urbanizovane i poqoprivredne oblasti, nih proizvoda i {umskih plodova, razvojem turiz- izdvojena i podru~ja na kojima se zasniva ekolo{ka ma, revitalizacijom specifi~nih struktura naseqa ravnoteà prostora, obuhvataju}i: podru~ja i arhitektonskijih formi i dr. Ove mjere pozitivno su{tinski va`na za odràvawe i za{titu hidro- }e se odraziti na zaustavqawe migracionih tokova lo{kih uslova (slivna podru~ja podzemnih voda, sa sela, a mogu}e i na povratne migracione tokove. izvori{ta glavnih rijeka i za{titni pojasevi oko jezera i vodnih akumulacija); podru~ja od uticaja na Koncept razvoja privrednih djelatnosti mikroklimatske uslove (planinski vijeci i veliki {umski kompleksi); podru~ja za{ti}ena zbog svojih Koncept prostornog razvoja industrije bi}e i izuzetnih ambijentalnih vrijednosti i qepote daqe zasnovan na formirawu policentri~ne mreè pejzaà; podru~ja zna~ajna za za{titu divqa~i; i industrijalizovanih gradova, me|usobno dobro koridori kroz koje se obezbje|uje kontinuitet eko- povezanih infrastrukturnim koridorima. Ova sistema, oslobo|eni intenzivne aktivnosti qudi. mreà }e se razvijati iz industrijskog jezgra ^vori{ta ekosistema ~ini}e posebno za{ti}ena Podgorica - Nik{i} - Cetiwe ka Sjevernom a, u podru~ja sa statusom nacionalnih i regionalnih ograni~enom obimu, i Primorskom regionu. parkova. Mjere za sprovo|ewe koncepta razvoja indus- Integritet strukture }e se posti}i promjenom trije posebno }e se odnositi na prirodnu okolinu, odnosa u tempu razvoja izme|u urbanih i ruralnih imaju}i u vidu: nivo seizmi~kog hazarda, fenomen podru~ja, te ja~awem me|uop{tinske saradwe u inverzija, visoku poroznost zemqi{ta; zaga|enost razvoju funkcionalnih cjelina i regiona, kroz: rijeka, koja uti~e na veoma {iroku teritoriju; te - poboq{awe tehni~ke infrastrukture; konflikt izme|u industrije i poqoprivrede, zbog - osnivawe mreè subop{tinskih servisnih koincidencije da su najboqa poqoprivredna centara, posebno poqoprivrednih; i zemqi{ta istovremeno i najpogodnije lokacije za - unapre|ewe male privrede i turizma. industriju. Koncentracija ovih faktora, u ve}ini Otvorenost koncepta za razvoj poslije 2000. potencijalnih prostora za razvoj industrije, prak- god. obezbije|ena je kroz strogo rezervisawe prosto- ti~no ne dozvoqava razvoj zaga|uju}ih, posebno ra za realizaciju projekata koji se, samo zbog hemijskih industrija na teritoriji Republike i ekonomskih pote{ko}a, ne mogu zapo~eti u okviru zahtijeva da svaki program prethodno bude prov- planskog perioda, te kroz za{titu prirodnih resur- jeren sa aspekta wegovog uticaja na prirodnu sred- sa i spre~avawe izgradwe, koja bi mogla oteàti inu. wihovo budu}e kori{}ewe. Idu}i ovom linijom, Koncept prostornog razvoja poqoprivrede se Planom su definisani okvirni koridori razvoja zasniva na regionalizaciji teritorije prema saobra}ajnica, kao i prostori koji }e se vjerovatno prirodnim karakteristikama, specijalizaciji koristiti za gradwu hidroakumulacija, pri ~emu se proizvodwe na bazi utvr|enih poqoprivrednih kom- na tako nezna~ajnim prostorima ne smije dozvoliti pleksa, formirawu mreè centara poqoprivrednih nikakva stalna izgradwa. servisa, kao i na koordinaciji razvoja poqo- U planskom periodu se i daqe o~ekuje {irewe privrede sa programima razvoja prehrambene indus- urbanih struktura, tako da }e se proces smawivawa trije i komplementarnih djelatnosti. broja naseqa u Crnoj Gori nastaviti. Poqoprivreda }e biti usmjerena na proizvod- Mreù naseqa }e karakterisati policen- wu povr}a i ju`nog vo}a u Primorskom regionu i tri~ni sistem. Ovo pretpostavqa formirawe Zetskoj ravnici; kontinentalnog vo}a i povr}a, te sloène mreè centara, sa razvijenom strukturom mlijeka i mesa, na brdsko-planinskom prostoru u djelatnosti, u kojima je nagla{ena privredna podru~jima Sredi{weg i Sjevernog regiona. (posebno proizvodna) komponenta, kompleksna Sredi{wi region je u pogledu razvoja poqo- struktura usluga pribliènih korisnicima, kao i privrede podijeqen na dva subregiona: razvoj specijalizovanih djelatnosti, koje }e u punoj - Zetsko-Bjelopavli}ki subregion orijenti- mjeri biti zasnovane na valorizaciji ambijental- san je na proizvodwu vo}a i povr}a, duvana, mlijeka nih i kulturno-istorijskih vrijednosti pojedinih i mesa u zale|u, te uzgoj ribe. Zona intenzivne poqo- prostornih cjelina. privrede je oko 33.000 ha kvalitetnog poqo- Okosnicu mreè centra od interesa za prostor privrednog zemqi{ta. Nacionalnog parka "Skadarsko jezero" ~ini}e: - Subregion kr{a orijentisan je na proizvod- - republi~ki centar Podgorica; wu mesa i mlijeka, krompira, ìvinarstvo i - centri sa regionalnim i subregionalnim p~elarstvo, te skupqawe qekovitog biqa i {umskih funkcijama: Bar i Nik{i}, odnosno Cetiwe; plodova. - op{tinski centri: Budva, Ulciw, Realizacija koncepta, pored regulisawa Danilovgrad i Kola{in; {irewa Podgorice i drugih gradskih naseqa, kao i Strana 6 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001. odre|ivawa zona stambene izgradwe na ruralnom Postoje}i putevi Podgorica - Cetiwe - podru~ju zahtijeva definisawe reìma kori{}ewa Budva i Podgorica - Nik{i}- granica BiH ostaju u i za{tite zemqi{ta na podru~ju ]emovskog poqa i kategoriji magistralnih saobra}ajnica, dok Zetske ravnice - posebno priobalne zone i Jadranski put, na dionici Petrovac - Podgorica - rje{avawe problema zaga|ivawa vode i vazduha. Na Kola{in, prelazi u kategoriju regionalnih puteva. podru~jima kr{a, pored op{tih mjera vezanih za U mreì èqezni~kih pruga, predvi|en je gen- ulagawe u infrastrukturu i podr{ku razvoju eralni remont pruge Beograd - Bar, kroz Crnu Goru; seoskog turizma, posebni zahtjevi odnose se na generalni remont, rekonstrukcija trase i elektri- izgradwu odgovaraju}ih sistema za vodosnabdije- fikacija pruge Podgorica - Nik{i}; kao i elektri- vawe. fikacija i osposobqavawe pruge Podgorica - Boàj, Koncept prostornog razvoja turizma se zasniva za weno potpunije kori{}ewe. na podjeli teritorije Crne Gore na dva turisti~ka Shodno zna~aju Skadarskog jezera kao regiona - Primorski i Sjeverni. Vezu izme|u wih Nacionalnog parka, a zavisno od realizacije pro- ostvaruje Sredi{wi region, koji sa stanovi{ta jekta regulacija nivoa voda, predvi|ena je mogu}nost razvoja turizma ima tranzitni karakter. uspostavqawa putni~ke i izletni~ke plovidbe Basen Skadarskog jezera u cjelini, kao izuze- Jezerom i Bojanom. tan turisti~ki potencijal, razvoj }e usmjeriti na: U vazdu{nom saobra}aju od posebnog interesa - podru~je u trouglu izme|u Godiwa, @abqaka za Park je blizina aerodroma Golubovci, u i Rijeke Crnojevi}a, predvi|eno za specijalizovane Podgorici. vidove turizma-umjetni~ke kolonije, stru~ne ekskurzije, lov i ribolov , sportove na vodi i Koncept razvoja tehni~ke infrastrukture sli~no; - prostor izme|u naseqa Dowi Muri}i i Vodosnabdijevawe podru~ja Republike u plan- Ckla, predvi|en za razvoj stacioniranog, posebno skom periodu rje{ava}e se zavisno od karakteristi- seoskog turizma, izme|u ostalog i kao baza za plan- ka pojedinih podru~ja. U ovom smislu, podru~je inarewe po Rumiji. Skadarskog jezera, {ire posmatrano, predvi|eno je Do 2000.godine na prostoru basena Skadarskog kao zna~ajan resurs za planirane vodozahvate: jezera bi}e 300 leàja, od ~ega 180 u osnovnom i 120 - Izvori{ta na lokalitetu Karu~, na u komplementarnom smje{taju. sjevero-zapadnom obodu Skadarskog jezera, po Realizacija koncepta zahtijeva: za{titu voda kvalitetu (uz preventivnu preradu) i izda{nosti, Skadarskog jezera od zaga|ewa; revitalizaciju odgovaraju potrebama ne samo za Regionalni vodovod spomeni~kog nasle|a Jezera i objekata stare seoske Crnogorskog primorja, ve} i za zadovoqewe budu}ih arhitekture; valorizaciju @abqaka u turisti~ko potreba vodom podru~ja Rije~ke nahije. Kapacitet naseqe; sanaciju i adaptaciju postoje}ih i inici- regionalnog vodovoda od 1.500 l/s, uz kori{}ewe jalnu izgradwu novih smje{tajnih kapaciteta; kao i lokalnih izvori{ta, moè zadovoqiti o~ekivanu izgradwu odgovaraju}ih infrastrukturnih objekata potro{wu i u duèm vremenskom periodu poslije - posebno marina u Virpazaru i Rijeci Crnojevi}a. 2.000 god. - Izgradwom bunara i crpnih agregata, Koncept razvoja saobra}aja kapaciteta 60 l/s, na lokalitetu Sjenokosi, rije{eno je za dogledno vrijeme snabdijevawe vodom Sistem saobra}aja, koji do 2.000.godine pred- Budvanske rivijere, a otklawawem gubitaka vode na stavqa samo jednu etapu u formirawu optimalnog vodovodnom sistemu Cetiwa, stvaraju se uslovi da se modela, povezuje sve centre Republike sa okruèwem i ovaj grad, za odre|eni period uredno snabdijeva i {ire. vodom. Okosnicu postoje}e mreè drumskog saobra}aja - Nedostaju}e koli~ine vode za Bar (oko 80 - ~ine magistralni putevi {ireg jugoslovenskog i 100 l/s) obezbijedi}e se, do izgradwe Regionalnog evropskog zna~aja, koji na prostoru Crne Gore vezu- vodovoda, zahvatawem dodatnih koli~ina iz rezervi ju Primorski, Sredi{wi i Sjeverni region. Ostali Orahovskog poqa, koje se procjewuju na 100-120 l/s. magistralni i regionalni putevi dopuwuju ovu Izgradwom vodovodnog sistema Zetske ravnice, mreù i ~ine cjelovit sistem na nivou Republike. obezbijedi}e se dovoqne koli~ine pitke vode za Prostorni koncept dugoro~nog razvoja putne zadovoqewe potreba stanovni{tva tog podru~ja. mreè oslawa se na dva transverzalna (poloèna u Vodosnabdijevawe na seoskim podru~jima smjeru sjeveroistok-jugozapad) i tri logitudinalna rje{ava}e se izgradwom lokalnih vodovoda. Kao pravca povezivawa (du` svakog od tri regiona), koji izvori{ta vode mogu}i su izvori i vodonosne formiraju osnovni sistem puteva magistralnog izdani u kre~wa~kim terenima. Za vodosnabdije- zna~aja na teritoriji Crne Gore. U skladu sa ovim vawe naseqa na bezvodnim podru~jima potrebno je konceptom, Planom se u {irem okruèwu uraditi odgovaraju}e programe, koji }e postati sas- Nacionalnog parka, a dijelom i u wegovim granica- tavni djelovi prostornih planova op{tina. ma, osiguravaju prostorni uslovi za: Kod kanalisawa otpadnih voda naseqa i indus- - Jadranski autoput, pravcem od Debelog trije, za sva gradska naseqa u Crnoj Gori, treba pri- Brijega, preko êva do Podgorice (zapadni obilazak hvatiti postupak separatnog kanalisawa otpadnih i grada), koji tangira prostor Parka sa sjeverozapada; atmosferskih voda. - Autoput Beograd - Crnogorsko primorje, Za podru~je Nacionalnog parka od velikog je pravcem Podgorica (Tolo{i) - Virpazar - Sozina zna~aja predvi|ena dogradwa druge faze ure|aja za (tunel)-Bar, koji dijelom prolazi kroz prostor pre~i{}avawe u Podgorici i Nik{i}u, kao i obezb- Parka; je|ewe propisne evakuacije otpadnih voda grada i - Autoput Podgorica - Skadar, pravcem industrije Cetiwa. Podgorica (Farmaci) - Tuzi - Albanska granica, Industrijski objekti sa ve}im koli~inama koji tangira prostor Parka sa sjevera i sjeveroisto- otpadnih voda treba da imaju vlastite kanaliza- ka; i cione sisteme, {to je u slu~aju KAP-a i @eqezare - Regionalni put Ulciw - Vladimir - Ostros ve} realizovano. - Virpazar - Rijeka Crnojevi}a - Cetiwe (rekon- Dispoziciju otpadnih voda i muqa izva|enog strukcija postoje}eg puta), koji samo mjestimi~no iz ure|aja potrebno je poboq{ati na ~itavom prolazi kroz prostor Parka. podru~ju Republike, izbjegavaju}i direktne ulive u recipijente. 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 7 - Broj 46

Razvoj elektroenergetike je uslov daqeg izvori{ta rijeka i vodozahvata, kao i zone za{tite privrednog razvoja Republike. Od vi{e elektrana, u izvori{ta voda u kojima je potrebno izbjegavati planskom i postplanskom periodu se predvi|a aktivnosti od uticaja na kvalitet podzemnih voda, izgradwa hidroenergetskih objekata u gorwem toku uspostavqawem za{tite u zavisnosti od lokalnih Tare, sa HE (RHE) Ko{tanica, kao i izgradwa geolo{kih uslova. hidroenergetskog sistema na Mora~i. Postoje}om - Zone za{tite mineralnih resursa, tj. mreòm dalekovoda 400, 220 i 110 kV stvoreni su podru~ja u kojima su otkrivena nalazi{ta sirovina uslovi za neposredno prikqu~ewe planiranih elek- sa ekonomski opravdanom eksploatacijom, za koje trana na naponu 220 i 110 kV. treba definisati uslove upotrebe zemqi{ta, izbje- U planskom periodu, izradom strategije razvo- gavaju}i bilo kakvu izgradwu koja bi eksploataciju ja transporta i distribucije nafte i gasa, defin- minerala oteàla ili u~inila skupqom. isa}e se povezivawe Crne Gore sa naftovodnim i - Zone intenzivnog turizma i rekreacije, koje gasovodnim sistemom Srbije, kao i sa me|unarodnim ne}e uvijek biti ograni~ene na zemqi{te nazna~eno sistemom (putem magistralnih vodova iz pravca iskqu~ivo za takav razvoj, jer }e poqoprivredno, Ni{a ili Poège). {umsko i gradsko-gra|evinsko zemqi{te biti dio U PTT saobra}aju je, u skladu sa Generalnim ove namjene, a turizam i rekreacija dodatni na~in planom razvoja republi~ke mreè, predvi|ena mod- kori{}ewa konkretnog zemqi{ta. ernizacija telekomunikacionog sistema, usmjerenim - Zone od interesa za odbranu zemqe, koje su radiorelejnim i kablovskim opti~kim sistemima rekognosirane i bliè odre|ene u posebnom prilogu prenosa. Prostornog plana Republike. Sanitarne deponije komunalnih otpadnih Stvarawe sistema ekolo{kih zona i koridora materijala formirane na bazi gravitacionih usmjereno je efikasnoj za{titi ugroène faune na podru~ja, uz primarnu selekciju otpada, preporu~uju podru~ju ~itave Republike. se kao optimalni postupak. Predvi|ena sanacija Predvi|eno formirawe primarnih koridora: postoje}e deponije u Podgorici i formirawe du` linije koja povezuje Rumiju sa Lov}enom i privremene sanitarne deponije - do izgradwe cen- Orjenom; i du` linije koja slijedi vododjelnicu tralne spalionice, tako|e na podru~ju podgori~ke Jadranskog i Crnomorskog sliva; kao i sekundarnog op{tine, od posebnog je zna~aja za Nacionalni park. koridora du` linije uz Albansku granicu, odnosno Radi spre~avawa zaga|ivawa podzemnih voda i na pravcu Skadarsko jezero-@ijevo-Komovi- vazduha, a time i {tetnih posledica po zdravqe Bjelasica; i Visitor-Prokletije-Hajla, odre|uje stanovni{tva i ìvotnu sredinu u cjelini, bi}e Nacionalnom parku "Skadarsko jezero" jedno od potrebno na siguran na~in rije{iti deponiju kqu~nih mjesta u sistemu ekolo{kih zona i korido- crvenog muqa, kao koli~inski dominantnog otpada u ra Republike. Kombinatu aluminijuma. Unapre|ewe prirodne sredine, iako ekolo{ki Za skupqawe istro{enih uqa i drugih naft- sistemi nijesu bitno ugroèni, name}e se kao nih derivata, formira}e se odgovaraju}e sabi- potreba ve} sada, obuhvataju}i: rali{te u Podgorici. - podizawe pojaseva za{titnih {uma i za{titu poqoprivrednog zemqi{ta; Aspekti zaštite sredine - preduzimawe mjera za rekultivaciju i sanaciju pejzaà (kamenolomi, pozajmi{te materi- Glavne komponente koncepta za{tite prirodne jala i dr.); i sredine Republike su: {irewe podru~ja pod - poboq{awe pojedinih komponenti ekosis- za{titom i formirawe ekolo{kih zona i koridora. tema (zemqi{ta, te naro~ito voda i vazduha-~iji Izdvajawe i stavqawe pod za{titu prostora kvalitet treba dovesti na nivoa koja zahtijeva posebnih prirodnih vrijednosti, prirodnih zna- obavezuju}a zakonska regulativa). menitosti i prirodnih rijetkosti u Crnoj Gori, Nivo buke u ìvotnoj sredini treba kon- izvr{eno je u skladu sa Zakonom o za{titi prirode. trolisati, uvode}i dozvoqene grani~ne norme, S tim u vezi: saglasno posebnim propisima, prvenstveno za - u kategoriju prirodnih parkova i predjela zdravstvene centre, nacionalne i regionalne izdvojena su i posebnim zakonom progla{ena ~etiri parkove i istorijske urbane centre, kao i za druge Nacionalna parka, ukqu~uju}i Nacionalni park zone. "Skadarsko jezero" (40.000ha). Potencijalni objekti Spomeni~ko nasle|e Crne Gore, kao dobro od predvi|eni za osnivawe su: Nacionalni park op{teg interesa, defini{e Zakon o za{titi "Prokletije" i vi{e regionalnih parkova - parko- spomenika kulture. Saglasno ovom zakonu, nepokret- va prirode, me|u kojima i dio podru~ja planine ni objekti nasle|a progla{eni za spomenike kul- Rumije, kao regionalni park (12.200ha) i slivno ture i stavqeni pod za{titu, uvedeni su u posebni podru~je rijeke Mora~e, kao posebni prirodni pre- registar, kojim su obuhva|eni: stari gradovi i dio (86.000ha), zavisno od opredjeqewa za izbor urbane cjeline, arheolo{ki spomenici, forti- elektroenergetskog objekta. fikacije, sakralni spomenici, profani spomenici, - u kategoriju spomenika prirode, pored vi{e spomenici tradicionalne arhitekture i memori- objekata na prostoru Republike izdvojeni su i jalni kompleksi i obiqe`ja. za{ti}eni objekti: zajednica bora munike (Pinus Heldraichi), na Rumiji (100ha); pe}ine Globo~ica, Vrednovawe spomenika kulture, zasnovano na Babatu{a i [piqa, kod sela Trnova (Virpazar); i Zakonu, obuhvata sve za{ti}ene objekte, koji su pjeskovito-{qunkovite plaè na obali Skadarskog razvrstani u tri kategorije i to : jezera, a predvi|eno je da se u ovu kategoriju uvrsti - 1. kategorija - spomenici od izuzetnog i kawon rijeke Cijevne, do Dino{e (2.000ha). zna~aja, tj. kulturne vrijednosti nacionalnog i Nacionalni park "Skadarsko jezero" je, shodno me|unarodnog interesa; odredbama Ramsarske konvencije, 1995. godine - 2. kategorija - spomenici od velikog upisan u Spisak mo~vara koje su me|unarodnog zna~aja, tj. kulturne vrijednosti zna~ajne u kontek- zna~aja, naro~ito kao stani{ta ptica mo~varica. stu nacionalnog i posebno kulturnog nivoa regiona Za{tita i unapre|ivawe ekosistema, posebno u kojem su nastale; i nagla{eni, odnose se na: - 3. kategorija - zna~ajni spomenici tj. svi - Zone za{tite povr{inskih voda, tj. ostali objekti, koji zbog svoje ukupne vrijednosti Strana 8 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001. imaju subregionalni ili lokalni zna~aj. Smjernice za realizaciju Plana Obnovu i revitalizaciju spomenika kulture potrebno je vr{iti saglasno ve} ura|enoj pros- U skladu sa projekcijama razvoja i konceptom torno-planskoj i drugoj relevantnoj dokumentaciji, organizacije ure|ewa i kori{}ewa prostora koriste}i pri tom dosada{wa iskustva iz prakse Republike do 2000.god. utvr|ene su smjernice i wihove obnove, kao i najnovija svjetska dostignu}a u postavke za izgradwu prostornih planova uìh ter- ovoj oblasti. itorijalnih cjelina. Poseban tretman predvi|en je za gradska nase- Smjernice i postavke za izradu prostornih qa koja, u ve}oj ili mawoj mjeri, imaju sa~uvane planova regionalnih cjelina Planom su definisane urbanisti~ko-arhitektonske i ambijentalne vrijed- kao politike. U odnosu na one koje se ti~u nosti, kao {to su cjelovite strukture Rijeke Sredi{weg regiona, za podru~je Nacionalnog parka Crnojevi}a i Virpazara, te ruralne aglomeracije "Skadarsko jezero" od posebnog su interesa slede}e: Crmnice i drugih podru~ja unutar Parka i u wegov- - Zone intenzivne poqoprivrede treba izdvo- om neposrednom okruèwu. jiti u Zetskoj i Bjelopavli}koj ravnici, Tradicionalno nasle|e, odnosno ruralne Nik{i}kom poqu i Nik{i}koj ùpi. Promjene aglomeracije, neophodno je pa`qivo valorizovati. namjene poqoprivrednog zemqi{ta ne treba pred- Zahtjevi usmjereni o~uvawu i unapre|ewu vrijed- vi|ati. nosti ovog nasle|a polaze od nagla{ene orjentacije - Izgradwu vikendica treba regulisati ka obnavqawu poqoprivrednih aktivnosti i razvo- planovima ure|ewa prostora, usmjeravaju}i je ka ju turizma na velikom dijelu ruralnog prostora. odre|enim podru~jima. Znatan dio ove izgradwe Arheolo{ke lokalitete je potrebno u ve}oj treba usmjeriti ka ruralnim naseqima, koja su dje- mjeri istraìti i na odgovaraju}i na~in ukqu~iti limi~no napu{tena, doprinose}i da se ova naseqa u proces razvoja. Za{titu memorijalnih kompleksa odrè u ìvotu i da se sa~uvaju tradicionalne i spomen obiqe`ja vezanih za oslobodila~ke ratove forme seoske arhitekture. treba usko povezati sa aktivnostima na za{titi - Sa unapre|ewem plodnosti zemqi{ta prirode. ]emovskog poqa i Zetske ravnice treba nastaviti, Smawewe seizmi~kog rizika je posebno kako bi se isto dovelo do kvaliteta prve ili druge zna~ajan kriterijum za definisawe strukture kategorije. ure|ewa prostora. Distribucija aktivnosti, nivo - U slivu Skadarskog jezera treba uspostavi- koncentracije stanovni{tva, kao i sistemi sao- ti regionalni sistem kontrole kvaliteta voda. bra}aja i tehni~ke infrastrukture, glavni su fak- - Rezerve podzemnih voda treba za{tititi. tori pomo}u kojih, kroz prostorno planirawe, treba Sistemi vodosnabdijevawa u Regionu uglavnom se stvoriti osnovu za zna~ajno smawewe seizmi~kog baziraju na upotrebi podzemnih voda, zbog ~ega je rizika i time gubitaka qudskih ìvota, te ekonom- veoma va`no za{tititi podru~ja wihovog pori- skih {teta prouzrokovanih zemqotresom. jekla. Smawewe rizika od ostalih prirodnih i - Kvalitet vazduha u podru~ju Podgorice drugih hazarda (poplave, {umski poàri i dr.) treba dovesti na nivoa koji zahtijevaju odgovaraju}i treba tako|e da bude sa posebnom pa`wom tretirano propisi, posebno u pogledu koncentracije fluorida u svim prostornim planovima. u vazduhu. U okviru devet izdvojenih funkcionalnih Poplave, ugroàvaju}i naseqa, saobra}ajnice cjelina u prostoru Republike definisano je 14 i druga dobra i objekte, najvi{e {tete nanose nase- kqu~nih zona razvoja. Jedna od tih zona je Zona qima i prostorima pored Skadarskog jezera i rije- Skadarskog jezera, u okviru istoimene ka Bojane i Mora~e. Stim u vezi: funkcionalne cjeline. Ova zona (kao i ostale), - Za za{titu od poplava Skadarskog jezera, okarakterisana je sa pet elemenata, obuhvataju}i prihvatqivo rje{ewe je ono kojim se regulacijom samo najva`nije i najspecifi~nije aspekte, odnosno rijeke Bojane postiè kontrola nivoa wegove vode. problematiku konkretnog prostora. Na taj na~in Na taj na~in mogu}e je privesti kori{}ewu posebno su istaknuti: odre|ene povr{ine poqoprivrednog zemqi{ta, ne - Resursi i potencijali - prirodni i remete}i u znatnoj mjeri ekolo{ku ravnoteù pri- stvoreni (samo oni koji odre|uju glavne komponente obalnog podru~ja Jezera. razvoja i prioritete): visoka ambijentalna, - Poplave u sektoru Bojane eliminisa}e se u ekolo{ka, pejza`na i kulturno-istorijska vrijed- sklopu regulacije Skadarskog jezera, kao i izgrad- nost, zna~ajna za Evropu i interesantna za ~itav wom nasipa du` wene obale. svijet; kompleksi poqoprivrednog zemqi{ta du` - Za za{titu od poplava rijeke Mora~e, sjeverne obale Jezera; bogatstvo florom i faunom - nizvodno od Podgorice, potrebno je pristupiti posebno ribom. radovima na regulaciji korita u uslovima izazvan- - Prioriteti razvoja (programi i funkcije im eksploatacijom {qunka, uz odràvawe posto- koji mogu igrati ulogu lokalno najva`nijih pokre- je}ih i izgradwu novih nasipa. ta~a razvoja i ~ijim potrebama treba podrediti Zbog sve u~estalijih pojava {umskih poàra i op{ti koncept prostornog razvoja Zone): objekti za {teta koje izazivaju, neophodno je daqe turizam i rekreaciju; poqoprivreda, ukqu~uju}i unapre|ivawe sistema protivpoàrne za{tite, potencijale dobijene regulisawem voda, i ribarstvo posebno u dijelu odgovaraju}eg sistema osmatrawa, - strogo kontrolisano, radi odràvawa ekolo{ke upozoravawa i tehni~ko-tehnolo{kog unapre|ivawa ravnoteè. sredstava. - Zahtjevi okruèwa (najva`niji koraci Preventivno i organizovano djelovawe potreb- orjentisani ka za{titi ambijentalnih prirodnih i no je u slu~ajevima i drugih prirodnih i antro- stvorenih vrijednosti): kompleksna za{tita pogenih hazarda, kao {to su: ru{ewe brana na aku- ìvotne sredine, posebno ekosistema Jezera mulacijama, ve}a odrowavawa zemqi{ta, eksplozije (stani{ta ptica, mrestili{ta) i obronaka okolnih i sl. Opasnost od tih tehni~ko-tehnolo{kih akci- planina; za{tita i obnova istorijskih arhitekton- denata je posebno velika u vanrednim prilikama skih spomenika i obiqe`ja, ukqu~uju}i i o~uvawe kakve izazivaju zemqotresi, drugi prirodni hazar- slikovitih ambijenata naseqa; za{tita kestenovih di i ratni uslovi, o ~emu se sa aspekta za{tite mora {uma na obroncima ju`ne obale Jezera; sanacija naro~ito voditi ra~una. zaga|enog i devastiranog priobaqa Jezera izazvana 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 9 - Broj 46 transportom, distribucijom i pretakawem nafte u Rva{i; i Podzona 4. - Gorwi Ceklin, Qubotiw i periodu 1993 - 1995. god., kao i uklawawe ili Gra|ani, na ùpska podru~ja; a Podzona 5. - sanacija objekata izgra|enih za tu namjenu, i dr. Kosijeri i [titari, na padinski prostor zale|a. - Kontrola seizmi~kog rizika: primjena svih U odnosu na izvr{enu podjelu, za zonu u cjeli- redovnih mjera kontrole u uslovima visokog seiz- ni su, sa stanovi{ta razvoja u planskom periodu, mi~kog hazarda. kao relevantni, definisani: - Preduslovi (aktivnosti koje uslovqavaju - resursi i potencijali : izuzetno visoke inicirawe programa razvoja, odnosno odgovaraju}e ambijentalne, ekolo{ke, pejza`ne i kulturno- djelovawe prioritetne funkcije): zakqu~ivawe spo- istorijiske vrijednosti, te bogatstvo ribom ovog razuma sa Albanijom, koji pored regulacije voda dijela Jezera (podzone 1. i 2.); obradivo poqo- Jezera i rijeke Bojane treba da obuhvati i aspekte privredno zemqi{te i vinogradi; industrija za za{tite Jezera od zaga|ivawa; formirawe odgovara- preradu ribe i formirane funkcije Rijeke, kao ju}e institucije koja }e inicirati relevantne akci- subop{tinskog centra. je, u smislu odràvawa kvaliteta voda u susjednim - prioriteti razvoja : objekti i opreme za zonama Podgorice i Cetiwa, kao i zoni Nik{i}a; turizam i rekreaciju (podzone 1. i 2.); poqoprivred- izrada Prostornog plana Nacionalnog parka na proizvodwa sa orijentacijom na vinogradarstvo i "Skadarsko jezero". ratarske kulture (ukqu~uju}i potencijale zemqi{ta dobijene regulacijom voda Jezera, u pod- 2.2. PROSTORNI PLAN OPŠTINE CETIWE zoni 2.); i ribarstvo, strogo kontrolisano radi odràvawa ekolo{ke ravnoteè. Planskim usmjerewima sa nivoa Prostornog - zahtjevi okruèwa: kompleksna za{tita plana op{tine Cetiwe definisani su osnovni pris- prirodne sredine, posebno ekosistema Jezera tupi daqim aktivnostima ne samo sa stanovi{ta (stani{ta ptica, mrestili{ta i dr.) i obronaka otklawawa postoje}ih problema, ve} i osigurawa padina od intervencija koje bi mogle ugroziti boqih prostornih, prometnih, ekonomskih i drugih pejza`; za{tita i obnova kulturno-istorijskih uslova za uskla|eniji razvoj ìvota i rada na arhitektonskih spomenika i slikovitih ambijenata ~itavom op{tinskom podru~ju. naseqa. Metodolo{ki zasnovan na iskustvima i - preduslovi : koordinirawe programa razvo- postavkama Prostornog plana Republike, iz ja na me|unarodnom i me|uop{tinskom nivou, s 1986.godine, PPO je uz prilago|avawe specifi~nim naglaskom na aspekte regulacije nivoa voda i razvojnim problemima, proiza{lim iz nagla{enih za{tite izvori{ta i voda Jezera od zaga|ewa; demografskih ograni~ewa, u smislu organizacije i vodosnabdijevawe svih naseqa u zoni ; poboq{awe prostornih zahtjeva definisao: pristupa~nosti i unutra{we povezanosti (podzone - urbanizovane zone funkcionalnih cjelina 2, 4 i 5); saobra}ajno otvarawe turisti~ki atrak- Cetiwa i Rijeke Crnojevi}a; tivnih prostora u priobaqu Jezera; regulisawe - sistem struktura ruralnih naseqa, sa problema periodi~nih poplava (u dijelu podzone 1); sadràjima sekundarnih i tercijarnih djelatnosti reafirmisawe Rijeke kao centra zone, od interesa i u okviru vode}ih lokalnih centara (Wegu{i, êvo i za {ire podru~je Skadarskog jezera; podr{ka posto- Tre{wevo); i je}oj minimalnoj strukturi servisa u ostalim nase- - funkcije rekreativnih centara u okviru qima. Nacionalnog parka "Lov}en". Program razvoja same Rijeke Crnojevi}a se zas- [ire (gravitaciono) podru~je Rijeke niva na demografskoj stabilizaciji naseqa (550 st.), Crnojevi}a tretirano je kao zona Skadarskog jezera. ja~awu urbanih funkcija, unapre|ewu postoje}ih Zona prostorno obuhvata fjordovski zapadni dio kapaciteta prerade i ulova ribe, razvoju lokalne Skadarskog jezera i amfiteatar u wegovom neposred- flote i sadràja za prihvat i promet stacioni- nom zale|u, do 500 m. visine, odnosno najve}im ranih turista (50 leàja) i izletnika. dijelom prostor Rije~ke nahije, sa blago izmi- Kao op{tinski podcentar urbanog karaktera, jewenom mediteranskom klimom. sa gravitacionom zonom od 1800 stanovnika i S aspekta ambijentalnih povoqnosti, posebnu dnevnom posjetom od 1000 turista u sezoni, Rijeka u vrijednost zone predstavqa kompleksan ekosistem, planskom periodu o~ekuje znatno ja~awe urbanih sa velikim mogu}nostima kori{}ewa i servisa, posebno uslu`nog sektora. Ti servisi svo- morfolo{ka struktura - sa nagla{enim dolinskim jim sadràjem i nivoom, ima}e presudan zna~aj, karakterom, predisponirana za vo|ewe saobra}ajni- kako u razvoju naseqa, tako i u funkcionisawu sis- ca izme|u Cetiwa i podru~ja oko Skadarskog jezera. tema i predvi|enoj demografskoj stabilizaciji U smislu ograni~ewa, promjenqivi nivo voda ~itavor podru~ja. Jezera ima za posledicu plavqewe niìh priobal- Planske pretpostavke za realizaciju programa nih prostora, dok visinske razlike oteàvaju razvoja su : interne kontakte unutar zone. - revitalizacija naslije|enih vrijednosti Zona je iz funkcionalnih razloga, podijeqena naseqske strukture; u specifi~ne podzone, koje ne pokrivaju cijelu ter- - homogenizacija zona aktivnosti, uz itoriju obuhva}enu Planom, ve} su usmjerene na rje{avawe nastalih konflikata (reorganizacija diferencirane probleme vezane za razvoj na industrijiskog kompleksa); odre|enim uìm podru~jima. Sve zajedno, one ~ine - aktivni odnos ambijenta naseqa i vode, uz jedan arhipelag ostrva razvoja, me|usobno povezanih sezonsko kori{}ewe ugroènih partija prostora; i zavisnih jedno od drugog i od okruèwa. - formirawe saobra}ajnog modela, respekto- Pristup definiciji podzona izvr{en je: sa vawem tranzitne pozicije naseqa, uz nagla{eno strane prirodne sredine i wenih specifi~nih kori{}ewe plovnog sistema Jezera. karakteristika, kao i sa strane ~ovjeka i wegovih aktivnosti u izgra|ivawu prostora. 2.2.1. Urbanisti~ki projekat revitalizaciji Na ovoj osnovi, u okviru zone izdvojeno je 5 gradskog jezgra Rijeke Crnojevi}a podzona, od kojih su: Podzona 1. - Rijeka Crnojevi}a, sa naseqima du` obala istoimenog vodotoka; i Model prostorne organizacije Rijeke Podzona 2. - Dru{i}i, Dodo{i i @abqak, neposred- Crnojevi}a, slijede}i korito istoimenog vodotoka, no oslowene na Jezero; Podzona 3. - Dobrska @upa i izrazito je longitudinalnog karaktera. Iz rela- Strana 10 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001. tivno kompaktno izgra|enog tkiva, formiranog jezgra), tretiran kao zona nove stambene izgradwe mje{ovitom stambeno-poslovnom strukturom objeka- (za 80 stanovnika i 80 turista u privatnom ta u okviru gradskog jezgra, naseqe se razvija: prema smje{taju ). istoku, determinisano zonom industrije - na lijevoj, Vode}i principi na kojima je zasnovan prist- i ne{to nizvodnije pristani{tem Lipovik, na up revitalizaciji strukture gradskog jezgra Rijeka desnoj obali rijeke, a prema zapadu, do samog Crnojevi}a, kao polazne ta~ke svih aktivnosti na izvori{ta vodotoka - Obodske pe}ine. {irem podru~ju, su: Oslowen, u najve}oj mjeri, na ograni~ene - rekonstrukcija urbanih sklopova prepoz- mogu}nosti prostora u "tijesnoj" rje~noj dolini i natqive fizionomije, postoje}u infrastrukturu, te usagla{en sa - za{tita postoje}ih kulturno-istorijskih postavkama PPO Cetiwe, Projektom definisani spomenika, prostorni koncept naseqa, po primarnom pravcu - ure|ewe prostora na na~in koji }e dovesti u razvoja, predvi|a: sklad naslije|eni ambijent, funkciju prostora i - aktivirawe zone izvori{ta Rijeke okruèwe, Crnojevi}a, s posebnim naglaskom na valorizaciju - podr{ka postoje}im sadràjima i wihova arhitektonski vrijednih ali zapu{tenih (i dijelom dopuna novim, koji afirmi{u kulturnu tradiciju, zaru{enih) objekata mlinova, u smislu wihove - stvarawe atmosfere za oìvqavawe prosto- rekonstrukcije za potrebe umjetni~ke kolonije, te ra "pjace", kori{}ewa za utilitarne (mlinarske) i ugostite- - omogu}avawe funkcionisawa svih central- qske potrebe. Podr{ku realizaciji, u navedenom nih djelatnosti, s ciqem zadovoqewa potreba cijel- smislu nude predvi|eni dodatni sadràji zone tj. og naseqa i {ireg gravitacionog podru~ja, auto kamp (70 leàjeva), kamp qetwe {kole (50 - afirmacija prisustva rijeke i Jezera, kroz leàjeva ), sportski centar i dr. locirani na potezu sportske i turisti~ke aktivnosti na vodi, izme|u mlinova i gradskog jezgra; - pove}awe stambenog fonda, kao preduslov za - revitalizovawe strukture gradskog jezgra demografsku stabilnost, i Rijeke Crnojevi}a (za prihvat 420 stanovnika), - razvoj i podsticawe specifi~nih djelat- uvaàvaju}i programsku orijentaciju za uno{ewe u nosti qudskog duha, produkata tradicije i kulture naslije|eni fond novih sadràja komercijalno- vezane za nasle|e qudi i svakodnevni susret. uslu`nog karaktera, kao i preduzimawe neophodnih intervencija u smislu poboq{awa saobra}ajnog 2.2.2. Opšti program razvoja podru~ja Rijeke rje{ewa. U okviru ovog zahtjeva, poseban zna~aj ima Crnojevi}a rekonstrukcija i dogradwa hotela "Obod", s kapacitetom od cca 60 leàja i prate}im ugostite- Rijeka Crnojevi}a, kao i {ire podru~je koje joj qskim i dru{tvenim sadràjima, koji treba da bude gravitira, ve} duè vrijeme je pod uticajem nega- glavni oslonac u formirawu ponude turisti~kog tivnih trendova depopulacije, ga{ewa tradi- smje{taja u nasequ (sa dodatnih 80 leàja u privat- cionalnih aktivnosti, a time postepenog, ali sve nom smje{taju), ali i polazna ta~ka za postupno izrazitijeg odumirawa. Ovakvi tokovi izazvani su rje{avawe nagomilanih problema jezgra u oblasti forsirawem vrlo dinami~ne industrijalizacije u komunalne infrastrukture (kanalizacija otpadnih okolnim centrima (Cetiwu i Podgorici, prije voda, kao preduslov zdravog funkcionisawa struk- svega), koji su, uglavnom neodmjerenom koncen- ture i dr. ); tracijom stanovni{tva i djelatnosti, gotovo - prestrukturirawe industrijske zone, ispraznili okruèwe. uslovqeno potrebom izdvajawa i revitalizacije U sferu spoqwih uticaja ulazi i gubqewe kompleksa nekada{weg kwaèvskog, odnosno trgova~kog zna~aja varo{i, weno saobra}ajno kraqevskog qetwikovca "Qeskovac", omogu}avaju}i pasivizirawe izazvano izgradwom putnih pravaca istovremeno nesmetano daqe funkcionisawe van ovog podru~ja i izostalo uklapawe u razvoj tur- proizvodnih pogona fabrike za preradu ribe. izma, koji je na nivou Republike animirao uglavnom Revitalizacija kompleksa qetwikovca treba da samo "kupali{ne" potencijale primorja. doprinese podizawu kvaliteta turisti~ke ponude U situaciji kojom su otvoreni degradacioni naseqa, plasmanom ekskluzivnih sadràja (kockar- procesi, neminovno je do{lo do reducirawa ili nica i sl.) u "Palacu" i apartmanskih smje{tajnih ga{ewa i ina~e skromnih, ali za {ire podru~je kapaciteta (15 leàja) u wegovim prate}im objekti- veoma zna~ajnih sadràja dru{tvenog standarda ma; naseqa. - aktivirawe lovnog zabrana - karantinske Vrijedno kulturno-istorijsko nasle|e i daqe stanice za prihvat i uzgajali{ta divqa~i, kao je u fazi propadawa, a pojedina~ni poku{aji revi- podr{ke prisutnim nastojawima usmjerenim talizacije (na primjer ku}a Sv. Petra) nijesu se bit- stvarawu uslova za razvoj lovi{ta u {irem pros- nije odrazili na aktivnosti usmjerene sanaciji ili toru (Odrinska gora i drugi mogu}i lokaliteti ); i rekonstrukciji gra|evinskog fonda na sli~nim - aktivirawe pristani{ta Lipovik, s principima. osnovnom svrhom da se, kroz odgovaraju}u rekon- Nekontrolisani procesi, koji se manifestuju strukciju i dogradwu postoje}ih sadràja, stvore kroz naru{avawe specifi~nih ambijentalnih vri- uslovi za prihvat plovila i time revitalizaciju jednosti urbane strukture i pojave zaga|ewa, u prvom brodskog saobra}aja Jezerom. redu vode, dostigli su skoro alarmantan nivo. Kao sekundarni razvojni pravci, u znatnoj Sli~ni trendovi prisutni su i na {irem mjeri uslovqeni prethodnim saobra}ajnim podru~ju, gdje su sve izraènije pojave ozbiqnog otvarawem i opremawem infrastrukturom, defin- naru{avawa slikovitih sklopova ruralnih naseqa isani su: neprimjernim arhitektonskim i drugim intervenci- - Rije~ki grad (na izdignutom platou, ju`no jama. od jezgra) koji, uz pa`qiv odnos prema ostacima Zaustavqawe pomenutih negativnih trendova i naseqa i neophodna prethodna arheolo{ka stvarawe uslova za prihvatawe novog radno istraìvawa, predstavqa zonu stambene izgradwe sposobnog stanovni{tva pretpostavke su uspje{nog (za 100 stanovnika i 60 turista u privatnom razvoja, ne samo Rijeke Crnojevi}a, kao subop{tin- smje{taju ); i skog centra, ve} i wenog {ireg gravitacionog - plato "Vi{e Palaca" (sjeveroisto~no od podru~ja, u cjelini. 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 11 - Broj 46

Odgovaraju}e saobra}ajno povezivawe, pouz- Ostale zone od interesa dano snabdijevawe vodom i elektri~nom energijom, Kao interesantne zone na {irem podru~ju, za efikasan tretman otpadnih voda, kao i obezbje|ewe ~iju je afirmaciju preduslov poboq{awe infra- drugih komponenti infrastrukturnog sistema (PTT, strukturnog sistema, isti~u se: RTV, uklawawe krutog otpada), osnovni su preduslov - autohtona naseqa [in|on, Dru{i}i i za poboq{awe kvaliteta ìvota i time smawivawe Dujeva, sa tradicionalnom proizvodwom vina i rak- razlika u odnosu na razvijena podru~ja. ije; Po efektima od uticaja na razvoj i time - napu{tena ribarska naseqa Zagrade, Beqe i oìvqavawe cjelovite prostorne strukture, kqu~ni Bazagur, sa ponudom u smislu dnevnog boravka, lova zna~aj ima}e predvi|eno: i ribolova; i - saobra}ajno otvarawe podru~ja putnim - vidikovci Pavlova strana, Trnov do, pravcem Cetiwe - Rijeka Crnojevi}a - @abqak - Poseqani i dr., kao pozicije neponovqivih vizura Golubovci (duìne 36 km), posebno isti~u}i potez {irokih panorama, koje treba opremiti restorani- Rijeka Crnojevi}a - Golubovci, ukupne duìne 24 ma, lova~kim domovima i dr., u skladu sa ambijentom km, sa izrazitom turisti~kom funkcijom (na kojem i kulturno-istorijskim i etnografskim nasle|em. treba izgraditi 5 km novog, a 6 km postoje}eg puta Kao dopunski vidovi valorizacije, Programom rekonstruisati i modernizovati ); i su identifikovane i specifi~ne mogu}nosti koje - vodosnabdijevawe podru~ja sa izvora Karu~. podru~je nudi. Ovim su obuhva}eni: Sa stanovi{ta razvoja prepoznate mogu}nosti za valorizaciju se oslawaju na naslije|eni obrazac Tranzitni turizam prostorne organizacije podru~ja. U ovom smislu, Kori{}ewe vodnog puta i izgradwa puta Rijeka Programom su posebno istaknute mogu}nosti koje Crnojevi}a - Dodo{i - Golubovci (veza sa nude pojedina naseqa. Jadranskom magistralom), dodatni je stimulans razvoja podru~ja, kroz ovaj oblik turizma. Naseqe Rijeka Crnojevi}a Koncept prostorne organizacije naseqa, Nauti~ki turizam definisan Urbanisti~kim projektom revitalizaci- Razvoj nauti~kog turizma pretpostavqa je gradskog jezgra, posluìo je kao osnova za identi- prethodno obezbje|ivawe ve}eg broja pristani{ta. fikovawe primarnih investicionih ideja, kojima je To su prije svega: Lipovik, u Rijeci Crnojevi}a , sa obuhva}eno: servisnim pogonom; Dodo{i; Poseqani; @abqak; - aktivirawe zone izme|u izvori{ta Rijeke Karu~; kao i marina u [irokom brodu, ispod Crnojevi}a i gradskog jezgra, s naglaskom na revi- Prevlake. talizaciju nekada{wih mlinova, u smislu wihove rekonstrukcije za potrebe umjetni~ke kolonije, te Lovni i ribolovni turizam kori{}ewa za utilitarne i ugostiteqske potrebe; Efektuirawe ovih vidova turizma pret- - rekonstrukcija i dogradwa hotela "Obod" u postavqa definisawe kontrolisanih zona lova, sklopu gradskog jezgra, s kapacitetom od cca 60 ribolova i uzgoja divqa~i, kao i organizaciju leàja i prate}im ugostiteqskim i dru{tvenim prate}ih sadràja (lova~ki klubovi i sl.). sadràjima; - revitalizacija kompleksa qetwikovca Sportski turizam "Qeskovac" (odgovaraju}im izdvajawem iz zone Sportske aktivnosti na vodi kao {to su regate, industrije za preradu ribe), sa plasmanom jedrewe, moto-nautika, skijawe, surfing, veslawe, ekskluzivnih sadràja (kockarnica, turisti~ki plivawe, skokovi i dr. mogu}e je organizovati na apartmani); mnogim lokalitetima. - aktivirawe lovnog zabrana, kao karan- U qetwem periodu, podru~ja @abqaka i tinske stanice i uzgajali{ta divqa~i; Dodo{a imaju mogu}nost za organizovawe jaha~kog - aktivirawe pristani{ta Lipovik; i sporta. - izgradwa plove}ih objekata - apartmana na vodi, kao specifi~nog oblika smje{taja, koji (s Manifestacioni turizam obzirom na mobilnost) moè u~initi dostupnim Za manifestacioni turisti~ki promet, zasno- budu}im korisnicima veoma raznovrsne ambijen- van na organizovawu nau~no-istraìva~kih skupo- talne vrijednosti {ireg prostora. va, kulturno-zabavnih i gastronomskih okupqawa, ukqu~uju}i sportske aktivnosti, {kole u prirodi i Naseqe @abqak kulturno-umjetni~ke priredbe, {ansu pruàju svi Kori{}ewe naseqa kao razvojnog punkta, pret- kulturno-istorijski lokaliteti i naseqa etno- postavqaju}i prethodnu izgradwu puta od Ponara do karaktera. @abqaka i mawe pristani{ne obale, mogu}e je kroz: - aktivirawe kompleksa u okviru zidina Drugi vidovi turizma sredwevjekovnog grada-tvr|ave, za ekskluzivne tur- Od drugih vidova turizma sagledane su isti~ke sadràje naseqa, uz obavezu apsolutne mogu}nosti koje podru~je nudi za: za{tite bedema; - kori{}ewe Nacionalnog parka kao - formirawe umjetni~ke kolonije (alterna- rekreativnog podru~ja republi~kog centra i ve}ih tiva Rijeci Crnojevi}a), u podgra|u, uz naslije|enu gradova u okruèwu, {to name}e precizno ruralnu strukturu. odre|ivawe zona namijewenih za ove potrebe. Posebnu pa`wu treba obratiti na lokalitete koji Naseqa Dodoši - Karu~ - Prevlaka su sasvim bliski Podgorici i predstavqaju "kapi- Aktivirawe seoskih naseqa, interesantnih sa je" Jezera (Plavnica, Vrawina, @abqak, Dodo{i - etnografskog stanovi{ta i pogodnih za razvoj Karu~ ); izletni~kog i vikend turizma, zasniva se na mogu}oj - seoski turizam, koji je mogu}e razvijati u ponudi koju ~ine: selima du` obale Jezera; i - atraktivni restorani-terase; - "Vikend turizam", i dosad u ekspanziji, - specifi~ne trgovine; i koji treba podràvati, uz neophodnu striktnu kon- - grupisawe koliba-sojenica, za boravak tur- trolu gradwe, sa aspekta prostora i ambijentalnih ista, kod Dodo{a. vrijednosti. Strana 12 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

2.3. PROSTORNI PLAN OPŠTINE kulturnog nasle|a, za potrebe turizma ure|uju se TITOGRAD kompleks Vrawine (naseqe Vrawina, podru~je sada{we Ribarske stanice, kompleks nekada{weg Plan je sa stanovi{ta ciqeva i smjernica Manastira i ostrvo Lesendro). Ovaj kompleks, zajed- prostornog razvoja op{tine i grada Podgorice, u no sa Plavnicom, predstavqa stacionar i isho- potpunosti oslowen na Prostorni plan Republike, di{te za izlete po Jezeru i {iroj okolini. U iz 1986.god. Vrawini i Plavnici potrebno je urediti pristani{ta. Koncept organizacije i kori{}ewa prostora, - U Plavnici je potrebno pro{iriti proizi{ao iz socio-demografskih, privrednih i kapacitete, kao i obezbijediti boqi pristup (npr. prostornih mogu}nosti, teritoriju Op{tine difer- lokalni prevoz od ve}eg parkirnog prostora u encira na ravni~arsko i brdsko-planinsko Golubovcima i sl.). Za drugu ishodi{nu ta~ku, u podru~je. najkvalitetnijem dijelu Skadarskog jezera, predvi|eno je ure|ivawe naseqa Ponari. Ravni~arsko podru~je - U turisti~ku ponudu je potrebno ukqu~iti i Namijeweno je dogradwi urbanih naseqa i zanimqivo kulturno nasle|e u prirodnoj okolini: infrastrukture, te intenzivnoj poqoprivredi. tvr|ave na Oblunu i Ponarskoj gori. Pored uskla|ivawa ovih djelatnosti, u tom prostoru - Eksploataciju pijeska i treseta iz se pojavquju i zahtjevi za za{titu i unapre|ewe Skadarskog jezera potrebno je usaglasiti sa mjerama bogatog prirodnog i kulturnog nasle|a, kao i op{teg za{tite Nacionalnog parka. unapre|ewa kvaliteta ìvotne sredine. - Eksploatacija pijeska iz korita rijeke Dio ove teritorije angaòvan je za {ire grad- Mora~e i daqe }e biti na lokacijama kod naseqa sko podru~je, definisano granicama zahvata Vukovci i Qajkovi}i. Generalnog urbanisti~kog plana Titograda, dok PZ Tuzi obuhvata: MZ Tuzi, MZ Mile{-dio, prete`ni dio zauzimaju planske zone (PZ) MZ Vladna, MZ Mataguì, MZ Vraw, MZ Sukuru}, Golubovci i Tuzi, koje objediwuju mjesne zajednice MZ 4 jul, MZ Vuksan Leki} i MZ Podhum. Glavni (MZ) Zete, odnosno ravni~arskog dijela Malesije. centar zone i sekundarni op{tinski centar su PZ Golubovci obuhvata: MZ Cijevna-dio, MZ Tuzi, lokalni centar Mataguì - Vraw (Sukuru}), a Vukovci, MZ Ponari, MZ Bistrica, MZ Vrawina, mogu}nost razvoja lokalnog centra sa minimalnim MZ Bijelo Poqe, MZ Gori~ani, MZ Mladost, MZ uslu`nim saobra}ajem predvi|ena je za Mile{. Mojanovi}i, MZ Mahala, MZ Golubovci, MZ - Naseqe Tuzi ima sve mogu}nosti razvoja, Balabani, MZ [u{uwa, MZ Berislavci i MZ kako u smislu stanovawa i djelatnosti, tako i Gostiq. Centar zone i sekundarni op{tinski cen- zapo{qavawa i snabdijevawa. Na pravcu prema tar je Mladost - Golubovci, a lokalni centri su Mile{u mogu}e je organizovati mawe jedinice stam- Srpska, Bijelo Poqe i turisti~ki centar Vrawina. benog naseqa. - Najkvalitetnija poqoprivredna zemqi{ta, - Saobra}ajna situacija i ravni~arske reìm ure|ivawa Nacionalnog parka "Skadarsko povr{ine uslovqavaju razvoj industrijskih i jezero" i za prirodne kvalitete vezani potencijali servisnih pogona na relaciji Tuzi - Vuksan Leki}. turisti~kog razvoja su glavne mogu}nosti i, Razvoj svih naseqa u ju`nom dijelu zone determin- istovremeno, ograni~ewa razvoja u prostoru. Razvoj isan je poqoprivrednom proizvodwom te se, sli~no naseqa je ograni~en, {to je vi{e mogu}e, na pros- PZ Golubovci, ograni~ava na poboq{awe standarda tore obuhva}ene granicama dosada{we izgradwe. i boqu iskori{}enost postoje}ih sadràja naseqa, - Za intenzivniji urbani razvoj predvi|a se prije svega za gazdinstva koja se bave poqoprivre- pojas izme|u èqeznice i sada{weg magistralnog dom. puta (naseqa Gori~ani, Golubovci, Mojanovi}i, - Povr{ine ]emovskog poqa pruàju Mahala). Sva ostala naseqa su namijewena prven- mogu}nost dodatnih melioracija, pod istim uslovi- stveno stambenoj izgradwi doma}eg stanovni{tva, ma kao i u PZ Golubovci. koje }e se baviti poqoprivredom, pretpostavqaju}i - Turisti~ki razvoj je vezan za nekoliko unapre|ewe prate}ih sadràja, te saobra}ajnog i punktova na Jezeru, koji su pristupa~ni prije svega komunalnog standarda tih naseqa. ~amcem, tako da ovo podru~je nije od velikog zna~aja - Ve}i zahvat u ovom prostoru predstavqa}e za razvoj turizma. predvi|ena izgradwa nove trase magistralnog puta - Relativno veliki broj stanova za odmor u Podgorica - Petrovac, uz èqezni~ku prugu. naseqima zone postepeno }e se preobraziti u kate- Izgradwom tog puta rastereti}e se sada{wi magis- goriju stalnih stanova. tralni put za lokalni saobra}aj. - Snabdijevawe vodom rje{ava}e se izgrad- Brdsko podru~je wom vodovoda, koji }e se napajati iz bunara KAT-a i Namijeweno je razvoju postoje}e mreè naseqa, izvori{ta Vitoja. {to je tijesno vezano sa primarnom proizvodwom u - Trajno se {tite svi poqoprivredni kom- poqoprivredi, sto~arstvu, {umarstvu, skupqawu pleksi gdje je mogu}a organizacija intenzivne poqo- qekovitog biqa i preradi ovih proizvoda. privrede. Planiraju se organizovane melioracije Gra|evinski zahvati usredoto~eni su u popuwavawe (navodwavawe, isu{ivawe) i za privatni sektor, a u i obnovu postoje}ih starih naseqa, za potrebe auto- ciqu boqe organizacije poqoprivrede i komasacije htonog stanovni{tva i u razvoj tradicionalnih zemqi{ta. centara, locirawem novih privrednih i - Intenzivna poqoprivreda se mora dru{tvenih sadràja. podre|ivati mjerama za{tite podzemne izdani, kao I u ovom podru~ju prednost ima za{tita i za{tite ekosistema i prirodnih kvaliteta u zoni obradivog zemqi{ta, iako u malim kompleksima. Nacionalnog parka "Skadarsko jezero" i u kontakt- Akcije unapre|ewa su usmjerene rekultivaciji noj zoni Parka. kvalitetnijih zemqi{ta a djelimi~no navod- - Turizam se predvi|a u uèm podru~ju wavawu. Skadarskog jezera, tako da centar Golubovci - Podru~je je bogato prirodnim spomenicima i Mladost preuzima ulogu i turisti~ko-snabdjeva~kog kulturnim nasle|em. Vidovi za{tite i unapre|ewa centra. moraju biti ukqu~eni u ure|ivawe prostora, a prije - Usagla{eno sa mjerama za{tite prirode i svega vezano za izgradwu ve}ih infrastrukturnih 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 13 - Broj 46 objekata, kao {to je izgradwa lanca hidroelektrana vukova, koji postoje}om brojno{}u ugroàvaju na Mora~i i novog magistralnog puta. sto~arstvo. Sa stanovi{ta Nacionalnog parka "Skadarsko - Ovo podru~je je prigrani~no pa je, zbog toga, jezero" od posebnog je interesa tretman planskih ve}i dio {uma u ju`nom i isto~nom dijelu potrebno zona u zapadnom (Qe{anska nahija, Komani) i smatrati za{titnim. isto~nom dijelu okruùju}eg prostora Jezera - Pojas uz Skadarsko jezero ukqu~uje se u pro- (Malesija, Ku~i). gram ure|ewa Nacionalnog parka. PZ Barutana obuhvata: MZ Barutana i MZ - Najzna~ajnija ishodi{ta su: za{tita Gradac. Zna~ajni lokalni centar je Barutana, a Humskog zaliva od zaga|ewa, ure|ewe za{titnih lokalni centri sa minimalnim uslu`nim {uma i preduzimawe drugih mjera za{tite sadràjem su Gradac i Burowi. Intenzivniji razvoj izvori{ta Vitoja, ure|ewe arheolo{kog kompleksa moè se o~ekivati oko centra Barutana, u slu~aju i turisti~kog punkta Samobor, kao i utvr|ivawe lokacije privrednih sadràja, te dopuwavawa pro- mogu}nosti razvoja stacionarnog turizma u podru~ju grama snabdjeva~kih i du{tvenih djelatnosti. Boàja. - Prirodni potencijali ne uslovqavaju razvoj naseqa u smislu pove}awa broja stanovnika. Ostali aspekti od interesa za Nacionalni Potrebna je obnova i dogra|ivawe postoje}ih naseqa park od kojih je ve}ina o~uvala kvalitetne istorijske Odnose se (izme|u ostalog) na Planom defin- ambijente. U ambijentalnu za{titu su ukqu~ene i isana opredjeqewa, kojima se predvi|a: vje{ta~ke terase koje je potrebno rekonstruisati. - iz domena velikih privrednih objekata na - Za turisti~ki razvoj najvi{e mogu}nosti prostoru Op{tine: izgradwa hidroenergetskog sis- pruà ure|ewe {ireg podru~ja naseqa Siwac, tema na Mora~i; Begova glavica i Bri|e za potrebe razvoja seoskog - iz domena predvi|enih aktivnosti na turizma, dok bi se napu{teni objekti namijenili za podru~ju grada Titograda: izgradwa sanitarne vikendice. Uz samo Jezero potrebno je locirati deponije komunalnog otpada na pogodnoj lokaciji; mawi turisti~ki objekat (mogu}e i mawi kamping) i sanacija i eventualno preseqewe ure|ewa za pristani{te za ~amce (organizovani prevoz u pre~i{}avawe otpadnih voda; sanirawe deponije podru~ju Skadarskog jezera). KAP-a (crveni muq); - Obavezno je sa~uvati netaknuti prirodni - iz domena za{tite prirodnih vrijednosti pejza` u {irem podru~ju izvori{ta Kalu|erovo prostora Op{tine: izdvajawe i stavqawe pod oko. za{titu, kawona Cijevne (od Raki}a ku}a do - U podru~ju Malog blata potrebno je isko- dràvne granice sa Albanijom), u kategoriju ristiti mogu}nosti koje pruà ~ista voda, za razvoj spomenika prirode; ribarstva. - iz domena specifi~nih mjera: smawewe seizmi~kog rizika, jedan je od glavnih ciqeva i PZ Hoti - Traboin obuhvata istoimenu mjesnu zna~ajan kriterijum za distribuciju aktivnosti, zajednicu. Zna~ajni lokalni centar je Arza - odnosno definisawe ure|ewa prostora (vode}i Skora}. principi su izbjegavawe prevelikih koncentracija - Uz mawe komplekse obradivog zemqi{ta, stanovni{tva i aktivnosti i velike gustine izgrad- koji ne omogu}avaju egzistenciju stanovni{tva, pos- we, a kod planirawa tehni~ke infrastrukture, toje mogu}nosti razvoja sto~arstva i sakupqawa omogu}avawe dvostrukih ili kru`nih veza, kako bi qekovitog biqa. Za boqe ìvotne uslove od velikog se, u slu~aju katastrofe, pove}ale {anse odràvawa su zna~aja radna mjesta (pogoni male privrede), glavnih saobra}ajnih i snabdjeva~kih arterija, koje zavr{avawe izgradwe puteva i boqa snabdjevenost povezuju pojedine djelove prostorne strukture). vodom. - Tradicija velikih porodica i privrènost kraju, odnosno selu, veliki su potencijali da se ovo 2.4. PLANOVI SA PODRU^JA OPŠTINE BAR podru~je razvija u demografskom i privrednom smislu. Stimulisawe i unapre|ewe op{tih ìvot- 2.4.1. Plan ure|ewa maweg naseqa Virpazar nih uslova, a prije svega ure|ewe malih privrednih postrojewa (dru{tvenih i privatnih) u centru, pa i Virpazar kao jedan od sekundarnih centara u drugim naseqima, preduslovi su za razvoj zone. Op{tine Bar i centar Crmnice, u poslijeratnom - Postoje}i relativno novi putevi (uz plani- periodu je stagnirao u skoro svim funkcijama, iako ranu dogradwu) pruàju mogu}nost organizacije je u me|uvremenu dobio dvije zna~ajne saobra}ajnice: dobre autobuske povezanosti stanovnika sa centrima èqezni~ku prugu (Beograd-Bar) i savremeni put zapo{qavawa (Tuzi i Podgorica). (dio Jadranske magistrale). - Snabdijevawe vodom je predvi|eno iz ju`nog Negativni razvojni trendovi, koji se manifes- dijela podru~ja, sa izvori{ta Vitoja. Potrebno je tuju kroz naglo pra`wewe gravitiraju}ih sela i utvrditi mogu}nost snabdijevawa vodom sjeverois- zapostavqawe poqoprivredne proizvodwe, doveli su to~nog dijela iz Cijevne. do toga da je Virpazar uveliko izgubio tradi- - Dogradwa i obnova svih naseqa mogu}a je a cionalne istorijske funkcije, a nove podsticaje da se ne smawuju kvalitetne poqoprivredne nije dobio. Postojawe krupne saobra}ajne infra- povr{ine u lancu Spiwa - Helmica i u dolini strukture (pruga, putevi), sagledavano kao podsticaj Drume. razvoja, dovelo je samo do transformacije fizi~ke - Zna~ajne povr{ine pogodne za pa{wake strukture naseqa, koja sada izaziva velike prob- obrastaju {ikarom. Detaqnom analizom stawa i leme u svakodnevnom ìvotu wegovih stanovnika. mogu}nosti razvoja poqoprivrede potrebno je Staro urbano jezgro Vira je prostorno utvrditi povr{ine koje se rekultiviraju u pa{wake ograni~eno i bez ve}ih mogu}nosti za ekspanziju u i povr{ine koje se unapre|uju u niske i visoke neposrednoj okolini (podno`jem brda Besac), pa je u {ume. takvoj situaciji nova naseqska izgradwa orijenti- - Planira se ekolo{ko ure|ewe koridora uz sana, u velikoj mjeri stihijski, na prostor uz Albansku granicu, od Jezera do Komova i daqe do èqezni~ku stanicu (oko 600 m od jezgra). Bjelasice. Premje{tawe teì{ta razvoja na novi dio ve} - Mora se rije{iti i pitawe populacije je prouzrokovalo ga{ewe nekih djelatnosti u starom Strana 14 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001. jezgru (zanati, usluge, trgovina), koje je uveliko sredokra}i izme|u dva dijela naseqa; izloèno destrukciji, kako zbog nedovoqne brige i - u novom dijelu Virpazara, najve}i dio nove nedostatka sredstava za za{titu i prezentaciju vri- stambene izgradwe (kolektivne i individualne), sa jednog kulturno-istorijskog nasle|a, tako i zbog neophodnim prate}im sadràjima za snabdijevawe neadekvatne adaptacije objekata i uvo|ewa u nasli- stanovni{tva; je|enu matricu naseqa neprimjerenih arhitekton- - sportsko-rekreativni centar naseqa u skih formi. Orahova~kom poqu; Stvarawe stabilne i trajne osnove razvoja - za objekte usluga (sitna trgovina, proizvod- predpostavqa realizaciju ciqeva ekonomske poli- no i uslu`no zanatstvo), odgovaraju}e dis- tike, usmjerenih zaustavqawu procesa migracije i tribuirawe po cijelom prostoru, s tim {to }e se za izvla~ewu Virpazara iz stagnacije, kroz ove sadràje u okviru starog dijela naseqa predvi|eno: postavqati o{triji uslovi za izgradwu (mahom u - aktivirawe intenzivne poqoprivredne prizemqima stambenih objekata), izbjegavaju}i da se proizvodwe u Crmni~kom poqu, putem melioracije i tu na|u i sadràji koji stvaraju buku i zahtijevaju komasacije 1500 ha kvalitetnog zemqi{ta; i ve}e slobodne prostore (proizvodno zanatstvo); - aktivirawe potencijala Skadarskog jezera, - za komunalne objekte, izgradwa na mjestima, kroz turisti~ku eksploataciju i razvoj privrednih koja obezbje|uju adekvatne uslove: deponija sme}a - kapaciteta. van podru~ja Plana, na putu prema Baru; benziska Sa stanovi{ta identifikovanih ciqeva pros- pumpa - na magistrali Titograd-Petrovac i to tornog razvoja, kroz koncept organizacije naseqa neposredno iznad novog dijela Virpazara; postoje}e potrebno je : grobqe - pro{irewe uz predvi|ene mjere ure|ewa i - ostvariti racionalnu, bezbjednu i izgradwu kapele; funkcionalnu vezu izme|u dva dijela naseqa; - za sve ostale objekte naseqa, zadràvawe na - izgraditi nove saobra}ajne veze izme|u postoje}im ({kola, zdravstvena stanica i dr.) ili starog i novog dijela Virpazara, obezbije|uju}i pri izgradwa na novim adekvatno definisanim lokaci- tome kvalitetne veze za pravac Jadranska magis- jama. trala-Bar, kao i odgovaraju}e pristupe postoje}im i Rje{ewe saobra}aja, veoma kompleksno, obuh- planiranim funkcionalnim punktovima na vatilo je u ciqu rje{avawa konflikta sa drumskim podru~ju zahva}enom Planom; saobra}ajem, dislocirawe èqezni~ke pruge na oko - razmotriti mogu}nost i radikalnijeg zahva- 1300 m duìne, kao i predlog za definisawe trase ta na saobra}ajnicama (izmje{tawe pruge) i, na taj autoputa Titograd-Bar. na~in, stvoriti uslove za racionalnu prostornu integraciju dva dijela naseqa; 2.4.2. Urbanisti~ki projekat centra Virpazara - razmotriti mogu}nost radikalnijih hidrotehni~kih radova u ciqu za{tite od plavqe- Staro jezgro Vira, od samog nastanka, okupqa wa Crmni~kog poqa i stvarawa uslova za nesmetani centralne funkcije naseqa i funkcije od {ireg razvoj svih aktivnosti na cijelom podru~ju i van dru{tvenog i prostornog zna~aja. Ovu ulogu, prois- granica Plana. teklu iz izuzetne prirodne dispozicije (arhetip Polaze}i od nasle|a i postoje}e morfologije mjesta formiranog na ostrvcetu okruènom vodenim dva odvojena dijela naseqa, u planskoj organizaciji ogledalom) i istorijskih okolnosti razvoja, ne prostora treba ispo{tovati vode}e principe, moè da opovrgnu ni ~iwenica da se, zadwih deceni- odnosno: ja, dio naseqske strukture Virpazara razvijao na - prostor oko starog urbanog jezgra, pogotovo izvjesnoj udaqenosti od "ostrva", odsje~eno od wega u ravnom dijelu terena, ne optere}ivati novim izgra|enom barijerom koju ~ine èqezni~ka pruga i fizi~kim strukturama, s ciqem o~uvawa autohtone magistralni put. prostorne slike naseqa; Program razvoja, baziran na postavkama Plana - u dva odvojena dijela naseqa planirati nove ure|ewa naseqa Virpazar, favorizuje i daqe staro sadràje i na taj na~in obezbijediti skladno jezgro Vira, kao centar cjelovite naseqske struk- funkcionisawe cjeline; ture. Pri tome: - novim sadràjima u starom dijelu Vira i u - sadràji poslovawa i trgovine, vezuju se za neposrednoj okolini obezbijediti wegovo samo ime - toponim Virpazar; oìvqavawe i uskla|ivawe poreme}aja nastalih - sadràji memorijalnog karaktera, odre|eni izgradwom novog Virpazara. su mjestom Vira u istorijskim zbivawima na {irem Zasnovan na glavnim ciqevima prostornog prostoru i sa~uvanim materijalnim ostacima razvoja i vode}im principima koncepta organi- pro{losti (sa po~etka XIX vijeka, iz Wego{evog zacije i kori{}ewa prostora, Plan defini{e doba, iz vremena NOB-a i dr.); osnovni raspored funkcija naseqa, kojim se pred- - sadràji turizma i rekreacije, motivisani vi|a: su pozicijom oslowenom na Skadarsko jezero; - u starom jezgru Vira, gradwa objekata sa - sadràji kulture, obrazovawa i razonode, kulturno-administrativnim i ugostiteqsko-tur- neophodni su u sklopu osnovnog opredjeqewa da se isti~kim funkcijama; Viru vrate populacija i ritam dnevnog ìvota; - u neposrednoj okolini starog Vira, uz - sadràji stanovawa, sa pro{irenim pro- zapadnu padinu brda Besac, jedan dio nove stambene gramom turisti~kih usluga, predstavqaju nu`nu izgradwe; dopunu naprijed pomenutih funkcija. - na istoj lokaciji, na mjestu nekada{we Dimenzije i na~in organizovawa ovih sadràja èqezni~ke stanice, izgradwa tr`nice sa zelenom Projektom su provjereni sa stanovi{ta fizi~kih pijacom, odnosno objekata koji prevazilaze zna~aj mogu}nosti i ograni~ewa prostora. Dio sadràja, snabdijevana Virpazara, jer sluè i svim definisan Planom ure|ewa naseqa (centralne stanovnicima mjesne zajednice, pa ~ak i pro- funkcije), izdvojen po kriterijumu odgovaraju}eg laznicima (alternativa lokacije: staro jezgro, na funkcionisawa i razmje{taja, smje{ten je van jez- mjestu dana{weg Pazara-pijace); gra, u zoni ispod brda Besac i nekada{we - du` èqezni~ke pruge, kao vezni elemenat èqezni~ke stanice. izme|u dva dijela naseqa, radna zona za budu}e Planirani razmje{taj funkcija se oslawa na industrijske pogone, sa autobuskim stajali{tem na prirodne i izgra|ene karakteristike, na isticawe 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 15 - Broj 46 prirodnih i izgra|enih dominanti, na ideji jedin- posredno reguli{e protok Drima, izgradwom pet stva unutra{weg prostora, podjelu ansambala na hidro akumulacija, od kojih je posledwa HE Bu{at, podcjeline, obodni kolski saobra}aj, kontinuitet kao i odvo|ewem voda Drima u dowi tok Bojane ili pje{a~kog kretawa i drugo. odvojeno u more. Regulacijom korita, Bojana postaje Ra{~lawenost naseqske strukture jezgra, u plovna, bez negativnih uticaja voda Drima na reìm mawe prostorne cjeline, uzeta je kao osnova za oticawa Jezera. formirawe sadrìnskih i prostornih karakteris- Posebnim simpozijumom, koji je organizovala tika Projekta, po zonama. Zajedni~ka osobina tih CANU, 1980.godine, Skadarsko jezero je analizirano zona je slede}a: sa vi{e aspekata, a posebno sa stanovi{ta prirod- - u okviru sadràja i fizionomije cjeline nih i ekolo{kih kriterijuma i rekognosciranih naseqa one ~ine segmente za sebe cjelovite, namjens- problema vezanih za kori{}ewe i za{titu wegovih ki i morfolo{ki kompaktne i gra|evinski nezav- potencijala. isne; Na dijelu svoje teritorije, Crna Gora je 1983. - u prostorno-funkcionalnoj organizaciji god. "zbog posebnih prirodnih vrijednosti i qepota slijede ideju intenzivnog povezivawa sadràja i naro~itog biolo{kog, nau~nog, istorijskog, kul- (proìmawa) ili wihovog zalan~avawa, po logici turnog, zdrastvenog, turisti~kog i rekreativnog kru`nog kretawa na ostrvu; zna~aja" proglasila Skadarsko jezero i wegovu - u organizaciono-tehnolo{kom pogledu pot- neposrednu okolinu za Nacionalni park, kao pomaù unutra{wa zbivawa, sugeriraju}i mjesta posledwi od ~etiri nacionalna parka u Republici. pravih poenti i vrstu i karakter doga|aja; U Programu za{tite, unapre|ewa i kori{}ewa - u pogledu odnosa sa zate~enim, izgra|enim Nacionalnog parka "Skadarsko jezero", ura|enom strukturama, bilo da one predstavqaju kulturno- 1987. godine, prisutne su kolizije u pristupu istorijsku ili samo materijalnu vrijednost, pret- za{titi i o~uvawu ekosistema, kao i kori{}ewu postavqaju pa`qiv rekonstrukcijski postupak, prirodnih dobara, i to na najvitalnijem i za kojim se novo i staro me|usobno integri{e. prirodnu ravnoteù najzna~ajnijem mo~varnom Predvi|enim intervencijama, na rekonstruk- biotopu Jezera, uz sjevernu obalu. ciji i revitalizaciji jezgra, obuhvataju se: Dvanaest godina poslije progla{ewa za - rekvalifikacija postoje}eg gra|evinskog Nacionalni park, decembra 1995. godine, dio fonda - sanacija i popravka; Skadarskog jezera koji pripada Crnoj Gori, prema - dogradwa i namjenska transformacija, kod odredbama Ramsarske konvencije, upisan je u Spisak jednog dijela objekata; mo~vara od me|unarodnog zna~aja, kao stani{te - izgradwa zna~ajnog novog gra|evinskog ptica mo~varica. fonda, na sada neizgra|enim lokacijama; Ustavnim opredjeqewem da je Crna Gora - nivelaciono ure|ewe i povr{inska obrada ekolo{ka dràva i upisom Nacionalnog parka u centralnog trga (poplo~avawe kamenom) i pje{a~ke Spisak mo~vara od me|unarodnog zna~aja, dileme i kru`ne ulice; prioriteti u pogledu za{tite prostora i dobara - izgradwa obalnog zida (sa stepeni{tima i Jezera kona~no su razrije{eni. ogradama), u djelovima gdje gra|evinski objekti jez- Ovom problemu, na po~etku 21-og vijeka, treba gra ne dodiruju obalnu liniju; prilaziti uz maksimalno respektovawe ekolo{kih - arhitektonsko-gra|evinska sanacija sva tri zakonitosti i uz tijesnu saradwu sa susjednom stara mosta (i ukidawe postoje}eg pristupa sa Albanijom, u svim programima i planovima na magistralnog puta); o~uvawu Jezera, kao zajedni~kog prirodnog dobra od - poplo~avawe i drugo ure|ewe keja pris- neprocjewive vrijednosti. tani{ta, ispred Hotela "13. jul"; - nivelaciono i regulaciono ure|ewe poqa i 3.2. POLAZNA OPREDJEQEWA PLANA vodenih povr{ina oko jezgra Vira; - rje{ewe kolskog prometa i stacionirawa Na osnovu izloène argumentacije i obaveza vozila (parkinzi), na prostorima izvan samog jezgra. koje proisti~u iz statusa podru~ja, u postupku izrade Prostornog plana Nacionalnog parka su opredijeqeni kao prioriteti: za{tita prirodnih 3. HRONOLOGIJA VALORIZACIJE PROSTO- odlika Parka i wegovog graditeqskog nasle|a, kon- RA JEZERA trolisano kori{}ewe dobara, kao i uskla|en razvoj, {to se posebno odnosi na slede}e: 3.1. DOSADAŠWE AKTIVNOSTI NA PLANI- - Za{tita ekosistema i biodiverziteta RAWU I ZAŠTITI Skadarskog jezera i okruèwa, te o~uvawe i revitalizacija postoje}e strukture biotopa su prior- Poslije prodora Drima u Bojanu sredinom iteti saglasno reìmu Nacionalnog parka, wegovom pro{log vijeka i porasta nivoa voda Skadarskog jez- me|unarodnom statusu i odredbama Prostornog era ura|en je, do dana{wih dana, niz planova na reg- plana Republike Crne Gore do 2000. godine - Izmjene ulaciji Drima i Bojane, prvenstveno sa ciqem i dopune; vra}awa poplavqenog obradivog zemqi{ta (14.000 - Revitalizacija kulturno-istorijskog ha). Sa ovog aspekta, relevantan je jedino projekat iz nasle|a spomeni~kog karaktera i specifi~nog gra- 1973. godine, sa varijantama koje predvi|aju : diteqskog nasle|a, spregnutog sa prirodnim ambi- - radikalno rje{ewe na ra~un centralne zone jentom Parka i okruèwa; Jezera i sjevernog poplavqenog podru~ja, sa dobi- - Za{tita slivnih vodotoka - povr{inskih i jenih 25.000 ha meliorisanog zemqi{ta ; i podzemnih, optimalnim tretmanom komunalnih i - poldersko rje{ewe sa nasipom na koti 4,5 industrijskih otpadnih voda, kao i orjentacijom mnm, sa 14.000 ha zemqi{ta dobijenih u sjevernoj poqoprivredne proizvodwe na upotrebu prirodnih zoni, na ra~un mo~varnih i plavnih terena. |ubriva - u Zetskoj ravnici i obodnom pobr|u; U obje varijante, regulacijom Drima i Bojane, - Regulacija Bojane - kao plovnog puta, i nivo Jezera se stabilizuje od 4,5 do 6,5 mnm. otvarawe Jezera na mediteranske maritimne tokove, Druga varijanta (poldersko rje{ewe) je uspostavqaju}i reìm oscilacija nivoa Jezera u razra|ivana i dopuwavana 1981.godine, u koordi- relaciju 5,0-6,5 mnm; naciji sa Albanijom. Ponu|enim rje{ewem se - Strogo - ekolo{ki kontrolisano, Strana 16 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001. kori{}ewe sirovinskih dobara Parka, obuhvata- ma 412 km2 i po povr{ini je najve}e na Balkanskom ju}i pitke vode, treset, {qunak i pijesak; poluostrvu. Po sinklinalnom pravcu SZ-JI dugo je - Za izvori{ta pitke vode prioritet dati preko 40 km, a najve}a {irina iznosi 13 km. kori{}ewu podzemnih voda (akvifera), u odnosu na Geografske koordinate Jezera su: izvorske vode i vruqe - oka, u kom smislu je nu`no - isto~na geografska duìna : 19°03` do 19°30` preispitati opredjeqewe Prostornog plana - sjeverna geografska {irina: 42°03` do 42°21`. Republike, vezano za zahvatawe voda za Regionalni Dubina vodnog bazena pri niskom vodostaju vodovod Crnogorskog primorja sa oka Karu~ - zbog iznosi 8 metara i dno je dijelom kripto depresija rizika ovog zahvata po ekosistem i ambijent Jezera; (200 km2). Po koli~ini akumulirane vode, 30 puta je - Stvarawe osnove da Skadarsko jezero mawe od Ohridskog jezera. postane atraktivna destinacija maritimnog i Sjeverna obala Jezera je niska i mo~varna, dok safari turizma u zale|u Crnogorskog primorja, je jugozapadna strma, a na djelovima i okomita. polaze}i od wegovog izuzetnog prirodnog ambijenta Spu{teno i zaplavqeno podru~je na zapadu, uz i potencijala koje za formirawe receptivnih dolinu Rijeke Crnojevi}a, ra{~laweno je i kapaciteta nude seoska i ribarska naseqa, kaskade razu|eno. mlinova, gradovi Vir i Rijeka, a za posjete Jezeru Skadarsko jezero pripada proto~nom tipu. tvr|ave, manastirski kompleksi i uzbudqivi Najve}u koli~inu vode (prosje~no 170m3/s) unosi vidikovci; rijeka Mora~a. Sa neposrednog sliva u Jezero se sa - Smawewe traume po ambijent od planiranog zapada ulivaju Vir{tica , Crnojevi}a Rijeka, pove}awa saobra}ajnog prometa auto putem kroz Bazagurska matica i Karatuna, iz Zetske ravnice Nacionalni park traè}i odgovaraju}a nova kroz mo~varu uti~e niz drena`nih vodotoka, a tehni~ka rje{ewa - sa alternativama podvodnog, preko nagnutog Kameni~kog poqa povremene bujice tunelskog i mostovskog vo|ewa trase, uz relaksir- sa Prokletija. Jezero dobija znatne koli~ine vode awe kriti~nih zona - Vrawine, Lesendra i Vira; podzemno, sa karstnog oboda, iz brojnih vruqa-"oka" - Uvo|ewe obilazne saobra}ajnice - obodom ~ija je prosje~na dubina 15-30. Jedina otoka Jezera je Jezera, u ciqu vizuelne promocije prostora Parka i rijeka Bojana kojom oti~e prosje~no 320m3/s vode u podr{ke prijezerskih naseqa, kao i osigurawe Jadransko more. uslova za pristajawe plovila u wima; Na nestabilnom tektonskom kompleksu, sa - Stvarawe uslova za rekreativne i sportske izrazitim towewem zapadnog sektora, prije 150 god- aktivnosti na vodi obuhvataju}i jedrewe (lokalni ina, Drim je napustio svoje staro korito, {to je katamarani - ~unovi vezani u "trap", jedrewe na dovelo do wegovog silovitog ulivawa u Bojanu, ispod dasci), veslawe, kupawe i sportski ribolov, a na Skadra, koritom rijeke Kiri. Ovo je izazvalo uspo- kopnu jahawe - kroz komplekse mo~varnih livada i ravawe oticawa Jezera, rast wegovog nivoa za 2-3 {uma u zale|u sjeverne obale. metra i plavqewe niskog priobalnog zemqi{ta. U depresiji vlada izmijewena mediteranska klima, sa toplijim qetwim i hladnijim zimskim 4.PRIRODNE KARAKTERISTIKE PODRU^JA periodom u odnosu na primorje. Na slivnom podru~ju prisutni su svi modaliteti klime, od submedite- 4.1. OPŠTE KARAKTERISTIKE PODRU^JA ranske do subalpske, sa mediteranskim ciklusom zna~ajnih koli~ina padavina (od 1700 do 2500 Bazen Skadarskog jezera i Zetske ravnice je mm/god.). tektonska potolina, ispuwena kvartarnim nanosima Dotok vode, tokom godine, u su{nom (qetwem) i i plitkim vodama Jezera, na krajwem rubu jugois- ki{ovitom (zimskom) periodu oscilira, u prosjeku to~nih Dinarida, smje{tena izme|u primorskog i do sto puta. Nivo vode Jezera pri tome poraste 3-5 lanca Rumije i podgorina markantnog unutra{weg metara a wegova povr{ina se pove}a na preko 500 masiva Kamenika, @ijeva i Prokletija. Sa zapada km2, uglavnom na ra~un zetskih lugova i priobalnih bazen je ograni~en poleglim naborima terena. Starocrnogorske kra{ke zaravni, dok je na jugois- Prostor karakteri{e specifi~ni ekosistem toku ne{to otvoren, izme|u Tarabo{a, gorica voda, kopna, vazduha i tla, koji seè od u{}a Bojane Skadra (Kodra) i Bardawolta, prema niskoj pri- u Jadransko more, preko voda i mo~vara Jezera i morskoj Albaniji. Ka sjeverozapadu, kroz tjesnac slivnih rijeka, do najve}ih planinskih vrhova rijeke Zete, ravan bazena se nastavqa na sinklinalu Prokletija, @ijeva, Maganika, Lov}ena i Rumije, tj. Bjelopavli}ke ravnice. do planinskih izvora, rijeka i potoka te glacijal- Jezero je sabirni slivni bazen podru~ja nih jezera i lokvi. povr{ine 5500km2 (u Crnoj Gori oko 80%, u Sliv Jezera, na horizontalnom profilu, ods- Albaniji oko 20%). Dinami~ni i sloèni reqef likava zonalnost geobiosfere planete Zemqe, od ovog starog vodnog bazena, koji je do pliocena bio sjeverne granice subtropskog pojasa do Sjevernog zaliv Jadransko-jonskog mora, odlikuju: pola. - prostrane kra{ke povr{i, sa kojih se Ekosistem bazena Skadarskog jezera ~ini niz uzdiù markantni planinski visovi, ekosistema nièg reda, submediteranskog tipa, sa - najprostranija depresija i ravnica u dominacijom slatkovodnih i mo~varnih biotopa, Dinaridima, ali i prisustvom {umo-{ikara i kamewara na - izjaruène doline i usje~eni kawoni rije- karstnim padinama i polupustiwama ]emovskog ka, poqa. - nenadma{ni fenomeni karstifikacije, Biotop voda Jezera, koji objediwava sve obodne - ostaci najsna`nije gle~erske erozije na biotope, pripada oligotrofnim jezerima, ~ija pri- Balkanu, i marna produkcija nije u srazmjeri sa sekundarnom - oblici stvoreni radom rje~ne i jezerske produkcijom. erozije. Mo~varni dio ekosistema odlikuje se izuzetno Jezero leì na najniìm djelovima depre- dinami~nim, sloènim i bogatim biqnim i ìvoti- sije, potisnuto na jugozapad naplavama Zetske wskim vrstama, sa primarnim uticajem na hrawewe ravnice i Kameni~kog poqa, do odsjeka Rumije i i ravnoteù ekosistema u cjelini. Tarabo{a. Primarna produkcija Jezera zastupqena je Pri niskom vodostaju, na 5,5mnm, Jezero zauzi- fitoplanktonom i submerznom vegetacijom, a sekun- 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 17 - Broj 46 darna sa makrofitskom vegetacijom mo~vara i U me|uglacijalnim periodima dolazi do faunom organizama dna, koja se preko svih ponovnog javqawa jezera i taloèwa, po wegovom trofi~nih stupweva, zavr{ava se sa 45 vrsta riba i dnu, glinovito-{qunkovitih sedimenata. 270 vrsta ptica, posebno mo~varica i plovu{a. U aluvijumu dolazi do oticawa gorweg jezera, Zona Skadarske depresije je izbjegla glaci- postepenog formirawa dana{weg jezera i do obrazo- jaciju i predstavqala je izvanredno skloni{te za vawa ravnica uz tokove Drima i Bojane. Prostrane tada{we vrste organizama okruènih ledenom knete u Albaniji i depresije u Ulciwskom poqu pustiwom obodnih planina. Tragovi ovog stawa svjedo~e o nedovr{enim procesima nasipawa. ogledaju se danas u prisustvu velikog broja relikt- Tektonski i morfolo{ki nestabilni kompleks nih i endemi~nih vrsta na slivnom podru~ju. ravni doveo je i do prodora Drima u Bojanu (prije Samo Jezero, diluvijalne starosti, kao 150 godina) i rasta nivoa jezera za 2-3 metra. slatkovodni ekosistem, zbog plitko}e i odsustva termi~ke stratifikacije, ima relativno nizak pro- 4.2.2. Geomorfologija sliva Jezera cenat endemi~nih vrsta. Izuzetak ~ine vruqe ("oka") Skadarskog jezera, koje predstavqaju ekooaze Dinami~ka evolucija najmarkantnih jugois- jezera u Jezeru, sa ve}im brojem endemi~nih sub- to~nih Dinarida, na mjestu suticawa sa spekcijiskih vrsta. Helenidima, dala je sloène i specifi~ne odlike. Idu}i od sjeveroistoka ka jugozapadu, od dur- mitorske navlake, na slivnom podru~ju jasno se izdvajaju: 4.2. GEOLOŠKE KARAKTERISTIKE - silklinala durmitorskog fli{a, - antiklinala visokih kra{kih povr{i i 4.2.1. Paleografska evolucija terena planina, od Vojnika do @ijeva, - tereni sinklinale Duge, Nik{i}kog poqa i U evoluciji terena {ireg podru~ja bazena doline rijeke Zete, Skadarskog jezera, nakon sredwetrijaske vulkanske - antiklinala Starocrnogorske kra{ke aktivnosti, mogu se izdvojiti dvije etape: povr{i, sa ~elom navlake iznad Cukali zone, uz - Prvu etapu odlikuju relativno slabo primorje, te wen polegli kompleks, na dnu izraèni orogeni i epirogeni pokreti u plitkom Skadarske depresije (do 700 m). moru i djelovima izdignutog kopna, koji traju do u Izvan ovog poretka, na sjeveroistoku sliva, gorwu kredu i ~iji su produkt organogeni karbonat- zastupqen je markantni masiv Prokletija, ~iji su ni sedimenti; ogranci na slivnom podru~ju zakrenuti i do 90 ste- - Drugu etapu, koja po~iwe u gorwoj kredi, peni u odnosu na pravac pruàwa Dinarida. laramijskim orogenim i epirogenim pokretima, Sliv Mora~e obuhvata preko 2/3 povr{ine karakteri{u znatna ubirawa, raskidawa i slivnog podru~ja Skadarskog jezera. navla~ewa. Gorwi tok Mora~e i izvori{ta wenih pritoka, Ovom dinami~nom epohom su izdignuti obodni na kompleksu fli{a, formirani su u dubokim planinski masivi Rumije, Lov}ena, erodiranim dolinama izme|u najve}ih planinskih Starocrnogorske kra{ke povr{i, @ijeva i visova (od 2200 do 2500 mnm) i niìh razvo|a na sus- Prokletija, tektonskim spu{tawem obrazovana jednim slivovima. Skadarsko-zetska potolina, a rasjedawem sinkli- Kroz kompleks visokih karstnih planina i nala Bjelopavli}ke doline i klanca Duge. povr{i, teku}i ka jugu, Mora~a, Mala Rijeka i Efekti veoma sna`ne mobilnosti ju`nih Cijevna, kao probojnice, formiraju duboke kawone. Dinarida su u osnovi dana{weg izgleda Skadarskog Na sinklinali izme|u kra{kih povr{i, od bazena i wegovog sliva, kojeg su kona~no oblikovale Duge, pa preko Nik{i}kog kra{kog poqa (iznad 600 spoqne sile, me|u kojima su od posebnog zna~aja mnm), formiran je sliv Gorwe Zete, ~ije vode, kroz karstna, rje~na i gle~erska erozija. kre~wa~ku skalu, ponorima i sistemom HE Sa stanovi{ta transformacije hidrolo{kih "Peru}ica", izlaze na spu{tenu dolinu odlika depresije, zna~ajno je navesti postojawe dva Bjelopavli}ke ravnice (55 mnm), odakle preko jezer- sinklinalna vodna bazena- zalivski i jezerski. skih sedimenata, oti~u na jugoistok, tipi~nim U doba neogena, Skadarsko jezero je bilo zaliv ravni~arskim koritom, dreniraju}i obodne kra{ke Jadranskog i Jonskog mora povezan sa wima preko povr{i i unose}i najve}u koli~inu vode u Mora~u. dana{we Albanije. Prema sjeveru zaliv je dolazio Mezozojski kre~wa~ko-dolomitski kompleks do rasjeda ili tektonskog pregiba linijom Vukovci dna Zetsko-skadarske depresije ispuwen je terci- - Podhum. Bjelopavli}ka dolina i sjeverni dio jarnim jezerskim i marinskim sedimentima, preko Zetske ravnice bili su slatkovodno jezero. kojih je formirana mo}na fluvio-glacijalna Tektonski pokreti doveli su do daqeg naplava Zetske ravnice, okonturena kre~wa~kim spu{tawa centralnog i zapadnog dijela potoline i padinama, a {iroko otvorena na mo~varnu sjevernu do izdizawa paleogenih sedimenata na sjeverois- obalu Jezera. toku. Spu{tawem terena na zapadu zaplavqena je Minijaturnim kawonima, kroz konglomeratnu dolina Rijeke Crnojevi}a i Crmni~kih vodotoka, a naplavu Zagori~a, Qe{kopoqa, ]emovskog poqa i u vodnom bazenu do{lo je do intenzivnijeg taloèwa Karabu{a, tranzitno proti~u: Mora~a, Cijevna, fli{nih sedimenata iz gorwih zona sliva. Ribnica i Sitnica, izme|u niza ostrvskih Krajem neogena, izdizawem grebena Tarabo{- "Gorica". Sa naplave nema povr{inskog oticawa, Rosafa-Bardawolt, do{lo je do odvajawa zaliva od izuzev na Qe{kopoqskom lugu i Doqanima. Ispod mora i wegovog pretvarawa u slatkovodno jezero. nivoa spu{tenih vodotoka prisutne su zbijene U pleistocenu, kroz tri glacijalna perioda, izdani velike koli~ine podzemnih voda. dolazi do burnog zasipawa depresije fluvio-glaci- Tok Mora~e potisnut je na zapad dominantnim jalnim nanosima, pri ~emu jezero biva zasuto. Ovaj nanosima Cijevne, na prostoru ]emovskog poqa. Od period prati spu{tawe nivoa mora i do 100 metara. u{}a Sitnice Mora~a te~e plitkim i razu|enim Konus fluvio-glacijalnih nanosa Cijevne koritom kroz aluvijalne nanose. U dowem toku, kroz zatrpao je nekada{we jezero na podru~ju Podgorice Zetske lugove, proti~e sprudnim obalama izdignu- i ju`no od wega, te su ostali izdvojeni samo djelovi tim iznad mo~vara. Uliva se u Jezero isto~no od na podru~ju Bjelopavli}ke ravnice i Qe{kopo- Vrawine i spruda Manastirske tapije. qskog luga. Strana 18 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

Napu{tena sprudna korita rukavca Mora~e i nanosa, za razliku od u{}a Mora~e, wenih neka- Cijevne, na prostoru dowe Zete, svjedo~e o nestabil- da{wih rukavaca i razgra|enog paleotoka Cijevne, nosti i stalnim promjenama vodotoka na u{}u u koji imaju sprudna u{}a (Pijeske, Velika Mrka, Jezero (Tara, [egrtnica, Velika Mrka i dr.). @alica Rai~evi}a, a dijelom [egrtnica i Kompleks neposrednog sliva Jezera ~ine: Karatuna). - padine Rumije, na jugozapadu, Karstifikovani kompleks Hota i Kastrata , - erodirana zona Crmnice, presje~en dubokom udolinom klisure Cijevne, ukazu- - polegli kompleksi Rije~ke i Qe{anske je na wen predglacijalni paleotok. Prostori se nahije, sa podgorinom Lov}ena, dreniraju brojnim vruqama Jezera (vrta~e Humskog - lugovi dowe Zete, uz sjevernu obalu, blata) i poniru}om vodom Cijevne (na prostoru - karstna zona Hota i Kastrata, Trgaja). - ogranci Prokletija i Kameni~ko poqe, na Vijenci masiva Prokletija (preko 2200 mnm) sjeveroistoku, u Albaniji. spu{taju se upravno ka sjeveroisto~noj obali Padine Rumije i Tarabo{a gra|ene od mezozo- Jezera. Otvorenim dolinama buji~nih vodotoka jskih kre~waka i dolomita, sa malim kompleksom Suvog potoka, Banu{a i Rjolita nanijete su mo}ne kra{ke zaravni na zapadu, prema Crmnici, strmo se fluvioglacijalne naplave nagnutog Kameni~kog obru{avaju u Jezero. poqa (nagib > 3%). Ve}i nagibi naplave formirali Nekada{we doline vodotoka na prostoru su stabilniju obalu, u ~ijim {qunkovitim nanosi- Krajine karstifikacijom su razgra|ene i u frag- ma vodotoci poniru. Isto~ni dio, bliè Skadru, mentima o~uvane na podru~ju Ostrosa, Kostawice, formiran je na slivu rijeke Vrake, sa niskom i Dragovi}a i Tijawa. Vode oti~u podzemno brojnim mo~varnom obalom. vruqama u Jezero. Krajwi isto~ni dio, u podru~ju Skadra, grade Obronci Tarabo{a okomito se spu{taju i grade naplave buji~nog toka rijeke Kiri, koja se sa linearnu obalu. Na podru~ju od Ckla do Godiwa, Drimom uliva u Bojanu. Ovaj vodotok se povremeno sitno razu|enu obalu prati lanac malih ostrva, koja ulivao u Jezero, o ~emu svjedo~e podvodni sprudovi predstavqaju nepotopqeni nabor padina krednih kod Skadra. Vjerovatno je i prvobitno mjesto otica- kre~waka (Star~evo, Be{ka, Mora~nik, Tophala, ja Jezera zatvoreno nanosima ove buji~ne rijeke. Duìca, Skut i mnogi drugi {koqevi). Na jugoistoku Skadarske depresije, tjesnacem Erodirane fli{ne doline Crmnice, sa grla Bojane, izme|u grebena Tarabo{a (Barjakut 326 naplavama uz vodotoke Crmni~ke rijeke i mnm) i uzvi{ewa Rosafe (120 mnm), te Kodre Orahov{tice, predstavqaju "geolo{ki prozor" na (126mnm) i Malog Bardawolta, u koritu rijeke Kiri, razgra|enoj karstnoj navlaci, ome|enoj strmim prostor se otvara na podrimqe i niske ravne i odsjecima i grebenima. Slivu pripada i karstni mo~varne terene uz Bojanu. Sve vode Skadarskog jez- kompleks na zapadu, koji se drenira Podgorskim era oti~u Bojanom. Kroz polegle slojeve karstne vrelima Orahov{tice. Kompleks Crmnice izlazi barijere Rumijskog lanca, navu~ene na zonu Cukali na sjever suènim vratnicama ravni, kod Vira, a (hidrolo{ki izolator), nema podzemnog oticawa. vode se ulivaju zaplavqenim kanalom Vir{tice u Prostor izme|u Skadarske i Medovske depresi- Jezero. je zastupqen je mladim aluvijalnim nanosima i Podlov}enska karstna povr{ sa Cetiwskim uzvi{ewima jadranskog sistema bora, sa ~estim poqem, nagibima nabora i razgra|enim udolinama izmjenama pravca i smjera oticawa voda Drima i Rije~ke i Qe{anske nahije, stvara sloèni oblik Bojane. U istorijskoj pro{losti, za Skadarsko jeze- ovog tektonski spu{tenog kopna u vode Jezera. ro je od presudnog zna~aja prodor voda Drima Tereni se dreniraju Obodskim vrelom- (sredinom pro{log vijeka) u Bojanu, ispod Skadra. izvori{tem Rijeke Crnojevi}a, brojnim vruqama Karu~a i Gorweg Malog Blata, a sa istoka i 4.2.3. Geološki sastav terena poniru}im vodama Mora~e. Najmarkantniji morfolo{ki oblik je duboko Najstarije kopno u bazenu Skadarskog jezera, usje~ena dolina Rijeke Crnojevi}a, koja iz kratera zastupqeno sredwetrijaskim fli{em (gline, lapor- Obodskog vrela (80 mnm), kratkim slapovitim tokom, ci, pje{~ari sa konglomeratima), egzistira u uti~e u poplavqenu limansku dolinu, duìne 12 km. Crmnici. Sa zaplavqene vrta~e Karu~a, iz brojnih oka, U izgradwi terena Crmnice u~estvuju frag- isti~e Bazagurska matica. Potopqena i ome|ena mentarno i eruptivne stijene (rioliti, daciti i udolina Gorweg Malog Blata oti~e rijekom Bi{evi- andeziti), kao produkti sredwetrijaske vulkanske nom i Karatunom, kroz naplave Ceklinskog poqa. aktivnosti. Na pro{irewu lijevka izme|u dolomitskih Bazen Skadarsko-zetske depresije izgra|uju brda na jugozapadu i karstifikovanih na sjeveru,uz mezozojski kre~waci i dolomiti, idu}i od navlake vode Jezera, mo~vare i naplave Ceklinskog poqa, primorskog planinskog lanca, na jugozapadu, do pod- uzdiè se ~itavi arhipelag ve}ih i mawih ostrva: gorina Kamenika, @ijeva i Prokletija, na Prevlaka, Andrijska gora (228m), Vrawina (303m), sjeveroistoku. Lipowak, Kamenik, âkovica i @abqak Crnojevi}a Du` sjeveroisto~ne padine Rumije (povremeno). najizraènije su zastupqeni uski i dugi pojasevi Dowa Zeta i Zetski lugovi, uz sjevernu koje izgra|uju: mo~varnu obalu, formiraju mo}ni fluvijalni nanos - gorwe-trijaski kre~waci i dolomiti, (preko 80m) pijeska i {qunka, na pliocenskim - dowe i sredwe-jurski laporci, kre~waci i marinskim sedimentima. Kompleks predstavqa dolomiti sa ro`nacima, posebnu geotektonsku cjelinu, iako, u morfolo{kom - kredni kre~waci, dnom depresije spu{tene i hidrolo{kom smislu, ~ini nastavak Zetske i do 700 m, od podno`ja Rumije do rasjeda na ravnice. Na prostoru nema kre~wa~kih uzvi{ewa, sjeveroisto~nom dijelu depresije (pravcem Stijena nagibi terena su mali (oko 0,2%), a podzemne vode Piperska-grede Sjenice, Fundine i Trijeb~a, u bliè su povr{ini. klisuri Cijevne ). Kroz naplavu proti~e niz re~ica: Plavnica, Vijenac ostrva uz jugozapadnu obalu Jezera i Zetica, Gostiqska rijeka, Pijavnik i Mala Mrka, "Gorice" sjevernog dijela Zetske ravnice kojima se dreniraju podzemne vode Zetske ravnice. nezaplavqena su uzvi{ewa ovog kompleksa. Ovi dotoci imaju limanska u{}a li{ena Facije mezozojskih kre~waka i dolomita, 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 19 - Broj 46 navedenim poretkom, izgra|uju polegli kompleks zale|em, najve}a je novija katastrofa ove vrste na antiklinale Starocrnogorskog kr{a na sjeveroza- tlu Jugoslavije i jedna od najve}ih u Evropi. Taj padu. zemqotres je bio najja~i u ciklusu zemqotresa koji Duboka depresija dna bazena ispuwena je terci- je zapo~eo 9.aprila 1979. godine i trajao gotovo dvije jarnim marinskim sedimentima, te slatkovodnim godine. Intenzitet zemqotresa u epicentralnoj zoni glinama i glinovitim pjeskovima, iz gorwe zone iznosio je IX° MCS skale, odnosno VII° Rihterove sliva Jezera (Durmitorsko-prokletijiski fli{). skale, sa dubinom ogwi{ta 17 km. Sami epicentar je Tektonska gibawa na sjeveroistoku su izdigla, a na bio u Jadranskom moru, izme|u Bara i Ulciwa, na zapadu spustila ove sedimente. udaqenosti 20 km od obale. Maksimalnim intenzite- Fluvioglacijalna karbonatna naplava tom zemqotresa od IX° MCS skale bio je zahva}en {qunkova i pjeskova, sa proslojcima glina, zasula pojas od oko 80 km duìne i 10-15 km {irine, odnos- je skoro ~itavu ravnicu i Jezero nanosom od 30 do no oblast urbanih podru~ja Crnogorskog primorja i preko 80 metara debqine. amfiteatralni dio Crmnice oslowen na padine Sjevernu zonu ~ine krupnozrni {qunkovi Sozine i Sutormana. Sa efektima VIII° intenziteta naj~e{}e zastupqeni konglomeratima, dok su dowi zemqotres se manifestovao u neposrednom zale|u povr{inski djelovi ravnice nevezani pjeskovi i primorja tj. ostalim djelovima Crmnice, Krajini i {qunkovi. na podru~jima Cetiwa. Doline kratkih vodotoka sa jugozapada, li{ene Na podru~ju Skadarskog jezera zemqotres je, glacijalnih materijala, ~ine aluvijalni nanosi pored velikih razarawa izgra|ene strukture, glinovito-{qunkovitih sedimenata, od kojih su pra}enih gubicima qudskih ìvota i brojnim najzna~ajni Crmni~ko i Orahovsko poqe. lak{im i teìm rawavawima stanovnika, Bo~no izdvojeni djelovi Jezera i ravnice, prouzrokovao i niz drugih karakteristi~nih pojava o~uvani od naplava, formirani su taloèwem kao {to su: veliki talasi na Skadarskom jezeru, organskih glina, muqeva i treseta. mu}ewe povr{inskih i podzemnih voda, Na prostoru zapadne obale Hotskog zaliva, presu{ivawe i pulsirawe izvora i dr. Aktivirawe Gorweg blata i Rzavca, ispod sloja glina, nalaze se starih i pojava novih klizi{ta, odrowavawa i zna~ajne koli~ine treseta, mo}nosti 4-5 metara. druga gravitaciona otkidawa posebno su se mani- Na dnu Jezera, ispod slobodnih voda, leè festovali u podru~ju Crmnice, {to se s posebnim pjeskovi i neorganski muqevi sa fragmentima efektima odrazilo na o{te}ewa (i prekide) drum- qu{tura jezerskih meku{aca. skih saobra}ajnica i doweg stroja èqezni~ke pruge. 4.2.4. Seizmološke karakeristike Podru~je Skadarskog jezera i wegove okoline dosad nijesu bili predmet posebne savremene studi- Crna Gora pripada Dinarskoj trusnoj oblasti je sa aspekta seizmi~nosti prostora, osim u dijelu koja se, na osnovu poznatih potresa u istorijskom koji je bio obuhva}en drugim istraìvawima, vremenu, karakteri{e najve}om u~estalo{}u te ukqu~uju}i prije svega Seizmi~ku regionalizaciju pojave na teritoriji Jugoslavije. Ova trusna oblast, SR Crne Gore, izra|enu 1982. godine. Sva ta kao sastavni dio sjevernog Sredozemqa, pripada istraìvawa su ukazala na ~iwenicu da se cijelo grupaciji svjetskih seizmogenih pojaseva sa vrlo podru~je Skadarskog jezera karakteri{e vrlo visokim seizmi~kim hazardom. Izloèna djelovawu visokom seizmi~kom opasno{}u, kako iz lokalnih - poqa kompresionih napona, kao posledice direk- autohtonih àri{ta, tako i àri{ta iz udaqeni- tnog su~eqavawa tektonskih plo~a Evro - Azije i jih seizmogenih zona - naro~ito na Crnogorskom Afrike, ona vrlo ~esto generi{e razorne i katas- primorju (Boka Kotorska, Budva i Ulciw) ali i iz trofalne zemqotrese. Dubrovnika, Skadra i Dra~a. Na osnovu dosada{wih prou~avawa dogo|enih Za nivo seizmi~ke aktivnosti na podru~ju zemqotresa, seizmi~ki najaktivniji tereni Crne Nacionalnog parka "Skadarsko jezero", iskazan Gore su priobalno podru~je Jadranskog mora i regionalnim zonirawem o~ekivanih maksimalnih Zetsko - Skadarska depresija u wegovom zale|u, koji intenziteta zemqotresa u skali MCS (ili ekviva- spadaju u prostor spoqa{wih djelova jugoisto~nih lentnoj MSK - 64), u odnosu na tzv. sredwe tlo (dobro Dinarida. Seizmi~ka aktivnost ovog dijela teri- ili sredwe vezana tla, sa brzinom prostirawa lon- torije Crne Gore uslovqena je wenim poloàjem gitudinalnih seizmi~kih talasa od 1700 m/s) i za prema najdubqim djelovima Jadrana, u ~ijoj osnovi povratni period od 200 godina, od posebnog je se nalazi stara - kruta masa; geolo{kom gra|om zna~aja slede}e: litosfere jugoisto~nih Dinarida; wihovim - Primorski region u cjelosti, u pojasu 10-15 ra~vawem u predjelu Zetsko - Skadarske depresije; i km, zajedno sa prostorom Skadarskog jezera, pripada su~eqavawem strukture tih mladih vjena~nih plan- zoni sa o~ekivanim maksimalnim intenzitetima ina sa [arsko - Pindskim masama, daqe ka jugois- zemqotresa IX° MCS skale. toku i istoku. Zemqotresi najve}eg intenziteta nas- - Podru~je na pravcu Podgorica - taju du` su~eqavawa jadranske i dinarske mase u Danilovgrad, {irine 30 km, pripada zoni sa o~eki- priobalnom pojasu. Iza ovih su po intenzitetu vanim maksimalnim intenzitetom zemqotresa VIII° zemqotresi koji nastaju du` dubokih i starijih MCS skale. regionalnih razloma poloènih paralelno Sve navedeno upu}uje na potrebu da se u pros- Jadranskoj potolini (sjeverozapad - jugoistok), u toru Nacionalnog parka treba obavezno zoni gdje se dinarska struktura ra~va i sije~e sa pridràvati tehni~kih propisa o gra|ewu u seiz- mla|im i pli}im razlomima promjewivog pruàwa mi~ki aktivnim podru~jima. (naj~e{}e sjever - jug), a to je prostor Zetsko- Skadarske depresije. Na visok nivo seizmi~ke 4.2.5. Hidrogeološke odlike aktivnosti i prisutne opasnosti ukazuje podatak, izveden na osnovu Kataloga dogo|enih zemqotresa, Na podru~ju depresije Skadarskog jezera sa da su se u regionu Crnogorskog primorja destruk- stanovi{ta hidrogeolo{kih karakteristika mogu tivni zemqotresi de{avali u prosjeku na oko 15 se izdvojiti: vodonepropusni tereni, sredwe godina. vodopropusni tereni i vodopropusni tereni. Ru{ila~ki potres od 15.aprila 1979. godine, Vodonepropusni tereni (hidrolo{ki izola- koji je pogodio Crnogorsko primorje sa {irim tori), koji izgra|uju djelove sliva rijeke Crmnice i Strana 20 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

Orahov{tice, zastupqeni su glincima, - grupu vezanih kamenitih, uglavnom karbon- laporovitim kre~wacima i eruptivima. Slaba atnih stijena. vodopropustqivost ovih stijena uslovqava brzo Komplekse nevezanih i vezanih stijena, idu}i povr{insko oticawe, dok ra{~lawenost i tektons- od sjevera, ~ine prostrani kompleksi fluvioglaci- ka isprekidanost ima za posledicu netipi~nu jalnih nanosa krupnozrnih {qunkova i pjeskova, pojavu izvora. dijelom vezanih u konglomerate i aluvijalnih Sredwe vodopropusni tereni izgra|eni su od pjeskova i {qunkova, te jezerskih i barskih sedi- dolomita i laporovitih kre~waka, kao i dolomita menata, predstavqenih glinovito-pjeskovitim sa proslojcima ro`naca. Du` ~itavog sjeverois- materijalima izmje{anim sa organiskim muqevima. to~nog krila Rumije proteè se uzani i dugi pojas Re|e izdvojeno, zastupqeni su fluvijalni i deluvi- ovih terena, ~ine}i sedlaste udoline sa kojih se jalni nanosi, kao i tera rosa, u uvalama na padin- javqaju i povremeni povr{inski tokovi. Ovi tereni skim kompleksima. zastupqeni su i ju`nim padinama doline Rijeke Jezerski i barski sedimenti jako su vodoza- Crnojevi}a. si}eni, slabo konsolidovani i veoma sti{qivi, a Vodopropusni tereni, zavisno od karaktera wihova nosivost je vrlo mala. Kod ovih terena litolo{kog sloja, mogu se podijeliti na: terene sa potrebna je primjena tehni~kih mjera poboq{awa pukotinskom i kaveroznom porozno{}u i terene sa tla. intergranularnom porozno{}u. Fluvioglacijalne nanose debqine i preko 50 Vodopropusni tereni sa pukotinskom i metara prati intergranularna poroznost, dok je kaveroznom porozno{}u, zastupqeni su kre~wa~kim nivo zbijene izdani promjenqiv. Relativno su dobre facijama trijaske, jurske i kredne starosti, koje nosivosti i neznatno sti{qivi. Pripadaju III i IV izgra|uju veliki dio sliva Skadarskog jezera (63%). kategoriji terena. Na ovim terenima padavine brzo poniru du` Aluvijalni nanosi su promenqive debqine pukotina tako da je povr{inski sloj bezvodan. Na slojeva, a wihova nosivost smawuje se zavisno od kontaktu sa vododrìvim slojem, na prekidu nivoa podzemnih voda i zasi}enosti vodom. pukotinske izdani javqaju se izvori i estavele - Prisustvo glinenih sastojaka umawuje stepen obodom ravnice, a vruqe - u Jezeru. Terene karak- wihove stabilnosti. Svrstavaju se u II i III kate- teri{e visoka transmisibilnost i veliko sezonsko goriju terena. kolebawe izda{nosti. Kompleksi vezanih poluokamenewenih stijena Vodopropusni tereni sa intergranularnom prisutni su na prostoru Crmnice, u vrlo het- porozno{}u su prisutni na cijelom podru~ju Zetske erogenoj i razlomqenoj strukturi sa kre~wacima, ravnice i crmni~kih poqa - u fluvioglacijalnim i tufitima i dolomitima. îne ih fli{ni sedimen- aluvijalnim nanosima. Zahvaquju}i dobroj ti, laporci i glinci, laporoviti kre~waci, poroznosti terena akviferi Zetske ravnice prih- kre~wa~ke bre~e, a re|e konglomerati. Lako erodi- vataju veliki dio padavina a prihrawuju se i rawe i povr{insko raspadawe uslovqava savremene vodama tranzitnih tokova Mora~e, Cijevne i procese jaruàwa, klièwa, osipawa i nestabil- Sitnice, kao i obodnih kre~wa~kih padina. nosti. Za gra|evinske radove u ovim heterogenim Akvifer je visoke transmisibilnosti. Crmni~ka kompleksima neophodna su geolo{ka istraìvawa. poqa i jezerski sedimenti uz sjevernu obalu Jezera, Kompleks dobro okamewenih stijena zastupqen zbog prisustva glina, imaju smawenu i promjenqivu je dominantnim u~e{}em karbonatnih stijenskih transmisibilnosti. masa koje ~ine: laporoviti kre~waci, masivni U odnosu na poroznost, odnosno tip i kompakt- bankoviti i slojeviti kre~waci, kre~waci i nost litolo{kih struktura i morfologiju terena, dolomiti, masivni i bankoviti dolomiti, re|e na podru~ju se mogu izdvojiti: kre~waci i ro`naci, dok vulkanske stijene, daciti - razbijene karstne izdani, na padinskim i andeziti, izgra|uju vrlo male komplekse. prostorima obodom Jezera, prihrawuju povremene i Karbonatne stijenske mase razbijene su tekton- stalne izvore, vrela i vruqe. Wihova izda{nost skim rasjedima, kao i spoqnom i unutra{wom kars- zavisi od dubine i stepena vodozasi}enosti zone; tifikacijom. Karakteri{e ih kaverozna poroznost. - zbijene izdani, predstavqaju akvifere u Prisustvo ro`naca uticalo je na smawenu karsti- sedimentima Zetske ravnice i crmni~kih poqa. fikaciju. Spoqna razarawa procesom karsti- Koli~ina podzemnih voda u wima nije precizno fikacije uslovila su nestabilnost na padinama. utvr|ena. Konstatovano je da je, po povr{ini i dubi- Abrazijom i karstifikacijom obalni pojas je ni prostirawa, akvifer u Zetskoj ravnici najbo- jako erodiran i nestabilan, {to ga ~ini u najve}oj gatija akumulacija podzemnih voda u Jugoslaviji, mjeri neprohodnim. {to je od posebnog zna~aja za prihrawivawe voda Masivni kompleksi i cjeline su pri radu, u Skadarskog jezera i o~uvawe ekosistema mo~vara, na wima i na wima, stabilni, velike nosivosti i pri- wegovoj sjevernoj obali. padaju VI kategoriji terena. 4.2.7. Mineralne sirovine 4.2.6. Inèwersko-geološke karakteristike Akviferi velike transmisivnosti, na {irem podru~ju Nacionalnog parka, od posebnog su zna~aja Sloèni stratigrafsko-facijalni i lito- za biotop Jezera i veliko su prirodno bogastvo za lo{ki sastav, tektonski sklop, kao i geomorfo- snabdijevawe pitkom vodom, te za industriju i poqo- lo{ke i hidrogeolo{ke odlike terena uslovili su privredu. Istraìvawa podzemnih voda ovog razli~ite inèwersko-geolo{ke odlike stijenskih podru~ja, vr{ena na vi{e mjesta, utvrdila su akv- kompleksa. ifere zona koje ~ine: Tereni Nacionalnog parka "Skadarsko jezero", - zbijene izdani, u kompleksima naplava na osnovu stepena vezanosti, stawa konzistencije, intergranularne poroznosti; stepena zbijenosti, iskristalisanosti sastava i - razbijene karstne izdani, obodnih genetske pripadnosti, u odnosu na inèwersko- kre~wa~kih padina. geolo{ke odlike podijeqeni su na: Zbijene izdani javqaju se u ~itavoj zoni flu- - nevezane i vezane stijene; vioglacijalnih i aluvijalnih kompleksa, do preko - komplekse vezanih polukamenitih stijena; 100 metara dubine. Izdijeqene su u vi{e vodonosnih i 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 21 - Broj 46 slojeva, razdvojenih interglacijalnim proslojcima Vodenu povr{inu ~ine slobodne vode (91%) i gline. Do sada je kori{}en uglavnom pli}aci sa flotantnom vegetacijom (9%), a uz najpristupa~niji prvi sloj akvifera, od Zagori~a i plitku sjevernu (nestalnu) obalu nastavqa se pojas ]emovskog poqa do Dowe Zete, na dubini od 30 do 5 mo~vara povr{ine oko 22 km2. metara. U dowim tokovima na podru~ju Zete voda je Jezero po sinklinalnom pravcu, kao prostorno zaga|ena. U odre|enim podru~jima dovedeno je u prepoznatqive cjeline, sa~iwavaju: pitawe kori{}ewe podzemne vode i za navodwavawe. - Veliko blato, najve}e povr{ine, Niì slojevi akvifera inertni su na proces - Malo blato, zaga|ewa (rezultati istraìvawa na Tu{kom poqu), - Vu~ko blato, sa plitkim vodama {to je veoma va`no, a kapacitet voda intergranu- zaplavqenog arhipelaga, i larne poroznosti nije decidno utvr|en. - potopqena dolina Rijeke Crnojevi}a. Razbijene karstne izdani, kapaciteta oko 20 Iznad ovog kontinuiteta, nalaze se, duboko l/s, koje sa obodnih kre~wa~kih padina isti~u uvu~eni Hotski zaliv i izdvojeni bazen Gorweg uglavnom vruqama, u najve}em broju su (30 vruqa) blata, na sjeveroistoku od sinklinalnog pravca. dobrog kvaliteta vode, ukoliko se u wih ne infil- Bazen Veqeg blata, elipti~kog oblika (33/13 triraju vode doweg toka Mora~e (Gorwe blato) i vode km) ima kotlasto dno dubine do 8 metara i najve}im sa poqoprivrednih povr{ina (Humski zaliv). Ovim je dijelom kriptodepresija (oko 200 km2). Izobate su karstnim izdanima pripadaju izvori{te Rijeke ekscentri~no pomjerene ka jugozapadnoj obali, koju Crnojevi}a (promijewenog kvaliteta) i Podgorsko prate krateri 15 vruqa, dubine od 15-30 m. Podvodne vrelo zahva}eno za vodosnabdijevawe. naplave pruàju se sa podru~ja buji~nog Suvog poto- Treset se javqa na prostoru Podhumskog blata ka i spruda Pijeske ka dnu bazena. (1.400 ha), u plitkom zalivu Rzavac (200 ha) i Malo blato (7/3 km) izdvojeno je kao vodni podru~ju Gorweg Blata. Leì{ta na mo~varnim bazen naplavom spruda Pijeske i skretawem obale kompleksima, najve}e prirodne produkcije ovog na zapad. Pli}e je, a kriptodepresije se javqaju kao biotopa, pokrivena su glinom, u slojevima od 2-4 m. oaze, izme|u naplave vodotoka Vir{tice, sa jedne i Rezerve treseta i polutreseta znatno prevazilaze Mora~e, sa druge strane. U zalivu "oka" Radu{, na istraènih 40 miliona m3. Program eksploatacije ju`noj obali, nalazi se najve}a dubina Jezera, od mogao bi se orijentisati na nove tehnologije, odnos- preko 60 metara. no kori{}ewe neznatnih koli~ina (30 tona Vu~ko blato, premo{}eno izme|u Tankog rta i godi{we), za proizvodwu supstrata te~nog |ubriva. Vrawine izraènim udubqewem (4-5 m.), pruà se na Time bi se zatvorio krug reciklirawa prirodnih sjeverozapad (6/1 km). Plitke vode zaplavqenog sirovina i produkata poqoprivredne proizvodwe na arhipelaga prostiru se od Vrawine do Rzavca i ovom podru~ju. Treset sa podru~ja Rijeke potopqene vrta~e "oka" Karu~. Bazen, izdvojen sao- Crnojevi}a, sa specijalnim glinama, ima izvanred- bra}ajnim koridorom, ima povr{inu od 24,3 km2, od na svojstva za bawsko lije~ewe. ~ega 69% ~ine plitke vode pod flotantnom veg- [qunkovi i pjeskovi, kao obnovqiva mineral- etacijom. na sirovina, eksploatisani su na aluvijalnom Poplavqena dolina Rijeke Crnojevi}a ima nanosu Mora~e i Cijevne u prekomjernim limansko u{}e, {irine 1 km i duìne 12 km. U gor- koli~inama, ~ime je izmijewena i degradirana wem dijelu, izraèn je pregib ispod Pavlove strane, prirodna sredina oba vodotoka. Mnogi lokalni na sinklinali doline. objekti time su ugroèni ili poru{eni. Kroz zastor flotantne vegetacije zaplavqenog Izgradwom hidroakumulacija na Mora~i pres- limana i plitkog Rzavca "teku" slobodno vode ta}e prirodni transport materijala, uz vidno Rijeke Crnojevi}a i Bazagurske matice, sa dubqim smawewe postoje}ih deponija (plaà) u koritu plovnim koritima uz virove niza oka (Grab i Plo~a, Mora~e. Situacija zahtijeva, uz kontrolisanu na Rijeci Crnojevi}a i Raw, na Bazagurskoj mati- eksploataciju pijeska i {qunka, iz korita vodotoci). ka, preorijentaciju na ogromne koli~ine ovog mater- Gorwe malo blato (5,8 km2), na potopqenoj ijala iz iskopa objekata u Podgorici, koji se danas udolini, odvojeno je sprudnom naplavom [egrtnice odbacuju uz obale Mora~e i na periferiju urbanog od plitkih voda Jezera. Na sjeveru bazena prostiru podru~ja. Nu`no je izdvojeno deponovawe humusa i se mo~vare sa brojnim vruqama. agregata, koji odgovaraju}im tehnolo{kim postup- Gorwe blato oti~e kroz Ceklinsko poqe kom moè da zadovoqi najve}e potrebe u Bi{evinom u Bazagursku maticu. gra|evinarstvu, a za dodatne koli~ine upotrebiti Hotski zaliv se duboko zavla~i (13 km) od drobqeni materijal odgovaraju}eg kvaliteta. bazena Velikog blata na sjeveroistok, konstantnom Dolomit je utvr|en na prevoju Besac, kod dubinom (5,5-3,5 m). Odsutstvo naplava ukazuje na Virpazara i na Vrawini, u bilansu od oko 88 mil- wegovo predglacijalno porijeklo. Od potopqene iona tona. Eksploatacija je prekinuta, ali revir vrta~e Humskog blata na zapadu zaliva, prema pole- iskopa nije adekvatno saniran i predstavqa grubi gloj [ipnici, prostire se najve}i neras~laweni oìqak na pejsaù. kompleks mo~vara i treseti{ta na Jezeru Kre~wak kao sirovina za spravqawe asfalt- (Grabovica, Pan~eva oka, Veliki Vrbovac). nih masa, dobija se drobqewem u kamenolomu na Ispod odsjeka Tarabo{a i mo~varnih livada Srpskoj gori, u predvorju Nacionalnog parka, a uz Skadra, lijevak grla Bojane usmjeren je na istok. magistralni put. Ovaj proces, uz KAP, dodatno Prelivni fli{ni prag Bojane ne prelazi dubinu od ugroàva ìvotnu sredinu okolnih naseqa u Zeti. 3 mnm. Tjesnacem kod Rozafe tok skre}e naglo na jugozapad, prihvataju}i suènim koritom brze i 4.3. VODE razlivene vode Drima, sa pje{~anim sprudovima nanosa. Nizvodno, kroz ravnicu, Bojana ima mean- 4.3.1. Hidrografske karakteristike driran tok i uliva se u Jadransko more kod Ade, sa dva rukavca. Ukupna duìna Bojane, od tjesnaca do U morfolo{kom okviru, na koti 5,5 mnm, vodni u{}a, iznosi 42 km. U dowem toku Bojana je plovna, bazen Jezera ima povr{inu od 412 km2, od ~ega a u gorwem toku plovidba je oteàna kod niskog Jugoslaviji pripada 254km2 (62%) i Albaniji 158 vodostaja. Ulazak brodova na u{}u onemogu}en je km2 (38%). Sinklinalnim pravcem JI-SZ Jezero je pri uzburkanom moru. dugo 44 km a wegova najve}a {irina iznosi 13 km. Duìna obala Skadarskog jezera iznosi 226,0 Strana 22 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001. km (bez izdvojenog Gorweg blata 12,0 km), od ~ega dowi tok Mora~e okra}uje za 6,5 km a Hotski zaliv Crnoj Gori pripada 171 km, a Albaniji 55 km. za 2/3 svoje duìne. Maksimalni vodostaj od 8,92 Jugozapadna obala Jezera (od Rozafe do Krsti mati- (period 1981. do 1993.godine) u Crnoj Gori ugroàva ca), u duìni od 79 km, ima indeks razu|enosti 1,8 i plavi cjelovito terene Rijeke Crnojevi}a, a sjevernoisto~na obala (115,0 km) 2,6. Ponara, Kurila, Bistrice i Gostiqa. Geomorfolo{ka struktura i hidrografske odlike bazena odredila su dva tipa obale, od kojih 4.3.2. Hidrološke odlike su: - strma stabilna obala slobodnih dubokih Vodni reìm Skadarskog jezera karakteri{e voda i plitkih bazena sa flotantnom vegetacijom, se sloènim, klimatskim i hidrauli~kim odlika- - nestabilne obale, uz naplave ravnica, sa ma. Naime: flotantnom vegetacijom i mo~varnim zale|em. - sliv se nalazi na vrlo razu|enom reqefu visokih planina (iznad 2000 mnm) i nizija, sa Stabilne obale pri oscilaciji nivoa Jezera velikom kol~inom padavina (od 1700 mm do preko bitnije ne mijewaju konfiguraciju. Slobodne vode 3000 mm taloga godi{we). Pojava obilnih ki{a i prisutne su uz jugozapadnu obalu Velikog i Malog topqewa snijega, ima za posqedicu izuzetno visoki blata i dnu Hotskog zaliva. Na zapadu bazena vode su talas velikih voda u proqe}nom ciklusu. pokrivene flotantnim zastorom vegetacije. - zna~ajan dio sliva ja karstifikovan, pa u Plovidba je omogu}ena slobodnim vodotocima ili su{nom periodu dolazi do presu{ivawa i ve}ih prosje~enim kanalima kroz zastor. U zimskom peri- vodotoka, odu, kod velikih voda, nema bitnijih razlika ovih - specifi~ni hidrauli~ki fenomeni ogleda- obala. ju se u tome da Drim ili usporava oticawe Bojane Nestabilna obala ravnica sa flotantnom veg- ili, pri niskom nivou Jezera i svom visokom etacijom i mo~varnim zale|em zastupqena je na vodostaju, unosi vode u Jezero kao u akumulacioni sjeveroisto~noj obali Jezera. Wene najizraènije bazen. Izgradwom akumulacija na Drimu ovaj uticaj odlike prisutne su od u{}a Karatune do Humskog je smawen, na {to ukazuju hidrolo{ki podaci za blata i u fragmentima, zapadno od Skadra i kod posledwih 13 godina (1981-1993.). Vira. Pri rastu nivoa Jezera obala se pomijera do Hidrolo{ki i hidrometeorolo{ki podaci, nekoliko kilometara. Ovaj tip obale mawe je koji defini{u nivo vodotoka u slivu Skadarskog izraèn na nagnutom obodu Kameni~kog poqa. Ispod jezera, kao i reìm Jezera, registruju na ve}em broju Tarabo{a obala je opruèna i nerazu|ena. mjesta: vodostaj na Skadarskom jezeru; vodostaj i Jugozapadna kamenita obala od Ckla do proticaje rijeke Mora~e; vodostaj i proticaje ostal- Obitske ponte odslikava horizontalni profil raz- ih vodotoka, koji se ulivaju u Jezero; kao i vodostaj gra|enog karstnog kompleksa, sa uvalama i proticaje rijeke Bojane, otoke Jezera, te vodostaj i potopqenih vrta~a-vruqa (Radu{a, Krwica i proticaje rijeke Drima, koji su vezani za hidro- Arbne{a) i dolina usahlih vodotoka (uvala Lu~ice, lo{ki reìm Jezera. duboko uvu~ena I~iluka, uvala Braca,Va i [kot U nizu raspoloìvih vi{egodi{wih podataka Sijer~e i Ckla). Mawi ravni tereni zastupqeni su (1949-1980.), karakteristi~na osmatrawa vrijednos- àlom Muri}a, livadama Besa i mo~varnim ti vodostaja na Skadarskom jezeru su: Hmin = 4,57 Godiwskim poqem, u uvali Lu~ice. mnm, Hsr= 6,64 mnm, Hmaks= 9,82 mnm. Mo~varna obala vratnica Vira, sa plovnim Povr{ina Jezera varira od Fmin = 375 km2 do 9 3 kanalom Viri{tice, ome|ena je brdom Besac, sa juga Fmaks= 530 km2, a zapremina od Vmin= 1,8x10 m do 3 i Sopotom, sa zapada. Vmaks= 4,25x109 m . Na jugozapadnoj obali Vu~kog blata, Rijeka Mora~a, kao dotoka, na HS Podgorica zaplavwenim dolinama vodotoka, uvla~e se u kopno ima sredwi godi{wi proticaj 170 m3/s. Ako se tome plitki Gusjeni~ki i Seqanski zaliv, a sa sjevera doda i sredwi godi{wi proticaj Cijevne na HS vrta~a Karu~ i plitki zaliv Rzavac, sa protokom Trgaj od 26 m3/s i sredwi godi{wi proticaj Bazagurske matice. neposrednog sliva Mora~e u Jezero, onda je pros- Nestalni dio sjeverne mo~varne obale seè od je~ni dotok vode iz sliva Mora~e oko 201 m3/s. u{}a Karatune do Humskog zaliva, u duìni od 43 U periodu 1949-1993. god. ekstremna vrijednost km. Ova obala odre|ena je fluidnom granicom proticaja rijeke Mora~e varira od min. 7,93 m3/s do izme|u flotantne i submerzne vegetacije koje, maks. 1934 m3/s (odnos apsolutnog min./ maks.=1: naizmjeni~no, grade sprudna u{}a i limane 245). drena`nih tokova, sa zatonima flotantne vegetaci- Povr{inski doticaj u Jezero iz neposrednog je. Jedino podno`je Vrawine ~ini stabilni dio sliva procijewen je na oko 53 m3/s, a podzemni dot- obale na ovom prostoru (4,0 km). Kontakt sa Jezerom icaj na oko 28 m3/s, dok su padavine na vodnom i plovidba ostvaruje se zale|em, preko brojnih u{}a ogledalu procijewene na koli~inu koja odgovara zaplavqenih vodotoka. dotoku od 38,5 m3/s. Stabilne obale slobodnih voda ~ine potez od Rijeka Bojana, kao otoka Jezera, na HS Skadar Humskog blata do Hotskog zaliva (20 km). Sjevernu ima prosje~an proticaj od oko 309 m3/s, a rijeka obalu nagnute naplave u Albaniji, koja se konveksno Drim, koja se uliva u Bojanu, 350 m3/s, tako da je pruà od brda Maret do u{}a Vrake, u duìni od 24 prosje~ni proticaj Bojane, nizvodno od u{}a Drima, km, prati, naizmjeni~no, uì mo~varni pojas i duà oko 660 m3/s. pje{~ana plaà. Ukupna koli~ina vode Jezera izmijeni se dva Pri sredwem maksimalnom vodostaju od 7,99 do tri puta tokom godine. mnm (8,00) povr{ina Jezera inosi 508,4 km2, odnosno pove}ava se za 96,2 km2 u odnosu na kartirani nivo Hidrolo{ki podaci (period 1949-80) od 5,5mnm i to uglavnom na ra~un Zetskih lugova ______(86% poplavqenog zemqi{ta), odnosno 86,2 km2 na Qm3/s Qm3/s Qm3/s teritoriji Crne Gore i 10 km2 na teritoriji ______Albanije. Vode Jezera pomjeraju se na sjever za 3 do SV SVV SMV 6 km, do Kurila i Humskog blata, a Gorwe blato i ______Crmni~ko poqe postaju duboki zalivi. @abqak a) Ulaz u Jezero Crnojevi}a se pridruùje ostrvskom arhipelagu, 1. Mora~a na HS Podgorica 170 1235 15 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 23 - Broj 46

2. Cijevna na HS Trgaj 26 350 2 depresiji Skadarskog bazena, odlikuje se dugim - 3. Mora~a u{}e 14 - - su{nim i vru}im qetwim periodom, ki{ovitijim i ______hladnijim zimama u odnosu na primorje, sa pojavom Svega sliv Mora~e: 210 1595 17 inverzija (tri puta vi{e mraznih dana u odnosu na ______primorje). 4. Podzemni dotok u Jezero 28.5 - - Brdsko-planinska klima kra{kih povr{i, pod 5. Povr{inski dotok uticajem mediteranske klime u pogledu vrlo velik- neposrednog sliva Jezera 53 - - ih padavina u zale|u primorskog planinskog masiva 6. Padavine na povr{ini Jezera 38.5 - - (preko 3000 mm godi{we), odlikuje se hladnim swe- ______govitim zimama (visoki snijeg sa kra}im Ukupan ulaz u Jezero 330 zadràvawem) i svjeìjim ali su{nim qetima. ______Subalpska klima visokih planinskih masiva, b) Izlaz iz Jezera sa ùpnim oazama u dubokim rje~nim dolinama gorweg sliva Mora~e, odlikuje se dugim zadràvawem 1. Isticawe koritom Bojane 309 1900 53 snijega na visokim planinskim visovima (preko 180 2. Isparavawe 21 - - dana) i ujedna~enijim reìmom padavina, sa mawe ______izraènim su{nijim periodom u odnosu na prethod- Ukupan izlaz iz Jezera 330 ne dvije oblasti. ______Podru~je Skadarskog jezera je pod uticajem jadransko-sredozemne klime, koja prodire niskim Razdobqe 1981.-1993. godine karakteri{e Podrimqem i Pobojawem, ali i kontinentalnog uti- su{niji period, sa mawim dotokom vode u Jezero, a u caja planinskog zale|a. me|uvremenu, u Albaniji su izvedene dvije HE Sredwa godi{wa temperatura vazduha na (Fijerca i Vauedeji) na Drimu, sa zapreminom aku- podru~ju Jezera kre}e se od 14 do 15°C , {to svrsta- 9 3 mulacija od V= 2,5x10 m . U takvim okolnostima, va ovo podru~je u najtoplija u Jugoslaviji. U smawewe nivoa Jezera uzrokovali su: godi{wem hodu temperature vazduha maksimum se - smaweni dotok voda u Jezero (na HS javqa u julu a minimum u januaru. Sredwa julska Podgorica 134 m3/s, pri SV), temperatura (Virpazar) iznosi 25,7°C, a sredwa jan- - redukovani dotok voda Drima u Bojanu (ujed- uarska 4,0°C . na~eniji proticaj uz smawewe nanosa), Broj qetwih dana, sa Tmaks 25°C, kre}e se oko - prirodno produbqivawe korita Bojane, i 120 dana u godini, a pojavquje se od marta do novem- - kombinacija ovih uticaja. bra. Tropskih dana, sa Tmaks 30°C, ima preko 50 i Navedeni elementi uslovili su smawewe nivoa javqaju se od maja do oktobra . Jezera po nizu parametara. Padavine se skoro uvijek javqaju u obliku ki{e. U godi{wem prosjeku, koli~ine padavina se Karakteristi~ne kote nivoa Jezera (u mnm) kre}u od oko 2.500 mm u jugozapadnim djelovima, do ______oko 1.700 mm u sjevernim djelovima podru~ja, koje Period MV SMV SV SVV VV ima mediteranski reìm padavina, sa maksimumom u ______kasnu jesen i izrazitim minimumom u toku qeta. 1949-80 4,54 5,27 6,64 8,67 9,82 Padavinskih dana ima prosje~no 118,1 godi{we, od 1981-93 4,76 5,00 6,13 7,99 8,92 kojih se 19,2% pojavi od po~etka juna do kraja sep- ______tembra. Pojava padavina u obliku snijega je rijetka. RAZLIKA +0,22 -0,27 -0,51 -0,68 -0,90 Broj dana sa snije`nim pokriva~em od 1 cm, mawi je ______od 10 dana godi{we. Sredwa godi{wa obla~nost iznosi 4,7 desetina Neo~ekivano su smawene i sredwe minimalne pokrivenosti neba. Vedrih dana je prosje~no 124,8 u vode (SMV), ali ne i apsolutne minimalne vode (MV). godini, najvi{e u julu i avgustu, a najmawe u novem- Ovo je od posebnog zna~aja, jer projekat Prostornog bru i decembru. plana Nacionalnog parka koncept regulacije Jezera Podru~je Jezera ima veliku osun~anost, jer je predvi|a na smawewu oscilacija nivoa u narednom prosje~no godi{we 2.500-2.600 sati sa sijawem periodu, pove}awem kontrolisanog oticawa, izgrad- sunca. wom akumulacija na Drimu (3,7 109 m3) i Mora~i Grmqavine se javqaju u prosjeku 50 dana 9 3 x (0,27x10 m ), {to uz regulaciju korita Drima moè godi{we, naj~e{}e u toku qeta. da obezbijedi ekolo{ki kontrolisane nivoe Jezera i Vjetrovi naj~e{}e duvaju iz sjevernog i ju`nog povoqnije uslove plovnosti Bojanom. kvadranta. Najzastupqeniji vjetrovi su bura, sjever, Kao negativnu posledicu, treba o~ekivati jugo, danik i no}nik. Dominantni su pravci smawewe nanosa {qunka iz sliva Mora~e, pri ~emu sjeveroistok i jugozapad, a ti{ine su vrlo rijetke, se mjere za{tite moraju sprovesti posebno na aluvi- svega oko 12% godi{we. Prosje~ni broj dana sa jalnom dijelu same Mora~e. jakim vjetrom kre}e se od 30 do 40 dana godi{we, dok Problem odràvawa minimalnog nivoa Jezera olujnog vjetra ima 10 dana godi{we. (5,00 mnm) treba traìti aktivirawem bifurkacije Podru~je Skadarskog jezera pripada subtrop- voda Drima, umjesto izgradwe praga na grlu Bojane skom termi~kom pojasu, sa sumom aktivnih temper- (prema postoje}oj planskoj dokumentaciji za regu- atura vazduha iznad 10°C, od 4.800-5.000°C. Proqe}e, laciju Skadarskog jezera, Drima i Bojane). kad po~iwe vegetacija, ima prosje~no 90-100 dana (od druge dekade januara do tre}e dekade aprila), sa 4.4. KLIMATSKE ODLIKE sredwom dnevnom temperaturom vazduha iznad 15°C. Tokom proqe}a se u ovom podru~ju javqaju 4.4.1. Hidrometeorološki podaci mrazevi razli~itog intenziteta. U martu i aprilu Slivno podru~je Skadarskog jezera izloèno prosje~no se javqa 9-10 mraznih dana, a ~ak i u maju je, u ve}oj ili mawoj mjeri, Jadransko-sredozemnom 4 mrazna dana. Prvi jesewi mrazevi javqaju se dosta maritimnom uticaju, sa modifikacijama uslovqen- kasno, prosje~no krajem prve dekade decembra, mada im razvijenim reqefom, u temperaturnom i se u pojedinim hladnijim godinama mogu javiti ve} padavinskom reìmu. sredinom novembra. Sredozemna subtropska klima, koja vlada u Hod minimalne temperature vazduha od -6,0 do Strana 24 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

-7,6°C moè se smatrati normalnom pojavom tokom - organo-mineralno zemqi{te i treset (7.800 zime, a pojava zimskog mraza ja~ine ispod -9,4 °C ve} ha; na 4,5-6 mnm), vanrednom pojavom za ovo podru~je. - aluvijum karbonatni duboki, zabaren (2.200 Uslovi vlaèwa (odnos padavina prema poten- ha; na 6-7 mnm), ciji padavina), pokazuju da isto~ni dio podru~ja - aluvijum karbonatni duboki, slabo zabaren (Podhum) spada u vla`nu zonu, a zapadni dio (3.000 ha; na 7-8 mnm), (Virpazar, Ckla) u vrlo vla`nu zonu. - aluvijum karbonatni duboki, ilovasti Vegetacioni period po~iwe rano, ve} u prvoj (3.000 ha; na 8-12 mnm). dekadi marta, a zastori flotantne vegetacije pokrivaju plitke vodene povr{ine Jezera od maja do okto- Uz tok Mora~e, na sprudovima, formiran je: bra. - aluvijum karbonatni, pjeskovito- 4.4.2. Specifi~nosti jezerskog akvatorijuma {qunkoviti. Na aluvijalno-deluvijalnim naplavama u Reìm temperature vazduha odraàva se na Crmnici zastupqena su: najve}i dio vodenih povr{ina bez termi~ke strati- - aluvijalno-deluvijano zemqi{te, zabareno fikacije. U podru~ju pelagijala temperatura vode se (25 ha), i kre}e od 4,8°C u zimskom periodu, do 28°C u julu i - aluvijalno-deluvijalno zemqi{te, ilovas- avgustu. U zonama makrofitske vegetacije temper- to (300 ha). atura vode dostiè ~ak i 30°C. U vruqama (aktivn- Hidromorfna zemqi{ta zauzimaju povr{inu im i u su{nom periodu) temperatura je i qeti oko od oko 17.000 ha. Postanak ovih zemqi{ta je u tijes- 13°C. Jezero se ve} duì niz godina ne mrzne a noj vezi sa radom voda te su veoma heterogenog i neu- najnià temperatura u zimskom periodu iznosila je jedna~enog sastava, po~ev od pjeskovito-{qunkovi- 4,2°C. tih, du` Mora~e, do ilovasto-glinovitih, od Talasi na Skadarskom jezeru prouzrokovani ]emovskog poqa prema Jezeru i u Crmni~kom i ja~inom, brzinom i ~estinom vjetrova (88%) pod- Orahovskom poqu. Aluvijumi koji se povremeno sti~u jedrewe ali oteàvaju ili na kratko plave ili su izvan doma{aja poplava dobrih su onemogu}avaju plovidbu. fizi~kih i hemijskih osobina i svojstava, jer su Zbog specifi~nih uslova, posebno u qetwem karbonatni, sa dosta visokim sadràjem humusa (1,5- periodu (zbog zagrijanosti vode), javqaju se lokalni 6%). Ovakve osobine zemqi{ta, uz primjenu navod- vjetrovi. U ovom periodu, pri vedrom vremenu, tokom wavawa i drugih savremenih agrotehni~kih mjera, dana duvaju naizmjeni~no: omogu}ile su u ovoj zoni (odnosno Zeti) razvoj vrlo - "danik", od jugozapada i "no}nik", od sjev- intenzivne poqoprivredne proizvodwe, u kojoj era, a jutrom "sjeverika" su vjetrovi umjerene ja~ine dominira povr}e i bostan. i ne podiù ve}e talase; Po proizvodwi povr}a ovo je najintenzivniji - "murlan" duva od istoka u svako doba rejon, koji moè zadovoqiti potrebe Crne Gore, ali godine, tokom no}i. Jak je i diè visoke talase; se znatne koli~ine prodaju i na jugoslovenskom - "rumija{" i "bojanac" duvaju kao neverini, trì{tu. Prednosti mediteranskog klimata u ovom od jugoistoka i pra}eni su ki{om; rejonu najboqe se koriste preko proizvodwe zimskog - "orahovina" duva na mahove, od zapada, u i ranog povr}a u staklenicima i plastenicima, a popodnevnim satima, samo qeti; zatim i povr}a na otvorenom poqu. Naàlost, ovo - "upor" ili "smuta" je iznenadni olujni vje- podru~je je i prenaseqeno pa su znatne povr{ine tar, pra}en nevremenom. Duva na mahove i kratko zemqi{ta izgra|ene (ku}e, putevi i sl.) i trajno traje, ali je vrlo opasan za plovidbu; izgubqene za poqoprivrednu proizvodwu. Vjetrovi ~ije je ishodi{te izvan lokalnog U plavnoj zoni Skadarskog jezera i zoni uti- podru~ja su slede}i: cavaju podzemnih voda, aluvijumi se postepeno ogo- - "sjeverwak" (bura) dolazi iz unutra{wosti, qevaju i pogor{avaju svojstva. Usqed toga ova duvaju}i preko Jezera ka moru. Suv je, jak i dugo potencijalno vrlo plodna zemqi{ta ne mogu se traje, izazivaju}i visoke talase na jugozapadnoj intenzivno koristiti, a ispod kote 7,5 m rijetko se obali; obra|uju, izuzev dobro ocjedqivih povr{ina uz - "hercegovac" duva od sjeverozapada du` sprudove vodotoka. ~itavog Jezera; Duboko zabareni aluvijum u uskoj zoni, redovno - "{ilok" dolazi sa mora, od jugoistoka i plavan, nalazi se pod mo~varnim livadama kisjelih duva uzdu` Jezera. Jak je i dugo traje. Stvara visoke trava i vrbaka, koji predstavqaju ostatke neka- talase i donosi toplije vrijeme i ki{u; da{wih ograda parcela. - "ju`wak" i "garbin" su najja~i vjetrovi na Organo-mineralno zemqi{te, naj~e{}e Skadarskom jezeru. Duvaju preko Rumije, na mahove, poplavqeno, pod bujnom vegetacijom mo~vara i vrba- stvaraju}i velike talase koji onemogu}avaju plovid- ka, predstavqa u ekosistemu najproduktivniji bu. biotop Jezera. Treseti{ta mo}nosti do 4 m javqaju se pod ilovastim naplavama na lokalitetima 4.5. Z E M Q I Š T E Podhuma, Gorweg blata i Rzavca. Wihovo adekvatno i reducirano kori{}ewe u poqoprivredi gorwih Na osnovu geneze zemqi{nog pokriva~a, na rejona moè da, u znatnoj mjeri, smawi upotrebu {irem podru~ju Nacionalnog parka zastupqena su: vje{ta~kih |ubriva i usmjeri, na ovom prostoru, - hidromorfna zemqi{ta, nastala radom proizvodwu ekolo{ki zdrave hrane, uz zna~ajan voda i dinamikom vodnog reìma, uz ravno priobal- komercijalni efekat i za{titu podzemnih voda. no podru~je; i Mogu}nost intenzivnog kori{}ewa ovih - teresti~na zemqi{ta, na neplavnim zemqi{ta treba uskladiti sa o~uvawem ekosistema uzdignutim terenima, na vodopropusnoj karstnoj i Jezera i biotopa mo~varne zone. Opredjeqewe na reg- konglomeratnoj podlozi. ulaciju nivoa Jezera, smawewem oscilacije voda u Na dnu Jezera leì mo}ni aluvijalno-ilovasti granicama od 5-6,5 mnm, obezbijedi}e na pojasu sediment, bez pedogenetskih procesa na wemu. povr{ine od oko 4.000 ha intenzivno obra|ivawe. Hidromorfna zemqi{ta na ravni~arskom pri- Ova mogu}nost je nagovije{tena pomjerawem obradi- obalnom pojasu Jezera u Zeti, idu}i od obale, zas- vog zemqi{ta na niè granice, posebno za gajewe tupqena u paralelnim zonama, ~ine: bostana. 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 25 - Broj 46

Teresti~na zemqi{ta, zastupqena sa pet uvijek relativno ~ista, ima neprocjewivu vrijed- jedinica, su: nost za razvoj ribarstva i boravak ptica plovu{a. - sme|e zemqi{te na {qunku i konglomeratu, Biotop mo~varne vegetacije, koji zauzima veli- u ravnici (oko 10.000 ha), na karstnoj podlozi ki prostor uz sjevernu obalu Jezera i zalive, ~ine podine, flotantna i emerzna vegetacija. Ovdje ìvot buja - crvenica vrlo plitka, stjenovita, preko ~itave godine. Intenzivna sekundarna pro- - pretaloèna crvenica, dukcija karakteri{e se masovnim prisustvom svih - sme|e antropogeno zemqi{te terasa, i razvojnih stupweva insekata, ra~i}a, meku{aca i - sme|e zemqi{te na fli{u. vodozemaca. Wima se hrani ribqa mla|, jer je ovdje Na fluvio-glacijalnoj naplavi ]emovskog i mrestili{te ve}eg broja riba i gwezdili{te i Tu{kog poqa razvilo se skeletno sme|e zemqi{te, hranili{te mnogih plovu{a. Golema koli~ina na ekstremno propusnoj podlozi {qunka i konglom- biqne zelene mase prihvata polutante s kopna, ~ime erata. Nestanak {umskog pokriva~a, u preistori- se jezerska voda odràva u stawu relativne ~isto}e. jskom periodu, uslovio je snaàn proces eolske Biotop vodoplavnih {uma i livada nastavqa erozije, koji je vremenom odnio sa sredi{weg dijela se neposredno na prethodni. Vrbove {ume pred- kompleksa ~itavi sloj zemqi{ta. Ogoqeni skelet stavqaju nekada{we granice parcela a prvi donedavno je predstavqao pustiwsko-stepsku oblast {umski kompleksi nalaze se na Manastirskoj tapi- slabog pa{waka. Zahvaquju}i savremenoj ji, na u{}u Mora~e. Slobodne povr{ine izme|u vrba agrotehnici i navodwavawu danas se tu nalaze plan- obrasle su travnatim zajednicama, koje su na niìm taè vinograda i vo}waka. poloàjima tipi~no hidrofilne. Biotop je dio Podno`jem okolnih brda i na jugu naplave godine pod plitkim vodama, a u qetwem periodu suv. zemqi{te nije ja~e erodirano, ima ve}u dubinu i Zona je zna~ajna u prvom redu kao hranili{te i veoma je plodno. Me|utim i ovdje ga prati prenase- gwezdili{te ~apqi i ptica iz porodice vrana i qenost i zna~ajna zauzetost naseqima i infra- sitnih pjeva~ica. strukturnim sistemima. Poqoprivredna zona Zetske ravnice, naslowe- Plitke crvenice su zastupqene na kre~wa~kim na na vodoplavne povr{ine s jedne i poqoprivredne padinama oboda Jezera. Najve}i dio ovog zemqi{ta, komplekse ]emovskog poqa s druge strane, sa u granicama Parka, pokriven je golim kre~wa~kim sa~uvanim polupustiwskim terenima, od zna~aja je stijenama (70 %), a mawi dio (30 %) ~ine zemqi{ta kao biotop Jezera. Fauna ovih stani{ta ima veoma {krapa i uvala, sa plitkim skeletnim crvenicama. tijesnu vezu sa Jezerom, kao hranili{tem ili Pretaloène crvenice se javqaju u lavirintu gwezdili{tem. Za podru~je Parka ova zona je izvor kre~wa~kog pobr|a, u vrta~ama i dolovima, sa znat- zaga|ewa voda Jezera, u prvom redu vje{ta~kim no ve}om dubinom i kontinuitetom prostirawa. |ubrivom i pesticidima. Ekstremna vodopropusnost i bezvodnost, uz redovne su{e, desetkuju mogu}i prinos. Bilans litorala Skadarskog jezera (nivo vode Sme|e antropogeno zemqi{te terasa, na kon- 5,5 mnm) taktu dolomita, podgra|ivawem padina pretvoreno ______je u poqoprivredno zemqi{te, koje je na prostoru povr{ina u km2 Crmnice i Krajine pod vinogradima, vo}wacima i ______masliwacima (Muri}i i Besi). ukupno Crna Gora Albanija Sme|e zemqi{te na fli{u pokriva padinske ______komplekse obrasle gustom vegetacijom {umo- -Slobodne vode 375.5 220.0 155.5 {ikara, tipa makije. Zastupqeno je mozai~no, iznad -Vode pod flotantnom antropogenog zemqi{ta. vegetacijom 36.5 34.0 2.5 ______4.6. EKOSISTEM JEZERA UKUPNO VODE JEZERA 412.0 257.0 158.0 ______4.6.1. Opšte karakteristike sistema -Emerzna vegetacija mo~vara 26.5 22.7 3.8 Jezero pripada kalcijum-bikarbonatnom tipu -Mo~varne livade 30.9 24.0 6.9 slatkih voda sa malim u pelagijalu i pove}anim ______koli~inama nutricija, u prvom redu fosfata, u UKUPNO MO^VARNO TLO 57.4 46.7 10.7 litoralu i rje~nim u{}ima. Reìm gasova u pelag- ______ijalu odlikuje se visokom stopom koncentracije UKUPNO LITORAL 469.4 300.7 168.7 rastvorenog kiseonika (11,5-17 mg/l). Me|utim, za ______vrijeme qeta, pri niskom vodostaju, ova koncentracija se u litoralu spu{ta i do 6 mg/l, a Litoralu, u {irem smislu, pripada i 39,0 km2 koli~ina ugqen-dioksida raste i preko 10 mg/l. poqoprivrednog plavnog zemqi{ta kod sredweg Ekosistem Skadarskog jezera ~ini niz ekosis- maksimalnog nivoa Jezera od 7,99 mnm, uglavnom na tema nièg reda, ìvotnih zajednica i populacija prostoru dowe Zete. ìvih bi}a, me|usobno povezanih, koji ~ine jedin- Biotop {uma i {umo-{ikara je razvijen na stveni ìvotni organizam. Pojedini djelovi tog padinskom kre~wa~kom obodu Jezera. To je uglavnom sistema su o~uvani, drugi su mawe ili vi{e zajednica bjelograbi}a sa hrastom, divqim narom, o{te}eni, a neki su prakti~no uni{teni, ~emu su dra~om i dr. Ovaj biotop je degradiran, jer su {ume razlozi prvenstveno antropogeni. svedene iskqu~ivo na pawa~e, a ve}i dio prostora Biotop voda Skadarskog jezera objediwava zauzimaju {ikare bjelograbi}a. Fauna biotopa se plitke slobodne vode Jezera i vrta~e vruqa, kao odlikuje prisustvom krupne divqa~i (divqih sviwa posebne biotope jezera u Jezeru. Wegova primarna i srna), a od ptica zna~ajne su {umske grabqivice. produkcija je fitoplankton i submerzna vegetacija. Biotop gariga i kamewara, razvijen na dijelu Ova produkcija nije u srazmjeri sa velikom sekun- prostora gdje i predhodni, predstavqa krajwi ste- darnom produkcijom. Fauna po~iwe organizmima pen degradacije vegetacijskog pokriva~a. dna, pa se preko svih trofi~nih stupweva, 45 vrsta Karakteri{e ga zajednica Stipo-salviatum, sa pros- riba i velikog broja plovu{a, zavr{ava sa tranim povr{inama obraslim pelimom. Bliè grabqivicama. Velika koli~ina slatke vode, jo{ Jezeru, a posebno na ostrvima, nalaze se bijedni Strana 26 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001. ostaci makije koja je tu bila razvijena. Te ostatke Bogatstvo zajednica algi, u sva ~etiri podru~ja sada odlikuju hrast crnika i lovorika. Fauna ovog Jezera, posledica je procesa eutrofikacije Jezera. biotopa je bogata endemskim oblicima gmizavaca i Ova pojava se manifestuje pokrivawem ~itavog dna insekata. Brojne su i populacije mediteranskih bentonskim algama i pove}awem planktonskih ptica. Iako predstavqa degradirano stawe, biotop skupina u plitkim zalivskim zonama sjeverne obale ima veliku ulogu u spre~avawu erozije, koja se javqa Jezera, pri niskom vodostaju. Zato treba preduzeti svuda gdje je stawe ispa{om i brawem qekovitog preventivne mjere koje bi {to hitnije stavile biqa ja~e naru{eno. Krajwi stepen degradacije je Jezero pod organizovanu, efikasnu i trajnu za{titu, sterilni kamewar. radi nau~nih i privrednih interesa ne samo wegov- Ekosistem Skadarskog jezera je veoma zna~ajan og uèg podru~ja ve} i {ire dru{tvene zajednice. kao migratorna stanica, posebno za ptice selice. Skadarsko jezero pripada oligotrofnim jezer- Makrofitska vegetacija ima, {to je, na prvi pogled, uvijek bilo u neskladu Skadarsko jezero se odlikuje jako izraènim i sa velikom sekundarnom produkcijom. O~igledno, bogato razvijenim makrofitskim regionima. Bujna zona makrofitske vegetacije je preuzela glavnu vegetacija vi{ih vodenih biqaka pokriva ve}e ili ulogu primarne produkcije i ve}i dio "hrane" mawe povr{ine vode. Makrofitsku vegetaciju, koja Jezera, koji poti~e iz we, uglavnom ~ine vi{e biqke se po~ev od prvih qetwih dana vidqivo razvija na i perifiton. povr{ini vode, ~ine neki karakteristi~ni ~lanovi Ekosistem Jezera spada u relativno o~uvane mje{ovitih ili ~istih sastojina flotantnih sredine, ali posledwih nekoliko godina biqeì vodenih biqaka (Nuphar luteum, Hymphea alba, Trapa bitne promjene. Nastupila je poja~ana eutrofizaci- natans, Nymphoides peltata, Potamogeton natans). ja Jezera, koja se za sada najvi{e ogleda u poja~anom Ispod povr{ine Jezera, na plitkom i muqevito- bujawu vegetacije. Time, posebno submerzna i pjeskovitom dnu, razvija se ve}i broj submerznih flotantna vegetacija postaju fizi~ka smetwa vrsta, kao {to su: Naias marina, N. minor, plovidbi i ribolovu. O~igledno je da vegetacija jo{ Potamogeton perfoliatus, P. krispus, P. pektinatus., P. uglavnom uspijeva da "proguta" poja~ani priliv Lucens, Myriophillum spicatum, M. verticilatum, nutrijenata, ali da je dostignuta krajwa granica i Vallisneria spiralis, Ceratophillum submersum, C. da je kvalitet vode opasno ugroèn. Bujawe veg- demersum, Chara sp., Nitella sp., Utrikularia vulgaris i etacije dovodi do promjena u ravnoteì populacije dr. Tre}u, mawe brojnu ekolo{ku grupaciju ovih riba, tako da se pove}ava brojnost vrsta koje se mri- primarnih producenata ~ine tzv. emerzne vodene jeste na vodenom biqu (kara{), a smawuje broj onih biqke, koje rastu sa dna ali velikim dijelom {tr~e koje se mrijeste na pijesku i {qunku (ukqeva). iznad povr{ine vode, kao {to su: Fragmites commu- Zna~ajne promjene u sastavu populacija riba izazva- nis, Scirpus lacuster, Tipha angustifolia i dr. lo je uno{ewe novih vrsta, od kojih je srebrni kara{ postao masovan. Šume i šikare 4.6.2. Flora i vegetacija Raznovrsnost vegetacije uslovila je brojne specifi~nosti prirodnih elemenata Skadarskog Povoqni termi~ki i gasni uslovi Skadarskog jezera, koje se mogu pripisati klimatskim, hidro- jezera, preko cijele godine, omogu}avaju ~estu smjenu grafskim, geolo{kim, pedolo{kim i drugim speci- generacija u populacijama pojedinih vrsta pri- fi~nostima. Kopnena i {umska vegetacija ima vi{e marnih planktonskih producenata. biqnih zajednica - asocijacija i subasocijacija. Skadarsko jezero se odlikuje jako izraènim i Zajednica bjelograbi}a (Carpinetum orientalis) bogato razvijenim mikrofitskim regionom. Bujna rasprostrawena je na {irem pojasu sliva vegetacija vi{ih vodenih biqaka pokriva, vi{e Skadarskog jezera. Pewe se do cca 600 mnm, zah- ili mawe, povr{ine vode uglavnom uz obale Jezera, vataju}i uglavnom sjeverni i sjeveroisto~ni padin- pribli`no oko 34 km2. Na povr{ini vode karakter- ski dio Jezera. U ovoj rasprostrawenoj zajednici, na isti~ni su ~lanovi mje{ovitih ili ~istih sastoji- kopnenom dijelu Jezera izdiferencirano je vi{e na flotantnih submerznih i emerznih akrofitnih subasocijacija: biqaka. - {ume bjelograbi}a i hrasta medunca sa narom-{ipak (Carpinetum orientalis punicosum), zas- Algoflora tupqene su u priobalnom pojasu, uglavnom do 150 mnm. Bitna karakteristika zajednica algi - zajednice bjelograbi}a sa kostrikom (Rusco- Skadarskog jezera je ogromna raznovrsnost wenih Carpinetum orientalis), zahvataju prostore {ire oko- oblika, koja odlikuje samo tropske i subtropske line Skadarskog jezera. slatkovodne akvati~ne sisteme. Na podru~ju Jezera - zajednica bjelograbi}a sa zelenikom je determinisano 930 vrsta, varijeteta i formi, u (Phillyreo carpinetum orientalis) pojavquje se u ve}im okviru 174 roda. Najve}i broj algi (749 vrsta) na|en ili mawim krpama, na sjevernim ekspozicijama je u litoralu, zatim slijede "oka" (561 vrsta), u{}a iznad Malog blata. rijeka (382 vrsta) i pelagijal (235 vrsta). Druga - zajednica bjelograbi}a sa ~esvinom i va`na karakteristika mikrofitske zajednice je da zelenikom (Phillyreo carpinetum orientalis troianea), su 98 vrsta zajedni~ke za sva ~etiri jezerska zahvata prostor, ne{to ve}i od predhodne, na sjev- podru~ja. ernim i sjeverozapadnim ekspozicijama Skadarskog Osnovni trofi~ki tip zajednica algi pokazu- jezera. je dominaciju oblika iz klase - zajednica bjelograbi}a sa narom i Bacillariophyceae i zelenikom ( Chlorophyceae, sa pribli`no 50:50 % oligoeu- Phillyreo carpinetum orientalis puniceto- trofnih zahtjeva. Zna~ajno je ista}i da je sum) prostire se na uskom prostoru obale Jezera i zabiqeèno 246 vrsta algi novih za Skadarsko jeze- pewe do visine od oko 200 mnm, uglavnom na ju`nim ro, od kojih su 135 veoma rijetke i nove u algoflori i jugozapadnim padinama. Crne Gore. Tako|e, vaqa ista}i da je algoflora - zajednica bjelograbi}a sa dra~om i Skadarskog jezera bogatija za 21 rod. Status "nova" zelenikom (Phillyreo carpinetum orientalis puniceto- u Skadarskom jezeru dobila je ~itava jedna klasa sum), predstavqena {ikarom koja je nastala antro- algi - . pogenim djelovawem, naro~ito kori{}ewem neka- Rhodophyceae da{wih {uma i {ikara bjelograbi}a, zahvata 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 27 - Broj 46 uglavnom kre~wa~ke povr{i na zapadnim obalama Tamarix je grmoliki {ibqar uz re~ne obale u Skadarskog jezera. vidu malih fleka, koji svojim dugim korijewem - zajednica bjelograbi}a sa zanovijetom i izvanredno veè zemqi{te. zelenikom (Phillureo carpinetum orientalis petterieto- sum), koja se nalazi u viso~ijim predjelima 4.6.3. Fauna Skadarskog jezera, u {iroj kontaktnoj zoni, vrsta je Skadarsko jezero leì u zoni su~eqavawa koja je biolo{ki i ekonomski zna~ajna naro~ito kao velikih zoogeografskih oblasti: prostrane medonosna. Paleoarkti~ke oblasti (Evropa, ve}i dio Azije), Zajednica {uma Skadarskog lu`waka (Quercus Mediterana i sjeverne Afrike, {to je od posebnog robus ssp. scutariansis-Fraxinus oxicarpa-Periploca zna~aja za pokretni dio faune. Povezanost ovih graeca) veè se za Alneto-Quercion roboris. Nalazi oblasti preko Skadarskog jezera najboqe ilustruju se na poplavnom dijelu Skadarskog jezera i zahvata primjeri iz faune ptica, i to pojavom afri~kih mawe povr{ine. Wena eksploatacija je naro~ito vrsta, kao i velikog dijela populacije zimuju}ih intenzivna u zadwe vrijeme, pa je treba boqe plovu{a iz zapadnog Sibira. za{tititi. Osnovni pe~at ovoj zajednici daje pod- Podru~je Jezera pripada submediteranskoj vrsta hrasta lu`waka koji je rijedak pa je na osnovu fauni, a wegova najblià okolina ima izrazite Zakona o za{titi prirode stavqen pod posebnu karakteristike kontinentalne faune. Klima Jezera za{titu. se karakteri{e mediteranskim klimatskim cik- Zajednica pitomog kestena i hrasta sladuna lusima. Temperatura vode se kre}e od 4-28°C, bez (Querceto castanetum montenegrinum), vrlo izraène termi~ke stratifikacije, izuzimaju}i impozantna, razvija se, na slikantnoj podlozi, na "oaze" u Jezeru. Snije`ni pokriva~ je rijedak i jugozapadnim ekspozicijama Skadarskog jezera. kratkotrajan, a ozbiqnih zale|ivawa nema. Time je Pojavquje se, uglavnom u fragmentima, na lokalite- uslovqen bujan razvoj svih ìvotnih formi u tu Krajine, zahvataju}i najve}im dijelom prostor u proqe}e i rano qeto, u doba reprodukcije ve}ine kontaktnoj zoni Nacionalnog parka. Pojava raka ìvotiwa i biqaka. Produkcija vodene zajednice kore na stablima kestena zahtijeva istraìvawe ravnomjerno se odvija tokom cijele godine, {to bolesti i weno suzbijawe. Skadarsko jezero ~ini veoma va`nim i povoqnim Zajednica sladuna i cera (Quercetum confertae zimovali{tem za migratornu faunu. cerris) naseqava gajwa~e i fli{na stani{ta, koja je Zona Skadarskog jezera izbjegla je glacijaciji potrebno {to prije za{tititi, kao posqedwe i na taj na~in predstavqala izvanredan refugijum. ostatke ove zanimqive {umske zajednice. Tragovi toga ogledaju se u prisustvu velikog broja Zajednica cera (Quercetum cerris) pojavquje se, reliktnih i endemi~nih biqnih i ìvotiwskih u vidu fragmenta i mawih krpa, u viso~ijim predje- vrsta. Istovremeno, Skadarsko jezero je prihvatilo lima i {iroj kontaktnoj zoni Nacionalnog parka. i vrste koje su naknadno {irile svoje areale a to i Zajednica mediteranskih zimzelenih {uma- danas ~ine. makija se nalazi, u degradiranim fragmentima, na ostrvima krajinskog arhipelaga i nekim djelovima Fauna beski~mewaka ju`ne obale Jezera. Na tim prostorima prepoznaju se elementi zajednica potencijalne vegetacije: {ume Kao prete`no mo~varni biotop, Skadarsko hrasta crnike i makije sa crnim jasenom, {ume jezero predstavqa zna~ajno naseqe vodenih hrasta crnike sa crnim grabom, sastojine lovora i beski~mewaka, koji su jedna od po~etnih karika u masliwaci. lancu ishrane vi{ih ìvotnih oblika, prije svega Vrbovo-topolove {ume prekrivaju velike pro- larvenih oblika raznih grupa insekata. store na sjevernoj, vodoplavnoj obali Jezera. Ove Vodenim beski~mewacima pripada i dekapodni {ume su svedene na drvorede i {umarke, kao me|a{e ra~i}, ~ije brojne populacije sluè kao hrana riba- parcela, koje se u suvo doba godine koriste za ma, a posebno nekim pticama. Od rakova, zanimqivo ispa{u i za ko{ewe. Jedina prava {uma ovog tipa je je prisustvo jedne evropske slatkovodne krabe za{ti}eni kompleks vodoplavnih vrbovih {uma na (Telphusa fluviatilis). u{}u Mora~e (poznati ornitolo{ki rezervat Fauna meku{aca je siroma{na vrstama, ali su Manastirska tapija). To je jedina stara vrbova {uma wene populacije brojne. To se posebno odnosi na na Jezeru, koja se {iri prirodnim procesom, osvaja- slatkovodne {koqke (Dreissena polymorpha i ju}i nove povr{ine, formirane na pove}anom Anodonta cyanea), kao i brojne populacije vodenih nanosu Mora~e, na u{}u. S obzirom na zna~aj i puèva (Viviparus viviparus). Vodeni meku{ci pred- potrebu postojawa takvih {uma, neophodno je stavqaju osnovnu hranu za ptice plovu{e i veoma su o~uvati kompleks Manastirske tapije i Crni àr, va`ni za migratornu i zimuju}u ornitofaunu. kao i druge komplekse. Sliku vodenih ekosistema dopuwavaju brojne Zajednica kaduqe i koviwa ( populacije komaraca, va`ne za ishranu mla|i ve}eg Stipo-salvietum broja riba. officinalis) {iroko je rasprostrawena na pa{wacima i kamewarima, naro~ito u predjelu Krajine. Fauna beski~mewaka kopnenih ekosistema Najzna~ajniju vrstu ~ine odlikuje se sloènim i raznovrsnim naseqem Salvia officinalis, Stipa bro- insekata, sa velikim brojem vrsta, u kojima su moides, Micromeria parviflora i druge. Salvia se uveliko koristi kao qekovita i aromati~na biqka i prisutni brojni endemiti mediteranskih vrsta i ~esto se nestru~no eksploati{e, {to moè izazvati druge vrste danas nepoznate za nauku. ne samo weno ugroàvawe ve} i erodirawe plitkog Od za{ti}enih vrsta insekata, koji ovdje zemqi{ta na kr{u. ìve, na prvom mjestu je {umski mrav (Formica rufa). Zajednica ~ubre i ofresine ( Tri za{ti}ena leptira, koji naseqavaju okolinu Satureia subspica- Jezera, pripadnici su roda Papilio. To su: obi~ni ta-Poa bulbosa) zahvata {ire prostore kontaktne zone Skadarskog jezera. Pojavquje se na prostorima lastin rep (P. machaon) , sredozemni lastin repak koji predstavqaju tipi~ne polupustiwe, kao {to je (P. alexanor) i jedarce (P. podalirius). Za{ti}ene su i ]emovsko poqe. Ova zajednica vr{i zna~ajnu ulogu dvije vrste tvrdokrilaca: jelenak (Lucanus corvus) i zaustavqawa procesa daqe degradacije zemqi{ta. nosoroàc (Oryctos nasicornis). Za odràvawe ekosistema, kao bioregulatora, Zajednica smiqa (Helichrisetum) zauzima uglavnom toplija stani{ta u okolini Skadarskog treba staviti pod za{titu ~etiri vrste tvrdokrila- jezera, na jugoisto~nim ekspozicijama. ca iz grupe bauqara (tr~uqci) i tri vrste bubamara (Coccinelidae). Strana 28 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

U vi{e izvora podzemnih tokova i pe}ina Klasa gmizavci (Reptilia) nalazi se bogata podzemna fauna, od koje je izrazito endemi~na fauna pe}inskih puèva. Faunisti~ki Gmizavce vodenih zajednica karakteri{e bro- raritet je prisustvo xinovske vodne stjenice jnost, a suvih stani{ta raznolikost. Kompletnim (Belostoma nilotica). spiskom vrsta gmizavaca podru~ja Skadarskog jezera, prikazanim u vidu zoogeografske podjele, obuh- Fauna ki~mewaka va}eni su: - Palearkti~ke, {iroko rasprostrawene Ova fauna, s obzirom na zna~aj wenog direk- vrste: {arka (Lacerta berus) tnog ekonomskog kori{}ewa, znatno je istraènija - Sredweevropski oblici: sqepi} (Anguis i poznatija. fragilis), obi~ni smuk (Coluber longissimus), smukuqa (Coronella austriaca), barska bjelou{ka (Tropidonotus natrix), rje~na bjelou{ka (Tropidonotus tesselatus), Klasa ribe (Pisces) sivi gu{ter (Lacerta agilis), zidni gu{ter (Lacerta muralis), gu{ter zelemba} (Lacerta viridis). Skadarsko jezero pripada naseqima bogatim - Mediteranski endemiti: barska korwa~a ribom, {to je zna~ajan ekonomski potencijal. Jezero (Emis orbicularis), kopnena korwa~a (Testudo her- je prete`no ciprinidna voda, sa 22 vrste, ali ima mani), ku}ni macaklin (Hemidctylis turcicus), predstavnika salmonida (4 familije), migratornih kra{ki gu{ter (Lacerta melisellensis), primorski riba (9 vrsta), nekoliko vrsta riba unesenih u gu{ter (Lacerta sicula), mrki gu{ter (Algyroides Jezero i tri vrste ribqih parazita. nigropuctatus), blavor (Ophisaurus opodus), smuk Od stalnih ribqih vrsta nalaze se: {ilac (Zamenis dahlii), primorski smuk (Zamenis - familija {arana: brcak-brona (bijeli i gemmonensis), {areni smuk (Elaphe situla), prugasti ùti), {aradan, klijen, gaovica, qoqa, skobaq, smuk (Coluber quatorlineatus), mrki smuk (Coelopeltis mrenica, poto~ni mren, ukqeva, ukqevica, gav~ica , monspessulanus), crnokrpica (Tarbophis fallax), krap-{aran, brkica, viwak, bodowa, gambuzija, poskok (Vipera ommodytes). rje~na singularica, glavo~ i lijenak. - Jugoslovenski endemit: o{troglavi gu{ter - familija pastrmki: primorska poto~na (Lacerta oxycephala). pastrmka, strun, glavatica i zetska mekousna pas- Faunu gmizavaca Skadarskog jezera ~ine trmka. akvati~ni oblici, ~ije populacije su veoma brojne i - familija lipqana: lipqan koje predstavqaju zna~ajnu kariku vodenih ekosis- Migratorne ribe, koje dio ìvotnog ciklusa tema. Obije vrste bjelou{ki ~ine sponu izme|u provode u moru, su: atlantska jesetra, jadranska jese- vodozemaca i ptica iz porodice ~apqi. Rje~na tra, kubla, jeguqa, cipol-skakavica, levrek, bjelou{ka se, s druge strane, hrani ribama i na taj brancin, iver i {iqoglavka. na~in je kompetitor ihtiofagnim pticama, ali Ribe unesene u Jezero, u novije vrijeme, su: istovremeno i zna~ajan izvor hrane za neke od wih. kalifornijska pastrmka, amurska deverika, bijeli Kopnena fauna gmizavaca, pored neosporno tolstolobik, bijeli amur, kara{ ("kinez"), grge~, velikog ekolo{kog zna~aja, ima i teorijski zna~aj. crni amur, tolstolobik sivi i ameri~ki somi}. Zbog izrazitog endemizma, posebno na nivou podvrs- Ribqe parazite, izdvojene u posebnu klasu ta izolovanijih populacija na ostrvima, pruà kolousta-zmijuqica, ~ine: morska paklara, re~na odli~an materijal za taksonomska, evoluciona, fau- paklara i poto~na paklara. nisti~ka, zoogeografska i ekolo{ka istraìvawa. Pored velikog ekonomskog zna~aja ukqeve, Neki dosada{wi radovi pokazuju da je na ostrvima krapa, skobaqa, jeguqe, pastrmke, kuble i skakavice, Skadarskog jezera zastupqen jedan "ekolo{ki" niz naseqe riba u Skadarskom jezeru ima ogromnu (po~ev od Vu~kog blata pa prema Albanskoj granici), ekolo{ku ulogu, jer predstavqa glavnu sponu izme|u sa zanimqivim i jo{ neobja{wenim slu~ajevima primarnih producenata (fitoplankton i vi{e me|usobne kompeticije, trpeqivosti i netrpe- biqke) i konzumenata nièg reda (beski~mewaci), sa qivosti pojedinih vrsta. Istovremeno, to su konzumentima vi{eg reda, prvenstveno pticama i najju`nija poznata nalazi{ta jugoslovenskog nekim sisarima. Najve}u ulogu u ishrani ptica endemita-o{troglavog gu{tera i mrkog gu{tera. mo~varica imaju vrste, ekonomski mawe zna~ajne, Kopneni gmizavci predstavqaju i niz kao {to su brcak, endemi~ni {aran, sitna ali bro- zna~ajnih ekolo{kih karika. Gu{ter predstavqa jna gambuzija i glavo~. "najkra}u" vezu izme|u insekata, s jedne i ptica, odnosno zmija (smukova), s druge strane. Kopnene Klasa vodozemci ( ) zmije opet povezuju niù faunu sa pticama (orao Ampxibia zmijar, mi{ar) a predstavqaju predatore sitnih Pe~at fauni vodozemaca Jezera daje veoma bro- glodara, {to posebno vaì za otrovne zmije. jna populacija obi~ne zelene àbe, koja naseqava Korwa~e ~ine vezu izme|u primarnih producenata i ~itavu zonu vodene vegetacije i vodoplavne livade. nekih ptica (bijela kawa), a kopnenih korwa~a ima @abama, koje Jezeru gravitiraju sa kopna, pri- toliko da mogu, u kriznim situacijama, pred- pada gatalinka i vi{e vrsta iz roda rana, koje nase- stavqati i dodatni izvor hrane za qude. qavaju prostore uz potoke i vla`na mjesta {umske Vodozemci i gmizavci (Herpetofauna) prisutni zone. Populacije zelenih àba su veoma zna~ajna su sa 40 vrsta. U Nacionalnom parku su za{ti}ene karika u lancu ishrane i predstavqaju osnovnu sve vrste osim zmija otrovnica (Vipera ommodytes) - hranu za neke gmizavce (obi~na ili barska {arke i poskoka, kao i zelene àbe, izvan stani{ta bjelou{ka) i ptice (~apqa, djelimi~no patke). u crmni~kim poqima. Hrane}i se uglavnom lete}im insektima, àbe ~ine sponu izme|u ovih brojnih grupacija i vi{ih Klasa ptica (Aves) ìvotiwa. Populacija zelene àbe je od zna~aja i kao izvor qudske hrane i specifi~an izvozni Ni{ta ne odslikava raznovrsnost, bogatstvo, artikal. dinamiku i zoogeografski zna~aj Skadarskog jezera [umsku zonu naseqava obi~ni ili {areni kao ptice. Skadarsko jezero je od ranije bilo pozna- to kao ornitolo{ki objekat od me|unarodnog zna~aja da`devwak (Salamandra salamandra), a prisutni su i obi~ni i veliki mrmoqak. i wegova me|unarodna reputacija je zasnovana 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 29 - Broj 46 prvenstveno na bogatstvu u fauni ptica. Ptice su 24. îope 2 50. Strnadice 6 istovremeno grupa koja je, pored riba, najboqe 25. Zlatovrana 1 51. Flamingosi ? prou~ena i za koju postoji najvi{e kvalitetnih 26. Vodomari 1 podataka. ______Raspoloìvi podaci pokazuju da sredinom januara na Skadarskom jezeru zimuje prosje~no 210.000 *Klasifikacija svih 279 vrsta data je studi- vodenih ptica. Uzimaju}i u obzir redovne fluk- jom "Flora i fauna", iz oktobra 1987. godine, tuacije i kretawa ptica tokom jeseni i zime, ocjew- ra|enom za potrebe SIZ-a za Nacionalni park uje se da preko milion ptica pro|e preko Jezera u "Skadarsko jezero". toku jesewe seobe i zimovawa. Upore|uju}i to sa poz- natom brojno{}u u najzna~ajnim zimovali{tima Klasa sisari (Mammalia) Evrope i Mediterana, Skadarsko jezero izbija na sam vrh zna~ajnih zimovali{ta ptica na tom pros- Za razliku od faune ptica, fauna sisara toru. [tovi{e, prvi podaci govore da opstanak oko Skadarskog jezera mawe je poznata. Uop{te gov- 10% ukupne isto~noevropske i sredweevropske pop- ore}i, sisari su znatno mawe vezani za mo~varne ulacije vodenih ptica, direktno zavisi od biotope nego ptice, pa zato na ovom prostoru ima Skadarskog jezera. To jasno pokazuje me|unarodni samo nekoliko, tipi~no vodenih predstavnika. poloàj tog objekta i nagla{ava ulogu koju Crna Ostali sisari pripadaju kopnu, posebno {umama. Gora ima u wegovoj za{titi. Red bubojeda (Insectivora) ~ine: Ptice bazena Skadarskog jezera obuhvataju 279 - porodica rov~ica (Soricidae), predstavqena vrsta, svrstanih u 51 porodicu i niz podgrupa u brojnim malim {umskim ìvotiwama: vodena rovka, wima. Najkarakteristi~nije ptice su iz reda {umska rovka, mala rovka, poqska rovka, ku}na plovu{a i mo~varice, zastupqene sa preko 20 rovka, vrtna rovka i patuqasta rovka. porodica, od kojih je rijetki kudravi pelikan sim- - porodica jeèva (Erinaceidae), ~iji je jedini boli~ni predstavnik ornitofaune Skadarskog jez- predstavnik obi~ni je`. era. - porodica krtica (Talpidea), zastupqena Prema mjestu boravka, vrste ptica su podije- obi~nom krticom i slijepom krticom. qene na: stanarice (11%), gwezdarice (22%), zimu- Red slijepih mi{eva (Chiroptera), obuhvata ju}e vrste (33%) i prolazne vrste (34%). grupu ugroènu i u evropskim razmjerama, zbog ~ega U~estalo{}u pojavqivawa na Jezeru, su skoro u svim zemqama ovog podru~ja za{ti}eni. razvrstane su u ~etiri kategorije, po~ev od onih Zbog ~iwenice da se radi o korisnim insektivorn- koje se smatraju i{~ezlim, do redovno prisutnih. im ìvotiwama, pomenutim Rje{ewem RZZP, svi Brojnost je zastupqena od vrlo rijetkih vrsta, do slijepi mi{evi na podru~ju Skadarskog jezera su veoma brojnih i masovnijih. za{ti}eni. Na Skadarskom jezeru i u okolini kon- Status za{tite odre|en je po kategorijama, u statovano je 16 vrsta: veliki potkovi~ar, mali skladu sa Rje{ewem Republi~kog zavoda za za{titu potkovi~ar, ju`ni potkovi~ar, dugouhi slijepi prirode. Prvu kategoriju za{tite ima 239 vrsta mi{, rani ve~erwak, dvobojni {i{mi{, {umski ptica (86% populacije); drugom kategorijom su obuh- {i{mi{, bjelouhi {i{mi{, kasni no}wak, va}ene u vrste namijewene za lov na divqa~; dok dugokrili {i{mi{, veliki {i{mi{, o{trouhi tre}a kategorija obuhvata djelimi~no za{ti}ene {i{mi{, brkati {i{mi{ i trepavi~avi vrste. Ostale ptice predstavqaju neza{ti}ene vrste. {i{mi{.

Prikaz ornitofaune Nacionalnog parka* Red dvozubaca (Lagomorpha), predstavqen je ______obi~nim zecom, ~ija je brojnost svedena na kriti~nu Familija broj Familija broj mjeru vrsta vrsta ______Red glodara (Rodentia) ~ine: 01. Morski gwurci 3 27. Pupavci 1 - porodica vjeverica (Sciuridae), predstavqe- 02. Gwurci 4 28. Djetli}i 6 na obi~nom vjevericom, sa stani{tem u {umovitim 03. Pelikani 2 29. Laste 5 zonama. 04. Kormorani (fendak) 3 30. [eve 5 - porodica puhova (Muscardinidae), zastupqe- 05. ^apqe 10 31. Pliske 7 na sa ~etiri vrste: veliki puh, {umski puh, puh 06. Ra`wevi 2 32. Vuge 1 ora{ar i vrtni puh. 07. Rode 2 33. ^vorci 2 - porodica voluharica (Microtidea), raspros- 08. Plovke (labud, trawena od mo~varnih pa sve do qudskih stani{ta, guska, patka) 25 34. Vrane 9 kojom su obuhva}eni: vodeni voluhar, ku}ni mi{, 09. Orlovi ribari 1 35. Kugare 1 ku}ni pacov, pacov selac, obi~ni {umski mi{ i 10. Ptice grabqivice `utogrli {umski mi{. (jastreb, orao, soko, Red zvijeri (Carnivora) ~ine: eja) 33 36. Vodeni kosovi 1 - porodica pasa (Canidae), odnosno vuk, {akal 11. Koke (jarebice) 3 37. Cari}i 1 i lisica, koji borave na brdovitim i planinskim 12. @dralovi 1 38. Popi}i 2 zonama. 13. Dropqe 2 39. Grmu{e 22 - porodica kuna (Mustelidae) - "lovaca", koju 14. Barske koke 7 40. Kraqi}i 2 predstavqaju: mrki tvor, lasica, vidra (za{ti}ena 15. O{trigari 1 41. Muharice 3 vrsta), jazavac, kuna zlatica i kuna bjelica. 16. Zujavci 7 42. Drozdovi - porodica ma~aka (Felidae), u kojoj je divqa (pjeva~ice) 19 ma~ka jedini predstavnik. 17. [quke 21 43. Sjenice 6 Red dvopapkara (Artiodactyla) ~ine: 18. Potrci zujalice 2 44. Brgqezi 1 - porodica sviwa (Suidae), koju predstavqa 19. Galebovi 14 45. Puzgavci 1 divqa sviwa, vezana za {ume i mo~varna stani{ta. 20. Golubovi 5 46. Puzi}i 1 - porodica jelena (Cervidae), u kojoj je jedini 21. Kukavice 2 47. Bijele sjenice 1 predstavnik srna. 22. Sove (sove, }ukovi) 6 48. Kaqe (vrapci) 4 Lovnoj divqa~i, osim divqe sviwe i srne, pri- 23. Legwevi 1 49. Zebe 8 pada i zec. Fauna je prikazana {ire od Strana 30 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

Nacionalnog parka jer kod migratorne i jako smawewa ukupnog ulova, naro~ito kod ekonomski pokretqive faune ptica, a donekle i riba, nije zna~ajnih vrsta (ukqeva, pastrmka, kubla). mogu}e dati cjelovit i potpun pregled, ako se obuh- Program akvakultura ve} prisutan na Jezeru vate samo Zakonom utvr|ene granice Parka. (kavezni uzgoj pastrve) i poluribwaci autohtonih vrsta moraju biti uslovqeni posebnim ekolo{kim 4.6.4. Resursi i potencijali za ribolov standardima za konkretne lokalitete, koji }e osigu- rati prirodni reìm trofi~nosti vode Jezera. Prirodna sredina Skadarskog jezera pruàla Za lokalitete ribwaka posebne mogu}nosti je vrlo povoqne uslove za opstanak razli~itih pruàju prirodno izdvojene vodene povr{ine u vrsta riba. Pored ve}eg broja ciprinida, dobre predjelu Zlogorskog luga, Jezera Pjajce i Mr~iluka uslove imale su i salmonidne vrste, koje su se (oko 24 ha), a za kavezno gajewe pastrve "oka" u lovile u znatnim koli~inama. Nijesu bili rijetki Rzavcu, ~iji bi se bazeni formirali eksploataci- slu~ajevi da se ulove i vrlo krupni primjerci jom treseta, a za{titni tampon osigurao prostran- glavatice (oko 20 kg.). im poqem flotantne vegetacije, kao konzumenta. U posqedwe dvije decenije do{lo je do intenzivnog uticaja ~ovjeka i prirodna sredina se po~ela 4.6.5. Stawe ekosistema i prioriteti zaštite naglo mijewati. Ovaj uticaj se posebno ispoqavao preko ispu{tawa raznih otpadnih voda i preko Eutrofikacija na jezerskom prostoru upozora- primjene agrotehni~kih mjera. va na hitno preduzimawe preventivnih mjera, koje Procjewuje se da je u Jezeru nastaweno 50-100 bi imale za ciq da se slivne vode i samo Jezero kg. ribe/ha, {to ga i danas ~ini najbogatijim stave pod efikasnu i trajnu za{titu, radi nau~nih prirodnim ribolovnim podru~jem u zemqi. i privrednih interesa, ne samo Nacionalnog parka, U Skadarskom jezeru izlovqavala se ve}a nego i {ireg okruèwa. koli~ina autohtonih ciprinidnih vrsta: krap, Negativne tendencije na podru~ju Nacionalnog ukqeva, skobaq, klijen i mren; nekoliko vrsta parka, uzrokovane antropogenim faktorima, su salmonida; od migratornih vrsta: skakavica, kubla, zaga|ewa, uznemiravawa ptica, kao i neracionalni jeguqa, jesetra i brancin; kao i velika koli~ina lov i ribolov. ekonomski mawe vrijednih vrsta ribe: lola, brcak, Eutrofikacija je, kao posledica zaga|ewa, ùtaq, {aradan i druge. prouzrokovala je niz negativnih fenomena, od kojih Od navedenih vrsta: ùtaq, {aradan, klijen, su najzna~ajniji: lola, kara{, jeguqa i grge~ su jo{ uvijek brojne i - pove}awe povr{ina obraslih emerznom i nijesu im potrebne posebne mjere za{tite i flotantnom vegetacijom; unapre|ewa, ve} naprotiv ùtaq, kara{ i grge~ su - op{te zarastawe akvatorijuma Jezera; se toliko namnoìli da potiskuju neke druge, - pove}awe povr{ina pod vodoplavnim ekonomski vrijedne vrste. Nasuprot wima, ve}em vrbovim {umama; broju vrsta prijeti i{~ezavawe (posebno autohton- - pove}awe broja nekih vrsta ptica (~igre, im) i wima se mora posvetiti posebna pa`wa. To su: ~apqe i kormorana-koji nije za{ti}en); autohtone vrste pastrmki, dvije vrste jesetri, - napu{tawe tradicionalnih gwezdili{ta skobaq, neke vrste migratornih i alohtonih vrsta. pelikana, zbog zarastawa stani{ta. Dosta su prorije|eni: krap, ukqeva i kubla, ali im Posqedica uznemiravawa se manifestuje ne prijeti i{~ezavawe, ukoliko se preduzmu napu{tawem gwezdili{ta ptica na Manastirskoj odre|ene mjere za{tite i unapre|ewa. tapiji, Grmoùru i Omerovoj gorici. Smatra se da je zaga|ewe, uz neracionalan Neracionalni lov i ribolov negativno se izlov, glavni faktor degradacije ribqeg fonda, odraàvaju na dinamiku populacija ptica i riba. {to se posebno odrazilo na osjetqivije salmonidne Jezero je i pored navedenog zadràlo zna~aj vrste, ~iji je opstanak doveden u pitawe. Sada za ove veoma va`nog zimovali{ta vodenih ptica i svrsta- vrste postoje sku~eni prostor ali i povoqni uslovi va se me|u najzna~ajnija zimovali{ta Evrope. u sublakustri~nim izvorima i u u{}ima nekih pri- Nu`ne mjere za{tite i unapre|ewa odnose se, toka. Za neke mawe kvalitetne vrste, splet prije svega, na vra}awe potencijala recentne veg- novonastalih okolnosti imao je pozitivan uticaj. etacije degradiranih {umskih zajednica obodom Tako se na pr. brojnost ùtaqa u poslijedwe vrijeme Jezera - posebno na eksponiranim padinama, naglo pove}ala. Vrlo povoqne uslove u ovoj sredini ostrvskom arhipelagu i u zonama izvori{ta vodoto- na{le su i neke introdukovane vrste, posebno ka neposrednog sliva; kontrolisano kori{}ewe kara{. {umskih plodova i qekovitog biqa; kao i suzbijawe bolesti u impozantnoj zajednici kestenovih {uma, u Prosje~ni godi{wi ulov ribe u Krajini. vi{egodi{wim periodima (u tonama) ______Va`nije vrste ribe 1947-1956 1957-1966 1967-1976 1977-1985 5. SOCIO-EKONOMSKA OSNOVA ______1. Ukqeva 502 537 470 203 5.1. NASEQA I PRIVREDNI KAPACITETI 2. Krap 186 197 123 118 U SLIVNOM PODRU^JU 3. Jeguqa 15 13 10 20 4. Pastrmka 3 3 1 1 Na slivnom podru~ju Jezera u Crnoj Gori, na 5. Kubla 26 36 3 9 povr{ini od 4.500 km2, ìvi oko 270.000 stanovni- 6. Skakavica 4 4 1 11 ka (44% populacije Republike). Visoki stepen 7. Ostala riba 195 255 431 401 urbanizacije podru~ja od 73%, proizilazi iz posto- ______jawa gradskih centara Podgorice, Nik{i}a, Cetiwa U K U P N O: 931 1.045 1.039 763 i Danilovgrada. Ovo podru~je sa~iwavaju: zale|e ______Barske op{tine, ~itave teritorije op{tina Podgorice i Danilovgrada, zna~ajni djelovi Kada se podaci prate kao godi{wi prosjeci, po Cetiwske i Nik{i}ke i mawi dio Kola{inske posmatranim periodima, pokazuje se tendencija op{tine (Rovca i Mora~a). 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 31 - Broj 46

Procjewuje se da u Albaniji, na 1000 km2, u Rije~ka nahija Skadru i okolini ìvi do 150.000 stanovnika. U navedenim urbanizovanim sredinama, uz Rije~ka nahija oivi~ava zapadni - "limanski" razvijene dru{tvene, servisne, saobra}ajne i komu- prostor Skadarskog jezera, sa naseqenim ostrvima. nalne funkcije, u industrijskim kapacitetima U istorijskom razdobqu formirane su uè ple- (proizvodwi metala, prera|iva~koj industriji i menske zajednice: Ceklin, Qubotiw, Gra|ani, elektroenergetici), zaposleno je 25.000 radnika. Kosijeri i Dobrsko Selo. Intenzivno se obra|uje 35.000 ha dolinskog Rijeka Crnojevi}a je svojevremeno bila zemqi{ta. Svi sadràji, koncentrisani na svega zna~ajan centar, luka i va`ni pazar. Danas je sao- 15% teritorije sliva, optere}uju ekosistem Parka. bra}ajno izolovana trasom magistralnog puta Podgorica, sa preko 120.000 stanovnika, a Cetiwe - Podgorica i nalazi se u stagnaciji. posebno KAP (sa proizvodwom 280.000 t glinice i U 37 seoskih naseqa i samoj Rijeci, kao centru 100.000 t aluminijuma), u blizini Nacionalnog gradskog karaktera, ìvi svega 1727 stanovnika parka; hemizacija poqoprivredne proizvodwe u (popis 1991. godine). Sva ova naseqa karakteri{e Zetskoj ravnici, u zale|u Parka; i tranzitni tokovi izraèna demografska erozija i starewe usmjereni ka Baru, kao pomorskoj luci i stanovni{tva. Tijesnu vezu sa Jezerom imaju: Dowa Crnogorskom primorju, kao glavnoj turisti~koj des- Sela, Dujeva, Rije~ani, O}evi}i, [in|on, Dru{i}i tinaciji, koji presijecaju teritoriju Parka, i Bobija, a posebno Rijeka, Prevlaka, Dodo{i, neposredno ugroàvaju kvalitet voda, tla, vazduha i @abqak i Vrawina, ~iji je osnovni izvor egzisten- ambijent. cije ribolov i prerada ribe. Povremeno, osim tradicionalnih aktivnosti, sportskog lova, ribolova i izletni~kog turizma, Qešanska nahija Podgorica i Cetiwe, kao univerzitetski centri sa zna~ajnom mladom populacijom i na maloj distanci Jedina naseqa Qe{anske nahije u priobaqu od Jezera, neznatno koriste mogu}nosti za Jezera su: Begova Glavica, Bri|e i Goqemadi, u rekreativne, sportske i edukativne aktivnosti na zale|u Gorweg Malog Blata, sa osloncem na mjesni vodenim povr{inama iskonskog prirodnog ambijen- centar Barutanu. Zaustavqawu ispoqenih tenden- ta. cija, koje su iste kao i na podru~ju Rije~ke nahije, doprinose povoqne veze ovog prostora sa Naseqa u okruèwu Nacionalnog parka Podgoricom.

Odre|ene socio-ekonomske i etno-plemenske Zetska ravnica cjeline u okruèwu Parka, koje su se formirale u istorijskom razdobqu, ~ine: Krajina i Crmnica, u Podru~je Zete, na sjevernoj obali Skadarskog Barskoj; Rije~ka nahija, u Cetiwskoj; i Qe{anska jezera, sa 28 naseqa smje{tenih u ravnici, uti~e na nahija, Zeta i Malesija, u Podgori~koj op{tini. formirawe nekih zajedni~kih svojstava u na~inu ìvqewa i opstajawa. Poloàj podru~ja, u gravita- Krajina cionoj zoni Podgorice, dovoqno govori koliko je wegov socio-ekonomski razvoj bio permanentno Krajina se prostire uz ju`nu padinsku obalu izloèn uticaju ovog centra, odnosno procesima Jezera. Wu sa~iwavaju 22 ruralna naseqa (8 u urbanizacije i industrijalizacije, koji su iz wega Ostrosu i 14 u [estanima), sa 5444 stanovnika. podsticani. Naseqa su saobra}ajno relativno izolovana od Podru~je same ravnice, na kojem ìvi preko op{tinskog centra Bara. 20.000 stanovnika, gusto naseqeno, karakteri{e Mjesni centar Krajine je Mali Ostros, sa intenzivna poqoprivredna proizvodwa i dobre sao- dru{tvenim i privrednim sadràjima. Znatno mawi bra}ajne veze. Obuhvata 26 ruralnih naseqa, gravitacioni uticaj ima mjesni centar Dowi oslowenih na dva op{tinska podcentra gradskog Muri}i, u [estanima. karaktera, Golubovce (2800 stanovnika) i Tuzi (2900 Naseqa Ckla, Marti}i, Bobovi{te, Besi, Dowi stanovnika), u zale|u Parka. Mur}i i Dra~evica imaju neposredni kontakt sa Naseqa u pojasu Zetskih lugova, ukqu~uju}i i Jezerom, koje je zna~ajan oslonac wihove egzistenci- obradivo zemqi{te, ugroèna su plavqewem Jezera, je. a istovremeno i tijesno vezana za kori{}ewe wegov- Ve}a naseqa i naseqa uz Jezero demografski su ih resursa. Ovom grupom naseqa, oslowenih na stabilna, dok su mala naseqa, u viso~ijim zonama, sa Nacionalni park, obuhva}eni su: Ponari, Vukovci, vrlo izraènim padom stanovni{ta (prete`no u Kurilo, Bistrica, Bijelo Poqe, Berislavci, [estanima) Gostiq, Balabani, Go{i}i (Golubovci), Mataguì, Vraw, Sukuru}, Kotrabudan, Podhum, Dre{aj i Crmnica Drume, sa oko 8000 stanovnika.

Crmni~ka udolina predstavqa sponu izme|u 5.2. STANOVNIŠTVO I NASEQA U GRANI- primorskog i kontinentalnog dijela Crne Gore. CAMA NACIONALNOG PARKA Obuhvata 24 mala naseqa, sa svega 1800 stanovnika. Crmnica je uvijek koristila Jezero kao prirodni Demografska kretawa na nivou Republike, u resurs, od koga su dolazile blagodeti i neda}e duèm vremenskom periodu (analiza popisa (gubitak zemqi{ta u poqu) i kao vodeni put, koji je stanovni{tva 1971, 1981, 1991. godina), ukazuje na, u povezivao sa kontinentalnim dijelom Crne Gore. su{tini, negativne tokove. Stanovni{tvo Crne Gore Na Jezero se oslawaju: Krwice, Seoca, Godiwe, se iseqava, tempo rasta ukupnog stanovni{tva je sve Boqevi}i, Vir, Orahovo, Bra}eni, Kru{evica i blaì, pad nataliteta je stalan, stanovni{tvo Komarno. Vir je, kao mjesni centar gradskog karak- stari. Emigracija iz Sjevernog ka Sredi{wem a tera, va`ni saobra}ajni ~vor, sa dru{tvenim insti- posebno Ju`nom regionu i daqe traje, uz stalan pro- tucijama i turisti~kim sadràjima, ali neznatne ces urbanizacije (58% stanovni{tva ìvi u grad- populacije. skim naseqima). Iako je za trideset godina broj Proces deagrarizacije razlog je pra`wewa stanovnika Republike porastao sa 530.000 na populacije naseqa, na ~itavom prostoru Crmnice. 615.000, Crnu Goru je, u ovom periodu, napustilo Strana 32 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

50.000 stanovnika. Prije trideset godina mlado Crnojevi}a Cetiwe Rijeka 587 484 339 58 70 stanovni{tvo je ~inilo skoro 43% populacije, po [in|on Cetiwe Rijeka 68 44 34 50 77 posqedwem popisu 34%, a prirodni prira{taj je Prevlaka Cetiwe Rijeka 102 53 30 29 57 opao je sa 11,7% na 7,0%. Dodo{i Cetiwe Rijeka 241 112 69 29 62 Podru~je NP "Skadarsko jezero" zahvata pros- @abqak Cetiwe Rijeka 96 56 49 51 88 tor Sredi{weg i Primorskog regiona Republike, Vrawina Podgorica Ri- odnosno dio teritorije koji administrativno pri- jeka 315 244 180 57 74 pada op{tinama Bar, Cetiwe i Podgorica. Begova Gla- Podgorica Qe- vica {anska 78 73 32 41 44 Ukupno stanovni{tvo po op{tinama Podhum Podgorica Tuzi 216 268 280 130 104 ______OP[TINA 1971 1981 1991 91/71 91/81 UKUPNO NP "SJ" 3715 3114 2811 76 90 ______Bar 27580 32535 37510 136 115 Cetiwe 22024 20213 20250 92 100 Na podru~ju Krajine, koja administrativno Podgorica 98796 132290 152261 154 115 pripada Op{tini Bar, demografski tokovi su vrlo ______stabilni i porast broja stanovnika je permanentan. UKUPNO 148400 185038 210021 142 114 Sa ovog podru~ja, u granicama Parka su: Bobovi{te, ______Besi i Dowi Muri}i. Vrlo bitna karakteristika Crna Gora 529604 584310 615030 116 105 ovih naseqa je wihova zavidna veli~ina, {to ______upu}uje na mogu}nost kvalitetne organizacije ìvota. Zale|e ovoga prostora, sa velikim brojem Pove}awe broja stanovnika evidentno je za sve naseqa (19), podijeqenih u dvije grupe: [estani i posmatrane cjeline, izuzev Op{tine Cetiwe, koja je Ostros, orjentisano je na Ostros kao vode}i centar. u stagnaciji i sa sna`nim elementima nagovje{taja Vjerovatno, razlog demografske stabilnosti negativnih demografskih kretawa. O~igledna je podru~ja je te{ka prohodnost terena, stije{wenost dominantnost Op{tine Podgorica, koja ~ini preko izme|u Skadarskog jezera i Rumije, sporo otvarawe i 70% populacije okruèwa Nacionalnog parka i, u nefleksibilnost ka promjenama, kao posledica stvari, odre|uje demografske agregate okruèwa etni~ke strukture stanovni{tva. Parka. Ova Op{tina je "zaslu`na" i za kvalitetni- U navedenim naseqima Krajine ìvi 42% je op{te pokazateqe kretawa stanovni{tva stanovnika svih naseqa koja administrativno pri- podru~ja Parka, nego na nivou Republike. Ovaj padaju podru~ju Parka, a demografska stabilnost je, zakqu~ak vaì i za podru~je Op{tine Bar. ipak, vi{e rezultat visokog prirodnog prira{taja, Analiza demografskih kretawa na nivou nase- nego zaustavqawa procesa emigracije, koji je prisu- qa, obuhvataju}i samo ona naseqa koja administra- tan i na ovom prostoru. Analiza starosne strukture tivno pripadaju podru~ju Parka ili se na wega upu}uje na prisutnost procesa laganog starewa, koji direktno oslawaju, pokazuje apsolutni pad se u ovoj fazi moè nazvati "oko{tavawe stanovni{tva, u duèm vremenskom periodu. U demografske strukture", jer se, zapravo, promjene posqedwih deset godina on je ne{to usporeniji, {to uo~avaju samo u smawewu populacije sredwe dobi, je vi{e rezultat demografske "iscrpqenosti" dok mlado i staro stanovni{tvo pokazuje konstant- podru~ja nego preduzetih akcija na konsolidovawu i nost. unapre|ewu prostora Jezera i okruèwa. U obuhvatu NP "Skadarsko jezero" ima 17 nase- Doma}instva podru~ja Krajine qa, sa uo~qivo velikim razlikama po veli~ini (od ______6 do 543 stanovnika) i tipu naseqa, organizaciji NASEQE 1971 1981 1991 ìvota, infrastrukturnoj opremqenosti, ekonom- ______skoj mo}i i populacionim kretawima. BROJ VELIÎNA BR. VELI^. BR. VELI^. U burnom istorijskom razvoju podru~ja Jezera, ______formirale su se socio-ekomomske i socio-kulturne Bobovi{te 76 6,1 82 5,9 109 5,0 cjeline, prepoznatqive po razli~itim trendovima, Besa 41 5,7 46 5,3 46 5,9 pona{awima, istorijskim zbivawima, nacionalnoj Dowi Muri}i 53 4,9 52 5,9 59 6,2 i vjerskoj strukturi, na~inu organizacije ìvota i ______drugo. Negdje su ove razlike drasti~ne, a negdje zane- UKUPNO 170 5,7 180 5,8 214 5,5 marqive, s tim {to je granica izme|u cjelina ______"vidqiva" i ne treba je prenebregavati. Ove prostorne cjeline su: Krajina, Crmnica, Rije~ka nahija, Promjene u dijelu doma}instava vezane su za Qe{anska nahija, podru~je Zetske ravnice i kretawa populacije. Broj doma}instava se pove}ava podru~je Tuzi. iz dva razloga: iz porasta ukupnog stanovni{tva; i iz procesa usitwavawa doma}instava - smawivawem Stanovni{tvo po naseqima Parka prosje~ne veli~ine.Tradicionalno, ovo podru~je ______ima veliku prosje~nu veli~inu doma}instva od 5,5 NASEQE OP[TINA 1971 1981 1991 91/71 91/81 ~lanova (Republika 3,7), {to je od posebne va`nosti PRIPADNOST za wegovu osnovnu djelatnost - poqoprivredu. ______Iz demografske analize proizilazi da ovo Bobovi{te Bar Krajina 470 490 543 116 111 podru~je ima perspektivu, da je relativno vitalno i Bes Bar Krajina 235 246 272 131 111 da }e orjentacija u budu}nosti biti poqoprivreda, Dowi Mu- potpomognuta ostalim privrednim granama. ri}i Bar Krajina 260 312 367 141 117 Drugi prostorni segment, koji pripada Krwice Bar Crmnica 216 108 57 26 53 op{tini Bar, predstavqa podru~je Crmnice koje Godiwe Bar Crmnica 225 79 41 18 52 ~ine naseqa: Virpazar, Godiwe, Komarno, Krwice i Virpazar Bar Crmnica 383 412 409 107 99 Kru{evica. Prostire se na ju`noj i jugozapadnoj Kru{evice Bar Crmnica 23 18 6 26 33 obali Skadarskog jezera i predstavqa prostorni Komarno Bar Crmnica 108 62 56 52 90 kontinuitet podru~ja Krajine. Dowe Selo Cetiwe Rijeka 95 53 47 49 89 Naseqa Crmnice intenzivno gube 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 33 - Broj 46 stanovni{tvo, a sva naseqa ovog podru~ja u okviru sudbinu okruèwa. Wena gravitaciona mo} slabi Parka, izuzev Virpazara kao centra, koji ima 50-tih godina ovoga vijeka, kada dolazi do ekspanz- demografsku stabilnost uz mawi odliv ije Podgorice i donekle Cetiwa, kada industrija stanovni{tva, imaju drasti~an pad populacije. Za privla~i radnu snagu, a poqoprivreda, zajedno sa posqedwih dvadeset godina broj stanovnika se ribolovom, odlazi sa liste prioriteta i osnovnih smawio izme|u dva i ~etiri puta, zavisno od naseqa. djelatnosti. Dodatni negativni faktor je zaobi- Uz to, radi se o malim naseqima, vrlo nepodobnim laèwe Rijeke Crnojevi}a novim magistralnim za eventualne planske akcije i realizacije pravcem Podgorica-Cetiwe, ~ime je kao naseqe odre|enih programa. Situacija je sli~na i na ostavqena po strani, pa su i demografski pokazate- ostalom podru~ju Crmnice, a burno iseqavawe (uz qi posqedica ovih procesa. Od 1961. godine do sve probleme i faktore vezane za selo i poqo- danas, stanovni{tvo ovoga naseqa je prepolovqeno, privredu), pospje{uje i veoma snaàn poslijeratni a gubqewe na zna~aju, kao privrednog i administra- razvoj dva najva`nija republi~ka centra, Podgorice tivnog centra, dovelo je i ~itavu Nahiju u degradi- i Bara, kojima ovaj prostor gravitira. Oni su bili, rani poloàj. Demografska slika ostalih naseqa je a ostaju i daqe, sna`ni generatori iseqavawa. sumorna. Izuzev Rijeke Crnojevi}a i Vrawine, osta- Naseqa su male populacije, prili~no izolovana od la naseqa imaju pojedina~no ispod 50 stanovnika, Virpazara i gravitacionih op{tinskih centara, {to zna~i i veliki problem organizacije ìvota na {to iskqu~uje ovu komponentu, kroz wegovo ovom prostoru. upu}ivawe na dnevne migracije. Starosna struktura se za dvadeset godina Starosna struktura pokazuje da su se dosa- zna~ajno izmijenila. Mlado stanovni{tvo, koje ust- da{we promjene vrlo negativno odrazile na vari emigrira, smawilo se za preko tri puta. Danas, demografsku strukturu. Do{lo je do drasti~nog svaki tre}i stanovnik naseqa Rije~ke nahije, u smawewa mlade populacije, za skoro 2,5 puta, za okviru Parka, ima preko 60 godina, a prag starewa posqedwih dvadeset godina. Demografska osnova je ukazuje na uveliko zapo~et proces starewa popu- "tanka" i nekim naseqima prijeti ~ak i ga{ewe. lacije.

Doma}instva podru~ja Crmnice Doma}instva podru~ja Rije~ke nahije ______NASEQE 1971 1981 1991 NASEQE 1971 1981 1991 ______BROJ VELIÎNA BR. VELI^. BR. VELI^. BROJ VELIÎNA BR. VELI^. BR. VELI^. ______Virpazar 112 3,4 132 3,1 130 3,1 Dodo{i 69 3,4 53 2,1 44 1,5 Godiwe 54 4,1 35 2,2 23 1,7 Dowe Selo 32 2,9 22 2,3 19 2,4 Komarno 39 2,7 23 2,6 18 2,0 @abqak 28 3,4 17 3,3 21 2,1 Krwice 66 3,2 41 2,6 27 2,1 Prevlaka 36 2,8 22 2,2 15 2,0 Kru{evice 11 2,0 12 1,5 4 1,5 Rijeka Crno- ______jevi}a 173 3,3 164 2,9 125 2,7 UKUPNO 282 3,4 243 2,8 202 2,8 [in|on 16 4,2 13 1,9 12 2,8 ______Vrawina 82 3,8 66 4,9 52 3,4 ______Pad broja doma}instava je posqedica ukupnih UKUPNO 436 3,4 357 2,9 288 2,6 kretawa stanovni{tva. Prosje~na veli~ina ______doma}instva je na nivou proste reprodukcije (2,6 ~lanova doma}instva), izuzev Virpazara, a sva osta- Zakqu~ci, kada se radi o doma}instvima, za la naseqa ne obezbje|uju ni wu. To su naseqa sa ve} sve nahije su sli~ni. Broj doma}instava se smawuje, nepovoqnom osnovom i sa izrazito starim a {to je jo{ nepovoqnije, dolazi do smawewa i stanovni{tvom i sama~kim doma}instvima, kojima prosje~ne veli~ine doma}instva, koja je ve} na prijeti ga{ewe. granici proste reprodukcije. Za Dodo{e, Dowe Selo, Demografska osnova Crmnice, potpomognuta @abqak i Prevlaku, ova granica je ve} pre|ena. I deagrarizacijom i skoro nikakvim privrednim ovo podru~je Parka je ugroèno, stanovni{tva je sve aktivnostima, dovodi ovo podru~je u skoro bezi- mawe, a wegova osnova sve slabija. Naseqa su popu- zlazan poloàj. Nastavak ovakvog procesa zna~i laciono mala i vrlo disperzna, {to ne daje ve}u oìvqavawe ovih naseqa samo vikendom i za vri- nadu, ~ak ni za zadràvawe ovakvog stawa. jeme poqoprivrednih radova, {to upu}uje na Podru~je Qe{anske nahije, ne{to udaqenije od zakqu~ak, da }e ista, realno, ostati bez stalnih Jezera, uvu~eno je u kontinentalni dio sjeverozapad- stanovnika. Analiza je ukazala na stawe naseqa u no od Jezera i na wega je, vi{e posredno nego direk- okviru Parka, a situacija je skoro identi~na u svim tno osloweno. Jedino naseqe ove nahije u okviru ostalim naseqima ove nahije. Parka je Begova Glavica, koja se nalazi na obalskom Rije~ka nahija obuhvata zapadnu i sjeveroza- dijelu Jezera, a administrativno pripada padnu obalu Skadarskog jezera. U woj se, u okviru Podgori~koj op{tini. Demografsko stawe i tenden- Parka, nalaze naseqa: Dodo{i, Dowe Selo, @abqak, cije ovog naseqa su iste kao i kod ostalih naseqa Prevlaka, Rijeka Crnojevi}a, [in|on i Vrawina. Qe{anske nahije, jer je broj stanovnika pre- Ova naseqa (izuzev Vrawine, koja pripada Op{tini polovqen (samo dva stanovnika imaju do 14 godina Podgorica) administrativno pripadaju Op{tini starosti, a ukupno deset doma}instava ima prosje~no Cetiwe. Specifi~nost se ogleda u ~iwenici da se 3, 2 ~lana). ovdje nalaze ostrvska i poluostrvska naseqa, Podru~je Zetske ravnice predstavqa petu pros- vjekovno vezana sa Jezerom. tornu cjelinu, koja ome|ava Jezero sa sjeverne strane Op{ta karakteristika ovih naseqa je i nema naseqa koja zalaze u NP "Skadarsko jezero". usitwenost, disperznost obodom Jezera i lo{a Vrlo je va`no za podru~je Jezera, jer se radi o infrastrukturna povezanost. Centar ovoga podru~ja velikom prostoru, sa ekonomskim potencijalima i je Rijeka Crnojevi}a, jedno od naseqa gradskog vrlo vitalnom. populacijom. Orjentacija podru~ja karaktera na podru~ju Parka, koja predstavqa jo{ uvijek nije nagla{ena ka Jezeru, a mogla bi da administrativni centar Nahije i, na àlost, dijeli zna~i poboq{awe ekonomije prostora uz Jezero. Ono Strana 34 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

{to je veoma va`no je velika naseqenost obodom po~ev{i od nivoa Republike i okruèwa, a pogoto- granice Parka i ne{to sjevernije. Zetska ravnica je vo na nivou naseqa Parka. Svi pozitivni demograf- gusto naseqena sa tendencijom daqeg rasta, sa vital- ski procesi bi}e usporeni, a negativni ubrzani. To nom populacijom, koja granicu prema Jezeru stalno se posebno odnosi na naseqa Crmnice, Rije~ke i suàva. Povoqnost po ovaj prostor je prirodna, Qe{anske nahije, gdje je i prirodni prira{taj ve} mo~varna barijera, koja {titi Jezero, jer bi ono ve} negativan, a stanovni{tvo stari. Situacija je i do sada, izgubilo bitku. Na uskom podru~ju, koji najalarmantnija upravo na ovim podru~jima, jer bez zatvara Jezero sa sjeveroisto~ne strane, u okviru reproduktivne snage stanovni{tva, nema ni razvo- Parka je samo jedno naseqe, Podhum, dok ih je vi{e ja, posebno {to imigracione procese nije realno koja se na wega naslawaju. Naseqe Podhum ima planirati. karakteristike okruèwa. Radi se o populaciono - Demografska osnova Nacionalnog parka velikom nasequ, sa zna~ajnim poqoprivrednim fon- bi}e razu|enija nego danas. Populaciju i vitalnost dom. Ima stalan rast broja stanovnika, vitalnu zadrà}e podru~je Krajine, podru~je samog strukturu, a prosje~nu veli~inu doma}instva od ~ak Virpazara i naseqa uz putne pravce, prije svega 5, 7 ~lanova. Vrawina, kao i podru~je Zetske i Tu{ke ravnice. Podru~je Rijeke Crnojevi}a, zavisno od interesa Zakqu~ci demografske analize mogu se svesti dràve, moglo bi doìvjeti demografski preporod, na slede}e: prvenstveno kroz ekonomska ulagawa. Ostala - Depopulacija, kao proces koji je zna~ajno podru~ja }e se svesti na par naseqa sa stalnim zahvatio ~itav prostor Nacionalnog parka, najegza- starim stanovni{tvom, koja }e zaìvjeti samo ktnije se uo~ava kroz pad broja stanovnika, jer je, za povremeno, zavisno od godi{weg doba i odnosa prema deset godina, populacija apsolutno smawena za 303 poqoprivredi i ribolovu. stanovnika. - Negativne demografske tendencije, po prav- ilu, prati proces starewa populacije, smawewa 5.3. DJELATNOSTI prosje~ne veli~ine doma}instava (sa osnovnom strukturom sama~kih doma}instava), usitwenost 5.3.1. Privredne djelatnosti naseqa, kao i obrnuti tokovi kod podru~ja koja biqeè rast populacije. Privredna osnova {ireg podru~ja Parka je - Proces nije isti na ~itavom prostoru, jer su skromna. Osnovna djelatnost je poqoprivreda i wene podru~ja Krajine, Zetske i Tu{ke ravnice vitalna, grane ukqu~uju}i i ribarstvo, sa ne{to industrije sa apsolutnim rastom broja stanovnika i relativno i nekoliko uslu`nih, privrednih i neprivrednih pozitivnim tendencijama. djelatnosti. - Ostale prostorne cjeline pokazuju negativne demografske trendove, pa ~ak imaju i vrlo Poqoprivreda sli~ne karakteristike populacionih struktura. Poqoprivreda je vjekovna osnova ruralnog Nekim naseqima prijeti i ga{ewe, a to su: Godiwe, podru~ja pa i ovoga prostora. Priobaqe Jezera ima Kru{evice, Prevlaka i [in|on. skromne poqoprivredne potencijale, koje ~ine - Prostorna organizacija ukazuje na odre|ene zemqi{ta u mawim uvalama, formirana na plitkoj mawkavosti. Mreà naseqa je vrlo disperzna i male podlozi. Ve}ih kompleksa nema, osim u Zetskoj prosje~ne veli~ine, od svega 140 stanovnika po nase- ravnici, koja je van podru~ja Nacionalnog parka, qu (bez gradskih naseqa Virpazara i Rijeka ali na wega oslowena. Sto~arstvo i ribolov, zbog Crnojevi}a). Na podru~ju Krajine naseqa su velika, prirodnih uslova, osnovne su poqoprivredne djelat- sa prosje~no skoro 400 stanovnika, dok su u Crmnici nosti. sa 40, Rije~koj i Qe{anskoj nahiji sa po 55 Najkvalitetnije poqoprivredne povr{ine, stanovnika. ~ine aluvijalna zemqi{ta na skoro 17.000 ha u - Polovi i centri gravitacije su Virpazar i ravnom priobalnom dijelu, odnosno podru~je Zetske Rijeka Crnojevi}a. Virpazar je drugo naseqe po ravnice. Mineralni sastav je dobar i ova su veli~ini na podru~ju Parka, sa relativno stabil- zemqi{ta vrlo pogodna za ratarsku proizvodwu. nim demografskim kretawima, gradskog karaktera, Plavnost dobrog dijela podru~ja, znatno umawuje sa izgra|enim servisnim funkcijama. wegovo kori{}ewe, pa }e bez regulacije voda Jezera Infrastrukturno je odli~no povezano sa polovima ovo zemqi{te ostati samo potencijal. Zemqi{te na razvoja Republike (Podgoricom i Barom). Kroz wega vi{im kotama, prete`no je crvenica. Terasasta prolaze magistralni i regionalni put, kao i zemqi{ta, imaju dobra svojstva, kao i zemqi{ta u èqezni~ka pruga Beograd-Bar. Gravitira mu vrta~ama, uvalama i mawim poqima. Visoku poqo- podru~je Crmnice, te bliì djelovi Krajine i privrednu vrijednost umawuje usitwenost i razba- Rije~ke nahije. Sa aspekta Nacionalnog parka pred- canost povr{ina. Ostali tereni su kr{eviti i stavqa sigurno centar ~itavog podru~ja parka, iako uglavnom vrlo male poqoprivredne vrijednosti. nije u wegovom prostornom centru. Rijeka Po prostornim cjelinama poqoprivredna dje- Crnojevi}a je tako|e naseqe gradskog karaktera. latnost nema posebnosti, s tim {to se uo~avaju Centar je Rije~ke nahije, sa sve slabijim gravita- odre|ene specifi~nosti. cionim uticajem. Demografsko stawe je nezadovo- Podru~je Krajine je orjentisano na poqo- qavaju}e, a razvojne tendencije su negativne. Sa nas- privredu, u okviru we, sto~arstvo i ratarstvo, a u tavkom ovih procesa, funkcije centra i daqe }e se mawem obimu i ribarstvo. Poqoprivreda je sve suàvati i, vjerovatno, ovo izuzetno naseqe }e izgu- mawe osnova opstanka i ìvota podru~ja. Samo 11 biti odlike i dobiti lokalni zna~aj. Osnovni doma}instava ima poqoprivredu kao jedini izvor razlozi su u smawewu va`nosti funkcija Jezera sa prihoda, a 14 doma}instava i kao dodatni izvor, ili privrednog aspekta, formirawu novih magistral- ukupno 10% svih doma}instava vezano je za ovu dje- nih putnih pravaca van dodira sa ovim naseqem i latnost (ilustracije radi, za dvadeset godina, broj nedovoqnom angaòvawu prirodnih i stvorenih doma}instava vezanih za poqoprivredu smawio se potencijala naseqa i wegovog neposrednog {est puta). Razloga deagrarizacije je vi{e. okruèwa. Otvarawe putnog pravca Ostros-Vladimir - Perspektive Nacionalnog parka, sa omogu}ilo je dnevne migracije iz {ireg podru~ja demografskog aspetka prostora, nijesu pozitivne. Krajine (100 dnevnih migranata), a otvarawe Op{ta demografska situacija je nepovoqna, 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 35 - Broj 46 prera|iva~kih pogona i drugih objekata u Ostrosu i Svi trendovi u brojnom stawu stoke su oko 100 radnih mjesta. Ovo je uz stalan odliv radno nagla{eno negativni i fond je sveden na minimum sposobnog stanovni{tva u inostranstvo, smawilo potreba doma}instava ili i ispod toga. O tr`nim interes za poqoprivredu i vezalo radnu snagu za vi{kovima, odnosno o ekonomiji sto~arstva, nema druge djelatnosti. Va`no je da poqoprivredna ni rije~i. aktivnost ipak nije usahla, naprotiv, odvija se i Za podru~je Rije~ke nahije slika stawa poqo- daqe i to dosta intenzivno. privrede je sli~na. Deagrarizacija je zna~ajno uzela Usitwenost posjeda, {to je karakteristika maha i, nekad agrarno podru~je, pretvorila u podru~ja, odslikava nerobni karakter proizvodwe. podru~je sa neagrarnim karakteristikama. Od kultura, najvi{e se gaji duvan i, u posqedwe vri- Proizvodna funkcija doma}instva se gasi, {to jeme, pelim zbog organizovanog otkupa. Ostala zna~i da jewava uloga doma}instva i poqoprivrede prozvodwa se svodi na ne{to vo}a (smokva, kru{ka, u funkciji odràwa sela. Samo 4 poqoprivredna tre{wa, ko{taw), ranog povr}a, sa skromnim gazdinstva u 7 naseqa, 11 mje{ovitih i ~ak 263 tr`nim vi{kovima. nepoqoprivredna, odslikavaju da je ova djelatnost Kretawa u poqoprivredi dodatno obja{wava marginalizovana. Podaci o sto~nom fondu govore da sto~ni fond, sa svojim karakteristikama. je nekada glavni izvor prihoda podru~ja u zna~ajnom smawewu. Sto~ni fond podru~ja Krajine ______Sto~ni fond u Rije~koj nahiji NASEQE Kowi Goveda Ovce Sviwe @ivina ______81g. 91g. 81g. 91g. 81g. 91g. 81g.91g. 81g. 91g. NASEQE Kowi Goveda Ovce Sviwe @ivina ______81g. 91g. 81g. 91g. 81g. 91g. 81g.91g. 81g. 91g. Bobovi{te 0 0 42 46 326 58 3 0 417 140 ______Besa 0 0 11 16 435 160 0 0 279 221 Dowe Selo 1 0 8 14 46 8 2 0 186 46 Dowi Mu- Rijeka Cr- ri}i 0 0 5 11 185 91 0 0 278 241 nojevi}a 0 2 24 13 25 16 15 2 435 60 ______[in|on 2 1 12 11 0 0 8 0 62 74 UKUPNO 0 0 58 73 946 309 3 0 974 602 Prevlaka 0 0 9 6 22 0 13 5 102 32 ______Dodo{i 3 9 47 48 20 15 12 2 222 30 @abqak 7 7 35 35 8 0 14 18 129 69 Sto~ni fond je u opadawu, i to vrlo zna~ajnom. Vrawina 0 0 0 0 73 0 8 0 115 0 Kowe zamjewuje mehanizacija, {to je veliki ______kvalitetni iskorak. Broj goveda, iako nije velik, UKUPNO 13 19 135 127 194 39 72 27 1251 311 ukazuje na stabilnost i o~uvawe ovoga fonda. Broj ______ovaca je drasti~no smawen, prije svega zbog na~ina uzgoja, koji traì permanentno radno angaòvawe, a Smawewe fonda, koji zahtijeva ve}u radnu {to je danas sve teè obezbijediti. Na ovom pros- snagu, u direktnoj je vezi sa smawewem veli~ine toru egzistira i kozji fond, koji na àlost nije doma}instava, a pove}awe broja kowa zna~i da meh- obuhva}en popisnom evidencijom. Sviwe su veoma anizacija u ovo podru~je jo{ nije dospjela, mada je slabo zastupqene. Sve ovo ukazuje da je sto~arstvo zbog konfiguracije terena wena primjena samo uzgredno zanimawe, a ne faktor razvoja i ograni~ena. Gazdinstva se sve vi{e preorjenti{u na opstanka podru~ja. Svakako, i ribolov je zna~ajna poqoprivredne kulture, koje ne zahtijevaju stalno privredna grana podru~ja. Me|utim, zbog sve maweg prisustvo ~ovjeka, kao {to su vinova loza i ulova, lo{e organizovanog otkupa i ostalih fakto- odre|ene ratarske i povrtlarske kulture. ra, sve mawe je interesantan kao djelatnost. Ribolov je za ovo podru~je uvijek bio osnovni Podru~je Crmnice je ve} u fazi zna~ajne dea- izvor egzistencije, pogotovo za Prevlaku, Dodo{e, grarizacije. Veli~ina prosje~nog posjeda je mala i @abqak i Vrawinu. Vremenom, ovaj odnos se mije- iskqu~uje ozbiqniju robnu proizvodwu. wao, a sa smawewem ribqeg fonda i op{ta stabil- Preovladava vinogradarstvo i vo}arstvo, u prin- nost ovih naseqa je opadala. Danas je ribolov i daqe cipu za li~ne potrebe. Prosje~na veli~ina va`na osnova, ali vi{e ne egzistencijalna, iz doma}instva, koja ne obezbje|uje ni prostu reproduk- razloga nedovoqnosti resursa i prelaskom radnog ciju, jasno odslikava da je poqoprivreda, koja anga`mana ka drugim djelatnostima. zahtijeva zna~ajan radni anga`man, zanimawe u odu- Jedino naseqe Qe{anske nahije u okviru mirawu. Samo jedno poqoprivredno gazdinstvo i dva Parka je Begova Glavica. Situacija je ista kao na mje{ovita zvani~ni su potencijal poqoprivrede podru~ju Rije~ke nahije. Uz demografsku eroziju ide ovoga podru~ja. Dvadeset godina ranije, bilo je 59 i poqoprivredna degradacija (svega 10 goveda i 16 poqoprivrednih i 40 mje{ovitih doma}instava. ovaca ~ini sto~ni fond). I ovo naseqe je orjenti- Deagrarizacija, uglavnom, nije vezana za pove}awe sano na ribolov, prije svega na podru~ju Malog aktivnosti u drugim djelatnostima blièg blata. okruèwa, ve} je proizvod emigracije. Sto~arstvo je Zetska ravnica zatvara Jezero sa sjeverne zbog pomawkawa radne snage vrlo skromno. strane. Veliki broj naseqa u ravnici, izvan podru~ja Parka, veoma uti~e na ìvot Jezera, pogo- Sto~ni fond podru~ja Crmnice tovo {to wihovo stanovni{tvo ima svoje plavne ______posjede, koji se koriste samo u odre|enim periodima NASEQE Kowi Goveda Ovce Sviwe @ivina godine. Naseqe Podhum, koje gravitira Tuzima, sa 81g. 91g. 81g. 91g. 81g. 91g. 81g.91g. 81g. 91g. ja~om demografskom osnovom, ima upori{te i u ______jakoj poqoprivredi. Ipak, proces deagrarizacije je Krwice 1 0 21 10 65 21 8 0 159 57 prisutan ali zna~ajno maweg obima, jer je ovaj pros- Godiwe 1 0 6 7 0 0 13 4 157 0 tor, kao socioekonomska cjelina, zatvoreniji prema Virpazar 0 1 17 28 0 0 18 25 483 282 savremenim procesima, pa i deagrarizaciji. îsto Kru{evica 0 0 9 2 4 0 0 0 29 10 poqoprivrednih doma}instava ima 18, mje{ovitih Komarno 0 0 17 15 23 14 7 0 74 6 11 i ostalih 14. Treba ista}i da su ovdje poqo- ______privredni fondovi zna~ajni, da su kompleksi UKUPNO 2 1 70 62 92 35 46 29 802 355 zemqi{ta relativno veliki i da se sa savremenim ______Strana 36 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001. sredstvima (mehanizacija i vodosnabdijevawe) pravaca i inteziteta. Za qetwi, osnovni turisti~ki postiù izuzetni prinosi, prije svega u povrt- period, klima je vrlo pogodna za razvoj raznih tur- larstvu. Sto~arstvo nije od posebne va`nosti za ovo isti~kih funkcija. podru~je. Govedarstvo za li~ne potrebe (jedno grlo Hidrografske karakteristike su ~ak idealne po doma}instvu) je osnov sto~arstva. za turisti~ku ponudu. Jezero sa oko 375-530 km2 povr{ine i wegovo uè slivno podru~je, obuhvata- Industrija ju}i Mora~u, Rijeku Crnojevi}a, Plavnicu, Karatunu, Gostiqsku rijeku i Bojanu (koja je Djelatnost industrije nije od posebne me|unarodna granica) ~ine izuzetnu vrijednost va`nosti za podru~je Jezera, a pogotovo ne za podru~ja, posebno jer vode posjeduju kvalitet u Nacionalni park. Jedini industrijski pogon je dijelu ~isto}e, providnosti, boje i temperature. Fabrika za preradu ribe, u Rijeci Crnojevi}a. Reqef je morfoloski razli~it, pa je i tur- Pogon decenijama radi sa promjenqivim rezultati- isti~ki atraktivan. Obala koja obuhvata sjeverni i ma, suo~en sa problemima, prije svega, sirovine sjeverozapadni dio je niska i plavna, pri vi{im (ribe) iz Jezera i radne snage. Sa ekonomskog vodostajima. Za stacionarni turizam je neatraktiv- stanovi{ta, wegova egzistencija moè da bude i na, za razliku od lovnog, istraìva~kog i izlet- problemati~na, jer se problem prevelikog izlova ni~kog, dok je jugozapadna obala upravo obrnutih ribe, uglavnom, pripisuje ovom pogonu. Me|utim, karakteristika-kamenita, ~esto strma sa vi{e wegovo postojawe ima i druge efekte. Prije svega, on uvala i kvalitetnih plaà i vrlo pogodna za angaùje oko 100 radnika, odnosno veè 100 izgradwu mawih turisti~kih kapaciteta i boravak. doma}instava iz Rijeke i okruèwa, ~ime stvara Plaè su na lokaciji Dowi Muri}i (4.500 m2) i pol razvoja. Bez fabrike, {anse naseqa za opstanak Tanki rt, kao i na podru~ju Vrawine. Tu su i brojna su minimalne, odnosno nikakve. ostrva (60), {to je posebna atraktivnost Jezera. Po obodu Nacionalnog parka su pogoni male Biqni svijet je bogat, mada je procesom privrede, vezani za preradu pelima i izradu djelo- denudacije zna~ajan dio prostora ogoqen. Visoke va obu}e u Malom Ostrosu, koji angaùju radnu snagu {ume su rijetke i nalaze se na padinama okolnih i iz drugih naseqa u okviru Parka. planina, dok je uì dio bazena oskudan {umom. Tre}i vid industrijske angaòvanosti su Ostali biqni svijet je bogat, od kr`qastog `buwa, stanovnici-dnevni migranti iz naseqa Parka - iz cvjetnog biqa do tipi~nog jezerskog rastiwa. Krajine i, ne{to mawe, sa podru~ja Crmnice, koji @ivotiwski svijet je bogat, posebno ihtio (45 gravitiraju Baru, dok je uticaj Cetiwa i industri- ribqih vrsta) i ornitofaunom (270 vrsta ptica). jskih pogona Podgorice zna~ajno mawi. Kulturno-istorijski spomenici u kombinaciji Zna~aj industrije nije samo u obezbje|ewu sa kvalitetnim prirodnim faktorima ~ine tur- radnog mjesta, ve} i wenih multiplikativnih isti~ku ponudu vrlo atraktivnom. Prvi manastir u efekata na ostale djelatnosti. U svakom slu~aju, ova Crnoj Gori (X vijek) podignut je na ovom prostoru. djelatnost treba i daqe da egzistira, bez obzira na Tu su i crkve, zadu`bine Bal{i}a i Crnojevi}a iz status podru~ja, podrazumijevaju}i preduzimawe XV vijeka i drugi objekti. svih mjera da potencijalni konflikti sa za{titom Prirodni i stvoreni faktori omogu}avaju Parka budu svedeni na {to mawu mjeru. aktivirawe razli~itih vidova turizma. Najprisutniji vid, koji se najvi{e upra`wava i ~ak Turizam pod wim i podrazumijeva ova {iroka i raznolika djelatnost, je rekreativno-kupali{ni turizam. Dosada{wa turisti~ka valorizacija Jezera i Lokaliteti sa najve}im {ansama za ovaj vid tur- prostora Nacionalnog parka je vrlo skromna. isti~ke ponude su: Dowi Muri}i, Vrawina i zona Geografski i geoprometni poloàj, klimatske Karu~-Dodo{i-@abqak, kao i dva naseqa gradskog karakteristike, hidrografija podru~ja, reqef, karaktera, Virpazar i Rijeka Crnojevi}a. Svakako, biqni i ìvotiwski svijet, i antropogeni faktori postoji jo{ vrijednih lokaliteta u obodnim nase- formiraju set odrednica, koje ~ine potencijal qima, {to je povoqnost, jer na prostoru Jezera podru~ja. treba izbjegavati koncentracije. Nedostatak, u Geografski poloàj se moè smatrati izuzetno prvom redu, kvalitetne infrastrukture je razlog da kvalitetnim, s obzirom na to da je Park u neposred- se wihovo kori{}ewe moè planirati tek po obezb- nom zale|u intenzivne turisti~ke destinacije- je|ewu uslova za pristup. Crnogorskog primorja. îwenica, da je u neposred- Tranzitni turizam, kao vrlo zna~ajan vid tur- noj blizini podru~ja sa sli~nim razvojnim ideja- isti~ke ponude, moè zaìvjeti na osnovnom putnom ma, ne zna~i i konkurenciju. Naprotiv, komplemen- pravcu Podgorica-Petrovac, sa punktovima tarnost ova dva podru~ja je od posebnog zna~aja za Virpazar i Vrawina, a djelimi~no i Rijeka formirawe ponude vezane za specifi~nost Jezera. Crnojevi}a, koja je ovaj vaàn vid ponude izgubila Podru~je Jezera presijecaju pravci osnovne putne i izgradwom novog putnog pravca Podgorica-Cetiwe. èqezni~ke infrastrukture, a podgori~ki aero- Nauti~ki turizam obuhvata plovidbu i sta- drom se prakti~no naslawa na Jezero. Lokalni cionirawe plovila, plovidbu u ciqu obilaska putni pravci su u stawu da prihvate saobra}ajne podru~ja, a stacionirawe u dijelu za{tite, "parki- zahtjeve. Zbog konfiguracije terena, putevi su sa rawa" i servisirawa. Za sada, ovaj vid ponude se elementima koji ne omogu}avaju ve}e brzine, {to moè samo parcijalno koristiti, u prvom redu, zbog nije bitan uslov za posjetioce, koji se upute u obi- neregulisanog toka rijeke Bojane i nemogu}nosti lazak Parka. Ina~e, putni pravci su zastrti asfal- ulaska plovila sa mora u Bojanu, iz administra- tom ali na àlost neadekvatne {irine. Zakqu~ak tivnih i tehni~kih razloga. Navedeni plovni je, da geografski i geoprometni poloàj Jezera nije pravac (more-Bojana-Jezero) je osnovni (jedini) pre- limitiraju}i faktor za nagla{eniju turisti~ku duslov za razvoj ovog vida turizma. valorizaciju. Izletni~ki turizam je vjerovatno najve}a Klimatske pogodnosti za turisti~ku val- {ansa prostora Jezera, jer u osnovi ne zahtijeva orizaciju su kvalitetne. Klima je sredozemna, pod velike investicije u vidu objekata i infrastruk- uticajem umjereno kontinentalne klime. Qeta su ture, odnosno omogu}ava laku realizaciju razvojnih su{na, a zime blage sa obilnim padavinama. programa. Pogodnost u ovom smislu predstavqa Insolacija je dobra, a vjetrovi su razli~itih blizina Crnogorskog primorja i tra`wa najve}ih 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 37 - Broj 46 populacija u Crnoj Gori-Podgorice, Nik{i}a i nekada{weg motela (14 leàja i 150 sjedi{ta), u Cetiwa. Interesa za ovaj vid turizma ima mnogo, od izgradwi je novi objekat sli~nog karaktera i ve}eg obilaska prelijepog prirodnog ambijenta, kulturno kapaciteta. Nedostatak predstavqa lo{a istorijskih spomenika, piknik varijanti, potenci- saobra}ajna veza. jalnog obilaska Skadra, ribolova, lova i drugog. Za Turisti~ki promet, po~etkom 90-tih godina, sada, na Jezeru su u~iweni samo parcijalni iznosio je oko 14.000 posjetilaca, {to govori o poku{aji oìvqavawa ovog vida turizma povre- skromnom, ali ne i malom, kori{}ewu Jezera, pogo- menim kori{}ewem tri brodi}a po 50 sjedi{ta, uz tovo {to se ne evidentiraju pojedina~ne posjete i privatne ara`mane sa par brodi}a i ~unova. doma}a radinost. Podru~je Jezera je oduvijek bilo izuzetno interesantno i naj~e{}e posje}ivano zbog lovnih, a Ostala privreda u mawem obimu i ribolovnih aktivnosti. Efekti Izuzev par trgova~kih objekata, namijewenih lovnog turizma nijesu dali o~ekivane finansijske lokalnom stanovni{tvu, ostalih vidova privrednih rezultate. Sportski ribolov bi, osim za podru~je aktivnosti na podru~ju Parka nema. Parka, mogao da bude dopuna turisti~ke ponude i za podru~je primorja, a uz organizovanost da donese 5.3.2. Neprivredne djelatnosti pristojnu zaradu. Sada{wi na~ini i lova i ribolova u principu dovode samo do devastacije fonda. Neprivredne dru{tvene djelatnosti, na ovom Sportski oblici turizma imaju skoro idealne podru~ju, sastavni su dio sistema djelatnosti u uslove u ovom akvatorijumu. Veslawe uzima maha i op{tinama kojima prostor Parka administrativno pripreme (treninzi) u ovoj sportskoj disciplini se pripada (Podgorica, Bar i Cetiwe). Osnovni nosio- ve} obavqaju na podru~ju Jezera. Tu se mogu navesti ci aktivnosti u dru{tvenim djelatnostima i ostaloj i skijawe na dasci, jedrewe, kao i kowi~ki sport. neprivredi skoncentrisani su u mjesnim centrima Seoski turizam ima povoqne uslove i dobija pojedinih podru~ja, iako su neki od wih van sve vi{e pristalica. Zdrava hrana, ribolov, lov, podru~ja Nacionalnog parka. Kao centri za uà poqoprivredne aktivnosti su elementi koji podru~ja od posebnog su zna~aja: nedostaju "gradskom" ~ovjeku. Skoro svako naseqe na - Ostros, za podru~je Krajine, Jezeru ima uslova za razvoj ovoga vida turizma, pa u - Virpazar, za podru~je Crmnice, prostoru ne treba graditi, {to je danas slu~aj, nova - Rijeka Crnojevi}a, za podru~je Rije~ke (najve}im dijelom godine mrtva) sela, ve} samo nahije, rekonstruisati i infrastrukturno opremiti posto- - Barutana, za podru~je Qe{anske nahije, je}a. Ona su ve}inom zbijenog tipa, imaju svoju etno - Golubovci, za podru~je Zete, i formu sraslu sa okolinom, ali su, na àlost, sa - Tuzi, za podru~je Malesije i Hota. malo ili nimalo stalnih stanovnika. Nadati se da ideja za kori{}ewe Godiwa ne}e biti usamqena. Uz Vaspitawe i obrazovawe seoski, moè se aktivirati i "vikend turizam" gdje Vaspitawe i obrazovawe se ostvaruje kroz se postoje}i stambeni fond, u poplavi izgradwe vidove pred{kolskog vaspitawa i obrazovawa, kao i vikendica, ne koristi u dovoqnoj mjeri. osnovnog i sredweg obrazovawa. Kapaciteti na podru~ju Nacionalnog parka su Pred{kolsko vaspitawe i obrazovawe na skromni. U Virpazaru postoji savremeni hotel “B” podru~ju Nacionalnog parka ne egzistira. Postoje kategorije, sa 48 leàja i oko 250 sjedi{ta, uz neko- tri dje~ja vrti}a i to u Golubovcima, Mataguìma i liko ugostiteqskih sadràja lokalnog zna~aja. Tuzima, van granica Parka, koji nemaju uticaj na Hotel je otvoren ~itave godine ali je prosje~na naseqa u okviru Parka. Nepostojawe ovih institu- iskori{}enost kapaciteta, s obzirom na mali broj cija u Parku je logi~na posqedica uslovqena malo- no}ewa, svega 45 dana. Poloàj naseqa Virpazar brojno{}u pred{kolske populacije i wene dis- isti~e wegovu va`nost, kao tranzitnog mjesta i cen- perznosti, kao i male angaòvanosti ènske radne tra za aktivnosti na Jezeru. Naseqe u svakom snage. slu~aju treba adekvatnije turisti~ki opremiti, Osnovno obrazovawe je glavni i jedini razvi- podi}i atraktivnost i, prije svega, kvalitetnije jeni oblik vaspitno-obrazovnog sistema. U {irem drumski osloniti na magistralni pravac i mar- okruèwu ovoga prostora postoji 11 osnovnih itimni pristup. {kola, od kojih na podru~ju Parka dvije - u Drugo gradsko naseqe, Rijeka Crnojevi}a, nema Virpazaru i Rijeci Crnojevi}a i podru~na odjeqe- smje{tajnih turisti~kih kapaciteta. Nekada{wi wa (prva ~etiri razreda osnovne {kole) u hotel "Obod", sa 22 leàja i 120 sjedi{ta, ne radi Bobovi{tu i Dowim Muri}ima, na podru~ju od zemqotresa 1979. godine. Postoji samo par mawih Krajine. ugostiteqskih sadràja. Atraktivnost Rijeke je Na podru~ju Krajine, u~enici sa podru~ja nase- zna~ajno opala procesom depopulacije, zatvarawa qa Besi gravitiraju podru~nom odjeqewu u Dowim ku}a, nestankom "rije~kog pazara", a posebno od Muri}ima, a svi zajedno Osnovnoj {koli u Ostrosu. kada je zaobi|ena novom saobra}ajnicom Podgorica- Treba naglasiti da {kolska populacija ovoga Cetiwe. Pored svega, prostor Rijeke predstavqa podru~ja broji oko 300 u~enika, {to je izuzetno veliki turisti~ki potencijal. zna~ajno. Ostrvo Vrawina ima povoqan tranzitni Na podru~ju Virpazara, osnovna {kola ima poloàj, koji je iskori{}en za lokaciju vi{e ugos- sedam odjeqewa, sa 150 |aka, {to predstavqa titeqskih sadràja, bez koncepcije i stila. cjeloviti demografski kontingent 7-14 godina. Ovo Potencijal je zna~ajan, treba ga osmisliti i ponu- odslikava ~iwenicu, da se po{tuje obaveznost diti turizmu. osnovnog {kolskog obrazovawa. Izuzev Vrawine, sa Dowi Muri}i posjeduju najve}u i najqep{u oko 30-oro djece ovoga uzrasta, u ostalim naseqima plaù na Jezeru a sem toga su i kvalitetna desti- postojawe ~ak ni podru~nih odjeqewa nema osnove. nacija za ribolov. Ve} ima pojava aktivirawa Na podru~ju Rije~ke nahije situacija je sli~na. doma}e radinosti i autokampovawa, ali je potrebno Jedina obrazovna ustanova je Osnovna {kola u mnogo vi{e uraditi na poboq{awu servisnih Rijeci Crnojevi}a, sa pet odjeqewa i jednim funkcija. podru~nim odjeqewem, van Parka, u Dru{i}ima, uz Dowa Plavnica je poznato izleti{te tendenciju stalnog pada broja u~enika. Obuhvatnost Podgori~ana i zna~ajan lova~ki punkt. Na mjestu je zadovoqavaju}a, ali samo 40 |aka u Osnovnoj Strana 38 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

{koli upozorava na prisutne negativne trendove. odnosu na saobra}ajnu infrastrukturu (èqezni~ka Situacija na podru~ju Zete i Tuzi je zna~ajno pruga i putevi), a dobroj makro pristupa~nosti druga~ija. Zeta, na obodu Nacionalnog parka, ima podru~ja doprinosi i blizina luke Bar, kao i aero- tri osnovne {kole sa ~ak 1600 |aka, i {to je va`no, droma u Podgorici. wihov broj se pove}ava. Na podru~ju Podhuma, koji Kroz podru~je Parka prolazi Jadranska magis- je u Parku, situacija je, tako|e, povoqna. Oko {ezde- trala tj. magistralni put M-2 Debeli Brijeg - set osnovaca poha|a {kolu u Vuksanleki}u, odnosno Petrovac - Podgorica - Ribarevina - Republika Tuzima. Zbog jezika, |aci ovoga podru~ja su Srbija (oznake E-65 i E-80). Dionica Petrovac - osloweni na Tuzi, iako bi Osnovna {kola u Podgorica izgra|ena je (u periodu 1953-1961godine) Mataguìma, zbog distance, bila povoqnije kao savremeni put, sa asfaltnim kolovozom {irine rje{ewe. 7,0m. Put dijelom tangira Jezero a zatim ga presije- Sredwe obrazovawe ne egzistira na podru~ju ca nasipom na ve}oj duìni i mostom ''Tanki rt'', Nacionalnog parka. Ovaj sistem je zastupqen u ~ime je omogu}en kontinuitet plovidbe Jezerom. op{tinskim centrima Podgorici, Cetiwu i Baru. Most je ra|en na zajedni~kom temequ sa \aci ovih podru~ja su uglavnom dnevni migranti i èqezni~kim mostom pruge Beograd - Bar. to prema Podgorici ili Baru, zbog povoqnog Kroz Park prolazi i magistralni put M-18, èqezni~kog prevoza, a sa podru~ja Zete, prema [}epan poqe - Nik{i} - Podgorica - Boàj (grani- Podgorici i zbog dobre putne veze. Podru~je ca Albanije), koji je u mreì evropskih prikqu~nih Podhuma je osloweno na Tuzi, kao jedino naseqe van puteva ozna~en kao E-762. Dionica ovoga puta od op{tinskih centara, koje ima instituciju sredweg Podgorice do Tuzi zadovoqava svojim elementima obrazovawa-gimnaziju. uslove magistralnog puta (kolovoz {irine 6.0m), ali dionica od Tuzi do albanske granice, te uslove ne Kultura zadovoqava, jer ima nedovoqnu {irinu asfaltnog kolovoza (3.0-5.0m), te o{tre i nepregledne krivine. Generalno, kulturne aktivnosti na ruralnom Od regionalnih puteva, jedino put R-16, podru~ju se svode na amaterizam, odre|ene smotre, Virpazar - Ostros - Vladimir, jednim mawim proslave i jubileje, uz pra}ewe TV i radio progra- dijelom (oko Virpazara) prolazi kroz Park, a ve}im ma. Objektivno, ne{to vi{e se i ne moè posti}i. dijelom se nalazi u blizini granice Parka. Put ima Na podru~ju Nacionalnog parka, postoje Dom kul- malu {irinu asfaltnog kolovoza (3.0-4.0m), ture i bioskop u Virpazaru i Rijeci Crnojevi}a, sa izuzetno skromne horizontalne elemente, pa ne skromnim aktivnostima. Pri osnovnim {kolama i zadovoqava tehni~ke uslove za rang kome pripada. podru~nim odjeqewima rade biblioteke. U blizini Parka prolaze magistralni putevi Podgorica - Cetiwe - Budva (M-2.3) i Petrovac - Zdravstvo Ulciw -Sukobin (M-2.4. ili evropska oznaka E-752). Zdravstvena za{tita se ostvaruje u op{tin- Put Podgorica - Cetiwe (izuzev kratkog poteza kod skim centrima (Podgorica, Cetiwe i Bar) i preko Budve) i dionica Petrovac - Ulciw zadovoqavaju sistema zdravstvenih stanica, kao osnovnih pros- uslove za magistralne puteve, a dionica Ulciw - tornih komponenti. Ove stanice se nalaze u Tuzima, Sukobin te uslove ne ispuwava, zbog male {irine Golubovcima, Barutani i Ostrosu, na obodu Parka i kolovoza (5.0m) i tehni~kih karakteristika trase. u Rijeci Crnojevi}a i Virpazaru, u okviru Parka. U Od lokalnih puteva, koji se dijelom ili stanicama postoje ordinacije qekara i stomatologa, ~itavom duìnom nalaze u Parku a najvi{e dopri- kao i patrona`na slu`ba, {to je od posebne nose boqoj povezanosti naseqa, najzna~ajniji su: va`nosti, jer je veliko podru~je Parka te{ko i - Rijeka Crnojevi}a - Virpazar, neracionalno pokriti adekvatnijom organizacijom - Virpazar - Bar, zdravstvene za{tite. Posebno, sve ve}i problem - Golubovci - Plavnica, predstavqa stanovni{tvo koje stari i kome su, - Carev Laz - Rijeka Crnojevi}a, ukqu~uju}i posebno, sve vi{e potrebne qekarske intervencije. i veze ovoga puta za Prevlaku, odnosno Dodo{e, Solidna saobra}ajna povezanost omogu}ava elemen- - Uli}i - Rijeka Crnojevi}a, tarnu zdravstvenu za{titu i dobar pristup domovi- - prikqu~ci od regionalnog puta R-16, ma zdravqa u op{tinskim centrima, van podru~ja Virpazar - Ostros - Vladimir, za naseqa Krwice, Parka. Muri}i, Bobovi{te, odnosno Ckla. Navedeni lokalni putevi su ve}inom male Ostala neprivreda {irine kolovoza (3.0-3.5m),{to pravi te{ko}e kod Organi uprave i admninistracije mimoilaèwa vozila. Skromnih su horizontalnih funkcioni{u u mjesnim centrima, Virpazaru i elemenata, najve}im dijelom asfaltirani, a Rijeci Crnojevi}a za podru~je Crmnice, odnosno prikqu~ci na regionalni put R-16 imaju velike Rije~ke nahije, za podru~je Krajine u Ostrosu, za podu`ne nagibe. podru~je Qe{anske nahije na Barutani i za Ve}ina naseqa opsluèna je linijama podru~je Podhuma u Tuzima. Efikasan rad ovih lokalnog, kao i me|ugradskog autobuskog saobra}aja, organa rje{ava velike probleme stanovni{tva u koje prolaze ovim podru~jem. dijelu administrirawa, {to se do sada pokazalo kao Sa aspekta drumskog saobra}aja, povezanost efikasan na~in rje{avawa jednog dijela problema. naseqa je podno{qiva. Me|utim, stawe pojedinih Ovi centri su glavni pokreta~i investicionih i saobra}ajnica zahtijeva poboq{awe gra|evinsko- drugih ideja za razvoj podru~ja. tehni~kih elemenata. Boqoj saobra}ajnoj povezanosti Parka doprinosi i elektrificirana èqezni~ka pruga Beograd 6. TEHNI^KA INFRASTRUKTURA - Bar, koja kroz podru~je Parka ide, najve}im dijelom, uporedo sa Jadranskom magistralom. 6.1. SAOBRA]AJ I SAOBRA]AJNA INFRA- Postrojewa i objekti pruge su na stanicama "Zeta" i STRUKTURA Virpazar, dok u Vrawini postoji samo stajali{te. Obje saobra}ajnice (magistrala i pruga) vo|ene 6.1.1. Drumski i èqezni~ki saobra}aj su u zajedni~kom koridoru, izdignutim nasipom (12,0 Podru~je NP ''Skadarsko jezero'' je dobro mnm), presijecaju}i prirodnu cjelinu akvatorijuma povezano sa okruèwem zahvaquju}i poloàju u i podru~ja Nacionalnog parka. 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 39 - Broj 46

Kroz Park periferno prolazi i pruga Stawe plovnog puta je nezadovoqavaju}e, jer su Podgorica - Skadar, koja se trenutno ne koristi. dubine nepouzdane (posledwa mjerewa izvr{ena su 1963. godine), dok su kanali potpuno ili djelimi~no 6.1.2. Jezerski saobra}aj zasuti. Sa stanovi{ta bezbjednosti, plovni put je samo djelimi~no obiqeèn, a svjetionici ne Plovidba Skadarskim jezerom, u{}ima rijeka funkcioni{u. i otokom Bojanom stara je koliko i samo Jezero. U istorijskim izvorima po prvi put se pomiwe u vrijeme drugog ilirsko-rimskog rata. Naro~ito inten- 6.2. HIDROTEHNI^KA INFRASTRUKTURA zivna bila je u periodu mleta~kog posjedovawa Skadra. Kasnije, dugo vremena se odvijala u uslovi- 6.2.1. Vodosnabdijevawe ma ~estih sukoba Turaka i Crnogoraca za prevlast na Jezeru. U drugoj polovini XIX vijeka, u izmijew- Vodosnabdijevawe na pojedinim podru~jima u enim istorijskim okolnostima, plovidba na Jezeru obuhavtu Nacionalnog parka rije{eno je zavisno od je doìvjela punu afirmaciju, ~emu je posebno lokalnih uslova. doprinio reìm me|unarodne plovidbe Skadarskim jezerom i rijekom Bojanom ustanovqen Berlinskim Podru~je Krajine ugovorom (1878. godine); pojava parobroda; izgradwa drumskih saobra}ajnica; a ne{to kasnije i Na ~itavom podru~ju Krajine ne postoje stalni èqezni~kih pruga (Bar - Vir i Podgorica - izvori, ~ak ni izda{nosti od 0,5 l/sek. Kod ovakve Plavnica). bezvodnosti, jedini mogu}i na~in za obezbje|ewe Tradicionalno, prevoz ulova, tereta i qudi vode je gradwa cistijerni na vi{im partijama obavqao se "la|ama" (na vesla i jedro), dok su padinskog terena, dok se u niìm predjelima ~unovi sluìli uglavnom za ribolov. Ova plovila koriste bunari. Na postojawe znatnih podzemnih imala su mali gaz, prilago|en pristajawu na plitke izdani, na niìm kotama, ukazuje primjer jednog obale. doma}instva iz Bobovi{ta, koje je iskopom bunara @iva razmjena dobara izme|u Skadra, Rijeke, zahvatilo oko 7 l/sek. vode, koju koristi i za navod- Vira i Plavnice, kao i drugih naseqa, podstakla je wave imawa. privredni razvoj podru~ja prije svega trgovinu. Redovni linijski saobra}aj odràvan je Podru~je Virpazara izme|u Rijeke Crnojevi}a, Plo~e, Podkomarna, Virpazara, Plavnice, Krwica, Muri}a, Ostrosa, Podru~je Virpazara, koje se nalazi u Ckla i Skadra. Sporazumom izme|u FNRJ i NR Nacionalnom parku, ima rije{eno vodosnabdije- Albanije, o rje{avawu i spre~avawu grani~nih vawe, sa izvora Dobre vode i Jo{evika (2-3 l/sek.) i incidenata (iz 1953. godine), izri~ito je zabrawen sa zahvata zbijene izdani u obli`wem Orahovskom prelaz jugoslovensko-albanske granice na Jezeru od poqu, bu{enim bunarom. Izda{nost ovog zahvata je strane civilnih i vojnih plovnih objekata, ~ime je ustanovqena na oko 70 l/sek. Na ovom vodovodu onemogu}en kontakt Bojanom sa morem. ugra|ena je crpka u bunar i izgra|en rezervoar od Izgradwom savremenih saobra}ajnica preko 400 m3 u brdu Mali Humac, na koti 65 mnm. Jezera linijski - putni~ki i teretni saobra}aj gubi Kapacitet ovog vodovoda je oko 10 l/sek, koliko vode na zna~aju i 1981. godine se ukida. Od tada se prepumpava ugra|eni agregat, ali su svi objekti odràvawe plovnih puteva i pristani{nih objeka- dimenzionisani na znatno ve}i kapacitet. ta postepeno zapu{ta. Danas, jedini organizovani Obezije|eno je dugoro~no snabdijevawe, ne samo vid plovidbe su povremene turisti~ko-izletni~ke Virpazara ve} svih okolnih sela. ture po Jezeru, modernizovanim la|ama. Najve}i Ostala naseqa ovog podru~ja se snabdijevaju broj plovidbi obavqa se u svrhu ribolova, mnogob- vodom sa mawih lokalnih izvora i sa individual- rojnim ~unovima stanovnika prijezerskih naseqa i nih cistijerni. sa nekoliko brodi}a preduze}a "Ribarstvo", iz Rijeke Crnojevi}a. Podru~je Rijeke Crnojevica Uslove za pristajawe ~unova i ~amaca - izvla~ewem pramca na kopno, omogu}avaju plitki Rijeka Crnojevi}a, kao najve}e naseqe {ireg zalivi i uvale Jezera, kao i u{}a pritoka. podru~ja, ima izgra|en vodovodni sistem. Zbog male Za pristajawe ve}ih plovnih objekata i la|a izda{nosti kaptiranog izvora Studenac, naro~ito u formirane su kaskadne pristani{ne obale (zbog qetwem periodu, ovaj sistem ne moè da obezbijedi oscilacije nivoa voda), od kojih poseban zna~aj narasle potrebe u vodosnabdijevawu. Godine 1978. imaju slede}e: ura|ena je rekonstrukcija vodovodne mreè i posto- - Lipovik, kod Rijeke Crnojevi}a, sa kamenom je}eg zahvata na izvoru. Izvedena rekonstrukcija obalom duìne 15 m i dubinom uz obalu 2,3-2,7 m; vodovodnog sistema nije zna~jnije poboq{ala - Virpazar, sa izgra|enom kamenom obalom, vodosnabdijevawe u Rijeci Crnojevi}a, te u svakom dubinom uz obalu 1,7-1,9 m i mawim lukobranom, uz slu~aju treba traìti boqe rje{ewe. u{}e Orahov{tice, koje sluì za plovila posebne Ostala naseqa ovog podru~ja se snabdijevaju namjene; vodom iz lokalnih izvora i cistijerni, {to svakako - Muri}i, sa izgra|enom kamenom obalom i ne predstavqa zadovoqavaju}i nivo, jer su svi pos- dubinom uz obalu do 2,7 m; toje}i izvori malog kapaciteta. - Ckla, sa izgra|enim lukobranom i dubinom uz glavu lukobrana 2,7-3,6 m; Podru~je Zete - Plavnica, sa zidanom obalom duìne 56 m. Prilazni kanal duìne 1 km je zasut nanosom muqa; Podru~je Zete je bogato podzemnom vodom i do - Vrawina, sa novoizgra|enom obalom uz nase- we se dolazi na lak na~in, plitkim bunarima. qe, koja zbog neadekvatne veze sa jezerom, ispod Me|utim, radi neadekvatne izrade septi~kih jama, trupa magistralnog puta i èqezni~ke pruge, sluì odlagawa sto~nog |ubriva i sli~nih radwi, vode u samo za pristajawe ~unova; bunarima se zaga|uju. Na osnovu izvr{enih bakteri- - Skadar, sa kamenom obalom duìne 60 m. olo{kih analiza vode, oko 70% bunara ne odgovara Dubine su nepouzdane jer je obala zasuta nanosom. Pravilniku o kvalitetu vode za pi}e. Uzorci Strana 40 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001. kvaliteta vode pokazuju da je zaga|ewe, u velikom atmosferskom vodom (ukqu~uju}i i otvorene broju, fekalnog porijekla. Ovako visoki procenat kanale), direktnim upu{tawem u ponor. organskog zaga|ewa leì u lo{im ili, boqe re}i, u Otpadne vode iz industrijskih objekata se neadekvatnim septi~kim jamama, kao i neposrednoj direktno ukqu~uju u kanalizaciju grada, bez blizini smetli{ta, {tala i drugog. Osim ovog pre~i{}avawa, pri ~emu je onemogu}ena kontrola organskog zaga|ewa, u selima: Srpska, Cijevna, toksi~nosti otpadnih voda. Qajkovi}i, Mahala, Boqevi}i i Bijelo Poqe kon- statovane su visoke promjene vrijednosti PH (od 6.3. ELEKTROENERGETSKA INFRASTRUK- 10,7). Dezinfekcija postoje}ih bunara za vodosnab- TURA dijevawe, s obzirom na utvr|ene promjene zaga|ewa (prisustvo fekalnih materija, organskih rast- Na podru~ju Nacionalnog parka se nalaze elek- vara~a i dr.) prakti~no je nemogu}a, a naro~ito u troenergetski objekti prenosne mreè napona dijelu Zetske ravnice, koji se nalazi u neposrednoj 110kV, 35kV, 10kV i 1kV, a u sklopu jedinstvenog okolini Kombinata Aluminijuma. Iz pomenutih elektroenergetskog sistema Crne Gore. Ve}ina ovih razloga, u izgradwi je vodovod za snabdijevawe objekata nije u direktnoj funkciji sadràja Gorwe Zete vodom, a realizacija istog je pri kraju. Nacionalnog parka, ve} je wihovo prisustvo posledica poloàja Parka, u odnosu na glavne koridore 6.2.2. Kanalisawe otpadnih voda dalekovoda u Republici, odnosno potreba {ireg kontaktnog podru~ja Parka. Otpadne vode u granicama Nacionalnog parka Jedan od magistralnih koridora dalekovoda ugroàvaju akvatorijum Jezera i podzemne izdani u ide od Podgorice, preko Skadarskog jezera wegovom priobaqu. Poseban problem, sa ovog aspek- (Lesendro), do Vira, gdje se ra~va na krak koji ide za ta, predstavqaju zna~ajni urbani centri u slivu Petrovac i Bar i, drugi za Budvu. Ovaj koridor pro- Mora~e - Podgorica, te Danilovgrad i Nik{i}, u lazi periferno kroz zapadni dio Parka. slivu Zete, dok otpadne vode Cetiwa ugroàvaju Distributivna mreà, razvijana (gra|ena) u Obodsko vrelo tj. izvori{te Rijeke Crnojevi}a a sklopu elektrifikacije naseqa, koja se nalaze u time i samo Jezero. granicama Nacionalnog parka, ne naru{ava ni prirodni ni stvoreni ambijent. Kanalizacija Podgorice Elektroenergetsko napajawe èqezni~ke pruge Beograd-Bar je obezbije|eno posebnim naponskim Kanalizacija je izvedena po separatnom siste- vodom, smje{tenim u koridoru pruge. mu. Sistem ure|aja za pre~i{}avawe je podkapaci- Kvalitet opsluènosti elektri~nom energijom tiran, te ne omogu}ava adekvatno pre~i{}avawe prostora Parka, kao i stabilnost napona, na prih- komunalnih otpadnih voda. vatqivom su nivou te u postoje}em stawu, nema Otpadne vode od industrije nijesu odgovaraju}e ozbiqnijih zamjerki. rije{ene. Industrijske otpadne vode koje se prikqu~uju na gradski kanalizacioni sistem su bez 6.4. PTT SAOBRA]AJ I TELEKOMU- kontrole vrijednosti PH i toksi~nosti vode. NIKACIJE Otpadne vode Kombinata Aluminijuma se ne pre~i{}avaju na odgovaraju}i na~in, {to se poseb- Postoje}i PTT sistem u zoni Parka omogu}ava no odnosi na toksi~ne otpadne vode, kao otpadni odràvawe (funkcionisawe), u prvom redu, tele- materijal iz proizvodwe glinice, koje se sa jalovi- fonskog saobra}aja u naseqima, koja se nalaze u nom odlaù u posebne bazene. granicama Parka. Od telefonskih centrala, va`no je ista}i centralu u Virpazaru, preko koje idu veze Kanalizacija Danilovgrada za najve}i dio podru~ja Parka, kao i vi{e mawih podru~nih telefonskih centrala (Rijeka Danilovgrad ima djelimi~no izgra|en sistem Crnojevi}a i dr.). separatne kanalizacije. Otpadne vode se direktno U podru~ju Parka je realizovan fukcionalni ispu{taju u rijeku Zetu, bez ikakvog pre~i{}avawa. sistem radio-veza, koji se koristi za potrebe Industrijski i poqoprivredni objekti imaju, ~uvarske slu`be Nacionalnog parka. Ovim sistemom tako|e, djelimi~no izgra|ene zasebne kanalizacije omogu}ena veza sa sjedi{tem Parka, kao i direkt- jone sisteme, ali se i te vode ispu{taju u rijeku na veza sa deùrnim dispe~erom u Podgorici. Zetu, uz djelimi~no pre~i{}avawe. 6.5. SAKUPQAWE I ODLAGAWE OTPADNIH Kanalizacija Nikši}a MATERIJA

U Nik{i}u postoji separatni sistem kanal- Komunalni otpad sakupqa se, uglavnom, na izacije otpadnih voda.Ure|aj za pre~i{}avawe je ne odgovaraju}i na~in. Selekcija na ishodi{tu se malo samo podkapacitiran, ve} i nedovr{en - izgra|en je gdje sprovodi, a kona~na dispozicija otpada iz nase- samo gra|evinski objekat. Na taj na~in nije mogu}e qa jo{ nigdje nije propisno rije{ena. Umjesto u adekvatno pre~i{}avawe komunalnih otpadnih sanitarne deponije, sme}e se odlaè na voda, posledica ~ega je zaga|ewe u {irem obimu - do smetli{tima, koja su naj~e{}e locirana pored Bjelopavli}ke ravnice. magistralnih puteva i vodotoka, a negdje i u blizi- Odstrawivawe industrijskih otpadnih voda ni naseqa. Samozapaqivawe ili namjerno paqewe nije u potpunosti rije{eno. One koje se prikqu~uju ovakvih deponija, kao i truqewe otkrivenog sme}a, u kanalizacioni sistem grada ne kontroli{u se na dovode do zaga|ewa vazduha, a ovakva smetli{ta PH i toksi~nost, te remete proces pre~i{}avawa zaga|uju jo{ i okolno podru~je, kao i podzemne vode otpadnih voda. i vodotoke, ako su smje{tena na wihovim obalama. Otpadne vode @eqezare Nik{i} pre~i{}avaju Industrijske otpadne materije se odstrawuju i se preko vlastitog ure|aja. deponuju zavisno od vrste i agregatnog stawa tog Kanalizacija Cetiwa materijala, a primjetan je interes fabrika za Otpadne vode Cetiwa, separatno sakupqene reciklaù sekundarnih sirovina. Najve}e koli~ine kanalizacionom mreòm, ispu{taju se zajedno sa otpada nastaju u KAP-u. Za neke sporedne a toksi~ne - te~ne i ~vrste otpadne materije, napravqeni su 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 41 - Broj 46 propisno osigurani rezervoari, odnosno deponije. (2000 god. prije nove ere), {iri prostor naseqavaju Skladi{ta ~vrstog otpada nijesu natkrivena, pa se Iliri. Mnogoqudno ilirsko pleme Labeati naseqa- pod uticajem atmosferskih padavina otpadni mater- va podru~je oko Jezera. Nastaju mnoge naseobine - ijali ispiraju a zaga|ene vode, bez pre~i{}avawa, gradine ili utvrde, sa tumulima i nekropolama na slobodno prodiru u podzemqe. Problemati~ni su obodnim uzvi{ewima (Ulciw, Skadar, Kodra, bazeni za deponovawe crvenog muqa, jalovine sa Gradac, Samobor, Oblun, Medun...). Prostor se hemikalijama iz proizvodwe glinice, ina~e obalom mora, preko Dra~a, oslawa na gr~ki urbani koli~inski dominantnog otpada u Kombinatu. uticaj i razmjenu dobara. Naseqa se postupno pom- Pokazalo se da prvi bazen, koji je ra|en kao jeraju ka ravnici (Momi{i}i, Mataguì, Gostiq...), vododrìv, nije zadovoqio namjenu. Sporni su i a nestaju {umski kompleksi na ]emovskom poqu, efekti naknadno uvedenog postupka za filtrirawe pretvaraju}i se u poqoprivredne povr{ine. crvenog muqa i odgovaraju}e funkcionisawe Ilirsko - rimskim ratovima u tre}em i drugom neza{ti}enog drugog bazena, jer se zaga|ewe izdani u vijeku prije nove ere propala je Ilirska dràva i me|uvremenu pro{irilo na vi{e okolnih i nizvod- prekinut kontinuitet duhovne i materijalne kul- nih naseqa Gorwe Zete. Povremeno - kod jakih ture Labeata. vjetrova, bazeni su zbog neblagovremenog kva{ewa Rimska dominacija po~ela je razdobqem visoke wihovih povr{ina, uzrok jakog zaga|ewa vazduha urbane civilizacije, vezane za centre u Dukqi crvenom pra{inom, {to ugroàva zdravqe okolnog (Dioklea) i Skadru (Skoder), razvoj mreè stanovni{tva. saobra}ajnica i infrastrukture, uz koje se oslawaju naseobine Vitoja, Vuksanleki}, Dino{a, Masline i Zlatica. Ekonomski kontakti sa metropolom su 7. ZAŠTITA PRIRODE I KULTURNO- vrlo intenzivni. ISTORIJSKOG NASLEÐA Ranovizantijski period vezan je za lokalitete rimske urbane civilizacije. Wegov kulturni konti- 7.1. ZAŠTITA PRIRODE nuitet, na ovom prostoru, prekinut je Velikom seobom naroda i najezdama Huna i Avara. Za{titu prirode u cjelini, a naro~ito prosto- U istorijskom razdobqu, od mo~vare (Palus ra posebnih prirodnih vrijednosti, prirodnih zna- Labeatus), kojom su proticale vode Mora~e i drugih menitosti i prirodnih rijetkosti, u Crnoj Gori pritoka, nastalo je Jezero (Lago di Skutari), {to u ure|uje Zakon o za{titi prirode, u skladu s kojim je slovenskom hidronimu "blato" obja{wava wegovu podru~je samog Skadarskog jezera i dio okruùju}eg genezu. prostora izdvojeno u kategoriju prirodnih parkova Nakon doseqavawa Slovena sa romanizovanim i predjela i posebnim Zakonom progla{eno za lokalnim stanovni{tvom stvara se u IX vijeku Nacionalni park. Dukqanska dràva, koju slijede Zeta Kategorijom specijalnih prirodnih rezervata Vojislavqevi}a, Nemawi}ka dràva, Zeta Bal{i}a su obuva}eni ornitolo{ki rezervati Manastirska i Crnojevi}a. U ovom razdobqu se obnavqaju ili tapija, Pan~eva oka, Crni àr, Grmoùr i Tanki rt. nastaju utvr|eni gradovi Skadar, Dra~, Drivas, U kategoriju spomenika prirode, u podru~ju Ribnica, @abqak i Obod. Me|u mnogim sakralnim Nacionalnog parka su izdvojene pjeskovito- objektima, po zna~aju se izdvajaju manastirski kom- {qunkovite plaè na obali Skadarskog jezera. pleksi Pre~iste krajinske (XI vijek), Vrawine (XIII Pojedine biqne i ìvotiwske vrste, tj. wihovi vijek), a na krajinskom arhipelagu utvr|eni manas- djelovi i zajednice kojima je zbog prirodnih uzroka tiri Be{ka, Star~evo i Mora~nik (iz vremena ili djelatnosti qudi ugroèn opstanak, posebno su Bal{i}a), kao i skromni utvr|eni manastir Kom (iz za{ti}ene. vremena Crnojevi}a, u XV vijeku). Uz ove komplekse, Nacionalni park "Skadarsko jezero", od 1995. podignut je i niz utvr|ewa, na va`nim strategi- godine, odnosno od upisa u Spisak mo~vara me|unar- jskim ta~kama: Tophala, Grmoùr i Lesendro, na odnog zna~aja-stani{ta ptica mo~varica, ima, shod- ostrvima, kao i Besac, Vrawinska tvr|ava i Bal{in no odredbama Ramsarske konvencije, status objekta grad, na kopnu. me|unarodne za{tite. Ovi spomenici pro{losti su izvanredni primjeri samosvojne graditeqske kulture, a posebno 7.2. HRONOLOGIJA EPOHA I NASLEÐA trikonhosi na ostrvima, iz vremena Bal{i}a. PROSTORA Potiskivana od Turaka i prodorom Mle~i}a Bojanom - krajem XV vijeka, odvojena od primorja, Bazen Skadarskog jezera, refugijum ìvota jo{ Zetska dràva se postupno povla~i od Skadra, preko u vrijeme ledenog doba, evoluirao je u prostor plod- @abqaka i Oboda, do Cetiwa - kao stonih gradova, nih ravnica - uz slivne vode, otvoren prema sa formiranim vjerskim i duhovnim institucijama. Mediteranu. Bogat biqni i ìvotiwski svijet Krupne etnoistorijske posqedice su devasti- (ribe, ptice i divqa~), ~ini ga jednim od rale i prekinule akumulirano kulturno nasle|e, najprivla~nijih obitavali{ta ~ovjeka na koje je Otomanskim osvajawem napu{teno ili Balkanskom poluostrvu. razoreno. Unijet je orijentalni uticaj, prevashodno Paleolitska stani{ta lova~kih skupina se u gradove Skadar, Podgoricu i Rijeku Crnojevi}a. vezuju za brdoviti obod, sa brojnim pe}inama, a Mawe dramati~nu sudbinu doìvqava plemen- posebno za okapine i pe}ine u dolinama Mora~e, ska organizacija oslowena na naseqa vezana za Cijevne i Zete. zemqi{te i vode Jezera. U odnosu na konfiguraciju Stabilizacija procesa nasipawa ravnica i i tlo, formira se nekoliko tipova naseqa. povoqni klimatski uslovi u periodu neolita Zbijena i kaskadna naseqa nastala su uz antro- omogu}ili su razvoj zemqoradwe. O po~etnom proce- pogene terase na padinama u Crmnici i prijezerskoj su naseqavawa ovog prostora nema pouzdanih i sis- Krajini, pri ~emu poqa i ve}i kompleksi terasa tematizovanih istraìvawa. Niz ostataka materi- ostaju neizgra|eni. jalne kulture ukazuje na prisustvo stabilnih popu- Rubna naseqa i naseqa razbijenog tipa vezana lacija, kroz tragove gradina i mogu}ih sojeni~kih su uz uvale i dolove karstifikovanih prostora u naseobina uz vode, fragmente tumula, nalaze oru|a i Rije~koj nahiji, Krajini, Qe{anskoj nahiji i keramike. Malesiji. Nakon talasa seoba indoevropskih populacija Specifi~ni tip ~ine naseqa neposredno uz Strana 42 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001. vode Jezera, kao stalna stani{ta ili povremena interesa; u II-gu kategoriju spomenici od velikog ribarska naseqa. U najve}oj mjeri, ona se vezuju za zna~aja, tj. kulturne vrijednosti zna~ajne u kontek- priobaqe, od Krwica pa sve do Ponara. stu nacionalnog i posebno kulturnog nivoa regiona Ovoj grupaciji su bliski nizovi mlinova na u kojem su nastale; i u III-}u kategoriju zna~ajni slapovitim vodotocima Rijeke Crnojevi}a - na spomenici, tj. svi ostali objekti koji zbog svoje Obodu i Zeq~ine - u nastawenim Poseqanima (16 ukupne vrijednosti imaju subregionalni ili mlinova). lokalni zna~aj. Naseqa u Zeti, formirana na sprudnim uzvi{ewima ravnice, koriste veliki zemqi{ni potencijal dana{wih mo~vara i lugova. 8. STAWE @IVOTNE SREDINE Bogati ribolovi na Jezeru, vezani za posjed pojedinih "oka", uz zemqoradwu i sto~arstvo, pred- 8.1. KVALITET VODA stavqali su glavni ekonomski izvor pribre`nog stanovni{tva. Zaga|enost voda je jedan od glavnih problema Uz Skadar, kao va`ni ekonomski i politi~ki za{tite ekosistema Skadarskog jezera. Pregledom centar Otomanske imperije na obali Jezera, u Crnoj industrijskih, prera|iva~kih, servisnih i komu- Gori se, i pored permanentnih sukoba, formiraju nalnih zaga|iva~a od kojih su, na vodotoku Zete, mala gradska naseqa Rijeka Crnojevi}a - ispod locirani 10 u Nik{i}u i 4 u Danilovgradu, na razorenog Oboda, a ne{to kasnije Vir, u Crmnici, vodotoku Mora~e, 10 u Podgorici i na vodotoku kao va`ni pazari i zanatski centri za razmjenu Rijeke Crnojevi}a, 4 u Cetiwu i 2 u Rijeci, dobara. Preko ovih centara, uz povoqne plovidbene ukqu~uju}i i komunalne vode iz Vira, utvr|ene su veze sa Skadrom, kopnenim putevima ostvaruju se zna~ajne promjene kvaliteta voda Skadarskog jezera. veze sa zale|em. Specifi~nim sastavima pojedinih otpadnih U postupnoj evoluciji, od mo~vare do Jezera, voda, u vodotoke se unosi {iroka lepeza raznih dramati~na izmjena rasta nivoa vode za 2-3 m. desi- zaga|enih materija, po~ev od onih sa sadràjem la se sredinom pro{log vijeka, u vrijeme velike nutritivnih elemenata, preko deterxenata i te{kih povodwe izazvane probijawem Drima, iz svog dota- metala, bakterija, mineralnih uqa i masti, do da{weg korita, u Bojanu ispod Skadra. Proboj vode mnogih neidentifikovanih organskih i neorgan- je podstaknut dovo|ewem kanala sa vi{ih kota skih materija. Drima za navodwavawe poqa i pokretawe mlinova Ovim materijama treba dodati zaga|uju}e na isto~nom dijelu Skadra, ali je najvjerovatnije materije koje, kao posqedica primjene raznih pesti- uzrokovan neujedna~enim tektonskim slijegawem, cida i vje{ta~kih |ubriva, nastaju primjenom u potiskivawem skoro svih vodotoka ka zapadu, agrotehni~kim zahvatima, na podru~ju ]emovskog suprotno od prirodne mogu}nosti wihovog oticawa poqa i Zetske ravnice. Posebno su va`ni te{ko prema jugoistoku. razgradqivi pesticidi, kao i organske supstance Ovo je prouzrokovalo gubitak zna~ajnog dijela koje mijewaju trofi~ni reìm voda Jezera. obradivog zemqi{ta, nestajawe Plavnice, Sistemi za pre~i{}avawe otpadnih voda na povla~ewe Dodo{a i ugroàvawe niza naseqa, na podru~ju Nik{i}a i Podgorice su potkapacitirani sjevernoj obali Jezera. Skadar je izgubio svoje niske a wihovo funkcionisawe, odràvawe i efekti teritorije -podgra|a uz Jezero i Bojanu, a Rijeka neadekvatni. Mnogi ure|aji su prikqu~eni na Crnojevi}a je redovno plavqena (prizemqa uz gradske kanalizacione sisteme. obalu). Izabrana ostrvska pozicija Vira, sa Sa podru~ja Cetiwa, Rijeke i Danilovgrada mostovima i izdignutim prilaznim putevima, otpadne vode se, bez tretmana, kolektorima direktno uslovqena je velikim vodama, u drugoj polovini XIX ispu{taju u vodotoke i u podzemqe slivnog podru~ja vijeka. (Cetiwe). Dinami~ni rast urbanih centara u neposred- Ocjena stawa voda Jezera i pritoka, je nom okruèwu-Skadra i Podgorice, kao i na {irem izvr{ena na jedinstven na~in, prema uslovima slivnom podru~ju-Nik{i}a, Danilovgrada i Savezne uredbe o klasifikaciji voda, Cetiwa, koje karakteri{e razvoj industrije, sao- me|udràvnih voda i obalnog mora Jugoslavije. Od bra}aja i komunalne infrastrukture, ve} izvedene posebnog je zna~aja da je dotok upotrijebqenih voda hidroenergetske akumulacije, te savremena poqo- konstantan, dok je protok vodotoka u velikoj privredna proizvodwa u ravnicama, predstavqaju oscilaciji (kre}e se u relacijama min/maks 1:100 i zna~ajnu izmjenu prirodne sredine i izvor nepovo- vi{e), pri ~emu treba ista}i veliko zaga|ewe qnih uticaja na eko-sistem, a time i potrebu vodotoka kod niskog vodostaja, ~ime se izaziva za{tite naseqa i zemqi{ta uz Mora~u, u Zeti. wihovo povremeno "iskqu~ewe" iz lanca ekosistema. 7.3. ZAŠTITA KULTURNO-ISTORIJSKIH Za povr{inske slivne vode, pregled utvr|enog SPOMENIKA kvaliteta je iskazan na osnovu mjerodavnih vrijednosti relevantnih fizi~ko-hemijskih, mikrobio- Spomeni~ko nasle|e Crne Gore, kao dobro od lo{kih i saprobiolo{kih pokazateqa, koje op{teg interesa, tretira Zakon o za{titi spomeni- obavezno zahtijeva navedena Savezna uredba o klasi- ka kulture. fikaciji i kategorizaciji voda. Nepokretni objekti nasle|a progla{eni za Vode rijeke Zete, na osnovu ispitivawa na spomenike kulture i Zakonom stavqeni pod za{titu ~etiri popre~na profila, pokazala su da se su: vi{e arheolo{kih lokaliteta, stari gradovi i sumarni bonitet vodotoka kre}e izme|u 2-3 klase i urbane cjeline, fortifikacioni objekti, sakralni 3 klase, {to zna~i da je kvalitet voda niì, za jednu spomenici- obuhvataju}i manastirske komplekse i klasu, od zahtijevane. vi{e crkava, spomenici profane arhitekture, Sumarni bonitet voda rijeke Mora~e, zavisno spomenici tradicionalne arhitekture i nekoliko od mjernih stanica, kretao se od 1-2 klase, u ~istom memorijalnih kompleksa. dijelu vodotoka - iznad u{}a Zete, dok je na tri kon- Ovom za{titom obuhva}eni su objekti svrstani trolna profila nizvodno bio od 2-3 i 3 klase u tri kategorije vrijednosti, od kojih su: u I-vu kat- vodotoka. Akcidenti u KAP-u, na bazenima crvenog egoriju uvr{}eni spomenici izuzetnog zna~aja, tj. muqa i kod nekontrolisanog ispu{tawa kausti~ne kulturne vrijednosti nacionalnog i me|unarodnog sode i piralena - kao mutagene supstance, povremeno 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 43 - Broj 46 su dovodili do ekolo{kih trauma vodotoka Mora~e. Mikrobiolo{ko zaga|ewe je pove}ano i time pom- Sumarni bonitet vode Rijeke Crnojevi}a je jereno u odnosu na zahtijevanu 2 klasu. Gorwa grani- izme|u druge i tre}e klase, ali se voda nalazi ca NBKK/l iznosi 24.000, mada su u predhodnom prete`no u drugoj klasi. periodu registrovane vrijednosti i do 240.000. Mjerewe kvaliteta voda Skadarskog jezera Utvr|eni nivo sadràja hemijskih i mikrobio- vr{eno je na stanicama Vrawina, Virpazar, lo{kih parametara niì je i daje boqu sliku u cen- Star~evo, Mora~nik, Ckla i Podhum. Konstatovano tralnom dijelu Jezera. je da kvalitet voda Jezera stoji u direktnoj zavis- Ostatak organohlornih pesticida je konstato- nosti od kvaliteta voda pritoka, kao i da vode van u vodi i ribama Skadarskog jezera i rijekama Jezera uti~u na kvalitet vode wegove otoke, rijeke Zeti i Mora~i. Istovremeno se zakqu~uje da visoko Bojane. Kod izr{enih mjerewa, ~esto je konstato- perzistentna jediwewa predstavqaju potencijalnu vano uve}awe pH vrijednosti na stanici Vrawina, opasnost. prouzrokovano vodama rijeke Mora~e (pH od 8.52). Te{ki metali u sedimentima Jezera su Pad sadràja kiseonika konstatovan je kod uglavnom geohemijskog porijekla. Izdvaja se najniìh vodostaja Jezera do granice 6.0 O2 mg/l, uz pove}awe kadmijuma u sedimentima lokaliteta koji istovremeni porast BPK5 vrijednosti do 7.8 O2 su pod uticajem Rijeke Crnojevi}a (pretpostavqa se mg/l, uzrokovan u prvom redu zaga|ewima organskim da ovi te{ki metali poti~u od industrijskih materijama. Sadràj ukupnog gvo`|a od 0.37 Fe/mg/l, zaga|ewa pogona galvanizacije EI "Obod" Cetiwe). kao mjerodavna vrijednost, ve}i je od sadràja u Uzimaju}i u obzir da su otpadne vode, koje se pritokama, i nalazi se na prelazu vrijednosti za 2 ispu{taju u vodotoke sliva Jezera, veoma raznovrsne klasu prirodnih jezera. prema biolo{kom i hemijskom sastavu, te da sadrè Sadràj fenolnih materija raste do 0.004 mg/l, u sebi razli~ite organske i neorganske {tetne i a sadràj fosfata se povremeno pove}ava od 0.02- toksi~ne materije, sa nepoèqnim biolo{kim agen- 0.86 PO4 mg/l, kao i sadràj detrxenata, do 175 mg/l. sima, normalno je o~ekivati odstupawe kvaliteta S obzirom na utvr|eno optere}ewe voda pritoka voda Skadarskog jezera od wegovih prirodnih ovim materijama, navedene koncentracije u vodi karakteristika. Jezera nijesu iznena|ewe. Potvrda utvr|enog Utvr|eni sumarni bonitet voda Jezera je kvaliteta je primjetna eutrofikacija Jezera na prete`no u 2 i 3 klasi, ali se kre}e i u granicama u{}ima Mora~e i Rijeke Crnojevi}a. od 1-2 do 2-1 klase. Zahtijevani i sumarni bonitet voda Skadarskog jezera ______Godina 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 ______M. stanica zah s zah s zah s zah s zah s zah s zah s zah s zah s ______Kamenik 2 3 2 2-4 2 2-3 2 2-3 2 2 Vrawina 2 3 2 2-3 2 2-3 2 2-3 2 3 2 2-4 2 2 2 2 2 2 Virpazar 2 3 2 2-3 2 3-4 2 2-3 2 3-2 2 2-3 2 2-3 2 2 2 2 Plavnica 2 3 2 2-3 2 2-3 2 2-3 2 2-3 2 2-4 2 2 2 2-3 2 2-1 Star~eva g. 2 3 2 2-4 2 2 2 2 2 1-2 Mora~nik 2 2-3 2 2-4 2 2 2 2 2 2-1 Podhum 2 3 2 2-4 2 2 2 2-1 2 2-1 Ckla 2 2 2 2-4 2 2 2 2 2 1-2 ______

Oscilacija sumarnog boniteta u posmatranom i saobra}aj. Na prostoru Podgorice registrovan je periodu uslovqena je, s jedne strane, uvo|ewem veliki broj zaga|iva~a vazduha, ~iji su otpadni pro- sankcija me|unarodne zajednice i s tim u vezi dukti: dim i ~a|, lebde}e ~estice, talo`ni prah, smawewem industrijske proizvodwe a, s druge sumpor dioksid, ugqen dioksid, azotovi oksidi, strane, transpotom naftnih derivata Jezerom i ugqovodoni~ne frakcije i drugi gasovi, od kojih se, wihovog pretakawa na provizorno formiranim pri- zbog svog {tetnog dejstva, posebno isti~u fluoridi. hvatili{tima. Postoji mogu}nost stvarawa sekundarnih zaga|uju}ih materija i efekata tipa "staklene 8.2. KVALITET VAZDUHA ba{te", fotohemijskog smoga i drugih {tetnih dejs- Na podru~ju Nacionalnog parka "Skadarsko tava. Najve}i izvor zaga|ewa vazduha je Kombinat jezero" ne postoji stalno mjerno mjesto za perma- aluminijuma, koji se pojavquje kao jaki ta~kasti nentno pra}ewe kvaliteta vazduha. Za procjenu uti- emiter. caja na kvalitet vazduha, na ovom prostoru, U urbanom dijelu Podgorice vazduh je, u odnosu kori{}eni su raspoloìvi podaci sa najbliìh na dim, malo do umjereno zaga|en. Relevantne vrijed- stanica, sjeverno od zone Parka tj. na podru~ju nosti ovog parametra kre}u se u rasponu od Podgorice (dvori{te Republi~kog hidrometeoro- grani~nih do strogih grani~nih vrijednosti. Od lo{kog zavoda) i u industrijskoj zoni Kombinata 1990. g. ovi pokazateqi su u drugom dijelu godine aluminijuma (KAP 1 i KAP 2), za period 1986-1994. ~ak ispod strogih grani~nih normi, {to je poèqan godine. kvalitet vazduha. Jo{ je boqa situacija u odnosu na Analizom nije obuhva}eno zaga|ewe od spaqi- SO2, ~ije vrijednosti ne prelaze stroge grani~ne vawa komunalnog otpada na prostoru ]emovskog norme tokom ~itavog perioda. poqa. Sasvim drugu situaciju pokazuju podaci u krugu Ocjena stawa kvaliteta vazduha data je prema Kombinata aluminijuma. Tok meritornih vrijednos- kriterijumima iz Pravilnika o dozvoqenim konti za dim - sredwa godi{wa i vrijednost percenti- centracijama {tetnih materija u vazduhu. la, tokom perioda je dinami~an (u 1986. i 1987. god. Izvori emisije zaga|uju}ih materija su indus- ove vrijednosti prelazile su upozoravaju}e trijska postrojewa, loì{ta-privatna i centralna grani~ne vrijednosti). Zbog drasti~nog pada proizvodwe, vrijednosti su ispod strogih normi Strana 44 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

(SGVZ). razvoja od kojih su, kao najzna~ajniji, identifiko- Emisija sumpor-dioksida je izraèna, a wegov vani slede}i: sadràj u vazduhu prati dinamiku sadràja dima. - Najve}i problem razvoja podru~ja je kon- Sredwe godi{we i vrijednosti percentila flikt izme|u wegovog statusa i okruèwa. prelazile su grani~ne vrijednosti zaga|ewa tokom Nacionalni park podrazumijeva za{titu, kao pri- 1986. i 1987.god. êste su pojave ekstremne emisije marnu funkciju uz, normalno, ekonomsku val- SO2, sa apsolutnim maksimumom od 992 mg/m3 - orizaciju potencijala, zasnovanih, prije svega, na regeistrovane oktobra 1990. godine, koji se ponovio prirodnoj osnovi. S druge strane, razvoj okruèwa, novembra iste godine, {to je oko 3 puta vi{e od kao primarni motiv ima ekonomsku dobit, sa malo dozvoqenih grani~nih vrijednosti koncentracija ili nimalo pa`we za okruèwe i wegovu za{titu. ovog polutanta. Ova dva ciqa su naj~e{}e nepomirqiva, iako takvi Po~etkom posmatranog perioda, sadràj ne moraju da budu. U datim odnosima, podru~je Parka ukupnog sedimenta prelazi vrijednosti propisane je u stalnoj opasnosti da se umawi wegov osnovni norme. Period je najkra}i za stanicu u Podgorici, a potencijal - kvalitetna prirodna osnova. najduì za stanicu KAP 2, koja je najblià Prevazilaèwe problema je mogu}e samo u dugom neposrednom izvoru emisije. Izuzetak je 1994. godi- roku i razvojnom politikom na vi{em, republi~kom na, kada su evidentirane vrijednosti ve}e od dozvo- i saveznom nivou. qenih, {to moè biti posledica i drugih faktora - Podru~je koje uti~e na kvalitet ovoga pros- a ne emisije (npr. meteorolo{kih). tora je, osim neposrednog okruèwa, ~itav sliv Analiza padavina pokazuje pojavu kisjelih Skadarskog jezera. Zato je odbrana kvaliteta Jezera ki{a. Na stanici u Podgorici ova pojava je vrlo vrlo kompleksna i skupa, {to u sada{wem vremenu rijetka i sredwe godi{we vrijednosti pH su oko 0.7. zna~i i vrlo teàk zadatak. Na obije stanice u KAP-u pojava kisjelih padavina - Nerazvijena privredna matrica podru~ja, je ~e{}a, naro~ito na stanici KAP 2. Uticaj odnosno vrlo mala osnova na kojoj se zasniva razvoj, zaga|ewa emitovanog iz Kombinata ilustrovan je i uslovqava i mali privredno-ekonomski "zamajac". preko pove}ane op{te mineralizacije na ovim Razvoj je na ovom podru~ju od uvijek bio vi{e nego stanicama. skroman, iako potencijali nijesu mali, {to je S obzirom na orografiju terena, pojavu inverz- uslovilo pojavu niza procesa negativnih karakter- ije i raspored ve}ih zaga|iva~a vazduha, kao i druge istika, koji }e na wega ostaviti pe~at i u narednom va`ne parametre (~estine vjetra sa sjevernom kom- periodu. ponentom i dr.), osnovana je pretpostavka da je - Privredni kapaciteti na podru~ju Parka su sli~no stawe atmosfere i na prostoru Parka. vrlo skromni i sa slabom ekonomijom, {to dodatno Logi~no je pretpostaviti i uticaj prekograni~nog oteàva funcionisawe prostora i dovodi do wegove transporta zaga|ewa. ekonomske degradacije. Privredna matrica je ner- Pove}awu zaga|enosti vazduha na podru~ju azvijena, a prirodna osnova koja je vjekovima bila Nacionalnog parka doprinosi i zna~ajan obim osnova privre|ivawa na àlost je to i danas. drumskog tranzitnog saobra}aja. - Privredna i op{ta situacija ne idu u prilog idejama temeqnog razvoja i zna~ajnijim 8.3. KVALITET ZEMQIŠTA rezultatima na kra}i rok. Ovaj prostor upravo nudi Zemqi{te podru~ja Nacionalnog parka i {ansu samo u dugom roku i sa pravim redosledom {ireg okruèwa je, u zna~ajnoj mjeri, izloèno koraka. Zato }e ekonomska valorizacija biti bre- kontaminaciji izazvanoj taloèwem putem padavina menitija idejama nego konkretnim mjerama real- lebde}ih ~estica i sastojaka aerozaga|ewa iz bazena izacije. Parka, kao i prekograni~nog i planetarnog trans- - Jedna od osnovnih razvojnih ideja, na repub- porta zaga|ewa. li~kom nivou, direktno vezana za ovo podru~je, Hemizacija intenzivne poqoprivredne odnosi se na izgradwu hidroelektrana na Mora~i proizvodwe na sjevernom ravni~arskom podru~ju, u (koji problem nikako da se do kraja defini{e i vre- zale|u Parka, od uticaja je na promjenu prirode menski odredi). Tako|e, osvajawe velikih poqo- zemqi{ta i wegovih pedolo{kih karakteristika. privrednih povr{ina, smawewem nivoa Jezera, kao Periodi~ne poplave, preko zaga|enih voda, ideja prisutna decenijama, jo{ uvijek nije defin- doprinose trajnijem zaga|ewu tla, posebno na sjever- isano ni u pogledu na~ina na koji }e se realizovati, nom podru~ju Parka. Ovo se, kao dugotrajniji oblik ni kada. Obije ideje dovode do velikih promjena na kontaminacije, posebno manifestovalo na ovom prostoru i na wima }e se graditi daqi razvoj zemqi{tu u zonama pretovara nafte (u periodu podru~ja. 1992.-1995. godine). Ograni~ewa razvoja proisti~u iz ispoqenih Aktivnosti prirodnih i dugoìve}ih problema u razvoju i sa wima imaju uzro~no-posqe- radionuklida vje{ta~kog porijekla (êrnobilske di~nu vezu. padavine), kre}u se u niskom nivou promjena - Poqoprivreda je, uz ribolov, privredna osnovnog fona aktivnosti (od 21,03 do 110,88 osnova Jezera. Poqoprivredne povr{ine u priobaqu aktivnosti mBg/1). i okruèwu, izuzev Zetske ravnice, ne nude uslove Specifi~no negativni uticaj na zemqi{te, za intenzivniju proizvodwu. Naprotiv, poqo- kao elemenat prirodne sredine i poqoprivredni privredne povr{i su oskudne, bezvodne, usitwene i potencijal podru~ja, imala je intenzivna izgradwa nemaju ekonomsku osnovu. One su osnov opstanka i stambenih i drugih objekata te infrastrukture, preìvqavawa ali ne i podloga za intenzivnu tokom posledweg perioda, {to se s posebnom poqoprivrednu proizvodwu (prinose i prihode). teìnom odrazilo na podru~je Zetske ravnice. Poqoprivreda, u principu, nije osnova razvoja Iz raspoloìve studijske dokumentacije nije podru~ja, iako je vjekovni izvor opstanka. Ribolov bilo mogu}e utvrditi konkretne parametre, vezane je, tako|e, uslov ìvota u okruèwu Jezera. Nekada za uticaje pomenutih zaga|ewa. dovoqan, danas je zbog vi{e faktora nedovoqan izvor egzistencije. Ovome posebno doprinosi 9. PROBLEMI I OGRANIÊWA RAZVOJA prekomjerno izlovqavawe ribqeg fonda, zaga|ewe voda, atrofizacija i uno{ewe novih vrsta, {to ima Analiza stawa je ukazala da je podru~je, iako za posledicu smawewe ribqeg fonda i pogor{awe izuzetnih potencijala, bremenito problemima wegove kvalitativne strukture, a {to sve zajedno 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 45 - Broj 46 postaje ograni~avaju}i faktor razvoja podru~ja posjetilaca i, posebno, ura|ena osnovna infra- Jezera i wegovog priobaqa. struktura, koja obavezuje na prolaz kroz prostor - Ostali privredni i neprivredni segmenti, Parka, na putu prema moru ili obrnuto, jo{ uvijek van osnovnih - poqoprivrede i ribarstva, tako|e su nedovoqno iskori{}eni potencijali razvoja. nijesu kvalitativnog nivoa da mogu biti zdrava - Sa ekonomskog aspekta, potencijali osnova za budu}a kretawa. Industrija, oslowena na podru~ja Parka su, prije svega, u turisti~koj osnovi, prirodnu osnovu, dijeli sudbinu okruèwa, a ostale na kojoj Nacionalni park vidi i svoju {ansu za privredne djelatnosti, zastupqene sa par uslu`nih razvoj. Zale|e Jezera, u prvom redu Podgorica, trgova~kih i ugostiteqskih sadràja, prob- osnovno je turisti~ko ishodi{te, {to daje veliku lemati~ne interne ekonomije, bez centripetalne su mogu}nost ekonomsko-turist~ke valorizacije pros- mo}i. Set postoje}ih dru{tvenih servisa, u tora. Svakako, ekonomsku valorizaciju, iako u okruèwu koje karakteri{e depopulacija i mawoj mjeri, zasluùje i mogu}a eksploatacija tre- privredna atrofija, ima sve mawe korisnika i seta, kojeg ima u izobiqu; eksploatacija pitke vode objektivno nema uslova za podizawe nivoa usluga. iz podzemnih izdani u priobaqu; ribolov, na - Demografska osnova je nezadovoqavaju}a. Zakonom utvr|enim osnovama; poqoprivreda u îtavo podru~je je emigraciono, sa razli~itim slu~aju regulisawa nivoa Jezera i dr. intezitetom i posqedicama. Naseqa oslowena na Preduslovi za efektuirawe potencijala nijesu Jezero gube stanovni{tvo, a u odre|enim zonama bezna~ajni: stawe stanovni{tva je dovedeno na nivo biolo{kog - Za{tita podru~ja Nacionalnog parka od minimuma. Na podru~ju Krajine i Tu{ke ravnice zaga|ewa i eliminisawe osnovnog ograni~avaju}eg demografska kretawa su pozitivna, uz tako|e prisu- faktora razvoja pretpostavqa izuzetno kompleksno tan proces emigracije. Bez radno intenzivnog rje{avawe za{tite Jezera, {to mora postati osnov stanovni{tva, razvoj je objektivno doveden u planskih opredjeqewa i osnovni preduslov razvoja. pitawe. Nastavak tendencija zna~io bi proces suàvawa - Mreà naseqa je usitwena. Naseqa su, osnove za razvoj podru~ja. izuzev Krajine, populaciono mala i neracionalna - Me|udràvno usagla{en pristup na~inu za bilo koji vid privrednog i dru{tvenog regulacije nivoa Jezera i rijeke Bojane je preduslov anga`mana. Dodatni negativni faktor mreè nase- bez ~ijeg }e rje{avawa prostor Nacionalnog parka qa je disperznost, {to zna~ajno uve}ava tro{kove ostati samo potencijal u dijelu turizma i u poqo- organizacije ìvota podru~ja. privredi. - Jezero pripada dvijema dràvama, tako da se - Za{tita prirodnog bogatstva Parka i rje{ewa u dijelu smawewa wegovog nivoa, plovnos- propisivawe na~ina wegovog kori{}ewa, u ekonom- ti, za{tite i unapre|ewa ribqeg fonda i dr., mora- skim terminima, zahtijeva precizno regulisawe gaz- ju definisati na me|udràvnom nivou, {to je fak- dovawa na podru~ju Jezera. tor ograni~ewa, koji se i do sada reflektovao kao - Neiskori{}ena, a vrlo zna~ajna blizina izuzeto negativan. republi~kog centra (veliki potencijal Podgorice, - Valorizacija Jezera je oslowena prije svega kako u demografskom, tako i u ekonomskom smislu), na djelatnost turizma. Procesi koji se odvijaju na pretpostavka je optimalnog kori{}ewa i aktivi- prostoru Parka postaju ograni~avaju}i faktori rawa ovoga prostora, po vi{e osnova. Otvarawe razvoja. Devastacija prirodne sredine, prije svega Jezera sa sjeverne strane je mo`da wegova i najve}a vode i ambijenta, ne idu u prilog razvoja turizma. {ansa. Nastavak ovih tendencija moè da uspori ili zaus- - Primarna saobra}ajna infrastruktura tavi mogu}e razvojne ideje. Prirodna oaza Jezera mogla je biti trasirana kroz ovaj dragocjeni pros- mora biti sa~uvana i samo tako, na pravi na~in, tor sa vi{e osje}aja za prirodu i sa vi{e turisti~ki valorizovana. istan~anijeg planerskog i projektantskog pristupa. Po{to se i budu}e va`ne saobra}ajnice (auto put 10. POTENCIJALI I PREDUSLOVI RAZVO- prije svega), planiraju ovim koridorom, neophodno JA je usaglasiti wihove pravce sa statusom i ìvotom Nacionalni park "Skadarsko jezero" je ovog prostora, jer svako daqe naru{avawe ambijen- podru~je izuzetnih potencijala, zasnovanih prije ta moè biti kobno. svega na prirodnoj osnovi: - Investicione ideje van ovoga podru~ja, a - Podru~je Jezera, odnosno Nacionalni park, koje ga direktno ili posredno tangiraju, treba usa- tipi~an je primjer dobro sa~uvanog prirodnog ambi- glasiti sa Programom za{tite i razvoja jenta, koji predstavqa veliki razvojni potencijal. Nacionalnog parka. To se, prije svega, odnosi na Akvatorijum najve}eg jezera na Balkanu, po kvalite- izgradwu hidroelektrana na Mora~i, kao i na tu vode, temperaturi, boji i ostalim prirodnim izgradwu svakog ve}eg kapaciteta u slivu Jezera, te karakteristikama pogodan je za vi{e namjena, a rje{avawe komunalnih sistema gradova ovog sliva. prije svega za razvoj turisti~kih i ribolovnih aktivnosti, kao i vi{e vidova aktivnosti vezanih za mo~varni dio podru~ja, izuzetno bogat priobalnom i mo~varnom florom i faunom, sa pogodnostima D R U G I D I O za razvoj lova, jezerskog safarija, istraìvawa i dr. Priobaqe Jezera nudi mogu}nost razvoja smje{tajno -ugostiteqskih sadràja na lokacijama PLANSKE PROJEKCIJE jezerskih plaà ili na lokalitetima {irokih vizura na ovo prirodno bogatstvo. - Geoprometni poloàj Jezera je tako|e veli- 1. POLO@AJ I PRAVCI RAZVOJA U ODNOSU ki potencijal. Izuzetno prirodno bogatstvo i NA OKRU@EWE mogu}nost wegovog kori{}ewa, osloweni na pravac osnovnih saobra}ajnih infrastruktura, izme|u 1.1. GEOGRAFSKO-SAOBRA]AJNI POLO@AJ najgu{}e naseqenih podru~ja Republike (u primorju i u zale|u) osnova su turisti~ke ponude Parka. Nacionalni park "Skadarsko jezero" u okviru - Kulturno-istorijsko bogatstvo podru~ja, {ireg bazena i Zetsko-skadarske depresije, nalazi koje zasluùje posebnu pa`wu; kapaciteti prihvata se na jugoistoku sredi{weg regiona Crne Gore, na Strana 46 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001. prostoru koji predstavqa dio grani~nog podru~ja sa regulaciju Skadarskog jezera, Drima i Bojane, su: Albanijom. Nagla{ena prirodna otvorenost ovoga - smawewe oscilacija nivoa Jezera, u grani- prostora je po osovini SZ-JI prema Nik{i}u, cama od 5,0 do 6,5 mnm, koji nivo je programom preko Bjelopavli}ke ravnice, a prema Skadru, izgradwe hidro elektrana i ujedna~avawem protoka niskim terenima uz Jezero (Kameni~ko poqe). Prema voda, posredno, ve} prisutan; sjeveroistoku, odnosno centralnim djelovima - o~uvawe mo~varnog kompleksa, kao kqu~nog Jugoslavije, prostor je prirodno otvoren uskim biotopa u eko sistemu Jezera; kawonskim dolinama sliva Mora~e. Prirodnu bari- - regulacija Drima i Bojane kao plovne jeru prema Jadranskoj obali ~ini lanac primorskih rijeke, ~ime }e se Jezero ukqu~iti u maritimne planina, sa prevojima visine do 800 metara. tokove Mediterana, sa radikalnom izmjenom wegovog Pristupa~nost Nacionalnom parku obezbje|uje turisti~kog zna~aja. se tranzitnim tokovima èqezni~ke pruge Beograd- Idejni projekat "Regulacija Skadarskog jezera, Bar i Jadranske magistrale na dijelu Petrovac- Drima i Bojane" (iz 1981.g.) problem regulacije je Podgorica, koje u zajedni~kom koridoru presijecaju razmatrao u vi{e varijanti kori{}ewa hidroener- Skadarsko jezero. Magistralni put Nik{i}- getskog potencijala Drima od HE Vau e Deis do HE Podgorica-Skadar, tangira podru~je Parka sa Bu{at, sa skalom od 14 do 17 metara. sjeveroistoka, dok magistralni put Podgorica- Varijantama je planirana derivacija Drima i Cetiwe-Budva (na relaciji Cetiwe-Podgorica) u wegovo odvojeno vo|ewe u Jadransko more ili uli- mawoj mjeri nego stari putni pravac (preko Rijeke vawe Drima u Bojanu nizvodno, kod Fraskawela. Crnojevi}a) kontaktira sa prostorom na sjeveroza- Neprihvatqivost ovih rje{ewa, uo~qiva iz padu Parka, Za podru~je obuhva}eno granicama vi{e razloga, konstatovana je i u zakqu~cima Nacionalnog parka od zna~aja je lokalni put Carev Revizione komisije, pod ta~kama: Laz - Rijeka Crnojevi}a -Virpazar - Ostros, kao "5. Projektant je ... razmotrio i rje{ewe bez obodna komunikacija, vo|ena uglavnom vi{im kota- derivacije, zadràvaju}i sada{wi tok Drima prema ma. S druge strane, niz lokalnih puteva ostvaruje Bojani. Prednosti ovoga su slijede}e: kontakte sa Jezerom na vi{e ta~aka. a) Odràva se jugoslovenski suverenitet Pove}awe tranzita u bazenu Skadarskog jezera nad vodama Drima i poboq{ava kvalitet voda }e zna~ajno usloviti realizacija dugoro~nog kon- Bojane, na ~itavoj duìni wenog toka. cepta izgradwe mreè autoputeva kroz Crnu Goru. b) Koncentracijom radova na jednom po- Na pravcu od Bara, preko Podgorice ka Beogradu, dru~ju, omogu}ava se primjena racionalnije i jef- odnosno Ni{u, trasa autoputa se predvi|a u posto- tinije tehnologije za izvo|ewe radova. je}em saobra}ajnom koridoru preko Jezera, dok c) Otvara se mogu}nost za etapno pove}awe Jadranski autoput Debeli brijeg-Podgorica (via efekata regulacije, u perspektivi. êvo) i daqe ka Skadru, {ire obilazi podru~je 6. Rje{ewe problema regulacije nivoa Parka. Blizina aerodroma u Podgorici (desetak Skadarskog jezera, Drima i Bojane treba traìti, u kilomatara u zale|u Jezera), od zna~aja je za dostup- smislu "Zakqu~aka" i "Predloga" projektanata, bez nost Nacionalnog parka, ali istovremeno i izvor derivacije voda Drima, uz wihovo energetsko buke. kori{}ewe u HE "Skadar", na lokalitetu Daut Ages Kapitalan zna~aj sa aspekta dostupnosti i sa regulacijom Bojane (ukqu~uju}i i presijecawe Parka ima predvi|eno regulisawe Bojane, kao okuke Oboti-Beqaj)." plovne rijeke, ~ime }e se Skadarsko jezero ukqu~iti Sa stanovi{ta Prostornog plana Nacionalnog u maritimne-nauti~ke tokove. parka nije prihvatqiva izlivna gra|evina (Zagat) Specifi~an kvalitet geografsko-saobra}ajnog iz Skadarskog jezera, kao regulator minimalnog poloàja Nacionalnog parka "Skadarsko jezero" nivoa Jezera (iz ekolo{kih i plovidbenih razloga). ogleda se u dobroj povezanosti sa Nacionalnim Prostornim planom se predvi|a odràvawe parkom "Lov}en" (pravcem Rijeka Crnojevi}a- minimalnog nivoa Jezera na koti 5,00 mnm, sistemom Cetiwe), kao i predvi|enim Regionalnim parkom bifurkacije dozirane koli~ine vode Drima u grlo "Rumija" sa kojim je u direktnom geomorfolo{kom Bojane. kontaktu. U{}e mati~nih voda Drima u Bojanu pomjera se Veze i kontakti Nacionalnog parka sa za 1,5 km nizvodno, napu{tenim koritom, uz obezb- markantnim masivom Prokletija, ~iji status kao je|ewe paralelnih tokova nasipom. Nacionalnog parka me|udràvnog karaktera jo{ Za bezbjednu i stalnu plovidbu Bojanom nije utvr|en, saobra}ajno nijesu uspostavqene, (nemogu}nost plovidbe kod uznemirenog mora) pred- za{to postoje prirodni preduslovi klisurom vi|a se, u zale|u Velike plaè plovni kanal od luke Cijevne, do u sredi{te masiva. Sa slivnim Porto Milena do Bojane, kako bi se u{}e i Ada podru~jem Mora~e, predvi|enim za izdvajawe u kat- po{tedjeli bilo kakvih intervencija. Sistem bi u egoriju posebnih prirodnih predjela veza je velikoj mjeri podigao turisti~ki nivo sadràja i vi{estruko uspostavqena (magistralni i lokalni naseqa na Velikoj plaì, koji prostor je zbog putevi). plitkog mora maritimno nepristupa~an. Geografsko-saobra}ajni poloàj uslovio je zna~ajno saobra}ajno optere}ewe podru~ja Nacionalnog parka, na kontaktu izme|u Primorskog 1.2.2. Osnovna opredjeqewa i Sredi{weg regiona, odnosno kontinentalnog zale|a Republike. Strategija razvoja prostora Nacionalnog Preduslov za otvarawe prostora Parka i adek- parka "Skadarsko jezero" odre|ena je prirodnom vatnu valorizaciju raspoloìvih potencijala je osnovom, stvorenom osnovom, dosada{wim razvojem, odgovaraju}e saobra}ajno povezivawe i sa kopna i sa statusom podru~ja i osnovnim ciqevima razvoja na Jezera. nivou Republike. Prirodna osnova je, u svakom slu~aju, od 1.2. STRATEGIJA RAZVOJA kqu~nog zna~aja za razvoj podru~ja Parka. Na woj se temeqe bitne ideje valorizacije podru~ja, turizam i 1.2.1. Regulacija Skadarskog jezera, Drima i privredne grane zasnovane na prirodnoj osnovi Bojane (ribolov i poqoprivreda). Kvalitetna prirodna Na nivou Prostornog plana Nacionalnog osnova, kao poluga razvoja, moè da ovom prostoru parka, definisana kqu~na opredjeqewa, u odnosu na omogu}i sticawe profita pod uslovom da se mjere 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 47 - Broj 46 za{tite i unapre|ewa i zakonski regulisani zemqi{nog potencijala (2000 ha) dobijen regu- na~ini ~uvawa i odràvawa ovoga prostora, lacijom nivoa Jezera. Ribarstvo, kao vaàn izvor sprovode u potpunosti. egzistencije stanovni{tva priobalnih naseqa, Ve} ura|eni kapaciteti i infrastruktura su treba stimulisati kao individualnu aktivnost, uz osnova za nastavak procesa razvoja. Iako skromni, niz mjera za{tite i unapre|ewa ribqeg fonda. ovi kapaciteti su embrioni polova razvoja, jer je Koli~inu ulova ribe iz Jezera za industrijsku pre- dio aktivnosti na razvoju podru~ja ve} u funkciji. radu definisati ribolovnom osnovom. Industrija, i ako skromna i u Parku i na wegovom Industrija nije imanentna ovakvim prostori- obodu, treba i daqe da ostane faktor razvoja, s tim ma. Postoje}u, me|utim, u svakom slu~aju, iz vi{e {to weno {irewe mora biti u skladu sa statusom i razloga treba zadràti i unaprijediti, a budu}e ambijentom podru~ja i osloweno na prirodne aktivnosti usmjeriti ka malim pogonima na osnovu resurse. potencijala i statusa podru~ja. Uz promjene u okviru interne ekonomije, pre- Razvoj servisnih funkcija podrazumijeva radu ribe, kao i pogone na obodu Parka za konfek- privredne i neprivredne djelatnosti. Objekti cionirawe biqa i izradu }ilima, treba podràti. trgovine i usluga u okviru privrednih i van- Set potencijalnih privrednih ideja obuhvata privredne djelatnosti u direktnoj su funkciji proizvodwu humusnih |ubriva i formirawe balneo- zadràvawa stanovni{tva i servisirawa turizma. lo{kih kapaciteta na bazi treseta, kavezni uzgoj Razvoj ovih djelatnosti bi}e u direktnoj vezi sa ribe na odgovaraju}im lokacijama, primarnu pre- mjerama razvoja i unapre|ewa prostora. radu duvana, planta`ni uzgoj lovora, konfekcioni- rawe biqa, proizvodwu "zdrave hrane", kao i niz 2. CIQEVI RAZVOJA aktivnosti u dijelu razvoja turizma. Strategija treba da bude osmi{qena tako da Polaze}i od opredjeqewa definisanih razvoj ne ugrozi kvalitet sredine i ambijenta. planovima i programima sa nivoa Republike i Razvoj, tako|e, treba da bude postupan i zasnovan na op{tina okruèwa, kao osnovni ciqevi, koje je onome {to prostor prvenstveno nudi-qepotu, Planom podru~ja Nacionalnog parka potrebno kvalitet sredine i jedinstvenost ambijenta. dugoro~no ostvariti, utvr|eni su sqede}i: Za{tititi Park od ekspanzije sa sjevernog pravca i - Stvarawe jedinstvene funkcionalne i pros- odabrati, koliko je to objektivno mogu}e, kvalitet- torne cjeline Parka i, na taj na~in, ukqu~ivawe na rje{ewa novih saobra}ajnica, uz izmje{tawe wegovog podru~ja u razvoj {ireg okruèwa; pojedinih postoje}ih trasa koje su naru{ile ovaj - Planirawe razvoja Parka u skladu sa zaht- prostor, jedna su od pretpostavki strategije. jevima koje name}u o~uvawe, unapre|ewe i za{tita Izloèna opredeqewa razvoja su iz vi{e posebnih prirodnih vrijednosti podru~ja, s razloga jedino i mogu}a za realizaciju: naglaskom na neophodnost obezbje|ewa stabilnosti - Radni potencijal podru~ja je neujedna~en. ekosistema; Demografska erozija je zna~ajno ispraznila - Usagla{avawe na~ina i reìma kori{}ewa podru~je [estana, Crmnice, Rije~ke i Qe{anske prostora Parka sa wegovim prirodnim karakteris- nahije, pa se sa postoje}om demografskom osnovom tikama i nagla{enom potrebom o~uvawa, moè i}i samo u lagani, postupni razvoj, koji ne unapre|ewa i za{tite pojedinih elemenata sredine, traì veliki radni anga`man; a posebno: slivnih voda (teku}ih i podzemnih) i - Ekonomska osnova bazirana na poqoprivre- voda Jezera; mo~varnog biotopa obodnog tla; vazduha; di i ribarstvu, uz par objekata drugih djelatnosti, flore i faune; osta}e jedan od bitnih ~inilaca razvoja; - O~uvawe i isticawe specifi~nih - Op{ta situacija ne daje osnova za "skokovit pejza`nih i ambijentalnih vrijednosti prostora razvoj", {to upu}uje na osmi{qeni pristup i pojed- Parka, kao prepoznatqive slike podru~ja, ina~ne ideje, koje }e biti pokreta~i razvoja. ukqu~uju}i sklopove graditeqskog nasle|a rib- Predpostavqeno maritimno otvarawe Jezera arskih naseqa i mlinove uz slapovite vodotoke uz moè radikalno izmijeniti opciju razvoja podru~ja obale Jezera, te karakteristi~ne zone antropogenog Nacionalnog parka. pejzaà eksponiranog na padinama, a predstavqenog Prostorni pravci razvoja bi}e osloweni na terasiranim zemqi{tem i sklopovima naseqskih osnovni saobra}ajni koridor, koji presijeca Jezero struktura; po pravcu Zeta - Crmnica, vezuju}i na sebe podru~ja - Isticawe, u op{toj organizaciji podru~ja Rijeke Crnojevi}a, Krajine i Malesije. Parka, za{ti}enih spomenika kulture tj. manas- tirskih kompleksa na arhipelagu; utvr|enih grado- 1.4. PRIORITETI RAZVOJA va i odbrambenih utvrda; i pojedina~nih sakralnih i profanih objekata; Prioriteti definisani prirodnom osnovom i - Opredjeqivawe za usmjeren i uravnoteèn strategijom razvoja podru~ja su: turizam i djelat- razvoj postoje}ih i novih aktivnosti u Parku, po nosti zasnovane na ovoj kompleksnoj djelatnosti; sadràju i kapacitetu prilago|enih tradiciji zatim poqoprivreda i ribarstvo; industrija i podru~ja i zahtjevima za{tite ambijenta; servisne funkcije. - Definisawe potreba i mogu}nosti izgradwe Turizam je, zbog blizine mora i prirodne veze adekvatnih sistema saobra}ajne i druge tehni~ke Jezera sa wim, upu}en na aktivirawe kompara- infrastrukture Parka, kao osnovnih preduslova u tivnih prednosti prirodne osnove. Blizina smislu podr{ke razvoju; Podgorice, osnovna infrastruktura, kao i sport- - Utvr|ivawe mogu}nosti za revitalizaciju i sko-rekreativni i mogu}e zdravstveni potencijali razvoj gradskih naseqa Rijeke i Vira, kao glavnih Nacionalnog parka, ~ine dodatne komponente za centara u funkcionalnoj organizaciji podru~ja razvoj djelatnosti turizma, kao osnovnog priorite- Parka; drugih mjesnih centara i ostalih naseqa; ta. kao i izabranih turisti~kih lokaliteta u nasli- Poqoprivreda i ribarstvo osta}e, u velikoj je|enim strukturama; mjeri, oslonac egzistencije stanovni{tva Parka. - Unapre|ewe kvaliteta ìvota Poqoprivreda }e zadràti nerobni karakter, stanovni{tva Parka, razvojem neophodnih servisa izuzev na podru~ju Zetske ravnice, gdje je usmjerena (trgovina, usluge) i dru{tvenih djelatnosti ({kol- na intenzivnu proizvodwu, ukqu~uju}i i dio stvo, zdravstvo), ukqu~uju}i i odgovaraju}u ponudu Strana 48 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001. namjewenu posjetiocima; kvalitetno sredi{te razvoja ~itavog podru~ja. Po - Ukazivawe na probleme koji zahtijevaju dosada{wim kretawima ovakva planska ideja skoro kompleksna i dugoro~na nau~na i multidiscipli- da nema osnova. Me|utim, ovo je plansko opredeqewe narna istraìvawa Nacionalnog parka; koje se moè i mora realizovati, jer bez zaus- - Stvarawe, kroz opredijeqeni koncept tavqawa devastirawa Rijeke ne}e biti ni Rije~ke Plana, podloge za prezentaciju, popularizaciju i nahije. Svakako, osnov za ovakav pozitivni proces je vizuelnu promociju vrijednosti Nacionalnog parka u kvaltetnim novim putnim pravcima i realizaciji i mogu}nosti koje podru~je nudi za razvoj. vi{e investicionih ideja, koje se stalno odlaù pa se naseqe sa nekada izuzetnom funkcijom gasi. 3. PROJEKCIJA STANOVNIŠTVA I MRE@A Ulagawa u Rijeku Crnojevi}a su imperativ wenog NASEQA opstanka i opstanka okruèwa. Begova glavica, iako pripada Qe{anskoj nahi- 3.1. PROJEKCIJA STANOVNIŠTVA ji, ima iste karakteristike i sudbinu kao naseqa Rije~ke nahije. Dosada{wa demografska kretawa, o~ekivane Potpuno druga~ije stawe ima naseqe Podhum. promjene u demografskim strukturama i planirani Izuzetna vitalnost populacije, poqoprivredne razvoj su osnovna polazi{ta za demografsku projek- povr{ine i poloàj zna~e i daqu perspektivu ovoga ciju. podru~ja. Orjentacija stanovni{tva ka emigraciji i Populaciona kretawa na nivou Nacionalnog daqe }e se zadràti, ali sna`na populaciona osno- parka su negativna. Emigracioni procesi traju va omogu}i}e daqi prosperitet. trideset godina, sa razli~itim intezitetom, zavisno od pojedinih djelova podru~ja. Promjene u struk- Ukupno stanovni{tvo po naseqima turama su, sa mawim izuzecima, tako|e negativne. Nacionalnog parka- projekcija 2015. godine Razvoj, iako i mogu} i realan, nema uslova da ______zna~ajnije promijeni demografska kretawa. NASEQE OP[TINA DIO PARKA 1991 2015 2015/1991 U planskom periodu se pretpostavqa ne{to ______izmijeweni tempo demografskih kretawa. O~ekuje se Bobovi{te Bar Krajina 543 610 112 da }e do}i do zaustavqawa apsolutnog pada broja Besa Bar Krajina 272 310 114 stanovnika na podru~ju Parka, odnosno da }e broj Dowi Mu- stanovnika, zna~ajno razli~it po pojedinim ri}i Bar Krajina 367 460 125 djelovima podru~ja, ostati na sada{wem nivou. Krwice Bar Crmnica 57 30 52 Razlog za ovakvu projekciju je daqi rast populacije Godiwe Bar Crmnica 41 30 73 na podru~ju Krajine i Tu{ke ravnice, {to }e kom- Virpazar Bar Crmnica 409 460 112 pezirati zna~ajno smawewe broja stanovnika na Kru{evice Bar Crmnica 6 0 0 ostalim podru~jima. Komarno Bar Crmnica 56 40 71 Podru~je Krajine sa vitalnim karakteristika- Dowe Selo Cetiwe Rijeka 47 40 85 ma stanovni{tva, uz prisutne emigracione tokove i R. Crnoje- daqe }e biqeìti porast populacije sa vi}a Cetiwe Rijeka 339 350 103 dosada{wim tempom, uz smawewe inteziteta svih [in|on Cetiwe Rijeka 34 30 88 demografskih tokova-pozitivnih i negativnih. Ovo Prevlaka Cetiwe Rijeka 30 20 67 podru~je bi}e najja~a demografska zona Parka, Dodo{i Cetiwe Rijeka 69 50 72 ~ine}i skoro 50% wegove ukupne populacije. @abqak Cetiwe Rijeka 49 40 82 Vitalnost populacije omogu}i}e i zna~ajan radni Vrawina Podgorica Rijeka 180 160 89 anga`man, prije svega u poqoprivredi i u djelat- Begova Gla- nosti turisti~ke privrede, kao i u planiranim vica Podgorica Qe{anska 32 20 63 mawim pogonima male privrede. Podhum Podgorica Tuzi 280 340 121 Dio Crmnice koji pripada Nacionalnom parku ______je podru~je sa vrlo "tankom" demografskom osnovom, UKUPNO Nacionalni park 2811 3000 107 na kojoj je te{ko graditi razvoj i planirati ______zna~ajnije promjene. Proces demografske erozije ne}e biti zaustavqen i podru~je }e se skoro Stanovni{tvo }e svakako biti ograni~avaju}i isprazniti. Na prostoru Parka, van Virpazara, pop- faktor razvoja. îtav prostor Rije~ke nahije, koji ulacija }e krajem planskog perioda iznositi oko je upravo naslowen na Jezero, suo~en je sa 100 stanovnika, a naseqe Kru{evice }e se na àlost pomawkawem vitalnog stanovni{tva. Isto vaì i i ugasiti. Objektivne {anse ovoga podru~ja ima samo za podru~je Crmnice, koja na potezu Virpazar- Virpazar, kao naseqe gradskog karaktera i centar Godiwe-Krwice ima direktan kontakt sa Jezerom i podru~ja, naslowen na infrastrukturne koridore i zona je od perspektivnosti za funkcije razvoja sa relativno razvijenom privrednom i dru{tvenom Jezera, uz zadràvawe stanovni{tva bar na plani- matricom. Demografski tokovi u Viru }e se stabi- ranom nivou. Krajina, u neposrednoj blizini Jezera, lizovati i sa razvojem, prije svega privredne sfere, ima velika i populaciono mlada naseqa, {to pred- on }e postati centar podru~ja Jezera sa jakim cen- stavqa svakako najva`niji oslonac opstanka i tripetalnim funkcijama. razvoja na ju`noj strani. Podru~ja Zete i Tu{ke Rije~ka nahija ima, tako|e, ispoqene negativne ravnice, iako va`na za prostor Jezera, nijesu u demografske procese, koji }e se nastaviti iz dva neposrednoj funkciji Parka i ne}e direktno osnovna razloga. Populaciona osnova je slaba, sa odlu~ivati o wegovoj sudbini. malim i zna~ajno "ostarelim" naseqima, {to nije kvalitetan temeq za pozitivniju populacionu poli- 3.2. MRE@A NASEQA tiku. Sva naseqa ovoga podru~ja su direktno oslowena na Jezero, koje je sve mawe izda{no, sve vi{e Mreù ~ine dva naseqa gradskog karaktera i zaga|eno i bez kvalitetnog rje{ewa u dijelu wegove petnaest seoskih naseqa. Demografske promjene regulacije, {to dovodi do odlaska i ono malo radno ne}e biti zna~ajne, tako da i u sistemu mreè nase- sposobnog stanovni{tva. Rijeka Crnojevi}a, kao qa ne}e do}i do zna~ajnih promjena. Ipak, planska centar podru~ja, stabilizova}e demografska usmjeravawa i ideje iniciraju odre|ene pomake. kretawa i, u planskom periodu ponovo postati Mreà naseqa zbog konfiguracije terena, Jezera- 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 49 - Broj 46 koje spaja ali i razdvaja, razli~itih istorijskih ekonomske aktivnosti, boqe saobra}ajne povezanos- okolnosti, vi{enacionalnog sastava stanovni{tva, ti i kori{}ewe velike atraktivnosti Rijeke slabe me|usobne saobra}ajne povezanosti i adminis- Crnojevi}a. Novi putni pravac Rijeka Crnojevi}a- trativne podijeqenosti podru~ja na vi{e op{tina, podru~je Zete, odnosno izlazak na magistralni tj. nema jedinstvenu prostornu osobenost, pa je nije budu}i autoput, zna~i}e otvarawe ne samo Rijeke, mogu}e svrstati u neki odre|eni tip. [to vi{e, nego i svih naseqa ovoga podru~ja, izuzev Dowih radi se o sistemu naseqa koja nemaju definisanu Sela. To }e poboq{ati i wihovu funkcionalnu mreù ili, boqe re~eno, ona postoji samo fragmen- strukturu i mo}i }e se govoriti o integralnom pros- tarno. Op{tinski centri okruèwa zna~ajno uti~u toru sela Rije~ke nahije uz obalu Jezera. Wihova na mreù Parka, orjenti{u}i naseqa obuhva}ena funkcionalna integracija je izuzetno va`na, jer op{tinskim granicama, na svoje prostore. Moè se usitwena, populaciono mala i ekonomski inertna govoriti o postojawu tri razvojne osovine, me|usob- naseqa, bila bi prepu{tena laganom odumirawu. no nepovezane, koje ne ~ine integralni prostorni Podhum je orjentisan na Tuzi i wegova inte- model prostora Parka. To su: osovina Krajina, oso- gracija u sistem naseqa Jezera nije logi~na. vina Virpazar-Vrawina i osovina Rijeka Orjentacija ovoga naseqa je u aktivnostima poqo- Crnojevi}a-@abqak. privrede, koje nijesu vezane sa Jezerom. Jednu prostornu cjelinu, koja moè imati i ekonomski osnov, ~ini osovina Virpazar-Vrawina. Prostorna cjelina je definisana saobra}ajnim 4. KONCEPT RAZVOJA DJELATNOSTI koridorom Podgorica-more. Centar prostora i Parka bi}e Virpazar. Specifi~na lokacija, geosao- 4.1. POQOPRIVREDA I RIBARSTVO bra}ajni poloàj direktno naslowen na koridor, veli~ina i opremqenost, ~ine ga nesumwivo nase- Poqoprivredne aktivnosti odre|ene su qem koje }e imati nava`niju ulogu u prostoru prirodnom osnovom podru~ja i tradicijom. Parka. Planske ideje poboq{awa privredne osnove, Planirawem rje{avawa problema plavqewa, kroz kroz otvarawe mawih prera|iva~kih pogona, regulisawe nivoa voda Jezera, otvaraju se zna~ajne doprinije}e poboq{awu ekonomije naseqa. Na mogu}nosti za intenzivniju poqoprivrednu djelat- àlost, naseqa iz okruèwa ne}e pomo}i wegovom nost. najve}im dijelom na povr{inama du` sjev- razvoju, ali i obrnut proces je dragocjen. ernog ruba Nacionalnog parka i u Crmni~kom poqu. Institucionalno, ~itav prostor Jezera treba Na ovaj na~in intenzivna poqoprivreda }e pri}i nasloniti na Virpazar, jer je jedan od velikih prob- Jezeru i na wega imati, u ekonomskom smislu, pozi- lema rje{avawa problematike razvoja podru~ja tivan uticaj. Normalno, podrazumijevaju se mjere prisutna izdijeqenost prostora op{tinskim grani- za{tite i kontrole ovakve aktivnosti. Na ostalom cama. Omogu}avawe usmjeravawa razvoja direktno sa podru~ju Parka, regulacija voda Jezera za poqo- nivoa prostora Jezera zahtijeva, prethodno, formi- privredu uglavnom ne}e imati poseban zna~aj. rawe samosvijesti onih koji ìve na Jezeru i od Procesi koji su zapo~eti i koji se odvijaju u wega, o velikom potencijalu kojim raspolaù. duèm periodu, bi}e nastavqeni, {to se prije svega Oslowena, zajedno sa Virpazarom, na osnovni odnosi na procese deagrarizacije i transformacije infrastrukturni pravac Podgorica-more, Vrawina sela. Ovi procesi }e po prostornim cjelinama ima zna~ajnu razvojnu {ansu. Formirana na ostrvu, imati sli~an intenzitet, s tim {to su, na nekim kao ribarsko naseqe zbijenog tipa, Vrawina je danas podru~jima ve} pri kraju. povezana sa kopnom ali i daqe ostaje atraktivno Krajina je najvitalniji dio prostora Parka i naseqe, sa interesantnim potencijalima. poqoprivreda }e ostati vaàn privredni segment Demografski potencijal nije zanemarqiv a stabi- podru~ja. Robna proizvodwa bi}e rijetka pojava ali lizacija populacionih kretawa i podizawe tr`ni vi{kovi, u vidu povr}a i vo}a, bi}e ponuda ekonomije naseqa je u djelatnosti ribarstva, kao za podru~ja Virpazara i Bara. Otvarawe Jezera, vjekovnoj osnovi i agresivnijem nastupu u tur- planirawem turisti~kih kapaciteta na vi{e isti~koj ponudi. lokaliteta (Muri}i, Besi, Ckla i Bobovi{te) i Podru~je Krajine je orjentisano na Bar, sa pove}awe potro{we, ima}e u prostoru Krajine nagla{enom autohtono{}u i organizacijom ìvota osnovu za obezbje|ivawe ponude poqoprivrednih na lokalnom nivou, gdje se Ostros ve} formirao kao proizvoda. [to vi{e, realizacija ovih ideja moè centar. Ova cjelina, prepoznata i kroz poseban zna~ajno podsta}i robnu proizvodwu. na~in organizacije ìvota, kao posqedice istori- Podru~je Crmnice je zna~ajno iscrpilo poten- jskih uslova ima svoj specifi~an identitet. Zbog cijale i proces deagrarizacije }e zatvoriti i ono potencijala podru~ja i razvoja prostora zna~ajnija malo dosada{we poqoprivredne proizvodwe. Sve }e intergacija je neophodna. Veze, koje bi po prirodi se svoditi na pojedina~nu inicijativu i "vikend" i stvari, sa naseqima Crmnice uz Jezero i sam sezonsku poqoprivredu, {to je ipak neko rje{ewe da Virpazar, trebalo da budu intenzivne i jake, nemaju se ne ugase vjekovne osnove podru~ja i sprije~i ili ove karakteristike. Ovo zahtijeva poboq{awe puta odloì "divqawe" prirode. iz pravca Virpazara, ~ime se postiè boqa Vrlo sli~na situacija je i u Rije~koj nahiji, povezanost i ve}a integrisanost prostora. Za~eci gdje je imobilnost u socio-ekonomskoj strukturi pogona male privrede su dali dobre rezultate a najve}i problem. Poqoprivreda je oslowena na kvalitet prostora treba iskoristiti za intenzivni- sitne povr{ine vrta~a i terasa i vezana za }udi ju turisti~ku ponudu. prirode. Zato, osnova Nahije nije poqoprivreda ve} Rije~ka nahija sa aspekta mreè naseqa je ribolov. Sve "tawi" ulov, sve prisutnije pojave specifi~na. Naseqa su mala, slabe privredne i zaga|ewa voda, status podru~ja i ostali faktori demografske osnove, razbacana i objektivno nepovo- destimuli{u bavqewe ribolovom. Bez wega ova qna za formirawe iole kvalitetnije mreè. ostrvska i poluostrvska sela, ne}e imati zna~ajnije Opstanak ovoga podru~ja, u prostoru Parka, ekonomske podr{ke za opstanak. U ovoj varijanti, uslovqen je sudbinom Rijeke Crnojevi}a. Nekada {ansu opstanka ima samo mawi broj naseqa. Zato se naseqe sa sna`nom gravitacijom, danas to nije, a planira da se domicilnom stanovni{tvu ribolov, slabqewe wene ekonomske mo}i degradira ~itav kao tradicionalna djelatnost, omogu}i u mjeri prostor. Planira se zaustavqawe negativnih proce- dozvoqenoj ribolovnom osnovom, uz minimalna sa i poboq{awe kvaliteta ìvota, kroz pove}awe ograni~ewa. Podru~je Malog blata, u kontaktnoj Strana 50 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001. zoni Rije~ke nahije, Qe{anske nahije i Zete, alter- dao je dobre rezultate ali i problemati~ne nuse- nativno je interesantno za ekonomiju podru~ja. fekte u oblasti ekologije. Zato se sa ekonomskog Akvatorijum ovoga Jezera (povr{ine oko 6 km2) na stanovi{ta ova ideja podràva, jer je profitabilna odre|en na~in je zasebna prirodna cjelina, koja se a podru~je Jezera ima vi{e lokacija, "oka", gdje se relativno lako moè dovesti u funkciju polurib- mogu postaviti kavezi. Osim profita, ova aktivnost waka, za uzgoj {arana a na vruqama ("oka"), za zna~i i ve}i, istina ne i zna~ajan, radni anga`man kavezni uzgoj pastrmke. Ovakav na~in kori{}ewa stanovni{tva, tako neophodan na podru~ju mawih Malog blata, zbog statusa podru~ja i mogu}ih prom- naseqa Parka. Odre|ene ograde, zbog za{tite jena prirodnih uslova, treba da bude ekolo{ki ver- kvaliteta vode i uticaja na algofloru, treba prov- ifikovan. Naseqe Begova glavica sa okolnim nase- jeriti prilikom dono{ewa odluka. Intenzivirawe qima (Goqemadi), moglo bi da bude podru~je za ovoga uzgoja moè da bude od interesa za fabriku za aktivirawe ribolova kao privredne djelatnosti, preradu ribe, kao jedna od sirovinskih osnova. kroz uzgoj, eksploataciju, selektirawe, su{ewe, transport, prodaju, te eventualno skromnu ugostite- 4.2. INDUSTRIJA qsku djelatnost. Podru~je Zetske pa i Tu{ke ravnice je danas, a Status Nacionalnog parka i djelatnost indus- regulisawem nivoa voda Jezera pogotovo, prostor za trije u principu stoje na suprostavqenim stranama. intenzivnu robnu poqoprivrednu proizvodwu. Iako, Me|utim, imaju}i u vidu efekte ove djelatnosti, wu izuzev Podhuma, nema naseqa u okviru Parka, ova pod odre|enim uslovima, treba ~ak i podsticati, jer aktivnost }e imati reperkusije na wegovu ekonomsku }e se problemi prostora i wegova ekonomska valorizaciju. Vrijedno zemqi{te bi}e kori{}eno atrofiranost najkvalitetnije mijewati, pod za proizvodwu ratarskih kultura tokom ~itave odre|enim uslovima, upravo djelatno{}u industri- godine i za uzgoj goveda. Na ovaj na~in, stvori}e se je. Ovo je vrlo va`no jer se industrijski pogon moè zna~ajne ekonomske koristi, koje }e pored efekata planirati na podru~jima gdje }e ostvariti rezul- na podru~ju Zetske ravnice i Podgorice, imati tate mjerqive ne samo kroz internu ekonomiju pogo- efekte za odgovaraju}u za{titu Jezera, kroz kon- na, ve} i kroz wegove efekte na okruèwe trolisanu upotrebu mineralnih |ubriva i ve}u (zapo{qavawe i zadràvawe stanovni{tva, adek- upotrebu prirodnih |ubriva-stajwaka, glistewaka i vatnije kori{}ewe prirodnih resursa i dr.). supstanci na bazi treseta. Iako vrlo Postoje}a fabrika za preradu ribe na Rijeci problemati~na, zbog za{tite prostora, poqo- Crnojevi}a je, sa vi{e aspekata, problemati~an privredna aktivnost dugoro~no }e privu}i Parku kapacitet. Interna ekonomija ovog pogona nikada ìvot, ekonomsku valorizaciju a u postplanskom nije bila boqa strana, a problem izlovqavawa periodu i ja~u demografsku osnovu. Jezera, radi obezbje|ewa sirovine za rad fabrike, Podru~je Krajine i sjeverni dio priobaqa ima negativne efekte na populaciju ~itavog pri- Jezera bi}e zone zadràvawa i intenzivnog obalnog prostora. S druge strane, fabrika je osnova kori{}ewa, koje }e zadovoqiti tra`wu domicilnog ìvota Rijeke Crnojevi}a i wenog okruèwa, jer bez stanovni{tva i omogu}iti zna~ajnu robnu proizvod- obzira na to {to je najve}i dio radne snage izvan wu. Ostala podru~ja ne}e biti robni proizvo|a~i, ovog podru~ja, oko 70 doma}instava ili 250 {to vi{e, sa smawivawem populacije i ova djelat- stanovnika ìvi od ovoga pogona. Kao jedna od osno- nost }e se smawivati. va ekonomskog razvoja Rijeke, fabrika se Planom Ribarstvo, kao dio djelatnosti poqoprivrede, relocira na prostor Veqeg luga, podrazumijevaju}i tako|e }e imati silazni trend. Zaga|ewe, tehnolo{ko osavremewavawe proizvodnog procesa i izlovqewe, poreme}ena ribqa struktura, neorgani- osloba|awe najvrijednijeg prostora za nove zovanost i drugi faktori, doveli su ribarstvo u sadràje (bawsko qe~ili{te). Obezbje|ewe zonu neekonomske djelatnosti. Kako se radi o sirovinske osnove planira se na bazi izlova iz ozbiqnim i dugoro~nim procesima i da za wegov Jezera, uzgoja akvakultura i uvozom morske ribe. povrat u "ekonomske vode" treba zna~ajno duì Virpazar, s obzirom na zna~aj u mreì naseqa period, to efekti mjera za wegovo unapre|ewe mogu Parka i dobru saobra}ajnu povezanost (posebno na dati rezultate tek krajem planskog perioda. Razvoj pravcu Podgorica-Bar), pruà mogu}nost za razvoj ribolova zasniva}e se na ribolovnim osnovama, pri djelatnosti industrije, kao "kohezionog faktora", ~emu }e pravo na ribolov zadràti samo lokalno na bazi prera|iva~kih pogona koji ne}e biti u (domicilno) stanovni{tvo, uz kontrolu vrsta koje se suprotnosti sa za{titom podru~ja, posebno sa aspek- izlovqavaju i koli~ine ulova, na bazi ~ega }e se ta otpadnih voda. Izbor ovih industrijskih pogona odre|ivati visina nadoknade. Rigorozno treba kon- moè se dijelom osloniti na kori{}ewe kvalitetne trolisati izlovqavawe na zabraweni na~in, zbog gline (kerami~arski i tradicionalni opekarski uni{tavawa mla|i, kao i ribolovne aktivnosti u proizvodi). Industrijska zona, povr{ine par hek- periodima lovostaja. tara, Planom je locirana ju`no od novog Vira. Adekvatno rje{avawe sirovine za fabriku Podru~je Krajine, populaciono najsna`nije na ribe na Rijeci Crnojevi}a planira se kroz ozbiqnu podru~ju Parka, ima industrijske prera|iva~ke kooperaciju sa ribarima sa podru~ja Jezera, pogone u Malom Ostrosu, koji su se, sa ekonomskog podrazumijevaju}i obavezan otkup ulov, a ne for- stanovi{ta, pokazali kao dobro rje{ewe. Wihovu siraju}i fabriku da se sama bavi ribolovom. Na sirovinsku osnovu treba usmjeriti na planta`ni ovaj na~in bi}e stimulisani stanovnici priobaqa uzgoj lovora i kamilice. Jezera. Ostalo podru~je nema uslove za osnivawe Otkupna mjesta treba da pokriju ~itavo sli~nih pogona, zbog lo{e demografske osnove. podru~je Jezera, obezbje|uju}i naseqima solidne Me|utim, prirodna osnova Jezera omogu}ava, saobra}ajne veze - putne i plovne, zbog mogu}nosti uslovno, eksploataciju {qunka i pijeska, kao i tre- kombinovawa na~ina otkupa. Ovo se posebno odnosi seta. na naseqa: Dowi Muri}i, Dodo{i, Vrawina, Eksploatacije {qunka i pijeska je i dosad Plavnica (van Parka) i Podhum. Dana{wa situaci- obavqana u aluvijalnim nanosima korita Mora~e i ja u ovim naseqima, wihova orjentisanost Jezeru i Cijevne, sa posqedicama na izmjene sprudova i koli~ina ulova daju osnovu za ovakvo opredjeqewe. karakter vodotoka. Pretpostavqeno stabilizovawe Kavezni uzgoj salmonidnih vrsta, prije svega nivoa Jezera na 6.5 mnm dove{}e do pove}ane dina- pastrmke, u dijelu eksperimentalnih aktivnosti, mi~ke erozije Mora~e, u dowem dijelu toka, odnosno 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 51 - Broj 46 do ugroàvawa priobalnih terasa. Svaka inicijati- nost, a u ime toga i tra`wu. Ne treba da bude pred- va za daqe eksploatisawe {qunka i pijeska iz met "sekundarne" tra`we, iako }e tra`wa sa korita ovog vodotoka uslovqena je smawewem Primorja, biti, barem na po~etku, osnovna. erozionih efekata. Va|ewe pijeska iz Jezera Potrebno je privu}i vlastitu klijentelu, a mogu}i crpqewem uslovqeno je ekolo{kim kriterijumima nivoi ponude su objektivno veliki. i strogom za{titom rezervata Manastirska tapija, - Orjentacija ponude, pored skromnih na u{}u Mora~e. smje{tajnih kapaciteta, bi}e prije svega u razvoju Iz akvatorijuma Jezera dosad nije vr{ena ugostiteqskih, sportsko-rekreativnih, kulturno- eksploatacija treseta, koji je u zna~ajnim zabavnih i ostalih sadràja turisti~ke ponude, uz koli~inama registrovan na podru~ju Humskog blata, objekte infrastrukture, kako bi se obezbijedio Rzavca i Gorweg malog blata. Eksploatacijom trese- potrebni servis nauti~kom (mobilnom) turizmu. ta, osim proizvodwe huminskih |ubriva, koja sluè - Promet treba ostvarivati osmi{qavawem za prihranu skoro svih vrsta biqaka, moè se sadràja, preko ribolovnog turizma, manifesta- proizvoditi i tresetni kulturni supstrat, za cionog, obrazovnog ({kole u prirodi), sporskog prihranu biqaka u zatvorenim prostorima, smjesa (takmi~ewa i pripreme), rekreativnog, posebno za za tresetne kocke, za kvalitetniji i brì razvoj podru~je Podgorice, perceptivnog turizma (foto- rasada povrtlarskih, industrijskih, cvje}arskih i safari i sl.), u posebno za{ti}enim zonama i ambi- {umskih kultura, te sa specijalnim gliama za bal- jentima. Lepeza mogu}ih vidova aktivnosti skoro je neolo{ko kori{}ewe. neiscrpna, {to nagla{ava promotivnu funkciju Iako su Jezero i wegova okolina podru~je kao mo`da i najbitniju u namjeri otvarawa ovoga posebnog reìma za{tite, kori{}ewe navedenih prostora za intezivniji turisti~ki razvoj. resursa moglo bi doprinijeti privrednom razvoju - Rje{avawe me|unarodnog statusa Jezera, s podru~ja, posebno {to izne{ene ideje ne remete nastojawem da isto postane "jezero saradwe" a ne zna~ajnije prirodnu ravnoteù i ne mijewaju prostor niza nerije{enih pitawa, osnovna je pret- prirodnu sredinu. postavka na kojoj je postavqen koncept Plana i integralni sistem za{ite i unapre|ewa kvaliteta 4.3. TURIZAM prostora. Program izgradwe kapaciteta, pretpostavqa- Opredjeqewe da se dugoro~ni razvoj Crne Gore ju}i da }e sa ovim segmentom biti uskla|en razvoj zasniva na ekonomskoj valorizaciji wenih kompar- ostalih elemenata ponude, po lokalitetima, kao ativnih prednosti, saglasno principima ekolo{ke osnovnim nosiocima ponude, je sqede}i: dràve i principima otvorene trì{ne privrede, obezbje|uje turizmu, zajedno sa poqoprivredom i Turisti~ki kapaciteti - projekcija 2015. pomorskom privredom, prioritetno mjesto u daqem godine dru{tveno-ekonomskom razvoju. ______S obzirom na komplementarnost zone LOKALITET OSNOVNI KAMPOVI DOMA]A UKUP- Skadarskog jezera sa ponudom na Crnogorskom pri- SMJE[TAJ RADINOST NO morju, a uz to i sa ponudom Cetiwa, kao prestonice, ______Podgorice, kao glavnog grada, i Bara, kao glavne Ckla 0 0 20 20 luke na Jadranu, sa izvjesno{}u se moè govoriti o Bobovi{te 0 0 20 20 velikom potencijalu podru~ja. Ovo tim prije {to Dowi Muri}i 150 100 80 330 turisti~ka valorizacija Jezera u datim uslovima ne Krwice 0 0 50 50 pretpostavqa velika investiciona ulagawa u tur- Godiwe 0 0 50 50 isti~ku infra i suprastrukturu, jer je oslonac Virpazar 110 0 50 160 razvoja podru~ja Parka u izletni~kom i drugim Rijeka Crno- oblicima nestacionarnog turizma. jevi}a 170* 50 50 270 Mogu}nost otvarawa Jezera plovnim sistemom Prevlaka-Karu~ 0 50** 20 70 Bojane stvara uslove za radikalnu izmjenu ponude Dodo{i 0 50** 20 70 Jezera sa orjentacijom na nauti~ki turizam, @abqak 0 0 30 30 oslowen na maritimne tokove Mediterana. Na ovaj Vrawina-Le- na~in turizam Jezera posta}e ne samo komplemen- sendro 60 0 80 140 taran turisti~koj ponudi Primorja, ve} i posebna Plavnica 60 0 0 60 destinacija, s obzirom na ambijentalne i druge Podhum 0 0 30 30 specifi~nosti podru~ja Nacionalnog parka. ______Razvoj djelatnosti turizma, na realno UKUPNO 550 250 500 1300 utvr|enim osnovama, prepoznat je kroz realizaciju ______sqede}ih pretpostavki: - Bez obzira na kvalitet prirodnih i antro- * objekti osnovnog smje{taja obuhvataju i pogenih vrijednosti, nivo wihovog kvaliteta mora kapacitet bawskog qe~ili{ta (100 leàja) biti pod stalnom prismotrom i treba ga ** u kampovima obuhva}en je kapacitet unapre|ivati. Sve kulturno-istorijske spomenike smje{taja u plove}im ku}ama i sojenicama potrebno je urediti, u smislu pristupa i raz- gledawa, a wihovo kori{}ewe u utilitarne tur- Naseqe Dowi Muri}i ima najpovoqnije uslove isti~ke svrhe usmjeriti na manifestacione za kapacitete objekata boravi{nog i kupali{nog aktivnosti, ugostiteqstvo i sl. Kori{}ewe dijela turizma, s obzirom na ~iwenicu da posjeduje najve}u ovih objekata kao motiva posjete i razvoja reli- pje{~anu plaù na Jezeru. Ve} su stvoreni osnovni gioznog turizma pretpostavqa i dodatne receptivne infrastrukturni uslovi, a prisutna je tra`wa i kapacitete, {to se posebno odnosi na svetili{ta na realizacija prometa u dijelu doma}e radinosti. ostrvima. Prirodnu osnovu treba ne samo {tititi, Planirani obim izgradwe turisti~kog smje{taja ve} i unapre|ivati, kako se ne bi dovele u pitawe predvi|a se na na~in koji ne}e slijediti primjere ideje razvoja turizma, kao osnovne djelatnosti. izgradwe sli~nih naseqa na Crnogorskom primorju, - Ribololovni i, posebno, nauti~ki turizam ve} razvojni model u najve}oj mjeri podrediti moraju biti primjereni ekolo{kim zahtjevima. strogim zahtjevima o~uvawa prirodnih i stvorenih - Jezero ima svoju prepoznatqivost i vrijed- ambijentalnih vrijednosti ovog lokaliteta. Strana 52 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

Virpazar ve} ima smje{tajne kapacitete, ali u izuzetni vidikovci.Aktivirawe ovih punktova, u svakom slu~aju nedovoqne u odnosu na potencijale i smislu oboga}ivawa turisti~ke ponude, planira se funkciju naseqa u okviru Parka. Planira se kroz kori{}ewe naslije|enog fonda objekata, odgo- pove}awe kapaciteta hotela za cca 60 leàjeva, varaju}e revitalizovanog i opremqenog. U pogledu kako bi se zadovoqila sportsko-turisti~ka pristupa~nosti, osim obezbije|enog kolskog pristu- potra`wa. Vanpansionsku ponudu naseqa treba pa, specifi~nost }e se obezbijediti pristupom poboq{ati i unaprijediti, kako bi naseqe dobilo plovilima-~unovima, sa strane Jezera i prepoznatqivost koja proisti~e iz lokacije i kori{}ewem kowa - na mo~varnim livadama, u specifi~nog ambijenta. To podrazumijeva izgradwu zale|u. nacionalnih restorana, vi{e punktova na Kvantifikacija prometa procjewuje se na oko otvorenom prostoru, formirawe Pazara, sa asorti- 150. 000 no}ewa godi{we. manom ponude iz {ireg podru~ja, koji }e, po kvalitetu i cijenama, doprinijeti vra}awu neka- 4.4. OSTALE PRIVREDNE DJELATNOSTI da{weg zna~aja naseqa. Objekat marine, koji se moè koristiti i kao zimovnik za plovila, pre- Djelatnost trgovine, kao prate}a djelatnost duslov je za razvoj naseqa, kao centra nauti~kog turizmu i saobra}aju, razvija}e se u mjeri koliko to turizma. dozvoli efektuirawe ovih djelatnosti. Rijeka Crnojevi}a treba da povrati stari Djelatnost {umarstva ima za{titnu i ambije- zna~aj pazara i centra izvornih zanata. U nasequ talnu funkciju. Ekonomski motivi su minorni i se, u okviru osnovnog smje{taja, planira rekon- svode se samo na ograni~enu sje~u, za potrebe ogrije- strukcija i dogradwa hotela "Obod", sa svim va lokalnog stanovni{tva. prate}im sadràjima, kao i revitalizacija kompleksa "Qeskovac", kao ekskluzivne ponude. Novi 4.5. DRUŠTVENE DJELATNOSTI bawski sadràj, zasnovan na terapeutskim svojstvi- ma treseta, planira se na lokaciji postoje}e fab- Razvoj dru{tvenih djelatnosti, kao sastavni rike za preradu ribe, koja se izmje{ta na novu dio op{teg razvoja i wegova posqedica, planiran je, lokaciju (Veqi lug). Specifi~nu ponudu naseqa po prirodi stvari, sa niìm intenzitetom. predstavqa revitalizacija i aktivirawe Obodskih Polazi{ta za projekciju razvoja ovih djelatnosti, mlinova i na wih oslowenih kampova i sportskih kao bitnog segmenta funkcionisawa prostora, su terena, kao i izgradwa "plove}eg sela", tj. mobilnih slede}a: plovnih apartmana. Komplementarnu ponudu ~ine - Demografska erozija podru~ja }e se nas- smje{taj u doma}oj radinosti, ugostiteqski objekti taviti, u ve}ini naseqa Parka, {to }e se svakako u urbanom jezgru Rijeke i marina u Lipoviku, sa negativno reperkutovati na razvoj dru{tvenih dje- prate}im sadràjima namijewenim potrebama latnosti, koje danas ne postoje u ve}ini malih nase- nauti~kog turizma. qa. Razu|ena mreà naseqa, sa prosje~no malom pop- Vrawina, na istoimenom ostrvu, sa izuzetno ulacijom i prete`no starim stanovni{tvom, ne daje interesantnom naseqskom strukturom neposredno osnovu za planirawe novih zna~ajnijih sadràja. naslowenom na Jezero, uz relaksirani saobra}ajni - Mogu}nosti unapre|ivawa dru{tvenih dje- koridor, planira se kao jedan od ulaznih punktova u latnosti bi}e sve sku~enije, pa je dugoro~no potreb- Park, iz pravca Podgorice. Uz samo naseqe, speci- no obezbijediti racionalan pristup wihovom razvo- fi~ne vrijednosti predstavqaju Manastirski kom- ju. pleks, objekat Nacionalnog parka i ostrvska - Zbog op{te uloge i zna~aja, razvoj tvr|ava Lesendro. Slikovitost ambijenta i pogod- dru{tvenih djelatnosti treba da se ostvaruje na nost prometnog poloàja predstavqaju osnovu za kvalitativno vi{em nivou, kako materijalnom tako razvoj tranzitnog i izletni~kog turizma, kroz i kadrovskom. Sa aspekta prostora, ne}e do}i do izgradwu vi{e osmi{qenih ugostiteqskih i trgo- {irewa bilo kojeg vida ovih djelatnosti. Za to va~kih sardràja, vezanih za osnovnu djelatnost objektivno nema potrebe a ni uslova. [to vi{e, naseqa - ribolov. Planirani smje{tajni zadràvawe i postoje}e mreè, koja uglavnom kapaciteti predvi|aju se u sklopu samog naseqa obavqa svoju funkciju, bio bi uspjeh. (ukqu~uju}i novi objekat koji je naru{io strukturu najve}eg ribarskog naseqa na Jezeru), zatim u konaku 5. ORGANIZACIJA UREÐEWA I KORIŠ]E- Manastira i na lokaciji uz postoje}i objekat WA PROSTORA Nacionalnog parka. Specifi~ni objekat tvr|ave Lesendro, predvi|a se za kori{}ewe u svrhu mani- Osnovne postavke koncepta organizacije festacionih aktivnosti i ugostiteqske sadràje. ure|ewa i kori{}ewa prostora Nacionalnog parka Plavnica, na isturenoj poziciji trupa neka- defini{u: da{we èqezni~ke stanice i pristana, poznato je - struktura povr{ina; i izletni~ko mjesto stanovnika Podgorice. Na posto- - plan zona i funkcionalna organizacija je}im smje{tajnim kapacitetima i ugostiteqskim podru~ja. sadràjima u toku je radikalna rekonstrukcija, ~ime se stvaraju uslovi za pove}awe ponude. 5.1. STRUKTURA POVRŠINA Ostalo podru~je Parka ima niz "punktova" izuzetno interesantnih za djelatnost turizma. To se Struktura povr{ina u zahvatu Plana prije svega odnosi na @abqak Crnojevi}a - trv|avu Nacionalnog parka, odslikavaju}i postoje}i sa podgra|em; niz ruralnih naseqa na obali Jezera obrazac, podloga je za usmjeravawe predvi|enih (navedenih u tabeli); vi{e atraktivnih ribarskih aktivnosti i intervencija u prostoru, na na~in koji struktura; na kaskadno formirani niz mlinova u }e na prihvatqiv nivo svesti reme}ewe dosad Poseqanima i na Obodu i druge prirodno vrijedne i uspostavqenih odnosa izme|u prirodnih i radom istorijske ambijente od posebnog zna~aja, kao {to su ~ovjeka stvorenih vrijednosti. manastirski kompleksi na ostrvima arhipelaga, U strukturi povr{ina: fortifikacioni objekti i sl. Pored ovoga, na obi- - slobodne vode Jezera, kao dominantna kom- laznom putu neposredno uz padinsko podru~je Jezera ponenta prostora Parka, namijewene su za ribolov, i na ulaznim partijama u Park, sa magistralnih plovidbu i sportsko-rekreativne i turisti~ke pravaca specifi~nost ponude predstavqaju aktivnosti; 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 53 - Broj 46

- kompleksi mo~vara, odnosno vodene - luke, pristani, marine i prate}i servisi za povr{ine sa flotantnom i emerznom vegetacijom i opsluìvawe plovila, kao objekti u funkciji vrbaci sa mo~varnim livadama, kao kqu~ni biotopi putni~kog saobra}aja i podr{ka razvoju nauti~kog ekosistema Jezera, u ograni~enoj su mjeri namijew- turizma, sportskih aktivnosti (jedrewe, surfing, eni za po{umqavawe, u smislu revitalizacije veslawe) i tradicionalnog komunicirawa ~unovi- prirodnog modela vegetacije (uz vodotoke); za selek- ma. tivno kori{}ewe drveta (topola); te za ispa{u i - kowi~ke aktivnosti, za koje je, uz odgovara- kontrolisani ulov zelene àbe; ju}e opremawe prostora potrebnim servisima - arhipelazi ostrva - Krajinski i ({tale i dr.), namijewen dio prostora mo~varnih Ceklinski, namijeweni su za ograni~eno kori- livada. {}ewe, zavisno od naseqenosti ostrva, pristupa spomenicima kulture ili zahtjeva koji proizilaze 5.2. PLAN ZONA iz potreba za{tite vegetacije i faune. - livade, prisutne na kontaktu sa kompleksi- Aktivnosti i funkcije koje se planiraju na ma mo~varnih livada, namijewene su za ispa{u a podru~ju Nacionalnog parka, uz istovremeno ost- djelom i za poqoprivrednu proizvodwu, naslowenu varivawe za{tite wegovih prirodnih vrijednosti, na postoje}e zone intenzivne poqoprivrede, izvan definisane su kroz Plan zona, kao {irih pros- podru~ja Parka; tornih cjelina. - obradiva zemqi{ta, zastupqena u ve}im kompleksima; mawe povr{ine na padinama, obodom Izvornost i stabilnost prirodne sredine u Jezera; te antropogena zemqi{ta na terasama, pojedinim djelovima podru~ja Parka, bili su koristi}e se kao zna~ajan potencijal za ratarsku, kqu~ni kriterijumi za izdvajawe zona odgovara- vinogradarsku i maslinarsku proizvodwu; ju}ih kategorija prirodnih vrijednosti i, saglasno - izdana~ke {ume na padinskim prostorima tome, postavqawe osnove za utvr|ivawe stepena koristi}e se, u kontrolisanom obimu, samo za wihove za{tite. potrebe snabdijevawe lokalne populacije ogrevnim drvetom; 5.2.1. Zona I-ve kategorije vrijednosti Parka - {ikare, kao specifi~ni vegetacioni sklopovi, ve} svedene na granicu opstanka, Obuhvata predjele izvorne, relativno stabilne koristi}e se prevashodno za sabirawe divqeg akvati~ne prirodne sredine, sa izuzetnim svojstvi- {ipka i drugih plodova; ma i univerzalnim zna~ewem, te izvanrednim ambi- - makija, kao veoma ugroèna komponenta jentalnim i pejza`nim vrijednostima. strukture prostora, prete`no zastupqena na ostrvi- Ovoj zoni kao temeqnom fenomenu Parka pri- ma, iskqu~uje se iz bilo kakve eksploatacije za padaju: ogledalo slobodnih voda Jezera, sa obodnim utilitarne potrebe; vruqama; potopqeno u{}e Rijeke Crnojevi}a; u{}a - kamewari i utrine, kao krajwe degradirani ostalih rijeka sliva (Mora~a, Vir{tica, Karatuna, prostori sa stanovi{ta vegetacijskog pokriva~a, od Plavnica, Gostiqska rijeka, Zetica, Mala Mrka i posebnog su interesa kao areali qekovitog biqa dr.); mo~varni kompleksi plivaju}e i emerzne veg- (pelim, medonosno biqe i dr.), ~ije sakupqawe mora etacije na podru~jima sjeverne obale (od u{}a biti strogo kontrolisano i stru~no usmjeravano; Karatune do Hotskog zaliva); odnosno, u najve}oj - {umske kulture crnog bora i mediteranskih mjeri, prostori do 5.5 mnm. ~etinara, iskqu~uju se iz bilo kakvog kori{}ewa; Osnovni ciq za{tite u zoni je odràvawe pos- - {ume pitomog ko{tawa, kao impozantna toje}ih ekolo{kih procesa i spregnute veze izme|u sastojina dendroflore, na rubnim partijama navedenih biotopa, kao i odràvawe genetskog podru~ja Nacionalnog parka, bi}e predmet utili- fonda. tarnog kori{}ewa ploda i posebnih mjera za{tite, Zona }e se generalno koristiti u svrhe nau~nog zbog izraène patolo{ke ugroènosti (rak kore istraìvawa i edukacije. Ove aktivnosti }e se stabla); odvijati prema jedinstvenom programu za ~itavu - Vir i Rijeka, kao naseqa gradskog karak- teritoriju Parka i uz dozvole Uprave Parka, poseb- tera, u pogledu prostora rezervisanog za razvoj, no za spomenike prirode, specijalne prirodne rez- definisana su granicama postoje}ih prostorno- ervate, mrestili{ta ribe i ostrva arhipelaga. planskih dokumenata, uz dodatne programske kon- Utilitarno kori{}ewe zone za druge potrebe cepte postavqene ovim Planom, koji se odnose na (ribolov, plovidba, sportske aktivnosti) defin- male industrijske zone, sportske terene i dr.; isa}e se posebnim reìmom, za svaku oblast - ostala naseqa, ruralnog karaktera, u ciqu aktivnosti. o~uvawa vrijednih ravni~arskih i antropogenih Sadràji u funkciji turisti~kih i sportsko- zemqi{ta, skoro iskqu~ivo su ograni~ena na pros- rekreativnih aktivnosti, bi}e organizovani u tore formiranih modela, s obzirom da isti nude punktovima pristupa~nim sa kopna ili vode, od dovoqno mogu}nosti za razvoj naseqskih struktura kojih, uz Vir i Rijeku, treba ista}i @abqak u planskom periodu, prevashodno revitalizacijom i (Podgra|e), Gorwe blato, Prevlaku, Dodo{e, adekvatnim opremawem naslije|enih objekata. Poseqane, Vrawinu, Plavnicu, Gostiqsku rijeku, Namjena prostora za razvoj turisti~kih Podhumski zaliv i dr. aktivnosti definisana je kroz identifikovawe Integralni dio ove zone je prostor koji se nas- lokaliteta na koje }e se usmjeravati gradwa objeka- tavqa preko dràvne granice sa Albanijom (od dna ta. Ovim su obuhva}eni: Hotskog zaliva do naseqa Ckla) sve do zaplavqenog - objekti turisti~kog smje{taja, prete`no lijevka grla Bojane i bregova Rosafe i Kodre, na orjentisani na prostore ambijentalno interesant- podru~ju Skadra. Ovaj prostor predstavqen je nih naseqa na obali, obuhvataju}i objekte osnovnog prete`no slobodnim vodama Jezera, sa znatno uìm i komplementarnog karaktera-kampove i sojenice; pojasom mo~vara i nizom pje{~anih àla, uz nagnu- - objekti za ugostiteqske i druge turisti~ke to Kameni~ko poqe. usluge, vezani za istaknute pozicije funkcionalnog saobra}ajnog modela, tj. vidikovce, sa kojih se 5.2.2. Zona II-ge kategorije vrijednosti Parka otvaraju impresivne panorame djelova Jezera i planinskih vijenaca okruèwa; Obuhvata predjele izmijewene, relativno stabilne prirodne sredine, sa karakteristikama od Strana 54 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001. zna~aja za {iri prostor basena Skadarskog jezera, 5.2.3. Kontaktne zone Parka te velikim vrijednostima predstavqenim raznovrsnim i specifi~nim pejzaòm prostora, u Obuhvataju predjele koji su neposredno podgorini planinskog masiva, na jugozapadu i osloweni na Nacionalni park i u funkciji su ravni~arskog prostora, u zale|u mo~vara, na sjeveru. wegove za{tite. Zona, na jugozapadnom dijelu, po~iwe Prostori kontaktne zone na jugozapadu i razu|enom i stabilnom, uglavnom te{ko sjeverozapadu, sa stanovi{ta prirodnih vrijednos- pristupa~nom padinskom obalom slobodnih voda ti, predstavqaju nastavak zone II-ge kategorije vri- Jezera, sa mjestimi~no formiranim pje{~anim jednosti Parka. Idu}i od jugoistoka ka sjeveroza- àlima. Na obalu se, uz pristupa~ne uvale, padu, to su dolinski prostori Ostrosa; padinski naslawaju antropogeno formirani prostori tereni i visoravan [estana; udoline Dowe terasiranih terena i grupacije naseqskih struktu- Crmnice; morfolo{ki izdvojena cjelina, formira, koje su vizuelno u neposrednom kontaktu sa arhi- rana oko dolinskih prostora Crmnice; terase uz pelagom ostrva. limanski vodotok Rijeke Crnojevi}a, tj. Qubotiw, Na sjevernom dijelu zone, mo~varne livade i Gorwi Ceklin i Dobrsko Selo; uvale Dowega vrbaci predstavqaju produètak akvati~nih pros- Ceklina; te dio prostora Qe{anske nahije, uz tora mo~vare, ~ine}i vezu sa ravni~arskim kom- Gorwe malo blato. pleksima obradivog poqoprivrednog zemqi{ta, u Naseqa u okviru zone, oslowena na relativno zale|u Parka. jasno izdvojene komplekse poqoprivrednog Isti karakter ima i kompleks zemqi{ta u zemqi{ta, u ve}oj ili mawoj mjeri, ostvaruju ravni~arskom zale|u Vira. neposredni kontakt sa Parkom, odnosno Jezerom. Ova Odràvawe ekolo{kih procesa na optimalnom naseqa je mogu}e zna~ajnije turisti~ki valorizo- nivou, osnovni je ciq za{tite prirodnih vrijednos- vati, ~emu u prilog ide dobra saobra}ajna ti u zoni. povezanost; dio ve} formirane turisti~ko-ugostite- Uz nau~no-istraìva~ke i edukativne qske ponude; neposredna oslowenost na Regionalni aktivnosti, prostor zone naslowen na padinsku park " Rumija " i, s tim u vezi, mogu}nost izlaèwa obalu koristi}e se za sada{we poqoprivredne ì~arom (sa pozicije naseqa Gorwa Briska) na aktivnosti (ratarstvo, vinogradarstvo, maslinarst- impozantni vrh Rumije; a posredno i postojawe veze vo), sto~arstvo i ribolov, a mo~varne livade i od Rijeke Crnojevi}a, preko Cetiwa, sa vrbaci, na kontaktu sa obradivim kompleksima Nacionalnim parkom " Lov}en ". Zetske ravnice, prete`no za ispa{u stoke, sa Prostor na sjeveru Parka se, {irokim fron- seoskih atara koji ulaze u podru~je Nacionalnog tom, nastavqa na podru~je Zetske i Tu{ke ravnice, parka. koje, kao kontaktnu zonu, karakteri{u sva obiqe`ja Naseqa u ovoj zoni, spregnuta sa poqoprivred- antropogenog prostora. Ovaj veliki poqoprivredni nim zemqi{tem, razvija}e se u okviru naslije|enog potencijal, intenzivno obra|ivan i gusto naseqen, modela odnosa izgra|enih i obradivih povr{ina, sa disperznom mreòm naseqa, te lokalnom i magis- slijede}i, u pogledu oblikovawa strukture, tradi- tralnom saobra}ajnom infrastrukturom (putevi, cionalne arhitektonske forme i upotrebu auto- èqezni~ke pruge, aerodrom), istovremeno pred- htonih materijala. stavqa i optere}ewe ekosistema Parka. Zona se, uz Razvoj gradskih centara Rijeke i Vira odvija}e vodotok Mora~e, nastavqa na prostrano urbano se u skladu sa izvornim modelima organizacije podru~je Podgorice. prostora, pri ~emu }e se aktuelni planovi, za oba Sa stanovi{ta Nacionalnog parka, osnovna naseqa, usaglasiti sa preporukama ovog Plana, u uloga ove kontaktne zone je u pruàwu podr{ke, pogledu vo|ewa saobra}ajnica; revitalizacije auto- kako iz Podgorice, tako i Golubovaca i Tuzi, kao htonog nasle|a i ambijenta; relocirawa malih subop{tinskih centara gradskog karaktera, naseqi- industrijskih zona; a u slu~aju Vira i osloba|awa ma koja se planiraju kao "kapije" Parka (@abqak, naseqa od predimenzionisanih sadràja, izborom Vrawina, Plavnica, Podhum), ali i naseqima u adekvatnih lokacija u okruèwu. blizini granica Parka, kao mogu}im polazi{tima Napu{tene i ruinirane grupacije objekata za za upra`wavawe planiranih aktivnosti na Jezeru. ribolov (Brod i Liman Krwi~ki, Radu{, Pristan Integralni dio ove zone u Albaniji, ~ine Dabanovi}ki, Karu~, Bazagur, Rogami i dr.), pored uvala u zale|u Hotskog zaliva; nagnuta ravan utilitarnih potreba naseqa kojima pripadaju, Kameni~kog poqa; te prostor zna~ajne urbane aglom- koristi}e se u funkciji sadràja nauti~kog turiz- eracije Skadra, sa hidrolo{kim ~vori{tem Bojane ma, uz odgovaraju}e opremawe (pristani, lu~ice, i Drima. Odgovaraju}im rje{ewem hidrolo{kih vezovi) i za{titu ihtiofaune. problema ovog ~vori{ta otvara se mogu}nost ost- Turisti~ki smje{tajni kapaciteti izvan pos- varivawa plovne veze Jezera sa Morem, rijekom toje}e strukture naseqa, reducirano programirani, Bojanom, {to je jedna od kqu~nih postavki planskog Planom su usmjereni na izbjegavawe koncentracije i koncepta, u pogledu regulacije nivoa voda Jezera, s diskretno locirawe predvi|enih novih objekata, jedne i wegovog otvarawa kao destinacije nauti~kog prete`no apartmanskog i pansionskog tipa. turizma, s druge strane. Opredeqewe za ovakav tip izgradwe objekata osnovnog smje{taja, nije u skladu sa teku}im real- izacijama, koje, odstupaju}i od planskog koncepta, 6. SAOBRA]AJNA I OSTALA TEHNI^KA grubo naru{avaju najvrednije graditeqsko nasle|e INFRASTRUKTURA (primjer Vrawina) i prirodni ambijent (primjer Pavlova strana). 6.1. SAOBRA]AJNA INFRASTRUKTURA Integralni dio ove zone, u Albaniji, obuhvata strmu i opruènu obalu odsjeka grebena Tarabo{, sa 6.1.1. Drumski i èqezni~ki saobra}aj naseqima Zogaj i [iroka; zaplavqene Skadarske livade; pojas Kameni~kog poqa, u neposrednom Planirani saobra}ajni sistem koncipiran je zale|u obale Jezera, sa mo~varama, àlima i tako da zadovoqi zahtjeve u pogledu ostvarivawa u{}ima povremenih buji~nih tokova; te pobr|e, uz saobra}ajnih usluga, u skladu sa planiranim potre- jugoisto~nu obalu Hotskog zaliva. bama, kao i povezivawe prostora Parka sa okruèwem i {ire. Zna~ajan zahtjev predstavqa 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 55 - Broj 46 neophodnost uvo|ewa posebnih kriterijuma za poboq{awe saobra}ajno-tehni~kih elemenata; za{titu, o~uvawe i unapre|ewe ìvotne sredine, Navedeni putevi su vo|eni padinskim obodima kao i prirodnih i stvorenih vrijednosti. Stavqawe Jezera, s tim {to je za potez Vukovci - Bijelo Poqe u funkciju planiranih puteva, obezbijedi}e se potrebno saobra}ajno-tehni~ki rije{iti ukr{tawe dobra pristupa~nost i opsluènost, te odgovoriti puta i èqezni~ke pruge. zahtjevima planiranih turisti~kih i drugih atrak- U ravni~arskom dijelu Parka su putevi: tivnih lokaliteta. Saobra}aj na podru~ju Parka - Bijelo Poqe - Podhum, koji koristi trase mora biti kontrolisan. lokalnih puteva i veoma je blizak granici Parka; U skladu sa Izmjenama i dopunama Prostornog - Podhum - Vitoja, koji dijelom koristi pos- plana Republike, okosnicu mreè drumskog sao- toje}i put, a mawim dijelom je izmje{ten i u Vitoji bra}aja ~ine magistralni putevi {ireg jugosloven- se veè na magistralni put Podgorica - Skadar; skog i evropskog zna~aja, koji na teritoriji Crne - Ostros - Ckla - Zogaj, koji ide obodom Gore povezuju sva tri wena regiona. Ostali magis- Jezera i veè se na putnu mreù Albanije. tralni i regionalni putevi dopuwuju ovu mreù i U saobra}ajno-funkcionalnom pogledu, nave- ~ine cjelovit sistem na nivou Republike. deni putevi predstavqaju jedinstvenu cjelinu tj. Prostorni koncept dugoro~nog razvoja putne jedinstven putni pravac, od kqu~nog zna~aja za kon- mreè oslawa se na dva transverzalna (poloèna u cepciju organizacije prostora Parka. Ovaj putni smjeru sjeveroistok-jugozapad) i tri longitudinalna pravac ima saobra}ajno-tehni~ke elemente koji pravca (du` svakog od tri regiona), koji formiraju odgovaraju elementima regionalnog puta (projektna osnovni sistem puteva magistralnog zna~aja na ter- brzina 40-50 km/h, {irina kolovoza 5.0 m, maksi- itoriji Republike. Od interesa za podru~je Parka malni uzdu`ni nagib 10 %). posebno su zna~ajni sqede}i pravci: Ostali pristupni putevi, koji se ukqu~uju u - Jadranski autoput, pravcem od Debelog bri- osnovni put Parka i imaju istu funkciju (povezi- jega, preko êva, do Podgorice (zapadni obilazak), vawe naseqa, vizuelna promocija), na mawim potez- koji prolazi ne{to sjevernije od prostora Parka; ima se rekonstrui{u u ciqu kvalitetnijeg odvijawa - Autoput Beograd - Bar, pravcem Podgorica - saobra}aja, odnosno zadovoqewa wegove osnovne Vrawina - Virpazar - Sozina (tunel) - Bar, koji funkcije. Ovdje se posebno nagla{ava zna~aj puta dijelom prolazi kroz prostor Parka; Rijeka Crnojevi}a - Cetiwe, na potezima Han - Autoput Podgorica - Skadar, pravcem Ma{anovi}a - O}evi}i i Meterizi - Pavlova Podgorica - Tuzi - Boàj (Albanska granica), koji strana, kao i na dijelu puta na prostoru Barutane, tangira prostor Parka, sa sjevera i sjeveroistoka; uz magistralni put (Gorwe Malo Blato). - Regionlni put Ulciw - Vladimir - Ostros - Saobra}ajnim rje{ewima datim u Planu, pred- Virpazar - Rijeka Crnojevi}a - Cetiwe (rekon- vi|ene su mawe korekcije trase autoputa na dionici strukcija postoje}eg puta), koji mjestimi~no zalazi Podgorica - Bar, koja direktno prolazi kroz Park i u prostor Parka. generalno slijedi trasu datu Prostornim planom Postoje}i putevi Podgorica - Cetiwe - Budva i Republike. Na podru~ju Vrawine trasa se vodi Podgorica - Nik{i} - [}epan poqe ostaju u kate- tunelski (cca 850 m.), zajedno sa èqezni~kom pru- goriji magistralnih puteva, dok Jadranski put, na gom, te mawom devijacijom na podru~ju Lesendra. Na dionici Petrovac - Vir - Podgorica - Kola{in, podru~ju Vira, predvi|a se ve}e zaobilaèwe nase- prelazi u kategoriju regionalnih puteva. qa sa visinskim premo{}avawem Bistrice U mreì èqezni~kih pruga, za podru~je (Sotoni}i) i opruènijim vo|ewem trase do ulaza u Parka od interesa su: tunel Sozina, koji je lociran po poloàju posto- - @eqezni~ka pruga Beograd - Bar, koja pro- je}eg hidrotehni~kog tunela. lazi kroz prostor Parka u zajedni~kom koridoru sa Zbog rekonstrukcije, izgradwe ili drugih autoputem i za koju je predvi|en generalni remont i intervencija na putevima u podru~ju Parka, modernizacija; neophodno je na adekvatan na~in obezbijediti - @eqezni~ka pruga Podgorica - Boàj, koja za{titu izvora, vodnih slivova i odre|enih ambi- djelimi~no tangira prostor Parka, sa sjevera i za jentalnih vrijednosti. Svi "oìqci" u terenu, koju je predvi|ena elektrifikacija; nastali izgradwom ili rekonstrukcijom puteva, - @eqezni~ka pruga Podgorica - Nik{i}, za moraju se sanirati, zasa|ivawem autohtonim travn- koju je predvi|en generalni remont, rekonstrukcija im i `bunastim vrstama, uz primjenu savremenih trase i elektrifikacija. postupaka. Planirana mreà puteva u okviru Parka (pri- Saobra}ajnim konceptom predvi|ena je mawa pada kategoriji lokalnih puteva) funkcionalno je korekcija èqezni~ke pruge (na duìni cca 1500m.), koncipirana tako da pruì podr{ku naseqima uz izmje{tawem trase zapadno od postoje}e, ~ime se Jezero i omogu}i vizuelnu promociju cijelog Parka, Vir ponovo vra}a na nekada{we pristupe - preko kako ravni~arskog tako i padinskog dijela podru~ja, svoja tri mosta. te saobra}ajno integri{e prostor unutar Parka. To Javni prigradski saobra}aj treba poboq{ati, su: uvo|ewem novih linija, shodno saobra}ajnim zahtje- - put Ostros - Bobovi{te - Muri}i - Dowe vima, kao i pove}awem broja polazaka na postoje}im Krwice - Seoca - Godiwe, koji ide ju`nom padin- linijama. Potrebno je organizovati lokalni skom stranom Jezera, na kotama 50-150 mnm i u reonu putni~ki saobra}aj do zna~ajnih turisti~kih Virpazara se ukqu~uje u postoje}i regionalni put; objekata i atraktivnih lokaliteta. Ovaj na~in pre- - put Vir - Rijeka Crnojevi}a, koji koristi voza treba forsirati na ra~un prevoza putni~kim dobrim dijelom postoje}i put, a na mawim potezima automobilima, ~ije prisustvo u Parku vaqa limiti- se izmje{ta (znatno povoqniji elementi, bez ser- rati, prvenstveno iz ekolo{kih razloga. pentina), kako bi se zadovoqila turisti~ko- panoramska funkcija; 6.1.2. Jezerski saobra}aj - put Rijeka Crnojevi}a - Pavlova strana - Brestovi, koji se poklapa sa postoje}im putem; Planom je posebno nagla{eno maritimno - put Brestovi - \uri{i}i - Karu~ - Dodo{i otvarawe Nacionalnog parka rijekom Bojanom, - Bi{evina - Ponari - Gorwe Blato - Vukovci - odnosno sistemom Porto Milena (na po~etku Velike Bijelo Poqe, koji dobrim dijelom koristi postoje}i plaè, u Ulciwu) - kanal ( ju`no od solane ) - rije- put, za koga je planirana rekonstrukcija i ka Bojana - Skadarsko jezero. Uz aktivirawe ove Strana 56 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001. plovne veze, planira se i revitalizacija jezerskog l/s), {to je uslovilo i izmjenu trase cjevovoda od saobra}aja. vodozahvata do prekidne komore \urmani (podru~je Ulogu kqu~nih objekata jezerskog saobra}aja Sutomora), odakle se Regionalni vodovod grana na predstavqa}e postoje}a pristani{ta Lipovik, podsistem "Jug", do Ulciwa i "Sjever", do Tivta i Virpazar, Muri}i i Ckla, odgovaraju}e opremqena Kotora. Izmjena izvori{ta i trase cjevovoda bili potrebnim servisima. Pristani{ne obale u ovim su razlog za izradu novog Glavnog projekta. mjestima, kao i lukobrane u Ckla i Virpazaru, treba Ekolo{ke posledice, pri oduzimawu 1500 l/s rekonstruisati. Mawi pristani se predvi|aju u sa tog qeti jedinog osvjeàvaju}eg dotoka u sjeverni nizu naseqa uz kamenitu obalu, kao i na za to prik- dio Jezera, unaprijed se ne mogu procijeniti ni ladnim uvalama i limanima utoka, na ravni~arskom sagledati, a mogle bi dovesti do neèqenih posled- dijelu Parka (Karatuna, Plavnica - ra~unaju}i sa ica u biocenozi tog stagnantnog akvatorijuma - u otvarawem zasutog kanala, Gostiqska rijeka i dr.). su{nim periodima. Predvi|ene gra|evine Izgradwa mawih lukobrana predvi|ena je u Regionalnog vodovoda - velikih gabarita, na samoj Vrawini i Krwicama. obali, naru{ile bi prirodni izgled jednog od Sa stanovi{ta bezbjednosti plovidbe, neophod- najqep{ih zaliva Jezera, uslovile iseqavawe neko- no je izvr{iti mjerewa dubina du` plovidbenog liko stalno naseqenih doma}instava, zabranu koridora, a kanale, koji su potpuno ili djelimi~no rekonstrukcije desetine starih ribarskih ku}ica, zasuti, ponovo osposobiti za plovidbu. U ovom smis- kao i zabranu ulaska turista i sportskih ribolova- lu, posebno je zna~ajno obiqeìti koridor za ca. Izgradwa ovih objekata ozna~ila bi i zabranu plovidbu propisanim oznakama kao i aktivirati kori{}ewa nesporno najbogatijeg ribolovnog " oka " svjetionike. ukqeve na Jezeru. Imaju}i u vidu da je Prostornim planom 6.2. HIDROTEHNI^KA INFRASTRUKTURA Republike izvori{te Karu~ ve} odre|eno za snabdijevawe Regionalnog vodovoda Crnogorskog primorja Izuzetno bogatstvo pitkih voda u podru~ju i, na bazi toga, ura|ena i verifikovana cjelokupna Nacionalnog parka dosad nije eksploatisano u svrhe investiciono - tehni~ka dokumentacija, izvr{eni vodosnabdijevawa, ni na lokalnom, ni na {irem - svi istraìva~ki radovi na ovom izvori{tu, a da se regionalnom nivou. u me|uvremenu do{lo do nekih novih saznawa o Rje{avawe vodosnabdijevawa neophodan je pre- kvalitativno - kvantitativnim parametrima voda duslov za zadràvawe stanovni{tva na prostoru izdani Zetske ravnice - Karabu{ko poqe, pre- Parka i neposrednog okruèwa, za podizawe poru~uje se JP Regionalni vodovod " Crnogorsko kvaliteta ìvota, kao i za planirani razvoj primorje " - Budva, da razmotri prihva}eno koncep- podru~ja. Uz vodosnabdijevawe, name}e se i prob- cijsko rje{ewe, uzimaju}i u obzir za{titu voda i lem o~uvawa kvaliteta vode, prirodnih reìma ekosistema Skadarskog jezera. svih vodotoka, kao i samog Jezera, {to kao obaveza proizilazi iz progla{ewa Skadarskog jezera za Nacionalni park. 6.2.2. Vodosnabdijevawe podru~ja Parka Uz obaveznu za{titu od zaga|ivawa, posebnu pa`wu je neophodno pokloniti svim izvorima Za vodosnabdijevawe naseqa, kao i za druge obodom Jezera, ukqu~uju}i i "oka". Zna~ajne rezerve potrebe, Planom se predvi|a kori{}ewe podzemnih podzemnih voda u zbijenim izdanima treba {tititi, izdani, u priobaqu Jezera. kao potencijalna izvori{ta za vodosnabdijevawe. Nedostatak konkretnih podloga, kao {to su katas- Podru~je Krajine tarski popisi izvori{ta, te hidrogeolo{ka neis- U podru~ju Krajine, na vi{e lokacija u pri- traènost terena i dr. onemogu}avaju odre|ena obaqu Jezera, postoje podzemne izdani za koje je rje{ewa za vodosnabdijevawe i za{titu svih poten- potrebno sprovesti istra`ne radove, radi cijalnih izvora, a posebno podzemne izdani kao ustanovqavawa kapaciteta i kvaliteta izvori{ta, najpovoqnije za vodosnabdijevawe. u kojem smislu treba o~ekivati povoqne rezultate. Sa stanovi{ta Nacionalnog parka i svih naseqa u 6.2.1. Zahvat za Regionalni vodovod kontaktnoj zoni, trebalo bi realizovati centralni Crnogorskog primorja vodovodni sistem za cijelo podru~je Krajine (svih 10 naseqa ), koji bi bio koncipiran sa dvije ili tri Aktivnosti za snabdijevawe vodom Crnogorskog zone pumpawa vode, do kote 400 ili 450 mnv. primorja Regionalnim vodovodom, prakti~no zapo~ete 1975. godine, kada je potpisan Samoupravni Podru~je Virpazara sporazum 6 primorskih op{tina i formirana Vodosnabdijevawe cjelokupnog podru~ja Vir- posebna organizacija za vo|ewe ovog posla, rezulti- pazara je ve} obezbije|eno. Kapacitet postoje}eg rale su Glavnim projektom vodovoda, koji je zavr{en zahvata izvori{ta je 10 l/sek., dok je mogu}i po~etkom 1984. godine. Za izvori{te je odabran sub- kapacitet zahvata - preko 30 l/sek., dovoqan za per- lakusti~ki izvor Radu{ko oko, na jugozapadnom spektivno pokrivawe potreba {ireg podru~ja. obodu Skadarskog jezera, uz ~iju izda{nost se Ograni~ewe koje proisti~e iz visinskog poloàja ra~unalo i na uzimawe jezerske vode - iz dubine, sa postoje}eg rezervoara, na koti 65 mnv, mogu}e je sonda`nim postupkom pre~i{}avawa. Ovaj Projekat savladati sa hidrostanicama ili izgradwom rezer- je podràn i ugra|en u Prostorni plan SR Crne voara na vi{im kotama. Gore do 2000. godine, posebno {to je ocijeweno da predvi}eni kapacitet Regionalnog vodovoda od 1500 Rije~ka nahija l/s, uz kori{}ewe lokalnih izvori{ta, moè zadovoqiti o~ekivanu potro{wu i u periodu posli- Za dvadeset naseqa Rije~ke nahije, 1996. god. je je 2000. godine. ura|en glavni projekat vodosnabdijevawa. Izmjenama i dopunama Prostornog plana Vodovodni sistem je koncipiran u dvije zone Republike Crne Gore do 2000. godine, a na osnovu pumpawa i to, za niù zonu preko rezervoara Odluke Skup{tine Crne Gore od 19.11.1991.godine, "Jelenak", na koti 200 mnv., a za visoku zonu preko kao izvori{te za snabdijevawe Regionalnog vodovo- rezervoara "Tmor ", na koti 500 mnv. Predvi|eno je da odre|en je izvor Karu~, istog kapaciteta (1500 da se vodovodni sistem snabdijeva vodom sa izvora "Karu~". 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 57 - Broj 46

Podru~je Zete Otpadne vode cetiwske industrije, uz predhod- Vodovodni sistem za snabdijevawe sela u gor- no adekvatno pre~i{}avawe i stalnu kontrolu woj Zeti u fazi je realizacije, prema projektu efluenta, prikqu~i}e se na gradski kanalizacioni ura|enom 1993.god. Sistem se snabdijeva vodom iz sistem. bu{enih unara KAP-a. Ovim centralizovanim sistemom vodosnabdijevawa treba obuhvatiti cijelo 6.3. ENERGETSKA INFRASTRUKTURA podru~je Zete, dodatnim zahvatom vode iz podzemne izdani ]emovskog poqa. 6.3.1. Elektroenergetika

6.2.3. Evakuacija otpadnih voda Elektroenergetika je uslov daqeg privrednog razvoja Republike. Od vi{e mogu}ih elektrana, sa Podru~je Krajine stanovi{ta Nacionalnog parka od posebnog je Sva naseqa u podru~ju Krajine treba kanal- interesa predvi|ena izgradwa novih izvora elek- isati sa retencionim septi~kim jamama, sa troenergije, sa hidroenergetskih objekata u gorwem poniru}im bunarima - grupnim ili pojedina~nim. toku Tare - HE (RHE) Ko{tanica, kao i sa hidroen- Ovakav na~in dekoncentracije otpadnih voda je ergetskog sistema na Mora~i - Hidroelektrane povoqan za za{titu Jezera i podzemne izdani. Andrijevo,Raslovi}i, Milunovi}i i Zlatica, ~ije }e se neposredno prikqu~ewe na prenosnu mreù Podru~je Virpazara izvr{iti postoje}im dalekovodima napona 220 i 110 Za Virpazar se predvi|a kanalisawe otpadnih kV. voda, sa ugradwom ure|aja za pre~i{}avawe. Ovim Mala hidroelektrana u Rijeci Crnojevi}a Planom se u sistemu za pre~i{}avawe predvi|a i jedini je izvor elektroenergije na podru~ju Parka, tercijalni proces prerade otpadnih voda. Ostala dok u wegovom neposrednom okruèwu postoji i naseqa treba kanalisati sa retencionim septi~kim sli~na hidroelektrana u Podgoru. jamama, sa poniru}im bunarima. Na podru~ju Parka, u planiranoj mreì trafostanica i primarnih koridora za dalekovode Rije~ko podru~je predvi|eno je: uvo|ewe dalekovoda 110 kV za Bar i Za Rijeku Crnojevi}a je ura|en projekat kanal- Budvu, u TS 220/110/35 kV Podgorica 2, i izacije otpadnih voda, sa ure|ajem za pre}i{}avawe prikqu~ewe TS 110/35 kV Virpazar, po sistemu i indirektnim ispustom u vodotok, kao tercijalnim ulaz-izlaz, na dalekovod Podgorica 2-Bar, ~ija procesom pre}i{}avawa. Ostala naseqa treba realizacija se predvi|a do kraja 2000. godine. kanalisati retencionim septi~kim jamama, sa Navedeni koridori nijesu precizno definisani, poniru}im bunarima. ali se pretpostavqa da }e se najve}im dijelom pok- Kanalisawe glavnih urbanih centara u lapati sa koridorom postoje}ih dalekovoda. slivu Skadarskog jezera Iako bitno ne naru{avaju prirodni ambijent i Za podru~je Podgorice, predlozi i preporuke stvorene vrijednosti Parka, kod kona~nog defini- dati u planovima vi{eg reda, upu}uju na neodlo`no sawa trasa dalekovoda mora}e se strogo voditi dovr{ewe ure|aja za pre~i{}avawe i izgradwu nove ra~una da prioritet ima za{tita, odnosno da sa jedinice ure|aja, pri ~emu se ovim Planom pred- posebnom pa`wom treba definisati poloàj stubo- vi|a i III stepen - tercijalno pre~i{}avawe. va dalekovoda. U ovom smislu predvi|eno je Industrijiske otpadne vode, treba tako|e predhodno uklawawe stuba sa ostrva Lesendro, {to pret- pre~i{}avati, uz obaveznu kontrolu efluenta na postavqa odgovaraju}e tehni~ko rje{ewe dalekovo- toksi~nost, prije prikqu~ewa na komunalni kanal- da 35 kV - kablirawem, na dijelu trase od Vrawine izacioni sistem. do Tankog rta. Postoje}i kanalizacioni sistem KAP-a nije Distributivna mreà sa prate}im trafostani- na adekvatan na~in rije{en. Kod ovog sistema cama razvija}e se shodno razvojnim potrebama neophodno je eliminasati toksine iz otpadnih voda Parka(centri gradskog karaktera, seoska naseqa, i tako pre~i{}ene vode ispu{tati u recipijente. male industrijske zone, turisti~ki lokaliteti i Kanalisawe otpadnih voda Danilovgrada je u dr.), usagla{eno sa planovima i programima razvoja za~etku. Zapo~eti sistem separacione kanalizacije Elektroprivrede Republike, odnosno planovima i treba realizovati sa ure|ajem za pre~i{}avawe programima Elektrodistribucija op{tina otpadnih voda, a za adekvatnu za{titu rijeke Zete, Podgorica,Cetiwe i Bar, koje, svaka u svom dijelu, ovim Planom se predvi|a i tercijalni proces pokrivaju podru~je Parka. pre~i{}avawa. Industrijiske otpadne vode tako|e Kod izrade konkretne projektne dokumentacije je neophodno, na adekvatan na~in, pre~i{}avati i distributivne mreè moraju se uvaàvati zahtjevi ukqu~ivati u gradski kanalizacioni sistem ili koje Plan postavqa, prvenstveno sa aspekata zasebnim odvodima ispu{tati u Zetu, uz stalnu kon- za{tite i o~uvawa prirodnih vrijednosti Parka. trolu efluenta. Kod kanalizacije Nik{i}a, neophodna je 6.3.2. Ostali izvori energije izgradwa II faze ure|aja za pre~i{}avawe, ukqu~uju}i i tercijalni proces pre~i{}avawa, Crna Gora se opredijelila za izradu strategi- predvi|en ovim Planom. je razvoja transporta i distibucije nafte i gasa, u Posebna kontrola efluenta i odgovaraju}i okviru koje }e se definisati povezivawe sa proces pre~i{}avawa predvi|a se za otpadne vode naftovodnim i gasovodnim sistemom Srbije, kao i sa @eqezare. me|unarodnim sistemom, prihvataju}i da je snabdi- Otpadne voda Cetiwa podzemno zaga|uju jevawe Republike ovim energentima mogu}e sa magis- izvori{te Rijeke Crnojevi}a, sa zna~ajnim utica- tralnih vodova iz pravca Ni{a prema Podgorici, jem na zaga|ewe Jezera u slivu ovog vodotoka. ili Poège prema Podgorici. U obije varijante, Planovima vi{eg reda, je uslovqena realizacija izgradwa naftovoda i gasovoda predvi|a se u plani- separacionog sistema kanalisawa Cetiwa, sa ranim saobra}ajnim koridorima. ure|ajem za pre~i{}avawe, a radi efikasnije Ovim Planom navedeni aspekti nijesu za{tite krajweg recipijenta - Rijeke Crnojevi}a, obra|ivani, osim u dijelu opredeqewa za podr{ku Prostornim planom Parka predvi|a se i tercijalni mogu}em vo|ewu gasovoda od Podgorice prema proces pre~i{}avawa. Crnogorskom primorju. Ideja za vo|ewe naftovoda Strana 58 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001. u koridoru primarne putne i èqezni~ke mreè, je unutar naseqa planiranih za razvoj turisti~ke dje- izostala iz razloga velikog rizika polagawa latnosti, odnosno za izgradwu smje{tajnih cjevovoda paralelno putu i èqeznici, posebno po kapaciteta i prate}ih ugostiteqskih sadràja. Za eko-sistem Jezera i bezbjednost saobra}aja mawa seoska naseqa, gdje ovaj sistem odvoèwa ne (naro~ito u tunelima), na podru~ju koje je i ina~e moè efikasno funkcionisati, planira se formi- izloèno visokom riziku od seizmi~kog hazarda. rawe malih sanitarnih deponija. Sa posebnom pa`wom treba tretirati 6.4. PTT SAOBRA]AJ prikupqawe industrijskog otpada iz procesa fabrike za preradu ribe u Rijeci Crnojevi}a. Prema postoje}im Planovima JP PTT saobra}aja Crne Gore, u periodu do 2000-te godine, se ne moè o~ekivati zna~ajnije pro{irewe PTT mreè, 7. ZAŠTITA PRIRODE I NASQE\A kako na podru~ju Republike, tako i na podru~ju Nacionalnog parka. 7.1. ZAŠTITA PRIRODE S obzirom na planirani razvoj podru~ja Parka, o poboq{awu ovog vida saobra}aja mora}e se U prostoru Nacionalnog parka, za{tita voditi ra~una kroz planove i programe razvoja prirode izvr{ena je po kategorijama objekata, u PTT-a poslije 2000-te godine. skladu sa postoje}om zakonskom regulativom. Kao alternativa klasi~noj PTT mreì, u Crnoj Gori je zapo~eo razvoj mobilne telefonije, Kategorija specijalnih rezervata prirode koja pored svoje fleksibilnosti ne zahtijeva U ovu kategoriju, na osnovu odredbi Zakona o nikakvu mre`nu infrastrukturu (podru~ne cen- za{titi prirode izdvojeni su i za{ti}eni: trale, podru~ni vodovi i sl). Predvi|ena rje{ewa - Pan~eva oka, kao ornitolo{ki rezervat i u okviru podru~ja Parka, posebno imaju}i u vidu gwezdili{te pelikana; planski period do 2015. godine, orijentisana su na - Manastirska tapija, kao ornitolo{ki rez- mobilnu telefoniju, obuhvataju}i: postavqawe fik- ervat. snih telefonskih aparata za potrebe naseqa i tur- Planom je predvi|eno pro{irewe podru~ja oba isti~kih lokaliteta; organizovawe ovog sistema za rezervata, kao i revizija postoje}eg statusa, tako potrebe slu`bi koje funcioni{u na teritoriji {to bi i daqe uìvali za{titu, ali u okviru kate- Parka; te uspostavqawe rezervnog sistema, gorije op{tih rezervata prirode. koriste}i funkcionalni sistem radio-veza JP Nacionalni parkovi Crne Gore. Kategorija opštih rezervata prirode U ovu kategoriju, na osnovu akata JP 6.5. TRETMAN OTPADA Nacionalni parkovi Crne Gore, izdvojeno je i za{ti}eno ostrvo Grmoùr, kao gwezdili{te vi{e Savremen pristup upravqawa sistemom ~vrstog vrsta ptica, stani{te jake populacije zidnog komunalnog i industrijskog otpada, koji bi gu{tera (Podarcis muralis), kao i nekih endemskih dugoro~no rije{io ovo pitawe za ~itav prostor biqaka (Cymbalaria microcalix i dr.) Republike, osnovna je pretpostavka podizawa kvaliteta ìvota u Crnoj Gori, kao Ekolo{koj Kategorija rezervata prirode dràvi. Rje{ewe problema na nivou Republike U ovu kategoriju Planom su predvi|eni za izd- predvi|eno je na integralan na~in, izgradwom sis- vajawe i stavqawe pod za{titu slede}i objekti: tema koji }e se, podeqen na odre|ena podru~ja, real- - Crni àr, kao ornitolo{ki rezervat i izovati kroz vi{e faza. gwezdili{te pelikana; U prvoj fazi realizacije ovog projekta, kom- - Omerova gorica, kao gwezdili{te vi{e pletno }e se rije{iti pitawe ~vrstog otpada za vrsta ptica, a posebno sive ~apqe - na specijalnoj podru~je Podgorice, Danilovgrada i Cetiwa. U sastojini lovora; Podgorici }e se izgradtiti centralno postrojewe, u - Karu~, kao ihtiolo{ki rezervat; kojem }e se, po posebnoj tehnologiji - anaerobnim - \urava~ki {koq (ostrvo Kaurica), kao procesom (bez prisustva vazduha), organski otpad stani{te ptica; prera|ivati u organsko |ubrivo. Zajedno sa ~vrstim - Mrestili{ta ukqeve, po posebnoj osnovi, otpadom, u postrojewu }e se prera|ivati i organski obuhvataju}i Poseqe (dvije zone), Gusjeni~ki zaliv, muq sa ure|aja za pre~i{}avawe otpadnih voda, Milovi}a zaliv, Gove|i brod, Bolesestre, Rajca, ugra|enih na svim kolektorima, prije ispu{tawa Radu{, Liman krwi~ki, [estansku uvalu, te zone uz tih voda u vodotoke rijeka Mora~e, Zete i Rijeke plaù Muri}i i uvalu Bes. Crnojevi}a. Za navedene objekte treba sprovesti postupak, u Na siguran na~in bi}e potrebno rije{iti skladu sa Zakonom o za{titi prirode, da bi for- problem crvenog muqa, kao koli~inski dominantnog malno-pravno dobili status za{ti}enih objekata otpada iz proizvodnog procesa KAP-a. Kod depono- prirode, tj. prirodnih dobara Parka, kao op{ti ili vawa ostalog industrijskog otpada, pored izbora posebni (specijalni) rezervati prirode, {to }e zav- lokacije, vodi}e se ra~una o uslovima i mogu}nosti- isiti od izvr{enih dodatnih istraìvawa. ma predhodnog izdvajawa sekundarnih sirovina. Predvi|ena dugoro~na rje{ewa su od posebnog Kategorija spomenika prirode zna~aja za podru~je Nacionalnog parka, u okviru U ovu kategoriju je izdvojena i za{ti}ena kojeg je razvoj privrednih djelatonsti baziran pje{~ana plaà u Muri}ima. prvenstveno na turizmu, poqoprivredi i ribolovu. Planom se predvi|a da u ovu kategoriju budu S tim u vezi, kao osnovni ciq se postavqa o~uvawe izdvojeni i uvr{}eni: i za{tita prirodnih resursa Parka od svih vrsta - Obodsko vrelo (prostor kratera); zaga|ewa. - Kawonsko korito rijeke Cijevne, kroz Na ~itavom prostoru Parka planira se organi- ]emovsko poqe (u kontaktnoj zoni Parka). zovano prikupqawe otpada. Iz sabirnih punktova u Ostali objekti predvi|eni za zaštitu Viru i Rijeci Crnojevi}a, otpad }e se odvoziti do postrojewa u Podgorici. Odgovaraju}a mjesta za Planom se predlaè da se, u adekvatnu kate- privremeno odlagawe otpada predvi|aju se posebno goriju za{tite objekata prirode, izdvoje i uvrste 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 59 - Broj 46 vruqe u Skadarkom jezeru, i to: - nekropole sa crkvama: Plavnica i Grabe. - u podru~ju Humskog zaliva - Plo~a, Vitoja i Sakralni spomenici: Funija; - crkve: Sv Luka (Gostiq), Sv. Petka - na u{}u Mora~e - Mora~ko oko; (Kurilo), Sv. Trojica (Vukovci), Skupo (Siwac), - na Gorwem blatu - Crno oko, Bivo, Kosma~a (ostrvo u Gorwem blatu), Jeksa (ûkovi}i), Bolesestre, Brodi}, Biotsko oko, Krstato oko, Sv. Nikola (Rijeka), Maski{ (Ckla); Bobovine, Veqa i Mala [uica i Krakala; - manastiri: ]elije (Goqemadi), Kom (na - u Karu~kom zalivu - Karu~, Vola~, istoimenom ostrvu), Pre~ista Krajinska (Ostros); Kalu|erovo oko i \urovo oko; - utvr|eni manastiri: Star~evo (na - na Bazagurskoj matici - Bazagur i Ran; istoimenom ostrvu), Sv. Bogorodica i Sv. \or|e (na - u dolini Rijeke Crnojevi}a - Grab i Plo~a; ostrvu Be{ka), Mora~nik (na istoimenom ostrvu). - u Gusjeni~kom zalivu - Crna oka (dva); i Utvr|ewa: - uz jugozapadnu obalu Veqeg blata - Radu{, - Lesendro, Grmoùr i Tophala (na Krwi~ko oko, [estanska oka (pet), oka ispred uvale istoimenim ostrvima), Besac (iznad Vira), Kulica Bes, Sijera~ko oko, Gradac, Smokvice i Planiku (Vrawina), Bal{in grad (Lijepa plo~a iznad (kod ostrva Tophana). Ponara), Oblun (kod Vukovaca). Ostrva, specifi~an fenomen Skadarskog jezera, kao vegetacijske i faunisti~ke oaze, tako|e Period novog vijeka treba izdvojiti i uvrstiti u odgovaraju}u kategori- Profani objekti: ju za{tite objekata prirode, obuhvataju}i: - Danilov most - " mostine " i ku}a Sv. Petra - zapadni (Ceklinski) arhipelag, koji ~ine (Rijeka Crnojevi}a), kula vladike Petra I (Karu~), velika ostrva Prevlaka, Ondrijska gora i Vrawina, aglomeracija ku}a Lekovi}a (Godiwe). te mawa ostrva Lipowak, Kamenik, Mala i Velika Urbane aglomeracije: âkovica i Lesendro; - Rijeka Crnojevi}a - od Obodskih mlinova do - niz ostrva Krajinskog arhipelaga, koji Lipovika, Virpazar - sa pristupnim putevima, ~ine Star~eva gorica, Be{ka, Omerova gorica, mostovima i pristanom. Mora~nik, Tophana, Vranica, Duìca i Bisag, te Ruralna naseqa i ribarska stani{ta: niz drugih ostrvaca i {koqeva. - Vrawina, Podgra|e @abqaka, Dodo{i, Karu~, Rogani, Bazagur, Dru{i}i, Prevlaka, Zaštita prirode po drugim osnovama [in|on, Rije~ani, Dujeva, ûkovi}i, Poseqani, Posebnim Rje{ewem Republi~kog zavoda za Komarno, Kru{evice, \urusi}i, Godiwe, Seoca za{titu prirode, na podru~ju Crne Gore, a time i (Radu{ i Pristan Dabanovi}ki), Krwice (Brod i Nacionalnog parka "Skadarsko jezero", za{ti}ene Liman), Dowi Muri}i, Besi, Bobovi{te, Ckla. su pojedine biqne i ìvotiwske vrste, wihovi djelovi i zajednice, kojima je zbog prirodnih uzro- 7.2.2. Zašti}eni spomenici kulture ka ili djelatnosti qudi ugroèn opstanak. Ovom za{titom obuhva}eno je 57 biqnih i 314 ìvoti- Prema postoje}oj zakonskoj regulativi, u pros- wskih vrsta. toru Nacionalnog parka i wegovom neposrednom Status objekta me|unarodne za{tite ima pros- okruèwu za{ti}en je, po kategorijama, dio fonda tor Nacionalnog parka - u Zakonom utvr|enim objekata graditeqskog nasle|a, naveden u prethod- granicama, koji je, u skladu sa odredbama Ramsarke nom spisku (poglavqe 7.2.1.). Planom su tretirani, konvencije, uvr{}en u Spisak mo~vara me|unaro- kao : dnog zna~aja, kao stani{te ptica mo~varica. II-ga kategorija spomenika - Manastir Pre~ista Krajinska, u Ostrosu; 7.2. ZAŠTITA KULTURNO-ISTORIJSKOG - Utvr|eni manastir Mora~nik, na NASLEÐA istoimenom ostrvu; - Utvr|eni manastir Be{ka, na istoimenom Kulturno - istorijsko nasle|e Nacionalnog ostrvu; parka je zastupqeno veoma {irokom lepezom objeka- - Utvr|eni manastir Star~evo, na ta, iz razli~itih vremenskih perioda. istoimenom ostrvu; - Utvr|eni manastir Kom, na istoimenom 7.2.1. Fond spomeni~kog nasqe|a ostrvu; - Crkva Sv. Nikole na Obodu, Rijeka Prikaz evidentiranog fonda objekata Crnojevi}a; spomeni~kog karaktera dat je hronolo{kim redom, - Crkva Sv. Blagove{tewa, u Jeksima; tj. po kqu~nim periodima nastanka. - Utvr|ena aglomeracija @abqak Crnojevi}a; - Utvr|ewe na ostrvu Lesendro. Praistorija III-}a kategorija spomenika Arheolo{ki lokaliteti: - Utvr|ewe Grmoùr, na istoimenom ostrvu; - paleolitska stani{ta: Veza~ka pe}ina i - Utvr|ewe Besac, iznad Vira; Dujevska pe}ina; - Kula vladike Petra I, u Karu~u; - tumuli: Drume, Vuksan Leki}, kod Dra~a, - Ku}a Sv. Petra, u Rijeci Crnojevi}a; Kodra e Burtit, Gorwi Vukovci, Pali}eva gomila, - Danilov most ( "mostine"), u Rijeci Debele Rudine; Crnojevi}a; - gradine: Quteza (Ponari), Mali Besac, - Manastir Sv. Nikole, na Vrawini; Gradi{te (Livari), Samobor, Oblun; - Crkva Sv. Trojice, u Vukovcima; - utvr|ena aglomeracija: Mataguì. - Utvr|ewe Bal{in grad, kod Ponara; Anticki period - Utvr|ewe Oblun, kod Vukovaca. Arheolo{ki lokaliteti: Ostali zašti}eni objekti - nekropole: Gostiq i Kuti (Godiwe); - Arheolo{ki lokalitet '']af Ki{'', kod - aglomeracije: Plo~a, Mala Mrka, Durovina. Vuksan Leki}a; Sredwevjekovni period - Arheolo{ki lokalitet ''Kirza'', u Arheolo{ki lokaliteti: Sukuru}u; - nekropole: [kuri ([in|on) i Mijele; - Arheolo{ki lokalitet ''Mqace'', u Mataguìma. Strana 60 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

7.2.3. Pokretni fond nasle|a diteqskog nasle|a name}e se za revitalizaciju naseqskih struktura urbanih centara Parka - Rijeke Podru~je Nacionalnog parka je bogato i Crnojevi}a i Virpazara i fortifikacijom pokretnim fondom kulturnih dobara nasle|a, {to zatvorenog jezgra @abqaka - sa podgra|em. se prvenstveno odnosi na ikone, kwige i Revitalizaciju ovih struktura potrebno je vr{iti s manuskripte, predmete umjetni~kih zanata, narodne ciqem da se sa~uvaju wihove autenti~ne urban- rukotvorine i sl. Dio ovog fonda se nalazi u ambi- isti~ko-arhitektonske, likovno - estetske i ambi- jentima u kojima je i nastao, kao {to su crkve i man- jentalne vrijednosti, da se objekti u wima u kon- astiri, a dio u privatnom posjedu lokalnog struktivnom i funkcionalnom smislu osposobe za stanovni{tva, ~esto samo povremeno prisutnog. trajno kori{}ewe - uno{ewem sadràja koji odgo- Pored opasnosti od propadawa kojoj su ovi varaju savremenim potrebama stanovawa, kao i spomeni~ki predmeti izloèni, zbog starosti ili potrebama obavqawa i unapre|ivawa privrednih, neadekvatnog smje{taja ( u objektima koji kvalite- turisti~kih, kulturnih i drugih vrijednosti. Od tom ne ispuwavaju sve potrebne uslove za wihovo posebnog je zna~aja da odnos novih djelova naseqa, ~uvawe), pokretna spomeni~ka ba{tina izloèna je prema onim istorijskim mora biti jasan, kako u i drugim opasnostima, a posebno kra|i. Otuda je pre- kreativno - gra|evinskom smislu, tako i po pitawu duzimawu svih neophodnih mjera za adekvatno i sig- funkcije. U za{ti}enim djelovima strukture nu`no urno ~uvawe pokretnog fonda potrebno posvetiti je izbjegavati sadràje koji bi mogli doprinijeti najve}u mogu}u pa`wu. wihovoj degradaciji, a razvijati sve one sadràje Sa etnolo{kog aspekta posebnu vrijednost koji omogu}avaju puno ukqu~ivawe u savremene podru~ja Parka predstavqaju tradicionalna sredst- ìvotne tokove. va za plovidbu Jezerom - ~unovi, karakteristi~ni Oblikovawe novih djelova treba uskladiti sa ribarski alat i drugo. gabaritima istorijskih struktura, izbjegavaju}i U pogledu za{tite posebno je potrebno nesklad izme|u starih i novih materijala i posebno sa~uvati autohtoni ~un (albanski sul), koji je iako izbjegavaju}i u arhitektonskom oblikovawu ele- predvi|en za pokretawe veslima skladno prihvatio mente la`nog istoricizma ili pak elemente karak- i motorni pogon (duga penta). Dug do 7, {irok do 1, a teristi~ne za praksu {iroko prihva}enih visok oko 0.5m, ~un moè da ukrca 400-900 kg tereta "lokalnih" ili "regionalnih stilova" gra|ewa. ili 7-8 osoba, gaze}i 15-20 cm, zbog ~ega se brzo vozi. Ruralne aglomeracije je mogu}e o~uvati u Gra|en od murvovih dasaka (na 2-3 kolomata), sa neizmijewenom obliku tretiraju}i ih kao etno- dnom od bukovih dasaka, ~un je lagano plovilo lo{ke cjeline - u slu~aju posebno istaknutih pogodno za kretawe kroz mo~varu i za izvla~ewe na sklopova objekata (Vrawina, Godiwe, Poseqani) ili suvo. Za prevoz kowa i ostalih ìvotiwa kao i vezuju}i ih za razvoj poqoprivrede i turizma - {to tereta i danas se koristi "trap", tj. dva ~una se odnosi na ostala naseqa. Interpolovawe nove privezana zajedno. Ovo, kao reminiscencija na izgradwe u ove aglomeracije ne treba da se razliku- brodice tipa "katamaran", moè biti posebno je od pristupa za ve} pomenute urbane cjeline. interesantno za {ire kori{}ewe ~una i u tur- Intencija Plana za obnovu poqoprivrednih isti~ke svrhe. aktivnosti, na velikom dijelu ruralnog prostora, Karakteristi~ni ribarski alat koji se i sada turisti~ki smje{taj u doma}oj radinosti i prisut- dijelom upotrebqava ~ine: tr{qaka sa udicom; ni trend za izgradwu vikend ku}a mogu znatno o{}i (osti); pritisak (mreà na kru`nom ramu doprinijeti sanaciji i revitalizaciji brojnih pre~nika 1.5-2 m, za lov na krapa); vr{ice (kojima seoskih naseqa. se love jeguqe); ko{ice; grib; pari (parangal); vr{a; Manastirski kompleksi na ostrvima jezerskog jaz; kari} (kvadratna mreà 3x3 m); grefuqa (mala arhipelaga zasluùju posebnu pa`wu. Za ove objek- elipsoidna mreà pri~vr{}ena na duì {tap - te, pored uobi~ajenih konzervatorsko - restaura- rukodr`); reta - "mreà" (okruglo opletena, sa torskih pristupa za{titi i rekonstrukciji, od zrncima olova rubom); i dr. posebnog je zna~aja regulisati imovinsko pravne Ostala pokretna dobra u Parku, zastupqena odnose, {to se posebno odnosi na problem narodnim rukotvorinama, raznim utilitarnim naslije|enog prava kori{}ewa ostrva za ispa{u predmetima, narodnom no{wom i dr, od posebnog su stoke od strane stanovni{tva iz priobalnih naseqa interesa sa etnolo{kog stanovi{ta. - prije svega Krajine.

7.2.4. Opšti principi zaštite istorijskog 7.2.5. Predvi|ene mjere zaštite nasleda Uzimaju}i u obzir zna~aj kulturno-istorijskog Za{tita istorijskog nasle|a se pojavquje kao nasle|a, tokom planskog perioda bi}e potrebno: kompleksna problematika na ~itavom podru~ju - Obaviti kompletno evidentirawe svih Nacionalnog parka. Stawe fonda ovog nasle|a nepokretnih kulturno-istorijskih spomenika i ukazuje na zna~ajnu me|uzavisnost tokova wihovo kategorisawe, saglasno jedinstvenom siste- dru{tvenog razvoja i gra|evinske o~uvanosti poje- mu, uz istovremenu izradu preglednih karata dinih objekata i, na osnovu dosada{wih iskustava, istorijskih spomenika i ambijenata, kao i arhitek- posebno sna`no isti~e prisutni trend naru{avawa tonskih snimaka objekata, u razmjerama odgovara- najve}e vrijednosti podru~ja - skladnog odnosa ju}im za planirawe na nivou Parka i op{tina koji- izme|u prirodnih i radom qudi stvorenih vrijed- ma ovaj prostor pripada; nosti, tokom minulih vremena. - Pristupiti nau~noj valorizaciji kulturnog Prostorna organizacija podru~ja Parka, u nasle|a, kako bi se blagovremeno sagledale sve kojoj graditeqsko nasle|e nagla{eno dobija mjesto wegove vrijednosti i utvrdili prioriteti po koje mu po zna~aju objektivno pripada za budu}i pitawu preduzimawa odgovaraju}ih mjera za{tite; razvoj, u sklopu prirodnih, privrednih, rekrea- - Izvr{iti dru{tvenu valorizaciju, u ciqu ciono - turisti~kih i drugih vrijednosti, u najve}oj utvr|ivawa stavova po pitawu adekvatnog mjeri teì ponovnom uspostavqawu uravnoteènog kori{}ewa kulturno- istorijskog nasle|a u tur- odnosa prirodne okoline i ~ovjekovih intervencija, isti~ke i druge svrhe, te utvr|ivawa obaveza tamo gdje je isti naru{en. Republike u odnosu na wihovo odràvawe; Adekvatan pristup za{titi istorijskog gra- - Kod pokretawa inicijativa za aktivirawe 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 61 - Broj 46 objekata nasle|a, prednost davati revitalizaciji i vih povr{ina na prostorima koji su pod {umom, kori{}ewu segmenata kulturne ba{tine koji su u autohtonom vegetacijom mo~vara i mo~varnih liva- propadawu ili su ugroèni na drugi na~in; da. - Uspostaviti ~vrstu saradwu svih u~esnika Zabrawuje se eksploatacija pijeska i {qunka, neposredno angaòvanih na za{titi istorijskog otvarawe pozajmi{ta materijala i kamenoloma sem nasle|a sa institucijama angaòvanim na za{titi na za to posebno odre|enim lokacijama i u prirode, kao i institucijama za planirawe i utvr|enim koli~inama. ure|ewe prostora, kako bi se stvorili adekvatni uslovi za integralnu za{titu kulturnih vrijednosti i za{titu prirodnog ambijena u kojem je objekat 8.3. ZAŠTITA BIODIVERZITETA nastao - {to je kqu~ni postulat savremenog shvatawa za{tite spomenika kulture; 8.3.1. Zaštita flore - Po odgovaraju}em programu izvr{iti potrebna etnografska i druga istraìvawa, kako bi Flora i vegetacija predstavqaju jednu od se sagledale sve vrijednosti pokretnog fonda osnovnih strukturnih komponenti autohtonih eko- nasle|a i izvr{ila wegova prezentacija na na~in sistema, pa je wihova za{tita od posebnog zna~aja za optimalno usagla{en sa funkcijama Nacionalnog podru~je Nacionalnog parka. parka. U ciqu potpunijeg upoznavawa podru~ja neophodno je kontinuirano sprovoditi raznovrsna prirodwa~ka istraìvawa. Jedan od najzna~ajnijih 8. ZAŠTITA I UNAPREÐEWE @IVOTNE aspekata ovih istraìvawa odnosi se na ispiti- SREDINE vawa procesa mo~varne vegetacije, du` sjeverne obale Jezera. Za{tita i unapre|ewe ìvotne sredine Posebna pa`wa mora se posvetiti povr{inama Nacionalnog parka "Skadarsko jezero" se mora koje nijesu obrasle vegetacijom, terenima u nagibu sprovesti u skladu sa me|unarodno prihva}enim preko 30%, bez obzira na karakter i stawe geolo{ke principom o~uvawa prirodnih resursa kao osnove podloge i tip zemqi{ta. odrìvog razvoja (Deklaracija iz Rio de @aneira). Rijetke, prorije|ene, endemi~ne i ugroène Na ovo posebno obavezuje diverzitet ìvih organi- vrste zabraweno je uklawati sa wihovih stani{ta, zama podru~ja Parka u okviru vrsta i podvrsta, kao u bilo koje svrhe, kao i o{te}ivati i uni{tavati i izme|u pojedinih ekosistema. wihova stani{ta, na bilo koji na~in. Ove radwe mogu}e je vr{iti samo u nau~no istraìva~ke svrhe, 8.1. ZAŠTITA VODA uz prethodno pribavqenu saglasnost nadle`nog republi~kog organa. Najva`niji zadatak sa stanovi{ta Sastav vegetacije se ne smije mijewati Nacionalnog parka je o~uvawe i poboq{awe uno{ewem bilo kakvih alohtonih vrsta. reìma voda na ~itavom slivnom podru~ju Skadarskog jezera, podrazumijevaju}i pod tim i 8.3.2. Zaštita faune kvantitativne i kvalitativne karakteristike svih povr{inskih i podzemnih voda. Svi ekosistemi Nacionalnog parka, kao Podzemnim vodama na podru~ju Parka i wegove stani{ta faune, stavqeni su pod poseban reìm kontaktne zone pripada apsolutni prioritet, jer ove za{tite. Zato je na cijelom podru~ju Parka bogate izdani treba sa~uvati za sada{we i budu}e zabrawena svaka aktivnost koja bi naru{avala potrebe vodosnabdijevawa pija}om vodom. spontani razvoj prirode i autohtonost podru~ja. Neophodne mjere koje treba prihvatiti za Fauna Parka i weni razvojni oblici za{titu voda Jezera svode se na strogu kontrolu pre- za{ti}eni su i ne smiju se uni{tavati, sakupqati, voza opasnih i toksi~nih materija kroz podru~je iznositi, progoniti ili uznemiravati, osim u Parka; na apsolutnu zabranu prevoza ovih materija nau~ne ili sanitarne svrhe, uz posebno odobrewe kru`nim putem u funkciji Parka; na striktno nadle`nog republi~kog organa. sprovo|ewe mjera koje se ti~u zabrane upu{tawa u Sa posebnom pa`wom treba tretirati za{titu ponore i sl. svih vrsta otpadnih voda; te na dozvolu ptica selica od uznemiravawa, kao i za{titu upu{tawa u recipijente, tek nakon obaveznog stani{ta i gwezdili{ta autohtonih ptica mo~var- pre~i{}avawa efluenta do propisanih vrijednos- ica, na {to posebno obavezuju odredbe Ramsarske ti. konvencije. Kvalitet voda u podru~ju Nacionalnog parka - Isto tako, pa`qivo se tretira i za{tita Jezera i pritoka, mora se dovesti na nivo koji ihtiofaune, kao zna~ajnog privrednog potencijala, propisuje Zakon o klasifikaciji kvaliteta voda. koji je negativnim trendovima ozbiqno smawen a kod nekih vrsta kvalitetne ribe doveden na granicu 8.2. ZAŠTITA ZEMQIŠTA opstanka (pastrva, skobaq i sl). Ovo upu}uje na potrebu ve}eg izlovqavawa mawe kvalitetne ribe, Kod svih aktivnosti potrebno je pridràvati koja je jedan od razloga uo~enih promjena. se Planom utvr|ene namjene kori{}ewa zemqi{ta, U Parku je iskqu~en lov i sakupqawe kao i potrebe za{tite poqoprivrednih zemqi{ta, zoolo{kog materijala, izuzev za nau~no- livadskih pa{waka i dr. istraìva~ki rad, uz posebne dozvole nadle`nog Posebnu pa`wu treba pokloniti antropogenom republi~kog organa. zemqi{tu - formiranom na terasama, koje je, zbog Jedini vid kori{}ewa faune je foto-safari, ugroènosti erozijom i zaru{avawem podzida, na koji obuhvata snimawe sa za to odre|enih mjesta odre|enim djelovima podru~ja izloèno propadawu. opremqenih posmatra~nicama (~eke) i uz pratwu Na dijelu poqoprivrednih povr{ina dozvoqa- radnika slu`be Nacionalnog parka. va se obrada (orawe, kosidba, pa{arewe), prven- U Nacionalnom parku Planom se predvi|a stveno uz upotrebu stajskog |ubriva i supstrata tre- osnivawe ornitolo{ke stanice. Ova stanica bi seta, a iskqu~uje upotreba mineralnih |ubriva i pratila razvoj i kretawe faune koja se pojavquje na pesticida-odnosno hemizacija tla. Skadarskom jezeru, s tendencijom da postane od Iskqu~uje se kr~ewe i stvarawe novih obradi- me|unarodnog zna~aja. Strana 62 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

8.4. POSEBNI PROBLEMI ZAŠTITE PARKA biti uskla|eni sa ovim ugovorima za {to su odgov- orne i federalne i republi~ke vlasti. Kombinat aluminijuma Podgorica je glavni izvor ugroènosti ìvotne sredine na podru~ju 9.2. PROPISI JUGOSLAVIJE I CRNE GORE Zete a posredno i prostora Nacionalnog parka. Nagovije{tene hipoteze za rje{avawe nastalih 9.2.1. Jugoslovenski propisi problema svode se na dvije mogu}e alternative i to: - Optimalno kontrolisawe svih parametara Kad je rije~ o ovim propisima, treba ukazati zaga|ewa od tehnolo{kog procesa (zahvatawe fluo- na ~iwenicu da su u pitawu uglavnom stariji akti, ra, reciklirawe, skladi{tewe i deponovawe usvojeni sredinom 70-tih i 80-tih godina, u okviru toksi~nih sirovina, osigurawe deponija otpada - tada jedinstvene Jugoslovenske dràve, SFRJ. Oni crveni muq i dr.), uz postavqawe filtera na ener- su na snazi i u SR Jugoslaviji, jer novi jo{ uvijek ganama i maksimalno kontrolisawe otpadnih i nijesu usvojeni niti su postoje}i uskla|eni sa atmosferskih voda iz kruga Kombinata. Ograni~ewa Ustavom SRJ iz 1992. godine. To su razli~iti zakon- prisutna u ovoj alternativi su nedovoqni kapacitet ski i podzakonski akti savezne vlasti koji, u postoje}ih bazena za odlagawe muqa (10 godina); na~elu, predstavqaju recepciju op{tih me|unarod- nemogu}nost sanacije neadekvatno izvedenog bazena; nih pravila i standarda iz ovog domena i koji se, veliki seizmi~ki rizik i rizik od prirodnih neposredno ili posredno, odnose na reìm, havarija (ekstremni meteorolo{ki uslovi), sa upravqawe i gazdovawe vodama Skadarskog jezera i mogu}im ekscesnim situacijama i nesagledivim rijeke Bojane. posledicama po ekosistem Jezera. âk i u uslovima Kao na relevantne akte treba ukazati na Zakon preduzimawa svih potrebnih mjera za{tite i o vodama, iz 1965. godine, koji je prestao da vaì i poboq{awa tehnologije ostaje prisutan rizik izaz- u okviru SFRJ, ali koji je drugim propisima van qudskim faktorom. su{tinski inkorporiran u republi~ko zakono- - Odustajawe od lanca proizvodwe po~ev od davstvo, kao i na Pravilnik o opasnim materijama rude (boksit), preko poluproizvoda (glinica, koja je koje se ne smiju unositi u vodu, Pravilnik o na~inu glavni izvor zaga|ewa u tehnolo{kom procesu), do ispitivawa i osmatrawa kvalitativnih i kvantita- finalnog proizvoda (aluminijum) i orjentacija na tivnih promjena u vodi, Metode za fizi~ko i hemi- prodaju boksita, kupovinu glinice i proizvodwu jsko ispitivawe voda, Uredbu o osnivawu i radu visoko vrijednog kovanog aluminijuma. Ovim bi se Jugoslovenske komisije za za{titu od zaga|ivawa omogu}ilo sanirawe deponija, a vremenom i dekont- mora i voda unutra{wih plovnih puteva, Rje{ewe o aminacija zemqi{ta i podzemnih voda. jugoslovenskim standardima iz oblasti ispitivawa voda i, posebno, Zakon o osnovama reìma voda od interesa za dvije ili vi{e republika, odnosno 9. RELEVANTNI ZAKONSKI ASPEKTI autonomnih pokrajina, i me|unarodnih voda.

Skadarsko jezero sa rijekom Bojanom pred- 9.2.2. Propisi Republike Crne Gore stavqa klasi~an primjer dvojnih (bilateralnih) "grani~nih" voda izme|u Jugoslavije i Albanije. U skladu sa ustavnim ovla{}ewima, Republika Kao predmet pravne regulative, ove vode su podjed- Crna Gora ima zna~ajne nadle`nosti u sferi nako u domenu me|unarodnog i nacionalnog prava, pravnog regulisawa i upravqawa zemqi{tem, pri ~emu me|unarodno pravo ima prioritet, s vodom, vodotocima, morem, u onom dijelu koji nije obzirom da nad grani~nim vodama ni jedna od obal- regulisan saveznim propisima. Trenutno, odnosi nih dràva nema iskqu~ivi i puni suverenitet. nadle`nosti saveznih i republi~kih organa nijesu Republika Crna Gora i SR Jugoslavija su pod- potpuno jasni i precizirani, zbog neuskla|enosti jednako nadle`ne da pravnim propisima me|unaro- pravnih sistema federalnih jedinica sa saveznim dnog i nacionalnog karaktera reguli{u pitawa pravnim sistemom. Republika Crna Gora je donijela reìma, kori{}ewa i za{tite voda sliva vi{e propisa od interesa za podru~je od interesa i Skadarskog jezera i rijeke Bojane. za prostor Skadarskog jezera i rijeke Bojane, od kojih treba ista}i Zakon o vodama; Zakon o 9.1. POSTOJE]A MEÐUNARODNO - PRAVNA nacionalnim parkovima; Zakon o za{titi REGULATIVA zemqi{ta od erozije i bujica; Zakon o morskom dobru; Uredbu o klasifikaciji i kategorizaciji Me|unarodni akti koji se odnose na pravni voda; i Odluku o zabranu plovidbe Skadarskim jeze- reìm Skadarskog jezera i rijeke Bojane obuhvataju rom plovila ~ija snaga motora prelazi 4,5 ks. Sporazum o vodoprivrednim pitawima sa Statutom Podru~jem Nacionalnog parka "Skadarsko jugoslovensko - albanske komisije za vodoprivredu, jezero" obuhva}en je samo dio jezera u granicama zakqu~en 5. decembra 1956. godine, koji je osnovni i Jugoslavije, odnosno Crne Gore. To je i glavni pravno najrelevantniji izvor prava za pravni nedostatak ovog propisa, jer je fakti~ko reìm ovih voda - posebno koncept jedinstvenog jez- oìvotvorewe koncepta Nacionalnog parka mogu}e erskog sliva, kao i sa wim uskla|eni Protokol o samo ako i Albanija u~ini isto za vode pod wenom ribarstvu na grani~nim jezerima i rijekama, od suvereno{}u. Zbog ove ~iwenice podru~je 5.decembra 1956.godine, Sporazum o biqnom karan- Nacionalnog parka "Skadarsko jezero" zasluùje tinu i borbi protiv biqnih bolesti, od 20.maja poseban pravni tretman. 1957.godine, Poslovnik o radu jugoslovensko - albanske mje{ovite komisije za vodoprivredu 9.3. NEOPHODNA MEÐUNARODNA REGULA- (Prilog Protokola II zasijedawa Komisije, od 4.jula TIVA 1959.godine) i Sporazum o spre~avawu i suzbijawu zaraznih bolesti u pograni~nom podru~ju, od U ciqu operacionalizacije i konkretizacije 31.decembra 1959.godine. op{teg Sporazuma izme|u Jugoslavije i Albanije, iz Svi navedeni me|unarodni ugovori su postali 1956. godine, neophodno je zakqu~iti dodatne sastavni dio jugoslovenskog odnosno crnogorskog me|unarodne sporazume, izme|u Republike Crne pravnog sistema i, kao takvi, neposredno su prim- Gore i Republike Albanije u odnosu na neka najak- jenqivi. Nacionalni propisi koji slijede moraju tuelnija pitawa. To se prije svega odnosi na slede}e: 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 63 - Broj 46

- Sporazum o regulaciji voda Skadarskog jez- podru~ja sliva Skadarskog jezera. I pomenuti era i rijeke Bojane. Ovo je bez sumwe najva`nije i za Protokol o ribarstvu, iz 1956.godine, name}e op{tu Crnu Goru jedno od najaktuelnijih pitawa, kako sa obavezu objema dràvama da svojim zakonskim akti- vodoprivrednog, tako i ekonomskog, turisti~kog i ma propi{u mjere kojima }e se rje{avati pitawa ekolo{kog aspekta. Pored regulisawa i kanalisawa za{tite od zaga|ivawa jezerske i rje~ne vode. vodotoka i Jezera i odràvawa wihovih korita - u Sporazum, zbog toga, predstavqa polaznu osnovu za uèm smislu, ovim Sporazumom bi se regulisao i vi{e oblike saradwe i preduzimawe kompleksnih, {iri kontekst pitawa kao {to su: iskori{}avawe koordiniranih i sveobuhvatnih mjera za{tite jez- vodnih snaga, oticawe voda, odvodwavawe i sli~ne erskog sliva od zaga|ivawa. mjere; odbrana od poplava; akumulacioni i reten- Ostala pitawa relevantna za status sliva zioni radovi; problematika snabdijevawa vodom, Skadarskog jezera i rijeke Bojane. U narednom peri- kanalizacije, podzemnih voda; za{tite zemqi{ta od odu trebalo bi pravno regulisati pitawa usagla- erozije; kori{}ewe voda u poqoprivredi i dr., {to {avawa svih propisa obalnih dràva, koji se na diktiraju neposredni interesi i Crne Gore i bilo koji na~in odnose na ove vode i wihove Albanije. upotrebe tj. malograni~nog saobra}aja, prometa i - Sporazum o uspostavqawu slobodne trgo- trgovine, bescarinskih zona, turisti~ke saradwe i va~ke plovidbe na Skadarskom jezeru i rijeci zajedni~kih projekata u toj oblasti, prostornog i Bojani. Poslije II svjetskog rata, reìm me|unaro- urbanisti~kog planirawa, dvovlasni~kih imawa, dne plovidbe na Jezeru i Bojani, ustanovqen slobodnih pijaca i dr. Berlinskim ugovorom, 1878. godine, formalno- pravno je ukinut Sporazumom izme|u FNRJ i NR 9.4. NEOPHODNA DOMICILNA REGULATI- Albanije o rje{avawu i spre~avawu grani~nih VA I INICIJATIVE incidenata iz 1953. godine, po kome se izri~ito zabrawuje prelaz, bez dozvole, jugoslovensko- Savezne vlasti bi u dogledno vrijeme trebalo albanske granice od strane civilnih ili vojnih da usvoje zakonske osnove za{tite ìvotne sredine; plovnih objekata. Ponovno uspostavqawe ovog reìm voda od interesa za cijelu zemqu i me|unar- bilateralnog reìma slobodne trgova~ke i odnih voda; plovne puteve na vodama na kojima vaì putni~ke plovidbe na Skadarskom jezeru i rijeci me|unarodni i me|udràvni reìm plovidbe, koji- Bojani, putem zakqu~ewa posebnog sporazuma izme|u ma bi se precizno razgrani~ile nadle`nosti Crne Gore i Albanije opravdavaju vi{estruki i saveznih i republi~kih organa u ovim oblastima. U obostrani ekonomski, plovidbeni, trgova~ki, sao- ovom kontekstu mnoga sporna pitawa treba rije{iti bra}ajni, turisti~ki, prostorno-planerski i kul- i novim propisima o zakqu~ewu i izvr{ewu turno-istorijski interesi i razlozi. me|unarodnih ugovora, gdje bi se posebno detaqno - Sporazum o ribarstvu i za{titi biolo{kog odredile nadle`nosti federalnih jedinica u ovom bogatstva sliva Skadarskog jezera i rijeke Bojane. domenu. Ribarstvo je va`na privredna grana, ne samo za Prirodni i racionalni razlozi o~uvawa stanovni{tvo koje ìvi na obalama ovih voda, ve} i za{tite, ali i ekonomskog iskori{}avawa i val- za {iri region koji gravitira jezerskom slivu na orizacije bogatstava ovog podru~ja, urgentno teritoriji obje grani~ne dràve, zbog ~ega je ova nalaù, prevazilaèwe ograni~ewa koja djelatnost na listi onih, u Sporazumu iz proizilaze iz ~iwenice da preko Skadarskog jezera 1956.godine, za koje je predvi|eno sporazumno i i rijeke Bojane prelazi dràvna granica izme|u zajedni~ko rje{avawe. U ovom kontekstu, poseban Jugoslavije, odnosno Crne Gore i Albanije. Zbog toga zna~aj me|unarodnog sporazuma proizilazi iz je krajwe vrijeme da se pristupi prakti~noj real- ~iwenice da ~itav sliv predstavqa osoben, jedin- izaciji koncepta definisanog Sporazumom o stven i me|uzavisan prirodni i ekolo{ki sistem, sa vodoprivrednim pitawima iz 1956. godine, tj. za rijetkim, osjetqivim i ugroènim vrstama flore i pokretawe pregovora sa albanskom stranom u ciqu faune, ~iji se djelovi nalaze pod razli~itim zakqu~ewa i primjene dodatnih sporazuma o regu- dràvnim suverenitetima. Zbog toga je Sporazum o laciji, plovidbi, ribarstvu i za{titi od vr{ewu privrednih djelatnosti vezanih za zaga|ivawa. kori{}ewe jezerske flore i faune objektivna Normativna djelatnost, me|unarodno - pravna i nu`nost, kako sa aspekta pojedina~nih interesa nacionalna, samo je polazna pretpostavka za grani~nih dràva, tako i sa aspekta o~uvawa jezer- sveobuhvatan i kompleksan reìm za{tite, o~uvawa skog sliva kao cjeline. Pri istaknutom, vaqa i iskori{}avawa ovih voda i wihovih prirodnih ista}i da Sporazum iz 1956. godine polazi od bogatstava. Stvarna opredijeqenost i politi~ka shvatawa da ribarstvo pretpostavqa niz ekonom- voqa obalnih dràva i svih relevantnih subjekata skih i privrednih aktivnosti, mnogo {irih i kom- unutar wih, da se prihva}ene norme i standardi pleksnijih od ribolova, koje imaju za ciq razvoj i neposredno primijene i oìvotvore u svakodnevnom unapre|ewe ove vodoprivredne grane i ribolova kao ìvotu, su{tinski je preduslov za ostvarewe ovih wenog sastavnog dijela, pa name}e obavezu dono{ewa ciqeva. posebnih propisa koji }e regulisati pitawe ribolova i ribarstva na grani~nim rijekama i jezerima. - Sporazum o za{titi sliva Skadarskog jezera i rijeke Bojane od zaga|ivawa. U uèm i {irem T R E ] I D I O regionu ovih voda nalaze se veliki urbani i industrijski centri koji predstavqaju evidentnu opas- SMJERNICE ZA SPROVOÐEWE PLANA nost za prirodnu okolinu jezerskog sliva tj. kvalitet wegovih voda, biqni i ìvotiwski svijet. Prostorni plan Nacionalnog parka Problem za{tite jezerskog sliva od zaga|ivawe je, "Skadarsko jezero" je osnovni dokumenat kojim se bez sumwe, najaktuelniji od svih u ovom kontekstu usmjerava prostorni razvoj podru~ja Parka i wegove {to zahtijeva najtje{wu i najboqe organizovanu kontaktne zone, ostvaruju zajedni~ki interesi i saradwu grani~nih dràva. Razlog koji pove}ava ciqevi subjekata planirawa, te usmjerava i osigu- aktuelnost ovog problema za Crnu Goru je ~iwenica rava za{tita i unapre|ewe sredine na obuhva}enoj da je uveliko u toku realizacija projekta snabdije- teritoriji. Polaze}i od ovoga: vawa Crnogorskog primorja pitkom vodom iz - Republika Crna Gora i jedinice lokalne Strana 64 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001. samouprave, tj. op{tine Cetiwe, Podgorica i Bar, a @abqaku sa podgra|em, Muri}ima, Krwicama (Brod posredno Nik{i}, Danilovgrad i Kola{in, ugra- i Liman) i Radu{u. di}e u svoje planove i programe mjere za ostvari- - Pristupiti izradi investiciono-tehni~ke vawe postavki Prostornog plana Nacionalnog dokumentacije za osnovnu putnu saobra}ajnicu u parka. funkciji Parka, na pravcu Vladimir - Ostros - Vir - Sve organizacije koje obavqaju djelatnosti - Rijeka Crnojevi}a - Karu~ - Dodo{i - @abqak - na podru~ju Nacionalnog parka i wegove kontaktne Ponari - Vukovci - Bijelo Poqe - Podhum), obuh- zone, obavezne su da u svoje planove i programe unesu vataju}i kako rekonstrukciju i modernizaciju dion- zadatke i mjere kojima se obezbje|uje ostvarivawe ica koje se zadràvaju, tako i novih dionica za planskih postavki. izgradwu, ukqu~uju}i i pristupne puteve priobal- Razrada mjera i instrumenata, kojima }e se nim naseqima, u skladu sa rje{ewima Plana. obezbijediti odvijawe predvi|enih postupaka na - Pristupiti izradi Studije ambijentalnih za{titi i unapre|ewu prirodne sredine karakteristika naseqa, kao dokumentacione osnove Nacionalnog parka, kao i nesmetano realizovawe - sa tipologijom naseqskih struktura i planskih postavki razvoja, name}e preduzimawe specifi~nostima organizacije prostora, koja bi niza aktivnosti. U ovom smislu treba: bila polazi{te za usmjeravawe intervencija na - Utvrditi katastarske granice Nacionalnog konkretnim lokalitetima. parka i wegove kontaktne zone, u dijelu teritorija - Pristupiti izradi posebne Studije kojom }e op{tina kojima ti prostori pripadaju. se, u skladu sa postavkama Plana, predvidjeti val- - Aùrirati sekcije relevantnih topograf- orizacija potencijala Jezera za razvoj sportskih i skih karata (u razmjeri 1:25000 i dr.) i geodetskih rekreativnih aktivnosti (poligoni za jedrewe, staze planova za izgra|ena podru~ja Parka (u razmjerama za veslawe i sl.). koje zahtijeva izrada dokumentacije regulacionih - Pristupiti usagla{avawu {umsko- planova). ure|ajnih osnova {ireg podru~ja sa postavkama - Pristupiti izradi batimetrijske karte jez- Plana, u ciqu obezbje|ewa uslova za odgovaraju}u erskog akvatorijuma i, na osnovu tog dokumenta, za{titu i uzgoj {uma u granicama Parka. definisati plovne koridore, kanale i pristani{ta - Usloviti dono{ewe odluke o izgradwi - lu~ice sa servisima za prihvat ne samo lokalnih hidroenergetskih objekata u sistemu Tara-Mora~a ve} i plovila koja se o~ekuju maritimnim prethodnom izradom Elaborata o procjeni uticaja otvarawem Jezera. toga zahvata na ìvotnu sredinu Nacionalnog - Osnovati jedinstvenu organizaciju koja }e parka, s posebnim naglaskom na specifi~nost eko- preuzeti brigu o realizaciji prostornog koncepta i sistema Skadarskog jezera, kao dijela podru~ja razvoju podru~ja Parka, utemeqeno na elementima Jadranskog sliva. specifi~nog i sloènog programa definisanog - Formirati katastar aktuelnih zaga|iva~a Planom. kvaliteta voda (prije svega) i vazduha, te zemqi{ta - Pripremiti poseban Program za{tite i u podru~ju Nacionalnog parka, radi preduzimawa razvoja Nacionalnog parka koji }e, ura|en u skladu odgovaraju}ih mjera. sa planskim opredeqewima, postati osnovni doku- - Ustanoviti "nulto stawe" kvaliteta menat za sprovo|ewe Prostornog plana Parka. Ovaj ìvotne sredine na podru~ju Parka i wegove kon- dokumenat mora biti kompleksan, dugoro~an, inter i takne zone. multidisciplinarno koncipiran program, me|usob- - Uspostaviti stalni monitoring osnovnih no kompatibilnih i komplementarnih aktivnosti i elemenata prirodne sredine - voda, vazduha i djelatnosti, usagla{enih sa utvr|enim reìmima zemqi{ta. za{tite prostora. - Formirati, na bazi raspoloìvih podata- - Obavezati nadle`ne institucije da ka, informativnu osnovu o svim komponentama bio- postavke Prostornog plana Parka budu optimalno diverziteta podru~ja Parka, redovno je dopuwuju}i ugra|ene u Prostorni plan Republike, koji }e vre- novim saznawima, iz preduzetih istraìvawa. menski biti ograni~en do 2015. godine ili na duì - Nastaviti permanentna nau~na i druga period. istraìvawa podru~ja Parka, u ciqu stvarawa - Razmotriti potrebu izmjena i dopuna pros- osnove za mogu}e izmjene i dopune Prostornog plana, tornih planova op{tina ~iji prostori ulaze u sas- te eventualne izmjene granica Nacionalnog parka. tav podru~ja Nacionalnog parka, kao i op{tina koje Od posebne je va`nosti blagovremeno ostvari- posredno uti~u na ovaj prostor, odnosno sagledati vawe kontakata sa predstavnicima Republike stepen uskla|enosti postavki tih planova sa Albanije, radi upoznavawa sa polazi{tima, osnovn- Prostornim planom Parka i, saglasno tome, im postavkama i rje{ewima Plana Nacionalnog donijeti odgovaraju}e odluke. parka. Usagla{en pristup regulisawu pitawa od - Pristupiti reviziji aktuelne prostorno- zajedni~kog interesa za obije strane, preduslov je planske dokumentacije, odnosno Urbanisti~kog pro- stvarawa plodonosne osnove za sprovo|ewe Planom jekta revitalizacije gradskog jezgra Rijeke postavqenog koncepta. Crnojevi}a - vezano za relocirawe Fabrike za preradu ribe i, na wenoj lokaciji, Planom predvi|eno formirawe bawskog qe~ili{ta; Plana ure|ewa KORIŠ]ENA DOKUMENTACIONA OSNOVA maweg naseqa Virpazar - vezano za predloèna rje{ewa koja se ti~u industrijske zone, te pred- - Bazne studije za izradu "Programa za{tite, loèna rje{ewa saobra}aja - prolaz autoputa, unapre|ewa i kori{}ewa dobara Nacionalnog izmje{tawe èqezni~ke pruge i dr.; te parka "Skadarsko jezero"", IDEI, Titograd, Urbanisti~kog projekta centra Virpazara - vezano 1987.godine. (Geologija, Pedologija, Hidrologija, za Planom predloèno relaksirawe strukture na Meteorologija, Kulturno nasle|e, Stanovni{tvo, "ostrvu" - definisane aktuelnim UP-om i revital- Mreà naseqa, Dru{tvena kretawa i promjene, izovawe tri stara mosta. Poqoprivreda, [umarstvo, Flora i fauna, Lov i - Obezbijediti odgovaraju}u prostorno-plan- ribolov, Industrija, Turizam, Saobra}aj, Ostala sku dokumentaciju za sva naseqa predvi|ena za privreda, Za{tita i me|unarodni aspekti, Sinteza). aktivirawe u funkciji turisti~ke djelatnosti, pri - Prostorni plan Republike Crne Gore do ~emu prioritet treba dati Vrawini sa Lesendrom, 2000.godine - Izmjene i dopune, RZUP, Podgorica, 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 65 - Broj 46

1996. godine 473. - Prostorni plan Op{tine Cetiwe i GUP Na osnovu odredbe ~lana 16 Zakona o Fondu za Cetiwe, RZUP, Titograd, 1988.godine razvoj Republike Crne Gore ("Slu`beni list - Prostorni plan Op{tine Titograd i GUP Republike Crne Gore", broj 46/92), Vlada Republike Titograd, UI SR Slovenije, Qubqana, 1987.godine Crne Gore, na sjednici od 7. septembra 2001. godine, - Prostorni plan Op{tine Danilovgrad i donosi GUP Danilovgrad, RZUP, Titograd, 1988. godine - GUP Nik{i}, UI SR Hrvatske, Zagreb- R J E [ E W E Nik{i}, 1985.godine - Plan ure|ewa naseqa Virpazar, IAUS, O IMENOVAWU DVA ^LANA UPRAVNOG ODBORA Beograd, 1985. godine FONDA ZA RAZVOJ REPUBLIKE CRNE GORE - Urbanisti~ki projekat centra Virpazara, IAUS, Beograd, 1985.godine Imenuju se za ~lanove Upravnog odbora Fonda - Urbanisti~ki projekat revitalizacije za razvoj Republike Crne Gore: gradskog jezgra Rijeke Crnojevi}, RZUP, Podgorica, 1992. godine dr BO@O MIHAILOVI], profesor na - Op{ti program razvoja podru~ja Rijeke Ekonomskom fakultetu u Podgorici Crnojevi} - Primarne investicione ideje, RZUP, [EFIK NI[I], dipl. ing. gra|evinarstva, Podgorica, 1992. godine preduzetnik iz Bijelog Poqa. - Idejni projekat regulacije Skadarskog jezera, Drima i Bojane, Vodoprivredno preduze}e Broj: 02-3876/3 "Zeta", Titograd, 1973. godine Podgorica, 7. septembar 2001. godine - Idejni projekat regulacije Skadarskog jezera, Drima i Bojane - Izmjene, Vodoprivredno pre- Vlada Republike Crne Gore duze}e "Zeta", Titograd i Zavod za vodoprivredu, Predsjednik, Sarajevo, 1981.godine Filip Vujanovi}, s.r. - Skadarsko jezero, Zbornik radova sa sim- pozijuma CANU, Titograd, 1983.godine 474. - Franetovi} kap. Dinko - B"re, Historija Na osnovu odredaba ~lana 21 stav 2. Zakona o pomorstva i ribarstva Crne Gore do 1918. godine, javnim preduze}ima ("Slu`beni list Republike Istorijski institut NRCG, Titograd,1960. godine Crne Gore", broj 6/91 ), ~lana 5 Zakona o morskom - Dr Vasilije L. Radulovi}, Hidrologija dobru ("Slu`beni list Republike Crne Gore", broj sliva Skadarskog jezera, Zavod za geolo{ka 14/92), ~l. 1, 2 i 4 Odluke o osnivawu Javnog pre- istra`ivawa SRCG, Titograd, 1989.godine duze}a za upravqawe morskim dobrom Crne Gore - Prof. dr Jefto Milovi}, Istorijsko- ("Slu`beni list Republike Crne Gore", broj 25/92), geografski atlas Crne Gore, Univerzitetska rije~, Vlada Republike Crne Gore, na sjednici od 7. sep- Nik{i}, 1990. godine tembra 2001. godine, donosi - Program proizvodwe huminskih |ubriva, kulturnih supstrata za tresetne kocke i qekovita R J E [ E W E blata, Montcheming, Podgorica, 1996.godine - Informacije o zna~ajnim le`i{tima O RAZRJE[EWU OD DU@NOSTI DIREKTORA kvalitetne podzemne vode u Tu{kom poqu, Geolo{ki JAVNOG PREDUZE]A ZA UPRAVQAWE zavod Crne Gore MORSKIM DOBROM CRNE GORE - arh. Milorad Vukoti}, Zaboravqena arhitektura, "Ovdje", Titograd, Razrje{ava se RAJKO MIHOVI] od du`nosti 1973.godine direktora Javnog preduze}a za upravqawe morskim dobrom Crne Gore, na li~ni zahtjev. 472. Broj: 02-3879/7 Na osnovu odredbe ~lana 16. Zakona o Fondu za Podgorica, 7. septembar 2001. godine razvoj Republike Crne Gore ("Slu`beni list Republike Crne Gore", broj 46/92), Vlada Republike Vlada Republike Crne Gore Crne Gore, na sjednici od 7. septembra 2001. godine, Predsjednik, donosi Filip Vujanovi}, s.r.

R J E [ E W E 475. O RAZRJE[EWU OD DU@NOSTI DVA ^LANA Na osnovu odredaba ~lana 21 stav 2 Zakona o UPRAVNOG ODBORA FONDA ZA RAZVOJ REPUB- javnim preduze}ima ("Slu`beni list Republike LIKE CRNE GORE Crne Gore", broj 6/91 ), ~lana 5 Zakona o morskom dobru ("Slu`beni list Republike Crne Gore", broj 1. Razrje{ava se IVAN RAI^EVI], ministar 14/92), ~l. 1, 2 i 4 Odluke o osnivawu Javnog pre- trgovine u Vladi Republike Crne Gore, od du`nosti duze}a za upravqawe morskim dobrom Crne Gore ~lana Upravnog odbora Fonda za razvoj Republike ("Slu`beni list Republike Crne Gore", broj 25/92), Crne Gore, na li~ni zahtjev. Vlada Republike Crne Gore, na sjednici od 7. sep- 2. Razrje{ava se DU[AN SIMONOVI], tembra 2001. godine, donosi sekretar Republi~kog sekretarijata za razvoj od du`nosti ~lana Upravnog odbora Fonda za razvoj R J E [ E W E Republike Crne Gore, na li~ni zahtjev. O IMENOVAWU DIREKTORA JAVNOG PRE- Broj: 02-3876/2 DUZE]A ZA UPRAVQAWE MORSKIM DOBROM Podgorica, 7. septembar 2001. godine CRNE GORE Vlada Republike Crne Gore Predsjednik, Imenuje se za direktora Javnog preduze}a za Filip Vujanovi}, s.r. upravqawe morskim dobrom Crne Gore DRAGAN Strana 66 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

IVAN^EVI], doskora{wi pomo}nik ministra R J E [ E W E turizma. O RAZRJE[EWU OD DU@NOSTI DIREKTORA Broj: 02-3879/8 TURISTI^KE ORGANIZACIJE CRNE GORE Podgorica, 7. septembar 2001. godine Razrje{ava se VELIBOR ZOLAK od du`nosti Vlada Republike Crne Gore direktora Turisti~ke organizacije Crne Gore, na Predsjednik, li~ni zahtjev. Filip Vujanovi}, s.r. Broj: 02-3878/2 476. Podgorica, 7. septembar 2001. godine Na osnovu odredbe ~lana 12 stav 4 Uredbe o Vladi Republike Crne Gore ("Slu`beni list Vlada Republike Crne Gore Republike Crne Gore", br.15/94 i 4/97) i ~lana 5 Predsjednik, Uredbe o Generalnom sekretarijatu Vlade Republike Filip Vujanovi}, s.r. Crne Gore ("Slu`beni list Republike Crne Gore", broj 12/92), Vlada Republike Crne Gore, na sjednici 479. od 7. septembra 2001. godine, donosi Na osnovu odredbe ~lana 12 stav 4 Uredbe o Vladi Republike Crne Gore ("Slu`beni list R J E [ E W E Republike Crne Gore", br. 15/94 i 4/97) i odredbe ~lana 8 Odluke o osnivawu Turisti~ke organizaci- O RAZRJE[EWU OD DU@NOSTI SAVJETNIKA je Crne Gore ("Slu`beni list Republike Crne PREDSJEDNIKA VLADE REPUBLIKE CRNE Gore", broj 17/95), Vlada Republike Crne Gore, na GORE sjednici od 7. septembra 2001. godine, donosi

Razrje{ava se RADOSAV MARTINOVI] od R J E [ E W E du`nosti savjetnika predsjednika Vlade Republike Crne Gore za pitawa bezbjednosti, zbog odlaska na O IMENOVAWU DIREKTORA TURISTI^KE novu du`nost. ORGANIZACIJE CRNE GORE

Broj: 02-3877/3 Imenuje se za direktora Turisti~ke organi- Podgorica, 7. septembar 2001. godine zacije Crne Gore PREDRAG JELU[I], sekretar za privredu i finansije Op{tine Budva. Vlada Republike Crne Gore Predsjednik, Broj: 02-3878/3 Filip Vujanovi}, s.r. Podgorica, 7. septembar 2001. godine 477. Vlada Republike Crne Gore Na osnovu odredbe ~lana 15 stav 2 Zakona o Predsjednik, na~elima organizacije dràvne uprave ("Slu`beni Filip Vujanovi}, s.r. list Republike Crne Gore", broj 56/93), a u vezi sa ~lanom 19a stav 2 Uredbe o organizaciji i na~inu rada dràvne uprave ("Slu`beni list Republike Na osnovu ~lana 192 Zakona o op{tem Crne Gore, br. 8/93, 39/93, 19/95, 13/96, 24/96, 7/97, upravnom postupku i ~lana 13 Zakona o nevladinim 13/98, 27/98, 38/98, 18/99, 31 /99, 59/2000, 31/2001 i organizacijama (“Slu`beni list RCG", broj 27/99), 33/2001 ), Vlada Republike Crne Gore, na sjednici od postupaju}i po obavje{tewu nevladinog udruèwa 7. septembra 2001. godine, donosi naziva " TURISTI^KO DRU[TVO BIJELA - BIJELA" od 21.09.2001. godine, donosi R J E [ E W E R J E [ E W E O IMENOVAWU DIREKTORA UPRAVE CARINA U Registar nevladinih udruèwa, Kwiga br. I CRNE GORE redni broj 365, rubrika 6 vr{i se izmjena podatka o licu koj e }e zastupati i prtedstavqati nevladino Imenuje se za direktora Uprave carina Crne udruèwe naziva “TURISTI^KO DRU[TVO Gore MIODRAG RADUSINOVI], dosada{wi BIJELA - BIJELA" sa sjedi{tem u Bijeloj, vr{ilac du`nosti direktora Uprave carina Crne op{tina Herceg Novi. Gore. Nevladino udruèwe naziva “TURISTI^KO DRU[TVO BIJELA-BIJELA" zatupa}e i pred- Broj: 02-3875/3 stavqati [erovi} Boò iz Bijele, Vala bb. Podgorica, 7. septembar 2001. godine Obrazloèwe Vlada Republike Crne Gore Predsjednik, Rje{ewem ovog Ministarstva, broj 02-839/2000 Filip Vujanovi}, s.r. od 7.02.2000 godine upisano je u Registar nevladinih udruèwa, nevladino udruèwe naziva "TUR- 478. ISTI^KO DRU[TVO BIJELA - BIJELA" sa Na osnovu odredbe ~lana 12 stav 4 Uredbe o sjedi{tem u Bijeloj, pod rednim brojem 365. Vladi Republike Crne Gore ("Slu`beni list Dopisom broj 37 od 21.09.2001. godine nevladi- Republike Crne Gore", br. 15/94 i 4/97) i odredbe no udruèwe “TURISTI^KO DRU[TVO BIJELA - ~lana 8 Odluke o osnivawu Turisti~ke organizaci- BIJELA" obavijestio je ovo Ministarstvo o prom- je Crne Gore ("Slu`beni list Republike Crne jeni lica koje }e vr{iti poslove zastupawa i pred- Gore", broj 17/95), Vlada Republike Crne Gore, na stavqawa (obavje{tewe broj 13/2001). sjednici od 7. septembra 2001. godine, donosi Sa iznijetih razloga saglasno ~l. 17 Zakona o 27. septembar 2001. SLU@BENI LIST RCG Strana 67 - Broj 46 nevladinim organizacijama rije{eno je kao u dis- upisa u Registar nevladinih udruèwa. Uz prijavu pozitivu. je dostavqen osniva~ki akt i Statut. Protiv ovog rje{ewa moè se pokrenuti Polaze}i od navedenog, saglasno ~lanu 13. upravni spor u roku od 30 dana od dana prijema istog Zakona o nevladinim organizacijama i primjenom pred Vrhovnim sudom Republike Crne Gore. ~lana 131. Zakona o op{tem upravnom postupku rije{eno je kao u dispozitivu. Broj, 02-839/01 Protiv ovog rje{ewa moè se pokrenuti Podgorica, 21. 09.2001. godina upravni spor u roku od 30 dana od dana prijema istog pred Vrhovnim sudom Republike Crne Gore. Ministarstvo pravde Pomo}nik ministra, Broj: 02-3382/01 Branislav Radulovi}, s.r. Podgorica, 21.09.2001. godine

Ministarstvo pravde Na osnovu ~lana 192. Zakona o op{tem Pomo}nik ministra, upravnom postupku i ~lana 13. Zakona o nevladinim Branislav Radulovi}, s.r. organizacijama (“Slu`beni list RCG”, broj 27/99), Ministarstvo pravde rje{avaju}i o zahtjevu nevladinog udruèwa naziva "UDRU@EWE Na osnovu ~lana 192. Zakona o op{tem ZA[TITE OD PO@ARA BAR" od 17.09.2001. godine, upravnom postupku i ~lana 13. Zakona o nevladinim za upis u Registar nevladinih udruèwa, donosi organizacijama (“Slu`beni list RCG”, broj 27/99), Ministarstvo pravde rje{avaju}i po zahtjevu R J E [ E W E nevladinog udruèwa naziva "UDRU@EWE ZA ZA[TITU PRIRODE IVA" od 21.09.2001. godine, za UVA@AVA se Zahtjev nevladinog udruèwa upis u Registar nevladinih udruèwa, donosi naziva "UDRU@EWE ZA[TITE OD PO@ARA BAR" sa sjedi{tem u Baru i u Registar nevladinih R J E [ E W E udruèwa upisuje dana 21.09.2001. godine, pod rednim brojem 1275, koje }e zastupati i predstavqati UVA@AVA se Zahtjev nevladinog udruèwa Joveti} Braco iz Bara, B. revolucije 4. naziva "UDRU@EWE ZA ZA[TITU PRIRODE IVA" sa sjedi{tem u Kola{inu i u Registar nevla- Obrazloèwe dinih udruèwa upisuje dana 21.09.2001. godine, pod Nevladino udruèwe naziva "UDRU@EWE rednim brojem 1277, koje }e zastupati i pred- ZA[TITE OD PO@ARA BAR" obratilo se ovom stavqati Xudovi} Slobodan iz Kola{ina, ul. Ministarstvu prijavom od 17.09.2001. godine, radi 13.jula br.31. upisa u Registar nevladinih udruèwa. Uz prijavu je dostavqen osniva~ki akt i Statut. Obrazloèwe Polaze}i od navedenog, saglasno ~lanu 13. Nevladino udruèwe naziva "UDRU@EWE ZA Zakona o nevladinim organizacijama i primjenom ZA[TITU PRIRODE IVA" obratilo se ovom ~lana 131. Zakona o op{tem upravnom postupku Ministarstvu prijavom od 21.09.2001. godine, radi rije{eno je kao u dispozitivu. upisa u Registar nevladinih udruèwa. Uz prijavu Protiv ovog rje{ewa moè se pokrenuti je dostavqen osniva~ki akt i Statut. upravni spor u roku od 30 dana od dana prijema istog Polaze}i od navedenog, saglasno ~lanu 13. pred Vrhovnim sudom Republike Crne Gore. Zakona o nevladinim organizacijama i primjenom ~lana 131. Zakona o op{tem upravnom postupku Broj : 02-4451 /01 rije{eno je kao u dispozitivu. Podgorica, 21.09.2001. godine Protiv ovog rje{ewa moè se pokrenuti upravni spor u roku od 30 dana od dana prijema istog Ministarstvo pravde pred Vrhovnim sudom Republike Crne Gore. Pomo}nik ministra, Branislav Radulovi}, s.r. Broj: 02-4512/01 Podgorica, 21.09.2001. godine

Na osnovu ~lana 192. Zakona o op{tem Ministarstvo pravde upravnom postupku i ~lana 13. Zakona o nevladinim Pomo}nik ministra, organizacijama (“Slu`beni list RCG”, broj 27/99), Branislav Radulovi}, s.r. Ministarstvo pravde rje{avaju}i po zahtjevu nevladinog udruèwa naziva "UDRU@EWE ZA BOQE SJUTRA NIK[I]" od 20.09.2001. godine, za Na osnovu ~lana 192. Zakona o op{tem upis u Registar nevladinih udruèwa, donosi upravnom postupku i ~lana 13. Zakona o nevladinim organizacijama (“Slu`beni list RCG”, broj 27/99), R J E [ E W E Ministarstvo pravde rje{avaju}i po zahtjevu nevladinog udruèwa naziva "ASOCIJACIJA FREE UVA@AVA se Zahtjev nevladinog udruèwa MEDIA" od 21.09.2001. godine, za upis u Registar naziva "UDRU@EWE ZA BOQE SJUTRA NIK[I]" nevladinih udruèwa, donosi sa sjedi{tem u Nik{i}u i u Registar nevladinih udruèwa upisuje dana 21.09.2001. godine, pod red- R J E [ E W E nim brojem 1276, koje }e zastupati i predstavqati Memarevl} Radmila iz Nik{i}a, Kapino Poqe bb. UVA@AVA se Zahtjev nevladinog udruèwa naziva "ASOCIJACIJA FREE MEDIA" sa sjedi{tem u Obrazloèwe Podgorici i u Registar nevladinih udruèwa Nevladino udruèwe naziva "UDRU@EWE ZA upisuje dana 21.09.2001. godine, pod rednim brojem BOQE SJUTRA NIK[I]" obratilo se ovom 1278, koje }e zastupati i predstavqati \uranovi} Ministarstvu prijavom od 20.09.2001. godine, radi Dra{ko iz Podgorice, Ul. beogradska 6. Strana 68 - Broj 46 SLU@BENI LIST RCG 27. septembar 2001.

Obrazloèwe R J E [ E W E Nevladino udruèwe naziva "ASOCIJACIJA FREE MEDIA" obratilo se ovom Ministarstvu pri- UVA@AVA se Zahtjev nevladinog udruèwa javom od 21.09.2001. godine, radi upisa u Registar naziva "UDRU@EWE GRA\ANA KLUB-ZDRAVA nevladinih udruèwa. Uz prijavu je dostavqen HRANA -11 " sa sjedi{tem u Nik{i}u i u Registar osniva~ki akt i Statut. nevladinih udruèwa upisuje dana 20.09.2001. Polaze}i od navedenog, saglasno ~lanu 13. godine, pod rednim brojem 1271, koje }e zastupati i Zakona o nevladinim organizacijama i primjenom predstavqati Pantovl} Stojanka iz Nik{i}a, ~lana 131. Zakona o op{tem upravnom postupku Vidrovan bb. rije{eno je kao u dispozitivu. Obrazloèwe Protiv ovog rje{ewa moè se pokrenuti Nevladino udruèwe naziva "UDRU@EWE upravni spor u roku od 30 dana od dana prijema istog GRA\ANA KLUB-ZDRAVA HRANA -11 " obratilo se pred Vrhovnim sudom Republike Crne Gore. ovom Ministarstvu prijavom od 19.09.2001. godine, radi upisa u Registar nevladinih udruèwa. Uz Broj : 02-4513/01 prijavu je dostavqen osniva~ki akt i Statut. Podgorica, 21.09.2001. godine Polaze}i od navedenog, saglasno ~lanu 13. Zakona o nevladinim organizacijama i primjenom Ministarstvo pravde ~lana 131. Zakona o op{tem upravnom postupku Pomo}nik ministra, rije{eno je kao u dispozitivu. Branislav Radulovi}, s.r. Protiv ovog rje{ewa moè se pokrenuti upravni spor u roku od 30 dana od dana prijema istog pred Vrhovnim sudom Republike Crne Gore. Na osnovu ~lana 192. Zakona o op{tem upravnom postupku i ~lana 13. Zakona o nevladinim Broj: 02-4483/01 organizacijama (“Slu`beni list RCG”, broj 27/99), Podgorica, 20.09.2001. godine Ministarstvo pravde rje{avaju}i po zahtjevu nevladinog udruèwa naziva "AUTO MOTO KLUB - Ministarstvo pravde KUNÊR" od 21.09.2001. godine, za upis u Registar Pomo}nik ministra, nevladinih udruèwa, donosi Branislav Radulovi}, s.r. R J E [ E W E S A D R @ A J UVA@AVA se Zahtjev nevladinog udruèwa naziva "AUTO MOTO KLUB - KUNÊR" sa Reg.br. Strana sjedi{tem u Podgorici i u Registar nevladinih udruèwa upisuje dana 21.09.2001. godine, pod red- 469.Odluka o obrazovawu Komisije za izradu nim brojem 1279, koje }e zastupati i predstavqati predloga zakona o referendumu o Kun~er Frawo iz Podgorice, V proleterska 89. dràvnom statusu Crne Gore...... 1 47o.Odluka o dono{ewu Prostornog plana Obrazloèwe podru~ja posebne namjene za Nacionalni Nevladino udruèwe naziva "AUTO MOTO park "Skadarsko jezero"...... 1 KLUB - KUNÊR" obratilo se ovom Ministarstvu 471.Prostorni plan podru~ja posebne namjene prijavom od 21.09.2001. godine, radi upisa u Registar za Nacionalni park "Skadarsko jezero" .. 2 nevladinih udruèwa. Uz prijavu je dostavqen 472.Rje{ewe o razrje{ewu od du`nosti dva osniva~ki akt i Statut. ~lana Upravnog odbora Fonda za razvoj Polaze}i od navedenog, saglasno ~lanu 13. Republike Crne Gore ...... 65 Zakona o nevladinim organizacijama i primjenom 473.Rje{ewe o imenovawu dva ~lana Upravnog ~lana 131. Zakona o op{tem upravnom postupku odbora Fonda za razvoj Republike Crne rije{eno je kao u dispozitivu. Gore ...... 65 Protiv ovog rje{ewa moè se pokrenuti 474.Rje{ewe o razrje{ewu od du`nosti direk- upravni spor u roku od 30 dana od dana prijema istog tora Javnog preduze}a za upravqawe pred Vrhovnim sudom Republike Crne Gore. morskim dobrom Crne Gore...... 65 475.Rje{ewe o imenovawu direktora Javnog Broj: 02-4515/01 preduze}a za upravqawe morskim dobrom Podgorica, 21.09.2001. godine Crne Gore ...... 65 476.Rje{ewe o razrje{ewu od du`nosti sav- Ministarstvo pravde jetnika predsjednika Vlade Republike Pomo}nik ministra, Crne Gore ...... 66 Branislav Radulovi}, s.r. 477.Rje{ewe o imenovawu direktora Uprave carina Crne Gore...... 66 478.Rje{ewe o razrje{ewu od du`nosti direk- Na osnovu ~lana 192. Zakona o op{tem tora Turisti~ke organizacije Crne Gore .. 66 upravnom postupku i ~lana 13. Zakona o nevladinim 479.Rje{ewe o imenovawu direktora Turi- organizacijama (“Slu`beni list RCG”, broj 27/99), sti~ke organizacije Crne Gore ...... 66 Ministarstvo pravde rje{avaju}i po zahtjevu nevladinog udruèwa naziva "UDRU@EWE MINISTARSTVO PRAVDE RCG GRA\ANA KLUB-ZDRAVA HRANA -11 " od 19.09. 2001. godine, za upis u Registar nevladinih Rje{ewa o upisu u Registar nevladinih udruèwa, donosi udruèwa ...... 66-68

Izdava~: Novinsko-izdava~ka ustanova Slu`beni list Republike Crne Gore. Podgorica, Novaka Milo{eva 10/I. Direktor i glavni i odgovorni urednik Mom~ilo Vujo{evi}. Urednik ]irko Bulatovi}. Telefoni: Direktor245-073. Uredni{tvo 248-559 i 242-551. Ra~unovodstvo 634-661. Pretplata tel/faks 245-073. Internet: http://www.sllrcg.cg.yu, E-mail: [email protected] [tampa i distribucija: Novinsko-javno preduze}e “Pobjeda”