8 MESEMNA, ILS 21 DA MATG 2014 LEXICON ISTORIC RETIC Da fin Ilsabitadis situads al norddalacitad da Glion

■ Il LIR preschenta oz ils abitadis si- sco proprietaris dal chastè; forsa sa tracti tuads sin la spunda sanestra da la perfin da la medema famiglia. Il 1378 è Foppa, al nord da la citad da Glion. il chastè passà als Rüsseggs ed ha appart- Dal nordost al nordvest èn quai ils egnì dal 1383–1428 als Werdenberg- vitgs da Schluein, , e Sargans. Il 1395 han quels aderì alaLia Schnaus. Dapi il 2014 fan las anteriu- dals signurs aGlion (la Lia Sura re- ras vischnancas politicas da Ladir, spectivamain Lia Grischa) –ensemen Ruschein eSchnaus part da la vi- cun la glieud dal signuradi da Löwen- schnanca dad /Glion. berg ch’han acquistà lur autonomia il 1428. Il 1429 èilchastè vegnì vendì als Schluein Lumerins, tranter il 1481 ed il 1489 als Vischnanca politica, circul Glion, di- de Mont (Vella) per midar pliras giadas strict Surselva(avant il 2001 Glogn), possessur tranter il 1551 ed il 1594 situada sin la spunda sanestra da la (tranter auter ils Capols ed ils Plantas); Foppa. Consistenta da Casanova sco fin il 1803 ha il chastè appartegnì al rom era da Schluein eFalerin, duas culegnas dals de Mont-Löwenberg. Destruì d’in da different caracter.831 Falerunae, incendi il 1685, èelvegnì reconstruì 1298 Sluwen,tudestg Schleuis (uffizial parzialmain. Sedia d’ina scola per mats fin il 1983). 1850 366 abitants; 1900 1832–33 edals missiunaris dal Sang 424; 1930 593; 1950 554; 2000 602. prezius 1838–50. In ulteriur incendi ha En il territori da la vischnanca sa chat- mess l’implant en ruina il 1889; l’asil tan craps cultics pajauns (megalits), episcopal per orfens, existent là dapi il numnads Crap Schluein eCrap da 1851 (serrà il 1972), èperquai vegnì pops. Schluein era oriundamain in transferì ca. 150 mpli al sidvest en in feud episcopal. Daltemp medieval aut novedifizi ch’è en possess da la diocesa fin il 1803 era la vischnanca suttamessa da Cuira. Adolf Collenberg (senza Falerin) al domini dals signurs Dapi il 2014 fa l’anteriura vischnanca da Ladir part da la vischnanca da Ilanz/Glion. FOTO J. MENOLFI vonLöwenberg. La baselgia consecra- Ladir da als sontgs Pieder ePaul, menziuna- Anteriura vischnanca politica, circul pi alura vanils uffants ascola aRu- lica; 11 famiglias refurmadas da Ru- mà la famiglia da transferir sia residen- da per l’emprima giada il 1321, era ina Glion, district Surselva(avant il 2001 schein (scola reala esecundara a schein edaLadir han stuì emigrar il za da la Surselvasin la fortezza da Gu- filiala da Sagogn. Il 1429 èSchluein Glogn), situada sin la spunda nordda Glion). Ilsmanaschis purils caracteri- 1556. Il chastè da Frauenberg èstà la tenberg sper Balzers/FL. Suenter la entrà sco cumin en la Lia Grischa ed ha la Foppa, cun l’exclavaAlp Dadens da seschan anc oz il vitg rumantsch. Part sedia dals baruns dal medem num en il mortdaHeinrich il 1314 han ses ante- alura furmà, ensemen cun las dretgiras Ladir al Crap Masegn; dapi il 2014 da la populaziun da lingua rumantscha 13avel e14avel tschientaner.Enilrom riurs adversaris (l’Austria ed ils Wer- da la Foppa edaTenna, la dretgira auta partdalavischnanca da Ilanz/Glion. 2000: 57% /75,7% (meglra lingua / d’ina structura colonisatorica ed eco- denbergs) partì tranter els ils bains da da la Foppa. Il 1530 ha la vischnanca Vers il 850 Leitura.1850 98 abitants; tuttas indicaziuns). Tr ais tschintgavels nomica decentralisada han ils da Ru- famiglia ch’els avevan acquistà da sias cumprà ora las dieschmas ed ils dretgs 1900 94; 1950 139; 2000 107.Tschen- da la populaziun cun activitad da gu- schein pratitgà l’agricultura, l’orticul- figlias Katharina eMargaretha; la for- feudals seculars, il 1585 ils dretgs giu- tada da craps preistorics cun il Crap da dogn aLadir lavuran ordaifer en il se- tura el’allevament da muvel. En il tezza da Gutenberg èpassada al’Au- dizials. Tranter il 15avel ed il 17avel tirans legendar.Eniltemp medieval gund eterzsectur (oravant tut aGlion 15avel–18avel tschientaner ha Ru- stria, Favugn ed ils possess en Surselva tschientaner sa spartivalavia en la appartegnevaina partdals purs da La- eDomat). Adolf Collenberg schein constituì in vischinadi cun La- als Werdenberg-Heiligenbergs. Lumnezia respectivamain en la ValS. dir als uschenumnads Libers exteriurs dir eSchnaus, l’entschatta dal 21avel Martin Leonhard Pieder ed en la ValStussavgia aSchlu- da Lags, per ils quals els han mess en il Ruschein tschientaner han las trais vischnancas ein etraversavailRain al sidost per 15avel tschientaner divers mastrals. Anteriura vischnanca politica, circul furmà ina corporaziun d’alp.Megliera- Schnaus Saissafratga uSassfau (en vischinanza Ladir furmavadaquel temp in vischi- Glion, district Surselva(fin il 2001 ziun generala 1963–94. Il 2005 eran Anteriura vischnanca politica, circul da ). La vischnanca da Schlu- nadi cun Schnaus eRuschein. Il 1502 Glogn), situada sin ina terrassa da la occupadas 45% da las persunas cun Glion, district Surselva(avant il 2001 ein profita da la situaziun favuraivla dal han ins dividì las pastgiras d’alp ed il vart norddal Rain Anteriur,cun l’Alp activitad da gudogn aRuschein en il Glogn), situada alavia da la Surselva traffic edispona d’ina buna structura 1851 èn las vischnancas da Ladir, da Ruschein entadim la ValdaSiat; da- sectur primar (allevament da muvel, sur il Rain Anteriur,cun l’alp da demografica ed economica. Il 2005 Schnaus eRuschein daventadas politi- pi il 2014 partdalavischnanca da pauca cultivaziun dad ers); numerus Schnaus sco exclavaal’ost sur la Valda purschevailprim sectur anc passa camain autonomas. La baselgia da S. Ilanz/Glion. 765 Rucene (copia dal pendularis dal lieu, oravant tut en ils ; dapi il 2014 partdalavischnanca 15%, il terzsectur ca. 54% da las plaz- Zeno, menziunada enturn il 840 sco 17avel tschientaner), ca. 1160 Rusine. centers da la Valdal Rain Anteriur.Tu- da Ilanz/Glion. Ca. 840 Scanaues. zas da lavur en la vischnanca. Part da la proprietad da la claustra da Faveras, è 1850 245 abitants; 1900 277; 1950 rissem moderà al’ur da l’Arena Alva. 1850 126 abitants; 1900 123; 1950 populaziun da lingua rumantscha: stada ina filiala da Ruschein fin il 1684. 309; 1980 283; 2000 356. Lieu da cult Part da la populaziun da lingua ru- 134; 1990 79; 2000 99. Schnaus ap- 1941 84,6% (lingua materna); 2000 Enturn il 1556 han intginas famiglias preistoric en la regiun dal chastè da mantscha: 1880 96,4% (lingua mater- partegna al vegl territori da colonisazi- 53,2% /66,1% (meglra lingua /tuttas aderì alarefurmaziun ed han stuì ban- Frunsberg (ruina) –S.Valentin –Crap na); 1990 81% /87,7%; 2000 69,4% un. Il 1470 èlavischnanca sa separada indicaziuns). Adolf Collenberg dunar la vischnanca. Il guaud sur Ladir Fravi (megalits, craps-scalutta, chats /83,7% (meglra lingua /tuttas indica- dal vischinadi economic cun Ruschein elaculegna sezza èn vegnids devastads dal temp da bronz). En il temp caro- ziuns). AdolfCollenberg eLadir; l’ultim temp ha ella dentant Löwenberg dad incendis il 1848 respectivamain il lingic existivaaRuschein in bain cen- puspè furmà ina corporaziun d’alp cun Il signuradi da Löwenberg, schlià il 1891. La vischnanca tradiziunalmain tral cun chasa signurila. La baselgia, Frauenberg quellas vischnancas. La baselgia dedit- 1803, ha fatg partsco cumin da Schlu- purila èsasviluppada fermamain suen- che datescha probablamain dal 7avel Ruina da chastè situada en il territori da gada als sontgs Bistgaun, Maria Mag- ein da la dretgira auta da la Foppa. El è ter il 1970 sut l’influenza da la regiun tschientaner (patrocini da s. Gieri l’anteriura vischnanca da Ruschein sin dalena eGieri, attestada il 1480, era ina sortì dal feud episcopal da Schluein sen- turistica da Lags-: en il romdala menziunà il 1440), era enturn l’onn in crest al sidvest da la baselgia da S. filiala da S. Rumetg aFalera. Enturn il za il bain (curtis) da Fallerins ed aveva planisaziun locala dal 1976 èn vegni- 840 tributara alaclaustra da Faveras, Gieri. Il chastè da Frauenberg èvegnì 1526 ha Schnaus adoptà la cretta refur- sia sedia en il chastè dal medem num, das construidas abitaziuns da vacanzas da la quala la collatura èpassada il 1489 erigì enturn il 1300, la miraglia ècon- mada, sa separond da Falera es’unind situà sin in sparun. La fortezza èmen- edal 1974–97 ha Ladir exequì la me- alaclaustra da Mustér.Fin il 1526 è struida en la tecnica da spia (opus spica- cun Glion. Dal1692 fin il 1865 ha ella ziunada per l’emprima giada il 1160 sco glieraziun generala cun arrundaziun stà S. Gieri la baselgia-mamma per tum).Menziunà per l’emprima giada il furmà in’atgna plaiv ed èalura s’unida residenza dals nobels de Lewenberc dal terren. Da la mesadad dal 19avel Siat, fin il 1684 per Ladir.Durant la re- 1257 sco Vrovinberch, Vrowenberch,en cun Vuorz. En il 16avel–19avel ch’appartegnevan alamedema schlatta tschientaner fin il 1980 disponivalavi- furmaziun èlavischnanca da Ruschein possess dals signurs (nobiles) de Frauen- tschientaner avevaSchnaus plirs mana- sco ils de Montalt, documentads il 1258 schnanca d’ina atgna scola primara, da- restada fidaivla alacardientscha cato- berg, ministerials da l’uvestg da Cuira. schis industrials ecommerzials al’aual Frauenberg n’èbetg identic cun da Siat (resgia, mulin, fravgia da ferre- Frundsberg. AdolfCollenberg ra), conservads oz per partenilMu- seum regiunal SurselvaaGlion. Tr an- VonFrauenberg ter il 1875 ed il 1964 ha producì il ma- Schlatta da l’auta noblezza da la Rezia naschi da la famiglia Giger il famus Sura, residenta en il 13avel ed al’ent- criec da Schnaus, in arader fitg duman- schatta dal 14avel tschientaner en la dà. Il 2005 furnivailprim sectur 50% fortezza dal medem num sper Ru- da las plazzas da lavur.Grazia als schein. Sco ils de Friberg eran era ils de tschains d’aua da las Ovras electricas Frauenberg probablamain in romdals Glion IeIIhalavischnanca pudì me- signurs de Sagogn ch’era sa furmà en- glierar sia situaziun finanziala. Part da turn il 1250 en consequenza d’ina par- la populaziun da lingua rumantscha: tiziun d’ierta. L’emprim represchen- 1941 68,3% (lingua materna); 2000 tant enconuschent da la famiglia è 45,5% /65,7% (meglra lingua /tuttas Heinrich (menziunà il 1257–66) che indicaziuns). Martin Bundi correspunda probablamain aHeinrich de Sagogn, attestà il 1251 ensemen cun ses frar Friedrich de Friberg. En ils Lexicon Istoric Retic onns sequents cumparan omadus pli- ras giadas ensemen sco perditgas. La fa- Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti- miglia possedevaera il chastè da Fa- tgels (geografics, tematics, artitgels da vugn ed ils dretgs ecclesiastics re- famiglias ebiografias) davartl’istorgia spectivs, ultra da quai bains edretgs a grischuna/retica elaRumantschia. Luzein, Castrisch eFalera. Heinrich, il Editura: Fundaziun Lexicon Istoric trubadur,hapersequità senza grond Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; success ina politica proepiscopala ed versiun stampada: www.casanova.ch u antihabsburgaisa. La posiziun occupa- en mintga libraria. Löwenberg: L’edifizi odiern èvegnì erigì suenter ch’il chastè era ìenruina il 1889. FOTO O. ITEM da da Heinrich ha probablamain inti-