Mamy prawie wył ącznie histori ę królów, ja chc ę historii ludzi – Wolter (François-Marie Arouet), francuski pisarz epoki o świecenia, filozof, dramaturg i historyk

UZUPEŁNIENIA

CI ĄG DALSZY

1 Troch ę liczb

Korekta 52 uzupełnie ń ł ącznie z opracowaniem pyta ń testowych zbli Ŝa si ę do ko ńca, za par ę dni rozpocznie si ę skład. Ł ącznie z nimi jest ju Ŝ opisanych 175 = 123 + 52 Miejsc Pami ęci

Ale "Rzutem na ta śmę" opracowałem jeszcze 11 opisów: http://armiakrajowa.org.pl/ksiazka1gra/uzupelnienia_cd.pdf - są w śród nich Ŝyciorysy 10 Ŝołnierzy AK, zgodnie z podej ściem „ Historia Armii Krajowej Ŝyciorysami pisana”

Histori ę Armii Krajowej mo Ŝna bowiem uzupełni ć poprzez Ŝyciorysy jej Ŝołnierzy. śołnierzami AK byli ludzie wszystkich wyzna ń i prawie wszystkich zawodów, osoby bardzo wykształcone, ale byli równieŜ Ŝołnierze, którzy mieli tylko wykształcenie podstawowe. śołnierzami AK byli przede wszystkim Polacy, ale tak Ŝe innych narodowo ści, a nawet cudzoziemcy.

Prosz ę o ewentualne uwagi. B ędzie jeszcze korekta i uło Ŝenie pyta ń testowych

Tak wi ęc s ą opracowane 63 = 52 + 11 nowe opisy – taka liczba to …

Opisy te zostan ą doł ączone do poprzednich po dopracowaniu - tak wi ęc w sumie będzie 186 = 175 + 11 opisów!

Pyta ń testowych b ędzie 930 .

Jest jeszcze TYLKO 14 pozycyjna list ę kolejnych Miejsc Pami ęci: http://armiakrajowa.org.pl/ztm/kolejne_mp.html - do uwzgl ędnienia w przyszłym roku + zgłoszenia czy pomysły

Je śli ta liczba zostanie utrzymana (z ewentualn ą zmian ą Miejsc), to do zwiedzania b ędzie 200 Miejsc Pami ęci: • To du Ŝo, czy mało? • Czy szuka ć kolejnych? • … oraz udzielenie odpowiedzi na 1000 pyta ń testowych.

2 SPIS TRE ŚCI MOKOTÓW...... 5 126A. TABLICA: WIE śA ZEGAROWA „DOMKU GOTYCKIEGO” ...... 5 Pie śń „Marsz Mokotowa” ...... 5 Mirosław Jezierski...... 7 Jan Markowski ...... 7 Uzupełnienia ...... 8 Zdj ęcia...... 9 Pi śmiennictwo ...... 13 126B. TABLICA: KRYSTYNA KRAHELSKA...... 15 Okres przed II Wojn ą Światow ą...... 15 Okres II Wojny Światowej ...... 16 Odznaczenia ...... 17 Twórczo ść ...... 17 Zdj ęcia...... 18 Pi śmiennictwo ...... 24 126C. POMNIK: ROZSTRZELANI POWSTA ŃCY ...... 25 Upadek Mokotowa ...... 25 Masakra je ńców przy ul. Dworkowej ...... 26 Uzupełnienia ...... 27 Zdj ęcia...... 28 Pi śmiennictwo ...... 29 ŚRÓDMIE ŚCIE ...... 31 134A. TABLICA: JAN KRYST ...... 31 śyciorys...... 31 Pomysł na akcj ę odwetow ą ...... 31 Akcja ...... 32 Zdj ęcia...... 34 Pi śmiennictwo ...... 36 134B. POMNIK: JÓZEF STANEK ...... 37 śyciorys...... 37 Zdj ęcia...... 41 Pi śmiennictwo ...... 44 134C. TABLICA: WANDA GERTZ I ODDZIAŁ DYSK ...... 45 Okres przed II Wojn ą Światow ą...... 45 Okres II Wojny Światowej ...... 46 Okres po II Wojnie Światowej ...... 46 Ordery i odznaczenia...... 46 Oddział Dysk...... 47 Zdj ęcia...... 48 3 Pi śmiennictwo ...... 50 134D. TABLICA: PLACÓWKA INFORMACYJNO-RADIOWA „ANNA”...... 51 Odsłoni ęcie tablicy ...... 51 Placówki informacyjno-radiowe ...... 52 Działanie placówki „Anna” ...... 53 Pocz ątkowa załoga placówki „Anna”...... 55 Zasilanie radiostacji placówki „Anna” ...... 58 Zdj ęcia...... 58 Pi śmiennictwo ...... 59 134E. TABLICA: WYTWÓRNIA MATERIAŁÓW WYBUCHOWYCH AK „KINGA” ...... 60 Funkcjonowanie wytwórni...... 60 Likwidacja wytwórni ...... 60 Wykrycie wytwórni ...... 62 Zdj ęcia...... 63 Pi śmiennictwo ...... 67 134F. TABLICA: LIKWIDACJA SKŁADNICY MELDUNKOWEJ K-2 ...... 68 Składnice meldunkowe ...... 68 Składnica meldunkowa K-2 i jej obsadzenie ...... 69 Likwidacja składnicy K-2...... 69 Reaktywowanie składnicy K-2 ...... 70 Zdj ęcia...... 71 Pi śmiennictwo ...... 72 WAWER ...... 73 134G. PŁYTA NAGROBKOWA: FRANCISZEK KOPROWSKI...... 73 Okres przed II Wojn ą Światow ą...... 73 Okres II wojny światowej ...... 74 Okres po II wojnie światowej ...... 75 Zdj ęcia...... 76 Pi śmiennictwo ...... 78 WOLA...... 79 141A. PŁYTA NAGROBKOWA: JERZY ŚLASKI...... 79 Okres przed II Wojn ą Światow ą...... 79 Okres II Wojny Światowej ...... 79 Okres po II Wojnie Światowej ...... 80 Nagrody i odznaczenia ...... 81 Twórczo ść ...... 81 Zdj ęcia...... 82 Pi śmiennictwo ...... 83

4 MOKOTÓW 126A. TABLICA: WIE śA ZEGAROWA „DOMKU GOTYCKIEGO”

Tablica pami ątkowa na wie Ŝy zegarowej „Domu Gotyckiego” - Goł ębnik a ul. Puławska 59. „Goł ębnik” jest cz ęś ci ą romantycznego zało Ŝenia ogrodowego. Brama zaprojektowana została przez Szymona Bogumiła Zuga w 1780 roku. Za bram ą zaczyna si ę uliczka Morskie Oko. Pie śń „Marsz Mokotowa” Autorem słów był podchor ąŜ y Mirosław Jezierski "Karnisz", autorem muzyki Jan Markowski "Krzysztof" - porucznik z kompanii saperów pułku AK "Baszta". Pie śń powstała około 20 sierpnia 1944 roku. Słowa napisał kpr. pchor. Mirosław Jezierski "Karnisz" na kwaterze swojego oddziału przy ul. Goszczy ńskiego na Mokotowie. Nast ępnego dnia po napisaniu tekstu Marsza „Karnisz" odszukał swego znajomego ppor. Jana Markowskiego, zast ępc ę dowódcy kompanii saperów. Znali si ę z lat wojny, kiedy Jan Markowski - były pracownik Dyrekcji Wodoci ągów i Kanalizacji, nosz ąc fałszywe nazwisko „Jerzy Molicki” musiał ukrywa ć si ę jako oficer rezerwy i uczestnik kampanii wrze śniowej. Tekst „Karnisza” spodobał mu „Krzysztofowi”. Skomponował on melodi ę „na raty” – na pocz ątek, czyli tak zwany fachowo verse, w willi przy ul. Goszczy ńskiego, a refren na ul. Ursynowskiej w mieszkaniu gen.

5 Przedrzymirskiej. Fortepian był tam nieco rozklekotany, co nie przeszkodziło pierwszym słuchaczom przyj ąć Marsz Mokotowa z entuzjazmem. Pie śń została przepisana na ró Ŝnych dost ępnych kawałkach papieru i rozesłana do innych oddziałów, wkrótce śpiewana była ju Ŝ przez cały Mokotów. Potem kanałami przeniesiono tekst i nuty do innych dzielnic Walczącej Warszawy. W Śródmie ściu jako pierwszy wykonał pie śń Mieczysław Fogg, przyjaciel Markowskiego. Od tej pory Marsz Mokotowa śpiewany był nieomal w całej Warszawie; niebawem stał si ę nieoficjalnym hymnem wszystkich powsta ńców. Pie śń przedostała si ę te Ŝ rychło do zgrupowania działaj ącego w rejonie Puszczy Kampinoskiej, a stamt ąd pow ędrowała, ju Ŝ po powstaniu, do oddziałów partyzanckich Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich walcz ących na Kielecczy źnie i w Krakowskiem. Obecnie pie śń jest nieformalnym hymnem dzielnicy Mokotów , jest te Ŝ hymnem Hufca ZHP Warszawa Mokotów im. Szarych Szeregów. Od 1969 roku rozbrzmiewa codziennie o godzinie 17.00 (na pami ątk ę godziny "W" - czyli wybuchu powstania warszawskiego ) z wie Ŝy zegarowej "Domku Gotyckiego " - "Goł ębnika", stoj ącego przy ulicy Puławskiej 59 . Słowa Nie graj ą nam surmy bojowe i werble do szturmu nie warcz ą, Nam przecie Ŝ te noce sierpniowe i pr ęŜ ne ramiona wystarcz ą. Niech płynie piosenka z barykad, w śród bloków, zaułków, ogrodów, Z chłopcami niech idzie na wypad, pod r ękę przez cały Mokotów. Ten pierwszy marsz ma dziwn ą moc, Tak w piersiach gra, a Ŝ braknie tchu. Czy sło ńca Ŝar, czy chłodna noc, Prowadzi nas pod ogniem z luf. Ten pierwszy marsz, to wła śnie zew, Niech brzmi i trwa przy huku dział. Batalion gdzie ś rozpocz ął szturm, Spłyn ęła łza i pierwszy strzał. Niech wiatr j ą poniesie do miasta, jak Ŝagiew płon ącą i krwaw ą, Niech w górze zawi śnie na gwiazdach, czy słyszysz płon ąca Warszawo? Niech zabrzmi w uliczkach znajomych, w Alejach, gdzie bzy ju Ŝ nie kwitn ą, Gdzie w twierdze zmieniły si ę domy, a serca z zapału nie stygn ą. Ten pierwszy marsz ma dziwn ą moc, Tak w piersiach gra, a Ŝ braknie tchu. Czy sło ńca Ŝar, czy chłodna noc, Prowadzi nas pod ogniem z luf. Ten pierwszy marsz niech dzie ń po dniu W poszumie drzew i w sercach dr Ŝy, Bez pró Ŝnych skarg i zb ędnych słów, To nasza krew i czyje ś łzy.

6

Marsz Mokotowa Mirosław Jezierski Mirosław Jezierski ps. „Karnisz" (ur. 1922-09-20, zm. 1967-07-30), kpr. pchor. Podczas wojny: Komenda Główna Armii Krajowej - pułk "Baszta" - VI batalion WSOP (Wojskowa Słu Ŝba Ochrony Powstania) - 2. kompania WSOP Po Powstaniu w niewoli niemieckiej, numer jeniecki 221271. Po wojnie powrócił do kraju i przez wiele lat pracował w warszawskim Biurze Studiów i Projektów Gospodarki Wodno-Ściekowej. Jan Markowski Jan Markowski ps. „Krzysztof” (ur. 1913-03-01 Lublin, zm. 1980-04-02 Monachium), ppor., posługuj ący si ę w konspiracji nazwiskiem „Jerzy Molicki". W okresie mi ędzywojennym zacz ął komponowa ć. Pisał melodie do piosenek wykonywanych przed wojn ą w kawiarniach, jak równie Ŝ podczas okupacji ("Bluzeczka zamszowa", "I zawsze b ędzie czego ś ci brak", "Zielony kapelusik"). Uczestnik kampanii wrze śniowej, pó źniej Ŝołnierz Armii Krajowej: • V Obwód (Mokotów) Warszawskiego Okr ęgu Armii Krajowej - 4. Rejon - WSOP (Wojskowa Słu Ŝba Ochrony Powstania) - 2. kompania WSOP • Komenda Główna Armii Krajowej - pułk "Baszta" - VI batalion WSOP (Wojskowa Słu Ŝba Ochrony Powstania) - 2. kompania WSOP W działalno ści konspiracyjnej najpierw wst ąpił do grupy ł ączno ści mjr. Jerzego Uszyckiego, potem trafił do mokotowskiego WSOB Zło Ŝył przysi ęgę w swoim mieszkaniu przy ul. Jakubowskiej 22, gdzie miał te Ŝ magazyn broni. Zorganizował dru Ŝyn ę specjaln ą, w której znalazł si ę i „Karnisz”. Na przełomie 1939 i 1940 roku skomponował w Warszawie muzyk ę do słów Krzysztofa Lipczy ńskiego „Wojsko kolorowe” – była to jedna z najwcze śniejszych piosenek Ŝołnierskich, przeznaczonych dla tworz ących si ę dywersyjnych grup Zwi ązku Walki Zbrojnej.

Wojsko kolorowe W tym czasie pisał równie Ŝ muzyk ę do wielu piosenek „cywilnych", z których cz ęść weszła do repertuaru Mieczysława Fogga. Szerszy rozgłos przyniosła mu skomponowana wówczas „Zamszowa bluzeczka”, spopularyzowana przez „pie śniarza Warszawy". Komponował muzyk ę do komedii wystawianych w czasie wojny w warszawskim (jawnym) teatrze "Miniatury". Współpracował jaki czas z

7 Mieczysławem Foggiem, akompaniuj ąc mu i wyst ępuj ąc w popularnej ka- wiarni „Swan” na Nowym Świecie. Po powstaniu w niewoli niemieckiej (jeniec Oflagu VII A Murnau), nast ępnie w II Korpusie Polskim we Włoszech i w Wielkiej Brytanii. Działał na emigracji w Londynie. Kierownik muzyczny teatrzyku "Niebieski Balonik" ( lata 1949-1952). Prowadz ący (wraz z Wiktorem Budzy ńskim) cykliczn ą audycj ę w Radio Wolna Europa – "Podwieczorek przy mikrofonie". Współpracownik Rozgło śni Polskiej Radia Wolna Europa w latach 1952- 1978. Od 1962 w Monachium. Autor piosenek, muzyki do słuchowisk radiowych, ilustracji teatralnych. Uzupełnienia Ci sami autorzy stworzyli piosenk ę "Sanitariuszka Małgorzatka". Melodi ę skomponował Jan Markowski, kiedy kontuzjowany pod koniec sierpnia 1944 r., w czasie eksplozji pocisku rakietowego znalazł si ę w szpitalu polowym. Opiekowała si ę nim sanitariuszka "Baszty" "Małgorzata" Janina Załęska- Niewiarowska i jej ta piosenka została dedykowana.

Sanitariuszka Małgorzatka Jan Markowski, kompozytor, tak wspominał sanitariuszk ę „Małgorzatk ę”: Dzi ęki Jej ofiarno ści, pomocy i zastrzykom glukozy, cardiavitu, sympotolu – uratowała mi Ŝycie. A kiedy po kilku dniach zapytałem si ę: Jak mog ę odwdzi ęczy ć si ę, odpowiedziała: Napisze pan piosenk ę. I tak si ę stało… Potem, kiedy śpiewali j ą na Mokotowie, powiedziała, Ŝe: … wi ęcej cieszy si ę z tej piosenki ni Ŝ z Krzy Ŝa Walecznych . Janina Zał ęska-Niewiarowska (ur. 1919-06-01, zm. 1994-01-12). W konspiracji od 1942 r. w kompanii "Orzeł" (pó źniejszy kryptonim "Howerla"), ł ączniczka plutonu "Olchara" i "Startera". Po utworzeniu pułku "Baszta" przeniesiona do pomocy lekarza pułkowego. Przydział w lipcu 1944 r. - Komenda Główna Armii Krajowej - pułk "Baszta" - batalion "Bałtyk" - kompania B-1 – sanitariat. Przed wybuchem Powstania mieszkała przy Alei Ró Ŝ. Organizowała szpitaliki powsta ńcze i punkty opatrunkowe, opiekowała si ę rannymi powsta ńcami. Brała udział w ewakuacji rannych na Słu Ŝewiec, nast ępnie za Warszaw ę. Po wojnie uko ńczyła Szkoł ę Główn ą Gospodarstwa Wiejskiego oraz Wydział Biologii na Uniwersytecie Warszawskim Pochowana na Cmentarzu Pow ązkowskim, kwatera 192, rz ąd 6, miejsce 20,21

8 Inny utwór tych samych autorów to: „Mała dziewczynka z AK”.

Mała dziewczynka z AK Powstała w miesi ąc po kapitulacji powsta ńczej Warszawy, w pa ździerniku 1944 roku. Była to trzecia z kolei piosenka „autorskiej spółki" z Mokotowa. Opublikowana została drukiem w 1952 roki w zbiorku czterech piosenek Pie śni Polski Podziemnej, a nast ępnie w drugim wydaniu z roku 1968. Obok nut znalazło si ę wyja śnienie od autora i kompozytora, z którego wynika, Ŝe piosenk ą t ą chcieli oni wyrazi ć hołd wszystkim dziewcz ętom powsta ńczej Warszawy, które jako bezbronne, bezimienne sanitariuszki-łączniczki, a niekiedy i z broni ą w r ęku jako szeregowi Ŝołnierze na barykada brały udział w walce przeciw hitlerowskiemu okupantowi. Zdj ęcia Zdj ęcia za wyj ątkiem dwóch ostatnich pochodz ą z: http://www.1944.pl/powstancze-biogramy/jan-markowski,29988.html

Jan Markowski, lata 40-te ubiegłego wieku

9

Sztab dowódcy obwodu V Mokotów, od lewej: por. Aleksander Tyszkiewicz „Góral”, ppor. Jan Markowski „Krzysztof”, kpt. sap. Mieczysław Śliwczy ński „Hanka”

Sanitariuszka "Małgorzata" i ppor. "Krzysztof"

10

Jan Markowski w rozgło śni „Wolna Europa”

Jan Markowski wraz z Janin ą Katelbach-Starzy ńsk ą podczas „Podwieczorku przy mikrofonie” w rozgło śni „Wolna Europa”

11

Mirosław Jezierski ps. „Karnisz” Stanisław Kopf: Muzy tamtych dni Warszawskie Termopile, 1998

Dom Gotycki - Goł ębnik ul. Puławska 59

12

40. rocznica Powstania Warszawskiego. Emitent Stronnictwo Demokratyczne Warszawa. Projekt Krystian i Anna Jarnuszkiewicz. Wykonawca MP 1984. 70mm. Nakład Patynowany 1500 sztuk. Na awersie medalu przedstawiono słowa i nuty do „Marszu Mokotowa”. Na rewersie medalu ukazana jest głowa Powsta ńca w hełmie z orłem oraz napis MOKOTÓW w dłoni. W tle widoczny jest gmach Królikarni. Medal ten wznawiany był na 50 i 60 rocznic ę Powstania. http://ponury-nurt.blogspot.com/2012/08/rocznice-wybuchu- powstania.html

Grób sanitariuszki “Małgorzatki” http://www.sejm-wielki.pl/s/cmentarze.php?grob=161483 Pi śmiennictwo Tadeusz Szewera: Niech wiatr j ą poniesie Antologia pie śni z lat 1939-1845, Wydawnictwo Łódzkie 1972 http://warszawa.wikia.com/wiki/Marsz_Mokotowa http://warszawa.wikia.com/wiki/Go%C5%82%C4%99bnik http://a-pesni.org/ww2-polsk/marszmokotowa.htm http://www.1944.pl/powstancze-biogramy/miroslaw-jezierski,18785.html#1

13 http://www.1944.pl/powstancze-biogramy/jan-markowski,29988.html http://www.1944.pl/powstancze-biogramy/janina-zaleska,51195.html http://www.sejm-wielki.pl/b/zi.1.189.a2a1a http://www.warszawski.przewodnikliteracki.pl/miroslaw-jezierski-karnisz-1922- 1967-ulica-antoniego-edwarda-odynca/ http://www.niedziela.pl/artykul/74728/nd/zdjecia wspomnienia

14 126B. TABLICA: KRYSTYNA KRAHELSKA

Tablica upami ętniaj ąca Krystyn ę Krahelsk ą na ul. Rakowieckiej 57 w Warszawie Krystyna Krahelska ps. „Danuta” (ur. 24 marca 1914 w Mazurkach k. Baranowicz, zm. 2 sierpnia 1944 w Warszawie) – poetka, harcerka, etnograf, Ŝołnierz Armii Krajowej, uczestniczka powstania warszawskiego. Okres przed II Wojn ą Światow ą Urodziła si ę w rodzinnym maj ątku w Mazurkach nad rzek ą Szczar ą koło Baranowicz jako córka Jana Krahelskiego, in Ŝyniera, pó źniejszego oficera WP, starosty i wojewody poleskiego w latach 1926-1932 oraz Janiny Bury, biologa. Była bratanic ą Wandy Krahelskiej-Filipowiczowej (uczestniczki zamachu w 1906 roku na rosyjskiego generała Gieorgija Antonowicza Skałona – gubernatora Warszawy) oraz kuzynk ą m ęŜ a Haliny Krahelskiej. Była to typowa rodzina inteligencka. Od roku 1928 członek ZHP, w latach 1929-1932 prowadziła gromad ę zuchów. W roku 1931 uczestniczyła w składzie delegacji polskiej w Zlocie Skautów Słowia ńskich w Pradze. W 1932 zdała matur ę w gimnazjum im. Romualda Traugutta w Brze ściu nad Bugiem. Od pa ździernika 1932 studiowała geografi ę i histori ę, a nast ępnie etnografi ę na Wydziale Humanistycznym UW, gdzie była podopieczn ą Cezarii Baudouin

15 de Courtenay Ehrenkreutz J ędrzejewiczowowej. Kilkakrotnie wykonywała pie śni regionalne przed mikrofonami Polskiego Radia w Wilnie i Warszawie. W maju 1939 zdała egzamin dyplomowy. W latach 1936-1937 pozowała Ludwice Nitschowej, autorce pomnika warszawskiej Syrenki. O pomniku Syreny mówi sama artystka: Wyrze źbiona przeze mnie twarz Syreny warszawskiej jest twarz ą Krystyny zmonumentalizowano, aby nie było tak łatwo rozpoznać Krysi ę, chodz ącą ulicami, co by J ą mo Ŝe kr ępowało. Bo chodziła ulicami warszawskimi prosta, wysoka, ja śniej ąca u śmiechem wewn ętrznej młodzie ńczej rado ści i siły, gotowa na wszystko, co uczciwe, sprawiedliwe i pi ękne. Okres II Wojny Światowej We wrze śniu 1939 w obl ęŜ onej stolicy działała w ramach obrony cywilnej, a podczas okupacji przebywała w Warszawie, a nast ępnie pracowała w Pa ństwowym Instytucie Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach. Od grudnia 1939 w konspiracji w Zwi ązku Walki Zbrojnej. Ł ączniczka i kurierka do specjalnych porucze ń na teren Nowogródczyzny. Przewoziła bro ń, przeszkolona w słu Ŝbie sanitarnej, a w latach 1943–1944 pracowała jako piel ęgniarka w szpitalu powiatowym we Włodawie. Jako sanitariuszka je ździła do oddziałów partyzanckich i szkoliła dziewcz ęta do słu Ŝby sanitarnej. Od maja 1943 ponownie w Warszawie. W Powstaniu Warszawskim przydzielona jako sanitariuszka 1108. plutonu (dowódca ppor. Karol Wróblewski ps. „Wron”) w 3. szwadronie 1. dywizjonu „Jele ń” 7. Pułku Ułanów Lubelskich AK pod pseudonimem „Danuta”. 1 sierpnia, podczas prowadzonego przez pluton od strony ul. Polnej ataku na budynek Domu Prasy przy ul. Marszałkowskiej 3/5 (m.in. siedziba redakcji i drukarni „Nowego Kuriera Warszawskiego”), została trzykrotnie postrzelona przez strzelca wyborowego w klatk ę piersiow ą , w momencie opatrywania rannego Ŝołnierza Armii Krajowej, Zygmunta Gebethnera ps. „Zygmuntowski" oraz rannego w płuco por. Władysława Kocha ps. „Mistrz”. Mimo silnego ostrzału na ratunek Krystyny poszli, pobiegli przyjaciółka Janka Krassowska ps. „Jagienka” i kapral Zbigniew Wrze śniowski ps. „Wrzos”, który zgin ął. Przytomna mówiła do "Jagienki" Odejd źcie, odsu ńcie si ę, zostawcie mnie . Zabrano j ą w nocy o 21. Le Ŝała w śród słoneczników. które tam rosły Była operowana w szpitalu powsta ńczym na ul. Polnej 34, jednak w wyniku zadanych ran zmarła nad ranem 2 sierpnia. Informacj ę o śmierci podano dopiero 13 sierpnia 1944 roku: Została pochowana w ogródku domu przy ul. Polnej 36, a po wojnie prochy przeniesiono 9 kwietnia 1945 roku na Cmentarz na Słu Ŝewie przy ul. Renety. Na pogrzebie była Pani profesor Ludwika Kraskowska Nitschowa. Po śmiertnie awansowana do stopnia plutonowego Armii Krajowej oraz odznaczona orderami.

16 Odznaczenia

• Krzy Ŝ Walecznych – po śmiertnie • Złoty Krzy Ŝ Zasługi z Mieczami – po śmiertnie • Medal Wojska – po śmiertnie • Krzy Ŝ Armii Krajowej – po śmiertnie Twórczo ść Wiersze i piosenki pisała od 1928. Najbardziej znaną swoj ą piosenk ę „Hej, chłopcy, bagnet na bro ń” napisała w styczniu 1943 dla Ŝołnierzy „Baszty”. Stała si ę ona najpopularniejsz ą piosenk ą Ŝołniersk ą Polski Walcz ącej i powstania warszawskiego. Tekst opublikowano po raz pierwszy na łamach konspiracyjnego pisma „B ądź Gotów” (20 listopada 1943 nr 21), a nast ępnie przedrukowano kilkakrotnie w prasie powsta ńczej oraz w dwóch konspiracyjnych antologiach Pie śni Podziemne (1944) i Śpiewnik B.Ch (pa ździernik 1944), a tak Ŝe w wielu antologiach powojennych. Piosenk ę napisała zainspirowana przez "Goliata", harcmistrza Ludwika Bergera, jednego z twórców "Baszty". Pie śń została napisana podczas Świ ąt Bo Ŝego Narodzenia 1942 roku. Jej premiera miała miejsce w mieszkaniu Goliata na śoliborzu, przy ulicy Czarnieckiego 39, w styczniu 1943 roku (tablica ku czci Bergera znajduje si ę przy Śmiałej 5, w miejscu gdzie 23 listopada 43 śmiertelnie dosi ęgła Go kula z pistoletu maszynowego. Krystyna tę pie śń wykonała wspólnie z przyjaciółk ą Jasi ą Krasowsk ą „Jagienka" z Pieszowoli. W czasie okupacji znane były i śpiewane tak Ŝe jej dwie wcze śniejsze (napisane w latach 1941-1942) piosenki „Kołysanka” (inny tytuł „Kołysanka o zakopanej broni”) i „Kujawiak” (inne tytuły „Kujawiak konspiracyjny”, „Kujawiak partyzancki”) oraz wiersze: „Polska”, „Modlitwa” i „Wiersz o Tobruku”. Po wojnie wydano dwa zbiory jej wierszy i piosenek: „Smutna rzeka” i „Wiersze”. Jej teksty zostały wykorzystane przez Ag ę Zaryan na płycie „Umiera pi ękno”.

17 Zdj ęcia Poni Ŝsze zdj ęcia pochodz ą z: http://blogmedia24.pl/node/64333 oraz https://pl.wikipedia.org/wiki/Krystyna_Krahelska

Stary dwór Pa ństwa Krahelskich na Mazurkach gdzie urodziła si ę Krystyna Krahelska – dzisiaj jest to teren Białorusi

Krystyna Krahelska ok. 1937

18

Wojewoda Poleski, pułkownik WP, in Ŝynier Jan Krahelski - ojciec Krystyny Krahelskiej

Porucznik pilot, Bohdan Krahelski pilot RAF - brat Krystyny Krahelskiej Brat Bohdan, zmobilizowany, przedostaje si ę via Szwecja do Anglii, gdzie jako lotnik bierze udział w bitwie o Angli ę i walczy cały czas w szeregach RAF.

19

Przy barykadzie w rejonie Politechniki - pierwsze dni sierpnia, od lewej: pchor. "Nieczuja" Tadeusz Wierzbicki, pchor. "Zygmuntowski" Zygmunt Gebethner (Krystyna Krahelska została postrzelona w trakcie jego opatrywanie) , ułan "Ry ś" Ryszard Smor ągiewicz

Informacja o śmierci Krystyny Krahelskiej

20

Wspomnienie o Krystynie Krahelskiej https://www.youtube.com/watch?v=BCn32IHuxdk

Tablica pamiątkowa po świ ęcona Krystynie Krahelskiej na ścianie Pałacu Czartoryskich w Puławach

21

Pomnik Syrenki warszawskiej z twarz ą poetki Pomnik został odsłoni ęty przez prezydenta Warszawy Stefana Starzy ńskiego 15 sierpnia 1939 roku przy wylocie ul. Tamki na Wybrze Ŝu Ko ściuszkowskim .

Fragment ekspozycji po świ ęconej Krystynie Krahelskiej w Muzeum Powstania Warszawskiego wraz z kopi ą rze źby Syrenki na Powi ślu

22

Grób Krystyny Krahelskiej na cmentarzu przy ul. Renety w Warszawie

Oznaka Honorowa im. Krystyny Krahelskiej – Pami ęci Powstania Warszawskiego, ustanowiona i nadawana przez Zarz ąd Główny Towarzystwa Przyjaciół Warszawy.

23

Wr ęczenie Odznaki Honorowrej im. Krystyny Krahelskiej Szkole Podstawowej im. Kardynała Stefana Wyszy ńskiego w Czerwinie „Za ocalanie od zapomnienia bohaterstwa Ŝołnierzy i ludno ści cywilnej w Powstaniu Warszawskim” - 21 maja 2013 r. http://www.archiwum.moja-ostroleka.pl/odznaka-honorowa-im-krystyny- krahelskiej-dla-sp-w-czerwinie,1370178758,2.html

Symboliczny grób Bohdana Krahelskiego Pi śmiennictwo https://pl.wikipedia.org/wiki/Krystyna_Krahelska http://blogmedia24.pl/node/64333

24 126C. POMNIK: ROZSTRZELANI POWSTA ŃCY

Pomnik przy ul. Dworkowej, nazywany Pomnik Ŝołnierzy „Baszty" oraz Pomnik rozstrzelanych powsta ńców", pomnik znajduje si ę naprzeciwko dawnej siedziby Ŝandarmerii. Od włazu kanałowego do pomnika prowadz ą namalowane ślady stóp. Pomnik upami ętnia blisko 140 wzi ętych do niewoli Ŝołnierzach Armii Krajowej dokonany przez Niemców w ostatnich dniach Powstania Warszawskiego. 27 wrze śnia 1944 niemieccy policjanci wymordowali dziesi ątki obro ńców warszawskiego Mokotowa, którzy omyłkowo wyszli z kanałów w pobli Ŝu komendy Ŝandarmerii przy ulicy Dworkowej. Upadek Mokotowa 24 wrze śnia 1944 oddziały niemieckie przypu ściły generalny szturm na pozostaj ący wci ąŜ w polskich r ękach Górny Mokotów. Ju Ŝ po dwóch dniach zaci ętych walk stało si ę jasne, Ŝe z powodu ogromnej przewagi wroga upadek dzielnicy jest nieunikniony. W tej sytuacji dowodz ący obron ą Mokotowa podpułkownik Józef Rokicki „Karol", utraciwszy ł ączno ść z dowództwem AK, a nie widz ąc mo Ŝliwo ści dalszej walki, podj ął decyzj ę o rozpocz ęciu odwrotu kanałami do Śródmie ścia. Planowano, Ŝe drog ą t ą ewakuowane zostan ą władze cywilne i wojskowe, ranni oraz wi ększo ść walcz ących oddziałów. Pułkownik Antoni Chru ściel „Monter" - dowódca Okr ęgu Warszawskiego AK - dowiedziawszy si ę o planach „Karola" zabronił wycofywania walcz ących oddziałów z Mokotowa, zgadzaj ąc si ę wył ącznie na ewakuacj ę rannych. Depesza z rozkazem „Montera" nie dotarła jednak do obro ńców dzielnicy.

25 Ewakuacja rozpocz ęła si ę 26 wrze śnia około godziny 20:00. Polskie oddziały wchodziły do kanałów w atmosferze wkradaj ącego si ę ju Ŝ w szeregi rozpr ęŜ enia[3]. Odwrót kanałami trwał ju Ŝ kilka godzin, gdy niespodziewanie nadszedł kategoryczny rozkaz pułkownika „Montera", polecaj ący pułkownikowi „Karolowi" powrót wraz z wojskiem na Mokotów i kontynuowanie obrony. Do tego czasu w Śródmie ściu znalazło si ę jednak ok. 800 powsta ńców - w tym dowództwo i 600 Ŝołnierzy 10. Dywizji Piechoty AK oraz ok. 200 Ŝołnierzy Zgrupowania „Radosław". Tymczasem około 400 powsta ńców wci ąŜ znajdowało si ę w kanałach. Niespodziewany rozkaz przerwania ewakuacji powi ększył tylko panuj ący w kanałach chaos. Cz ęść Ŝołnierzy w popłochu zacz ęła si ę wycofywa ć w kierunku Mokotowa, cz ęść szuka ć innych dróg. W dodatku nauczeni do świadczeniem Niemcy zabarykadowali niektóre odcinki kanałów i ustawili stra Ŝe przy włazach. W rezultacie ostatnie grupki powstańców, które przed świtem 27 wrze śnia weszły do kanałów, nie zdołały dotrze ć t ą drog ą do Śródmie ścia. Obrzucane przez Niemców granatami bł ądziły długo w kanałach i cz ęś ciowo wygin ęły tam z wyczerpania lub zostały poduszone przez Niemców gazem z karbidu. Masakra je ńców przy ul. Dworkowej Dwie du Ŝe grupy powsta ńców po wielogodzinnym bł ąkaniu si ę w labiryncie kanałów zawróciły na Mokotów i 27 wrze śnia w okolicach godziny 10:00 znalazły si ę pod terenem kontrolowanym przez wroga. Niemcy zauwa Ŝyli ruch w kanałach i zagrozili, Ŝe zaczn ą wrzuca ć do nich granaty i karbid. W dodatku poziom wody zacz ął si ę podnosi ć. W tej sytuacji cz ęść Ŝołnierzy AK wysunęła przez właz białe chustki. Pierwsza grupa powsta ńców, w której znalazło si ę od kilkudziesi ęciu do 150 osób, wyszła przez właz poło Ŝony mi ędzy domami nr 1 i 3 na ulicy Dworkowej. Pierwszy powstaniec, który wyszedł na powierzchnie został zastrzelony przez Niemców. Wielu innych pobito. Wszystkich Polaków, którzy wyszli z kanałów zrewidowano i ograbiono, a nast ępnie zaprowadzono pod znajduj ącą przy ul. Dworkowej komend ę Ŝandarmerii na powiat warszawski. Tam Niemcy wyci ągn ęli z tłumu osoby cywilne oraz cz ęść sanitariuszek i łączniczek, podczas gdy wzi ętym do niewoli Ŝołnierzom AK rozkazali ukl ękn ąć przy parkanie na skraju pobliskiej skarpy. Dalej przebieg wypadków nie jest ju Ŝ do ko ńca jasny. Pono ć powstaniec o pseudonimie „Góral" miał nie wytrzyma ć napi ęcia i z okrzykiem „nie dajmy si ę zar Ŝnąć jak barany" chwycił za karabin najbli Ŝszego Niemca, podczas gdy kilku innych je ńców podj ęło prób ę ucieczki. Policjanci z oddziału Schutzpolizei wspierani przez SS- manów z załogi tzw. domów Wedla otworzyli wówczas ogie ń, morduj ąc wszystkich wzi ętych do niewoli powsta ńców. Rannych dobijano. W tym samym czasie druga grupa powsta ńców wyszła przez właz przy ul. Dworkowej 5. Zostali oni równie Ŝ wymordowani przez Niemców. Zgin ęło wówczas około 30 osób.

26 Według Marka Gettera w dwóch egzekucjach przy ul. Dworkowej Niemcy zamordowali tego dnia około 140 wzi ętych do niewoli Ŝołnierzy AK. Wi ększo ść ofiar stanowili Ŝołnierze kompanii B1, B3 oraz kompanii ł ączno ści z pułku „Baszta". W gronie zamordowanych znalazły si ę co najmniej cztery kobiety. Udało si ę ustali ć nazwiska zaledwie pi ęciu ofiar masakry. Ocalało zaledwie 40 osób - w wi ększo ści kobiety - które Niemcy wywie źli pó źniej do obozu koncentracyjnego Stutthof. Masakry unikn ął tak Ŝe niewielki oddziałek porucznika „Górala" z 1. pułku szwole Ŝerów AK (licz ący ok. 20 Ŝołnierzy), który wyszedł z włazu nieco dalej od Dworkowej i nieco pó źniej ni Ŝ grupy, które wymordowano. Wymordowanie wzi ętych do niewoli powsta ńców było sprzeczne nie tylko z prawem mi ędzynarodowym (rz ądy zachodnich aliantów uznały Armi ę Krajow ą za organizacj ę kombatanck ą i integraln ą cz ęść Polskich Sił Zbrojnych), lecz równie Ŝ z postanowieniami uzgodnionego przez SS- Obergruppenführera Ericha von dem Bach-Zelewskiego aktu kapitulacji Mokotowa. Uzupełnienia Tragiczny przebieg ewakuacji Mokotowa, w tym tak Ŝe sceny nawi ązuj ące do egzekucji przy ulicy Dworkowej, ukazano w filmie Andrzeja Wajdy pt. Kanał (1957).

27 Zdj ęcia

Wyci ąganie Powsta ńców z kanałów

Jeden z Ŝołnierzy AK schwytanych w okolicach ul. Dworkowej

28

Tablica upami ętniaj ąca egzekucje dokonane tutaj przez hitlerowców w czasie Powstania Warszawskiego - przy schodach prowadz ących ze skarpy z ulicy Dworkowej. Od 1 sierpnia do 5 pa ździernika 1944 roku rozstrzelano w tym miejscu ponad 400 osób cywilnych oraz powsta ńców wzi ętych do niewoli. http://www.polskaniezwykla.pl/web/place/1788,warszawa-miejsce-pamieci- przy-ul--dworkowej.html

Uroczysto ści przy pomniku 1 sierpnia 2015 roku http://archiwum.udskior.gov.pl/Uroczystosci,przy,Pomniku,%E2%80%9EMok otow,Walczacy,1944%E2%80%9D,1340.html Pi śmiennictwo https://pl.wikipedia.org/wiki/Egzekucja_przy_ulicy_Dworkowej http://www.sppw1944.org/index.html?http://www.sppw1944.org/relacje/relacja 01.html

29 30 ŚRÓDMIE ŚCIE 134A. TABLICA: JAN KRYST

Tablica ku pami ęci Jana Krysta, ul. Moniuszki 8 w Warszawie odsłoni ęta w pa ździerniku 1995 śyciorys Jan Kryst ps. Alan (ur. 6 kwietnia 1922 w Modlinie, zm. 22 maja 1943 w Warszawie) – Ŝołnierz Armii Krajowej. Był synem Franciszka (kierowcy, działacza PPS i Ŝołnierza AK). Wychowywał si ę w Warszawie. Ucz ęszczał do gimnazjum mechanicznego I stopnia, które uko ńczył kilka miesi ęcy przed wybuchem II wojny światowej. Zdobył srebrn ą odznak ę strzeleck ą w sekcji strzeleckiej Przysposobienia Wojskowego, nale Ŝał te Ŝ do Zwi ązku Harcerstwa Polskiego. We wrze śniu 1939 uczestniczył ochotniczo w obronie Warszawy na pierwszej linii umocnie ń; w czasie okupacji pracował jako ślusarz w prywatnej firmie. Był Ŝołnierzem AK, w Obwodzie Wola Okr ęgu Warszawa. Pomysł na akcj ę odwetow ą Jan Kryst ci ęŜ ko chorował na gru źlic ę. Wiosn ą 1943 roku lekarze dawali mu tylko kilka miesi ęcy Ŝycia. Był świadomym Ŝołnierzem i nie chciał umrze ć w łó Ŝku. Chciał sam zadecydowa ć kiedy i jak nast ąpi jego śmier ć. Zgłosił do swojego dowódcy ch ęć wykonania ka Ŝdego zamachu z broni ą w r ęku. Nawet bez szans na odwrót i prze Ŝycie. Informacja o tym dotarła do dowódcy Kedywu Okr ęgu Warszawskiego majora Jerzego Lewi ńskiego ps. "Chuchro". Ten do świadczony oficer słu Ŝby stałej, ostatni dowódca Zwi ązku Odwetu,

31 przekształconego w Kedyw, odbył dług ą rozmow ę z 21-letnim Ŝołnierzem. Uświadomił mu, Ŝe misja, któr ą ma wykona ć jest samobójcza. W jej wyniku po rozwa Ŝeniu za i przeciw wyra Ŝono zgod ę na akcj ę. wyznaczaj ąc mu jako zadanie samotny atak na warszawsk ą restauracj ę „Adria” przy ul. Moniuszki 10 – teraz lokal „nur für Deutsche”, a przed wojn ą jedno z ulubionych miejsc rozrywki warszawiaków, gdzie brylował m. in. gen. Bolesław Wieniawa-Długoszowski. Teraz spotykali si ę tam wysocy niemieccy funkcjonariusze z trupimi czaszkami na kołnierzykach i czapkach.. Zadanie Krysta było pozornie proste – zabi ć jak najwi ęcej funkcjonariuszy gestapo i wycofa ć si ę z lokalu. Dywersanta miało ubezpiecza ć dwóch konspiratorów, którzy czekali na zewn ątrz lokalu. Do środka, gdzie było pełno uzbrojonych Niemców miał wej ść tylko Kryst. Dlaczego nie u Ŝyto bomby? W tym wypadku Kryst miałby na pewno wi ększe szanse na prze Ŝycie. Tłumaczy nam to informacja Kierownictwa Walki Konspiracyjnej opublikowana w „Biuletynie Informacyjnym” po akcji Krysta: szedł wykona ć zadanie z pełn ą świadomo ści ą tego, Ŝe zginie. Kierownictwo Walki Konspiracyjnej nie u Ŝyło bomby – tu bowiem nie chodziło o wytracenie Niemców bez wyboru. Chodziło o wyszukanie z po śród tłumu go ści jedynie gestapowców i o ich u śmiercenie. Człowiek, który podejmował to zadanie wiedział, Ŝe z lokalu przepełnionego wojskowymi Niemcami Ŝywym nie wyjdzie. W kieszeni ubrania miał pismo, zawiadamiaj ące o powodach akcji, gro Ŝą ce wzmo Ŝonym odwetem, je śli bestialstwa gestapowskie nie ustan ą. Akcja Kryst do wypełnionej po brzegi „Adrii” wszedł 22 maja 1943 r. ok. 21:40. Wielka sala była wypełniona po brzegi Niemcy bawili si ę na całego. Oficerowie, Ŝołnierze siedzieli przy wspólnym stole pij ąc wino. Kelnerzy uwijali si ę roznosz ąc naczynia, flaszki wina, wermutu, szklanki mi ęty i kufle piwa. Kryst musiał nie zdradza ć oznak zdenerwowania, poniewa Ŝ został bez problemów wpuszczony do środka. Nie zaj ął stolika, lecz stan ął pod słupem w pobli Ŝu lo Ŝy znajduj ącej si ę na środku sali. Jedyny imiennie znany świadek wydarzenia, włoski dziennikarz Alceo Valcini tak opisywał dalsze wydarzenia: W czasie gdy piruety tancerki przyci ągały uwag ę publiczno ści w środku sali, gdzie dawano program, usłyszałem strzał – najpierw jeden, potem drugi, trzeci, czwarty, pi ąty… O par ę kroków ode mnie, po prawej stronie zrobił si ę zgiełk. Przewracano stoły, naczynia, stołki, butelki. Wycie i krzyki. Po kilku minutach grupa Ŝołnierzy poruszonych do ostatnich granic, utorowała sobie przej ście w śród tłumu krzycz ąc: „Zamach” i trzymaj ąc rewolwery w r ęku. Wysoki młodzieniec z twarz ą zbroczon ą krwi ą padł na ziemi ę, gdy rzucono w niego kilkoma krzesłami. To polski zamachowiec, patriota; zabił on w ci ągu paru sekund dwóch oficerów i dwóch

32 Ŝołnierzy, strzelaj ąc zza marmurowej kolumny w kierunku centralnie ustawionego stołu, przy którym zazwyczaj zajmowały miejsca osobisto ści niemieckie […] Niemcy rzucili si ę na niego i zmasakrowali, bij ąc flaszkami i stołkami. Przy mnie wyzion ął ducha, w swym br ązowym ubraniu, za obszernym jak na gru źlika. Zmarł, gdy agent gestapo usiłował wydoby ć od niego jak ąś tajemnic ę. Po zabiciu zamachowca natychmiast przyst ąpiono do śledztwa. Aresztowano cały personel lokalu. Na miejsce przybył sam gubernator Warszawy gen. Ludwig Fischer. Śledztwo trwało do pi ątej rano. Niemcy uznali, Ŝe zamachowiec był śydem zbiegłym z getta (trwały wtedy walki w getcie). Nie mogli uwierzy ć, Ŝe kto ś z polskiego podziemia mógł zdecydowa ć si ę na tak strace ńczy krok jak Kryst. Zabitych Niemców oraz Krysta zło Ŝono do trumien. Ciało Ŝołnierza AK przewieziono do kostnicy przy ul. Oczki sk ąd zostały wykradzione przez Ŝołnierzy podziemia. Ciało bohatera pochowano bezimiennie na cmentarzu Wolskim. Jan Kryst zabił jednego kapitana oraz dwóch poruczników gestapo. W raporcie „Kedywu” czytamy, Ŝe po pierwszych strzałach został uderzony od tyłu w głow ę przez siedz ącego nieopodal przy stoliku Niemca, a nast ępnie zastrzelony z rewolweru. Niemcy nie zastosowali Ŝadnych represji wobec ludno ści polskiej za ten zamach. Akcja Krysta rozeszła si ę szerokim echem po całej stolicy. Bohatera postanowiono upami ętni ć. W ramach akcji małego sabota Ŝu „Wawer” w 4 rocznic ę wybuchu wojny (1.IX.1943 r.) dokonano zawieszenia tabliczek z nowymi nazwami ulic w Warszawie. Ulic ę Rogowsk ą nazwano Jana Krysta. Z kolei w czasie Powstania Warszawskiego odsłoni ęto 8 sierpnia 1944 r. w „Adrii” tablic ę pami ątkow ą ku jego czci. Po wojnie jego imieniem nazwano ulic ę w Warszawie. Jan Kryst został po śmiertnie odznaczony Krzy Ŝem Walecznych. Po II wojnie światowej imi ę Krysta nadano jednej z ulic na warszawskiej Woli. PS. Major Jerzy Lewi ński ps. "Chuchro", który wysłał „Alana” do Adrii, długo nie pocieszył si ę Ŝyciem – jeszcze w tym samym roku został aresztowany przez Niemców i w listopadzie rozstrzelany w egzekucji ulicznej. Nie dane mu było zgin ąć z broni ą w r ęku…

33 Zdj ęcia

Jan Kryst

Restauracja „Adria” – widok na sal ę i scen ę. Sylwester 1936 r.

34

kpt Jerzy Lewi ński, ps. „Chuchro”

Grób Jana Krysta, na Cmentarzu Wolskim w Warszawie

35 Pi śmiennictwo http://blog.surgepolonia.pl/2012/09/samobojcza-akcja-zolnierza-ak/ https://pl.wikipedia.org/wiki/Jan_Kryst http://www.info-pc.home.pl/whatfor/baza/biog_kryst.htm http://www.ekartkazwarszawy.pl/kartka/zamach-restauracji-adria/

36

134B. POMNIK: JÓZEF STANEK

Pomnik w miejscu śmierci ks. Józefa Stanka na rogu ulic Solec i Wilanowskiej w Warszawie Józef Stanek SAC , pseudonim „Rudy”, (ur. 6 grudnia 1916 w Łapszach Ni Ŝnych na Spiszu , zm. 23 wrze śnia 1944 w Warszawie ) – polski ksi ądz pallotyn , błogosławiony Ko ścioła katolickiego , męczennik II wojny światowej , kapelan zgrupowania „Kryska” Armii Krajowej podczas powstania warszawskiego . śyciorys Urodził si ę 4 XII 1916 w Łapszach Ni Ŝnych na Spiszu, w ówczesnej diecezji spiskiej (obecnie archidiecezja krakowska), jako 8. dziecko rolnika Józefa i Agnieszki z d. Nowak. W 1923 stracił rodziców i dziadków, a jego opiekunk ą stała si ę starsza siostra. W 1925 poszedł do 4-klasowej szkoły powszechnej w miejscu zamieszkania. Nauki gimnazjalne pobierał od 1929 w Collegium Marianum w Wadowicach. Po uko ńczeniu gimnazjum w 1935 rozpocz ął nowicjat w Sucharach. Sutann ę palloty ńsk ą otrzymał 15 VIII 1935 z r ąk ks. Józefa Bogdana . Pierwsz ą profesj ę zło Ŝył 15 VIII 1937 na r ęce ks. Jana Ma ćkowskiego . Studia filozoficzne odbył w Sucharach (1936-38), a teologiczne w Ołtarzewie (1938-42). W 1939 podczas ewakuacji seminarium na Wschód dostał si ę do sowieckiej niewoli, z której uciekł i poprzez dom rodzinny wrócił do Ołtarzewa. Świ ęcenia kapła ńskie otrzymał 7 IV 1941 w katedrze w Warszawie z r ąk abpa Stanisława Galla. 13 IV udało mu si ę odprawi ć msz ę prymicyjn ą w swojej rodzinnej miejscowo ści, sk ąd musiał szybko uchodzi ć do Warszawy. Po uko ńczeniu teologii rozpocz ął studia socjologii na tajnych kompletach UW. Działał w konspiracji jako kapelan AK. Mieszkał w Ołtarzewie i stamt ąd przewoził Ŝywno ść dla głoduj ących mieszka ńców Warszawy. 1 VIII 1944 znajdował si ę w Warszawie w Zakładzie Sióstr Rodziny Maryi na Koszykach

37 przy ul. Ho Ŝej, gdzie pracował jako duszpasterz i kapelan pobliskich szpitali. 15 VIII 1944 przeło Ŝeni wojskowi skierowali go do pracy kapela ńskiej i duszpasterskiej w zgrupowaniu AK „Kryska”, działaj ącym na odcinku Czerniakowskiego Powi śla. Osiadł przy dowództwie na Czerniakowie, na ul. Wilanowskiej. Ks. Józef został naczelnym kapelanem tego zgrupowania i sanitariuszem powsta ńczym, przybieraj ąc ps. Rudy. Odprawiał nabo Ŝeństwa, spowiadał, głosił kazania, przygotowywał do sakramentu pokuty i na śmier ć, udzielał pomocy rannym i pomagał ludno ści cywilnej na Czerniakowie (nosił wod ę z Wisły, odgrzebywał zasypanych gruzem). Pocieszał i podnosił na duchu załamanych mieszka ńców i – mimo niebezpiecze ństw – wygłaszał do nich słowo Bo Ŝe. W kwaterze przy ul. Wilanowskiej zorganizował przy pomocy ks. Wiktora Bartkowiaka kaplic ę i potrzebne paramenty liturgiczne. Zawsze wyst ępował w sutannie, któr ą po Ŝyczył od ówczesnego kleryka Edwarda Materskiego, ze stuł ą, z biało-czerwon ą opaską na ramieniu, w fura Ŝerce, aby by ć widocznym znakiem dla wszystkich szukaj ących pomocy. Pełni ąc swe kapła ńskie obowi ązki, był cz ęsto wykorzystywany jako ł ącznik, wysyłany na najbardziej zagro Ŝone odcinki walki. Odwiedzał szpitale powsta ńcze i ludzi chroniących si ę w piwnicach. Zrezygnował z mo Ŝliwo ści przeprawy pontonowej na drugi brzeg Wisły, chc ąc dzieli ć los Ŝołnierzy i ludno ści cywilnej, która została na lewym brzegu rzeki. Swoje miejsce w pontonie oddał rannemu Ŝołnierzowi. Liczył wraz z innymi na pomoc Ŝołnierzy polskich zza Wisły, st ąd chcieli utrzyma ć „redut ę czerniakowsk ą”. W jednym z przemówie ń kapelana Stanka do Ŝołnierzy było przywoływanie przykładu Termopil, gdzie 300 Spartan powstrzymywało napór wroga przez 3 dni. Osamotniona walka na Czerniakowie trwała prawie 3 dni. Wyczekiwana odsiecz nie nadeszła. Wczesnym rankiem Niemcy zdobyli pozycje powsta ńcze. Zamordowanie ksi ędza Podczas pacyfikacji Przyczółka Czerniakowskiego dla ratowania innych podj ął rol ę parlamentariusza w rozmowach z Niemcami i został zatrzymany przez nich jako zakładnik na ul. Wilanowskiej 11/13. Przed kapitulacj ą kazał powsta ńcom zniszczy ć bro ń, przyjmuj ąc na siebie wszystkie konsekwencje tej decyzji (22 IX). Po uprzednich szykanach (szyderstwa i bicie pi ęś ciami po twarzy) został powieszony przez hitlerowców 23 IX 1944 na zapleczu magazynów „Społem” przy ul. Solec, na Ŝelaznej belce wystaj ącej z muru, w pobli Ŝu dawnych posesji nr 53 i 55. Na miejsce stracenia szedł spokojnie, popychany brutalnie przez oprawców. Kazali mu zdj ąć opask ę AK, lecz on odmówił. Świadom tego, co go czeka, stał spokojnie, błogosławił jeszcze spod szubienicy Ŝołnierzy i ludno ść cywiln ą. M ęcze ńskiej śmierci towarzyszyły okrzyki oprawców, które zapami ętał ks. Józef Warszawski, jezuita (†1999, ps. Ojciec Paweł): „Nie śydzi, nie Anglicy, lecz ci w czarnych kieckach s ą najgorsi, to s ą diabły”. Powieszono go rano o 6.30, ubranego w sutann ę, bez butów, które mu zdj ęto przed egzekucj ą. Zgin ął przy domu śmierci, gdy Ŝ Niemcy wystrzelali lub 38 powiesili wszystkich jego mieszka ńców (ok. 200 osób). Temu widowisku musieli przygl ąda ć si ę ści ągni ęci przez Niemców powsta ńcy i mieszka ńcy pobliskich domów. Obok niego powieszono 2 sanitariuszki z AK. Po śmierci wisiał jeszcze jaki ś czas na szubienicy. Z szyderstwem pokazywali go Niemcy ludno ści polskiej p ędzonej z Czerniakowa do obozu w Pruszkowie, jako „Głównego bandyt ę powstania. W ten sposób hitlerowcy, wbrew własnej woli, zorganizowali jakby pierwsze pielgrzymki oddaj ące hołd temu, który wzorem Jezusa »umiłował do ko ńca«, oddaj ąc Ŝycie za drugich”. J. Hance, Ŝołnierz Szarych Szeregów, napisał: „Został zamordowany wspaniały człowiek, o nieocenionych warto ściach duchowych i humanistycznych. Był i jest wzorem do na śladowania. Wskazał nam, jak nale Ŝy Ŝyć, aby by ć w zgodzie z samym sob ą, wobec własnego sumienia i innych ludzi. Pami ęć o kpt. ks. »Rudym« w naszych sercach nigdy nie zginie”. Pochowanie i upami ętnienie Zwłoki jego ekshumowano 14 IV 1945 i pochowano w mogile zbiorowej przy ul. Solec, a 4 III 1946 przeniesiono je na cmentarz wojskowy na Pow ązkach. Podczas ekshumacji stwierdzono, Ŝe zwłoki zachowały si ę na tyle, Ŝe mo Ŝna było je rozpozna ć. Były pochowane w sutannie, a w jej kieszeni znajdował si ę brewiarz. Na szyi zmarłego znaleziono odci śni ęte ślady p ętli. Szcz ątki zło Ŝono w trumnie i przewieziono do ko ścioła Pallotynów na Pradze, a po nabo Ŝeństwie Ŝałobnym na Pow ązki. Staraniem Ŝyj ących powsta ńców i pomocy Zarz ądu Prowincjalnego stowarzyszenia 30 X 1987 ekshumowano zwłoki ks. Stanka i 5 XI zło Ŝono w kwaterze zgrupowania „Kryska” na tym Ŝe cmentarzu (Cmentarz Wojskowy na Pow ązkach, kwatera D 2-3-9). W uroczysto ściach wzi ął udział Józef kard. Glemp, poczty sztandarowe AK, duchowie ństwo diecezjalne i palloty ńskie, siostry zakonne, rodzina i rzesze wiernych. W 50. rocznic ę powstania warszawskiego, 23 IX 1994, przy skrzy Ŝowaniu ulic Wilanowskiej i Solec, odsłoni ęto i po świ ęcono pomnik ku czci ks. Stanka i wszystkich walcz ących na tym terenie w oddziałach AK i Wojska Polskiego. Uroczystej mszy z tej okazji przewodniczył i kazanie wygłosił Józef kard. Glemp (Józef Glemp, Świ ęci id ą przez Warszaw ę, Warszawa 1997, 119-124 o znamiennym tytule kazania Miło ść Ojczyzny prawem chrze ścija ńskim ; opublikowane te Ŝ w WPChK 1997, nr 7-8, 392- 394); wzi ęli te Ŝ udział Edward Materski, bp sandomiersko-radomski, Zbigniew Kraszewski, warszawski bp pomocniczy, poczty sztandarowe AK, kompania reprezentacyjna i orkiestra WP, delegacja z Łapsz Ni Ŝnych i orkiestra PKP. Podobna uroczysto ść po świ ęcenia tablicy pami ątkowej na murze zabytkowego ko ścioła św. Kwiryna w Łapszach Ni Ŝnych miała miejsce 11 IX 1994. Odsłoni ęcia dokonała siostra ks. Stanka, Aniela Nowobilski. W uroczysto ści wzi ął udział ks. Henryk Kietli ński, dyrektor O środka Postulacji i senator Franciszek Bachleda-Ksi ędzularz. Przed msz ą mgr in Ŝ. Ryszard Czugajewski (†1997; autor ksi ąŜ ki Umiłował do ko ńca ), uczestnik walk powsta ńczych, przedstawił zebranym Ŝycie i działalno ść kapła ńsk ą ks. Stanka podczas powstania na Przyczółku Czerniakowskim. W cz ęś ci 39 artystycznej uroczysto ści Wojciech Zabłocki, ps. Derkacz (†2002), opowiedział o uratowaniu jego Ŝycia przez ks. Stanka, gdy został ci ęŜ ko ranny. Pokazał te Ŝ jego ró Ŝaniec, na którym si ę modlił od chwili wyci ągni ęcia go spod stosu trupów na ul. Solec. Został beatyfikowany 13 VI 1999 w Warszawie przez papieŜa Jana Pawła II wraz z ks. Józefem Jankowskim w gronie 108 M ęczenników II Wojny Światowej. Relikwie bł. ks. Józefa Stanka zostały 24 XI 2000 przeniesione z cmentarza Pow ązkowskiego do dolnego ko ścioła Chrystusa Króla w Warszawie. Uroczysto ści tej przewodniczył Józef kard. Glemp, a w wydarzeniu brali udział przedstawiciele Ko ścioła i pa ństwa, pallotyni i pallotynki oraz krewni błogosławionego. Od 2007 jego relikwie znajduj ą si ę w ołtarzu palloty ńskiego ko ścioła w Poznaniu. Sylwetka ks. Stanka wyst ępuje w ko ściele w Ołtarzewie, w lewej stronie nastawy ołtarza bł. Józefa Jankowskiego. Doznaje te Ŝ czci w warszawskim ko ściele Trójcy Świ ętej na Czerniakowie (instalacja relikwii m ęczennika odbyła si ę 8 IV 2011), gdzie od lat obchodzi si ę rocznic ę jego m ęcze ńskiej śmierci i MB Cz ęstochowskiej przy ul. Zagórnej (uroczysta instalacja 30 XI 2008). Miejscem kultu jest te Ŝ sanktuarium w Licheniu, gdzie dolny ko ściół stał si ę centralnym sanktuarium kultu 108 polskich m ęczenników. W stołecznym Muzeum Powstania Warszawskiego znajduje si ę dedykowana mu kaplica (otwarta i po świ ęcona przez Józefa kard. Glempa), w której s ą relikwie ks. Józefa i jego pi ękny wizerunek. Główna aleja w parku Marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza na Solcu – mi ędzy al. Na Skarpie przy placu Trzech Krzy Ŝy a Wisłostrad ą – nosi jego imi ę ( Aleja Ksi ędza Józefa Stanka – uchwała Rady Miasta Stołecznego Warszawy z 25 III 1996). W pobli Ŝu m ęcze ńskiej śmierci ks. Józefa powstał pomnik upami ętniaj ący jego egzekucj ę. Wszystkie te inicjatywy wyszły od wspomnianego wy Ŝej R. Czugajewskiego, architekta i pisarza, animatora sprawy beatyfikacyjnej Stanka, ofiarnego współpracownika i przyjaciela pallotynów. Oprócz tego Czugajewski wygłosił wiele przemówie ń o Stanku, rozdał ludziom wiele tysi ęcy obrazków i folderów przy ró Ŝnych okazjach oraz organizował ustawiczn ą modlitw ę o dar beatyfikacji. Na wniosek Zwi ązku Powsta ńców Warszawskich Środowiska śołnierzy Zgrupowania „Kryska” ks. Stanek po śmiertnie otrzymał Złoty Krzy Ŝ – odznak ę kapelana Wojska Polskiego (13 V 2000); w imieniu rodziny odebrał je ks. Ryszard Stanek, bratanek błogosławionego. Po obejrzeniu przez rodzin ę i wiernych w Łapszach Ni Ŝnych odznaka została przekazana do O środka Postulacji SAC w Warszawie (Henryk Kietli ński, Uroczysto ść wr ęczenia Krzy Ŝa – Odznaki Kapelana Wojska Polskiego , WPChK 2000, nr 6, 13-15). Relikwie męczennika otrzymał w 2009 bp senior Edward Materski (†2012) z Radomia. Relikwie m ęczennika zostały umieszczone w ko ściele Świ ętego Krzy Ŝa i MB Cz ęstochowskiej przy ul. Łazienkowskiej w Warszawie oraz w kaplicy wojskowej w Ciechanowie. Imi ę Stanka przyj ęła te Ŝ Szkoła Podstawowa w Łapszach Ni Ŝnych. Ponadto na terenie tej parafii zbudowano now ą kaplic ę w Kacwinie, a na zewn ętrznej ścianie domu Bolesława Stanka umieszczono

40 tablic ę pami ątkow ą informuj ącą o miejscu urodzin ks. Józefa. Kult bł. Józefa szerz ą w Polsce równie Ŝ kr ęgi wspólnot ZAK, b ędące pod opiek ą duszpastersk ą ks. Stanisława Rudzi ńskiego, które szeroko upowszechniaj ą obrazki i ksi ąŜ ki o nim i o bł. ks. Józefie Jankowskim. Jego kult w USA szerzy liczna rodzina Stanków poprzez przybli Ŝanie innym Ŝycia i m ęcze ńskiej śmierci krewnego za pomoc ą publikacji i obrazków. W Australii Andrzej Zbiegieniewski w polsko-australijskim czasopi śmie kulturalno-społecznym 4(2006) 31 zamie ścił obszerny artykuł Błogosławiony ksi ądz Józef Stanek . Przedstawienia ikonograficzne błogosławionego ukazuj ą kapłana ubranego w palloty ńsk ą sutann ę i fioletow ą stuł ę, z biało-czerwon ą opask ę, której nie chciał zdj ąć z ramienia. M ęczennik ma bose stopy, gdy Ŝ zdarto mu przed powieszeniem buty. Praw ą r ękę podnosi w ge ście błogosławie ństwa; na ścianie z prawej strony widoczny jest krzy Ŝ – symbol m ęcze ństwa. Imi ę ks. Józefa Stanka nadano w pa ździerniku 1996 głównej alei w parku Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego na warszawskim Solcu . Zdj ęcia

41

Szczyt domu, na którym esesmani powiesili ks. J. Stanka. Z kapeluszem w ręku naoczny świadek śmierci ks. Józefa (wyprowadzona na stracenie przez rozstrzelanie). Z prawej strony ks. Albin Łukiewski, 19 VII 1945, AP 878,1

Pogrzeb ks. J. Stanka. Ko ściół palloty ński przy ul. Skaryszewskiej w Warszawie, AP 878,2

42

Fragment pomnika https://ewastankiewicz.wordpress.com/2013/09/23/bl-ks-jozef-stanek-ps-rudy- 23-09-1944-przyjal-z-godnoscia-smierc-meczenska/

43

Bł. ks Józef Stanek "Rudy" Pallotyn https://www.youtube.com/watch?v=VXuefZT3tew Pi śmiennictwo http://www.pallotyni.eu/Liber.mortuorum/zmarli.php?biograf=286 https://pl.wikipedia.org/wiki/J%C3%B3zef_Stanek https://pl.wikipedia.org/wiki/Pacyfikacja_Czerniakowa http://telewizjarepublika.pl/z-petla-na-szyi-jeszcze-blogoslawil-ks-jozef- stanek,14688.html http://www.se.pl/wiadomosci/dziejesie/ks-jozef-stanek-historia-smierci- kapelana-zgrupowania-kryska_651713.html http://www.1944.pl/powstancze-biogramy/jozef-stanek,41933.html#5 http://www.pallotynichelmno.eu/index.php?option=com_content&view=article &id=14&Itemid=133 http://www.radiowarszawa.com.pl/modlitwa-w-liturgiczne-wspomnienie-bl-ks- jozefa-stanka-sac/

44 134C. TABLICA: WANDA GERTZ I ODDZIAŁ DYSK

Tablica upami ętniaj ąca major Wand ę Gertz i Ŝołnierzy Oddziału Dysk na ścianie Ko ścioła Jana Bo Ŝego przy ul. Bonifraterskiej 12 w Warszawie Wanda Gertz ps. „Lena”, „Kazik” (ur. 13 kwietnia 1896 w Warszawie , zm. 10 listopada 1958 w Londynie ) – major Wojska Polskiego . Okres przed II Wojn ą Światow ą Wanda Gertz urodziła si ę 13 kwietnia 1896 roku w Warszawie, w rodzinie Jana i Florentyny. W latach 1914-1916, w m ęskim przebraniu, pod nazwiskiem Kazimierz śuchowicz, pełniła słu Ŝbę w I Brygadzie Legionów Polskich . W czasie wojny z bolszewikami pełniła funkcj ę „zast ępczyni dowódcy drugiej Ochotniczej Legii Kobiecej przy Dowództwie frontu Litewsko-Białoruskiego ”. Na tym stanowisku, 22 maja 1920 roku, Naczelny Wódz przyznał jej z dniem 1 kwietnia 1920 roku „prawo poborów i funkcji podporucznika piechoty i korzystania z odznak oficerskich na czapce bez prawa u Ŝywania innych odznak oficerskich”. Pó źniej była komendantk ą ochotniczego batalionu kobiecego w Wilnie . W okresie mi ędzywojennym była instruktork ą i organizatork ą obozów Przysposobienia Wojskowego Kobiet oraz urz ędniczk ą wojskow ą zatrudnion ą w Generalnym Inspektoracie Sił Zbrojnych w Warszawie. Autorka wspomnie ń zatytułowanych „W pierwszym pułku artylerii”, opublikowanych w ksi ąŜ ce „Słu Ŝba Ojczy źnie”, wydanej w 1929 roku w Warszawie.

45 Okres II Wojny Światowej W czasie kampanii wrze śniowej 1939 roku walczyła w obronie Warszawy . W tym samym roku podj ęła prac ę konspiracyjn ą w SZP , a nast ępnie w Zwi ązku Walki Zbrojnej i AK . W latach 1942-1944 była organizatork ą i komendantk ą Oddziału AK „Dysk” (Dywersja i Sabota Ŝ Kobiet). "Dysk" nie brał udziału w akcjach likwidacyjnych, bo Gertz nie chciała, by jej podkomendne zabijały i prze śladowały je wyrzuty sumienia. Sama jednak osobi ście zastrzeliła w Warszawie konfidentk ę Gestapo. Jej podkomendne wcze śniej ustaliły jej rozkład dnia i dogodne miejsce wykonania wyroku W godzinie „W” czterdzie ści dwie podkomendne Wandy Gertz maj ą 14 pistoletów, jeden r ęczny karabin maszynowy oraz butelki z benzyn ą. Ale z tym na czołgi? Wanda wie, Ŝe jej główne zadanie to uchroni ć dziewczyny przed łatw ą śmierci ą. Wydaje im tysi ące zakazów i obostrze ń, niektóre tego nie wytrzymuj ą, uciekaj ą do m ęskich oddziałów, gdzie nikt nie b ędzie tak si ę o nie trz ąsł. Dysk w czasie Powstania, w ramach Zgrupowania AK „Radosław”, przechodzi szlak bojowy od Woli po Stare Miasto i Czerniaków. Ginie jedena ście dziewczyn, dziewi ęć zostaje rannych. Po upadku powstania kobiety po raz pierwszy w historii zostaj ą uznane za je ńców wojennych. Wanda Gertz - od 23 wrze śnia 1944 major Wojska Polskiego - dostaje nowe zadanie. Ma zaj ąć si ę organizacj ą stalagów, oflagów i obron ą praw przetrzymywanych tam kobiet. Przechodzi kolejno przez obozy w O Ŝarowie, Lamsdorf, Muhlberg, Molsdorf, Blankheim - w Oflag IX C w Molsdorfie była komendantk ą polsk ą obozu. I znów wywi ązuje si ę z zadania - współwi ęź niarki maj ą w niej najlepsz ą opiekunk ę, skoro zapami ętuj ą głównie z niezliczonych skarg i za Ŝale ń, jakimi bez przerwy nękała niemieck ą komendantur ę. Okres po II Wojnie Światowej Po oswobodzeniu z niewoli przez armi ę ameryka ńsk ą wst ąpiła do I Korpusu Polskiego. Potem zamieszkuje w Londynie. Tu t ękni ąc za Warszaw ą, umiera 10 listopada 1958 roku w n ędzy na raka. Pomimo ci ęŜ kiej choroby nie chce zapomogi - pracuje fizycznie w kolejowej kuchni. Niedługo przed śmierci ą mówi Ŝartem do przyjaciół-emigrantów: „B ędę jeszcze przed wami w Polsce”. Jej prochy zostały przywiezione do Polski i pochowane na cmentarzu wojskowym na Pow ązkach w kwaterze batalionu AK "Parasol". Ordery i odznaczenia

• Krzy Ŝ Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari • Krzy Ŝ Niepodległo ści z Mieczami

46 • Krzy Ŝ Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski – po śmiertnie (22 lipca 1958, za wybite zasługi na polu pracy niepodległo ściowej ) • Krzy Ŝ Walecznych – pi ęciokrotnie (po raz pierwszy w 1921) • Złoty Krzy Ŝ Zasługi z Mieczami Oddział Dysk Oddział „Dysk” to dywersyjno -sabota Ŝowy oddział kobiecy Armii Krajowej . Okres konspiracji Wiosn ą 1940 utworzono oddział kobiecy pod nazw ą Kobiece Patrole Minerskie pod dowództwem dr Zofii Franio (ps. Doktor ). Do jesieni 1942 oddział operował jako jednostka Komendy Głównej Zwi ązku Odwetu , kiedy został przeniesiony do Warszawskiego Okr ęgu Armii Krajowej w celu reorganizacji i poszerzenia. Pracami organizacyjnymi zaj ęła si ę por. Wanda Gertz (ps. Lena ) tworz ąc jednostk ę dywersji i sabota Ŝu kobiet - „Dysk”. W skład oddziału weszły: • Władysława Macieszyna - „Sława” • Maria Jankowska - „Margeryta” • Jadwiga Szyma ńska - „Wiga” • Hanna Bielik - „Filipina” • Maria Zielonka - „Zofia” Na pocz ątku 1943 „Dysk” został przeorganizowany. Utworzono grupy, a w nich plutony i sekcje. Podstawowe grupy to: dywersyjna, sabota Ŝowa i łączno ści. W tym okresie oddział uzbrojony był w 14 pistoletów i materiały wybuchowe. W okresie powstania warszawskiego dysponował ręcznym karabinem maszynowym i butelkami zapalaj ącymi . Akcje konspiracyjne oddziału to: • zniszczenie torów kolejowych pod Radomiem w nocy z 16 na 17 listopada 1942 • wysadzenie mostu na Krzewie pod Łukowem we współdziałaniu z oddziałem Kedywu • przeci ęcie drutów telefonicznych pod Sieczychami 20 marca 1943 • udział w akcji „Wilanów” z 26 na 27 wrze śnia 1943 • likwidacja dwóch agentek gestapo • udział w inwigilacji i likwidacji gestapowców, m. in. Kutschery . Okres Powstania Warszawskiego W czasie powstania „Dysk” wszedł w skład brygady Broda 53 i walczył w Zgrupowaniu „Radosław” . Miejscem zbiórki 1 sierpnia 1944 była fabryka „Telefunken” na ul. Mireckiego. O godzinie „W” na wyznaczone miejsce zgłosiły si ę 42 osoby. Z fabryki oddział został przeniesiony do szkoły na ul. Okopowej, nast ępnie na ul. Muranowsk ą, a po przedostaniu si ę na Stare Miasto kwaterował na ul. Mławskiej, Franciszka ńskiej i Długiej. Po upadku Starówki „Dysk” przedostał

47 si ę kanałami do Śródmie ścia, sk ąd cz ęść zdrowych pod dowództwem „Zofii” poszła w kierunku Czerniakowa, a ranne i chore zostały w Śródmie ściu. W walkach na Woli i Starym Mie ście oddziałem dowodziła mjr Wanda Gertz. „Dysk” przygotowywał sygnalizacj ę świetln ą dla alianckich samolotów oraz brał udział w przyjmowaniu zrzutów na cmentarzach. Pełnił równie Ŝ funkcje łączno ściowe, sanitarne, gospodarcze oraz obserwacyjne. W czasie walk zgin ęło 11 członki ń „Dysku”, a 9 zostało rannych. Po kapitulacji powstania cz ęść kobiet poszła do niewoli, ranne zostały wywiezione wraz ze szpitalami, reszta została zdemobilizowana i opu ściła Warszaw ę wraz z ludno ści ą cywiln ą. Zdj ęcia Poni Ŝsze zdj ęcia pochodz ą z: http://www.1944.pl/powstancze- biogramy/wanda-gertz,812.html

48

49

Okładka wydanej ksi ąŜ ki (2015) Pi śmiennictwo http://www.1944.pl/powstancze-biogramy/wanda-gertz,812.html https://pl.wikipedia.org/wiki/Wanda_Gertz http://kobietyihistoria.blogspot.com/2014/08/dyskobolka.html https://pl.wikipedia.org/wiki/Oddzia%C5%82_Dysk

50 134D. TABLICA: PLACÓWKA INFORMACYJNO-RADIOWA „ANNA”

Tablica upami ętniająca Radiostacj ę Anna, ul. Marszałkowska 62 http://www.gdziebylec.pl/obiekt/pokaz/Tablica_pami%C4%85tkowa_- _Radiostacja_Anna/21578 Napis na tablicy: W tym domu (ul. Marszałkowska 62) w okresie Powstania Warszawskiego w sierpniu i wrze śniu 1844 roku działała placówka informacyjno-radiowa "RADIOSTACJA ANNA" pod dowództwem dra Kazimierza Ostrowskiego pseud. Olesza, w skład której wchodzili m.in. dr Adam Dobrowolski pseud. Sawicki i Władysław Bartoszewski pseud. Teofil. Jako placówka Biura Informacji i Propagandy (BIP) Komendy Głównej Armii Krajowej spełniała ona istotn ą rol ę w zakresie utrzymania ł ączno ści i informacji podczas działa ń powsta ńczych. Odsłoni ęcie tablicy Tablic ę odsłonili 7 sierpnia 2004 roku o godzinie 12-tej: prezes Naczelnej Rady Adwokackiej Ferdynand Rymar, oraz pracuj ący w placówce Władysław Bartoszewski Podczas uroczysto ści Władysław Baroszewski, najmłodszy ówcze śnie członek załogi placówki, powiedział: Dzi ęki temu mo Ŝna było oszcz ędzi ć zdrowie i Ŝycie ludzi. Zamiast biega ć pomi ędzy dzielnicami z papierkami, nara Ŝeni na śmier ć od kul, mogli oni nie by ć do tego u Ŝyci, bo wiadomo ści - je śli nie były bardzo tajne - mo Ŝna było przekaza ć drog ą radiow ą. (…) Dobrze, Ŝe Warszawa po 60 latach spłaca długi własnym dzieciom. Inicjatorem powstania tablicy było koło seniorów izby krakowskiej, z której wywodzi si ę dowódca radiostacji „Olesza” i wymieniony powy Ŝej członek załogi „Adamski”.

51 Po uroczysto ści pod tablic ą zło Ŝono wie ńce m.in. w imieniu prezydenta Warszawy Lecha Kaczy ńskiego oraz prezesa Instytutu Pami ęci Narodowej Leona Kieresa. Placówki informacyjno-radiowe Szef VI Oddziału Sztabu Komendy Głównej AK płk dypl. Jan Rzepecki w po- rozumieniu z Szefem Wydziału Informacji BIP-u Aleksandrem Gieysztorem (pseudonim „Borodzicz") zadecydował, Ŝeby w celu zabezpieczenia w czasie powstania wewn ętrznej ł ączno ści rozlokowanych w ró Ŝnych punktach miasta agent VI Oddziału Sztabu KG zorganizowa ć placówki informacyjno-radiowe, zaopatrzone w niewielkie aparaty radiowe nadawczo-odbiorcze krótkiego zasi ęgu produkcji konspiracyjnej tzw. UKF, pracuj ące na falach ultrakrótkich o zasi ęgu 10 km. Zasi ęg wynosił w g ęsto zabudowanym mie ście wynosił kilka kilometrów Radiostacje miały pracowa ć od godziny „W". Pocz ątkowo planowano zainstalowanie 5 takich placówek. Poniewa Ŝ jednak 1 sierpnia. 1944 r. zespoły delegowane na śoliborz i Prag ę nie dotarły do wyznaczonych miejsc działania, zorganizowano tylko trzy takie placówki.

• Placówk ę o kryptonimie „Rafał" zainstalowano w budynku na rogu ulicy Kredytowej i placu D ąbrowskiego. Dowódc ą tej placówki był Kazimierz Moczarski (pseudonim „Rafał"). Ju Ŝ 5 sierpnia kwatera tej placówki została zniszczona i w zwi ązku z tym została przeniesiona do (budynku PKO. Placówka działała w s ąsiedztwie miejsca postoju płk. Jana Rzepeckiego, Szefa VI Oddziału Sztabu Komendy Głównej.

• Druga placówka zainstalowana została na terenie północnej cz ęś ci Śródmie ścia przy Siennej 22. Szefem tej placówki był Adam Dobrowolski Placówka posługiwała si ę kryptonimem „Kowal" od pseudonimu swego dowódcy. Placówka, obok utrzymywania ł ączno ści radiowej z placówk ą „Rafał", prowadziła intensywn ą działalno ść propagandowo-wydawnicz ą do dnia 1 wrze śnia 1944 r. W tym dniu kwatera radiostacji została całkowicie zniszczona - Adam Dobrowolski wraz z cał ą załog ą placówki został skierowany do trzeciej placówki radiowej kryptonim „Anna" i wszedł w skład obsługi tej placówki.

• Trzecia działaj ąca w czasie powstania placówka miała kryptonim „Anna" i zainstalowana została na terenie Sródmie ścia-Połudmia przy ul. Marszałkowskiej 62 w pobli Ŝu Wilczej, gdzie działała do ko ńca powstania – szczegóły podano poni Ŝej.

52 Działanie placówki „Anna” Placówka miała mie ści ć si ę miała według pierwotnego planu w mieszkaniu jednej z ł ączniczek, Katarzyny Augustyniak („Anny"), na najwy Ŝszym pi ętrze domu przy ulicy Pi ęknej 68, róg Emilii Plater; nadano jej kryptonim „Anna", od pseudonimu gospodyni lokalu. Dowódc ą placówki do zako ńczenia działa ń powsta ńczych był Kazimierz Ostrowski (1907-1999) W dniu 31 lipca zaszła nagła konieczno ść przeniesienia zainstalowanej ju Ŝ radiostacji nadawczo-odbiorczej w inne miejsce, a zarazem ewakuacji mieszkania na Pi ęknej wobec przypadkowej jego dekonspiracji. Ostatecznie siedzib ą placówki informacyjno-radiowej „Anna" stała si ę wielka kamienica przy Marszałkowskiej 62, placówka funkcjonowała nieprzerwanie od 2 sierpnia a Ŝ do chwili kapitulacji Powstania. Pocz ątkowo nadajnik radiowy był przenoszony na ró Ŝne pi ętra, mi ędzy innymi do mieszka ń: 1. Kazimiery śuławskiej, wdowy po pisarzu Jerzym (matki Wawrzy ńca, uczestnicz ącego wtedy w akcji powsta ńczej, i Juliusza, osadzonego w oflagu od 1939 roku). Pani śuławska przyj ęła obsług ę radiostacji z wielk ą kultur ą i Ŝyczliw ą go ścinno ści ą.; 2. lekarki dentystki doktor Cera ńskiej; 3. dziennikarza nazwiskiem Kowalczyk - na najwy Ŝszym pi ętrze; 4. na zapleczu drogerii czy perfumerii - na parterze, z wej ściem z bramy. Ostatecznie radiostacja został ulokowana w poło Ŝonym na najwy Ŝszym pi ętrze mieszkaniu redaktora Kowalczyka. Szefem placówki był Kazimierz Ostrowski ps. "Olesza", jego zast ępc ą Władysław Długosz ps. „Śniady", trzecim członkiem obsady placówki był Władysław Bartoszewski. Funkcje ł ączniczek pełniły: Barbara Cretti ps. „Halina" i Krystyna Madeyska ps. „Jola" oraz - rezerwowo - Katarzyna Augustyniak ps. „Anna”. Aparat nadawczo-odbiorczy obsługiwał radiooperator Tadeusz Korwin-Piotrowski ps. „Tadeusz") wraz; z młodocianym pomocnikiem „Wawrzkiem" (NN). Praca odbywała si ę nieprzerwanie dzie ń i noc. Sporz ądzane meldunki o sytuacji w dzielnicy, były przekazywane kilka, a nawet kilkana ście razy na dob ę. Przykładowo 3 sierpnia o godz. 10 został przekazany z Marszałkowskiej 62 na Plac D ąbrowskiego meldunek nast ępuj ącej tre ści: W całym rejonie Marszałkowskiej z przecznicami mi ędzy pl. Zbawiciela a Alejami Jerozolimskimi, na barykadach i w oknach, na wielu budynkach powiewaj ą flagi biało-czerwone. Nastrój ludno ści wobec walcz ących nacechowany jest tak daleko id ącą serdeczno ści ą i uczynno ści ą, Ŝe po prostu zaciera si ę granica pomi ędzy walcz ącymi a współdziałaj ącymi. Mieszka ńcy domów samorzutnie zaopatruj ą w Ŝywno ść i świadcz ą szereg usług wszystkim walcz ącym [...].

53 Meldunków podobnych, cz ęsto te Ŝ poruszaj ących szereg spraw szcze- gółowych, w ci ągu pierwszych siedmiu dób powstania. Było nadanych 67, oraz przyj ętych 27 - zasadniczym zadaniem placówki było informowanie zwierzchników o elementach sytuacji w Śródmie ściu. Otrzymywane były głównie instrukcje lub pytania, ale bardzo niewiele wiadomo ści. Wykorzystuj ąc stały wzrost stanu osobowego placówki „Anna" zostały uruchomione dwuosobowe patrole informacyjne, które obchodziły systematycznie cały teren południowej cz ęś ci Śródmie ścia, docieraj ąc do wielu placówek bojowych, administracyjnych i sanitarnych. Zebrane informacje były przekazywane do centrali, ale tak Ŝe — zale Ŝnie od ich charakteru — dowódcom rejonów i samodzielnych grup bojowych AK, ośrodkom opieki społecznej, szpitalom, niekiedy te Ŝ w trybie interwencyjnym do Komisariatów XI i XIII obsadzonych przez Pa ństwowy Korpus Bezpiecze ństwa. Placówka przekazywała nie tylko informacje BIP-u, lecz tak Ŝe meldunki bojowe. Przeszło dwie trzecie meldunków operacyjnych ze Śródmie ścia- Południa przekazana została w pierwszych dniach powstania do kwatery Obwodu Sródmie ście-Północ za po średnictwem radiostacji „Anna" i „Rafał". Radiostacja stała si ę przedmiotem obstrzałów. Albo Niemcy w sposób goniometryczny namierzali, sk ąd odbywało si ę nadawanie, sk ąd wychodzi fala radiowa, albo te Ŝ kto ś zdradzał. Siedziba przy Marszałkowskiej została namierzona i radiostacj ę trzeba było przenie ść o kilka domów, ale i tam została namierzona, tam padła bomba i zrobiła du Ŝo zniszcze ń, uszkodziła te Ŝ sam ą radiostacj ę. Pod koniec Powstania pocisk rakietowy uderzył w jedn ą z oficyn i zniszczył dwa ostatnie pi ętra. Dom jednak ocalał i ju Ŝ w styczniu 1945 r. zacz ęli do niego wraca ć mieszka ńcy. Placówka wydawała tak Ŝe pismo powsta ńcze „Wiadomo ści z Miasta i Wiadomo ści Radiowe", potem nazwane „Biuletyn — Wiadomo ści z Miasta i Wiadomo ści Radiowe". Taka działalno ść została podj ęta z dora źnej konieczno ści zaspokojenia głodu informacji w południowej cz ęś ci Śródmie ścia w pierwszych dniach powstania warszawskiego. Taka działalno ść prasowa nie była wcze śniej przewidywana. Zało Ŝenia koncepcyjne pisma przewidywały od pocz ątku dostarczanie czytelnikom, a przede wszystkim ludno ści nie bior ącej bezpo średniego udziału w działaniach bojowych, podstawowych wiadomo ści o sytuacji w mie ście, na frontach i na świecie uj ętych w formie zwi ęzłej, narzuconej stosunkowo skromnymi rozmiarami wydawnictwa. Zacz ęło si ę od numeru napisanego po prostu na maszynie w 10 egzemplarzach, na dwóch stronicach zwykłego papieru przebitkowego. Biuletyn ukazał si ę pod zwyczajnym tytułem: „Wiadomo ści z Miasta" z dat ą 3 VIII 1944 r. i uwidocznion ą godzin ą: 14. Podtytuł „Informacje ze źródeł

54 wojskowych" wskazywa ć miał na powi ązanie wydawnictwa z Armi ą Krajow ą, cho ć nie było ono wtedy oczywi ście Ŝadnym z jej oficjalnych organów. Pismo opatrzono wskazówk ą. „Nie niszcz. Podaj dalej. Wiadomo ści niniejsze powinny obej ść kilkana ście domów". Zapowiedziano równocze śnie wydanie nast ępnego numeru na dzie ń 4 sierpnia rano. Jednak kolejny nr 2 biuletynu ukazał si ę jeszcze tego Ŝ dnia: 3 sierpnia o godz. 21 pod rozwini ętym ju Ŝ tytułem „Wiadomo ści z Miasta i Wiadomo ści Radiowe", pod którym pismo wychodzi ć miało odt ąd ju Ŝ nieprzerwanie do numeru 83 z 12 wrze śnia 1944 r. wł ącznie. Pocz ąwszy te Ŝ od numeru 2 kształtowa ć zacz ęła si ę pewna stała struktura biuletynu, składaj ącego si ę w zasadzie z dwóch odrębnie zatytułowanych działów: „Wiadomo ści radiowe" oraz „Wiadomo ści z miasta", niekiedy tak Ŝe „Wiadomo ści z kraju". Poza tymi działami, obejmuj ącymi tylko krótkie informacje, znajdowały si ę komentarze, komunikaty i hasła, a w powi ązaniu z działem „Wiadomo ści z miasta" pocz ątkowo krótkie obrazki reporterskie, a pó źniej te Ŝ własne obszerniejsze reporta Ŝe z działa ń bojowych oraz funkcjonowania ró Ŝnych słu Ŝb powsta ńczych (sanitariatu, opieki społecznej itd.). Pocz ąwszy od numeru 9 z 7 VIII godz. 12, biuletyn odbijany był w 500 egzemplarzach dwa razy dziennie o godz. 12 i 18. W ci ągu sierpnia 1944 r. nakład pisma stale wzrastał, osi ągaj ąc szczytowy pułap 1500 egzemplarzy. Stopniowe wyczerpywanie si ę zapasów papieru powielaczowego i okresowe trudno ści w uzyskiwaniu farby doprowadziły w ci ągu wrze śnia do kil- kakrotnego obni Ŝania nakładu biuletynu, nie spadł on jednak nigdy poni Ŝej 500 egzemplarzy. Zakres tematyczny wiadomo ści z miasta ogłoszonych w ci ągu dwóch miesi ęcy w biuletynie był do ść ró Ŝnorodny. Obok tematów poruszanych stale trafiało si ę sporo informacji zupełnie przypadkowych. Wśród systematycznie poruszanych problemów, wspomnie ć warto spraw ę hitlerowskiej dywersji psychologicznej, próbuj ącej oddziaływa ć na ludno ść za pomoc ą ró Ŝnych plotek dezorientuj ącej tre ści. Specjalna waga była przywi ązywana do mo Ŝliwie natychmiastowego demaskowania tego rodzaju posuni ęć wroga. Pocz ątkowa załoga placówki „Anna” Kazimierz Ostrowski Kazimierz Ostrowski (ur. 29 maja 1907 w Krakowie, zm. 10 sierpnia 1999) – doktor praw, adwokat, działacz społeczny. Absolwent prawa na Uniwersytecie Jagiellońskim. Nale Ŝał do Zwi ązku Polskiej Młodzie Ŝy Demokratycznej, w latach 1927-32 pełnił funkcj ę prezesa. Po odbyciu aplikacji, w 1934 r. został adwokatem.

55 Do 1950 był syndykiem Gminy Miasta Krakowa. W czasie II wojny światowej działał w konspiracji, nale Ŝał do Zwi ązku Odbudowy Rzeczypospolitej, pełni ąc funkcj ę Komendanta Okr ęgu Krakowskiego. W 1942 roku po próbie aresztowania go przez gestapo w "kotle" zorganizowanym w jego mieszkaniu, ucieka z Krakowa do Warszawy, gdzie ukrywa si ę pod przybranym nazwiskiem i nadal działa w konspiracji pod pseudonimami "Łaski", "Nowina", "Olesza", "Sulima", "Zaleski". Pracuje w BIP Komendy Głównej AK jako kierownik Referatu Prasowego. Uczestniczy w Powstaniu Warszawskim jako dowódca Placówki Radiowo-Informacyjnej "Anna" przy ul. Marszałkowskiej 62. 18 sierpnia 1944 r. został mianowany Przedstawicielem Szefa VI Oddziału Sztabu Komendy Głównej AK płka Wolskiego (Jana Rzepeckiego)" wobec władz wojskowych i cywilnych na terenie obwodu Sródmie ście-Południe, kieruj ącym jednocze śnie placówk ą taformacyjnio-radlow ą „Anna" oraz prac ą Ŝołnierzy przydzielonych centralnie przez VI Oddział Sztabu do tej dzielnicy. Po zako ńczeniu Powstania otrzymał zadanie obj ęcia kierownictwa „Mleczarni", tj. ekspozytury VI Oddziału Sztabu KG AK na .teren podwarszawski z siedzib ą w Pruszkowie. Po wojnie adw. dr Ostrowski brał udział w pracach organizacji kombatanckich i doszedł do godno ści Wiceprzewodnicz ącego Zarz ądu Głównego Światowego Zwi ązku śołnierzy AK. Wsławił si ę jako obro ńca w gło śnych procesach, przed wszystkim politycznych, m.in.: w procesie załogi obozu w Auschwitz tocz ącym si ę przed Najwy Ŝszym Trybunałem Narodowym w Krakowie, w procesie uczestników manifestacji z okazji 3 Maja 1946 r. w Krakowie, działaczy WiN, Kurii Arcybiskupiej w Krakowie, działaczy "Solidarno ści" z czasów stanu wojennego Tadeusza Piekarza, Stanisława Handzlika. Uczestnik prac Centrum Obywatelskich Inicjatyw Ustawodawczych Solidarno ści. W 1995 r. odznaczony został orderem Odrodzenia Polski z gwiazd ą. W 2014 roku po śmiertnie został odznaczony medalem „Dzi ękujemy za wolno ść ”, medal przyznało Stowarzyszenie Sie ć Solidarno ści za udział w tworzeniu wolno ści, niepodległo ści i demokracji w Polsce w latach 1980 - 1989. Adam Dobrowolski Adam Dobrowolski ps. „Adamski”, „Kowalski”, „Sawicki” (ur. 17 grudnia 1903 w Nadbrzeziu, zm. 9 kwietnia 1981 w Krakowie) – porucznik czasu wojny, doktor prawa, s ędzia. W 1922 uko ńczył Gimnazjum im. Jana Sobieskiego w Krakowie, a nast ępnie w 1926 studiował na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jagiello ńskiego i w Wy Ŝszej Szkole Nauk Politycznych w Krakowie. Otrzymał w 1933 dyplom doktora praw na UJ. W latach 1926–1930 odbył aplikacj ę s ądow ą po której był asesorem, a nast ępnie s ędzi ą grodzkim w Krzeszowicach. Był adwokatem w Krakowie od 1933. Od grudnia 1939 działał w konspiracji w 56 Zwi ązku Odrodzenia Rzeczypospolitej (ZOR) w którym był członkiem Komendy Okr ęgu w Krakowie i kierował tam kolporta Ŝem wydawnictw ZOR. 1 maja 1940 został aresztowany i wi ęziony na Montelupich w Krakowie, a pó źniej w wi ęzieniu w Tarnowie i w obozie koncentracyjnym w O świ ęcimiu. 14 czerwca 1941 został zwolniony z O świ ęcimia i powrócił do Krakowa. 5 lutego 1942 Niemcy skre ślili go z listy adwokatów. 20 czerwca 1942 był ponownie aresztowany i osadzony na Montelupich. 20 listopada 1942 został zwolniony i wówczas przeniósł si ę do Warszawy. Otrzymał tam stanowisko wicedyrektora Wydziału Przemysłowego Zarz ądu Miejskiego. Czynnie uczestniczył w Wydziale Informacji BIP-u KG AK oraz kierownictwie Zwi ązku Wolnej Polski. Był mianowany podporucznikiem czasu wojny. Dowódca placówki informacyjno-radiowej „Kowal” w czasie powstania warszawskiego, a po jej zbombardowaniu członek personelu placówki „Anna”. Po upadku powstania był zast ępc ą szefa BIP-u KG AK od pa ździernika 1944 do stycznia 1945 r. Prowadził praktyk ę adwokack ą w Krakowie po wyzwoleniu. Zmarł w Krakowie 9 kwietnia 1981. Odznaczony Krzy Ŝem Walecznych (2 pa ździernika 1944), Złotym Krzy Ŝem Zasługi z Mieczami (1 stycznia 1945) oraz Srebrnym Krzy Ŝem Zasługi z Mieczami. Władysław Bartoszewski Władysław Bartoszewski (ur. 19 lutego 1922 w Warszawie, zm. 24 kwietnia 2015 tam Ŝe – polski historyk, publicysta, dziennikarz, pisarz, działacz społeczny, polityk oraz dyplomata. Wi ęzie ń Auschwitz, os sierpnia 1942 roku Ŝołnierz Armii Krajowej, działacz Polskiego Pa ństwa Podziemnego, uczestnik Powstania Warszawskiego. Dwukrotnie minister spraw zagranicznych, senator IV kadencji, w latach 2007–2015 sekretarz stanu w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów. Kawaler Orderu Orła Białego, Sprawiedliwy w śród Narodów Świata. Był adiutantem dowódcy placówki informacyjno-radiowej „Anna” Kazimierza Ostrowskiego i redaktorem naczelnym czasopisma „Wiadomo ści z Miasta i Wiadomo ści Radiowe”. 20 wrze śnia rozkazem komendanta Okr ęgu Warszawa AK Antoniego Chru ściela „Montera” został odznaczony Srebrnym Krzy Ŝem Zasługi z Mieczami (na wniosek szefa Biura Informacji i Propagandy KG AK płk. Jana Rzepeckiego). 1 pa ździernika mianowany przez dowódc ę AK gen. Tadeusza Komorowskiego „Bora” na stopie ń podporucznika (równie Ŝ na wniosek Rzepeckiego). 4 pa ździernika odznaczony Krzy Ŝem Walecznych. Opu ścił Warszaw ę po kapitulacji powstania 7 pa ździernika 1944. Działalno ść konspiracyjn ą kontynuował w Biurze Informacji i Propagandy KG AK w Krakowie. Od listopada 1944 do stycznia 1945 pełnił funkcj ę sekretarza

57 redakcji „Biuletynu Informacyjnego”. Pod koniec lutego 1945 powrócił do Warszawy, gdzie rozpocz ął słu Ŝbę w pionie informacyjno-propagandowym organizacji „Nie”. Zasilanie radiostacji placówki „Anna” Po kilku dniach walki stało si ę jasne, Ŝe powstanie nie zako ńczy si ę szybko. Zaistniała realna gro źba, Ŝe Niemcy odetn ą dla miasta dopływ energii elektrycznej i wody. Zapadła wówczas decyzja o budowie na terenie przy ul. Ho Ŝej 51 elektrowni polowej oraz uruchomieniu studni gł ębinowej. Zadanie to otrzymał dowódca saperów "Obro Ŝy" kpt. Michał Bucza ps. "Mechanik". Robotami zwi ązanymi z budow ą polowej elektrowni kierował jej pó źniejszy dowódca in Ŝ. Sobiesław Dajkowski "Florek", elektryk, specjalista budowy maszyn elektrycznych. Obsad ę elektrowni w pierwszych dniach działania stanowiło czterech Ŝołnierzy: dowódca in Ŝ.. Sobiesław Dajkowski "Florek", kapral Józef Zielonka "Gryf" i szeregowcy Tadeusz Baczy ński "Damian" i Henryk Kuligowski "Michał". 5 wrze śnia po przeniesieniu do Śródmie ścia-Południe Komendy Głównej i Komendy Okr ęgu AK do elektrowni polowej została podł ączona radiostacja foniczna "Błyskawica" zainstalowana na ul. Pozna ńskiej 13 a nast ępnie na ul. Koszykowej 26. Poza ni ą z energii elektrowni polowej korzystały równie Ŝ radiostacja Komendy Okr ęgu oraz radiostacja placówki informacyjno-radiowej "Anna" Komendy Obszaru. Elektrownia zasilała równie Ŝ urz ądzenia składnicy meldunkowej K-2 prowadz ącej specjalny całodobowy nasłuch radiowy, szyfrowanie i odszyfrowywanie depesz. Zdj ęcia

Grobowiec Kazimierza Ostrowskiego na cmentarzu Rakowickim

58

Grób Władysława Bartoszewskiego na Cmentarzu Wojskowym na Pow ązkach (2016) Pi śmiennictwo Władysław Bartoszewski: śycie trudne, lecz nie nudne Władysław Bartoszewski: Wiadomo ści z Miasta i Wiadomo ści Radiowe": ze wspomnie ń redaktora powsta ńczego biuletynu, Rocznik Historii Czasopi śmiennictwa Polskiego 11/4, 577-594 1972 Kazimierz Ostrowski: O udziale adwokatów krakowskich w Powstaniu Warszawskim, Palestra 30/5-6(341-342), 88-91, 1986 http://www.um.warszawa.pl/node%252F847 https://www.salon24.pl/u/korabita/600899,do-nieba-z-radiostacji-anna- nieznane-wspomnienia-44-nr23 https://pl.wikipedia.org/wiki/Kazimierz_Ostrowski_(prawnik) http://palestra.pl/old/index.php?go=artykul&id=1378 https://pl.wikipedia.org/wiki/Adam_Dobrowolski https://pl.wikipedia.org/wiki/W%C5%82adys%C5%82aw_Bartoszewski http://www.sppw1944.org/index.html?http://www.sppw1944.org/powstanie/po wstanie_radio.html

59 134E. TABLICA: WYTWÓRNIA MATERIAŁÓW WYBUCHOWYCH AK „KINGA”

Tablica po świ ęcona pami ęci członkom załogi wytwórni Materiałów Wybuchowych AK „Kinga” Funkcjonowanie wytwórni W podziemiach domu przy ul. Solec 103 znajdowała się tajna wytwórnia amonitu Wydziału Saperów Komendy Głównej Armii Krajowej, pod kryptonimem „Kinga”. Produkcja materiałów wybuchowych była szczególnym frontem walki podziemnej – wyj ątkowo trudnym i niebezpiecznym. Była to jedna z wytwórni, inne to: "Farbiarnia" przy ul. Krochmalnej oraz "Asfaltowa" przy ul. Asfaltowej.. Załodze „Kingi” w latach 1943-44, na przełomie kilku miesi ęcy udało si ę wyprodukowa ć około 4 ton amonitu. To doskonały, zast ępczy materiał wybuchowy, który charakteryzował si ę prostot ą produkcji. Wytwórnia została zorganizowana przez in Ŝ. Janin ę „Jank ę” Szabatowsk ą, która kierowała ni ą z przerwami a Ŝ do połowy stycznia 1944. W mi ędzyczasie nadzór nad „King ą” sprawował kpt. in Ŝ. Czesław Sudlitz „Kalina”, który w lutym 1943 roku przej ął od Janiny Szabatowskiej tak Ŝe kierownictwo produkcji materiałów wybuchowych w pionie Wydziału Saperów. Wytwórni ą a Ŝ do ko ńca jej działalno ści w kwietniu 1944 roku kierowała mgr Eleonora „Magda” Herdegen. Dla skutecznego kamufla Ŝu, w podziemiach budynku zorganizowano produkcj ę środków pior ących, nad któr ą piecz ę sprawował działacz konspiracji, dr Jan Tabeau z Pionek. Likwidacja wytwórni W Wielki Czwartek, 6 kwietnia 1944 r., ok. godz. 10, cały teren od Tamki do ul. Czerwonego Krzy Ŝa został otoczony przez oddziały policji niemieckiej.

60 „Nowicki” (Stanisław Kowalewski), znajduj ący si ę wraz z „Janem” (Antonim Audyckim) w górnym pomieszczeniu (obaj czuwali nad bezpiecze ństwem wytwórni, a pomieszczenie było punktem obserwacyjnym zaopatrzonym w sygnalizacj ę świetln ą), zd ąŜ ył zaalarmowa ć załog ę w podziemiu. Jednak wyj ście z podziemia przez wykop było równie Ŝ obsadzone. Usiłował on zorganizowa ć odsiecz, ale jakakolwiek pomoc oddziałów Armii Krajowej z zewn ątrz w tak krótkim czasie była niemo Ŝliwa. Niemcy, boj ąc si ę wej ść do podziemia, postanowili je zatopi ć. Stra Ŝ Po Ŝarna najpierw na rozkaz Niemców nawoływała do poddania si ę, a nast ępnie rozpocz ęła zatapianie „Kingi”. W trakcie zalewania pomieszcze ń podziemnych, załoga wytwórni zniszczyła dokumentacje i odebrała sobie Ŝycie. Jedynym świadkiem prawie całego tragicznego wydarzenia był jeden z pracowników, Jerzy Dziudzi „ Jurek”, który w wyniku postrzału przed ko ńcem walk stracił przytomno ść . Dlatego nieznany jest przebieg zaj ęcia podziemia przez Niemców. Wiadomo, Ŝe nast ąpiło to mi ędzy godz. 16 a 17. Jerzy Dziudzi tak zrelacjonował w 1974 r. swoje prze Ŝycia: Gdy zobaczyli śmy czerwone światło alarmowe, wszyscy pobiegli śmy wykopem do wyj ścia prowadz ącego do ogrodu ss. Szarytek. Po odsuni ęciu gruzu, komendant załogi, Mieczysław Zawadzki, gdy odsun ął klap ę i wychylił głow ę ponad ziemi ę, dostał seri ę z karabinu maszynowego. Odci ągn ęli śmy jego zwłoki i zamkn ęli śmy wyj ście. Gestapo wybiło bardzo du Ŝy otwór w suficie, przez który zacz ęło zatapia ć „King ę”. Przez ten otwór rzucano do nas granaty. Jeden z nich, wybuchaj ąc w wodzie z wielk ą sił ą, wyrwał ogromny kawał ściany. My do obrony mieli śmy jedno parabellum, bo drugie było zagwo ŜdŜone kulk ą, oraz dwie skrzynki filipinek. Na zmian ę, kryj ąc si ę za kolumnami „Kingi” i wykorzystuj ąc odpowiedni moment, rzucali śmy do nich filipinki. Nikt nie chciał podda ć si ę. Walka trwała par ę godzin. Wody wci ąŜ przybywało, mieli śmy jej powy Ŝej pasa, ale od jakiego ś czasu przestało jej przybywa ć, nie wiem dlaczego, wida ć znalazła sobie jakie ś uj ście. W pewnej chwili dostałem czym ś w głow ę i straciłem przytomno ść , któr ą odzyskałem dopiero na Szucha. W „Kindze” śmierci ą bohatersk ą zgin ęli: • Mieczysław Zawadzki „Lotnik „ – komendant załogi, lat 23 • Stanisław śygnierski „Rom” – zast ępca komendanta załogi, lat 21 • Marianna Wi śniewska „Marta”, lat 44 • Edward Blechowski „Eddy”, lat 20 • Eugeniusz D ąbrowski „D ąb”, lat 42 • Zdzisław Dziudzi „Czekalewski”, lat 20 • Aleksander Zał ęski „Kindzior”, lat 25. Aresztowani zostali: Stanisław Kowalewski „Nowicki”, Antoni Audycki „ Jasio”, Jerzy Dziudzi „ Jurek” i „Generał”. Po ci ęŜ kim śledztwie w gestapo, uwi ęzieni

61 zostali na Pawiaku, sk ąd 21 maja 1944 r. wywieziono ich do obozu koncentracyjnego w Stutthofie. Obóz prze Ŝyli „ Jasio”, „ Jurek” i „Generał”. Ocaleli ponadto: Zygmunt Wi śniewski „Kozioł”, m ąŜ „Marty”, jego syn Jerzy, i Stefan Szablewski, którzy mieli pracowa ć na nocnej zmianie. Zwłoki pomordowanych Niemcy przewie źli do Zakładu Medycyny S ądowej przy ul. Oczki. Niemcy podali w gazecie ogłoszenie o wypadku tramwajowym, w którym miało zgina ć kilka osób. Proszono o zjawienie si ę rodzin szukaj ących zaginionych, celem identyfikacji. Była to prowokacja. Krewni ofiar „Kingi” zostali ostrze Ŝeni i nikt nie stawił si ę na wezwanie Niemców. Zwłoki zostały wykradzione przez Zygmunta Wi śniewskiego (z „Kingi”) i Józef ę Cie ćko „Lukrecj ę” (z „Farbiarni”) przy pomocy pracowników zakładu. Ofiary spoczywaj ą na Cmentarzu Bródnowskim: kwatera 35 D rz. IV gr. 13- 19. Polegli członkowie załogi „Kingi” po śmiertnie zostali odznaczeni przez Komend ę Główn ą Armii Krajowej Krzy Ŝami Walecznych po raz pierwszy i po raz drugi. Fragment wspomnie ń Stanisława Maliszewskiego: Zgin ęli oczywi ście, bo odbierali sobie Ŝycie, mieli dosłownie jeden pistolet. Mogliby si ę wysadzi ć w powietrze, ale na to nikt nie poszedł, bo wiadomo, Ŝe mieszkało tam bardzo du Ŝo ludzi, nie tylko Polaków, ale i Niemcy. To była dzielnica niemiecka na tamte czasy. Nie podj ęli tego ryzyka i tym pistoletem jednym wszyscy pozbawili si ę Ŝycia za wyj ątkiem jedynej kobiety, która z nimi była, pani Wi śniewskiej. Miała czterdzie ści cztery lata, Ŝaden nie miał sumienia do niej strzeli ć, to przebiła si ę no Ŝyczkami. To znam z opowiadania ich matki, po wojnie, bo ró Ŝnie to wygl ądało, bo Urz ąd Bezpiecze ństwa chodził.

http://wolnedzwieki.pl/glos/pomnik21/ Wykrycie wytwórni W dost ępnych opracowaniach mo Ŝemy spotka ć powtarzaj ące si ę przypuszczenia, i Ŝ Niemcy dowiedzieli si ę o lokalizacji wytwórni w wyniku zdrady. Jako domniemanego zdrajc ę podaje si ę Stanisława Kowalewskiego ps. „Nowicki”. Na zbiorowym nagrobku widniej ą nazwiska :Aleksander Zał ęski "Kindzior", Eugeniusz D ąbrowski "D ąb", Stanisław śygnierski „Rom”, Edward Blechowski „Eddy”, Mieczysław Zawadzki „Lotnik", Marianna Wi śniewska „Marta”,Zdzisław Dziudzi „Czekalewski”.

62 Nazwisko Mieczysława Zawadzkiego wyryte jest dwukrotnie - wła śnie na zamazanym obecnie kawałku gdzie niedawno wyryte było nazwisko "Nowickiego". Istniało domniemanie, Ŝe „Nowicki” zgin ął podczas ewakuacji obozu, Jednakowo Ŝ po wojnie pono ć kto ś go gdzie ś w Polsce widział i poznał. Zacz ęto dochodzi ć co, kto... Wyszło, Ŝe poszedł na współprac ę z Gestapo. Zdj ęcia

Por. in Ŝ. Janina Szabatowska „Janka” Organizowała produkcj ę materiałów wybuchowych podczas Powstania Warszawskiego. Odznaczona Orderem Virtuti Militari V klasy. Po wojnie pracowała m.in. w Instytucie Chemii Ogólnej.

Główne osoby z najwi ększej podziemnej wytwórni materiałów wybuchowych (AK), przy ul. Krochmalnej 15 w Warszawie. In Ŝ. Janina Szabatowska - „Janka", organizator i kierownik wytwórni oraz majster Karol Sadlik (- Eugeniusz Witkowski' kierownik nitracji, w drodze do lub z laboratorium mieszcz ącego si ę w bocznej ulicy od pl. Zbawiciela. Zdj ęcie wykonane w maju 1943 r. przez ulicznego fotografa na ul Marszałkowskiej Produkcja materiałów wybuchowych, Biuletyn informacyjny, pa ździernik 2015

63 Poni Ŝsze zdj ęcia przedstawiaj ą groby członków załogi „Kingi” – pochodz ą z: https://dobroni.pl/n/swiatelko-dla-zolnierza/18980

Podwójna tablica po środku nagrobka zawiera pseudonimy osób które wtedy zgin ęły.

64

65

66

Pi śmiennictwo http://wolnedzwieki.pl/glos/pomnik21/ https://dobroni.pl/n/swiatelko-dla-zolnierza/18980 http://www.1944.pl/archiwum-historii-mowionej/stanislaw- maliszewski,1635.html Produkcja materiałów wybuchowych, Biuletyn informacyjny ŚZśAK, pa ździernik 2015

67 134F. TABLICA: LIKWIDACJA SKŁADNICY MELDUNKOWEJ K-2

ul. Emilii Plater 15 (brak jest jakichkolwiek informacji o rozstrzelanych) https://pl.wikipedia.org/wiki/Tablice_pami%C4%85tkowe_Tchorka_w_Warsza wie Składnice meldunkowe Komunikacj ę podczas Powstania miały zapewni ć przewodowe i radiowe sieci łączno ści: alarmowa, inspektorska oraz bojowa. Zało Ŝono przy tym, Ŝe podczas walki nie wszystkie oddziały b ędą mogły by ć obj ęte ł ączno ści ą przy uŜyciu środków technicznych. Zaplanowano wi ęc szerokie wykorzystanie pracy ł ączników. W konsekwencji „Rozkazem Technicznym Ł ączno ści Okr ęgu Warszawskiego Armii Krajowej” utworzono m.in. 5 okr ęgowych składnic meldunkowych: K-1, K-2, K-3, N i S oraz 7 składnic meldunkowych obwodowych: Śródmie ście, śoliborz, Wola, Ochota, Mokotów, Praga i Ok ęcie. Składnice poprzez go ńców miały przekazywa ć meldunki i rozkazy na poziomie obwodów i rejonów (w Warszawie obwód obejmował dzielnice miasta). W toku walk ł ącznicy i go ńcy mieli si ę sta ć głównym środkiem łączno ści. Ka Ŝda składnica miała swojego dowódc ę: oficera lub podchor ąŜ ego oraz personel zło Ŝony z go ńców. Przewa Ŝali w śród nich ludzie młodzi: harcerze i harcerki.

68 Niektóre składnice były poł ączone liniami telefonicznymi, były wyposa Ŝone w centralki telefoniczne umo Ŝliwiaj ące zestawianie poł ączeń. Korzystano z istniej ących sieci miejskich: Elektrowni, Tramwajów, Stra Ŝy Ogniowej oraz Wodoci ągów. Planowano równie Ŝ stosowanie ł ączno ści optycznej na bazie sygnałów świetlnych. Na pocz ątku nie przewidywano korzystania z kablowej sieci polowej, ale jej u Ŝycie wymusił przebieg walk. Składnica meldunkowa K-2 i jej obsadzenie Dowództwo VII Obwodu „Obro Ŝa” w pierwszym okresie powstania miało znajdowa ć si ę w Warszawie. Na miejsce pobytu sztabu wybrano siedzib ę Zwi ązku Spółdzielni Mleczarskich i Jajczarskich przy ul. Ho Ŝej 51, gdzie dyrektorem był kwatermistrz VII Obwodu mjr in Ŝ. Tomasz Dziama "Roman". Zadaniem obwodowej składnicy K-2 było zapewnienie łączno ści Dowództwa Obwodu z poszczególnymi rejonami, znajduj ącymi si ę na terenie powiatu warszawskiego. Składnica miała jednocze śnie pełni ć rol ę centrali przeka źnikowej depesz Komendy Okr ęgu AK. Siedzib ą składnicy meldunkowej miał by ć teren fabryki d źwigów Groniowskiego przy ul. Emilii Plater 10. 31 lipca 1944 r. komendant VII Obwodu wydał rozkaz zaj ęcia przed godzin ą "W" (je Ŝeli sytuacja na to pozwoli) miejsca postoju Okr ęgowej Składnicy Meldunkowej K-2 przez oficera ł ączno ści Obwodu i dowódc ę kompani osłonowej por. "Mariana". Siedzib ą K-2 miała by ć Fabryka D źwigów Groniowskiego przy ul. Emilii Plater 10. Po otrzymaniu rozkazu o godzinie "W" zdecydowano obsadzi ć fabryk ę o godzinie 15:30. Fabryk ę zaj ęto bez zakłóce ń, Na terenie fabryki znale źli si ę st. sier Ŝ. Mieczysław Radwa ński "Tygrys", dru Ŝyna osłonowa pchor. Sławomira Tabaczy ńskiego "Kara" z plutonu szturmowego kompanii osłonowej Sztabu VII Obwodu oraz patrol go ńców (ł ącznie 17 osób). Ich uzbrojenie było niedostateczne; składało si ę z dwóch pistoletów z niewielkim zapasem amunicji oraz trzech granatów filipinek. Przed godz. 16:00 przybył oficer ł ączno ści VII Obwodu por. in Ŝ. Bolesław Lessman "Lasota", jego zast ępca ppor. in Ŝ. Stanisław Chyczewski "Zbyszek" oraz inspektor z ramienia Komendy Okr ęgu mjr Karol Błasi ński "Rymarz". Na terenie fabryki znajdowało si ę równie Ŝ kilku pracowników, którym nie pozwolono opu ści ć opanowanego terenu. Likwidacja składnicy K-2 Niespodziewanie o godz. 16.15 nadjechały dwa samochody ci ęŜ arowe z Niemcami , którzy obstawili ulic ę. Grupa około 20 Niemców sforsowała bram ę fabryki i wtargn ęła na teren. Mjr "Rymarz", por. "Lasota", ppor. "Zbyszek" i jeden z Ŝołnierzy, znajduj ący si ę w pobli Ŝu portierni, zostali obezwładnieni przez Niemców. St. sier Ŝ. "Tygrys" rzucił w kierunku wbiegaj ących policjantów granat i korzystaj ąc z zaskoczenia wydał swoim podwładnym rozkaz ukrycia si ę w dalszych pomieszczeniach fabryki. Niemcy wkrótce ponowili atak, ale "Tygrys" rzucił w ich kierunku pozostałe dwa granaty zabijaj ąc dwóch i rani ąc trzeciego. Korzystaj ąc z zamieszania powsta ńcy 69 zdołali przedosta ć si ę po dachach na teren s ąsiedniej posesji przy ul. Wilczej 62. W czasie starcia "Tygrys" został ranny w nog ę. Pomocy przy przedostaniu si ę na s ąsiedni teren udzielili mu Tadeusz Ejmont "Hrabia". W r ęce Niemców wpadli ppor. Stanisław Chyczewski ps. „Zbyszek” (dowódca składnicy), por. Bolesław Lessman ps. „Lasota” (oficer ł ączno ści) i strzelec Zbigniew Krawczyk. Obu oficerów i Ŝołnierza Niemcy wyprowadzili na ulic ę, rozstrzelali wraz z pi ęcioma przypadkowo schwytanymi polskimi męŜ czyznami i nast ępnie w po śpiechu odjechali. W 15 minut po egzekucji rejon ten został całkowicie opanowany przez powsta ńców, ale Obwodowa Składnica Meldunkowa "K-2" przestała istnie ć, zanim jeszcze została uruchomiona. Dowództwo VII Obwodu "Obro Ŝa" zostało praktycznie odci ęte od swoich rejonów podmiejskich, zwłaszcza, Ŝe nie zadziałała tak Ŝe ł ączno ść radiowa. Podczas strzelaniny mjr Karol Błasi ński został ci ęŜ ko ranny 1 sierpnia 1944 przy ul. Emilii Plater 15. Zmarł 6 sierpnia 1944 w szpitalu polowym na Ho Ŝej 39 – został pochowany na Pow ązkach. Nast ępnego dnia ciała zamordowanych pogrzebano na podwórzu kamienicy przy ul. Emilii Plater 15. Reaktywowanie składnicy K-2 Składnica Meldunkowa "K-2" została reaktywowana w siedzibie dowództwa zgrupowania "Zaremba" przy ul. Pozna ńskiej 12, znajduj ącej si ę tam od 8 sierpnia. Dowódc ą składnicy został ppor. Bernard Fojudzki "Bernard", a jego zast ępc ą ppor. in Ŝ. Edward Dobrzy ński "Maciek" - radiotelegrafista. Udało im si ę zebra ć rozproszon ą załog ę Składnicy z ul. Emilii Plater 10 i spełnia ć funkcj ę ośrodka ł ączno ści dla południowo-zachodniej cz ęś ci Śródmie ścia-Południe. Obsada Składnicy Meldunkowej "K-2" przedstawiała się nast ępuj ąco: • 6-osobowy patrol telefoniczno-budowlany pod dowództwem kpr. Aleksandra R ębalskiego "Mesara" [w skład patrolu wchodzili m.in. Jerzy Kaczy ński "Sokół" i Tadeusz Nickowski "Szukalski"], • dru Ŝyna ł ączniczek i telefonistek dowodzona przez ppor. Jadwig ę Odyniec-Zawadzk ą "Dud ę", składaj ąca si ę z trzech patroli licz ących łącznie około 16 dziewcz ąt, oto niektóre z nich: • patrolowe: "Irena" Irena Kokoczy ńska-Ostrzeszewicz, "Mira" i "Wanda I", "Kogucik" Wanda Machlejd-Symonowicz; • łączniczki-telefonistki: "Ala" Buchner zgin ęła na ul. Wilczej], "Alina" Barbara Srokowska-Ołtuszewska, "Ewa", "Hala" Halina Sieczko, "Mirka" i "Wanda" Ołtarzewska.

W późniejszym okresie Powstania, kiedy do ŚródmieściaPołudnie przeniosła się Komenda Główna Armii Krajowej, obsada Składnicy Meldunkowej przy ul. Poznańskiej 12 została wzmocniona. Na polecenie gen. "Montera" w siedzibie Składnicy Meldunkowej "K2" por. inŜ. Kazimierz Malinowski "Mirski" zorg ojska Polskiego na Pradze.

70 Składnica Meldunkowa "K-2" przy ul. Pozna ńskiej 12 prowadziła równie Ŝ we wrze śniu specjalny stały całodobowy nasłuch radiowy, ze zwróceniem szczególnej uwagi na utwory muzyczne po komunikatach BBC, które zawierały zaszyfrowane informacje o planowanych zrzutach broni, amunicji i Ŝywno ści dla walcz ącej Warszawy przez samoloty alianckie. Chorał "Z dymem po Ŝarów, z kurzem krwi bratniej" oznaczał, Ŝe danej nocy zrzutów nie będzie, natomiast skoczna melodia "Jeszcze jeden mazur dzisiaj" niosła wiadomo ść pozytywn ą. Cz ęste nadawanie chorału denerwowało warszawiaków, nie świadomych, Ŝe jest to zakodowana wiadomo ść . Organizacj ą ł ączno ści i nasłuchu zajmował si ę por. in Ŝ. Witold Strachalski "Orawski", "Krzysztof" – oficer ł ączno ści telefonicznej Wydziału V Sztabu Komendy Okr ęgu Warszawskiego AK. Zdj ęcia

Mjr Karol Błasi ński http://www.1944.pl/powstancze-biogramy/karol-blasinski,3398.html

Stanisław Chyczewski http://www.1944.pl/powstancze-biogramy/stanislaw-chyczewski,6167.html#1

71

Tablice pami ęci kompanii osłonowej sztabu "Obro Ŝa" o kryptonimie "Lubicz". teren Zakonu Sióstr Rodziny Marii, ul. Ho Ŝa 53 3, po świ ęcone 15 wrze śnia 2001 roku ŚP Ŝołnierzom VII Obwodu Armii Krajowej "Obro Ŝa" Okr ęgu Warszawskiego - poległym w Powstaniu Warszawskim 1944 r. "S ą ludzie i są czyny ludzkie, które śmier ć przezwyci ęŜ aj ą i obcuj ą mi ędzy nami” Ignacy Mo ścicki. Druga tablica: Polegli: płk Alojzy Horak "Neuman-Nestorowicz" ppłk Karol Błasi ński "Rymarz" por. Stefan Koralewski "Marian" por. Józef Cymerman "Sylwester" por. Jan Janiczek " Świadek-Bolesław" por. Bolesław Lessman "Lasota" ppor. Stanisław Chyczewski "Zbyszek" sier Ŝ. Maria Tyszy ńska "Mariola" sanit. Andrzej Twardo "Wacu ś" strz. Jerzy Chrz ąszczy ński "Władek" strz. Witold Wereszczako "Olgierd" łącz. Zofia Hubner łącz. Kazimiera Muszalikowa "Roma". http://www.ibprs.pl/ak_obroza_kampinos/397.html Pi śmiennictwo Robert Kossowski: Najazd http://www.ibprs.pl/ak_obroza_kampinos/391.html http://www.1944.pl/powstancze-biogramy/stanislaw-chyczewski,6167.html http://www.1944.uke.gov.pl/ !!!!!! http://www.info-pc.home.pl/whatfor/baza/zgr_zaremba_piorun.htm https://www.salon24.pl/u/beret-w-akcji2/599646,wspomnienia-z-powstania- warszawskiego-czesc-109 !!!

72 WAWER 134G. PŁYTA NAGROBKOWA: FRANCISZEK KOPROWSKI

Grób na cmentarzu w Zerzeniu. http://www.sp109.waw.pl/component/content/article/2-nieprzypisane/778- zerzenska-nekropoliaakcja-chwala-bohaterom-2

Franciszek Koprowski ps. Dąb, Konar (ur. 11 pa ździernika 1895 w Brzezinkach , zm. 2 czerwca 1967 w Zerzniu koło Warszawy) – polski zawodowy wojskowy, major WP, "cichociemny" , olimpijczyk z Amsterdamu (1928) w pi ęcioboju nowoczesnym . Mistrz Polski w tej dyscyplinie sportu.

Player http://www.polskieradio.pl/287/5693/Artykul/1701176,mjr-Franciszek- Koprowski-ps-Dab-Konar Okres przed II Wojn ą Światow ą Młodo ść Był synem Jana (rzemie ślnika wiejskiego) i Józefy z Rykaczewskich. Po uko ńczeniu 5 letniej szkoły podstawowej, został wysłany do szkoły ogrodniczo-rolnej w Berlinie. Po 2 latach nauki wyjechał na rok do Stanów Zjednoczonych. W 1913 odbył słu Ŝbę wojskow ą w armii niemieckiej - uko ńczył szkoł ę podoficerów jazdy w Toruniu. W I wojnie światowej walczył w szeregach armii niemieckiej, najpierw w 176 Pułku Piechoty, nast ępnie w 1 Pułku Ułanów Bawarskich. W listopadzie 1918 opu ścił armi ę niemieck ą i walczył w rejonie Inowrocławia jako ochotnik w powstaniu wielkopolskim . Za walki na froncie francuskim w 1915 odznaczony Krzy Ŝem śelaznym . Zawodowa słu Ŝba wojskowa W styczniu 1919 wst ąpił do Wojska Polskiego. Po uko ńczeniu szkoły podoficerskiej słu Ŝył w 21 Pułku Piechoty , walcz ąc w wojnie polsko- bolszewickiej na froncie litewskim. Od pa ździernika 1920 dowodził plutonem w 211 Pułku Ułanów . W 1921 urlopowany, uzyskał matur ę w grudniu 1922. Nast ępnie słu Ŝył w 10 Pułku Ułanów Litewskich , w pa ździerniku 1924 awansowany do stopnia podporucznika, w maju 1925 do stopnia porucznika. 73 W 1927 uko ńczył kurs instruktorów w-f w Centralnym Instytucie Wychowania Fizycznego przy Uniwersytecie Pozna ńskim, po którym został przydzielony do Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudzi ądzu, a od 1933 pełnił tam funkcj ę kierownika wychowania fizycznego. W 1936 awansowany na rotmistrza. Od maja 1939 pracował w Oddziale II Sztabu Generalnego WP . Był odznaczony m.in. Krzy Ŝem Walecznych, Srebrnym Krzy Ŝem Zasługi (1926), Złotym Krzy Ŝem Zasługi (1936). Kariera sportowa Był reprezentantem Polski podczas IX Igrzysk Olimpijskich w Amsterdamie w pi ęcioboju nowoczesnym (34. miejsce). Zdobył tak Ŝe mistrzostwo Polski w tej dyscyplinie sportu (1931), a tak Ŝe dwa srebrne (1928, 1929) i dwa br ązowe medale (1926, 1927) mistrzostw Polski. Z sukcesami uprawiał tak Ŝe wio ślarstwo, był mistrzem Polski w czwórce w 1921. NaleŜał do zało Ŝycieli Olimpii Grudzi ądz (1923), był działaczem Pomorskiego Okr ęgowego Zwi ązku Bokserskiego, w tym jego prezesem (1932-1934). Na Igrzyskach Olimpijskich w 1936 s ędziował w turnieju bokserskich i zawodach pi ęcioboju nowoczesnego. Okres II wojny światowej We wrze śniu 1939 został wysłany z misja kuriersk ą do Kopenhagi. Nast ępnie słu Ŝył w Wojsku Polskim we Francji. Od lipca 1940 przebywał w Wielkiej Brytanii, pocz ątkowo słu Ŝył w 10 Brygadzie Kawalerii Pancernej , od 1941 uczestniczył w kursach wywiadu, zarówno jako kursant, jak i instruktor. Od grudnia 1942 pozostawał do dyspozycji Oddziału VI Sztabu Naczelnego Wodza, po odbyciu szkolenia dywersyjnego i wywiadowczego oraz zaprzysi ęŜ eniu (29 grudnia 1942), jako cichociemny zrzucony do kraju w nocy z 13 na 13 marca 1943 roku. Zrzut nast ąpił w okolicach Ko ńskich z brytyjskiego samolotu transportowego Halifax na polanie w lasach mi ędzy Pił ą a Star ą Ku źnic ą. - placówka odbiorcza "Wół", poło Ŝona 15 km na północny wschód od Ko ńskich. Na spadochronach wyl ądowało kilku skoczków Cichociemnych, oraz kilka pojemników z materiałami, amunicj ą i broni ą dla miejscowych oddziałów partyzanckich. Operacja nosiła kryptonim „Brick”, a oficerami skacz ącymi z 13 na 14 marca 1943 r byli: mjr Franciszek Koprowski „D ąb”, ppor. Longin Jurkiewicz „Mysz”, ppor Wojciech Lipi ński „Lawina”, ppor Janusz Messing „Bekas”. Skoczkowie po zrzucie wsiedli w Niekłaniu do poci ągu i jad ąc w kierunku Warszawy natrafili na łapank ę w Tomaszowie Mazowieckim. "Lawina" i "Bekas" zostali zatrzymani i osadzenie w areszcie Gestapo, które na szcz ęś cie nie rozpoznało ich jako skoczków. Panuj ące warunki w wi ęzieniu doprowadziły do tego, Ŝe obydwaj zarazili si ę tyfusem. Po kilku tygodniach

74 podziemiu udało si ę ich wykupi ć. Obaj wyzdrowieli i z ko ńcem lata przyst ąpili do pracy konspiracyjnej Franciszek Koprowski otrzymał przydział do Oddziału II Informacyjno- Wywiadowczego Komendy Głównej AK w wile ńskim o środku wywiadowczym. 8 listopada 1943 zatrzymany Wilnie jako Jan Zapolski przez Gestapo, załamał si ę w śledztwie, ale 13 listopada 1943 zdołał uciec (lekko ranny). Nast ępnie słu Ŝył w partyzantce, pocz ątkowo w 3 Brygadzie "Szczerbca. 19 marca 1944 obj ął dowództwo 6 Wile ńskiej Brygady AK, któr ą dowodził w Operacji Ostra Brama. 17 lipca 1945 został aresztowany przez NKWD, 18 miesi ęcy wi ęziony w Wilnie, nast ępnie w obozach w Ostaszkowie i Mursza ńsku w ZSRR. Do Polski powrócił 26 lipca 1948. Za bohaterstwo w AK odznaczony Orderem Wojennym Virtuti Militari V klasy - rozkazem Dowódcy Armii Krajowej z 2 pa ździernika 1944, zatwierdzonym przez Naczelnego Wodza w 1948. Okres po II wojnie światowej Od 1948 był nauczycielem wychowania fizycznego w Państwowej Szkole Przemysłu Drzewnego w Cieplicach Śląskich . W 1950 zamieszkał w Warszawie, w latach 1950-1958 pracował jako trener szermierki w CWKS Legia Warszawa i KS Kolejarz Warszawa, był tak Ŝe członkiem zarz ądu Polskiego Zwi ązku Szermierczego (1957-1960). Od 1954 działał na rzecz odbudowy pi ęcioboju nowoczesnego w Polsce. Był członkiem powstałej w 1954 Komisji Pi ęcioboju Nowoczesnego GKKF i członkiem pierwszego zarz ądu Polskiego Zwi ązku Pi ęcioboju Nowoczesnego (1957-1959). W 1958 doznał wylewu mózgu, po którym przeniósł si ę do Zerznia. Prowadził tam gospodarstwo rolne. Zmarł w 1967 w Zerzniu koło Warszawy (obecnie cz ęść Anina ), tam te Ŝ, na cmentarzu w Zerzniu , został pochowany.

75 Zdj ęcia

https://www.ogrodywspomnien.pl/index/showd/80550

Rtm. Franciszek Koprowski http://www.10pul.idl.pl/photogallery2.php?photo_id=350

76

Reprezentacja Polski podczas otwarcia Olimpiady na Stadionie Olimpijskim w Amsterdamie w 1928 roku W 3. rz ędzie, w mundurach pi ęcioboi ści: Franciszek Koprowski, Zenon Małłysko, Stefan Szelestowski. https://audiovis.nac.gov.pl/obraz/189650/

Okładka ksi ąŜ ki, Wydawnictwo Literackie Kraków

77 Pi śmiennictwo https://pl.wikipedia.org/wiki/Franciszek_Koprowski http://www.olimpijski.pl/pl/bio/1027,koprowski-franciszek.html http://www.10pul.idl.pl/photogallery2.php?photo_id=350 https://www.nasztomaszow.pl/kultura-rozrywka/zolnierze-wykleci-zolnierze- wolnosci/ http://www.konskie.org.pl/2013/10/zrzut-cichociemnych-13-na-14-marca- 1943.html - poszukiwanie zasobnika !

78 WOLA 141A. PŁYTA NAGROBKOWA: JERZY ŚLASKI

Płyta nagrobkowa Jerzego Ślaskiego, Cmentarz Pow ązkowski kwatera 231, rz ąd 2, miejsce 28,29 Jerzy Ślaski, ps. „Nieczuja” (ur. 3 lutego 1926 w Warszawie, zm. 21 lutego 2002 w Warszawie) – Ŝołnierz Armii Krajowej, dziennikarz i pisarz, autor wa Ŝnych opracowa ń dotycz ących II wojny światowej i powojennego podziemia niepodległo ściowego. Światowy Zwi ązek śołnierzy Armii Krajowej ustanowił w 2008 nagrod ę im. Jerzego Ślaskiego. Jest ona nadawana „za wybitne osi ągni ęcia w pracy naukowej, publicystycznej, dydaktycznej i w innych formach działalno ści, maj ących na celu badania, utrwalanie i rozpowszechnianie wiedzy o Polskim Pa ństwie Podziemnym, SZP-ZWZ-AK i II konspiracji niepodległo ściowej”. Okres przed II Wojn ą Światow ą Pochodził z rodu Slaskich h. Grzymała. Syn oficera WP. Ucze ń Korpusu Kadetów nr 1 im. Marszałka Józefa Piłsudskiego we Lwowie. Okres II Wojny Światowej Od marca 1942 roku w grupach szturmowych Szarych Szeregów, a nast ępnie w Kedywie Okr ęgu Warszawskiego AK Obwodu „Obro Ŝa”. Był Ŝołnierzem pododdziału dywersji bojowej „Rado ść ”, dowodzonego przez Feliksa Zaremb ę „ śmudzina”, i brał udział w akcjach zbrojnych i dywersji na linii otwockiej. Uko ńczył konspiracyjn ą szkoł ę podchor ąŜ ych i jako kapral podchor ąŜ y u Ŝywał pseudonimu „Nieczuja”. W lipcu 1944 roku wraz z innymi Ŝołnierzami AK pod ąŜ aj ącymi do Warszawy został podst ępnie aresztowany przez Sowietów w okolicach Mi ńska 79 Mazowieckiego i uwi ęziony w obozie na Majdanku. Pó źniej wcielono go do 1 Armii Wojska Polskiego, do 2 Samodzielnego Zmotoryzowanego Przeciwpancernego Batalionu Miotaczy Ognia. Walczył m.in. na przyczółku warecko-magnuszewskim. W listopadzie 1944 roku, gdy jego batalion stacjonował na prawym brzegu Wisły w okolicach Jabłonny, został aresztowany przez NKWD i osadzony w obozie w Skrobowie koło Lubartowa. Znalazło si ę w nim około 500 Ŝołnierzy 1 i 2 Armii WP o rodowodzie akowskim. 27 marca 1945 roku Jerzy Ślaski wraz z 47 podchor ąŜ ymi i podoficerami AK dokonał brawurowej ucieczki z obozu. Wi ększo ść zbiegów znalazła si ę w oddziale partyzanckim 15 Pułku Piechoty AK „Wilki” mjr. Mariana Bernaciaka „Orlika”, działaj ącego w podobwodzie D ęblin–Puławy, najpierw podporz ądkowanego Delegaturze Sił Zbrojnych na Kraj, a potem Zrzeszeniu „Wolno ść i Niezawisło ść ”. W oddziale „Orlika” Jerzy Ślaski brał udział m.in. w uwolnieniu około stu wi ęź niów z gmachu Powiatowego Urz ędu Bezpiecze ństwa Publicznego w Puławach w kwietniu 1945 roku. Okres po II Wojnie Światowej Po pierwszej demobilizacji zgrupowania „Orlika” w sierpniu 1945 roku udał si ę do Trójmiasta, by przygotowa ć dla Ŝołnierzy poakowskiego podziemia trasy przerzutowe do Szwecji. We wrze śniu został aresztowany i osadzony w Warszawie na Mokotowie, gdzie przebywał do grudnia 1946 roku. Po ujawnieniu si ę w 1947 roku rozpocz ął prac ę pocz ątkowo w redakcji „Dziennika Bałtyckiego” i „Wieczoru Wybrze Ŝa”, a nast ępnie w Bydgoszczy w „Ilustrowanym Kurierze Polskim”. Został aresztowany we wrze śniu 1952 roku pod zarzutem obra Ŝania na łamach tej gazety marszałka Konstantego Rokossowskiego. Po rocznej karze wi ęzienia wyrzucono go z redakcji. W latach 1958 – 1970 zajmował stanowiska redaktora naczelnego „Wrocławski Tygodnik Katolików”, z którego został usuni ęty po 12 latach. To pismo w latach sze ść dziesi ątych XX wieku jako pierwsze zamieszczało – nieustannie zmagaj ąc si ę z cenzur ą – artykuły o Ŝołnierzach AK i wykl ętych, chocia Ŝ sama nazwa tych ostatnich była wówczas zakazana. Nakład pisma wzrósł wtedy z 6 tys. do 50 tys. egzemplarzy. W latach 1980 – 81 był redaktorem naczelnym „Słowa Powszechnego”, jednej z popularniejszych gazet wspieraj ących działalno ść NSZZ „Solidarno ść ”. Został odwołany po ogłoszeniu stanu wojennego w grudniu 1981 roku. W latach 1990 – 1992 kierował redakcj ą odrodzonej „Polski Zbrojnej”. Został odwołany w marcu 1992 roku przez wiceministra Obrony Narodowej Romualda Szeremietiewa. Publicznie zaprotestowało wtedy wielu historyków i dziennikarzy.

80 Kilka miesi ęcy pó źniej, po zmianie rz ądu, powtórnie został redaktorem naczelnym j„Polski Zbrojnej”. Został zdymisjonowany – formalnie na własn ą pro śbę – w 1994 roku przez ówczesnego wiceministra obrony narodowej Jerzego Milewskiego. To był efekt nieporozumie ń mi ędzy naczelnym redaktorem „Polski Zbrojnej” a jego zwierzchnikiem. Był członkiem Rady Ochrony Pami ęci Walk i M ęcze ństwa od 1992 roku, wieloletnim członkiem władz naczelnych Stowarzyszenia PAX oraz Zarz ądu Głównego Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich. Wspierał swym piórem, do świadczeniem i wiedz ą Światowy Zwi ązek śołnierzy AK oraz Rad ę Ochrony Pami ęci Walk i Męcze ństwa (członek 1992- 2002), Urz ąd ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych. Nagrody i odznaczenia

• Srebrny Krzy Ŝ Orderu Virtuti Militari • Krzy Ŝ Walecznych (2 razy) • Krzy Ŝ Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1994) „za udział w walkach w obronie Rzeczypospolitej Polskiej” • nagroda im. Włodzimierza Pietrzaka (1962) w dziedzinie publicystyki • nagroda „Kierunków” (1986) za ksi ąŜ kę „Polska walcz ąca” Twórczo ść W stanie wojennym stworzył dzieło swego Ŝycia, trzytomow ą „Polsk ę walcz ącą”, wydan ą po raz pierwszy w latach 1985–1986 przez Instytut Wydawniczy „PAX”, wówczas jeszcze po ingerencji cenzury, potem dwukrotnie wznawian ą. Ta trzymaj ąca w napi ęciu epopeja losów Polaków osi ągn ęła ł ączny nakład ponad 100 tys. egzemplarzy. W 1990 roku opublikował niezwykle wa Ŝną, pioniersk ą prac ę o dziejach obozu NKWD w Skrobowie (opisał w niej m.in. dzieje zbrojnego buntu i ucieczki wi ęź niów). Termin „śołnierze wykl ęci” upowszechnił własnie Jerzy Ślaski wydaj ąc w 1996 roku ksi ąŜ kę pod tym tytułem (Po raz pierwszy został on u Ŝyty dwa lata wcze śniej przez Lig ę Republika ńsk ą organizuj ącą na Uniwersytecie Warszawskim wystaw ę o tym tytule. Na jej podstawie został wydany nast ępnie album autorstwa m.in. Grzegorza W ąsowskiego i Leszka śebrowskiego. Działacze Ligi Republika ńskiej chcieli w ten sposób przypomnie ć o pomijanych w latach 90. przez opiniotwórcze elity bohaterach podziemia antykomunistycznego.) Pod koniec Ŝycia zaanga Ŝował si ę w prace wydawnicze zwi ązane z upami ętnieniem korpusu kadetów. Był autorem obszernego wst ępu do „Ksi ęgi pami ęci kadetów II Rzeczypospolitej”.

81 Zdj ęcia

http://kotwicepamieci.pl/pl/slaski-jerzy

Okładka ksi ąŜ ki

82

Okładka ksi ąŜki

Laureaci nagrody im. Jerzego Slaskiego w roku 2011 od lewej: Jan Ołdakowski - Dyrektor Muzeum Powstania Warszawskiego, gen. Stefan "Starba" Bałuk, Andrzej Kunert – Sekretarz Rady Ochrony Pami ęci Walk i M ęcze ństwa Pi śmiennictwo http://www.polska-zbrojna.pl/home/articleinmagazineshow/20746?t=Stoczyl- piekna-walkehttp://armiakrajowa.org.pl/tabliczki/20.html https://pl.wikipedia.org/wiki/Jerzy_%C5%9Alaski http://naszeblogi.pl/30502-zolnierski-karabin-dziennikarskie-slowo http://www.tvp.info/6653561/informacje/polska/minuta-ciszy-dla-zolnierzy- wykletych/

83