EEN STRIJDBAAR NIEUW JAAR

UITGAVE VAN HET WETENSCHAPPELIJK BUREAU VAN DE SP Verschijnt 11 keer per jaar, jaargang 15, nummer 1, januari 2013 INHOUD EEN STRIJDBAAR 3 AFDRACHT BLIJKT HEEL GEWOON NIEUW JAAR 5 NAAR EEN STRIJDBARE EN DEMOCRATISCHE VAKBEWEGING 6 In dit nummer van Spanning gaat alle overheden in Nederland gaat ‘DE MYTHE VAN WASSENAAR’ Ronald van Raak in op de discussie bedreigen. Zij roepen SP-leden dan 8 die de afgelopen jaren over de ook op zelf actie te ondernemen en WAT DOET HET NEOLIBERALE ARBEIDS- afdrachtregeling van de SP is gevoerd. bij de gemeente of provincie aan de MODEL MET EEN WERKNEMER? Ondanks de vele vooroordelen die bel te trekken. 10 vanuit de politiek en wetenschap naar PVDA VERANDERT IN voren zijn gebracht mag de SP de In zijn recensie van de pas verschenen RAP TEMPO VAN VERHAAL afdrachtregeling gewoon handhaven. biografie van Jan Willem Stutje over 12 Twee wetsvoorstellen die de regeling Domela Nieuwenhuis, schetst Ronald EUROPEES BEGROTINGSFETISJISME onmogelijk moesten maken zijn door van Raak ‘us Verlosser’ als wegberei- BEDREIGT ALLE OVERHEDEN het nieuwe kabinet ingetrokken. Van der van de SP. Net als onze partij was 14 Raak hoopt dat de afdrachtregeling Domela Nieuwenhuis een pleitbezor- DE VERENIGDE STATEN van de SP, waar andere partijen zoveel ger van de afdrachtregeling en vond LICHTEND VOORBEELD? kritiek op hebben gehad, nu een hij ook dat je politiek met de mensen 16 voorbeeld voor anderen zal zijn. moet bedrijven. US DOMELA EN ONZE SP Kaderlid van FNV Bondgenoten 18 Patrick van Klink legt uit welke Medewerker van het Wetenschappe- PARELS UIT DE PARLEMENTAIRE mogelijkheden het nieuwe ledenpar- lijk Bureau van de SP, Karel Koster, GESCHIEDENIS 7 lement biedt voor een democratische plaatst kanttekeningen bij het 20 en strijdbare vakbeweging en bestaande beeld van president ‘IN ONS STRAATJE’ universitair hoofddocent politicologie Obama als vredesduif. Hij stelt dat de Uwe Becker prikt de mythe van het militaire interventies van Amerika- Akkoord van Wassenaar als de basis nen in het buitenland onder Obama van het poldermodel door. Hij niet verminderd zijn en dat mensen- ontkent met kracht dat de politiek van rechten zowel in het buitenland als in COLOFON Spanning wordt uitgegeven door het loonmatiging zorgde voor werkgele- de Verenigde Staten zelf nog steeds Wetenschappelijk Bureau van de SP genheidsgroei. op grote schaal worden geschonden. Een abonnement kost 12 euro per jaar voor Historicus Robert Vonk beschrijft de SP-leden en 25 euro voor niet-leden. De Wat het neoliberale arbeidsmodel met totstandkoming van de Wet Open- betaling gaat per incasso. de nadruk op flexibiliteit en psycholo- baarheid van Bestuur (Wob) in de Abonnementenadministratie gische technieken doet met een rubriek ‘Parels van de Parlementaire Snouckaertlaan 70 werknemer, wordt duidelijk uit de Geschiedenis’. Net als de initiatiefne- 3811 MB Amersfoort twee recent verschenen boeken De mer Barend Biesheuvel, is hij van T (088) 243 55 40 360º werknemer en Identiteit. Steeds mening dat de wet van essentieel E [email protected] meer werknemers hebben te maken belang is voor een goed functione- Redactieadres Snouckaertlaan 70 met psychische klachten en wie niet rende democratie. 3811 MB Amersfoort mee kan in de eindeloze concurrentie T (088) 243 55 35 wordt gezien als een ‘loser’ en belandt Tot slot komt in de nieuwe rubriek ‘In E [email protected] in armoede. ons straatje’ wetenschappelijk Redactie onderzoek van de Amerikaanse Tijmen Lucie Arjan Vliegenhart legde de uitspra- gedragseconoom Dan Ariely aan bod, Arjan Vliegenthart ken van PvdA-leider Samsom voor en dat aantoont dat inwoners van de Tekstredactie na de verkiezingen naast elkaar en Verenigde Staten een veel gelijkmati- Daniël de Jongh komt tot de conclusie dat hij op ger vermogensverdeling wensen dan Redactieraad essentiële punten als de de driepro- (dat zij denken dat) nu het geval is. Hans van Heijningen centnorm, een investeringsagenda en Tiny Kox Ronald van Raak ontslagrecht een draai heeft gemaakt. Basisontwerp Tweede Kamerlid van de SP, Arnold Thonik en BENG.biz Merkies, staat samen met zijn Vormgeving fractiemedewerker Alexander van Robert de Klerk Steenderen stil bij het Europese Antoni Gracia begrotingsfetisjisme – waar de Wet Gonnie Sluijs Houdbare Overheidsfinanciën Foto cover ((HOF) een voorbeeld van is – dat FNV Bondgenoten

2 SPANNING JANUARI 2013 AFDRACHT BLIJKT HEEL GEWOON Tekst: Ronald van Raak

De nieuwe regering heeft twee wetsvoorstellen bestuurders leveren. Onze kritiek op deze bestuurders ingetrokken die de afdrachtregeling van de SP leidde tot een politieke tegenreactie, een felle campagne onmogelijk moesten maken. Daarmee is een einde tegen de afdrachtregeling van de SP. De partij werd in de gekomen aan een bedenkelijk beleid waarbij wetten media verdacht gemaakt, ondanks het feit dat de meeste werden gebruikt om partijpolitiek te voeren. Ronald andere partijen ook een afdrachtregeling hebben. Wetten van Raak maakt een reconstructie van de manier om onze afdrachtregeling onmogelijk te maken zijn echter waarop de afgelopen jaren de discussie over de gestrand, de nieuwe regering besloot deze wetten in te afdracht-regeling is gevoerd. trekken. Daarmee is een einde gekomen aan een politiek die graaien wilde vergoelijken, door geven verdacht te De SP heeft altijd veel kritiek op bestuurders in de (semi-) maken. publieke sector die zichzelf exorbitante inkomens geven. Op ministeries, bij gemeenten en provincies. Maar ook bij EEN LANGE TRADITIE zorginstellingen, onderwijsorganisaties en woningcorpora- Ferdinand Domela Nieuwenhuis was in 1888 de eerste ties. Daarmee hebben we in Den Haag weinig vrienden socialist in de Tweede Kamer. De vergoedingen die hij gemaakt, zeker niet bij politieke partijen die veel van deze daarvoor kreeg besloot hij niet allemaal zelf te houden, maar te investeren in zijn partij. Dat was het begin van een lange traditie in de socialistische beweging van afdracht

DE VOOROORDELEN In de discussie zijn vijf vooroordelen gebruikt tegen de afdrachtregeling van de SP.

1 Overheden zouden niet mogen meewerken aan de cessie De cessie is een administratieve afwikkeling, conform het Burgerlijk Wetboek. De VNG stelde na onderzoek in juni 2006 dat het niet aan de gemeente is om te beoordelen wat volksvertegenwoordigers doen met hun vergoeding.

2 De overheid zou de SP een extra subsidie geven De afdrachtregeling is een onafhankelijke manier van financiering, niet door de overheid, maar door de leden van de partij zélf. De meeste andere partijen hebben ook afdrachtregelingen: GroenLinks en PvdD (15%), CDA en D66 (3%), PvdA (2%) en CU (1%).

3 Door de afdracht zouden politici niet onafhankelijk zijn Kamerleden stemmen volgens de Grondwet zonder ‘last’. Zij moeten de vrijheid hebben om te stemmen. In alle partijen worden Kamerleden echter geacht zich te houden aan het verkiezingspro- gramma, de afspraken in de fractie én aan de afdrachtregeling.

4 Met de afdracht zouden politici een zetel kopen 5 De afspraken in de SP zouden niet vrijwillig zijn Politici leggen een eed af, waarin zij beloven voor hun zetel niets te Volksvertegenwoordigers van de SP tekenen een verklaring waarin hebben ontvangen. Een afdracht is echter een schenking aan een zij aangeven te zullen voldoen aan de afdracht. In andere partijen partij, die bovendien vrijwillig is. Politici maken geen afspraken over worden verschillende soorten verklaringen gebruikt, maar in alle de afdracht met het oogmerk een zetel te krijgen. gevallen is sprake van vrijwilligheid.

SPANNING JANUARI 2013 3 door volksvertegenwoordigers. De meeste andere partijen kwamen er uiteindelijk niet, omdat de meeste partijen een hebben tegenwoordig een afdrachtregeling. Ook PvdA, afdrachtregeling hebben. Het belangrijkste verschil is dat CDA, D66, ChristenUnie, GroenLinks en Partij voor de de afdracht bij de SP veel hoger is, maar dat is een politieke Dieren hebben zo’n regeling. Bij deze partijen staan keuze. Dat kun je niet wettelijk verbieden. Net als bij andere volksvertegenwoordigers 1 tot 15 procent van hun vergoe- partijen is de afdracht bij de SP vrijwillig; je weet van te dingen af. Bij de SP is dat meer dan de helft. Op deze voren waar je mee akkoord gaat. Als de regering deze manier houden we financieel onze eigen broek op, zijn we afdracht zou verbieden, zou dat ook moeten gelden voor al niet afhankelijk van overheidssubsidies en kunnen we die andere partijen. Dat was echter niet de bedoeling, zo sponsors buiten de deur houden. Bovendien houden we op liet de minister ons in vertrouwen weten. deze manier carrièrezoekers buiten de deur, die vooral politicus willen worden omwille van het geld. HET NADEEL VAN DE TWIJFEL De bezwaren van Elzinga tegen de afdrachtregeling van de De discussie over de afdrachtregeling van de SP begon in SP bleken niet houdbaar (zie kader). Toch bleef hij 2006, toen Douwe Jan Elzinga, hoogleraar Staatsrecht in doorgaan met zijn politieke strijd, daarin bijgestaan door Groningen, een serie columns begon in het blad Binnen- andere wetenschappers, zoals Gerrit Voerman, historicus lands Bestuur. Daarin stelde hij dat de afdrachtregeling van en directeur van het Documentatiecentrum Nederlandse de SP op gespannen voet zou staan met de Grondwet. Ook Politieke Partijen. Dat maakte de positie van de SP bijzon- riep hij overheden op om niet meer aan deze regeling mee der moeilijk. Vooraanstaande wetenschappers uitten te werken. Het is nogal wat als een wetenschapper van kritiek, betrokken politici moesten zich verdedigen. Veel naam zo’n oproep doet. In de loop van de tijd werden zijn buitenstaanders gaven hierbij de wetenschappers het columns steeds politieker van toon. Elzinga sprak over voordeel van de twijfel. Een concrete wet om de verhalen ‘twijfelachtige en ondoorzichtige constructies’ (31 augustus aan te toetsen bleef ondertussen uit. Dat maakte het voor 2007), die ‘rechtens ongeldig’ zouden zijn (14 september de SP moeilijker om aantijgingen in de media te weerleg- 2007). Deze wetenschapper, actief binnen de PvdA, was gen. Een uitspraak van de Kiesraad, die de SP in het gelijk heel helder over zijn politieke motieven. Hij had kritiek op stelde, maakte weinig indruk. Elzinga bleef ageren: ‘Uiterst de afdracht van de SP omdat deze partij ‘stelselmatig’ curieus dat talrijke overheden meewerken aan dit con- kritiek had op financiële ‘overheidsvoorzieningen’ voor struct’ (Binnenlands Bestuur, 24 juni 2011). andere politici (26 oktober 2007). Wetten om de afdrachtregeling van de SP te verbieden zijn EEN GEWONE REGELING er nooit gekomen. Veel partijen hebben als gezegd zo’n Niemand is volledig onafhankelijk. Maar van wetenschap- regeling, maar binnen elke partij is die anders georgani- pers mag wel worden verwacht dat zij de intentie hebben seerd. Dat gaf de regering wel een aanknopingspunt. Eind om onbevooroordeeld te zijn. En dat zij onderzoek doen 2009 presenteerde zij twee wetten om gebruik van de voordat zij conclusies trekken. Dat was hier niet het geval. ‘cessie’ binnen de SP onmogelijk te maken. Dit is de Elzinga heeft nooit de moeite genomen om de afdrachtre- mogelijkheid om je geld te laten overmaken naar een geling van de SP goed te bestuderen. Zijn status van rekeningnummer van een ander, in dit geval naar de SP. De wetenschapper heeft er wel toe geleid dat journalisten zijn Raad van State, de belangrijkste adviseur van de regering, verhalen serieus namen. In de Volkskrant kreeg hij alle was bijzonder kritisch over deze wetten. Het is natuurlijk ruimte om te vertellen dat de regeling van de SP ‘op zeer ook vreemd dat iedere Nederlander zijn geld naar elk gespannen voet’ zou staan met de Grondwet (17 september rekeningnummer kan laten overmaken, maar dat SP’ers 2007) en dat de partij een ‘dubbele moraal’ zou hebben hun geld niet naar hun partij kunnen overmaken. Het (22 augustus 2007). Die argumenten bleken niet houdbaar voordeel was wel dat we nu eindelijk inhoudelijk de en de regering was dan ook niet bereid om in te grijpen. discussie konden aangaan. Die discussie heeft er toe geleid Daarop riep deze staatsrechtgeleerde op tot bestuurlijke dat PvdA-minister Plasterk de wetsvoorstellen eind 2012 ongehoorzaamheid en vroeg hij gemeenten en provincies heeft ingetrokken. om niet meer aan de regeling mee te werken. Wat ook heeft meegespeeld is dat het denken over topinko- In 2007 bleek PvdA-minister Ter Horst wel bereid de mens de laatste jaren is veranderd. Waar de SP ooit alleen handschoen op te nemen. Zij verklaarde dat zij zes wetten stond in haar kritiek, is er nu een brede afkeer van zou indienen om de afdrachtregeling van de SP te verbie- graaiende bestuurders – buiten de Tweede Kamer maar den. Het ministerie van Binnenlandse Zaken kondigde het ook daarbinnen. Er is nu een wet om topinkomens in de wettelijk verbod in de media breed aan en bleef voortdu- (semi)publieke sector te beperken. Misstanden met rend herhalen dat de afdrachtregeling van de SP onwettig frauderende bestuurders worden in de media breed zou zijn. De wetten zelf lieten steeds op zich wachten en uitgemeten. De traditionele bestuurspartijen lijken steeds minder bereid om bestuurders in bescherming te nemen. De aanhoudende kritiek van de SP op het graaien lijkt succes te hebben gehad. Daarmee is het ook moeilijker geworden voor andere partijen om kritiek te hebben op politici die een groot deel van hun vergoedingen willen afstaan. Onze afrachtregeling is voor veel partijen aanlei- ding geweest voor kritiek. Ik hoop dat deze regeling nu voor anderen een voorbeeld wordt om na te volgen.

4 SPANNING JANUARI 2013 NAAR EEN STRIJDBARE EN DEMOCRATISCHE VAKBEWEGING Tekst: Tijmen Lucie

Op 30 oktober 2012 kwam het duidelijk verschillen tussen leden die café. Het doel hiervan is om samen te voorlopig ledenparlement van de door willen polderen en leden die het discussiëren over onderwerpen die nieuwe vakbeweging voor het tijd vinden voor actie.’ ons allemaal aangaan, zoals ontslag- eerst bij elkaar. Het ledenparle- recht, pensioenen en werkgelegen- ment bestaat uit 100 leden en Ben je niet bang dat het ledenparlement heid. De gezamenlijke acties van heeft als doel om de besluitvor- blijft vastzitten in de polder? diverse bonden bij de Eemshaven ming dichter bij de leden te ‘Dankzij de vernieuwing van de toonden aan dat de bundeling van brengen. Spanning sprak met vakbeweging is er in ieder geval krachten werkt. De werkgever werd Patrick van Klink, actief vak- ruimte gebleven voor een activistische immers door de rechter gedwongen bondslid van FNV Bondgenoten en opvatting van organisatie van om buitenlandse werknemers volgens deelnemer aan de besprekingen onderop: het organizingmodel. Ik ben Nederlandse cao-bepalingen te over het nieuwe ledenparlement, ervan overtuigd dat als Jongerius het betalen.’ over de mogelijkheden van een nog voor het zeggen zou hebben, dit democratische en strijdbare het einde van het activisme zou Maakt het voor de vakbeweging uit dat vakbeweging. hebben betekend. Nu wordt er in de PvdA nu in het kabinet zit? ieder geval een open discussie met de ‘Aan het begin waren er wel wel leden Hoe is het voorlopig ledenparlement leden gevoerd over hoe lang er nog die blij waren met de PvdA in de samengesteld? gepolderd moet worden.’ regering. Nadat de inkomensafhanke- ‘Die bestaat voor een deel uit kaderle- lijke zorgpremie werd afgeschoten, is den van de verschillende sectoren, die Welke bevoegdheden zou het ledenparle- dit enthousiasme minder geworden. onder de drie grote bonden FNV ment volgens u moeten hebben? Hooguit kun je stellen dat de afbraak Abvakabo, Bondgenoten en Bouw ‘Het doel is om het beleid van de van het sociaal stelsel met de PvdA vallen. Deze drie gaan uit eindelijk op nieuwe vakbeweging te gaan bepalen. minder snel gaat, maar beter zal het in een ongedeelde FNV. Voor het In de komende twee bijeenkomsten er niet op worden. Daar zullen de andere deel bestaat het ledenparle- zullen een aantal belangrijke SER- leden, die de PvdA nu nog steunen, ment uit leden van de bonden die adviezen over bijvoorbeeld de zorg van overtuigd moeten worden.’ zelfstandig blijven. De verhouding besproken worden en zullen de tussen deze twee is ongeveer 60/40. In statuten van het definitieve parlement, Zal de komst van een ledenparlement de oude Federatieraad, waar het dat in mei gekozen wordt, vastgesteld ertoe leiden dat de vakbeweging ledenparlement voor in de plaats worden. Ook zal een mogelijk sociaal democratischer en strijdbaarder wordt? komt, hadden de kleine bonden nog akkoord over zaken als ontslagrecht ‘Ja, ik denk het wel. Met het ledenpar- een meerderheid. Zo kon Jongerius, en werkgelegenheid in de bouw lement was het pensioenakkoord er ondanks het feit dat de grote bonden besproken worden. Daarvoor heeft nooit gekomen. Eindelijk hebben we tegen waren en de meerderheid van Ton Heerts van het parlement al een de kans om politieke discussies te de leden vertegenwoordigden, het duidelijk boodschappenlijstje gehad. voeren en ik ben ervan overtuigd dat pensioenakkoord erdoor drukken.’ De leden zullen op basis van de we vanuit de SP goede argumenten voortgang van het overleg een keuze hebben om mensen achter ons te Hoe verliepen de eerste twee moeten maken tussen doorgaan met krijgen.’ bijeenkomsten? overleggen of overgaan tot actie.’ ‘Ze verliepen goed. Er werd goed gediscussieerd over de positie die het Vaak zijn de bonden nog te veel gericht op parlement moet innemen ten opzichte het behartigen van de belangen van de van het bestuur. Het parlement heeft individuele leden. Hoe zorg je ervoor dat duidelijk voor een eigen weg gekozen zij meer met elkaar optrekken? Patrick van door een voorzitter uit eigen kring ‘Het is vooral een kwestie van doen. Je Klink (1959 ) aan te wijzen: René Danen uit de zult dwarsverbanden moeten leggen is kaderlid sector welzijn. Daarbij zijn er een tussen de verschillende sectoren en van FNV agendacommissie en een financiële bonden. Aan de top gebeurt dit nu in Bondgenoten commissie in het leven geroepen. De het parlement. Aan de basis zal dit bij Unilever in intentie is er om de vakbeweging op nog meer moeten gebeuren. Je zag het Rotterdam en een andere manier te laten functione- al met de acties in de thuiszorg waar is lid van het ren. Wat winst is, is dat je elkaar beter ook andere bonden bij betrokken voorlopig ledenparlement van de nieuwe leert kennen en dat je de ruimte krijgt waren. In Rotterdam zijn we nu bezig vakbeweging. om te zeggen wat je wilt. Wel zie je met het opzetten van een vakbonds-

SPANNING JANUARI 2013 5 ‘DE MYTHE VAN WASSENAAR’ Tekst: Tijmen Lucie Foto: Bert Verhoeff / Hollandse Hoogte

VNO-voorzitter Chris van Veen, FNV-voorzitter Wim Kok en premier Ruud Lubbers bespreken de laatste details van het Akkoord van Wassenaar dat op 24 november 1982 gesloten werd.

Nu vertegenwoordigers van vakbonden, werkgevers In 1982 was Lubbers (CDA) aan de macht gekomen. Tot op en kabinet weer bij elkaar komen om afspraken te zekere hoogte hing hij dezelfde neoliberale ideeën aan als maken over sociale zekerheid en werkgelegenheid is Margaret Thatcher en Ronald Reagan Zij allen zagen in het begrip ‘poldermodel’ weer helemaal terug. In deregulering en bezuinigen op de overheidsuitgaven dé november was het precies dertig jaar geleden dat manier om de economie uit het slop te trekken. Dankzij de het Akkoord van Wassenaar werd gesloten, door de hoge werkloosheid en de zwakker wordende vakbonden, overheid en de organisaties van werkgevers en hadden ze het tij mee. De gedachte dat een pas op de plaats werknemers, verenigd in de Stichting van de Arbeid. bij de lonen zou bijdragen aan werkgelegenheidsgroei had Dit akkoord stond volgens velen aan de basis van bovendien traditie in Nederland en vond brede steun het poldermodel, dat alom wordt geroemd. ‘Ten onder economen, met name bij het CPB.’ onrechte’, betoogt Uwe Becker, universitair hoofd- docent Politicologie aan de Universiteit van Amster- U spreekt zelf over de ‘mythe van Wassenaar’ . Wat klopt er dam. ‘Het verhaal dat loonmatiging zorgde voor volgens u niet aan de bestaande beeldvorming? werkgelegenheidsgroei is een fabeltje.’ ‘Het Akkoord van Wassenaar is een uitvinding van de jaren negentig. Toen halverwege de jaren negentig de economie begon aan te trekken en de werkgelegenheid toenam werd Dertig jaar geleden sloten de overheid en de sociale partners dit toegeschreven aan het Akkoord van Wassenaar, dat het ‘Akkoord van Wassenaar’. Kunt u uitleggen wat dit enkel nog werd geïnterpreteerd als akkoord over loonmati- akkoord inhield? ging. Wassenaar werd gezien als herstart van nauwe ‘Het Akkoord van Wassenaar heeft pas in latere jaren samenwerking tussen werkgevers en werknemersorganisa- bekendheid gekregen. In de jaren tachtig werd er niet over ties (net als in de periode tot ongeveer 1964); beter bekend gesproken. Feitelijk was het niet meer dan een afspraak als het poldermodel. In dit verhaal, dat internationaal over de inruil van loonsverhoging tegen arbeidstijdverkor- bekendheid kreeg door Visser en Hemerijck in hun veel ting (atv). geciteerde boek The Dutch Miracle, zorgde de formule van Begin jaren tachtig bevond Nederland zich in een economi- loonmatiging voor een betere concurrentiepositie van sche crisis. Eind 1982 lag het werkloosheidspercentage op Nederland, waardoor de werkgelegenheid verondersteld 14 procent. Alle betrokken partijen vonden dat daar iets werd te groeien. Deze visie kreeg in het buitenland zo veel aan gedaan moest worden. Vandaar dat de vakbonden, die applaus dat het poldermodel in 1997 de prestigieuze atv hoog in het vaandel hadden staan, zich in Wassenaar Bertelsmann Award ontving. coöperatief opstelden. In werkelijkheid vond loonmatiging al vanaf eind jaren

6 SPANNING JANUARI 2013 zeventig plaats en was ‘Wassenaar’ niet de eerste afspraak heidsbeleid weinig eigens meer van de vakbonden werd over loonmatiging voor arbeidstijdverkorting. Hoewel vernomen. In de tweede helft van de jaren tachtig (waarin vakbonden tot zeker midden jaren tachtig bleven pleiten er veel deeltijdbanen bijkwamen) begon de werkgelegen- voor een kortere werkweek, kwam verdere arbeidstijdver- heid langzaam aan te trekken en na 1993 nam de extreme korting nooit echt van de grond. Opvallend is dat de loonmatiging af. In het algemeen namen de vakbonden de loonmatiging in Nederland veel sterker was dan in de loonmatigingsformule echter steeds meer over, in de hoop meeste vergelijkbare landen.’ dat zij daarmee weer een rol van betekenis konden spelen aan de onderhandelingstafel. Het idee van Wassenaar als Toch groeide de werkgelegenheid in de jaren negentig aanzien- wortel van het succes werd omarmd en zo lag vanaf midden lijk. Hoe verklaart u dat? jaren negentig niets de vorming van de mythe van Wasse- ‘Een van de redenen is dat de werkgelegenheid vooral naar meer in de weg.’ groeide door de toename van het aantal deeltijdbanen. Omgerekend in fulltime banen is de groei veel minder Vanaf de jaren tachtig werd het neoliberalisme de dominante spectaculair. Verder is het belangrijk een onderscheid te politieke ideologie. Het CPB speelde volgens u daarbij een maken tussen de periode 1982-1995 en de periode daarna, belangrijke rol. Legt u dat eens uit? want pas na 1994/95 kwam de economie in Nederland echt ‘Het is opvallend welke, ik zou bijna zeggen heilige, status goed op gang en oversteeg deze met een groeipercentage het Centraal Planbureau in Nederland heeft. Nog steeds van 3,5 procent duidelijk het Europese gemiddelde. Vanaf worden de economen van het CPB als nationale rekenmees- dat moment nam de vraag enorm toe, door explosief ters beschouwd en laten alle partijen – uniek in de wereld stijgende huizenprijzen in combinatie met gunstige – hun plannen erdoor doorrekenen. Ik zie deze eerbiedige belastingvoorwaarden voor hypotheekbezitters en de houding ten opzichte van wetenschappelijke ‘experts’ als mogelijkheid de overwaarde van huizen te verzilveren.’ een overblijfsel van de autoritaire politieke cultuur van vóór de jaren zestig. Toen het Keynesianisme begin jaren Volgens u was er dus geen oorzakelijk verband tussen loonmati- tachtig had afgedaan, kreeg het CPB – dat nooit echt ging en werkgelegenheidsgroei. Waarom stemden de vakbonden beïnvloed was door het Keynesiaanse gedachtegoed – de destijds in met een akkoord dat wegens de zeer drastische kans zijn ideeën aan de man te brengen. Zo kon het loonmatiging vooral gunstig was voor werkgevers? gebeuren dat de plaatjes en tabellen die het CPB publiceer- ‘Dat had ermee te maken dat vanaf eind jaren zeventig de om het argument te ondersteunen dat loonmatiging linkse ideeën aan invloed verloren. Langzaam verschoof de absoluut noodzakelijk was voor werkgelegenheidsgroei als machtsverhouding tussen arbeid en kapitaal, in het objectieve berekeningen werden gezien.’ voordeel van de laatste. Het Bretton-Woodssysteem met vaste wisselkoersen was afgebroken. Financiële markten Tot slot, wat verwacht u van de komende onderhandelingen werden gedereguleerd. De werkloosheid nam toe. Het tussen kabinet, werkgevers en werknemers? Keynesiaanse model leek geen antwoord te hebben op de Tja, nu is er crisis. Voorlopig zitten er daarom geen reële combinatie van een stagnerende economie en inflatie. loonsverhogingen in. Toch is de situatie nu anders dan Internationale competitie en kapitaalstromen namen toe. dertig jaar geleden, omdat de werkgelegenheid nu aanzien- Vakbonden verloren leden en sociaaldemocratische lijk hoger is. Ook is het CPB – hoewel nog steeds heilig – partijen stemmers. Het vrijemarktdenken en de gedachte recentelijk van de loonmatigingsfilosofie afgestapt. dat loonmatiging noodzakelijk was voor werkgelegenheids- Directeur Teulings maakt zich zelfs sterk voor stimulerende groei kwam in steeds meer landen op. maatregelen. Anders is echter ook dat de vakbonden nu Al tijdens het kabinet-Den Uyl (1973-1977) leidden deze nog minder voorstellen dan vroeger en dat het politieke veranderingen tot een politiek van loonmatiging. Tegelij- midden verzwakt is met de afkalving van het CDA, de kertijd namen de vakbonden een gematigder standpunt in. versterking van de VVD en de opkomst van de PVV. We Met het aan de macht komen van Lubbers in 1982, die in moeten afwachten wat er in de komende jaren gaat navolging van Thatcher en Reagan een no-nonsense-bezui- gebeuren. Het is wel spannend.’ nigingspolitiek voerde en daarin gesteund werd door werkgevers en gezaghebbende economen van het Centraal Planbureau, werd de roep om loonmatiging steeds luider. Ook kwam wat als consensus of akkoord werd verkocht er feitelijk vaak op neer dat de zwakste partij zich had aangepast aan de dominante kijk op het algemeen belang. Dit betekende voor de vakbonden dat ze zich – zij het Uwe Becker (1951) is universitair aarzelend en niet programmatisch – onderwierpen aan de hoofddocent Politicologie aan de dominante neoliberale visie van werkgevers, regering en Universiteit van Amsterdam. Hij heeft veel CPB. gepubliceerd over vergelijkende politiek en Aanvankelijk stemden de vakbonden alleen in met loonma- vergelijkende politieke economie. Zijn tiging als de afspraak ook arbeidstijdverkorting inhield.’ laatst verschenen boek is The Changing Political Economies of Small West Hoe komt het dat vakbonden vanaf de jaren negentig de European Countries. Komende zomer verschijnt bij Routledge dominante visie over loonmatiging ook gingen omarmen? Comparative political economy of the BRICs, South Africa and ‘Om het een beetje oneerbiedig te zeggen kun je stellen dat Turkey. er vanaf eind jaren tachtig op het gebied van werkgelegen-

SPANNING JANUARI 2013 7 WAT DOET HET NEOLIBERALE ARBEIDSMODEL MET EEN WERKNEMER? Tekst: Tijmen Lucie Foto: Odilon Greg Smith / Corbis / Hollandse Hoogte

‘We werken niet meer om te leven, de negentiende en het begin van de strijd met lotgenoten. Door de maar we leven om te werken’, stelt twintigste eeuw gereduceerd tot een psychologisering van arbeid zijn de de Vlaamse taalhoogleraar Jan grondstof, en die grondstof moet harde machtsverhoudingen en Blommaert in zijn boek De 360º tegen een zo goedkoop mogelijke prijs ongelijkheden in het arbeidsproces werknemer, dat hij samen met verkocht en ‘verwerkt’ worden om zo veel minder zichtbaar geworden. ‘Het organisatie-antropoloog Paul veel mogelijk winst te realiseren. In maskeert ze achter een wolk van Mutsaers en historicus Hans het flexicuritysysteem moet een analyses en uitspraken over de psyche Siebers schreef. Hierin staan twee werknemer zich voortdurend aanpas- van een werknemer, diens persoon- aspecten van het huidige arbeids- sen aan wisselende economische lijke eigenschappen, karakter en model centraal: ‘flexicurity’ en de omstandigheden; moet de flexibiliteit aanleg’, aldus Paul Mutsaers. Als een psychologisering van arbeid. Dit van de werknemer ondersteund werknemer een arbeidsconflict heeft, model houdt in dat werknemers in worden door een nieuw onderwijsmo- wordt de verantwoordelijkheid alle opzichten inzetbaar moeten del, genaamd life-long learning; moet daarvoor per definitie bij de werkende zijn en zich voortdurend van alle een werknemer bereid zijn te accepte- zelf gelegd. Mutsaers geeft het kanten moeten laten beoordelen. ren dat de arbeidsvoorwaarden er niet voorbeeld van Ayse, een van oor- Wat dit betekent voor hun per- beter op worden en worden de sociale sprong Turkse vrouw, die werkt bij een soonlijkheid, beschrijft klinisch rechten, afgeleid uit arbeid, onder- grote overheidsinstelling. Op een dag psycholoog en psychoanalyticus worpen aan de grillen van de markt. wordt zij door collega’s op grove wijze Paul Verhaeghe in zijn boek Dit alles heeft ertoe bijgedragen dat gediscrimineerd, zonder dat de Identiteit. de werknemer in een eindeloze leidinggevende ingrijpt. Ayse meldt concurrentiestrijd met anderen is zich vervolgens ziek en besluit een Arbeid is een grondrecht. Het recht verwikkeld, wat er begrijpelijkerwijs klacht in te dienen. Na een paar op werk is opgenomen in de grond- toe heeft geleid dat veel werknemers maanden wordt zij uitgenodigd voor wetten van diverse Europese landen met psychische klachten te maken een groepssessie, waarin van haar en in de Universele Verklaring van de hebben. Het Centraal Bureau voor de verwacht wordt dat zij in gesprek gaat Rechten van de Mens. Al deze Statistiek heeft voor 2011 becijferd dat over het incident. Zij geeft aan dat zij wetsteksten noemen naast het een op de acht werknemers te kampen dit niet kan, omdat ze bang is dat ze onvervreemdbare recht op arbeid een heeft met burn-outklachten als gevolg nog harder aangevallen wordt. Van reeks rechten die een werknemer de van een te hoge werkdruk en gebrek haar werkgever krijgt ze vervolgens te kans geven om zich in een veelheid aan steun van collega’s en leidingge- horen dat er in dat geval geen plaats van aspecten te ontplooien, een zeker venden. Dit gebrek aan steun en meer is voor haar in het team, omdat en veilig bestaan op te bouwen en onderlinge solidariteit binnen een ze ‘te star, te weinig elastisch en te gelukkig te zijn. bedrijf heeft alles te maken met de weinig assertief’ zou zijn. Dit voor- verregaande psychologisering van beeld geeft aan dat de verantwoorde- Sinds eind jaren zeventig echter is er arbeid. Hierover gaat het tweede deel lijkheid voor het conflict geheel bij het een ontwikkeling gaande die de van het boek. slachtoffer wordt gelegd, terwijl de arbeider steeds meer reduceert tot schuldigen buiten schot blijven. Aan loonslaaf. Waar de organisatie van DE 360º WERKNEMER de scheve machtsverhoudingen wordt arbeid voorheen berustte op een Om de winstmarges van de bedrijven niets gedaan, maar door het gebruik coalitie van alle betrokken partijen te vergroten wordt de controle op de van psychotechnieken (Ayse koos er om zo goed mogelijk elkaars belangen werknemers steeds verder opgevoerd. zelf voor om niet op het aanbod van te dienen, zien we nu steeds meer dat De werkende wordt continu in de bemiddeling van de leidinggevende in arbeid volledig in handen is gevallen gaten gehouden en vanuit steeds meer te gaan) zijn deze veel minder van één partij: de werkgevers. Zij invalshoeken beoordeeld. Deze duidelijk. Wat uit bovenstaande haalden als argument het ‘concurren- zogenaamde 360º-werker, een creatie duidelijk wordt is dat werknemers niet tievermogen’ van onze economieën van Human-Resource-Management- zozeer meer op professionaliteit en aan en binnen een verscherpte denken, moet zich in elk aspect van vakkennis beoordeeld worden, maar wereldwijde competitie werd dit door zijn persoonlijkheid meten met juist steeds meer op persoonlijkheids- de Europese Unie vastgelegd in de anderen, met als gevolg dat het hele kenmerken. Als werknemer moet je vorm van de ‘flexicuritydoctrine’. In leven van een werknemer in het teken dus voortdurend werken aan je deze leer wordt arbeid weer net als in staat van een eindeloze concurrentie- persoonlijkheid, zonder dat je weet of

8 SPANNING JANUARI 2013 was dat binnen de kortste keren iedereen zijn cijfers vervalste en er totale paranoia heerste. Uiteindelijk leidde de grootschalige fraude tot een proces en een bankroet, waardoor alle eenentwintigduizend werknemers van Enron op straat kwamen te staan. Ondanks de mislukking vind je vandaag de dag overal toepassingen van het Enron-model. HR-managers van multinationals moeten werken volgens een 20/70/10-regel. Dit houdt in dat degenen die het meeste produceren, ongeacht de kwaliteit, worden beloond met bonussen, terwijl degenen die het minst opleveren hun baan kwijtraken en in armoede vervallen. Wat deze cultuur, die enkel gericht is op rendement, voor effect heeft op het individu moge duidelijk zijn. Wie niet mee kan in de ratrace om succes en rijkdom krijgt psychische Medewerkers van Enron moeten hun spullen pakken omdat het bedrijf door klachten. En hoe groter de ongelijk- mismanagement failliet is gegaan. heid tussen arm en rijk, hoe meer mensen er ziek zijn, zo laat Verhaeghe overtuigend zien. je hiermee bij je werkgever in de dit je niet, dan ben je een loser. smaak valt. Daarmee ben je in een Aangezien economisch succes niet voortdurende strijd met anderen voor iedereen is weggelegd, leidt dat verwikkeld om je baan te behouden; bij veel mensen tot vertwijfeling en wat vanzelfsprekend gevolgen heeft mentale stoornissen. Uit de publicatie voor je identiteit. Hierover gaat het van het CBS bleek al, dat 900.000 boek van de Vlaamse klinisch werknemers in Nederland kampen psycholoog Paul Verhaeghe. met burn-outklachten als gevolg van toegenomen werkdruk en gebrek aan Verhaeghe onderzocht de effecten van steun van collega’s. dertig jaar neoliberalisme en de neoliberale organisatie van arbeid en DE ‘ENRON-MAATSCHAPPIJ’ maatschappij op onze identiteit. Om aan te geven hoe het neolibera- Verhaeghe verzet zich tegen de lisme heeft bijgedragen aan een Jan Blommaert e.a., De 360º werknemer. hedendaagse overtuiging – zoals cultuur van wantrouwen en achter- De Nieuwe arbeidscultuur en de eindeloze verwoord door Dick Swaab in zijn docht op de werkvloer, bespreekt concurrentie boek Wij zijn ons brein – dat onze Verhaeghe de ondergang van de Uitgeverij: EPO (2012) identiteit in de genen zit, dat mensen Amerikaanse multinational Enron in 136 pagina’s competitieve individuen zijn en dat de 2001. Dit bedrijf voerde eind vorige ISBN: 978 94 91297 29 8 sterkste moge winnen, als nieuwste eeuw het zogenaamde Rank en Yank prijs: € 15,00 versie van het sociaal darwinisme. appraisal system in. In deze Volgens hem wordt identiteit groten- sociaaldarwinistische praktijk krijgen deels door de omgeving bepaald en is degenen met de hoogste productie de mens in wezen een sociaal dier dat enorme bonussen en degenen met de zowel gericht is op egoïsme als op laagste productie ontslag. Dagelijks solidariteit. Omgevingsfactoren werden de prestaties van elke werkne- bepalen welke van de twee de mer beoordeeld aan de hand van de overhand krijgt. Volgens Verhaeghe vraag of deze wel competitief genoeg ligt de oorzaak van het doorgeschoten was, op grond waarvan jaarlijks een ik-denken en de opleving van het vijfde van de werknemers de laan sociaal darwinisme (kort samengevat: werd uitgestuurd. Dit gebeurde echter het recht van de sterkste) bij het pas nadat de ongelukkige publiekelijk Paul Verhaeghe Identiteit neoliberalisme. In deze filosofie, die vernederd was: naam, foto en de Uitgeverij: De Bezige Bij (2012) uitsluitend gericht is op het individu, reden van de mislukking werden 272 pagina’s is een gelukkig leven alleen mogelijk uitgebreid op de website van het ISBN: 978 90 234 7303 9 als je economisch succes hebt. Lukt bedrijf gepubliceerd. Het resultaat prijs: € 19,90

SPANNING JANUARI 2013 9 PVDA VERANDERT IN RAP TEMPO VAN VERHAAL Tekst: Arjan Vliegenthart Foto: Peter Hilz / Hollandse Hoogte

Na de verkiezingen veranderde de PvdA op belang- en ondertussen doorgaat met het bouwen van illegale rijke terreinen in hoog tempo van verhaal en analyse. woningen en nederzettingen in bezet gebied, kan en mag Wie de uitspraken van Diederik Samsom van voor en de Palestijnse autoriteit daarvoor niet gestraft worden en na 12 september naast elkaar legt, komt tot de dient de internationale gemeenschap de statusverhoging conclusie dat de PvdA-leider een metamorfose heeft van de Palestijnse staat in de VN te ondersteunen.’ ondergaan – en niet een positieve. Dat liet aan duidelijkheid weinig te wensen over en Het was een opmerkelijk optreden, van minister Timmer- daarmee nam de PvdA een diametraal ander standpunt in mans in het televisieprogramma Pauw & Witteman op 29 dan de VVD, die tegen was. So far, so good en in een land november 2012. De kersverse minister van Buitenlandse waar regeringen bestaan uit coalities kan het gebeuren dat Zaken verdedigde daarin het standpunt van het kabinet ten je soms je zin niet krijgt. Klaarblijkelijk hadden PvdA en opzichte van de Palestijnse aanvraag om toegelaten te VVD afgesproken op dit terrein niet uit te ruilen, maar een worden als waarnemer tot de vergaderingen van de compromis te sluiten. Eén ‘ja’ en één ‘nee’ werden samen Verenigde Naties. Nederland zou zich bij de stemming een ‘onthouding.’ Dat kan, maar dat was het verhaal van onthouden, aldus Timmermans, omdat de Palestijnen er Timmermans niet. Hij deed vermoeden dat het nieuwe nog niet klaar voor waren en omdat andere landen, zoals standpunt van de regering eigenlijk een verbeterd stand- Duitsland, ons land dan zouden volgen en niet tegen de punt was. De aanval als beste verdediging en het compro- toelating van Palestina zouden stemmen. mis als partijpolitiek optimaal besluit. Je moet er lef voor hebben. Met deze stellingname liet minister Timmermans de Palestijnen duidelijk in de steek. Wat daarbij opviel, was dat Als dit ene voorbeeld een uitzondering zou zijn, was het zijn standpunt afweek van wat de PvdA kort daarvoor nog voorval me waarschijnlijk niet bij gebleven. Maar het lijkt had verkondigd. Gedurende de verkiezingscampagne symptomatisch te zijn voor de manier waarop de sociaalde- toonde de partij van (toen nog buitenlandwoordvoerder) mocraten sinds het aantreden van het kabinet-Rutte- Timmermans zich voorstander van een dergelijk lidmaat- Asscher politiek bedrijven. Het regeerakkoord is geen schap van Palestina. Op de website van de partij was dan compromis, maar een verbeterde uitvoering van PvdA- ook het volgende standpunt te lezen. ‘Als Israël eenzijdig plannen. Voortschrijdend inzicht, als de eerste verdedi- blijft weigeren aan de onderhandelingstafel te verschijnen gingslinie om punten die je niet hebt binnengehaald uit te leggen.

10 SPANNING JANUARI 2013 Deze nieuwe tactiek werd vooral duidelijk in de wijze zingsprogramma’s waren gelijk.’ En ook het idee dat het waarop Diederik Samsom de belangrijkste pijnpunten van ertoe doet welk economisch beleid er wordt gevoerd – toch het nieuwe regeerakkoord verdedigde. Het verhaal dat een speerpunt van de PvdA-leider die tijdens de campagne Samsom in interviews naar voren bracht, schuurde met het stelde dat Rutte met zijn ‘rechtse rotbeleid’ de ‘crisis had sociaaldemocratische verhaal van tijdens de campagne, ook verergerd’ – was compleet verdwenen. ‘Verschil tussen de op de belangrijkste punten van het sociaaleconomisch partijen die het minst (PVV) en het meest wilden bezuini- beleid. gen (PvdA/VVD) is nihil voor economische groei’, zo betoogt Samsom nu. Het kan blijkbaar verkeren. DE DRIEPROCENTNORM Daar was allereerst de discussie rond het begrotingstekort ONTSLAGRECHT en het Europese maximum van 3 procent van het nationaal De keuze voor drastische bezuinigingen heeft gevolgen inkomen. Tijdens de campagne had Samsom zich hier heel voor veel van de andere keuzes die er in het regeerakkoord kritisch over uitgelaten. Hij vond ‘een sprintje naar de 3 worden gemaakt. De bezuinigingen op bijvoorbeeld de procent’ onverstandig, omdat dat de economische groei op zorg en de studiefinanciering zijn daar een rechtstreeks de lange termijn in gevaar zou brengen. Daarnaast zou gevolg van. Dat geldt overigens maar zeer ten dele voor de binnen de Europese Unie op dit terrein veel minder plannen op het gebied van de arbeidsverhoudingen. vastliggen dan over het algemeen in Nederland werd Internationaal gezien heeft Nederland een redelijk aangenomen. ‘Er zijn regels in Brussel om de drieprocent- flexibele arbeidsmarkt en kunnen werkgevers, als ze norm te versoepelen’, zo stelde Samsom in de aanloop naar daartoe om bedrijfseconomische omstandigheden de verkiezingen in Buitenhof. gedwongen worden, werknemers relatief eenvoudig ontslaan. De keuze om op dit terrein toch tot afbraak van Van deze analyse was eind november niet veel meer over. werknemersrechten over te gaan, is eerder een ideologische Niet langer werd de drieprocentnorm ter discussie gesteld dan een economische. of werden er vraagtekens gezet bij het Europese beleid van alleen maar bezuinigen. ‘Nederland heeft zich gebonden Terecht liet de PvdA tijdens de campagne weten niets te aan de drieprocentnorm en dat blijft zo’, aldus Samsom. De zien in de versoepeling van het ontslagrecht. Eind novem- kansen in Europa waren volgens hem verkeken en Neder- ber beweerde Samsom in Buitenhof dat dit punt was land zou zich niet inzetten om een andere koers in gang te binnengehaald: ‘Het ontslagrecht wordt niet versoepeld.’ zetten. Nu kan het heel goed zijn dat de PvdA op het Deze stelling getuigt wel van een bijzonder grote geestelijke terrein van begrotingsdiscipline concessies heeft moeten creativiteit. Het regeerakkoord spreekt op dit terrein doen aan de liberalen. Regeren is immers compromissen immers echt andere taal – iets wat vriend en vijand ook sluiten, maar daar klonk niets van door in de woorden van openlijk toegeven. Ook hier wordt niet uitgelegd waarom de PvdA-leider. De conclusie moet dan ook zijn dat of het de PvdA door de knieën is gegaan en wat zij daarvoor PvdA-verhaal is veranderd of dat Samsom dit verhaal niet teruggekregen heeft. meer vertelt. TOT BESLUIT BEZUINIGEN EN NIET INVESTEREN Voor Timmermans geldt nog dat hij als lid van de regering Met het heilig verklaren van de drieprocentnorm wordt de het kabinetsbeleid moet verdedigen, voor Samsom gaat dit ruimte om te investeren in de economie drastisch ver- argument niet op. Hij koos ervoor om als fractievoorzitter kleind. En laat dit nu precies een van de speerpunten zijn in de Tweede Kamer te blijven zitten om daar het PvdA- waarmee de linkse partijen gezamenlijk de campagne geluid te laten horen. Een bewuste keuze, waar veel voor te ingingen. ‘We investeren de eerste twee jaar om de sociale zeggen is, maar dan geldt wel dat uitspraken van voor de voorzieningen en de koopkracht op orde te brengen’, zo verkiezingen vergeleken mogen worden met analyses die na vatte Samsom het PvdA-programma samen. En daar was de totstandkoming van Rutte-Asscher worden gegeven. En veel voor te zeggen: steeds meer economen komen tot de dan blijkt het op de belangrijke punten te wringen. conclusie dat de huidige crisis in Noord-Europa vooral een crisis is van te weinig (binnenlandse) vraag. Met de analyse Op de belangrijkste uitgangspunten van het sociaalecono- van voor de verkiezingen was dan ook weinig mis. Alleen in misch beleid is Rutte-Asscher een voortzetting van Rutte- het regeerakkoord komt dat niet terug. Evenmin is er iets Verhagen. Waar de PvdA in het voorjaar na de totstandko- terug te vinden van het plan om een Nationale Investe- ming van het Kunduz-akkoord nog ageerde tegen de te ringsbank voor 200 miljoen per jaar op te richten om het forse bezuinigen, bezuinigt het nieuwe kabinet met steun MKB te helpen, of het idee dat je door te hard te bezuini- van de PvdA nog harder. Een verklaring voor het ‘hoe’ en gen de economie nog verder in het slop helpt. Of, in de ‘waarom’ van deze drastische verandering zoekt de partij in woorden van Samsom, begin september: ‘Door te snel te nieuwe argumenten, die regelmatig haaks staan op wat er bezuinigen verdiep en verleng je de recessie.’ de afgelopen jaren werd bepleit. Dat komt de geloofwaar- digheid van de PvdA, en daarmee van de politiek in haar Sterker nog, over de hoogte van de bezuinigen was geen geheel, niet ten goede. discussie geweest tijdens de formatie, liet Samsom eind november weten. ‘We waren er in drie microseconden uit, Verantwoording: voor dit artikel is gebruik gemaakt van de want de bedragen (voor bezuinigingen) in onze verkie- uitspraken van Diederik Samsom voor en na de verkiezingen. De geciteerde uitspraken zijn terug te vinden in de interviews die de PvdA-leider gaf in Buitenhof op 2 september en 18 november 2012.

SPANNING JANUARI 2013 11 EUROPEES BEGROTINGSFETISJISME BEDREIGT ALLE OVERHEDEN

Tekst: Arnold Merkies en Alexander van Steenderen Foto: Sander van Oorspronk

Sinds het uitbreken van de Raad Herman van Rompuy alweer het risico bestaan dat een euroland financiële crisis tuimelen de nieuwe voorstellen gedaan op dit vlak. zijn schulden uiteindelijk afwentelt op Europese maatregelen over de rest. De tot nu toe gevolgde aanpak elkaar heen om de zogeheten Het is vooral wantrouwen ten opzichte schiet echter door. Allereerst komt er begrotingsdiscipline aan te van de democratische besluitvorming te veel macht bij een democratisch scherpen. Inmiddels beginnen we in de verschillende eurolanden dat als gebrekkig gelegitimeerde instelling in Nederland ook de gevolgen te rechtvaardiging wordt aangevoerd om als de Europese Commissie te liggen. merken van het Europees Europese bestuurders steeds meer Daarnaast werkt de gehanteerde begrotingsfetisjisme. Die controle te geven over de nationale aanpak zelfs averechts. beperken zich niet tot de begrotingen. De moeite die verschil- Rijksoverheid; ook gemeenten, lende eurolanden hebben om hun Zo worden alle landen gedwongen provincies en waterschappen staatsschuld tegen een betaalbare versneld hun begrotingen op orde te dreigen er ernstig last van te rente te financieren zou het gevolg krijgen door vooral te bezuinigingen krijgen. Het wordt tijd om ook op zijn van de spilzucht van onverant- en de lasten te verhogen. Dat is zeer lokaal niveau aan de bel te woordelijke politici in die landen. schadelijk voor de economie nu deze trekken. Vanuit die optiek is het niet meer dan in een recessie verkeert. Een groot logisch dat in ruil voor financiële deel van het effect van bezuinigen lekt Al enkele jaren staat het aanscherpen assistentie rijkere lidstaten als daardoor weer weg omdat de lagere van de begrotingsdiscipline bovenaan Duitsland en Nederland maatregelen groei resulteert in lagere belastingin- de Europese agenda. Sinds het eisen om te voorkomen dat nationale komsten en oplopende werkeloos- uitbreken van de financiële en begrotingen opnieuw ontsporen. heidsuitgaven. Vervolgens moet er economische crisis zijn tijdens weer meer bezuinigd worden om de opeenvolgende bijeenkomsten van Wie echter kijkt naar de geschiedenis begroting op orde te krijgen. Grieken- Europese staatshoofden en regerings- ziet dat dit verhaal aan alle kanten land is een extreem voorbeeld van wat leiders maatregelen genomen om de rammelt. Spanje en Ierland, twee kan gebeuren als een land in deze begrotingsafspraken , die stammen landen die Europese noodsteun vicieuze cirkel terechtkomt. uit het Verdrag van Maastricht (1992), ontvangen, hadden voor het uitbreken aan te scherpen en strikter te handha- van de crisis in 2008 een relatief Niet voor niets noemde Nobelprijswin- ven. De belangrijkste aanscherping lagere staatsschuld dan Nederland. naar Joseph Stiglitz vorig jaar de stamt uit eind 2011 toen na anderhalf Op dit moment voldoen zelfs nog Europese begrotingsafspraken een jaar onderhandelen een zestal maar drie van de zeventien eurolan- ‘collectief zelfmoordpact’. Ook bij Europese wetten van kracht werd (het den aan de begrotingsnormen. De instanties als het Internationaal zogeheten six-pack). Deze zorgt voor belangrijkste reden dat eurolanden Monetair Fonds (IMF), de OESO en een strengere afdwingbaarheid van de nu massaal de begrotingsnormen het Centraal Planbureau (CPB) dringt begrotingsafspraken door de Euro- overschrijden zijn a) de schulden die langzaam het besef door dat het effect pese Commissie doordat ze sneller ze hebben gemaakt bij het redden van van de bezuinigingen op de economie boetes kan opleggen. Zelfs zonder dat hun bankwezen en b) de oplopende schromelijk is onderschat en neemt de een (gewogen) meerderheid van uitgaven en verminderende belasting- roep om te stoppen met verdere eurolanden daarmee eerst hoeft in te inkomsten als gevolg van de economi- bezuinigingen steeds luidere vormen stemmen. Nog amper in werking werd sche recessie die op de kredietcrisis aan. Deze oproepen zijn bij de in maart 2012 al een nieuw verdrag volgde. De forse stijging van de Europese landen en instellingen tot gesloten waarmee de regels nog staatsschulden komt dan ook eerder verder werden aangescherpt: het voort uit de te vroege introductie van Verdrag voor Stabiliteit, Coördinatie de euro gecombineerd met de en Governance in de Europese Europese deregulering van de Monetaire Unie (EMU), ook wel financiële sector, dan dat deze is bekend als het begrotingspact. veroorzaakt door politici die de hand Eurolanden worden daardoor onder niet op de knip konden houden. andere verplicht het streven naar begrotingsevenwicht op te nemen in Dat neemt niet weg dat er wel degelijk nationale wetgeving, desnoods in de begrotingscoördinatie nodig is ten grondwet. Alsof dat nog niet genoeg aanzien van de ontwikkeling van de is, heeft de voorzitter van de Europese staatsschuld in de verschillende eurolanden. Zonder coördinatie blijft Arnold Merkies.

12 SPANNING JANUARI 2013 nu toe helaas aan dovemansoren belangrijkste oorzaak daarvan komt waarschuwen voor het in gevaar gericht. Ook de Nederlandse regering voort uit de begrotingssystematiek van komen van diverse concrete projecten houdt voet bij stuk, zelfs nu de PvdA decentrale overheden, het zogeheten op het gebied van wegen, openbaar er deel van uitmaakt. De Tweede en baten-lastenstelsel. Daarin worden de vervoer en natuurbeheer. Maar ook bij Eerste Kamer zullen het eerder uitgaven en ontvangsten geboekt in gemeenten dreigen investeringen genoemde begrotingspact nog dit het jaar dat goederen en diensten onder druk te komen. Die hebben op voorjaar behandelen en naar verwach- worden gebruikt en kunnen investe- dit moment door de crisis en overheve- ting goedkeuren. ringen worden uitgespreid over ling van taken al moeite hun begro- meerdere jaren. De Europese Unie en ting sluitend krijgen. Als ze dan ook WET HOF het Rijk hanteren echter het kasstelsel. rekening moeten houden met de Dit voorjaar wordt ook nog een andere Bij het kasstelsel wordt een uitgave kasstromen dreigen investeringen als wet behandeld die voortvloeit uit het alleen begroot en verantwoord in het eerste te worden uitgesteld. De Europees begrotingsfetisjisme, jaar dat de feitelijke uitgave plaats- decentrale overheden waarschuwen namelijk de wet Houdbare Overheids- vond, ook al wordt dienst of product gezamenlijk dan ook voor een financiën (HOF). Deze wet, die nog gedurende meerdere jaren gebruikt. investeringsstop die de komende door de vorige regering is ingediend, Wanneer lokale overheden te maken kabinetsperiode zou kunnen oplopen legt enkele Europese begrotingsaf- krijgen met een norm voor het tekort tot 11 miljard. Dat zou weer een extra spraken vast in nationale wetgeving. dat gebaseerd is op het kasstelsel dan ramp betekenen voor de economie, De wet moet er voor zorgen dat leidt dat tot rare uitkomsten. Zelfs als aangezien de decentrale overheden Nederland binnen het maximaal er eerst voor de investering is ge- grofweg tweederde van alle overheids- toegestane overheidstekort ofwel spaard zal er op basis van de Wet Hof investeringen voor hun rekening EMU-tekort van 3 procent BBP blijft worden gezegd dat er sprake is van nemen. en op termijn zelfs structureel geen een tekort. Bij een investering in een tekort meer kent. Tekorten van zwembad moet een gemeente dus wel Tijdens een hoorzitting in de Tweede decentrale overheden (provincies, de volledige kosten opvoeren, terwijl Kamer waren het nota bene VVD’ers gemeenten, waterschappen) tellen het daarentegen niet het gespaarde als Johan Remkes en Annemarie mee. Daarom verlangt de wet van hen bedrag mag opvoeren. Jorritsma die namens respectievelijk een ‘gelijkwaardige inspanning’ om de provincies en gemeenten de wet binnen de EMU-norm te blijven. Om te vermijden dat een investering afwezen. Ze eisten dan ook stevige Jaarlijks zou via bestuurlijk overleg leidt tot een tekort, zal de investering aanpassingen van de wet. Komt die worden vastgesteld hoe hoog deze moeten worden opgevangen in de reparatie er niet, dan dreigen mogen zijn. jaarlijkse begroting. In de oorspronke- decentrale overheden te stoppen met lijk plannen waarin het EMU-tekort investeren. Ook de werkgeversorgani- Naast de bovengenoemde vraagtekens werd verdeeld over de individuele saties waarschuwen hiervoor. Boven- bij de Europese afspraken, valt gemeenten, provincies en waterschap- dien dreigen decentrale overheden helemaal niet te begrijpen welk pen zou dit tot ridicule situaties volgens hen allerlei constructies op te probleem deze ‘doorvertaling’ van de hebben geleid. Zo staat Hoogheem- gaan zetten om het EMU-keurslijf te EMU-norm naar decentraal niveau raadschap De Stichtse Rijnlanden aan ontwijken, zoals het uitbesteden en oplost. Anders dan in sommige de vooravond van een investering in vervolgens terugleasen van taken. Dat andere eurolanden kennen we geen de vervanging van de rioolwaterzuive- zijn praktijken die we juist proberen uit de hand gelopen schulden bij ringsinstallatie van de stad Utrecht. terug te dringen. lokale overheden. Zo zijn decentrale Die investering kan oplopen tot € 160 overheden al verplicht een sluitende miljoen, terwijl de jaarinkomsten van De wet HOF is hiermee een slechte begroting te presenteren. Gemeenten het waterschap ongeveer de helft oplossing voor een niet bestaand kunnen bij financieel wanbeheer daarvan bedragen. probleem. De manier waarop de onder toezicht van de provincie overheid hier bezuinigingen op lokaal worden geplaatst. Bovendien leveren De individuele norm is weliswaar niveau wil afdwingen is ondoordacht de decentrale overheden al een losgelaten en wordt nu per be- en kan een hoop schade aanrichten. inspanning aan het terugdringen van stuurslaag vastgesteld, maar daarmee Kom je in jouw gemeente of provincie het EMU-tekort door de kortingen op zijn de problemen niet weg. Allereerst meer kwalijke gevolgen tegen van de hun begroting door het Rijk. Waarom omdat de lokale overheden onderling wet HOF, laat het ons dan weten. Kijk de regering nog de mogelijkheid moeten uitvechten wie de beperkte op welke manier je in jouw gemeente wenst te hebben om decentrale investeringsruimte in een jaar mag of provincie aandacht kunt vragen overheden te kunnen beboeten, zelfs benutten, wat nog een hele klus is voor de gevolgen van de wet HOF. als geen Europese boete dreigt(!), is omdat projecten door vertraging Vraag bijvoorbeeld aan de bestuur- een raadsel. Decentrale overheden zomaar in een ander boekjaar terecht ders om de mogelijke gevolgen van de worden daarmee in een nog strakker kunnen komen. Daarnaast vormen wet Hof voor de investeringen op een keurslijf geplaatst. investeringen bij provincies en rijtje te zetten. Ook kan aan volksver- waterschappen een relatief groot deel tegenwoordigers gevraagd worden De wet lost dus niet een probleem op van de uitgaven, zodat niet alleen zich publiekelijk uit te spreken tegen maar creëert wel een aantal nieuwe, uitstel maar ook afstel van hele de wet. Voor verdere ideeën en acties met name voor de investeringen. De projecten dreigt. De provincies houden we ons aanbevolen.

SPANNING JANUARI 2013 13 DE VERENIGDE STATEN LICHTEND VOORBEELD? Tekst: Karel Koster

In de Nederlandse publieke opinie worden de open dat de Verenigde Staten voor onbepaalde tijd met een Verenigde Staten veelal gezien als een voorbeeldige trainingsmissie en speciale eenheden aanwezig blijven. democratie. Dat blijkt uit de intense aandacht voor Deze voortgezette militaire aanwezigheid in Centraal-Azië Amerikaanse presidentsverkiezingen en uit de wordt officieel uitgelegd als de zoveelste campagne in een voortgezette steun aan de NAVO, als symbool voor de ‘oorlog tegen het terrorisme’ die geen einde kent. Ouder- (gewenste) voortgezette Amerikaanse betrokkenheid wetse interventies worden gecamoufleerd als terrorismebe- bij Europa. Als er al kritiek is dan betreft die vooral strijding. Republikeinse regeringen, denk aan Bush jr., die in Europese ogen agressief en oorlogvoerend afsteken INTERVENTIEOORLOGEN tegen het ‘vreedzame’ beleid van president Obama. De vorm van die interventieoorlogen is wel veranderd. Zijn de verschillen echt zo groot? Door de kosten en de grote binnenlandse weerzin tegen nieuwe grootscheepse interventies zoals in Irak in 2003, is OORLOG EN VREDE de regering-Obama overgeschakeld op nieuwe interventie- In 2009 ontving president Obama de Nobelprijs voor de strategieën met gebruikmaking van nieuwe technologieën. Vrede, waarbij vooruitgelopen werd op zijn toekomstige Daarvan is de inzet van de onbemande vliegtuigen, de beleid voor nucleaire ontwapening. Na vier jaar is van dit drones, het bekendst. Het gaat om oorlog voeren op voornemen weinig terechtgekomen. Er is inderdaad een afstand, waarbij de bemanning van deze drones vanuit een verdrag getekend met Rusland – het New START verdrag basis in de VS via satellietverbindingen doelen aan de - om het aantal kernwapens gezamenlijk te verminderen. andere kant van de wereld verkent en bombardeert. Het Misschien komt daar nog een vervolg op, maar cruciaal is aantal aanvallen dat in minstens drie landen – Pakistan, dat geen van de kernwapenstaten wil onderhandelen over Jemen en Somalië – op deze manier is uitgevoerd, is een verdrag om te komen tot nucleaire ontwapening. toegenomen van 38 in 2008 onder Bush naar 72 in 2012 Voorstellen daartoe worden jaarlijks met grote meerderhe- onder Obama; met een piek van 128 aanvallen in 2010. Als den aangenomen in de Verenigde Naties en telkens gevolg van de onder Obama uitgevoerde drone-aanvallen genegeerd. Een relatief ondergeschikte zaak, de terugtrek- in Pakistan stierven tussen de 297 en 569 burgers, waarvan king van de Amerikaanse aan de NAVO toegewezen 64 kinderen. Daarnaast werd het gewone leven en werken kernbommen uit Europa, loopt keer op keer vast op de in de aangevallen streken sterk ontwricht. De aanvallen politieke onwil van de lidstaten. Een simpel amendement werkten als rekruteringsstimulans voor de sterk antiwes- op de Amerikaanse defensiebegroting om de financiële terse jihadistische organisaties. middelen voor handhaving van die kernwapens in te trekken, zou volstaan, maar het gebeurt niet. De VN-rapporteur Alston heeft in 2010 in een rapport Ook de uitgaven aan de totale nucleaire slagkracht van de vragen gesteld over de rechtmatigheid van deze ‘buitenge- VS – zo’n 1722 kernkoppen voor 806 raketten en bommen- rechtelijke executies’, zoals hij ze noemde. De inzet van dit werpers – worden gehandhaafd. In 2012 bedroegen de wapen overschrijdt immers overal staatsgrenzen – in jaarlijkse uitgaven aan de Amerikaanse nucleaire slag- principe is iedere wereldburger een mogelijk doelwit. In kracht en de ondersteunende infrastructuur 31 miljard 2013 wordt door de VN onderzoek gedaan naar de dollar. legaliteit van dit soort missies. De Amerikaanse grondwet is in ieder geval deels uitgeschakeld: in het vijfde amende- De defensiebegroting staat net als elders vanwege de ment staat immers dat niemand ‘zijn leven, vrijheid of economische crisis in de VS onder druk. Desondanks is de eigendom zal verliezen zonder procesgang’ (due process of macht van de militair-industriële lobby zodanig dat de law). Door het beleid van ‘targeted killing’ wordt deze omvang van die begroting in het komende begrotingsjaar verplichting ongedaan gemaakt – niet alleen buitenlandse 2013-14 wordt geschat op een bedrag van 650 miljard maar ook Amerikaanse burgers kunnen overal ter wereld dollar, tenzij er bezuinigingen worden doorgevoerd in welk worden gedood zonder vorm van proces. Nog ernstiger is geval de uitgaven ‘slechts’ op het niveau van 500 miljard dat het volledige juridische proces: opsporing, arrestatie, dollar blijven. De VS blijft in de wereld eenzame marktlei- terechtstaan en uitvoering van het vonnis volledig wordt der, met defensie-uitgaven die in 2011 groter waren dan de uitgevoerd door de Amerikaanse president, zijn raadgevers som van de uitgaven van de daaropvolgende veertien en het leger. Daarmee wordt de trias politica – de weder- landen. Met het door deze begroting gefinancierde leger zijdse controle van de uitvoerende, wetgevende en juridi- treedt het Amerikaanse leger nog steeds in honderden sche macht van de staat, ongedaan gemaakt. landen op, vanuit een netwerk van bijna duizend bases, Onder Obama heeft deze methode van oorlogvoering, het verspreid over de hele wereld. Na meer dan elf jaar oorlog zogenaamde ‘targeted killing’, een grote vlucht genomen, in Afghanistan heeft Obama zich vastgelegd op een helaas gesteund door een meerderheid van de Amerikaan- terugtrekking uit dat land, maar hij houdt de mogelijkheid se bevolking. In plaats van verdachten te arresteren en voor

14 SPANNING JANUARI 2013 ‘Voortijdige beschuldigingen, cruciale rol. De beroemdste daarvan was Daniel Ellsberg, die in 1971 geheime documenten aangaande de Ameri- langdurige eenzame opsluiting kaanse oorlogsplannen in Vietnam doorspeelde aan de en foltering, dit alles is een New York Times. Daar werd hij destijds niet voor vervolgd. rechtsstaat onwaardig’ Tijdens de verkiezingscampagne voor zijn eerste termijn als president in 2008 leek Barack Obama zich aan te sluiten bij die traditie. Over het fenomeen klokkenluider zei hij: een rechter te brengen, worden ze simpelweg op afstand ‘Government whistleblowers are part of a healthy demo- geëxecuteerd. De besluitvorming over de doelwitten vindt cracy and must be protected from reprisal.’ Toen anderhalf binnen het Witte Huis plaats, er komt geen rechter aan te jaar later op een basis bij Bagdad de militaire inlichtin- pas. Daarbij is van belang dat door deze manier van oorlog genanalist Bradley Manning werd gearresteerd, op voeren geen Amerikaanse levens worden geriskeerd. verdenking van het doorspelen van geclassificeerd materi- Pogingen van de Amerikaanse burgerrechtenorganisatie aal naar WikiLeaks, was Obama een van de eersten die op ACLU (American Civil Liberties Union) om publicatie af te vervolging aandrong. ‘He broke the law’, zei hij tijdens een dwingen van de richtlijnen waaronder Amerikaanse openbare meeting, en daarmee verklaarde hij Manning staatsburgers werden geëxecuteerd door middel van dus schuldig nog voordat zijn rechtszaak was begonnen. drones, werden helaas begin 2013 afgewezen door een Zelfs het grondwettelijke recht ‘onschuldig tot het tegen- Amerikaanse rechtbank. deel bewezen is’ werd hem niet gegund. Op de dag dat Obama over Manning deze voorbarige mening ventileerde ‘BLOWBACK’ – DE BINNENLANDSE GEVOLGEN (21 april 2011), zat Manning al ruim acht maanden onder Berucht onder Bush was het ontvoeringsprogramma mensonwaardige omstandigheden opgesloten in de bekend als ‘rendition’: het vooral door de Amerikaanse militaire gevangenis van Quantico, Virginia. In het proces inlichtingendienst CIA overal ter wereld oppakken van tegen Manning, dat in de loop van 2012 van start ging, is verdachten van terroristische aanslagen, om ze te onder- door de rechter erkend dat hij mishandeld is tijdens zijn vragen in geheime detentiecentra, ook in Europa. De voorarrest. CIA-medewerkers kregen daarbij van het Witte Huis een juridisch mandaat om te martelen. Onder Obama werd De zaak-Manning laat zien dat de legertop en Obama, deze praktijk grotendeels afgeschaft maar het is nog steeds ondanks zijn mooie woorden vier jaar geleden, de vervol- mogelijk om gevangenen voor onbepaalde tijd vast te ging van de klokkenluider gebruiken als waarschuwing houden – de gevangenis te Guantanamo Bay blijft open, voor iedereen die het waagt oorlogsmisdaden of andere evenals een complex op de vliegbasis Bagram in Afghani- minder gunstige informatie over het optreden van het stan en een derde in Somalië. Amerikaanse leger te onthullen. Voortijdige beschuldigin- gen, langdurige eenzame opsluiting en foltering, dit alles is Het oprekken van het internationaal recht door Bush en een rechtsstaat onwaardig. In een aantal landen zijn, in Obama heeft ook binnenlandse gevolgen gehad. De navolging van de Verenigde Staten, steuncomités voor Amerikaanse overheid heeft meerdere vergaande maatre- Bradley Manning opgericht. In Nederland is dat gebeurd gelen tegen haar eigen burgers genomen. met steun van SP-Tweede Kamerlid Harry van Bommel. Een daarvan is de grootschalige invasie van de privésfeer Dergelijke solidariteitsacties zijn van groot belang, juist door bijzonder vergaande afluisterfaciliteiten, vastgelegd in vanuit de bondgenoten. Het is immers duidelijk dat de de zogenaamde FISA Amendments Act van 2008 (onder komst van Obama niet heeft geleid tot de door velen president Bush). Door deze wetgeving, voortgezet door gewenste beleidswijzing van de Amerikaanse politiek. president Obama, wordt het massaal surveilleren van het Misschien kan buitenlandse politieke druk Obama van internationale berichtenverkeer van Amerikaanse burgers mening doen veranderen in zijn tweede ambtstermijn. mogelijk gemaakt zonder specifieke juridische toestem- ming of controle door een rechter. Vanzelfsprekend betekent dit dat ook de Europese kant van zulk berichten- verkeer wordt geregistreerd in de VS. Bronnen: Nog verder gaat een paragraaf in de defensiebegroting van • US nuclear: Defuse the Exploding Costs of Nuclear Weapons; 2012, die het mogelijk maakt om Amerikaanse burgers Arms Control Today Dec 2012 Arms Control Association zonder vorm van proces vast te houden. Deze militaire • Defensiebegroting: Defense News 11 December 2012 aanhoudingsbevoegdheid werd vorig jaar niet vastgelegd en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_military_expenditures als wet en werd onderwerp van uitgebreide juridische • SIPRI Yearbook 2012 – World’s top 15 military spenders gevechten. In de komende begrotingsbehandeling in het www.thebureauinvestigates.com/2012/11/03/ok-fine-shoot-him- Congres wordt echter gewerkt aan een amendement om four-words-that-heralded-a-decade-of-secret-us-drone-killings/ deze maatregel alsnog door te voeren. • NDAA: A Primer Oct 1, 2012 By Aaron Tao www.yaliberty.org/ posts/ndaa-a-primer OPPOSITIE EN KLOKKENLUIDERS • Why Does the Government So Desperately Want Indefinite Deze zaken zijn niet zonder oppositie doorgevoerd. Er is in Detention for Terror Suspects? by Andy Worthington, September de VS een lange traditie van strijd voor de burgerrechten 21, 2012 www.fff.org/comment/com1209p.asp door actiegroepen en vooraanstaande burgers die de • Bradley Manning Steuncomité: http://bradleymanningmoetvrij. rechtstaat verdedigen. Klokkenluiders spelen daarin een blogspot.com

SPANNING JANUARI 2013 15 US DOMELA EN ONZE SP Tekst: Ronald van Raak Foto: Ruud Zwart / Wikimedia commons

Domela Nieuwenhuis had in 1882 de Sociaal-Democratische Bond opge- richt (SDB). Deze partij nam deel aan verkiezingen, maar wilde daarnaast veel meer zijn. Een socialistische partij moest volgens Domela ook een gevoel van solidariteit creëren en mensen tot een gemeenschap maken. Materieel, door ondersteuning bij ziekte en werkloosheid. Maar ook geestelijk, door scholing en culturele ontwikke- ling. De partij was een gezelligheids- vereniging, misschien zelfs een soort familie. Het doel was zelfemancipatie, arbeiders moesten zichzelf ontwikke- len, zodat zij niet meer afhankelijk zouden zijn van hun baas, of van kerkelijke armoedezorg. De strijd voor maatschappelijke verandering was voor Domela ook een strijd voor zelfverandering.

Troelstra werd in 1894 leider van de Sociaal-Democratische Arbeiderspar- tij (SDAP), de voorganger van de PvdA. Deze partij splitste zich af van de oudere socialisten omdat zij zich meer wilde richten op de geschoolde arbeiders en op het parlementaire werk. In de volksmond werd deze partij al snel de ‘Studenten, Dominees en Advocatenpartij’ genoemd. In een recent verschenen biografie, Domela Nieuwenhuis. Een romantische revolutionair (2012), noemt Jan Willem Stutje dit een verschil tussen socialisme-van-onderaf en socialisme- van-bovenaf. Het socialisme van Domela ‘kent een fundamenteel wantrouwen tegenover staat en autoriteit en tracht daarom zijn Het standbeeld van Ferdinand Domela Nieuwenhuis (1846-1919) in Amsterdam. doelen zo veel mogelijk op eigen kracht te bereiken’. De sociaaldemo- cratie van Troelstra ‘mobiliseert de In oktober bestond de SP veertig wilde graag mederedacteur worden. achterban om invloed in en op jaar. Maar onze manier van Daarvoor vroeg hij een flink loon, een wetgevende en andere bestuursorga- politiek bedrijven staat in een premie voor een levensverzekering en nen te verwerven’. veel langere traditie, die terug- een vergoeding om zijn schulden af te gaat tot Domela Nieuwenhuis. lossen. Domela moet deze jonge RODE PREDIKANT advocaat wat meewarig hebben Domela Nieuwenhuis is in verschil- In 1890 ging de jonge advocaat Pieter aangekeken. Het blad had geen geld, lende opzichten een tragische figuur. Jelles Troelstra op bezoek bij Ferdi- evenmin als hijzelf. Domela was in Zijn moeder stierf toen hij nog een nand Domela Nieuwenhuis, toen de 1888 als eerste socialist in de Tweede kind was. Zelf verloor hij drie echtge- leider van het socialisme in Neder- Kamer gekozen, maar droeg zijn notes in het kraambed. Hij kreeg in land. Dat was in het redactielokaal van vergoedingen af aan zijn partij. Hij totaal acht kinderen, sommige van Recht voor Allen, het blad dat Domela wees Troelstra dan ook vriendelijk hen stierven heel jong. Tragisch is ook Nieuwenhuis had opgericht. Troelstra de deur. het verlies van zijn geloof. Domela was

16 SPANNING JANUARI 2013 een predikant die geloofde in het weinig uitrichten. Veel liever was hij linkse arbeiderscollectieven ontstaan, morele voorbeeld van Christus en zich aanwezig bij stakingen en demonstra- die niet minder hard werden bekriti- in de kerk inzette voor bestrijding van ties, of richtte hij fondsen op voor seerd door de sociaaldemocratische armoede en onrechtvaardigheid. Na zieken en werklozen. top. De biografie van Domela de dood van zijn tweede vrouw in 1877 Nieuwenhuis verklaart misschien de nam hij afscheid van de kerk – en RODE HEER felheid van die reacties en laat zien daarmee ook van een goede maat- Stutje wijst in zijn boek op de unieke waarom het zo moeilijk is om met schappelijke positie. In het socialisme positie van links in Nederland. In de sociaaldemocraten samen te werken. vond hij meer terug van de leer van meeste Europese landen zijn linkse Daarbij gaat het niet alleen om Christus. Hij zette zich in voor partijen ontstaan als afsplitsing van de verschillen in politiek inzicht, maar algemeen kiesrecht, omdat hij sociaaldemocraten. In Nederland is om een andere manier van politiek geloofde dat de belangen van gewone dat andersom: hier ontstond vanaf het bedrijven. Het gaat ook om een mensen op die manier een plek midden van de negentiende eeuw een andere kijk op de mens, een verschil konden krijgen in de politiek. traditie van radicaal links, waarvan de tussen emancipatie en paternalisme. Domela werd een rode predikant. sociaaldemocraten zich aan het eind Zijn socialisme predikte klassenstrijd, van de eeuw hebben afgesplitst. De De verschillen tussen toen en nu zijn maar met als doel alle mensen te sociaaldemocraten in de politieke groot, maar toch is de SP schatplichtig verenigen in één gemeenschap. Hij partijen (SDAP en de PvdA) en in de aan de eerste socialisten. Dat blijkt uit predikte ook opstand, maar vooral om vakbonden (NVV en FNV) hebben heel praktische zaken, zoals de te verzekeren dat iedereen er bij zou daarna afstand gehouden van de afdrachtregeling, die door Domela horen. Ook in zijn verschijning was hij oorspronkelijke beweging, die werd Nieuwenhuis in het leven werd een moderne Jezus. Niet alleen door afgedaan als ‘achterlijk’ en niet waard geroepen. En het blijkt uit heel zijn uiterlijk, door zijn lange dunne om mee samen te werken. Hierdoor principiële zaken, zoals de massalijn, gestalte en zijn lange grijze baard. ontstonden ook twee socialistische de opvatting dat wij niet politiek Maar ook door zijn optreden: ‘Domela culturen, een tegencultuur van ‘de bedrijven vóór de mensen, maar mét dankte zijn populariteit vooral aan de daad en de straat’ tegenover een de mensen. En het blijk hopelijk ook kunst om een emotionele brug naar cultuur van de ‘Herenpartij’. uit onze manier van optreden, dat we zijn toehoorders te slaan. Hij vroeg niet alleen het hoofd maar ook het om een bekering tot een andere Deze verschillen in cultuur kwamen hart van de mensen kunnen winnen. (socialistische) vorm van samenleven ook voort uit andere opvattingen over Ons socialisme is vrij uniek, zowel in en hij beloofde verlossing. Hij sprak politiek. Domela riep mensen op tot Nederland als in de rest van Europa. erover in een vertrouwd religieus strijd, maar niet voor zijn eigen Maar het staat ook in een lange register. Mensen zonder politieke of doeleinden. Emancipatie betekende socialistische traditie. De nieuwe ideologische traditie verstonden die volgens hem dat mensen zelf hun lot biografie van Domela Nieuwenhuis rituele moedertaal het beste. Zij in eigen hand moesten nemen. ‘Zijn laat zien dat Us Domela ook een drukte het diepste het verlangen uit charisma bestond erin de arbeiders- beetje van onze SP is. naar harmonie en eenheid’, aldus klasse haar eigen doeleinden te doen Stutje. formuleren; hij wilde haar geen ‘vreemde doeleinden’ opdringen,’ Op deze manier slaagde Domela erin aldus Stutje. Sociaaldemocratische gewone mensen te winnen voor zijn bestuurders wilden de mensen vooral idealen. Niet alleen de geschoolde leiden. Stutje: ‘Het socialisme werd die arbeiders, maar ook de armen en mens uit handen genomen en verloor werklozen. Niet alleen de fabrieksar- daarmee zijn betekenis van zelfbevrij- beiders in Amsterdam, maar ook de ding. Ervoor in de plaats trad de veenarbeiders in Friesland, die hem professionele activiteit van politici à la trots ‘Us verlosser’ noemden. De Troelstra.’ Praktische strijd werd Friezen kozen Domela in 1888 als ingeruild voor abstracte sympathie. eerste socialist in de Tweede Kamer, nadat hij een jaar lang had vastgeze- De tweedeling die eind negentiende ten wegens majesteitsschennis eeuw in de sociale beweging ontstond Jan Willem Stutje (Domela had zich afgevraagd waarom is tot op de dag van vandaag blijven Domela Nieuwenhuis. Een romantische het volk zoveel sympathie koesterde bestaan, in het parlement en in de revolutionair voor een koning die zo weinig werk vakbeweging. Links van de sociaalde- Uitgeverij: Atlas Contact (2012) maakte van zijn baantje). In het mocratie bleven politieke partijen ISBN: 9789045021249 parlement voelde Domela zich echter actief, die door de PvdA fel werden 420 pagina’s niet thuis. Als eenling kon hij hier ook bestreden. In de vakbonden bleven Prijs: € 34,95

SPANNING JANUARI 2013 17 WET OPENBAARHEID VAN BESTUUR

Tekst: Robert Vonk Foto: Steye Raviez / Hollandse Hoogte

Op 3 mei 2011 greep de toenmalige minister van Binnenlandse Zaken, journalist. Lang niet iedereen was het CDA’er Piet Hein Donner, de Dag van de Persvrijheid aan om een even met deze voorstelling van zaken eens. opmerkelijke als gewaagde uitspraak te doen. Openbaarheid van Volgens de katholieke ‘pr-man’ G.A. bestuur en persvrijheid hadden volgens hem weinig met elkaar te Vogelaar was wilsbeïnvloedende maken: ‘De Wet openbaarheid van bestuur biedt mooie gelegenheden informatievoorziening medio jaren voor journalisten, in die zin is openbaarheid van bestuur een vorm van vijftig – ook van de kant van de staatssteun voor de pers.’ De werking van de wet moest volgens overheid – aan de orde van de dag. Donner beperkt blijven tot overheidsbesluiten zelf en zich niet uitstrek- Dat was zijns inziens overigens ken tot het besluitvormingsproces: ‘Het is met wetten net als met helemaal niet problematisch, maar worstjes, je kunt beter niet zien hoe ze gemaakt worden.’ juist heel nuttig en noodzakelijk. In een democratisch bestel moest de De stelling dat openbaarheid van afglijden naar propaganda, vooral overheid volgens hem ook publiekelijk bestuur en persvrijheid niets met wanneer de overheid ‘de radio uitbuit, (dus niet alleen in het parlement) elkaar te maken hebben, zoals Donner waarbij geen antwoord op gelijk verantwoording afleggen voor haar stelde, is aanvechtbaar. De ontstaans- niveau mogelijk is, dan wel wanneer zij beleid. Bovendien vond hij dat de geschiedenis van de Wet openbaar- gebruik maakt van een krantje waarop overheid ook een opvoedende taak heid van bestuur (Wob) logenstraft men zich kan abonneren.’ had: ‘Educatieve voorlichting is in deze stelling in ieder geval. De wet Nederland broodnodig. In vergelij- werd weliswaar op 1 mei 1980 officieel De overheid moest vooral terughou- king met andere volkeren, bezit het van kracht, maar de discussie over dend zijn en zich alleen uitspreken Nederlands volk veel charmes, doch openbaarheid van bestuur, overheids- over zaken van nationaal belang. Dus weinig civiele deugd.’ voorlichting en persvrijheid kan geen ‘opvoeding tot staatsburger’ en: worden teruggevoerd tot de eerste ‘Geen campagne ten gunste van een Vogelaar legde de vinger op de zere jaren na de Duitse bezetting. De niet politieke opvatting, van sport of geen plek. Officieus golden de regels van aflatende nationaalsocialistische sport op Zondag, of van een bepaalde Van Heuven Goedhart als de officiële propagandastroom had vele Neder- kunstvorm; wel campagne ten bate richtlijn voor overheidsvoorlichting, landers wars gemaakt van iedere van veilig verkeer, tegen schoolver- maar ondertussen werd er achter de poging van de overheid om ‘haar zuim of gifhandel, dan wel voor meer schermen wel degelijk aan ‘public eigen levens- en wereldbeschouwing sparen.’ Het was naar de mening van relations’ gedaan, zoals onder andere op te dringen’. Het is dan ook weinig Van Heuven Goedhart en de zijnen uit de ‘affaire-Korsten’ bleek. Ben verrassend dat er juist in 1946 een echter beter dat overheidsinformatie Korsten – met de bijnaam ‘de manne- maatschappijbreed gevoelde behoefte ‘wordt gevraagd, dan dat zij wordt tjesmaker’ – was Nederlands eerste bestond om grenzen te stellen aan de aangeboden. Noch de pers, noch de ‘spindoctor’, die naast opdrachten invloed van de overheid op berichtge- Nederlandse burger moeten met de voor grote bedrijven vooral veel werk ving omtrent haar eigen beleid. Overheids-voorlichting hinderlijk deed voor katholieke politici zoals worden gevolgd’. Eigenlijk diende Gerard Veldkamp, Norbert Schmel- Het eerste naoorlogse kabinet-Scher- overheidsvoorlichting zich alleen te zer, Piet de Jong en Marga Klompé – merhorn-Drees stelde een commissie beperken tot de pers. Alleen journalis- door hem gekscherend ‘Mamaloe’ in om dit vraagstuk te bestuderen; een ten konden naar mening van de genoemd. In een interview op 16 groep ‘wijze mannen’ onder leiding commissie de geboden overheidsinfor- september 1967 met twee journalisten, van de hoofdredacteur van het Parool, matie op waarde schatten. van de Haagsche Post en de Volks- Gerrit Jan van Heuven Goedhart. krant, schepte Korsten op over zijn Overigens werd de noodzaak van De commissie-Van Heuven Goedhart invloed: ‘Een goede vent, die Den overheidsvoorlichting door niemand definieerde in 1946 vooral datgene Toom (de toenmalige minister van – ook niet door de commissie-Van wat de overheid naar haar mening niet Defensie -red.), ik adviseerde hem in Heuven Goedhart – betwist. Maar mocht. Tegelijkertijd had de commis- van alles en nog wat. Vorige week deed voorlichting, zo waarschuwde de sie een uitermate groot vertrouwen in ik nog wat re-writing aan zijn memorie commissie, kon vrij eenvoudig het beoordelingsvermogen van de van toelichting op defensieaangele-

PARELS UIT DE PARLEMENTAIRE GESCHIEDENIS DEEL 7

18 SPANNING JANUARI 2013 rasbestuurder voelde Den Uyl er zelf weinig voor: geheimhouding was in zijn ogen soms een belangrijk onderdeel van goed bestuur. Maar het waren vooral de meer conservatief ingestelde ministers van zijn kabinet, zoals Van Agt, die de bespreking van het wetsvoorstel traineerden. Ironisch genoeg moest Van Agt het wetsvoor- stel later als premier in het parlement verdedigen, zij het tegen heug en meug.

Op 1 mei 1980 was het dan zover. De Wet openbaarheid van bestuur werd van kracht. Ondanks het lange voortraject liep Nederland met de – overigens opvallend liberale – wet in Europees opzicht voorop. Alleen Zweden en Groot-Brittannië waren eerder, waarbij de wet in Groot-Brit- tannië overigens veel minder ver ging dan in Nederland. Exemplarisch voor de aversie die er binnen het conserva- tieve kabinet-Van Agt tegen de nieuwe wet bestond, was het feit dat er nauwelijks ruchtbaarheid aan de ‘Open’ Barend Biesheuvel. uitvaardiging van de wet werd gegeven. Ironisch genoeg werd de wet die openbaarheid moest bevorderen, genheden. Je moet zo’n stuk aardig informatie over overheidsbeleid, ook heimelijk ingevoerd en vlug wegge- weten te brengen. Dat is het geheim, over het besluitvormingsproces: moffeld. anders pikt de Kamer het niet en het ‘Zonder openbaarmaking geen publiek nog minder.’ staatsburgers.’ Er moest een mentali- De Wob heeft ondanks de eerder teitsomslag plaatsvinden. In plaats van genoemde claim van Donner dus wel Een rel was geboren. Hoe groot was een overheid die handelde vanuit de degelijk veel te maken met persvrij- de invloed van niet-politieke, laat veronderstelling dat alle informatie heid en overheidsvoorlichting. Sterker staan democratisch gekozen professio- geheim was tenzij anders was bepaald, nog, het is een wet die volgens zijn nals zoals Korsten, op de totstandko- moest de burger er vanuit kunnen partijgenoot Biesheuvel van essentieel ming van het regeringsbeleid? gaan dat alle overheidsinformatie in belang was voor de invulling van goed Smeulende gevoelens over het gebrek principe openbaar was, behalve als dit burgerschap. Het zou onze huidige aan openbaarheid van regeringszijde in directe tegenspraak was met het vicevoorzitter van de Raad van State kwamen nu tot ontbranding. Premier nationale belang. hebben gesierd als hij ook dit aspect Piet de Jong stelde in de zomer van van de door hem en vele andere 1967 een speciale adviescommissie in, Dit principe vormde de kern van de politici en overheidsinstellingen onder leiding van de antirevolutio- Wet openbaarheid van bestuur (Wob), verfoeide wet naar voren had gebracht naire politicus Barend Biesheuvel, die een direct uitvloeisel van het werk van op de Dag van de Persvrijheid. aan dit voorzitterschap de bijnaam de commissie-Biesheuvel. Het duurde ‘Open Barend’ zou overhouden. echter nog ruim tien jaar voordat de wet ook daadwerkelijk zou worden In haar rapport ‘Openheid, Open- ingevoerd. Biesheuvel kreeg het zelf baarheid’ ging de commissie-Biesheu- als premier van twee onstabiele en vel veel verder dan de commissie-Van defensief ingestelde kabinetten tussen Heuven Goedhart. Openbaarheid 1971 en 1973 niet voor elkaar. Maar werd gedefinieerd als ‘het meest ook in het ‘meest progressieve kabinet Robert Vonk (1983) is als historicus wezenlijke element van overheidsvoor- ooit’, dat van Joop den Uyl, kwam de verbonden aan het VU medisch centrum. lichting’. De burger had recht op alle wet maar moeizaam van de grond. Als

SPANNING JANUARI 2013 19 ‘IN ONS STRAATJE’ Tekst: Tijmen Lucie

Uit diverse wetenschappelijke Staten en Zweden voorgelegd en 92 meer gelijke verdeling van de welvaart. onderzoeken is naar voren geko- procent van hen gaf de voorkeur aan De studie van Ariely – en dat erkent men dat inwoners van landen met Zweden. Het is niet zo dat de overige 8 hij zelf ook – laat buiten beschouwing kleine inkomensverschillen veel procent geheel bestond uit Republi- of mensen daadwerkelijk bereid zijn gelukkiger zijn dan burgers in keinen, want tegen 93,5 procent van om een deel van hun eigen inkomen landen waar de verschillen groot de Democraten, koos 90,2 procent van of bezit in te leveren om te komen tot zijn. Zelfs in de Verenigde Staten, de Republikeinen voor de gelijkere een eerlijkere welvaartsverdeling. waar de armste 40 procent van de verdeling van Zweden. Ook andere Toch maakt zijn onderzoek – dat bevolking slechts 0,3 procent van variabelen dan politieke voorkeur, elders vergelijkbare uitkomsten het totale vermogen bezit en de zoals inkomen of geslacht, brachten vertoonde – duidelijk dat er een rijkste 20 procent maar liefst 84 nauwelijks verschillen aan het licht. Er enorm gat gaapt tussen wat voor procent, willen de burgers een mag dan ook geconcludeerd worden samenleving mensen voor ogen gelijkmatige vermogensverdeling. dat Amerikanen ongeacht politieke hebben en wat voor samenleving er voorkeur, inkomen of geslacht, een werkelijk is. Dit bewustzijn zal er Uit recent onderzoek van de Ameri- veel meer gelijke welvaartsverdeling uiteindelijk toe moeten leiden dat dit kaanse gedragseconoom Dan Ariely is voor ogen hebben dan het geval is of probleem onder ogen wordt gezien en gebleken dat alle Amerikanen, van dat zij denken dat het geval is. dat de ongelijke vermogensverdeling, arm tot rijk, een veel gelijkmatiger Volgens Ariely zijn er twee manieren die ook in Nederland bestaat, wordt verdeling van de welvaart voorstaan om de enorme ongelijkheid in de tegengegaan. dan (zij denken dat) het geval is. Verenigde Staten aan te pakken: via Ariely deed zijn studie aan de hand scholing of belastingen. Beter Bronnen: van de theorie van de ‘gesluierde onderwijs voor de armen zorgt voor Artikel van Dan Ariely over zijn onderzoek: onwetendheid’ van de filosoof John meer kansen om te stijgen op de www.theatlantic.com/business/ar- Rawls. Voor wat betreft de welvaarts- economische ladder, terwijl hogere chive/2012/08/americans-want-to-live-in-a- verdeling betekent deze theorie dat belastingen voor mensen met de much-more-equal-country-they-just-dont- burgers alles weten over de welvaarts- grootste vermogens zorgt voor een realize-it/260639/ verdeling binnen een samenleving en dat zij bereid zijn om elke sociaal- VERMOGENSVERDELING IN DE VS (2012) economische positie – van hoog tot laag – te accepteren. Rawls noemde dit 100 idee de ‘gesluierde onwetendheid’ Werkelijk omdat de beslissing om tot een Geschat bepaalde maatschappij toe te treden Ideaal 84% losstaat van de kennis van het individu over het welvaartsniveau dat hij of zij 80 zal hebben na het maken van de keuze. Ariely vroeg ruim 5.500 mensen uit alle lagen van de Amerikaanse samenleving naar hun ideale wel- 60 vaartsverdeling. De conclusie van deze 59% representatieve steekproef was dat de ideale welvaartsverdeling die de ondervraagden voor ogen hadden, gelijkmatiger is dan waar ook ter 40 wereld het geval is; met 32 procent van de welvaart voor de hoogste 20 32% procent-vermogensgroep en 11 procent voor de laagste 20 procent- 22% 21% 20% vermogensgroep. 20 Een andere opmerkelijke constatering 14% uit het onderzoek van Ariely was dat er 12% 11% 11% maar een klein verschil bleek te 6% bestaan tussen Democraten en 3% 4,7% Republikeinen. De ondervraagden 0,1% 0,2% kregen – zonder dat zij dit wisten – de 1e 20% 2e 20% 3e 20% 4e 20% 5e 20% welvaartsverdeling in de Verenigde vermogensgroep vermogensgroep vermogensgroep vermogensgroep vermogensgroep

20 SPANNING JANUARI 2013