ROZPRAWY NAUKOWE Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu

2017, 58, 3–16

Lidia Pac-Pomarnacka wyższa szkoła bankowa

Tradycja skoków z mostu w Mostarze. Wielowymiarowa rola skoczków a turystyka kulturowa

Cel badań. Celem artykułu jest przedstawienie tradycji skoków ze Starego Mostu w Mos­ tarze i jej wielowymiarowego charakteru na tle innych atrakcji tego coraz bardziej turystycznie popularnego miasta. W tekście przybliżona została historia miasta Mostar, Starego Mostu, wpisanego na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO oraz tradycja skoków z niego do rzeki Neretwy. Zamysłem autorki było zwrócenie uwagi na rolę mostarskich skoczków w kreowaniu turystycznego wizerunku Mostaru, jak również Bośni i Hercegowiny. Materiał i metody. Szczególnej analizie zostało poddane zagadnienie roli społecznej skoczków, bardzo często pomijanej, stanowiącej zwykle drugorzędny cel badań naukowych dotyczących stolicy Hercegowiny. Autorka zwraca także uwagę na stosunek samych skoczków do tradycji, często przekazywanej w rodzinach z pokolenia na pokolenie. Metody. Badania etnogra­ ficzne (terenowe), wywiad.W yniki. Bazując na własnych doświadczeniach z podróży, zarówno w charakterze turysty jak i pilota wycieczek zagranicznych, badaczka wykazała, że około 450-letnia tradycja mostarskich skoków niesie za sobą wiele wartości, zarówno z zakresu turystyki kulturowej (niematerialnego dziedzictwa kulturowego) jak i zagadnień związanych z socjologią (w tym przypadku roli społecznej). Wnioski. Badania etnograficzne dowiodły też, iż turysta kulturowy ma do czynienia ze zjawiskiem autentycznym, tak ostatnio przez niego właśnie poszukiwanym. Słowa kluczowe: Bośnia i Hercegowina, Mostar, skoki z mostu, Stary Most, rola społeczna

[…] im bardziej poznaję Bałkany, składa się z dwóch części: chorwackiej (kato- tym bardziej ich nie znam. lickiej) oraz boszniackiej1 (muzułmańskiej). I nigdy nie wydaję wyroków ostatecznych. Ich nieformalną granicę stanowi rzeka o pięk- (Bilski 2011, s. 25) nej turkusowej barwie – Neretwa. Mostar proponuje wiele różnorodnych atrakcji tu- wprowadzenie rystycznych, lecz niewątpliwie symbolem miasta jest Stary Most (w języku bośniackim Tradycja skoków ze Starego Mostu w Mo- Stara Ćuprija) wpisany na Listę Światowego starze sięga 1566 r., oznacza to, że widowisko, Dziedzictwa UNESCO oraz jego 450-letnia jakim jest skok z wysokości około 21 m do tradycja skoków. rzeki Neretwy, budzi zainteresowanie już Interesującą pozycją naukową jest wyda- około 450 lat. Dla mieszkańców Mostaru nie w 1997 r. numeru 6 czasopisma Krasno­ (Bośnia i Hercegowina) skoki ze Starego gruda, zadedykowanego kulturze i literaturze Mostu są powodem do dumy. Twierdzą, że Bośni i Hercegowiny. Kilka prezentowanych skok z mostu jest dowodem mostarskiego tekstów poświęconych jest zagadnieniom serca. Turyści, głównie zagraniczni, uważają związanym z Mostarem. Schneider (1997, tę tradycję za skarb kulturowy Bośni i Her- s. 143–151), w swoim artykule, koncentruje cegowiny. Wielu z nich nie wyobraża sobie się głównie na wydarzeniach ostatniej wojny. opuszczenia Mostaru bez dokumentacji foto- graficznej skoczka w locie. Przybywają tu zatem ludzie z całego świata, by zobaczyć 1 Boszniackiej, czyli zamieszkiwanej przez Stare Miasto, które zostało odbudowane po Boszniaków. Boszniak (z języka bośniackiego „Boš­ wojnie lat 90. XX w., lecz w dalszym ciągu njak” – określenie mieszkańca Bośni i Hercego- noszące ślady niedawnej historii. Miasto winy wyznającego islam. ROZPRAWY NAUKOWE L. Pac-Pomarnacka 4 AWF WE WROCŁAWIU Tradycja skoków z mostu w Mostarze

Autor dokładnie opisuje zburzenie mostu, ideologiczne czynniki jego budowy w wielo- do którego doszło w 1992 r. oraz konsekwen- aspektowym kontekście, omawia przypadek cje tego zdarzenia, o skoczkach tylko wspo- Bośni i Hercegowiny oraz Mostaru na tle mina. Koschnik (1997, s. 152–160) skupia szerszej literatury dotyczącej ideologii i prze- się głównie na aspektach swojej pracy, gdyż kształceń polityczno-ekonomicznych (Dju- w 1994 roku został mianowany Administra- rasovic 2016, s. 11). torem Mostaru z ramienia Unii Europejskiej. Artykuły dotyczące Mostaru, pojawiły Merill (1997, s. 161–167) natomiast opisuje się również w polskiej prasie. Stolica Herce- swoją podróż do powojennej Bośni i Herce- gowiny opisywana jest głównie w kontekście gowiny, zwracając szczególną uwagę na kon- minionej wojny i atrakcji turystycznych, flikty muzułmańsko-chorwackie i niszczenie o czym świadczą już same tytuły artykułów, obiektów kultu religijnego (zarówno mecze- np. „Mostar: tutaj ulicami płynęła krew” tów, kościołów katolickich, jak i cerkwi prawo- (Brożek 2013a). W innym artykule Brożek sławnych) oraz pozostałego dziedzictwa kul- wspomina o skoczkach z Mostaru, którzy turowego miasta (w tym Starego Mostu). za pieniądze skaczą z balustrady do rzeki. O skoczkach wspomina przewodnik turys­ Zwraca uwagę również, że „skoki z mostu tyczny „Bałkany” (Żemojtela, 2009, s. 110), to dawna tradycja, gdyż przed laty były lo- w którym można przeczytać o moście „jako kalnym odpowiednikiem matury – każdy miejscu konkursowych męskich skoków dziel- chłopiec musiał co najmniej raz skoczyć do nych Ikarów – który był symbolem głównego rzeki, aby udowodnić że jest już prawdzi- miasta Hercegowiny” a także o skokach do wym mężczyzną” (Brożek 2013b). wody śmiałków, zbierających za swój wyczyn Inny tekst w polskiej prasie wspomina pieniądze (s. 111). Nikt jednak nie analizuje o Mostarze ponownie w aspekcie minionej tematu skoczków: ich pasji, postrzegania sa- wojny: „Oblegający wschodni Mostar Chor- mych siebie, roli społecznej, jaką odgrywają, waci zrujnowali piękne, zabytkowe serce czy też ich wyczynu sportowego. miasta” (Kacewicz 2009), oraz w aspekcie Wiele pozycji naukowych dotyczy odbu- podziału kulturowego: „Muezini i dzwon- dowy Starego Mostu, gdyż jego zniszczenie nicy zagłuszają się, tworząc męczącą kako- stało się jednym z symbolicznych wydarzeń fonię dźwięków” (Kacewicz 2009). ostatniej wojny. Yarwood (1999) przedsta- wia prace organizacji European Union Ad- ministration of Mostar nad rekonstrukcją cel badań zniszczonego miasta. Petrović skupiła się natomiast na zagadnieniach związanych Celem podjętych badań było odkrycie z dobrami kulturowymi: „Istotnym jest, że roli mostarskich skoczków w kreowaniu tu- obiekty kulturowe stanowią zjednoczoną rystycznego wizerunku Mostaru (pośrednio siłę oraz promują pokój i harmonię między także Bośni i Hercegowiny) oraz ich roli spo- narodami” (Petrović 2012, s. 30). Autorka łecznej i kulturowej. W szczególności autorka zwraca głównie uwagę na fakt, że agresor, starała się zbadać stosunek skoczków do tra- niszcząc obiekty/dobra kulturowe, uderza dycji oraz opisać fenomen skoków jako tra- tak naprawdę w społeczeństwo: „Nieprzy- dycji przechodzącej z pokolenia na pokolenie. jaciel zdaje sobie sprawę, że niszcząc dobra Artykuł powstał na podstawie wieloletniej kulturowe, uderza w lokalną strukturę spo- obserwacji własnej, wywiadów przeprowa- łeczną, której jedność zależna jest właśnie dzonych w latach 2012–2014 wśród mo- od tych dóbr” (Petrović 2012, s. 43). starskich skoczków (skupiających się w or- Nordtvedt traktuje Stary Most jako sym- ganizacji Klub Skakača u vodu „Mostari’’), bol tak podziału, jak i połączenia Bosznia- miejscowych przewodników, pracowników ków i Chorwatów. Postrzega Mostar jako „ instytucji takich jak: Muzej Hercegovine mikrokosmos etnicznego i religijnego kon- (ul. Bajatova 4 Mostar), Biščevića Kuća fliktu” (Nordtvedt 2007, s. 15). (ul. Biščevića bb, Mostar), Muzej Stari Most Djurasovic stara się zrozumieć, jakie zna- (Stari grad.b.b., Mostar), Klub Skakača u Vodu czenie ma miasto Mostar, bierze pod uwagę „Mostari” (Stari most/Onešćukova, Mostar).

Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu, 58, 2017 http://rozprawynaukowe.pl/ L. Pac-Pomarnacka ROZPRAWY NAUKOWE Tradycja skoków z mostu w Mostarze AWF WE WROCŁAWIU 5

materiał i metody w latach 1992–1995. Wojnę tę zakończyło porozumienie w Dayton, nadające krajowi Metodologia przeprowadzonych badań obecny kształt oraz ustrój polityczny. Pań- terenowych została zaczerpnięta z rozprawy stwo zostało podzielone na dwie jednostki doktorskiej „Wzory kultury fizycznej a role administracyjne: Federację Muzułmańsko- społeczne w grupach etnicznych Bałkanów: -Chorwacką oraz Republikę Serbską. Z danych Boszniaków, Chorwatów, Czarnogórców” spisu ludności z 1991 r. wynika, że Bośnię (Pac-Pomarnacka 2015, s. 77–100). i Hercegowinę zamieszkiwało 4,5 mln lud- Wywiady oraz analiza oryginalnych tek- ności, w tym: 44% Boszniaków (Muzułma- stów źródłowych były dla autorki możliwe nów), 37% Serbów, 17% Chorwatów i 2% dzięki znajomości języków chorwackiego, innych (Ibrahimbegovic-Gafic 2011, s. 226). bośniackiego i serbskiego. Nazwiska autorów Około 200 tys. mieszkańców, w tym Bosz- wypowiedzi w artykule zaznaczono inicja- niaków (stanowiących większość), zginęło łami, np. S.F. w czasie działań wojennych w latach 1992– 1995, a około 1 mln ludności wyemigrowało poza granice Bośni i Hercegowiny. Mostar WYNIKI położony jest w granicach Federacji Muzuł- mańsko-Chorwackiej. W czasie wojny toczył Mostar – poróżnione miasto się w nim konflikt głównie między Chorwa- tami (katolikami) oraz Boszniakami (mu- Stary Most, z którego odbywają się skoki zułmanami). Jak wiele innych miast (np. do rzeki Neretwy, znajduje się w mieście Mo- Sarajewo, Počitelj, Višegrad, Konjic) został star, nieoficjalnej stolicy regionu geograficz- zniszczony podczas działań wojennych. Ucierpiał również Stary Most, wizytówka nego Hercegowina. Został wpisany na Listę miasta, wysadzony w powietrze przez Armię Światowego Dziedzictwa UNESCO w 2005 r. Chorwacką. Ten kamienny most, który po- Bośnia i Hercegowina jest państwem fede- wstał za czasów panowania na Bałkanach racyjnym ze stolicą w Sarajewie, położonym Turków Osmańskich był symbolem pojed- w południowo-wschodniej części Europy, na nania między Wschodem i Zachodem. Do Półwyspie Bałkańskim. Dzieje Bośni i Her- czasów panowania tureckiego był drewniany, cegowiny w ostatnich latach przedstawiane na zlecenie sułtana Sulejmana Wielkiego, były głównie jako część historii Jugosławii zastąpiony został mostem kamiennym przez (Hofman-Pianka 2000, s. 10). Jakie fakty tureckiego mistrza Hajrrudina. Dla Mostaru historyczne złożyły się na istniejącą tam mo- jest symbolem miasta, a sama nazwa „Mo- zaikę kulturową i etniczną? Bośnia i Herce- star” oznacza człowieka, który niegdyś strzegł gowina od wieków znajdowała się na styku mostu oraz pobierał opłatę za przejście. wielu kultur. W okresie podbojów rzymskich była częścią prowincji Cesarstwa Rzymskiego, Historia skoków do wody około VII w. n.e. na tereny te przybyli Sło- wianie. W późniejszym czasie była miejscem Skoki do wody jest to wodna dyscyplina ścierania się wpływów łacińskich i bizantyj- sportowa, obejmująca różne konkurencje sko- skich (Hofman-Pianka 2000, s. 10). W XV w. ków, czyli wykonywane z wieży (z wysokości tereny dzisiejszej Bośni i Hercegowiny zajęli 5, 7 lub 10 m) lub trampoliny (z wysokości Turcy Osmańscy, którzy pozostawili po sobie 1 lub 3 m). Są międzynarodowym sportem spuściznę kulturową, obejmującą architek- będącym jedną z najbardziej popularnych turę, sztukę, obyczaje, religię czy nawet tzw. dyscyplin na Olimpiadzie, z racji swojego turcyzmy, ciągle żywe w języku bośniackim. spektakularnego charakteru. Powietrzne Wiele miast zachowało układ urbanistyczny akro­bacje zawodników porównuje się z wi- z czasów tureckich (np.: Mostar, Sarajewo, dowiskami gimnastyków czy tancerzy ze Počitelj, Travnik). Bośnia i Hercegowina jest względu na właściwości ciała, takie jak siła, suwerennym państwem od 1992 r., kiedy to elastyczność i zwinność. Wielu profesjonal- proklamowała swoją niezależność od Jugo- nych skoczków było wcześniej zawodowymi sławii, co stało się przyczyną wojny domowej tancerzami lub gimnastykami.

Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu, 58, 2017 http://rozprawynaukowe.pl/ ROZPRAWY NAUKOWE L. Pac-Pomarnacka 6 AWF WE WROCŁAWIU Tradycja skoków z mostu w Mostarze

Skoki do wody od ponad 100 lat są dyscy- wości. W innym francuskim rejonie (Arde- pliną olimpijską, jednakże mają dużo dłuższą che), popularne są skoki nie tylko z mostu, historię. Wspomina o nich Homer w „Ilia- ale również z pobliskich skał. dzie” (2000, s. 181), a jednym z pierwszych W innym bardzo znanym kurorcie wy- znanych wizerunków skoczka do wody jest poczynkowym Meksyku – Acapulco turyści ten znaleziony w Grobowcu Nurka. Po wło- mogą zobaczyć skoki z wysokich klifów. To sku nazywany Tomba del tuffatore, znajduje znacząca atrakcja tego miasta, którą uświet- się w południowej części Włoch, w regionie niają skoczkowie z La Quebrada. Ich wyczyny historycznym Magna Graecia. Grobowiec mają charakter ekstremalny – skaczą ze skał nurka jest obecnie częścią muzeum Paestrum. do wąskiej zatoki. Śmiałkowie podczas lotu W mogile znajduje się malowidło, datowane wykonują różne akrobatyczne figury (salta, na V w. p.n.e., od którego to miejsce zyskało śruby) nawet z wysokości ponad 40 m. Skoki swoją nazwę; przedstawia chłopca (lub męż- są bardzo widowiskowe, zwłaszcza tuż przed czyznę), skaczącego do wzburzonej falami zapadnięciem zmierzchu, gdy są wykonywane wody. Skok wykonywany jest z platformy, z zapalonymi pochodniami. Przed oddaniem prawdopodobnie skonstruowanej właśnie skoku każdy skoczek musi wspiąć się po stro- w tym celu (Holloway 2006). mym klifie, co już wzbudza ogromne emocje Pierwsze nowożytne zawody w tej dys- wśród oglądających i jest zapowiedzią wiel- cyplinie odbyły się w Anglii w 1880 r. Jed- kiego wyczynu. Na szczycie klifu znajduje się nakże sport ów najprężniej zaczął rozwijać kilka kapliczek poświęconych Matce Boskiej. się równolegle w Niemczech i Szwecji (w wie- Tradycja nakazuje, aby każdy przed skokiem ku XIX), by w 1904 r. zadebiutować na Igrzy- pomodlił się o powodzenie i spokojny lot. skach Olimpijskich w Saint Louis. Technika Skoki są trudne do wykonania, nie tylko ze względu na wysokość 40 m i bardzo wąską skoków do wody była bardzo modyfikowana szczelinę, ale również z powodu zróżnico- w następnych latach. Oprócz modelu olim- wanego poziomu wody, która podczas od- pijskiego, czyli skoków z trampoliny i wieży, boju ma tylko niewystarczające 3–4 m głę- pojawiły się również odmienne formy, nio- bokości. Skoczkowie za pomocą systemu sące ze sobą wiele innych wartości niż spor- nagłaśniającego są informowani, w którym towe (np. estetyczne, kulturowe), które zo- momencie mogą oddać skok. Skała, na której stały w nich sprowadzone na dalszy plan. stoją, nie jest na całej długości prostopadła Pojawiły się również formy ekstremalne (skoki do lustra wody, co stanowi dodatkowe utrud- ze skał, klifów, mostów). nienie. Śmiałek musi się bardzo skoncentro- W Rzymie, zgodnie z tradycją, w każdy wać i mocno odbić od podłoża, aby osiągnąć Nowy Rok o godzinie 12:00 wielu śmiałków bezpieczną odległość od skały przy lądowa- skacze z mostu Cavour do lodowatej i zamu- niu w wodzie. Pokazy zaczynają skoczkowie lonej rzeki Tyber. Styczniowa temperatura mniej zaawansowani, skaczący z niższej wy- powietrza i wody nie ma dla nich znaczenia. sokości (kilkanaście metrów). Kulminacyj- Widowisko odbywa się już od ponad 50 lat, nym punktem pokazu, jest skok najbardziej i co roku chętnych nie brakuje, a raczej przy- zaawansowanego mężczyzny, który wspina bywa. Wydarzenie przyciąga rzesze widzów, się po skałach na wysokość 42 m i z tego zarówno mieszkańców Rzymu, jak i turystów. poziomu oddaje skok połączony z niezwy- Z mostów skacze się w wielu miejscach na kłymi powietrznymi akrobacjami. Podkre- świecie w sposób często nieoficjalny. Bardzo ślić należy, iż w tej ekstremalnej konkurencji dużą popularnością cieszą się skoki we Fran- wejście do wody zawsze odbywa się nogami. cji, np. z mostów określanych jako pont du Nie praktykuje się innej formy, gdyż byłaby diable (diabelski most). Ma to miejsce np. ona zbyt niebezpieczna – zawodnicy podczas w Herault, gdzie skacze się z wysokości 27 m. skoku osiągają prędkość około 100 km/godz., Trudność tych skoków polega także na ko- i po wykonaniu serii akrobacji, wpadając do nieczności trafienia w ograniczone pole głę- wody, pokonują jej ogromny opór. Niewłaś­ bokiej wody. Co ciekawe, skoczkami z dia- ciwe ułożenie ciała może skutkować poła- belskich mostów są przede wszystkim dzieci maniem żeber i uszkodzeniem narządów i młodzież zamieszkująca pobliskie miejsco- wewnętrznych.

Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu, 58, 2017 http://rozprawynaukowe.pl/ L. Pac-Pomarnacka ROZPRAWY NAUKOWE Tradycja skoków z mostu w Mostarze AWF WE WROCŁAWIU 7

Regionalne tradycje skoków do wody dzili próby odwagi. Kto odważy się skoczyć miały zdecydowany wpływ na powstanie w dół? Rozpisywano konkursy, najbardziej konkurencji sportowych w skokach z dużych ryzykowni skoczkowie swej generacji byli wysokości. Jest kilka miejsc na świecie, gdzie dobrze znani w mieście” (Schneider 1997, w wymierny sposób można ocenić wyniki s. 145–146). Evlija čelebi, turecki pisarz i po- konkursów. dróżnik (żyjący w XVII w.), pisał, że most Interesującym wydarzeniem na świecie niedługo po wzniesieniu stał się jedną z naj- były Mistrzostwa Świata w Pływaniu, które słynniejszych budowli na Bałkanach, którą w 2015 r. odbyły się w Kazaniu w Rosji. Na by zobaczyć, przybywali z różnych stron we- mistrzostwach tych można było podziwiać zyrzy, ludzie szlachetnie urodzeni. Gratulo- skoki do wody zarówno z wieży i trampo- wali odwagi skaczącym dzieciom (Schnei­ liny, jak i z dużej wysokości (27 m). Skakano der 1997, s. 144). do rzeki Kazanka, a złoty medal zdobył re- Petrović pisze, że chłopcy już w wieku prezentant Wielkiej Brytanii Gary Hunt. Zna- 7 lat rozpoczynali treningi na moście: „those czący sukces osiągnął również jedyny star- brave jumps have always been something tujący Polak, Krzysztof Kolanus, zajmując of a ritual”2 (Petrović 2012, s. 70). Skoki były 10 miejsce na 28 startujących zawodników. pewnego rodzaju wejściem w dorosłość: Należy podkreślić, że polski zawodnik po- „They were each a test of courage and pas- chodzący z Częstochowy zakwalifikował się sage into manhood”3 (s. 70). do finału mistrzostw z czwartym wynikiem. Sito Sucić (1997, s. 170), podobnie jak Pe- Mamy zatem w tej konkurencji znaczącego trović twierdzi, że skoki ze Starego Mostu w skali światowej sportowca. przez długie wieki, były rytuałem inicja- cyjnym dla mężczyzn zamieszkujących to Historia mostu i skoków do wody miasto. w Mostarze Skoki z mostu są osobliwym dziedzic- twem kulturowym. Kultura powstaje w for- Kamienny most, łączący dwa brzegi rzeki mie zabawy, jest początkowo zabawą, czyn- Neretwy, został zbudowany w 1566 r. przez nością o charakterze ludycznym (Huizinga mistrza Hajrudina na zlecenie tureckiego 1985, s. 73). Skoki początkowo miały charak- sułtana Sulejmana (Schneider 1997, s. 144) ter agoniczny, czyli opierały się na współ- (ryc. 1). zawodnictwie. Dzieci miały równe szanse „Stary Most” – tak brzmi oficjalna nazwa na zwycięstwo na początku zabawy i obo- pięknego, doskonałego w aspekcie architek- wiązane były do przestrzegania określonych tonicznym łuku. Przez ponad 400 lat stano- reguł. Ważne były takie umiejętności uczest- wił centrum miasta, był miejscem spotkań ników, jak zwinność, szybkość, zręczność, głównie młodych ludzi, którzy się przy nim pomysłowość, wytrwałość, siła (Caillois 1997, kąpali w rzece. „[…] tu chłopcy przecho- s. 22), a w tym wypadku ogromną rolę od- grywała odwaga i samozaparcie. Evlija čelebi pisał o mostarskich dzieciach skaczących do Neretwy z brzegu mostu, 25 m w dół: „[…] jedne głową w dół inne w siadzie tu- reckim, inne znowu trzymając się po dwoje lub troje za ręce” (Schneider 1997, s. 144). Tradycja skoków wyrosła z zabawy naj- młodszych. Jest kilka technik skakania: lasta, avion, prevoj, ćupica, mertek, leptir, štanga. Styl

2 „ich odważne skoki zawsze były czymś w rodzaju rytuału” – tłum. aut. Źródło: archiwum autorki 3 „Każdy z nich był próbą odwagi i przejś­ciem Ryc. 1. Stary Most w dorosłość” – tłum. aut.

Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu, 58, 2017 http://rozprawynaukowe.pl/ ROZPRAWY NAUKOWE L. Pac-Pomarnacka 8 AWF WE WROCŁAWIU Tradycja skoków z mostu w Mostarze skakania (poza konkursem) jest uzależniony nego wzoru czy ideału” (Pawłucki 2013a, od poziomu wody rzeki i jej nurtu, gdyż s. 43). Pawłucki (2007) twierdzi, że wykona- zmieniają się one ze względu na pory roku. nie każdej roli społecznej wymaga nadaniu Tradycyjnie, każdego roku, w ostatnią ciału odpowiednich właściwości. Często niedzielę lipca w mieście Mostar, położonym zręczności i przyzwyczajenia członków spo- w Hercegowinie4 nad rzeką Neretwą, odby- łeczeństwa stają się wartością samą w sobie, wa się konkurs skoków ze Starego Mostu. nie muszą mieć użyteczności praktycznej. „Jak stary jest Mostar, tak stara jest trady- Na wzór powyższych tworzyć się mogą nowe cja skoków z mostu”, mówi S.F., przez przy- sposoby fizycznego działania, nowe formy jaciół nazywany Miro, 43-letni mostarczyk. koordynacji ruchowej, które nigdy nie miały Z mostu, który jest wpisany na Listę Świa- utylitarnego znaczenia, od razu występują towego Dziedzictwa UNESCO, skacze od w charakterze wartości sportowych (Zna- 25 lat. niecki, 1973, s. 226-227) i widowiskowych. Miro skacze na nogi, styl nazywa się štan­ Skoczkowie jako uczestnicy systemów ga. W corocznych zawodach, dwa razy w kulturowych nie mogliby wypełniać swo- tej kategorii, udało mu się zdobyć drugie ich zadań należycie, gdyby nie byli uczest- miejsce, a trzy razy miejsce trzecie. W histo- nikami kultury fizycznej (Pawłucki, 2013b). rii skoków najbardziej zapisał się Emir Balić, S.F. wspomina, że gdy był 10-letnim chłop- żywa legenda, który w swoim stylu lasta zwy- cem, przechodził przez Stary Most i mierzył ciężył 13 razy, 3 razy został wice­mis­trzem, wzrokiem odległość do lustra wody rzeki. 2 razy zajął trzecie miejsce, swój ostatni Podziwiał starszych od siebie kolegów, którzy skok wykonał w 1996 r. w wieku 61 lat. odważnie „lecieli z mostu niczym ptaki”. Mirsad Deda Pašić również skakał w tym Skoki zaczął trenować na basenie miejskim, stylu, tytuł mistrza zdobył 11 razy, wice- gdzie znajdowała się wieża do skoków, mie- mistrza – 3 razy i drugiego wicemistrza – rząca 10 m wysokości. Drugim etapem przy- 2 razy. Vlado Cvitanović wykonał najbardziej gotowań do skoku ze Starego Mostu, były skomplikowany i najbardziej spektakularny skoki z małego pomostu zbudowanego przy skok: w czasie lotu wykonał jedno i pół salta, jaskini nad rzeką (ryc. 2). lądując w rzece na głowę. Kobiety też wyko- Tu trenował dalej pod okiem starszych nują skoki, w historii zapisały się między kolegów. Kiedy przychodzi moment przej- innymi: Seka Vasković, Zijada Demirović ścia z gimnazjonu do stadionu? Gdy starsi Humo, Paulina šešeljević. koledzy z klubu „Mostari” stwierdzą, że S.F. twierdzi, że trudność skoków nie po- jest gotów. Nie istnieje oficjalna komisja. lega tylko na pokonaniu strachu przed wy- Sam klub funkcjonuje bardziej w praktyce sokością. Mostar jest najgorętszym miastem niż formalnie. Trudno jest określić liczbę byłej Jugosławii, latem temperatura docho- członków klubu, skoczkowie po prostu spo- dzi do 50°C. Neretwa jest górską rzeką, są tykają się, wymieniają doświadczeniami. Po- w niej niebezpieczne wiry, skaliste, poszar- czątkujący mają swoich opiekunów. Według pane wapienne dno, jej koryto jest wąskie, a temperatura wody niska – około 8°C, skutkiem skoku może być szok termiczny i utonięcie. By wykonać prawidłowo skok, należy wykazać się odwagą, ale również roz- wagą. Ciało skoczka musi przejść odpowiedni trening, aby mógł on wyjść na stadion. „[…] Człowiek nie godzi się na zastaną naturę swej fizyczności. Nie dając jej «spokoju» dąży czynnie do jej formacji – podług wyobrażo-

4 Hercegowina to kraina geograficzna stano- Źródło: archiwum autorki wiąca południową część kraju Bośnia i Hercego- wina – przyp. aut. Ryc. 2. Pomost przy jaskini nad rzeką

Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu, 58, 2017 http://rozprawynaukowe.pl/ L. Pac-Pomarnacka ROZPRAWY NAUKOWE Tradycja skoków z mostu w Mostarze AWF WE WROCŁAWIU 9

Pawłuckiego (2013b) opiekunowie nazwa- jej wody. W życiu byłem i kinooperatorem, liby swoich uczniów „kandydatami ku doro- i kaskaderem, i bokserem, i skoczkiem spa- słości”, gdyż najpierw muszą odrobić swój dochronowym, więźniem obozu, i członkiem gimnazjon (skoki z niższej wysokości), by Komitetu Olimpijskiego Bośni i Hercegowi- wejść w rolę dorosłego, czyli stadion (Stary ny… Lecz na zawsze pozostałem skoczkiem Most). Gdy rozważamy skoki w aspekcie ini- z mostu. Po raz pierwszy zginąłem 9 listo- cjacyjnym, możemy wnioskować, że wspo- pada 1993, gdy HVO zniszczyło Stary Most. minany podział jest nawiązaniem do rytu- Do Neretwy po raz ostatni skoczyłem w 1996 alnego przejścia w dorosłość w dawnych roku, z mostu który nie istniał… A z szacun- czasach. Wymiar mistyczny tego ceremoniału ku dla Starego, z odbudowanego nigdy nie nadal istnieje, ale w nieco uwspółcześnionej wykonałem skoku. Mieszkam w Mostarze. wersji. Miro skakał pod okiem G.F. i to on Do końca życia”8 (Balić 2008, s. 8). miał decydujący głos w kwestii gotowości Tradycja skoków została przerwana na wychowanka do skoku ze Starego Mostu. kilka lat w okresie wojny w latach 90. W Teraz S.F. opiekuje się i szkoli E.F., syna G.F. 1993 r. Stary Most został zburzony przez HVO E.F. tak silnie odczuwa swoją przynależność (Chorwacką Radę Obrony). Wielu Bosznia- do grupy skoczków oraz związek z tradycją, ków do dziś uważa, że był to akt wandali- że na lewej piersi wytatuował sobie Stary zmu i zamach na ich dziedzictwo kulturowe. Most – jak sam twierdzi: „Stari Most i Mostar Chorwaci swoje postępowanie tłumaczą zauvijek u srcu”5. Pawłucki (2013b) zjawisko faktem wojny i burzeniem wszystkich mo- szkolenia młodszych nazwałby w tym wy- stów na rzece Neretwie, jako znaczących padku „samooodtwarzaniem się”, czyli prze- obiektów strategicznych. Gdy działania wo- kazem samego siebie przez dorosłego uczniom. jenne ustały, most nie istniał, ale tradycyjne Aby zapisać tradycję, by stała się wzorem zawody w skokach odbywały się i bez niego, dla kolejnych pokoleń, zostało nakręconych podkreślając niematerialny wymiar tradycji. wiele filmów dokumentalnych, np. „Dječak W miejscu dawnego mostu po obu stronach i most”6 w reżyserii Dragana Mitrovicia, Neretwy ustawiono specjalne drewniane który na IV Światowym Festiwalu Filmów Do- rampy, z których zawodnicy mogli wykonać kumentalnych i Telewizyjnych w Londynie bezpiecznie skoki, co udokumentowano w w 1971 r. zdobył pierwszą nagrodę za zdjęcia. filmie, którego prelekcje dla zorganizowanych W filmie przedstawiono historię chłopca, grup turystycznych oraz turystów indywi- który patrzy na skaczących z mostu, a w dualnych odbywają się codziennie w Mu- domu ćwiczy, rozciąga ekspandery. Zdjęcia zeum Hercegowiny w Mostarze9. „Soon skoków przeplatają się ze zdjęciami lecącego after the destruction of the Old Bridge, while samolotu. the fighting was still on going, local archi- S.F. twierdzi, że mistrzem oraz wzorem tects and heritage experts began to plan its do naśladowania dla wszystkich skoczków reconstruction to keep the memory alive and jest Emir Balić, skoczek uważany za „żyjącą to show that the history and people’s spirit legendę”, autor książki „Sjećanja”7 (Balić were not capable of being destroyed.”10 (Pe- 2008). W książce pisze o sobie: „Po raz pierw- trović 2012, s. 64). Po wojnie Stary Most od- szy narodziłem się w Mostarze w 1935 r. Gdy budowano, uroczyste otwarcie miało miej- miałem 16 lat, po raz pierwszy skoczyłem sce w lipcu 2004 r. ze Starego Mostu, przebiłem się przez lustro Neretwy i tak narodziłem się po raz drugi – ponownie w Mostarze. Z mostu wykona- 8 Tłum. aut. łem ponad tysiąc skoków. Ponad tysiąc razy 9 Muzej Hercegovine – Mostar, ulica Maršala wpadłem w objęcia Neretwy, rozchlapując Tita bb, 8800 Mostar. 10 „Wkrótce po zniszczeniu Starego Mostu, mimo trwajacych wciąż walk, lokalni architek- 5 „Stary Most i Mostar na zawsze w sercu” ci i konserwatorzy zabytków zaczęli planować – tłum. aut. jego rekonstrukcję, by zachować pamięć o nim 6 Chłopiec i most – tłum. aut. i udowodnić, że ludzkie idee są niezniszczalne“ 7 „Wspomnienia” – tłum. aut. – tłum. aut.

Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu, 58, 2017 http://rozprawynaukowe.pl/ ROZPRAWY NAUKOWE L. Pac-Pomarnacka 10 AWF WE WROCŁAWIU Tradycja skoków z mostu w Mostarze

Dziś skokom w Mostarze, a raczej skocz- z miastem, wygasła? Wydarzenie to jest kom przypisywana jest rozmaita rola. Kon- ogromną promocją Mostaru i kraju na świe- kurs skoków jest widowiskiem sportowym. cie. Jeden ze skoczków, B.Z., przywołuje sło- „W procesie komunikacji masowej termin ten wa Emira Balicia, mostarskiej legendy sko- służył i nadal służy jako oznaczenie wyda- ków, który skomentował poczynania rady rzeń na scenie teatralnej, boisku sportowym miasta jako odcinanie się od tradycji sko- lub arenie cyrkowej” (Matuszewicz 1997, ków, co jest, według niego, tożsame z od- s. 171). W tym wypadku Stary Most nie tylko cięciem się od tradycji oddawania czci 23 łączy dwa brzegi rzeki, ale jest jednocześnie skoczkom, którzy zginęli, broniąc miasta sceną teatralną (skoczkowie to aktorzy od- w latach 1992–1995. Balić stwierdził również, grywający przypisane im role), boiskiem że wizerunek tradycji skoków w oczach władz sportowym – stadionem, na którym odby- miasta to „jednonacionalna manifestacja”11, wa się sportowa rywalizacja, i w przenośni co uważa za nieprawdę. W zawodach uczest- areną cyrkową, na której wykonywane skoki niczą członkowie klubu Mostari, ale również są widowiskiem akrobatycznym, podziwia- mieszkańcy innych regionów Bośni i Her- nym głównie przez turystów. Obecnie wi- cegowiny oraz zawodnicy z innych krajów: dowiska sportowe przestały być elementem Czarnogórcy, Serbowie, Słoweńcy. Balić, le- kultury jednego narodu, zyskały wymiar gendarny „lasta”, którego skoki z lat 60. można międzynarodowy, łączą miliony ludzi róż- zobaczyć we wspomnianym już filmie doku- nych kultur, ras i kontynentów (Matusze- mentalnym, twierdzi, że skoczkowie z klubu wicz 1997, s. 174). Podobnie jest ze zjawi- Mostari są „obmyci” z nacjonalizmu. B.Z. skiem skoków w Mostarze. S.F. podkreśla, podkreśla, że są grupą, współpracują, wspie- że dzień konkursu skoków to czas gdy mo- rają się nawzajem, na skokach zarabiają, ale starczycy jednoczą się. Na zawody, jako wi- nie zapominają o fundamentach, na których dzowie, przybywają zarówno Chorwaci, Ser- opiera się klub – tradycji i idei. Podobnie bowie, Boszniacy, ale również, ze względu jak Balić, sądzi, że skoki są dla wszystkich na to, że wydarzenie to ma miejsce latem, mieszkańców Mostaru, bez względu na to, jest wielu widzów z dalszych krajów (np. kim są… i nie tylko dla nich. Włosi, Francuzi, Amerykanie, Polacy, Niem- „Revija tijela, zračno manekenstvo”12 – cy, Holendrzy czy Hiszpanie). Tradycja sko- twierdzi B.Z. Jest świadomy, że jego ciało ków zrodziła się w czasach panowania tu- spełnia rolę nośnika tradycji. Zaczął skakać reckiego na terenie dzisiejszej Hercegowiny, dla zabawy, lecz z wiekiem miłość do tradycji ale jako widowisko, które jednoczy zwaś­ nione i doświadczone wojną narody, jest prze- była coraz większa. Mówi: „Pomyśl, 450 lat!” znaczone dla wszystkich, stanowi unikato- Teraz jest dumny z tego, czym się w życiu wą atrakcję turystyki kulturowej. zajął, a jednocześnie w ten sposób zarabia Skoczkowie przyczyniają się do tworze- na życie. Uważa, że dla grupy turystycznej nia i zacieśniania pozytywnych stosunków składka na skok to niewielki wydatek, a zdję- między grupami narodowościowymi. Wzór cie skoczka w locie stanowi bezcenną pa- kultury, z którego korzystają, służy odegra- miątkę (ryc. 3 i 4). niu roli społecznej mediatora, budowniczego Ciało dla skoczków staje się narzędziem idei jedności, niszczą niezgodę między po- pracy, a skakanie – pracą. Każą sobie płacić różnionymi grupami wyznaniowymi. S.F. za swoją odwagę. Gdy turyści z Europy wy- twierdzi, że władze miasta nie doceniają zna- łożą dość pieniędzy, młodzi mężczyźni ska- czenia i wartości skoków, Klub Skakača u czą w dół (Schneider 1997, s. 146). W sezonie vodu „Mostari” już od lat nie jest dotowany letnim 2014 r. w ramach wystepu skakało przez miasto i od 2007 r. zmuszony był do sześciu członków klubu. Skoki to ich praca… wprowadzenia płatnych biletów na widowi- dla turystów. sko (odbywające się co roku zawody). Skocz- kowie dyskutowali między sobą: komu prze- 11 monoetniczna manifestacja – tłum. aut. szkadza organizowanie skoków i komu tak 12 „Rewia ciała, powietrzny pokaz mody” – bardzo zależy, by tradycja, która jest tożsama tłum. aut.

Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu, 58, 2017 http://rozprawynaukowe.pl/ L. Pac-Pomarnacka ROZPRAWY NAUKOWE Tradycja skoków z mostu w Mostarze AWF WE WROCŁAWIU 11

Źródło: archiwum autorki Źródło: archiwum autorki Ryc. 3. Skoczek w locie Ryc. 5. Przygotowanie do skoku

niem z Neretwą. Następnie staje na krawędzi, ponownie pręży ciało, wznosi ręce w górę, by wzbudzić emocje widzów oczekujących na widowisko (ryc. 5). Turyści czekają na finał, a technika skoku zależy od wysokości uzbieranej kwoty. Gdy śmiałek odbije się od podłoża, zaczyna lot, zgromadzeni nerwowo trzymają w rękach aparaty fotograficzne, tablety, telefony ko- mórkowe, obawiają się, że najciekawszy mo- ment zostanie przez nich przeoczony. Po wszystkim słychać gromkie brawa i głośne rozmowy podekscytowanych turystów. Źródło: archiwum autorki „Turystyka kulturowa jest zjawiskiem Ryc. 4. Skoczek w locie wieloaspektowym” (Rohrscheidt 2008, s. 52). A zatem zjawisko skoków w Mostarze, jako Skoczkowie, aby zachęcić odwiedzających atrakcję turystyki kulturowej, należy trakto- do zebrania pieniędzy za skok, stają na kra- wać wieloaspektowo. Zgodnie z klasyfikacją wędzi mostu w slipach kąpielowych, wzno- turystyki kulturowej Stary Most w Mostarze szą ręce do góry, prężą pięknie zbudowane, jest niewątpliwie „obiektem dziedzictwa kul- wysportowane ciała, sprawiają wrażenie, turowego, oficjalnie i powszechnie uznanym” jakby szykowali się do skoku, ale nie podej- (s. 53), a zjawisko skoków do wody stanowi mują dalszego działania, dopóki nie uzbie- element składowy tego dziedzictwa. Stary rają wśród widzów odpowiedniej kwoty Most jest celem turystyki kulturowej, a jego (60–80 euro). Licencjonowany przewodnik obecność na Liście Światowego Dziedzictwa po Mostarze, N.T.-č., przechodząc przez most UNESCO podnosi jego atrakcyjność turys­ z grupą, zachęca do uzbierania odpowied- tyczną. Zabytek ów odznacza się również do- niej kwoty, podkreśla przy tym, że to jest ich brym „stanem zachowania i estetyką” (s. 55), praca. Przed skokiem, dla bezpieczeństwa, a zapewne też „prawdziwym magnesem przy- sportowiec polewa ciało lodowatą wodą ciągającym zwiedzających jest oryginalność z gumowego węża, hartuje je przed spotka- i unikatowość” (s. 55) tego obiektu. Rohr-

Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu, 58, 2017 http://rozprawynaukowe.pl/ ROZPRAWY NAUKOWE L. Pac-Pomarnacka 12 AWF WE WROCŁAWIU Tradycja skoków z mostu w Mostarze scheidt podkreśla również, że „z punktu wi- dzenia większości turystów indywidualnych i niemal wszystkich touroperatorów ważnym czynnikiem wpływającym na wybór obiek- tu jako celu wyprawy jest jego dostępność” (s. 55). Przy drogach dojazdowych do miasta (np. trasa Metković – Mostar czy Sarajewo – Mostar) znajdują się tablice informacyjne, a w samym Mostarze wiele kierunkowskazów z wizerunkiem Starego Mostu. Przejście przez most jest atrakcją bezpłatną. Nad brzegami Neretwy znajduje się wiele lokali gas­trono­ micznych oferujących regionalne potrawy, Źródło: archiwum autorki w czasie spożywania których, turyści mogą Ryc. 6. Żartobliwy napis w języku polskim na podziwiać łuk Starego Mostu i wypatrywać jednym z mostarskich straganów skoczków. Cyklicznie odbywający się konkurs sko- ków, stanowi „motyw podróży eventowej gać w kreowaniu wizerunku opartego na wy- kultury powszechnej” (Rohrscheidt 2008, jątkowości i wyróżnianiu się, przyciągając s. 74), gdyż wydarzenie to związane jest z po- do miejsca (regionu) nowych mieszkańców nadczterystuletnią tradycją regionu Herce- i inwestorów z branży turystycznej i kultural- gowina. nej (por. Murzyn-Kupisz 2012, s. 156–157). Dawniej atrakcyjność skoków, a ogól- niej wydarzeń widowiskowych była domeną Inne atrakcje turystyczne Mostaru ludności lokalnej. Boissevan rozpatruje tę tendencję w kontekście przemian w stylu ży- Mostar stanowi ważny ośrodek turys­ cia (za: Wieczorkiewicz 2008, s. 73). A jako tyczny Bośni i Hercegowiny, wiele zagranicz- przykład przedstawia lokalne uroczystości nych grup turystycznych zwiedza miasto Malty, w których uczestniczyła początkowo z przewodnikiem. Polacy to najliczniejsza miejscowa społeczność. Boisevan tłumaczy grupa obcokrajowców odwiedzająca mia- 13 brakiem powszechnego posiadania samo- sto w sezonie letnim . Do zakupu orien- chodu przez ludność, co skutkowało częst- talnych wyrobów zachęca na jednym ze szym spędzaniem czasu wolnego w grani- straganów napis w języku polskim: „U nas cach lokalnej społeczności. W Mostarze taniej niż w Biedronce” (ryc. 6). jednak widowisko skoków do wody cieszyło Przechodząc obok lodziarni, przy jednej się popularnością wśród mostarczyków z ulic starej części miasta, słyszymy: „Jedna i mimo postępu cywilizacyjnego oraz zmiany galka jedno ewro”. Niewątpliwie, kto nie stylu życia, cieszy się dalej. przeszedł przez Stary Most, nie był w Mo- Święto skoków do wody zmieniało stop- starze. Jego łuk jest bardzo malowniczo roz- niowo swoją formę, stawało się bardziej pięty między brzegami Neretwy, która ma widowiskowe, podobnie jak lokalne święta skaliste, wapienne dno, dzięki czemu kolor na Malcie. „Widowiskowość rosła, zaintere- przypomina zieleń chirurgiczną. Ulice Sta- sowanie ludności lokalnej nie malała, a roz- rego Miasta wyłożone są kaldrmą, czyli pew- wój tej uroczystości nie jest stymulowany nego rodzaju brukiem, składającym się z chęcią sprzedania turystom miejscowych przylegających ściśle do siebie otoczaków. atrakcji” (por. Wieczorkiewicz 2008, s. 74). W czasie wojny w latach 90. wiele budynków Ale zapewne zainteresowanie publiczności zostało zniszczonych, ale wiele z nich już zarówno mostarskiej, jak i przyjezdnej, może odbudowano. Most i skoczkowie to kultu- stanowić przyczynę rozbudowy elementów rowa i turystyczna wizytówka miasta. widowiskowych. Skoki do wody jako nieod- łączny element Starego Mostu mogą poma- 13 Na podstawie danych Muzeum Hercegowiny.

Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu, 58, 2017 http://rozprawynaukowe.pl/ L. Pac-Pomarnacka ROZPRAWY NAUKOWE Tradycja skoków z mostu w Mostarze AWF WE WROCŁAWIU 13

Oprócz mostu, w Mostarze atrakcją tu- rystyczną jest wspomniane już Muzeum Her- cegowiny, gdzie odwiedzający mogą po- dziwiać znaleziska archeologiczne z okresu iliryjskiego i rzymskiego, zbiory etnogra- ficzne i fotograficzne, związane z historią i kulturą regionu. Muzeum mieści się w daw- nym domu Džemala Bijedicia. Działalności nieżyjącego już premiera Bośni i Hercego- winy, poświęcone zostało jedno z pomiesz- czeń. W muzeum mieści się mała sala kinowa, w której można obejrzeć krótki film znajdu- jący się na liście obowiązkowych atrakcji zwiedzania przez zorganizowane grupy tu- rystyczne, pokazujący historię Starego Mostu od lat 60. XX w., jego odbudowę po znisz- czeniu w latach 90., jak również moment otwarcia go w 2004 r., uwzględnia także na- grania momentów bombardowania i runię- cia mostu do Neretwy. Większość widzów zasłania wtedy usta, a na ich twarzach ma- Źródło: archiwum autorki luje się przerażenie, smutek i współczucie. Ryc. 7. Podwórze (avlija) Domu Tureckiego Szlak turystyczny przecina również ulica sta- rych pracowni Kujundžiluk (złotniczych), turyści mogą zamówić tradycyjnie parzoną zamknięta dla ruchu kołowego, na której tu- kawę i w czasie zadumy nad nią przenieść się ryści mogą kupić ręcznie robione metalowe w czasy osmańskie. W podwórzu znajduje naczynia, np. džezvę (tygielek do gotowania się również wydzielona strefa dla rodziny kawy), tace, biżuterię, obrazy, rzeźby. Nazwa chętnie fotografowanych żółwi. ulicy pochodzi od złotników (z jęz. bośniac- W Mostarze znajduje się również dom kiego kujundžija), mających tu niegdyś swoje rodzinny Aleksy Šanticia, znanego bośniac- warsztaty. W pobliżu znajduje się targ Tepa, kiego poety, którego grób mieści się także który tętnił życiem już w czasach panowania w Mostarze na jednym z cmentarzy. ottomańskiego. Dziś w sezonie turystycznym W mieście dość smutnym celem turystów warto kupić tu świeże owoce (winogrona, kulturowych są właśnie cmentarze. W czasie melony, arbuzy, figi, brzoskwinie), a nawet wojny w latach 90. powstawały w wielu mia- przespacerować się tylko, aby poczuć praw- stach Bośni i Hercegowiny, gdzie tylko było dziwie targową atmosferę, co stanowi element miejsce (głównie w parkach). Do najciekaw- doświadczania kultury. szych należy jednak ów z wcześniejszego Wśród grup turystycznych popularne okresu, wybudowany za czasów Jugosławii, są również odwiedziny Domu Tureckiego14 mianowicie Cmentarz Partyzantów z 1965 r. (Turska Kuća)(ryc. 7). Powstał ku czci poległych w walkach naro- Dom został zbudowany około 380 lat dowowyzwoleńczych w czasie II wojny świa- temu, a spacer po starych izbach (pokój dla towej. Ma charakter symboliczny i jest poświę- gości, sypialnie, kuchnia, łaźnia itd.) pozo- cony wszystkim partyzanckim bohaterom staje długo w pamięci i daje obraz dawnych Mostaru oraz Bośni i Hercegowiny, bez wzglę- obyczajów życia osmańskiej rodziny. Od du na ich pochodzenie etniczne i wyznanie. bramy wejściowej wita odwiedzających wy- W 2006 r. został ogłoszony jednym z naro- łożone kaldrmą podwórze (avlija), z małą dowych pomników kraju, stanowi cel tanato- fontanną i miejscem do odpoczynku, gdzie turystyki. Osobliwością turystyczną Mostaru są również meczety, z minaretów których mue­ 14 Biščevića Kuća (ul. Biščevića bb, Mostar). zini nawołują do modlitwy pięć razy dzien-

Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu, 58, 2017 http://rozprawynaukowe.pl/ ROZPRAWY NAUKOWE L. Pac-Pomarnacka 14 AWF WE WROCŁAWIU Tradycja skoków z mostu w Mostarze nie. Największą popularnością cieszy się meczet Koski Mehmed Pašina Džamija z XVII w. (ryc. 8), jedynie w nim zachowały się malowidła i dekoracje ścienne z czasów tureckich. Mostar to bardzo otwarte miasto, mieszkańcy podkreślają, że ich religią jest „europejska wersja islamu”. Dowodem na to, który może dziwić, jest brak obowiązku od- powiedniego ubioru w meczecie. Kobiety nie muszą zakrywać włosów czy odsłoniętych ramion. Grupy turystyczne nie muszą ścią- Źródło: archiwum autorki gać butów przed wejściem. Bardzo ułatwia to Ryc. 8. Widok ze Starego Mostu na rzekę pracę pilotom wycieczek i przewodnikom Neretwę, ulicę Kujundžiluk oraz meczet miejskim, pozwala uniknąć sytuacji, w któ- Koski Mehmed Pašina Džamija rych ktoś jest nieprzygotowany oraz oszczę- dza jakże cenny w organizacji zwiedzania są dumą Hercegowiny. Na ulicach starego czas. W meczecie można wspiąć się na odbu- miasta znajdują sie liczne restauracje ser- dowany minaret, który został zniszczony wujące dania kuchni bośniackiej. Skoszto- w 1993 r. Roztacza się z niego widok niemal wać w nich można tradycyjnych bośniackich na całe miasto. Innym interesującym mecze- potraw, takich jak: burek (ciasto przekła- tem jest Karađozbegova džamija, największy dane mięsem wołowym), sogan dolma (ce- i jeden z najpięknieszych w regionie Hercego- bulki nadziewane mięsem wołowym), ćevapi wina. Wybudowany został w latach 1557– 1558, jednak również musiał być objęty re- (małe grillowane kotleciki), pljeskavica (ham- stauracją po ostatniej wojnie. burger w wersji bośniackiej), czy desery: tu- Oprócz Starego Mostu, dwa brzegi Ne- fahija (jabłko nadziewane orzechami) lub retwy łączy wiele innych, m.in. Most Cesar- rahat lokum (słodka galaretka o smaku ró- ski. Zbudowany został w czasie panowania żanym lub orzechowym). Jedną z takich Austro-Węgier, lecz w latach 90. mocno ucier- restauracji jest Šadrvan, z pięknym ogród- piał w czasie bombardowań. Dziś turyści, kiem restauracyjnym, na którego środku świadomie czy nie, podziwiają jego rekon- znajduje się fontanna z tradycyjnymi mo- strukcję. tywami. Mostar posiada też zabytki z innego niż Lecz turysta nie wyjedzie stąd bez zdję- muzułmański kręgu kulturowego. Katolicki cia Starego Mostu i będzie wypatrywał z na- kościół Świętych Piotra i Pawła ma najwyż- dzieją skoczka w locie… szą wieżę sakralną w kraju, liczącą 107 m wysokości. Wrażenie na turystach robi ka- tolicki krzyż, który wznosi się na pobliskim wnioski wzgórzu Hum, ma wysokość 33 m i widać go niemalże z każdej części miasta. Skoki do wody ze Starego Mostu są nie- Sam klimat miasta jest wyjątkowy. Mo- wątpliwie piękną tradycją, która przetrwała star to najgorętsze miasto byłej Jugosławii, ponad 4 stulecia. Stanowią ważny aspekt zbudowane z kamienia, dachy budynków kulturowy Mostaru, są przykładem niema- pokryte są charakterystycznym kamieniem terialnego dziedzictwa kulturowego Bośni hercegowińskim, wszędzie świecą metalowe i Hercegowiny. Rola skoczków nie sprowa- wyroby i biżuteria, rozbrzmiewa muzyka lub dza się tylko do za wszelką cenę podtrzymy- słychać nawoływania muezinów, powietrze wanej atrakcji turystycznej lub widowiska pachnie tradycyjnym jedzeniem i dymem sportowego. Odgrywają oni ważną rolę spo- fajki wodnej. łeczną: integrują zwaśnione grupy etniczne, Mostar to również destynacja kulturo- są ponad konfliktem, a ich ciała są medium wej turystyki kulinarnej. Turyści mogą spró- kilkuwiekowej tradycji, często przekazywa- bować miejscowych win: Žilavka (wino bia- nej w rodzinach z pokolenia na pokolenie. łe) oraz Blatina (wino czerwone), trunki te Ich postępowanie to piękny wzór kultury,

Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu, 58, 2017 http://rozprawynaukowe.pl/ L. Pac-Pomarnacka ROZPRAWY NAUKOWE Tradycja skoków z mostu w Mostarze AWF WE WROCŁAWIU 15 który jednocześnie pozytywnie wpływa na z: www.newsweek.pl/swiat/balkanskie-mury- kulturowy i turystyczny wizerunek miasta. -strachu,50521,1,1.html [dostęp: 21.10.2016]. Nie jest to oczywiście jedyna osobliwość Koschnik, H. (1997). Most nad Neretvą. Przeł. Krasnogruda 6 Mostaru, gdyż miasto to jest bogate w za- H. Tomala. , , 152–160. Matuszewisz, C. (1997). Widowisko sportowe. W: bytki (Stary Most, meczet Koski Mehmed Z. Krawczyk (red.), Encyklopedia kultury spor­ Pašina Džamija itd.), posiada również wa- towej. Kultura fizyczna. Sport (s. 171–193). lory przyrodnicze (malownicze wapienne Warszawa: Instytut Kultury. skały, rzeka Neretwa) oraz wiele tradycyj- Merill, Ch. (1997). Stary Most. Przeł. T. Wyszkow- nych restauracji serwujących dania bośniac- ski. Krasnogruda, 6, 161–167. kiej kuchni. Murzyn-Kupisz, M. (2012). Dziedzictwo kultu­ rowe a rozwój lokalny. Kraków: Wydawnic- two Uniwersytetu Ekonomicznego. Nordtvedt, K.K. (2007). Old Bridge in Mostar: Bibliografia A Bridge Between Muslim and Croats? Mont- real: McGill University. Balić, E. (2008). Sjećanja. Mostar: Klub skakača Pac-Pomarnacka, L. (2015). Wzory kultury fizycz­ u vodu „Mostari”. nej a role społeczne w grupach etnicznych Bał­ Bilski, R. (2011). Wstęp. Wojna z lat 1991–1995 kanów: Boszniaków, Chorwatów, Czarnogór­ i jej skutki. W: M. Skóra, Z. Skupień, M. So- ców. Rozprawa doktorska. Wrocław: AWF. wiński (red.), Bałkany 15 lat po wojnie (s. 25). Pawłucki, A. (2007). Homo Sportivus. Forum Aka­ Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Eko- demickie. 11, 11–20. nomicznego. Pawłucki, A. (2013a). Nauki o kulturze fizycz- Brożek, D. (2013a). Mostar: To najbardziej znany nej. Studia i Monografie AWF we Wrocławiu, most na Bałkanach. Gazeta Lubuska z dnia 7 117. lipca 2012. Pobrano z: www.gazetalubuska. Pawłucki, A. (2013b). Nauki o kulturze fizycznej. pl/turystyka/art/7968238,mostar-to- Wykład w ramach Seminarium Naukowego najbardziej-znany-most-na-balkanach-zdje- organizowanego przez Katedrę Dydaktyki Wy- cia,id,t.html [dostęp: 21.10.2016]. chowania Fizycznego AWF we Wrocławiu, Brożek, D. (2013b). Mostar: Tutaj ulicami płynęła 12 grudnia 2013 r. krew. Gazeta Lubuska z dnia 3 listopada 2013. Petrović, J. (2012). The Old Bridge of Mostar and Pobrano z: www.gazetalubuska.pl/turystyka/ Increasing Respect for Cultural Property in Ar­ art/7982049,mostar-tutaj-ulicami-plynela- med Conflict. Leiden: Martinus Njihoff Pu- krew-zdjecia,id,t.html [dostęp: 21.10.2016]. blisher. Caillois, R. (1997). Gry i ludzie. Warszawa: Volu- Rohrscheidt von, A.M. (2008). Turystyka kulturo­ men. wa. Fenomen, potencjał, perspektywy. Podręcz­ Djurasovic, A. (2016). Ideology, Political Transi­ nik akademicki. Gniezno: GWSHM Milenium. tions and the City. The case of Mostar, Bosnia Schneider, J. (1997). Most. Przeł. H. Tomala. Krasno­ and Herzegovina. New York: Rutledge. gruda, 6, 143–151. Hofman-Pianka, A. (2000). Socjolingwistyczne Sito Sucić, D. (1997). Poróżnione kolory Mostaru. aspekty współczesnego języka bośniackiego. Przeł. T. Wyszkowski. Krasnogruda, 6, 170–174. Kraków: Radamsa. Wieczorkiewicz, A. (2008). Apetyt turysty. O do­ Holloway, R.R. (2006). The Tomb of the Diver. Ame­ świadczaniu świata w podróży. Kraków: Uni- rican Journal of Archeology, 3(110), 365–388. versitas. Homer, (2000). Iliada. Gdańsk: Tower Press. Yarwood, J. (1999). Rebuilding Mostar: Urban Re­ Huizinga, J. (1985). Homo ludens. Zabawa jako construction in a War Zone.6: Liverpool Uni- źródło kultury. Warszawa: Czytelnik. versity Press. Ibravimbegovic-Gafic, F. (2011). Iskustva rata u Bo- Znaniecki F. (1973) Socjologia wychowania: Ura­ sni i Hercegovini njegove refleksije na tjelesne bianie osoby wychowanka. Tom II. Warszawa: aktivnosti djevojaka i žena. W: T. Benn, G. Pfi- PWN. ster, H. Jawad (red.), Muslim Women and Sport Żemojtela, M. (red.) (2009). Bałkany. Kraków: Bez- (s. 225–235). London–New York: Routlege. droża. Kacewicz, M. (2009). Bałkańskie mury strachu. Newsweek Polska z dnia 21.12.2099. Pobrano

Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu, 58, 2017 http://rozprawynaukowe.pl/ ROZPRAWY NAUKOWE L. Pac-Pomarnacka 16 AWF WE WROCŁAWIU Tradycja skoków z mostu w Mostarze

Abstract The tradition of Bridge Jumping in Mostar. Multidimensional Role of Bridge Jumpers in the Aspect of Tourism

Background. The purpose of the article is describing the tradition of jumping off the Old Bridge in Mostar and its multidimensional character in light of other tourist attractions of this popular city. The article covers the history of the city of Mostar that was listed by UNESCO and the tradition of jumping off the bridge into the river Neretva.M aterials and methods. The aim of the author was drawing attention to the role of jumpers of Mostar in popularising this city as a tourist attraction of Bosnia and Herzegovina. Particular attention was paid to the social aspect of jumping, which is often overlooked and often only mentioned in scientific explorations of the capital of Herzegovina. The author also points to the relationships of the jumpers with tradition, often passed from generation to generation in their families. The methods were: ethnographic research like direct observations, interviews with jumpers, city guides and the workers of institutions like Muzej Hercegovine (ul. Bajatova 4 Mostar), Biščevića Kuća (ul. Biščevića bb, Mostar), Muzej Stari Most (Stari grad.b.b., Mostar), Klub Skakača u Vodu „Mostari” (Stari most/Onešćukova, Mostar). Results and conclusions. The analysis concluded that the 450-year long tradition of jumping off the Old Bridge carries a lot of cultural values within cultural tourism and also from a sociological point of view. Ethnographic studies also shown that tourists are exposed to authentic cultural experiences which they have been looking for specifically. Key words: Bosna and Herzegovina, Mostar, bridge jumps, Old Bridge, social role

Praca wpłynęła do Redakcji: 08.03.2017 Po recenzji: 25.05.2017 Zaakceptowano do druku: 25.05.2017

Adres do korespondencji: Lidia Pac-Pomarnacka Instytut Turystyki Wyższa Szkoła Bankowa ul. Fabryczna 29/31 53-609 Wrocław e-mail: [email protected]

Jak cytować: Pac-Pomarnacka, L. (2017). Tradycja skoków z mostu w Mostarze. Wielowymiarowa rola skoczków a turystyka kulturowa. Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu, 57, 3–16.

Rozprawy Naukowe AWF we Wrocławiu, 58, 2017 http://rozprawynaukowe.pl/