ONTDEK, BELEEF, HEROVER DE ANTWERPSE FORTEN INHOUD FORT DUFFEL 6 FORT LIEZELE 8 FORT LIEFKENSHOEK 10 FORT KESSEL 12 16 FORT KONINGSHOOIKT 17 FORT (STAFORT) 18 FORT LILLO 19 SCHANS 20 FORT 2 21 FORT 3 21 FORT 4 21 FORT 5 22 FORT 7 WILRIJK 22 FORT 8 HOBOKEN 22 FORT 23 FORT OELEGEM 23 FORT LIER 23 FORT WALEM 24 FORT 24 FORT STEENDORP 24 ANTITANKGRACHT 25 MASTENBOS 25 SPOORFIETSEN 25 HEROVER DE FORTEN MET ACHILLE! 26 INHOUD STABROEK MASTENBOS

SPOOR- ANTITANKGRACHT LILLO FIETSEN LIEFKENSHOEK

MERKSEM

OELEGEM

ANTWERPEN 2-WOMMELGEM 3-BORSBEEK 4-MORTSEL 8-HOBOKEN 5-EDEGEM 7-WILRIJK KESSEL

STEENDORP LIER

BORNEM KONINGSHOOIKT SCHANS PUURS DUFFEL LIEZELE WALEM BREENDONK

3

ONTDEK. BELEEF. HEROVER DE FORTEN. 5 SPOORWEGFORT. FORT DUFFEL ROLBRUG. klein maar fijn belevingscentrum NATUUR.

ONTDEK Onze gids neemt je mee in de HEROVER Dit is één van de kleinere forten van unieke onderaardse gang, Zalige plek om te vertoeven de fortengordel. Een prachtig geres- demonstreert de rolbrug en je bij een hapje en een drankje. taureerde constructie van baksteen komt op plekken die je anders Wandelen langs de buitenzijde en beton met een bijzondere niet te zien krijgt (gidsbeurten van de ringgracht. belevingstentoonstelling. betalend en op reservatie). Teambuilding met je bedrijf Gratis te bezoeken. Geniet van een hapje en een of organisatie. drankje in de brasserie. BELEEF Installeer je in de voormalige De belevingstentoonstelling leert slaapzalen van het fort of op het je alles over de geschiedenis middenplein. In onze brasserie van het fort en over de natuur doen jongeren met een Autisme- errond. Spectrum-Stoornis jobervaring op. Met de gratis Vossenstreken-app Proef Fortun, een kruidig blond ontdekken kleine en grote avon- biertje, speciaal gebrouwen voor turiers het leven van een soldaat het Fort van Duffel. in WOI, de vleermuizen of de ijsvogel. Mechelsebaan 249 in 2570 Duffel FORT DUFFEL www.fortduffel.be +32 (0)15 22 82 33

dinsdag t/m zondag: 11.00 tot 22.00u gesloten op maandag

individueel (gratis) groepsbezoek met gids (betalend en reserveren)

gedeeltelijk rolstoelvriendelijk

7 PANTSERFORT. FORT LIEZELE VLEERMUIZEN. best bewaarde pantserfort OBSERVATIEKLOK.

ONTDEK commandoposten (1914 en 1940), toeristisch seizoen. Fort Liezele, een pantserfort, infirmerie, munitiemagazijn, Avondwandeling met petroleum- doorstond twee wereldoorlogen pantserkoepel, troepenkamers, lamp voor avontuurlijke ontdekkers. en bleef wonderwel bewaard. cachot, ingerichte troepenkeuken Wandeling in het rustgevende Het deed dienst als voedseldepot, en nog veel meer. groen langs de imposante fort- gevangenenkamp en kazerne. Nu is Wandel ondergronds naar de gracht. het een parel van een vesting in een kazematten met kanonnen. groene omgeving. Onze multimediashow vertelt je alles over Vesting Antwerpen. BELEEF Met een audiogids reis je door HEROVER meer dan honderd jaar militaire Sfeervol fortcafé voor een hapje geschiedenis. en een drankje (bv. de exclusieve Knappe diorama’s, unieke foto’s ambachtelijke fortbieren en historische voorwerpen Commandant en Kanonnier). (uitrusting, uniformen, wapens ...) Gidsbeurten voor groepen geven een waarachtig beeld van (zelfs met soldatenmaaltijd, het leven in het fort. broodjeslunch of gezellige drink). Bezoek bijzondere plekken: Wekelijks rondleidingen in het Fortbaan 2 in 2870 Puurs FORT LIEZELE 03 778 12 23 [email protected] www.fortliezele.be

elke zaterdag en zondag van maart t.e.m. november van 13u30 tot 17u30 (ook op feestdagen)

groepsbezoek met gids/individueel

rolstoelvriendelijk

9 80JARIGE OORLOG. FORT LIEFKENSHOEK UITKIJKTOREN. laat je op sleeptouw nemen SCHELDE-OEVER. in een uniek fort

ONTDEK verkeer op de Schelde. HEROVER Dit is een fort met Europese Het bezoekerscentrum in de ‘kat’ Wandeling op de wal met zicht op waarde. Het is immers het best vertelt je alles over het verleden de scheepspassage op de Schelde. bewaarde fort uit de Tachtigjarige van het fort. Zonovergoten terras met grote Oorlog. Vandaag is het een oase In het belevingscentrum komt zandbak. van rust middenin de drukte van de het verleden tot leven met onder BONàPART: een biertje met bus- Waaslandhaven. meer een keuring om naar Amerika kruit dat je alleen in fort Liefkens- te vertrekken, een tocht door hoek kan proeven. BELEEF een doolhof naar de Noordelijke Gegidste bezoeken en klasbezoe- Je ontdekt 500 jaar fortgeschie- Nederlanden en een handelsspel ken (met uitgewerkte educatieve denis: van het oorspronkelijke op de Schelde. pakketten). grondplan uit 1579 over de bouw- Ook het heden komt aan bod: je Aangepast programma voor werken uit de Napoleontische laadt containers van een schip in Fortendag, Erfgoeddag en Open en Nederlandse periode tot de het Deurgackdok of luistert naar Monumentendag. versterkingen uit de Eerste verhalen van vluchtelingen. Leuke verrassingen op zomerse Wereldoorlog. zondagen. Vanop de uitkijktoren heb je een prachtig uitzicht op de wijde omgeving en het drukke scheeps- Ketenislaan 4 (haven 1974) in 9130 Kallo 03 750 12 90 en 03 750 15 80 FORT LIEFKENSHOEK [email protected] [email protected] www.fortliefkenshoek.be

april t.e.m. okt: wo>zo + feestdagen van 9u30 tot 17u00 nov t.e.m. mrt: wo>vr van 9u30-17u00 op za, zo + feestdagen 13u00 tot 17u00

groepsbezoek met gids/individueel

museum rolstoelvriendelijk, dijkwandeling en uitkijktoren niet

11 LEVEND FORT. FORT KESSEL PAKKEND BEZOEK. terug naar het slagveld WERELDOORLOG I.

ONTDEK in 1914. Je krijgt een idee van Avonturentocht op kindermaat. Fort Kessel is een vergeten slagveld de verwoestende kracht van de Rondleidingen voor klassen uit waar je nog heel goed de sporen ziet Duitse kanonnen, de chaos en het lagere en middelbare onder- van de beschieting door Dikke Bertha- vernieling in het fort. wijs. kanonnen tijdens WO I. Het is het De tentoonstelling ‘Schatten van Twee educatieve lokalen over ge- enige fort van dit type dat in zo’n au- de Commandant’ geeft een kijkje schiedenis en natuur van het fort. thentieke oorlogstoestand behouden in de bewogen geschiedenis van Educatief lokaal ingericht als bleef. Van het eerste moment dat je het fort. De schatten werden leslokaal. hier binnenstapt, heb je het gevoel opgegraven uit het puin van de De groene omgeving van het fort dat het fort leeft. kamer van de fortcommandant. is ideaal om te wandelen, te fiet- Dit gebouw heeft een ziel. Bezoek de loopgraven uit WO II, sen of te vissen. Het fort op zich is enkel te bezoeken een andere tijd, een ander verhaal. met gids, maar het recreatiedomein Het fort geeft onderdak aan een rond het fort is vrij toegankelijk. legertje vleermuizen.

BELEEF HEROVER Je bevindt je in een tijdcapsule, Fortbezoek met een bekwame, je bezoekt het fort (met gids) net enthousiaste gids. De gidsbeurt na de beschieting van het fort wordt aangepast aan de bezoekers. Fortstraat in 2560 FORT KESSEL 03 410 02 11 [email protected] www.fortvankessel.be

open fortendag: laatste zondag van augustus

enkel met gids te bezoeken

museum volledig met rolstoel te bezoeken, aangepaste rondleiding op aanvraag

13

ONTDEK. BELEEF. HEROVER DE FORTEN. 15 FORT BREENDONK nationaal gedenkteken

Het Fort van Breendonk is inge- Het fort is nu een memoriaal richt als nationaal gedenkteken dat getuigt van de gruwel van de en museum. Tweede Wereldoorlog. Oorspronkelijk was het fort Het museum is op eigen houtje tijdens de Tweede Wereldoorlog te bezoeken, maar voor de beste het hoofdkwartier van het Belgi- ervaring volg je een gids. sche leger, maar al snel werd het In het fort worden ook geregeld gebruikt door de Duitse Gestapo tentoonstellingen en bijeenkom- als overgangskamp voor verzetslui sten gehouden. en Joden. Er werden ook verschil- lende gevangen gefusilleerd.

Brandstraat 57 in 2830 www.breendonk.be CONCENTRATIE- elke dag (7/7) van 9u30 tot 17u30 (laatste toegang om 16u30) KAMP. juli en augustus: van 10u tot 18u

groepsbezoek met gids/individueel MEMORIAAL.

grotendeels toegankelijk MENSENRECHTEN. FORT BREENDONK FORT KONINGSHOOIKT extreme adventures

Het fort van Koningshooikt is deel realistische game. In verschillende van de buitengordel en werd game-modes beleef je bekende gebouwd in 1907. computerspellen in het echt. In de Bij het uitbreken van de Eerste zomer wordt het bovengrondse Wereldoorlog werd het fort zwaar deel gebruikt voor motorcross en onder vuur genomen. Tijdens die airsoft. oorlog werd er in het fort veel Organiseer je een evenement geschoten. Nu nog steeds, maar op deze toplocatie? Dan word je dan met replica’s: het fort is nu een beloond met het unieke kader van airsoftparadijs. Met namaakwapens het fort. wordt je ondergedompeld in een

Donderheide 1Willebroek 2830 in 57 Brandstraat in 2500 Koningshooikt www.breendonk.be CONCENTRATIE- AIRSOFT. www.fortkoningshooikt.be 17u30 tot 9u30 van (7/7) dag elke KAMP. MOTORCROSS. acitiviteiten op maat16u30) om toegang (laatste MEMORIAAL. POLYVALENTE openingsuren 18u tot op 10u aanvraag van augustus: en juli groepsbezoek metgids/individueel gidsmet groepsbezoek MENSENRECHTEN. ZAAL. 17 grotendeels toegankelijk toegankelijk grotendeels FORT STABROEK (STAFORT) avonturen voor iedereen

Het fort van Stabroek is deel van gaat je hart gegarandeerd wat de buitengordel en werd ge- sneller slaan. bouwd in 1902. Het is het eerste Geen adrenaline-junkie? fort aan de antitankgracht. Je kan er ook terecht voor Het Fort van Stabroek zag dan highlandgames, kinderactiviteiten wel weinig actie tijdens de twee en heuse familie- of bedrijfs- wereldoorlogen, nu organiseert evenementen. Stafort er talloze avonturen. Van paintball tot mountainbike, amfi- bievoertuigen tot slotcar racing, met de activiteiten van Stafort

Abtsdreef in 2940 Stabroek www.stafort.be PAINTBALL. activiteiten op maat openingsuren op aanvraag EVENEMENTEN.

groepsbezoek met gids/individueel FORTAVONTUUR.

grotendeels toegankelijk FORT STABROEK (STAFORT) FORT LILLO dorp in de haven

Het Fort van Lillo is een van de landschap rond het fort en het oudste forten rond Antwerpen. eigenlijke dorp van Lillo. Het werd gebouwd vanaf 1580 Lillo-fort is dus niet alleen een samen met Fort Liefkenshoek aan fort maar ook een prachtig dorpje de overkant van de Schelde. midden in de haven. Op het Deze twee forten waren van groot pleintje kan je een terrasje doen. belang voor de militaire controle In het poldermuseum leer je alles over de scheepvaart: samen over het leven in de verdwenen konden ze de Schelde afsluiten. polderdorpen. Het kruitmagazijn Door de havenuitbreiding in de presenteert op regelmatige basis jaren 60 verdwenen het polder- poppentheater.

Scheldelaan inWillebroek 20402830 Antwerpenin 57 Brandstraat fortengordels.be/forten/fort-van-lillo PAINTBALL. POLDERMUSEUM. www.breendonk.be altijd open17u30 (openbaartot 9u30 domein)van (7/7) dag elke EVENEMENTEN. KRUITMAGAZIJN. 16u30) om toegang (laatste FORTAVONTUUR. MOOISTE DORP. 18u tot 10u van augustus: en juli gidsbezoek op afspraakgids/individueel met groepsbezoek

grotendeels toegankelijk toegankelijk grotendeels SCHANS PUURS kinderparadijs

Schansen zijn kleine forten zon- zich amuseren genieten volwasse- der garnizoen. nen van een drankje op het terras. De schans van Puurs is ook be- Wandel langs de gracht over het kend als de Sint-Pietersburcht. natuureducatieve pad en kom Het was eerst een militair alles te weten over de typische bolwerk, maar werd na WOII flora en fauna van het gebied. omgetoverd tot een prachtige speeltuin. In deze prachtige groene oase kunnen kinderen tot 10 jaar zich volledig uitleven. Terwijl kinderen

Scheeveld 18 in 2870 Puurs www.natuurpunt.be/natuurgebied/ redoute-sint-pietersburcht SPEELTUIN. juli - aug.: elke dag van 13u30-18u30 GROENE OASE. mei, juni, sept: za + zo van 13u30-18u30

gidsbezoek op afspraak NATUUREDUCATIEF

grotendeels toegankelijk PAD. SCHANS PUURS FORT 2 FORT 3 FORT 4 WOMMELGEM BORSBEEK MORTSEL

museumfort recreatiefort parkfort Na meer dan 150 jaar is dit nog In de zomer komt het fort tot leven: Fort 4 is een parkgebied waar je naar steeds een bruisend fort met vijf dan kan je lekker vertoeven in de zo- hartelust wandelt, loopt en fietst. musea en talloze verenigingen. merbar, genieten van leuke animatie Kinderen spelen in de speeltuin of De gidsen leiden je met veel passie in de woonwagenschuur, een partijtje op het hindernissenparcours. Gidsen rond in een van de best bewaarde discgolf spelen en je kinderen aan- tonen je met plezier dit prachtig Brialmontforten. moedigen in het speelparcours. gerestaureerde fort.

Fort II-straat in 2160 Wommelgem Frans Beirenslaan 2A in 2150 Borsbeek Krijgsbaan 212 in 2640 Mortsel SPEELTUIN. www.fortengordels.be w www.fortengordels.be www.fortengordels.be elke laatste zaterdag van de maand fortdomein altijd toegankelijk domein alle dagen van het jaar open GROENE OASE. uren afhankelijk van de seizoenen gidsbezoek op afspraak gidsbezoek op afspraak gidsbezoek op afspraak NATUUREDUCATIEF grotendeels toegankelijk fortdomein toegankelijk, fortdomein toegankelijk, PAD. (met kasseien) wandelpaden niet wandelpaden niet 21 FORT 5 FORT 7 FORT 8 EDEGEM WILRIJK HOBOKEN

parkfort natuurfort outfort Kom wandelen, spelen, sporten, Fort 7 is een natuurreservaat in Fort 8 ontvangt je met een brede kunst beleven en coworken in het beheer van Natuurpunt, en is enkel waaier aan activiteiten. Bij outfort authentieke kader van Fort 5. toegankelijk onder begeleiding. Gid- organiseer je feesten en teambuil- Kinderen leven zich uit in het speel- sen leiden je rond voor een boeien- dings. De fortgidsen leiden je rond bos. Gidsen leiden je graag rond. de historische of natuurwandeling. in het prachtig bewaarde reduit.

Fort V-straat, 2650 Edegem Legerstraat 40 in 2610 Antwerpen Hoofdfrontweg in 2660 Antwerpen www.fortengordels.be www.fortengordels.be www.fortengordels.be

fortdomein altijd open fortdomein gesloten voor publiek fortdomein altijd open van 6u45 tot 21u00

gidsbezoek op afspraak gidsbezoek op afspraak gidsbezoek op afspraak

fortdomein toegankelijk, fortdomein moeilijk toegankelijk fortdomein toegankelijk, wandelpaden niet wandelpaden niet FORT FORT FORT MERKSEM OELEGEM LIER

recreatiefort vleermuisfort verenigingenfort Fort Merksem is een prachtig Het fort van Oelegem ligt idyllisch in Het fort van Lier is mooi gelegen recreatiedomein en een groene long het groen aan de antitankgracht. tussen de velden net buiten de stad. in het district. Je kan er wandelen Tijdens de winter is het een thuis Het is een thuis voor verschillende langs de gracht, sporten of simpel- voor meer dan duizend vleermuizen. verenigingen. Je kan het domein op weg genieten van de omgeving In de zomer kan je het domein aanvraag bezoeken met een gids. bezoeken met een gids.

Fortsteenweg 120 in 2170 Antwerpen Goorstraat 19 in 2520 Fortweg 24 in 2500 Lier Mechelsebaan 249 in 2570 Duffel www.fortengordels.be www.fortengordels.be www.fortengordels.be www.fortduffel.be

fortdomein open overdag fortdomein gesloten voor publiek fortdomein enkel open voor leden Dinsdag t/m vrijdag: 11.00 tot 21.00u Zaterdag: 11.00 tot 22.00u Zondag: 11.00 tot 21.00u gidsbezoek op afspraak gidsbezoek op afspraak gidsbezoek op afspraak

groepsbezoek met gids/individueel fortdomein toegankelijk, fortgebouwen toegankelijk (kasseien) fortgebouwen slecht toegankelijk 23 wandelpaden niet (kasseien) grotendeels toegankelijk FORT FORT FORT WALEM BORNEM STEENDORP

heroïsch fort in de natuur vissersparadijs fortoase Het fort van Walem leverde zwaar Het fort van Bornem is een vissers­ Na een woelige tijd werd het fort strijd tijdens WO I. Een prachtig paradijs met karakter. De studie- een natuurreservaat en een oase gedenkteken brengt er hulde aan groep van het fort organiseert tal van groen. De wandeling op de om- de slachtoffers. Vandaag is het een van activiteiten en het fortcafé walling met natuurleerpad is zeker natuurreservaat. Je kan het domein onthaalt je met veel gastvrijheid. de moeite waard. De gebouwen zelf bezoeken met een gids. zijn enkel met gids te bezoeken.

Koning Albertstraat in 2800 Barelstraat 228 in 2880 Bornem Kapelstraat 204 in 9140 Temse www.fortengordels.be www.fortengordels.be www.fortengordels.be

fortdomein gesloten voor publiek fortdomein altijd open fortdomein altijd open

gidsbezoek op afspraak gidsbezoek op afspraak gidsbezoek op afspraak

fortgebouwen slecht toegankelijk fortgebouwen slecht toegankelijk fortgebouwen slecht toegankelijk ANTITANK- MASTENBOS SPOOR- GRACHT FIETSEN

Groots landschap Vergeten Linie Fietsen op militair spoor De Antitankgracht, aangelegd om Het Mastenbos herbergt een heel Van het fort van Kapellen fiets je over Duitse tanks tegen te houden, vormt netwerk vergeten bunkers en loopgra- het voormalige militaire spoor naar het een bijzonder mooie locatie om door ven uit de Eerste Wereldoorlog. Deze militaire vliegveld van . Je te fietsen. Een fietstocht langs de zijn goed bewaard en ontdek je via fietst door een bos, voorbij bunkers en antitankgracht voert je langs verschil- het loopgravenpad. Met een gids kom de antitankgracht. In Brasschaat neem lend forten en de antitankgracht zelf. je op de meest verborgen plekken. je pauze voor je terugfietst.

www.fortengordels.be Oude Galgenstr. aan nr. 65, 2950 Kapellen Fortsteenweg 37, 2950 Kapellen Mechelsebaan 249 in 2570 Duffel www.natuurenbos.be/mastenbos www.fortduffel.be

antitankgracht altijd open loopgravenpad altijd open spoorfietsen van Paas- t.e.m. Dinsdag t/m vrijdag: 11.00 tot 21.00u Herfstvakantie. Dagelijks vertrek van Zaterdag: 11.00 tot 22.00u dinsdag tot vrijdag, vertrektijden en Zondag: 11.00 tot 21.00u mooie fietstocht gidsbezoek op afspraak boeken op www.spoorfietsen.be

groepsbezoek met gids/individueel antitankgracht deels toegankelijk twee wandelpaden volledig rolstoeltoegankelijkheid op aanvraag 25 toegankelijk grotendeels toegankelijk HEROVER DE FORTEN MET ACHILLE! App voor kleine en grote veroveraars.

Ga met de erfgoed-app in vier In het fort van Kessel beleef je In Puurs herover je het fort van forten op zoek naar Achille. Onze samen met de soldaten van het fort Liezele. Verzorg samen met Achille slimme soldaat leidt jou en je (klein) de spanning bij het uitbreken van de de zieke soldaten, schiet op een kinderen door 500 jaar geschiede- Eerste Wereldoorlog. Wandel met Zeppelin en plons in de gracht! nis. Door leuke opdrachten leer je Achille rond het fort en ontdek Dikke alles over het fort, de geschiedenis Bertha’s, Duitse soldaten en een Reis met Achille 500 jaar terug in en de bewoners van vroeger en goed verstopte uitkijkpost! de tijd naar fort Liefkenshoek, een vandaag. Speel mee en ontdek de goed verborgen bolwerk dat de geheimen van onze forten! Achille zoekt samen met jou in het Schelde kon afsluiten. Benieuwd wat fortje van Duffel naar de verborgen dit bijzondere fort te bieden heeft? kanonnen van het fort! Ontdek hoe Achille laat het zien. ver de kogels vlogen, waarom bomen goed zijn voor beschietingen en de Meer weten? treinen zo dicht langs het fort rijden. Download de Erfgoed-app via http://erfgoedapp.be/ (Android & iOS) HEROVER DE FORTEN MET ACHILLE! COLOFON Deze brochure is een uitgave van de dienst Erfgoed van de Provincie Antwerpen in het App voor kleine en grote veroveraars. kader van het project ‘Fortengordels rond Antwerpen’. Voor alle informatie: www.fortengordels.be.

De brochure kwam tot stand in opdracht van de deputatie van de provincieraad van Antwerpen: Voorzitter: Cathy Berx, gouverneur Leden: Luk Lemmens, Ludwig Caluwé, Inga Verhaert, Jan De Haes, Peter Bellens, Rik Röttger, gedeputeerden Provinciegriffier: Danny Toelen

Tekst: ImpressantPlus, Joachim Piens, Annemie Nagels, Carine Goossens, Luc Olyslager Vormgeving: ImpressantPlus Fotografie: copyright Provincie Antwerpen - Ian Segal, Dirk Kerstens en Yves Adams (Vilda) Coördinatie en redactie: Joachim Piens, Impressantplus

Contactadres Provinciebestuur Antwerpen, Koningin Elisabethlei 22, 2018 Antwerpen

VU: Wim Lux, Koningin Elisabethlei 22, 2018 Antwerpen 27 ONTDEK DE FORTEN OP WWW.FORTENGORDELS.BE