Litnet Akademies Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016

LitNet Akademies Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016

’n Akademiese joernaal vir die Geesteswetenskappe, Godsdienswetenskappe, Opvoedkunde Natuurwetenskappe en Regte www.litnet.co.za ISSN 1995-5928

Redaksie

Personeel Adviesraad Alfred Schaffer, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika Christo van der Rheede, Afrikaanse Handelsinstituut – Suid-Afrika Etienne van Heerden, Universiteit van Kaapstad – Suid-Afrika Ian van Rooyen, Universiteit van Kaapstad – Suid-Afrika Helize van Vuuren, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit – Suid-Afrika Steward van Wyk, Universiteit van die Wes-Kaap – Suid-Afrika Rudi Venter, Oxford University Press – Suid-Afrika Louise Viljoen, Universiteit Stellenbosch – Suid-Afrika Andries Visagie, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika Hein Willemse, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika Gert Steyn, Universiteit van Pretoria – Suid-Afrika Kobus Kruger, Unisa – Suid-Afrika Philip Nel, Universiteit van die Vrystaat – Suid-Afrika

Uitgewer: LitNet LitNet Akademies is ŉ geakkrediteerde akademiese aanlynjoernaal.

Besoek: http://www.litnet.co.za/Category/akademies/litnet-akademies E-pos: [email protected] Telefoonnommer: 021 886 5169

ISSN 1995-5928

Ondersteun deur:

Inhoudsopgawe

Afdeling: Geesteswetenskappe

Paul Kruger en die pers in die ZAR, 1890–1895 1 Heinie Heydenrych, onafhanklike navorser

Briewe aan ’n diva: die verswyging van gay-identiteit in Gordon Jephtas se 31 briewe aan May Abrahamse Hilde Roos, nadoktorale genoot, Universiteit van Suid-Afrika

Opgeroepte betekenis in literêre vertaling: Die vertaling van dialek en register in 56 Die swerfjare van Poppie Nongena deur Elsa Joubert Maricel Botha, Departement Afrikatale, Universiteit van Pretoria

Literêre prestige: Die geval Eleanor Baker 86 Marian Human-Nel, Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans, Universiteit van die Vrystaat H.P. van Coller, navorsingsgenoot Noordwes-Universiteit

Die sekurokratisering van die Suid-Afrikaanse staatkundige bestel 112 – ’n tendensbepaling André Duvenhage, Navorsingsfokusarea: Sosiale Transformasie, Noordwes- Universiteit (Potchefstroom)

Van opera tot ”politopera”? Nuwe strominge in Suid-Afrikaanse 138 operakomposisie en -resepsie Mareli Stolp, navorsingsgenoot, Departement Visuele Kuns, Kunsgeskiedenis en Musikologie, Universiteit van Suid-Afrika

(On-)Verantwoordelike rolprentvervaardiging: Die voorstelling van plaasmoorde 161 in Darrell Roodt se Treurgrond (2015) Dian Weys, Sentrum vir Film- en Mediastudie, Universiteit van Kaapstad

Die inslag van die Gotiese in die Afrikaanse literatuur: ’n ondersoek na ’n 185 eiesoortige Afrikaanse Gotiek aan die hand van die Faust-motief Gerda Taljaard-Gilson, Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Universiteit van Suid-Afrika

Die hadeda as liminale dier in Kaar van Marlene van Niekerk 209 Marius Crous, Departement Tale en Letterkunde, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit, Port Elizabeth

Die tante uit Nederland as liminale karakter in Etienne van Heerden se Kikoejoe 232 (1996) en 30 nagte in Amsterdam (2008) Joan-Mari Barendse, Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Universiteit van Suid-Afrika

Intertalige en kruiskulturele verkeer tussen Afrikaans en Nederlands in Marlene 250 van Niekerk se verhaalbundel Die sneeuslaper Louise Viljoen, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch

Postapartheid as wondkultuur binne ’n patologiese openbare ruimte: Mark 272 Gevisser se Lost and found in Johannesburg Leon de Kock, senior navorsingsgenoot, Departement Engels, Universiteit van Johannesburg

Afdeling: Godsdienswetenskappe

Groeperings in nominale relatiewe konstruksies in die Griekse Nuwe Testament 294 Herman du Toit, Departement Nuwe Testament, Navorsingsgenoot: Universiteit van die Vrystaat

Uitverkiesing en evangeliese spiritualiteit 322 Vincent Brümmer, Buitengewone professor in Sistematiese Teologie aan die Universiteit Stellenbosch

Die einde van transendensie in Kontinentale godsdiensfilosofie? 345 Anné H. Verhoef, Noordwes-Universiteit

Afdeling: Opvoedkunde 371 Depolarisering van onderrig en navorsing: Besinning deur aksienavorsing by ’n tradisionele universiteit Linda du Plessis, waarnemende kampusrektor van die Noordwes-Universiteit (NWU) se Vaaldriehoekkampus

Volwasse studente in hoëronderwysinstellings: Die portefeulje- 396 ontwikkelingskursus as ’n voorbereidingsmeganisme vir akademiese sukses Faith Langeveldt, grondslagfase-onderwyseres by Beverley Park Primêr in Eersterivier Liezel Frick, Sentrum vir Hoër en Volwassene Onderwys, Stellenbosch Universiteit

Die assessering van huistale in die Suid-Afrikaanse Nasionale 425 Seniorsertifikaateksamen – die strewe na regverdigheid en groter geloofwaardigheid Colleen du Plessis, Departement Engels, Universiteit van die Vrystaat Sanet Steyn, Sentrum vir Akademiese en Professionele Taalpraktyk, Noordwes-universiteit Albert Weideman, Universiteit van die Vrystaat

Afdeling: Regte

Geregtelike en wetgewende reaksies op seksuele misdade deur en teen kinders 444 in Suid-Afrika en die potensiële gebruik van herstellendegeregtigheidspraktyke Rushiella Songca, uitvoerende dekaan, Kollege vir Regsgeleerdheid, Universiteit van Suid-Afrika Michelle Karels, Departement Straf- en Prosesreg, Universiteit van Suid-Afrika

Vonnisbespreking: Die magtiging wat vereis word vir strukturele verandering 479 aan ’n deel en die aangrensende gemeenskaplike eiendom in ’n deeltitelskema Paganelli en Paganelli v Bleisheim en Body Corporate of San Kellind 3087/2014) [2015] ZAKZDHC 19 (10 March 2015) C.G. van der Merwe, navorsingsgenoot, Departement Privaatreg, Universiteit Stellenbosch; emeritus professor Privaatreg, Universiteit van Aberdeen

Vonnisbespreking: Deliktuele aanspreeklikheid weens ’n late: onregmatigheid 491 en nalatigheid Za v Smith 2015 4 SA 574 (HHA) Johann Neethling, Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat Johan Potgieter, Departement Privaatreg, Universiteit van Suid-Afrika

Die eis om onregmatige lewe: bestaanbaar in die deliktereg of word die 502 gemenereg buite sy perke gestrek? Marike Rabie, Belastingregkonsultant KPMG, Kaapstad

Afdeling: Geesteswetenskappe

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Paul Kruger en die pers in die ZAR, 1890–1895 Heinie Heydenrych

Heinie Heydenrych, onafhanklike navorser

Opsomming

Vryheid van die pers is in die Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR) se grondwet van 1858 gewaarborg. Vervolgings vir beweerde laster, ook van regeringslede, is ingevolge die gemenereg gehanteer. Die voorkoms van uiters skerp kritiek van regeringslede het aansienlik toegeneem nadat die jong Eugène N. Marais in Oktober 1890 die redakteur van die Pretoriase koerant Land en Volk geword het. In Mei 1893 het Marais die destydse president, Paul Kruger, daarvan beskuldig dat hy ’n onregmatige eis vir reiskoste ingedien het vir ’n amptelike reis wat hy en die staatsekretaris na en van Colesberg onderneem het. Marais is daarvan beskuldig dat hy die President belaster het, en is gearresteer en op borgtog van £50 vrygelaat. Marais het die President uitgedaag om hom die geleentheid te gee om sy getuienis voor die hof te bring. Tydens die verhoor in Oktober 1893 is Marais ten spyte van die aggressiewe aard van sy hoofberig onskuldig bevind op grond daarvan dat sy bewering van diefstal in die openbare belang gemaak was. Die hof het terselfdertyd bevind dat Kruger nie te blameer was nie, omdat hy nie van die eis bewus was nie. Marais het die hof se uitspraak as ’n oorwinning vir die vryheid van die pers beskou. Intussen is ’n konsepwet op die pers egter in Junie 1893 deur die uitvoerende raad voor die Volksraad gelê. Die menings in die Volksraadsdebat oor so ’n maatreël was wyd uiteenlopend en die strekking daarvan is na ’n komitee verwys wat in Augustus 1893 ’n konsepwet voorgelê het. Die wet is goedgekeur, maar heftig deur sommige persorgane in die Republiek veroordeel. Dit was die heel eerste perswet in die ZAR en die eerste wet in Suid-Afrika wat die vryheid van die pers ingeperk het. Die omstandighede rondom hierdie wet werp belangrike lig op Paul Kruger en die destydse regering se sienings omtrent die pers en op die universele kwessie van die vryheid van die pers.

Trefwoorde: Eugène N. Marais; Land en Volk; laster; lojale kritiek; Paul Kruger; persvryheid; Perswet; regeringsadvertensies; subsidiëring van koerante; Zuid-Afrikaansche Republiek (ZAR)

Abstract

Paul Kruger and the press in the ZAR, 1890–1895

President Paul Kruger of the South African Republic had a rather strained relationship with the press. Because his political thinking was dominated by the maintenance of the Republic’s independence he regarded criticism from the press on aspects of his policy and the tenor of his administration with great suspicion. This was the case even though freedom

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

of the press was guaranteed in the constitution of 1858. Kruger’s distrust of the press was not only confined to the English-language newspapers but extended also to critical Dutch papers such as Land en Volk, of which the young Eugène N. Marais took over the editorship in October 1890.

Kruger’s poor relations with the press had, however, existed long before that. One of the reasons was the subsidisation of certain newspapers by means of advertisements for which a sum of money was included in the annual estimates of expenditure. Government advertisements were allocated to certain papers in return for their support of government policy. One of the beneficiaries of this policy of the government was The Press and its Dutch counterpart De Pers, which had been founded in 1889 by A.H. Nellmapius with the specific aim of supporting the Kruger government. This infuriated the other Transvaal newspapers. The practice of allocating advertisements was not only fiercely criticised by other newspapers but was also denounced in the First Volksraad. Accusations of bribery and corruption were often made against the government in this regard. Fuel was added to the fire by revelations made by the first editor of The Press in a letter published in Land en Volk about special favours to the paper shown by the president and his officials. Kruger and his conservative supporters in the Volksraad nevertheless vehemently defended the practice of allocating advertisements and actually used the argument that there has to be a pro- government paper to prop up his government.

When Kruger was challenged by Eugène Marais in his paper about a claim he and the secretary of state had submitted for travelling expenses after an official visit to Colesberg in the Cape Colony in 1893 the tension between him and the press increased dramatically. The accusation that this was an unwarranted and illegal claim was disputed by Kruger and Marais was accused of libel. The resulting court case was a turning point in Kruger’s relations with the press. Marais was acquitted of libel because the charge in the warrant for his arrest was not fully proved. At the same time the court found that Kruger was not aware of the claim submitted and was therefore not to be blamed, and that although the article in Land en Volk left much to be desired it had been written in the public interest.

The president responded by having a strict new press law drafted which provided for fines for certain press actions as well as a prison sentence of a year without the option of a fine for the use of cartoons to belittle someone. A fierce debate took place on the proposed law in die First Volksraad during which strong opinions were expressed. There was a strong feeling that the bill should have been published first according to the constitution because a press law had never existed in the Republic before, all libel cases having been judged according to the common law. The more conservative members of the Raad felt strongly about unbridled attacks in the newspapers on policy and persons, but it was pointed out by progressive members that the proposed law was radical in that it would stifle freedom of expression in the Republic. Kruger, however, spoke strongly in favour of it and was supported by state secretary Leyds. Before the bill was put to the vote it was pointed out by one of the progressive members, R.K. Loveday, that it was no good to suppress the voice of the press and that proper criticism was good for the country and society. He was supported by Lucas Meyer, the member for Vryheid, who argued that the Transvaalers loved their freedom and that the proposed act would limit their very freedom of expression. However, the conservative members won the day and got their way.

Some of the articles of the act were adopted with rather small majorities, but the act was finally adopted and became operative late in 1893. It was the very first attempt in South Africa to muzzle the press since Lord Charles Somerset had closed down newspapers in the Cape Colony n the 1820s.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

The press law was condemned outright by all the English-language newspapers in the Transvaal except the Standard and Diggers’ News and the Kruger propaganda organ The Press, as well as by Land en Volk, but De Volksstem defended it on the grounds that there was far too much licentiousness in the Transvaal newspapers in writing about official policy and government members. The Star declared that in a country which professed to be republican such a law was unimaginable and pointed out that when the press does its duty towards the public it is essential to sharply criticise the policies and actions of public figures because they occupy positions which affect the wider public. The Transvaal Advertiser used the opportunity to remind its readers that Kruger had narrowly beaten Piet Joubert in the presidential election earlier that year and that he therefore had reason to penalise the journalists whose criticism had nearly cost him the election.

Kruger obviously regarded the government’s right to govern and the independence and very existence of the state as one and the same thing. That is why he virtually saw strong opposition to and criticism of the government as treason against the Republic. Kruger’s attitude towards the press was therefore attributable to a phenomenon which one finds even in the case of modern democratically elected governments, namely an incapacity to distinguish between the state on the one hand and the government of the day on the other. Kruger’s strong belief in the right of the Republic to govern itself according to the wishes of the voters and his own insights and to maintain its independence at all costs was bolstered by his religious belief in the original Transvaal inhabitants as God’s own people.

Keywords: Eugène N. Marais; government advertisements; Land en Volk; libel; loyal criticism; Paul Kruger; press freedom; Press Law; South African Republic (ZAR); subsidisation of newspapers

1. Inleiding

President Paul Kruger het nie ’n oop en hartlike verhouding met die pers in die Zuid- Afrikaansche Republiek (ZAR) gehad nie. Hy het haas enige kritiek op regeringsbeleid en - optrede in die tydgenootlike koerante met die grootste agterdog bejeën en dit trouens feitlik as ’n aanval op die Republiek se onafhanklikheid beskou. Kruger se houding teenoor die pers blyk duidelik uit ’n opmerking van hom in Augustus 1893 tydens ’n Volksraadsdebat in verband met ’n beoogde perswet. By daardie geleentheid het hy die argument gebruik dat koerante mekaar beïnvloed om lasterlik te skryf en dat die land sodoende gedemoraliseer word.1

Artikel 19 van die Grondwet van 1858 het die vryheid van die pers gewaarborg. Dit het gelui: “Vrijheid van [de] drukpers is toegestaan, mits de drukker en uitgever verantwoordelijk blijven voor al de stukken die eerschennis, beleediging of aanranding van iemands karakter bevatten” (Eybers 1918:366). Die woorde “eerschennis, beleediging of aanranding” wat hier gebruik is, word in Engels as “libel, insult or defamation” deur Eybers weergegee. In die Engelstalige pers was kritiek op aspekte van die Kruger-bewind se beleid vroeg reeds algemeen, maar vanaf 1890 het skerp aanvalle op die Kruger-regering ook meer gereeld in die Nederlandstalige pers voorgekom. Dit was veral die geval nadat Eugène N. Marais die redakteurskap van die koerant Land en Volk in Oktober 1890 oorgeneem het (sien Heydenrych 2014).

Wanneer redakteurs of eienaars van koerante in die ZAR wel vervolg is oor iets wat hulle gepubliseer het, is dit kragtens die gemenereg ingevolge die wet op laster gedoen. In 1893 is egter ’n perswet deur die Volksraad aanvaar wat groot ontevredenheid onder

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

koerantredakteurs uitgelok het. Terwyl die wetsontwerp onder bespreking was, het die Transvaal Advertiser verontskuldigend en verontwaardig verklaar: “Up to this time (die einde van Julie 1893) not one English newspaper has been convicted of treason towards the State, and all prosecutions instituted by the Government have signally failed when matters have been carried so far as to proceed to trial.”2 In Mei 1893 is Eugène N. Marais, die redakteur en eienaar van die koerant Land en Volk, egter daarvan aangekla dat hy die President belaster het, en die verloop en uitslag van daardie saak het beslis ’n groot rol gespeel in die regering se besluit om ’n perswet te aanvaar. Die gevolglike Perswet van 1893 was die eerste poging van owerheidsweë in Suid-Afrika om beperkings op die pers te lê sedert lord Charles Somerset in die twintigerjare van die 19de eeu koerante in die Kaapkolonie summier gesluit het.

Dit is opvallend dat D.W. Kruger (1961, 1963) in sy tweedelige biografie van Kruger wel van die streng perswet, nr. 26 van 1896, melding maak, maar nie van die wet van 1893 nie, en dit is ook die geval in die meeste algemene geskiedenisse en persgeskiedenisse. Wet nr. 26 van 1896 is die maatreël ingevolge waarvan die koerant die Critic in daardie jaar vir ses maande verbied is om te verskyn en ’n verbod ook die volgende jaar op The Star van Johannesburg ingestel is (Marais 1962:129–31). Hierdie optrede van Kruger se regering het hom in botsing met die koloniale kantoor van die Britse regering gebring.

Die perswet van 1896 en die optredes van Kruger se regering ingevolge daarvan kan grootliks verklaar word in terme van die krisisatmosfeer wat ná die Jameson-inval aan die einde van 1895 in die Republiek geheers het en die regering se vrees vir verdere bedreiging van die staat se onafhanklikheid. Die doel van hierdie bydrae is om aan te toon dat daar reeds vóór 1895 spanning tussen Kruger en die Transvaalse pers bestaan het, en daarom sluit hierdie bespreking van Kruger se verhouding met die pers in 1895 af.

President Paul Kruger se outokratiese regeringstyl, sy gebrek aan formele opvoeding en sy geloof in die goddelike sanksionering van die Transvaalse volk se onafhanklikheid het veroorsaak dat hy die pers in die ZAR met groot wantroue bejeën het. Hy het koerante se ware rol beskou as dié van handlangers van die staat wie se lojaliteit verkry kon word deur hulle finansieel te beloon. Die gebeure tussen 1890 en 1895 wat hierna bespreek word, sal hopelik hierdie interpretasie bevestig.

2. Faktore wat Kruger se verhouding met die pers bepaal het

2.1 Die subsidiëring van sommige koerante

Een van die faktore wat die verhouding tussen die Krugerregering en die pers nadelig beïnvloed het, was die regering se subsidiëring van sekere koerante deur staatsadvertensies vir publikasie aan hulle toe te ken (Gordon 1970:87). Dit het advertensies van openbare veilings en ander amptelike kwessies ingesluit. Daar was jaarliks ’n pos van £6 000 (later verhoog na £7 000) in die begroting vir hierdie uitgawe wat groot bespreking in die Eerste Volksraad en in die pers uitgelok het. Die groot beswaar daarteen was dat die toekenning van advertensies selektief toegepas is en die indruk gewek het dat die regering sommige koerante sodoende omkoop om hom te steun. Eugène Marais, die jong uitgesproke redakteur van Land en Volk, het in Julie 1892 inderdaad blatant in ’n hoofberig onder die opskrif “De schandelijke omkooping” na hierdie praktyk van die regering verwys. Hy het die subhoof “Ses duisend voor de Presidents verkiezing” daarby gevoeg omdat dit toe minder as ses maande voor die presidentsverkiesing van 1893 was.3 Daarmee het hy geїnsinueer dat Kruger deur middel van die toekenning van regeringsadvertensies aan

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

sekere koerante hulle steun wou bekom om te verseker dat hy vir ’n verdere termyn van vyf jaar as president herkies sou word.

Figuur 1. Die mashoof van The Press.

Drie jaar later het die Transvaal Advertiser insgelyks in die volgende veroordelende trant na die regering se advertensiebeleid verwys: “For many years past the Kruger Government, incited thereto by Mr. Leyds, have arrogated to themselves the right to act with public advertisements as if they were special vehicles designed for the bribery and corruption of a certain number of papers which cannot be called anything else but characterless and unprincipled.”4

Hoewel sommige waarnemers heftig kapsie daarteen gemaak het dat die staat in werklikheid die goedgesindheid van die betrokke koerante “gekoop” het, het Kruger en sommige van sy ondersteuners in die Volksraad die praktyk met hand en tand verdedig. Tydens die Volksraadsdebat van 20 Julie 1892 omtrent die begrotingspos vir advertensies het een lid geargumenteer dat dit niks meer as billik is dat die regering vir die plasing van die advertensies betaal nie, en A.D.W. Wolmarans, ’n vurige ondersteuner van Kruger, het die bewering dat die regering in sekere koerante advertensies plaas om deur hulle verdedig te word, met minagting verwerp.5 By ’n latere geleentheid het W.J. Leyds, die staatsekretaris, ook die stelling in die Eerste Volksraad gemaak dat die regering verplig was om die Nederlandstalige koerante in die ZAR deur middel van advertensies te ondersteun, anders sou hulle ten gronde gaan.6 Hy het bygevoeg dit sou “karakterloos” van die regering wees om koerante te ondersteun wat na sy mening “teen de belangen van het land gaan”.

Lucas Meyer, die lid vir Vryheid, het by dié geleentheid egter daarop gewys dat die feit dat die Britse regering The Times van Londen finansieel ondersteun, nie beteken dat die Republiek se regering iets soortgelyks moet doen nie en dat dit boonop in stryd met die grondwet is. Terselfdertyd het R.K. Loveday, die lid vir Barberton, heftig beswaar gemaak teen die beginsel dat die regering advertensies aan sommige koerante toewys “om de courantschijvers op hun hand te krijgen”. Hy het gewaarsku dat dit misbruik in die hand werk en verklaar dat De Pers in Pretoria in 1890 en 1891 onderskeidelik bedrae van £2 165 en

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

£2405 deur middel van advertensies verdien het en dat die bedrag in die eerste vyf maande van 1892 alreeds meer as £700 beloop het.7 Hy het bygevoeg dat dié bedrae korrek is, omdat hy dit van die staatstesourier se kantoor verkry het. Loveday het die toeken van advertensies aan De Pers veroordeel en na dié blad verwys as “een courant net opgericht door een concessionaris om zand in de oogen der burgers te strooien”.8 Loveday het tydens die debat ook Kruger se woorde by ’n vorige geleentheid aangehaal “dat wij de couranten moesten ondersteunen die ons verdedigen”. Land en Volk het later Kruger se standpunt tydens die debat dat hy “couranten moest betalen om voor de regering te schrijven” as ’n “onrepublikeinsche leer” veroordeel.9

Kruger het egter sy standpunt teen die einde van die debat soos volg gestel: “Er moet een courant zijn om onze zaken aan de gansche wereld bekend te maken. Elk een verdedigde de zijne, moet de Staat ook niet hare zaken verdedigen tegenover zooveel misvattingen en verkeerde voorstellingen van zaken. Ik kan niet tegen een courant zijn als hij zijne opinie schrijft, maar er moet een zijn die onze zaken bekend maakt.”10 Die begrotingspos is uiteindelik met 15 stemme teen agt goedgekeur.11 Die Transvaal Advertiser se kommentaar op Kruger se standpunt was: “There can be little doubt that the President expressed his sincere convictions when he advocated the system of subsidising those newspapers which supported him and his Government […] Mr. President Kruger has acknowledged that his scheme of government cannot be carried out without the aid of a purchased press.”12

Toe sommige van die progressiewe raadslede met syfers vorendag kom om aan te toon hoe skeefgetrek die situasie met betrekking tot die toewysing van advertensies is, het dit Kruger net in sy standpunt gesterk. Daar is aangevoer dat die grootste Nederlandstalige koerant in die Republiek, De Volksstem, die vorige jaar £370 ontvang het en ’n klein plaaslike koerantjie in Soutpansberg, die Zoutpansberg Review, £327. Land en Volk het inderdaad later na die Zoutpansberg Review verwys as ’n Kruger-orgaan wat ’n gedeelte van die begrote bedrag ontvang om die Krugerregering op te hemel.13 R.K. Loveday het ook beweer dat een koerant – ongetwyfeld De Pers – in 1892 £2 076 gekry het van die £4 660 wat bestee is; dus, volgens hom, byna die helfte van die hele bedrag.14

In 1893 het De Pers £2 250 vir advertensies ontvang en De Volksstem ’n bedrag van £1470,15 en in 1895 het drie koerante in Pretoria na bewering altesaam £7 234 deur middel van advertensies verdien.16 Dit was waarskynlik De Volksstem, De Pers en The Press. Gordon wys daarop dat De Volksstem se redakteur in Oktober 1895 openlik erken het dat hy voorkeurbehandeling in verband met die toekenning van advertensies ontvang, maar terselfdertyd ontken het dat dit sy beleid beїnvloed. Hy het geargumenteer dat baie regerings sekere koerante finansieel ondersteun en dat dit nie so immoreel is as wat beweer word nie (Gordon 1970:88). Die geldigheid van dié argument is egter twyfelagtig. Dit is ondenkbaar dat ’n wydgelese koerant soos De Volksstem wat finansiële steun van die regering van die dag ontvang die versoeking sou kon weerstaan om sy weldoener redaksioneel te ondersteun.

Die feit dat ander regerings koerante in ruil vir hul steun beloon, beteken ook nie dat dit moreel korrek is nie. Trouens, De Volksstem-redakteur, F.V. Engelenburg, se uitsprake in hierdie verband bevestig bloot dat dele van die pers in die ZAR hoegenaamd nie vry was nie. Dit word bevestig in ’n brief van iemand met die skuilnaam Een opregte Ezel in Land en Volk in Januarie 1893, terwyl die presidentverkiesing nog aan die gang was. Die skrywer kon dalk Eugène Marais self gewees het, omdat hy dikwels van skuilname gebruik gemaak het. Wat egter opval, is dat die brief onder meer sê dat iemand van Heidelberg by ’n sekere stempunt onder die mense rondgeloop het met De Volksstem “om aan hun leugens voor te lezen en te doen geloven”.17 Hoewel Land en Volk openlik vir Piet Joubert, Kruger se sterkste opponent in die verkiesing, gesteun het, weerspieël hierdie bewering tog hoe

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

algemeen dit aan die ander koerante bekend was dat De Volksstem aktief propaganda vir Kruger se herverkiesing en vir die Kruger-regering in die algemeen gemaak het.

Kruger se uitsprake in die Volksraad in 1893 tydens die bespreking van ’n wetsontwerp op die pers het verder sy opvattings omtrent die pers bevestig. Hy het gesê hy sou nie meer staatspresident kon bly indien hy ’n koerant sou ondersteun “die zou trachten het land te ondermijnen en als het ware als landverrader handelde”. Hy het byvoeg dat dit vir hom slegs gaan oor die staat en sy onafhanklikheid en nie die persoon nie. Later het hy hierop voortgeborduur deur te sê: “[D]e staat moet worden verdedigd en wie zou dat doen indien de staat daartoe geen courant had. In andere staten worden zulke couranten sterk ondersteund. Het zou toch niet goed zijn indien geen enkel nieuwsblad de staat verdedigde, en er vrij spel gelaten werd aan de vyanden van den staat.”18 Dis opvallend dat Kruger hier na die staat verwys en nie na die regering nie. Dis ’n onderskeid wat hy dikwels nie gemaak het nie.

Argumente teen die toewysing van advertensies aan sekere begunstigde koerante het Kruger nie van stryk gebring nie en hy het trouens versoek dat die begrote bedrag na £7 000 verhoog word en herhaal: “Maar om een courant Gouverments advertenties te geven die tracht tweedragt in het land te brengen, en welke courant dus ondersteund zou worden van Gouverments wege, zou ZHEd. nooit kunnen doen, want dan zou hy een verrader en vijand van zijn land gaan ondersteun, en dan was hij niet waard om langer zijn ambt te bekleeden.” Hy het aangevoer dat ’n mens nie sou kon sê dat die bedrag geld aan twee of drie koerante gegee word om die staat te verdedig nie, “maar men kan toch niet verwachten de couranten dit zouden doen zonder ondersteuning”.19 Dit kom neer op ’n erkenning dat ’n koerant wat die regering steun, finansieel beloon moet word.

Afgesien van De Volksstem en plaaslike blaadjies is ook aan De Pers advertensies toegeken. Onderaan die banierhoof op De Pers se voorblad het trouens dié woorde verskyn: “Authorised to publish all Government notices”.20 Gevolglik is De Pers deur sommige Volksraadslede met groot afkeer bejeën, en ook baie lede van die publiek en die redakteurs van die ander Transvaalse koerante het vyandig teenoor die blad gestaan. Die antipatie het ook gespruit uit die feit dat dié weekblad en sy Engelse weergawe, The Press, in 1889 op die been gebring is deur die spekulant en nyweraar A.H. Nellmapius (Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek – hierna afgekort as SABW – IV 1981:427). Hy was ’n groot vertroueling en ondersteuner van Kruger en sy uitdruklike doel met die blad was om Kruger se politiek te steun. Ná Nellmapius se dood in 1893 het die mynmagnaat J.B. Robinson die twee koerante gekoop (SABW, I 1976:910). Hy was ook ’n geesdriftige ondersteuner van die President. Sowel De Volksstem as Land en Volk het De Pers as die algemeen erkende orgaan van die regering beskou (Gordon 1970:xvii). So groot was die afkeer van die propagandistiese aard van De Pers dat ’n briefskrywer in die Transvaal Advertiser selfs na die koerant verwys het as “The Kruger concessionaire sheet”.21

Inligting verskaf deur die eerste redakteur van De Pers en The Press, B. Gluckstein, in twee briewe wat in Januarie 1893 in Land en Volk verskyn het, het die bevoordeling van dié koerante en die agterdog bevestig en die wantroue teenoor De Pers verder aangeblaas.22 Gluckstein vertel in die eerste brief dat hy deur Nellmapius versoek is om ’n nuusblad “in de belangen van het Gouvernement” op die been te bring. Hy het ingestem op voorwaarde dat hy die regering slegs op die breë politieke beginsel van die verdediging van die staat se onafhanklikheid en met inagneming van die belange van alle dele van die publiek sou ondersteun. Daarom het hy die reg voorbehou om die regering te kritiseer indien sy optrede nie die hele volk tot voordeel strek nie, of indien dit in die algemeen nadelig vir die staat se belange was. Aanvanklik het alles goed verloop en daar was geen poging om aan Gluckstein voor te sê wat hy mag skryf nie. Hy het egter na ’n ruk uitgevind dat valse en

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

eensydige inligting tot sy beskikking gestel is ten einde Kruger se regering in ’n goeie lig te stel. Die vernaamste bronne van beriggewing was volgens hom eerstens die President self, by wie se woning hy dikwels inligting aangevra het, die staatsekretaris W.J. Leyds, wat hom dikwels van nuus voorsien het, en Nellmapius. Hy het tot die slotsom gekom dat die redakteur van De Pers nie ’n bevoegde joernalis moes wees nie, maar iemand wat geen gewete besit nie en, soos hy dit stel, iemand “die niets om gaf om te liegen en te bedriegen op instruksies zijner meesters”. Tydens ’n hofgeding wat ná sy ontslag aanhangig gemaak is, het dit geblyk dat verskeie konsessiespekulante belange in die blad gehad het en dat hulle Nellmapius van geld voorsien het. Hy het bevestig dat die koerant ook jaarliks geld van die regering ontvang het wat gedeeltelik vir regeringsadvertensies betaal is en dat dit na sy mening bo enige ander koerant bevoordeel is.

Die “kliek” van konsessionarisse, soos Gluckstein dit noem, het uiteindelik besluit om van hom ontslae te raak en Leo Weinthal, ’n steendrukker, wat toe in die staatsdiens was, is in sy plek aangestel. Gluckstein het selfs beweer dat staatsamptenare vir sowel De Pers as die staat werk en die koerant gevolglik as Kruger-orgaan gebruik om sy kandidatuur in die veldtog om die presidentsverkiesing te bevorder en sy teenstanders swart te smeer. Valse gerugte oor Piet Joubert, Kruger se vernaamste opponent in die presidentsverkiesing, het volgens Gluckstein by De Pers hul oorsprong gehad en is deur die kliek van konsessionarisse gefabriseer. Weinthal was ook korrespondent van die Johannesburgse blad Standard and Diggers’ News en was die Pretoriase korrespondent van die nuusagentskap Reuters.

In sy tweede brief het Gluckstein beweer dat Weinthal inligting wat hy van sekere informante na aan Kruger en van Reuters ontvang het, aan ander Transvaalse koerante gestuur het, onder meer aan Standard and Diggers’ News in Johannesburg wat Kruger gesteun het. Gordon haal trouens korrespondensie van 1899 uit die Leyds-argief aan wat klinkklaar bewys dat Standard and Diggers’ News finansieel deur die regering gesteun is (Gordon 1970:88), en dit was lank voor 1899 alreeds die geval (Cutten 1935:63). Gluckstein verwys ook na samespanning in die Republiek wat verhoed het dat sekere bedrogkwessies openbaar gemaak word. Hy het in hierdie verband onder meer gevra waarom die konsessionaris Edouard (of Edward) Lippert, die houer van die omstrede dinamietkonsessie, nie vir smokkelary gearresteer word terwyl hy dinamiet onwettig onder die benaming “guhr impregné” invoer nie, en waarom aan Frikkie Eloff, die President se skoonseun, onwettige konsessies toegeken word. Boonop het hy gesê dat die koerante onder die invloed van die kliek daagliks meer word en noem in dié verband koerante op die platteland soos Zoutpansberg Review en Middelburg News.

Gluckstein het weliswaar ’n grief teen Nellmapius gehad en hy mag wel oordryf het, maar daar moes ’n kern van waarheid gesteek het in wat hy gesê het omtrent die rol van konsessionarisse in verband met sekere koerante in die Republiek, omtrent die ontstaansgeskiedenis van De Pers en The Press en oor die bevoordeling van sommige koerante. Hy het immers uit persoonlike ondervinding by De Pers gepraat en waarskynlik dinge openlik by die naam genoem waaroor andere gehuiwer het om te praat. Sy bewerings is ook nooit van owerheidsweë ontken nie. Sy twee briewe in Land en Volk gee dus ’n rare kykie in die binnewerkinge van die pers in die ZAR en beklemtoon die feit dat daar druk op sommige koerante geplaas is om Kruger te steun en sy beleid en optrede goed te praat. Dat die President hulle sou steun deur onder meer toe te sien dat advertensies aan hulle toegeken word, was dus hoegenaamd nie vergesog nie.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

2.2 Land en Volk, Kruger se reisrekening en die lasterklag teen Eugène Marais

In die loop van 1893 het ’n konfrontasie tussen Kruger en die redakteur van Land en Volk, Eugène Marais, voorgekom wat uiteindelik ernstige implikasies vir die vryheid van die pers in die ZAR gehad het. Marais is naamlik daarvan aangekla dat hy Kruger belaster het en die kwessie het uiteindelik in die hof gaan draai. Die aangeleentheid is kortliks in Heydenrych (2014) behandel, maar dit is nodig om hier ’n bygewerkte weergawe daarvan te gee, omdat dit in die konteks van die president se verhouding met die pers van beslissende belang was.

Op 11 Mei 1893 het ’n hoofberig in Land en Volk verskyn wat groot opspraak verwek het en daartoe gelei het dat Paul Kruger die redakteur en eienaar van die koerant, Eugène Marais, vir laster gedagvaar het. Marais was een van Kruger se felste kritici en het alreeds met Kruger gebots nog voordat hy op 19-jarige ouderdom in Oktober 1890 redakteur vanLand en Volk geword het.23 Terwyl hy in 1889 deeltyds verslaggewer en rubriekskrywer vir die Transvaal Advertiser was, het hy naamlik toevallig tydens ’n pouse in die Volksraad die voorsitter iets hoor sê wat hy gepubliseer het en in ’n rubriek kommentaar op gelewer het. (Du Toit 1940:25–8; Nienaber-Luitingh 1962:21). Hy is gevolglik ’n ruk lank op voorstel van die President toegang tot die persgalery in die raad geweier.

Figuur 2. Eugène Marais (links) saam met J. de V. (Jimmy) Roos nadat hulle as vennote die koerant Land en Volk in 1891 oorgeneem het.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Marais was oortuig dat hy, as die enigste redakteur van ’n koerant in die ZAR wat ’n gebore Transvaler was,24 by uitstek die reg gehad het om lojale kritiekte lewer op wat hy as gebreke van die Kruger-bewind gesien het. Hy het naamlik in dié verband neergesien op De Volksstem se redakteur, F.V. Engelenburg, ’n Nederlander van geboorte, wat kort ná sy aankoms in Suid-Afrika in 1889 redakteur van dié koerant geword het (SABW, I 1976:288), en ook op Leo Weinthal, redakteur van De Pers en The Press vanaf 1893, wat in 1887 van Port Elizabeth na die Republiek verhuis het (SABW, I 1976:910). In regeringskringe, en veral van die kant van Leyds, die invloedryke staatsekretaris, is mense wat in die Kaapkolonie hul opvoeding gehad het – soos die geval met Eugène Marais was – met agterdog bejeën, omdat hulle van “Engelsgesindheid” verdink is (Swart 2003:78–9). Hierdie faktore, gekoppel met Marais se volgehoue en uitgesproke kritiek, het ’n belangrike rol gespeel in die lastereis wat teen hom ingestel is.

2.2.1 Die aggressiewe aard van Eugène Marais se kritiek teen Kruger

Marais se botsing van 1893 in die hof met Kruger het ’n lang aanloop gehad. Daar is alreeds verwys na die konfrontasie met Kruger voordat hy in Oktober 1890 redakteur van Land en Volk geword het, maar as redakteur het sy uitgesprokenheid en onkonvensionele joernalistieke styl hom opnuut ongewild by die President gemaak. Sommige van sy aanvalle op Kruger het ’n baie persoonlike kleur gehad en kon as beledigend opgeneem word. Hier volg ’n paar voorbeelde van hierdie soort neerhalende kritiek.

Vroeg in 1891 het hy Kruger genadeloos gekasty omtrent die sogenaamde spaaiderskandaal van 1890–91. Toe Kruger weier om die aanvaarding van spaaiders as geskenke deur Volksraadslede vir hul ondersteuning van die Selati-spoorwegkonsessie in die Volksraad te veroordeel, skryf Marais onder ’n skuilnaam sarkasties in Land en Volk: “Di President […], almal seg: Ja di Raadslede het di persente (sic) aangeneem, mar hulle het ni hulle stem daarvoor verkoop ni.”25 Hy haal selfs ’n Bybelvers uit Prediker aan om Kruger by te kom; in die Afrikaanse Bybelvertaling van 1983 lui dit: “’n Omkoopgeskenk vernietig die goeie oordeel” (Prediker 7:7b).

In verband met die toekenning van ’n konsessie aan Kruger se skoonseun en private sekretaris, Frikkie Eloff, noem hy The Press “De Engelsche uitgave van de Pest [sy bynaam vir De Pers], Joodsche orgaan van ZHEd. den Staatspresident en van den heer Eloff”.26 Dié opmerking spruit uit die feit dat Leo Weinthal, die redakteur van De Pers, van Duits-Joodse afkoms was. Nog ’n opmerking oor die Eloff-konsessie lui: “Over het algemeen, wat kan men verwachten van een President die zijn eigen volk van zich verstooten heeft en zijn vertrouwen aan Joden en vreemdelingen geschonken heeft. Voorwaar een fraaie President voor eene Republiek wier vrijheid met bloed gekocht werd.”27

Toe Kruger in 1892 sy eie salaris van £8 000 in die Eerste Volksraad verdedig, skryf Marais: “Dingen zijn al zoo verregaande in deze Republiek op het oogenblik dat het het land beter zou betalen Mnr. Kruger liever £16 000 per jaar te betalen op voorwaarde dat hij aftree as President, dan £8 000 per jaar om zijne diensten voort te zetten.”28

Oor die aanklag van gekwetste majesteit teen die eienaar van die Transvaal Advertiser skryf Marais uitdagend: “Waarom laat ZHEd. toch niet den editeur van Land en Volk arresteeren? Hebben wij dan niet meer gezegd dan de Engelsche courant gewaagd had?”29

Nadat Kruger by geleentheid in die Volksraad beweer het hy is beledig en uit die raadsaal gestorm het – iets wat meermale gebeur het – skryf Marais: “De burgers worden echter moeg van dit soort toneel.”30

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Omtrent die aanstelling van Nederlanders in belangrike staatsposte skryf hy: “Wat help dit om in harnes (sic) te bly vir die Suid-Afrikaanse saak, terwyl Paul Kruger hemself omring met Hollanders – die eenigste waaragtige vyande van di Repubiek?”31 En nog venyniger was sy opmerking: “(M)aar nu heeft hij [Kruger] een lot dronklap Hollanders die best schrijven wanneer zij in de ‘Horrors’ zijn, en een lot Jooden voor baasen die steelen waar zij kunnen bijkomen.”32

Voordat Kruger as wenner van die presidentsverkiesing van 1893 aangewys is, skryf Marais: “Wij moeten aantoonen en bewijzen waarom Paul Kruger vandag onwaardig is langer President van de Zuid-Afrikaansche Republiek te blijven.”33 En ná die verkiesing het hy verskeie kere bewerings van bedrog gedurende die stemproses gemaak en sonder meer beweer dat Piet Joubert die verkiesing sou gewen het indien dit eerlik en regverdig deurgevoer was34 en elke onwettige stem vir Paul Kruger uitgegooi was.35

Bostaande is slegs sommige van die veroordelende kommentare van Eugène Marais op Kruger se presidentskap. Dit was dus nie ’n verrassing toe Marais al in April 1893 beweer het dat Land en Volk se kritiek tot veel bespreking in die uitvoerende raad aanleiding gegee het en dat sy posisie as redakteur onseker was omdat hy aangekla kon word nie.36 Die aanklag het kort hierna gekom as gevolg van kritiek op Kruger in Land en Volk.

2.2.2 Die onmiddellike aanleiding tot die hofgeding en die uitslag

Die gebeure wat onmiddellik aanleiding tot die regsgeding gegee het, het soos volg verloop. Op 11 Mei 1893 het ’n hoofberig in Land en Volk verskyn waarin skerp kritiek gelewer is op ’n eis wat vir ’n amptelike reis deur president Kruger en staatsekretaris Leyds na Colesberg en terug ingestel is.37 Hulle het naamlik vroeg in April per trein Colesberg toe vertrek om die Britse hoë kommissaris, sir Henry Loch, vir samesprekings daar te ontmoet. Die Kaapse spoorlyn deur die Oranje-Vrystaat na Pretoria was al sedert September 1892 in werking en hulle het per spesiale trein gereis wat deur die Kaapse regering tot hul beskikking gestel is. Hulle het dus geen reiskoste gehad nie, maar desondanks het die eis ook ’n item vir die huur van ’n rytuig en perde bevat.38 Dit was wettig vir regeringslede wat in amptelike hoedanigheid reis om eise vir reiskoste in te dien, maar dit was bekend dat daar dikwels van sulke eise misbruik gemaak is. Volksraadslede het byvoorbeeld op een rondreis verskeie plekke en gemeenskappe besoek, maar vir reiskoste na elke plek en terug geëis. Die Transvaal Advertiser het met verwysing na dié praktyk sinies opgemerk: “Thus are ‘travelling expenses’ daily manipulated throughout the State, and no one seems any the wiser.”39

Die eis vir Kruger-hulle se reis is ná hulle terugkeer by die ouditeur-generaal ingedien, maar hy het aanvanklik geweier om dit uit te betaal. Dié amptenaar het dit na die President toe geneem en hom daarop gewys dat hulle per trein gereis het en dat die eis vir rytuig en perde onreëlmatig was. Kruger het geantwoord dat hy niks daarvoor wou hê nie, maar slegs geregtig was op die toelae van £2 per dag wat die wet toelaat.40 Kort nadat Kruger-hulle teruggekeer het, het ’n hoofberig op 11 Mei 1893 in Land en Volk verskyn waarin Eugène Marais dié vraag in verband met die eis gestel het: “Wat nu kan men dat noemen? Is het niet een poging tot bedrog? […]. Was het niet eene poging van den heer Kruger en Dr. Leyds of hun gemachtigden om onder valsche voorwendsels geld van den Staat te krijgen?”41 Marais het ook daarop gewys dat Kruger en Leyds in die Kaapkolonie die gaste van die Kaapse regering was “en gedurende al dien tijd hebben zij geen enkele sixpence voor reis of verblijfkosten uit hun eigen sak betaald”. Hy het bygevoeg: “Nu komt bij ons de vraag op: wanneer zullen die menschen tevrede zijn? […] [D]e President had een salaris van achtduizend pond per jaar en dan moet er nog eene poging zo als deze aangewend worden om een paar pond uit den staat te krijgen.”42

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

’n Paar weke ná die verskyning van die hoofberig is Marais daarvan beskuldig dat hy Kruger krimineel belaster het. Hy is gearresteer en op borgtog van £50 vrygelaat.43 W.J. Fockens, die sekretaris van die Eerste Volksraad, het alles wat in die artikel gesê is, bevestig, behalwe die suggestie dat Kruger van die onregmatige gedeelte van die eis bewus was. Marais het daarom voorgestel dat slegs Leyds in die geval van die Colesberg-reis as skuldig beskou moet word en verklaar dat hy ander getuienis het van gevalle waar nog groter bedrog gepleeg is waarvan Kruger wel moes geweet het. Die vervolging het egter geweier om hom die geleentheid te gee om hierdie dinge in ’n ope hof te bewys.44

Op 20 Julie 1893 het Marais in ’n hoofberig gekla dat die saak nog in die lug hang; as Kruger egter tevrede is om te berus by wat oor hom in verband met die eis gesê is, sal hy ook tevrede wees. Hy waarsku egter: “Wij zullen nooit stil blijven. Nogmaals dagen wij den heer Kruger uit om met zijn zaak voort te gaan.” Hy beweer ook dat hy nog verdere dinge kon bewys, indien nie in die hof nie, dan in Land en Volk. Dan vra hy Kruger om hom die geleentheid te gee om sy getuienis voor die hof te bring.45

Die saak het egter steeds gesloer en uit frustrasie het Marais die oorspronklike hoofberig op 10 Augustus 1893 woordeliks herhaal. Saam daarmee het hy ’n brief van 1 Augustus 1893 gepubliseer wat aan die President gerig was. Hy het hom beroep op sy burgerskap as gebore Transvaler en die President aan die aantyging in die redaksionele artikel van Mei herinner. Hy het daarop gewys dat die saak voor die landdros van Pretoria sou dien en dat die enigste twee getuies vir die vervolging aangehoor is. Die saak is egter uitgestel om hom in staat te stel om sy getuienis in orde te kry. Hy het beweer dat hy onmiddellik die name van sy getuies aan die vervolging oorhandig het en dat die saak syns insiens binne ’n week afgehandel kon gewees het, maar dat hy sedertdien nog niks daaromtrent verneem het nie. Hy het aangevoer dat dit sy verdere loopbaan sou belemmer indien hy sou toelaat dat daar ’n klad op sy naam bly. Hy het Kruger gevolglik versoek, “indien gij eenig gevoel van eer bezit”, om aan die staatsprokureur opdrag te gee om hom in die geleentheid te stel om sy getuienis voor die hof te bring en sy verdediging aan die publiek bekend te maak. Hy het bygevoeg dat dit ook in die president se belang was om die saak af te handel.46 Kruger het egter nie op hierdie brief gereageer nie.

Op 17 Augustus skryf hy weer uitdagend: “Zal het volk nu niet iets doen om uit te vinden of Land en Volk een leugenaar is of niet? Kan een vrije volk zulk een perzoon [soos Kruger] aan zijn hoofd verdragen …?”47

Vroeg in Oktober 1893 het die saak uiteindelik voor landdros Schutte van Pretoria gedien. Afgesien van die ouditeur-generaal is 15 ander getuies gedagvaar, die meeste van hulle amptenare wat Kruger al by geleentheid op sy reise vergesel het. Vrae is ook aan hulle gestel omtrent ’n reis van Kruger na Vryheid die vorige jaar ten einde die prosedures met betrekking tot uitgawes in geval van sulke reise vas te stel.48

Op 12 Oktober 1893 is uitspraak gelewer. Landdros Schutte het verklaar dat twee kwessies ter sprake was. Die eerste was of die woorde deur Marais in die artikel van Mei 1893 Land en Volk gebruik lasterlik was. Tweedens, indien dit lasterlik was, met watter doel dit geskryf is. Die woorde, het hy bevind, was wel skerp, maar indien op die verklarings van die ouditeur-generaal en andere gelet word, was die President nie te blameer nie. Die rekeninge is sonder sy opdrag of medewete uitgemaak en is deur die staatsekretaris gesertifiseer. Land en Volk se beskuldiging het na sy mening dus eerder op die departement wat die eis moes hanteer as op die President persoonlik betrekking gehad. Hy het bevind dat wat die reis na Vryheid betref, die President sy rekening volgens die wet ingestuur het en slegs twee perde wat tydens die reis gekoop is, moes nie in die rekening gewees het nie.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

’n Meervoudige bevinding was dus volgens die landdros nodig. Eerstens was die President persoonlik nie van die rekeninge bewus nie en hy is dus nie te blameer nie. Tweedens is die beskuldiging in die lasbrief vir Marais se inhegtenisneming ook nie ten volle bewys nie. Derdens, hoewel die koerantartikel veel te wense oorlaat, is dit in die openbare belang geskryf, dus was dit nie ’n persoonlike aanval op die President nie. Daar was ook nie genoegsame gronde in die beëdigde verklarings of in enigiets wat in Land en Volk verskyn het, om die beskuldigde te laat arresteer nie. Marais is dus onskuldig verklaar.49

Figuur 3. Die berig met die opskrif "Onskuldig” in Land en Volk

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Nodeloos om te sê, was Marais hoog in sy skik met die hof se uitspraak. In ’n hoofberig het hy in ’n spesiale uitgawe van Land en Volk daarna in vetdruk die subhoof “Onskuldig” gebruik.50

Die Transvaal Advertiser se redakteur het daarop gewys hoe belangrik die uitspraak vir die pers in die ZAR was en verklaar: “This is not the first time that Government has failed in its endeavour to muzzle the Press of this Republic or destroy the influence which it legitimately exercises over the people.” Hy het die aanklag van gekwetste majesteit teen Marais beskryf as hoogverraad, wat in die meeste lande beskou word as die ernstigste moontlike misdaad teen die staat en wat normaalweg in die hoogste hof van ’n land verhoor word. In die Republiek word hierdie aanklag egter in ’n laer hof deur ’n landdros verhoor, wat as bewys dien dat dit as ’n mindere oortreding beskou word. Etlike gevalle van gekwetste majesteit het die voorafgaande klompie jare in die Republiek voor landdroste gedien en deurgaans is die aanklagte laat vaar as gevolg van die bevinding van ’n jurie of omdat die voorondersoek nie voldoende prima facie-getuienis opgelewer het om die aanklag te substansieer nie. Dit dui daarop dat dié klag alte maklik in die ZAR uit vrees vir kritiek in die pers aanhangig gemaak word.51

Nog voordat die uitspraak van die hof bekend was, het ’n nuwe bedreiging vir die vryheid van die pers egter sy verskyning gemaak.

3. Die aanneming van die Perswet en die reaksie daarop

3.1 Die debat oor die wetsontwerp in die Eerste Volksraad

Terwyl die hofsaak teen Marais nog aan die gang was is ’n konsepwet op die drukpers in Junie 1893 deur die staatsekretaris namens die uitvoerende raad voor die Eerste Volksraad gelê met die versoek dat dit onmiddellik goedgekeur word weens die dringende noodsaaklikheid daarvan.52 Dit was getitel “Conceptwet tot regeling van laster en smaad in publiek geschrift”. Uiteindelik het dit in die omgang as die Perswet bekend geword.

Daar kan weinig twyfel bestaan dat Eugène Marais se ongebreidelde kritiek op die Kruger- bewind die aanleiding tot die aanneming van die wetsontwerp was. Dit is nie toevallig dat die uitvoerende raad op 27 Mei 1893 besluit het om die wetsontwerp na die Volksraad te verwys nie. Dit was net 16 dae ná die gewraakte oorspronklike berig in Land en Volk omtrent die reisrekening verskyn het. Marais het trouens self in ’n kort hoofberiggie ná die goedkeuring van die wet onder die opskrif “Hou-jou-bek-wet” geskryf: “De wet is natuurlijk op Land en Volk bedoeld […].” Hy het bygevoeg dat hy die gevangenis as meer eervol sal beskou “dan door gedurig stilzwijgen een zedelijke leugenaar voor zijn eigen volk te worden”.53 ’n Week later skryf hy: “De heer Kruger heeft ook goede grond om tegen de drukpers te zijn, zooals voldoende zal blijken uit de zaak tegen den Editeur van Land en Volk ingesteld.”54 Nadat die wet aangeneem is, publiseer hy die teks van die wet met dié opmerking daarby: “Hier is de Wet zooals door de Kruger meerderheid van de Eersten Raad aangenomen om Land en Volk te doen zwijgen.”55 Standard and Diggers’ News het ook beaam dat die wet die gevolg van Marais se uitgesproke kritiek was deur ná die aanneming daarvan te skryf: “Between the lines one reads special legislation for Land en Volk, and the youthful Eugene N. will have to mind his p’s and q’s.”56

Tydens die bespreking van ’n moontlike wet op die pers in die Eerste Volksraad in Junie 1893 was daar uiteenlopende menings. Verskeie lede het die dringendheid van so ’n wet beklemtoon. Die voorsitter het daarop gewys dat alle konsepwette volgens die grondwet drie

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

maande voor die behandeling daarvan in die staatskoerant gepubliseer moet word, maar dat hierdie bepaling nie hoef nagekom te word as die kwessie waaroor dit handel baie dringend is nie. Wat die wenslikheid van so ’n wet betref, het J. de Clerq, die verteenwoordiger vir Middelburg en een van die konserwatiewe lede, verwys na die “onredelijke en lasterlijke courant geschrijf” wat onmiddellike bespreking noodsaak. Hy is gesteun deur Jan Lombaard, nog ’n groot Kruger-ondersteuner, wat aangevoer het die wet is dringend noodsaaklik, want “het is schandalig zooals in sommige nieuwsbladen te keer gegaan [word]. Leugen en laster worden schaamteloos verspreid […].” In reaksie hierop het C.B. Otto, die lid vir Zeerust, die grondwet aangehaal, wat bepaal dat die vryheid van die pers toegelaat word solank eienaars en redakteurs aanspreeklikheid aanvaar vir wat hulle geskryf het, en dat ’n basiese reg van die volk deur die beoogde wet aangetas sou word. Hy is gesteun deur Paul Maré, die lid vir Soutpansberg, wat ’n heftige aanval op die voorgestelde wet gemaak het. Maré het die kwessie as gewigtig bestempel, “want deze wet is bedoeld als beperking van de vrije uiting der meening in openbaar geschrift”.57 Carl Jeppe, die lid vir die Johannesburgse goudveld, het verklaar dat hy nie kon insien waarom daar met hierdie saak soveel haas moet wees nie en dat die heersende omstandighede geen gegronde rede is om van die publisering van die wetsontwerp drie maande voor die tyd af te wyk nie. Die voorsitter het egter volgehou dat hy die wet as dringend noodsaaklik beskou.58 En in ’n brief in die Transvaal Advertiser het iemand dadelik verklaar: “The Krugerites have now in their wisdom determined to throttle the press.”59 Dis egter opmerklik dat die Volksstem ten gunste van so ’n wet was, want in ’n redaksionele artikel verklaar die redakteur dat daar ’n behoefte aan so iets is omdat dit “tegen beleediging en laster” gemik was.60 Hy voeg by: “Er is in den laatste tijd heel wat in onze couranten geschreven dat, hetzij waar maar onnodig, hetzij schadelijk voor publikatie was.”

Nadat ’n mosie die volgende dag voorgestel is dat die wetsontwerp in oorweging geneem word sonder die vereiste voorafgaande publikasie in die Staatskoerant, het die paar lede wat Manfred Nathan noem “the noble half-dozen” (Nathan 1941:75) daarteen gestem. Hulle was R.K. Loveday, L. de Jager, Lucas Meyer, Carl Jeppe, Paul Maré en S.W. Burger. Die mosie is egter aanvaar.61

In die debat daarna het Kruger die mening uitgespreek wat alreeds hier bo genoem is, dat die “lasterlijke onwaarheden” wat deur middel van die drukpers versprei word, daarop bereken is om die volk te demoraliseer. Die een publikasie hits die ander aan “en het is vreeselijk zooals velen zich in publiek geschrift vergeten” en ’n einde moet hieraan gemaak word. Die wet is geensins bedoel om die werklike vryheid van mening en kritiek aan bande te lê nie, het Kruger gesê, maar om die verspreiding van “schandelijke leugen en lastertaal” teen te werk, en geen fatsoenlike koerantredakteur sal beswaar maak om hom aan hierdie wet te onderwerp nie.62

Leyds het Kruger gesteun deur daarop te wys dat daar memories was wat versoek dat die wet op kriminele laster verbeter word. Die bestaande wet op laster, het hy beweer, is heeltemal onvoldoende. Die hoogste boete vir kriminele laster is £50 en gevangenisstraf kan slegs in hoogs uitsonderlike gevalle opgelê word. Die regering beskou die wet dus as noodsaaklik.63

Loveday het sy standpunt herhaal dat die wetsontwerp eers aan die volk voorgelê moet word deur dit te publiseer. Hy het daarop gewys dat nie net die dienende president en sy regering nie, maar ook Piet Joubert in die aanloop tot die presidentsverkiesing belaster en swartgesmeer is deur daardie gedeelte van die pers wat gesubsidieer word.64

Die algemene strekking van die konsepwet is egter met ’n groot meerderheid goedgekeur. Dit is daarna na ’n gekose komitee van drie lede vir nadere ondersoek verwys. Al drie

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

komiteelede was sterk Kruger-ondersteuners, naamlik A.D.W. Wolmarans, J. Lombaard en J. de Clerq.65

Die komitee het uiteindelik in Augustus 1893 ’n konsepwet voorgelê wat in oorleg met die regering opgestel was.66 Die konsepwet het uit vyf artikels bestaan, waarvan die eerste twee redelik onskadelik was. Dit het bloot vereis dat ’n skriftelike beëdigde verklaring vir elke koerant by die kantoor van die staatsekretaris ingedien word wat die naam van die koerant, die redakteur, die uitgewer en eienaar verstrek. Die naam van die uitgewer moes ook aan die einde van elke koerant verskyn en ’n kopie van elke uitgawe moes aan die staatsekretaris gestuur word. Artikel 3 het verwys na stukke in koerante wat oproer verwek of op “seditie (muiterij) of eerschennis, beleediging of aanranding van iemands karakter” neerkom en waarvoor die drukker en uitgewer verantwoordelik is. Artikel 4 het gehandel oor die belastering van iemand se naam “door ten laste legging van een bepaald feit” met die doel om die persoon te benadeel. Artikel 5 het betrekking gehad op die verspreiding en tentoonstelling van “teekeningen of afbeeldingen” wat iemand se karakter benadeel. By die eerste twee artikels is ook ’n geldelike boete van hoogstens £25 of tronkstraf van hoogstens twee maande vir oortreding van die artikel voorgestel, by artikel 3 tronkstraf van hoogstens 12 maande sonder die opsie van ’n boete, by artikel 4 ’n boete van hoogstens £150 of gevangenisstraf van hoogstens ses maande. In die geval van Artikel (5) is slegs tronkstraf van een jaar sonder die opsie van ’n boete voorgestel.67 Dit was dus ’n streng wet wat bedoel was om laster in geskrifte strafbaar te maak.

Tydens die debat in Augustus oor die konsepwet in die Eerste Volksraad het die meerderheid lede dit gesteun. Daar is egter deur sommige lede op swakhede in die konsepwet gewys. Paul Maré het byvoorbeeld opgemerk dat daar oorvleueling met ander wette sal wees omdat oproer en sedisie alreeds kragtens ander wette strafbaar was en dit nou ook in hierdie wet die geval is. Twee lede het beginselbesware geopper. R.K. Loveday het aangevoer dat dit nie baat om die stem van die pers te onderdruk nie en dat behoorlike kritiek baie goed vir ’n land is. Hy het aangevoer dat as die wet aangeneem word soos bewoord, daar ’n koerant oorkant die landsgrens in die Vrystaat of elders opgerig en oor die land versprei sou word met meer lasterlike dinge as wat alreeds in die pers voorkom. Hy het ook nogmaals daaraan herinner dat die raad volgens die grondwet nie ’n wet mag maak sonder om die wetsontwerp vooraf te publiseer nie. Hy het daarop gewys dat daar ook ná die anneksasie in 1877 ’n poging was om so ’n wet te maak, maar dat die volk van een end van die land tot die ander daarteen gekant was.68 Lucas Meyer, die lid vir Vryheid, het aangevoer dat die wet ’n ingrypende inbreuk op die regte van die volk maak en dat die volk hul vryheid so lief het dat die beoogde wet juis hul vryheid van uitdrukking en mening sal beperk. Hy het toegegee dat ’n aantal memorialiste so ’n wet versoek het, maar was van mening dat die oorgrote meerderheid van die volk niks daarvan weet nie en dat die wetsontwerp daarom eers gepubliseer behoort te word.69 Kruger het tydens die debat gesê so ’n wet was lankal nodig en dit hoef ook nie meer voor die publiek gebring te word nie, want “Elk weet uit zijn natuur dat hij geen laster mag schrijven, maar de een noodzaakt de ander er toe, waarom zal de Raad de wet dan uitstellen?”70

Die wet is uiteindelik binne dae goedgekeur. Nietemin is sommige artikels met baie klein meerderhede aangeneem. Artikels (1) en (2), wat die minste omstrede was, is wel met 17 stemme teen ses aangeneem, maar artikel (3) met 13 stemme teen tien, artikel (4) met 12 stemme teen 11, en artikel (5) met 11 stemme teen tien.71 Die lede wat in die derde lesing teen die aanneming van die wet gestem het was Schalk Burger, G. de Jager, L. de Jager, Paul Maré, Lucas Meyer, Carl Jeppe en R.K. Loveday.72

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Figuur 4. Die teks van die Perswet

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

3.2 Perskommentaar op die Perswet

Dit is veelseggend hoe uiteenlopend die verskillende koerante op die wet gereageer het. Die drie koerante wat Kruger in die algemeen gesteun het, naamlik De Volksstem, Standard and Diggers’ News en The Press, het geen beginselbesware daarteen gehad nie. Reeds in Junie 1893, nadat die moontlikheid van so ’n wet die eerste keer bespreek is, het De Volksstem in ’n buitengewoon lang hoofberig so ’n maatreël “tot bestrijding van beleediging en laster” verwelkom.73 Die hele artikel handel egter oor laster teen individue en dit verwys na “het recht van een individu om in het openbaar kritiek uit te oefenen over de daden of gedragingen van een ander individu” en nêrens kom die reg van kritiek op regeringsbeleid en -optrede ter sprake nie. Nadat die wet aangeneem is, het De Volksstem se redakteur dit verwelkom omdat dit syns insiens sou lei tot “de beteugeling der bandeloosheid die ook in ons land enkele persorganen kenmerkt”. Dié opmerking was ongetwyfeld op Land en Volk gemik. Na De Volksstem-redakteur se mening was die Volksraad geregverdig en verplig om afsonderlike en streng strawwe vir oortredings van “laster, belediging, smaad, hoon of oproer en dergelijke misdaden” in ’n nuwe wet goed te keur, selfs al was dit volgens die gemenereg strafbaar. Hy kan dus nie saamstem met die meerderheid van die ander redakteurs wat moord en brand skree oor die wet nie. Sy enigste kritiek was gerig op die swak bewoording van die wet en dat daar gepraat word van die drukker, die uitgewer, die verantwoordelike uitgewer en die eienaar van ’n koerant sonder om duidelik tussen hierdie persone se hoedanighede te onderskei, en hy kon nie begryp waarom in sommige gevalle net één van hulle aanspreeklik is en in ander gevalle hulle almal nie. Hy stel byvoorbeeld met betrekking tot artikel (1) die vraag wie by oortreding daarvan gestraf moet word – die redakteur, of die uitgewer of die eienaar of eienaars, of almal tegelyk? Uit ’n regstegniese oogpunt beskou hy die wet gevolglik as ’n totale mislukking. Die bedoeling van die wetgewer kan hy volkome begryp, maar die uitvoering daarvan in terme van formulering laat veel te wense oor.74

Standard and Diggers’ News het hom aan die kant van De Volksstem geskaar deur in ’n uiters kort hoofberiggie te verklaar: “The amended Press Law, passed in the Raad yesterday, will – thank the stars – not operate unpleasantly on reputable journals.”75 Met dié woorde het hy hom ook van Land en Volk gedistansieer.

The Press het ná die aanneming van die wet twee keer gereageer. Die redakteur, Leo Weinthal, het grappenderwys opgemerk dat in sekere kringe verwag word dat hoofartikels in die volgende paar maande vanuit die tronk geskryf sou word. Hy het egter bygevoeg dat ’n vooraanstaande regsgeleerde hom verseker het dat daar swakhede in die wet is en dat “any good driver can steer a Zeederberg coach through the new act without even scratching the paint”.76 In sy volgende uitgawe het dié koerant wel beweer dat daar lankal ’n behoefte aan ’n streng lasterwet bestaan en dat joernaliste sonder inagneming van die waarheid oor dinge en mense skryf.77 The Press het wel kritiek op die bewoording van sommige artikels in die wet gehad, maar was van mening dat die wet nie juis ’n uitwerking op fatsoenlike koerante sou hê nie. Artikel 5 is wel vir kritiek uitgesonder en is deur The Press as belaglik bestempel omdat dit die gebruik van tekeninge of prente om iemand se eer aan te tas – wat die koerant noem “mild political cartoons” – onderhewig maak aan ’n vonnis van hoogstens een jaar gevangenisstraf sonder die opsie van ’n boete.

Die Transvaal Advertiser, The Star en Land en Volk het egter skerp teen die wet te velde getrek. Die Advertiser se redakteur het in sterk taal ernstige bedenkinge oor die wet uitgespreek. Reeds in Junie 1893, toe die konsepwet na ’n komitee van drie lede verwys is, het die Advertiser die beginsel van ’n perswet soos volg veroordeel: “The object of the measure introduced by the Executive was to put an end to the free discussion of public affairs, and to surround the President and the Executive with a sanctity which it would be

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

highly penal to question […] It is not the fault of the press if it, in pursuance of public duty, should be constantly finding fault with the Government, if the Government gives occasion for such frequent censure.”78 Dié koerant beskryf dit as “a law by which it becomes more dangerous for a writer to give utterance to the truth than it is for one who habitually strays from the verities. In a country which professes to be republican in its form of government, and where the fundamental law provides for the expression of opinion within certain well defined limits, the passing of a law which is contrary to such principles and such legality shows that the title of ‘South African Republic’ is a misnomer.” Die blad het daarop gewys dat geen joernalis wat sy sout werd is, die private karakter van mense in die publieke oog aanval bloot om hulle aan te val of uit nyd nie. Wanneer die pers sy plig teenoor die publiek nakom, is dit egter nodig om die beleid en optrede van mense in prominente openbare posisies skerp te kritiseer juis omdat hulle ampte beklee wat die belange van die breë gemeenskap raak. Nou wil dit voorkom asof dit die hoofdoel was van die raadslede deur wie se stemme in die Volksraad die wet aangeneem is, om hulself teen ongunstige kritiek te vrywaar. Die Advertiser verwys dan na A.D.W. Wolmarans, die leier van die konserwatiewe element in die Eerste Raad (SABW I 1986:878), wat in die Volksraad melding gemaak het van ’n onbelangrike redakteur – klaarblyklik ’n verwysing na Eugène Marais – wat iemand se karakter sou afgekraak het. Hy weerlê egter hierdie argument deur te skryf: “Well, it is rather difficult to understand how an insignificant person can destroy the character of another man unless he has some good grounds for the charges he brings against him.” Die koerant kom ook vir Kruger by omdat hy die demoralisering van die bevolking toeskryf aan die koerantskrywers en maak die afleiding dat hy dalk rede het om die koerante te penaliseer omdat hulle kritiek hom byna in die presidentsverkiesing vroeër daardie jaar sy amp gekos het.79 Dit was ’n afleiding wat die teiken getref het, want Kruger is die eerste keer in drie verkiesings (1883, 1888 en 1893) met ’n ongewoon verkleinde meerderheid van slegs sowat 850 stemme uit ’n totaal van nagenoeg 15 000 verkies en die pers se kritiek op hom het beslis hierin ’n belangrike rol gespeel.

Die Transvaal Advertiser verklaar sonder meer: “As the law now stands it is really a law for the protection of rascality.” Dit stem baie ooreen met Eugène Marais se skerp kommentaar in Land en Volk: “De nieuwe wet […] is niets anders dan een maatregel om schurkerij te beschermen.”80 Die Advertiser voeg by dat die bedoeling met die wet klaarblyklik is om geoorloofde en geregverdigde kritiek op openbare ampsdraers en openbare maatreëls te voorkom. Die redakteur het met die sterk bewoorde stelling afgesluit dat die wet beteken dat skurkagtigheid ongesteurd gelaat moet word, terwyl diegene wat ter wille van die land en die mense waag om ’n waarskuwende stem te laat hoor aan boetes en tronkstraf blootgestel word. “Such is the republicanism of the patriots of the Transvaal, and such is the penalty to be inflicted upon those who, with honest single-mindedness, seek to prevent the form of government to become despotic.”

The Star het ewe sterk teen die Perswet uitgevaar.81 In ’n lang hoofberig het dié koerant omtrent die aanneming van die Perswet deur die Volksraad gesê: “What it has done is to make a most material alteration in the Grondwet, as approved and re-affirmed by the authority of the President three years ago …” en daarna die bewoording van Artikel (19) van die Grondwet in Engels aangehaal. Wat die Volksraad nou gedoen het, was volgens The Star om feitlik daardie artikel van die Grondwet te herroep en dit te vervang met “a law the difficulties and oppressiveness of which are rather antediluvian than Russian”.82 Wat meer is, het die hoofberig voortgegaan, is dat die Volksraad daardie artikel herroep het op ’n wyse wat totaal indruis teen die gees van die grondwet self en in verontagsaming van die onskendbare beginsels van wetgewing. Dit was ’n verwysing na die feit dat die wetsontwerp nie gepubliseer is voordat dit in die raad behandel word soos die grondwet vereis nie. Lucas Meyer, het The Star gesê, het wel die ongrondwetlike aard van hierdie optrede beklemtoon deur aan te voer dat die voorgestelde wet soveel inbreuk op die vryheid van die publiek sou

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

maak dat dit absoluut noodsaaklik was om dit aan die publiek bekend te maak voordat dit aanvaar word. Die koerant noem die name van R.K. Loveday, Carl Jeppe en Lodewijk de Jager wat dieselfde beswaar geopper het en “in fact the necessity for first of all submitting the law to the burghers was apparent to all but the scanty majority in whose eyes Mr Kruger can do no wrong”. Ook die haas waarmee die Volksraad die wet aan die einde van die sitting deurgejaag het, is veroordeel. “This is the broad fact to be kept in view,” het die koerant voortgegaan, “that in contriving, or seeking to contrive a muzzle for the press, the bare majority in the First Volksraad have not been antagonistic merely to the outspoken uitlander, but have been seeking to restrain freedom of opinion and freedom of discussion among what may certainly be regarded as the more intelligent half of the original burghers of the Republic.”

The Star het ook kommentaar gelewer op die groot trefwydte van die wet wat betref die aanspreeklikheid wat geplaas word op almal betrokke by die publikasie van ’n koerant, naamlik die drukker, die uitgewer, die verantwoordelike redakteur en die eienaar. Die koerant het daarop gewys dat sommige koerante deur sindikate besit word en vra dan die vraag of elke lid van ’n sindikaat wat ’n koerant besit, aanspreeklik is vir alles wat die koerant publiseer, en as ’n boete dan ingevolge die wet gehef word, of dit dan op elkeen van die eienaars afsonderlik van toepassing is of op al die eienaars gesamentlik. Die koerant het ook daarteen beswaar gemaak dat selfs die publisering van ’n feit of feite kragtens artikel 4 van die wet verbied word. Volgens hierdie koerant het dit beteken dat ’n publieke persoon in skandalige en korrupte transaksies betrokke mag wees en sy invloed in die Volksraad mag verkoop terwyl ’n koerant dit nie bekend mag maak nie. The Star se redakteur kom tot die gevolgtrekking dat sommige van wat hy die “sacred thirteen” noem, dit wil sê die lede wat ten gunste van die wet gestem het, nie werklik verstaan wat hulle gedoen het nie. Hy wys daarop dat hulle probeer het om ’n wet te maak wat oneindig strenger is as die een waarkragtens Jan F. Celliers tydens die Britse besetting ná die anneksasie van 1877 opgesluit is (SABW II 1986:130) en dat almal weet dat dit een van die onmiddellike oorsake van die uitbreek van die oorlog van 1880–81 was.

The Star sluit af met dié wrang en afwysende stelling: “And this is liberty and Republicanism as interpreted under the regime of the President who has succeeded in inducing a bare majority of the original burghers of the State to elect him to a third term of office.” Dit was ’n verwysing na Kruger se veel kleiner meerderheid in die presidentsverkiesing vroeër daardie jaar.

In die eerste uitgawe van Land en Volk nadat die wet aangeneem is, het Eugène Marais daarop gewys dat die gemenereg in alle lande ter wêreld voldoende voorsiening vir alle gevalle van laster maak. Kragtens die gemenereg bly elke koerantskrywer verantwoordelik vir alles wat in sy koerant verskyn, en indien hy lasterlik skryf, kan hy krimineel of siviel vervolg word. Die waarheid self is ook laster, skryf hy, tensy die skrywer kan bewys dat hy die beskuldiging in die openbare belang gemaak het. Hy beskryf die nuwe wet as “eene onderduimsche poging om het strafbaar vir eene courant te maken indien zij eene beschuldiging maakte tegen een ambtenaar, al word de beschuldiging in de publiek belang gemaakt. In de nieuwe wet is er geen sprake van publiek belang. De beschuldigde zal dus niet eens opgeroepen worden om te bewijzen of hij wel in de publieke belang geschreven heeft.” Dit sou dus voortaan enige amptenaar vry staan om diefstal en omkopery te pleeg sonder dat die breë publiek daarvan te hore kom. In ’n laaste taai klap na die regering skryf hy: “De vrijheid door onze vaderen in de Grondwet voor de drukpers vasgesteld bestaat niet meer […] Een poging zal gemaakt worden om onzen staat op een fondament van geheimhouding en leugens op te bouwen – de staat die in den heiligsten strijd ooit door onze vaderen gevestigd werd. Het feit echter dat de poging gemaakt is geworden toont ten

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

duidelijkste waar de Kruger Regeering heen gaat […] De Kruger Regeering gaat sterven en de teekens toonen hoe geweldig haar dood zijn zal.”83

Ná die aanneming van die perswet van 1893 het botsings tussen die persorgane en die President en hofgedinge in verband met laster selde voorgekom. Dit was waarskynlik die gevolg van die streng boetes en die moontlikheid van tronkstraf waarvoor die perswet voorsiening gemaak het. Ten einde vervolging vry te spring was redakteurs verplig om meer dikwels van briewe aan hul koerante onder skuilname eerder as redaksionele kommentaar gebruik te maak om die regering te kritiseer (Swart 2003:77). In September 1894 is die redakteur van De Volksstem, F.V. Engelenburg, wel aan kriminele laster skuldig bevind en ingevolge die nuwe wet ’n boete van £5 of sewe dae tronkstraf opgelê.84 Dit was na aanleiding van ’n berig in De Volksstem waarin beweer is dat die lede van die pokkekomitee in Johannesburg £800 van die openbare fondse aan drank bestee het en dit opgedrink het.85 Marais het oor die bevinding van die landdros geskryf: “Gelukkig is men er nog niet in geslaagd om een ‘precedent’ te maken van Land en Volk.”86 Koerantredakteurs het ná die aanneming van die perswet ook versigtiger geskryf. In hierdie verband het Marais in Desember 1894 vertel dat daar tydens ’n publieke byeenkoms by Ermelo aan Kruger gevra is waarom Land en Volk nie vervolg word indien hy onwaarhede versprei nie. Die president het geantwoord dat hy nie aan die staatsprokureur kon opdrag gee om die redakteur te vervolg nie, omdat hy so versigtig skryf dat die wet nie toegepas kan word nie. Marais se reaksie hierop was: “De waarheid is altyd zoo voorzichtig dat de wet niet toegepas kan worden.” Hy het bygevoeg hy hoop om dit spoedig aan die President in ’n geregshof te bewys.”87

4. Slotbeskouing

In die 19de eeu was die subsidiëring van sekere koerante deur regerings ter wille van hulle steun nie ongewoon nie. Dit het selfs in die Britse kolonies gebeur. Wat opval omtrent die verskynsel in die ZAR, is dat dit so openlik plaasgevind het en selfs in die wetgewende liggaam verdedig is. Etlike van die uitsprake van Kruger en Leyds en hul konserwatiewe ondersteuners in die Eerste Volksraad in debatte wat hier bo aangehaal is, toon dat hulle vas oortuig was dat die regering sy taak na behore kon verrig slegs as daar een of meer koerante was wat hom ondersteun. Dit is verstaanbaar in die lig van Kruger se eie denkraamwerk. Hy was ’n produk van die Groot Trek en het dikwels in sy openbare toesprake na die Trek verwys, omdat die onafhanklikheidstrewe wat daaruit voortgevloei het, sentraal in sy denke gestaan het. Dit was sy selfopgelegde taak om die verkreë onafhanklikheid van die Republiek te bewaar en enige middel wat daartoe sou meewerk aan te wend. Dit het die pers ingesluit, selfs al moes ’n gedeelte daarvan finansieel beloon word om die regering te steun.

Ná die ontdekking van goud aan die Rand en die toestroming van duisende buitelanders het die konteks waarbinne Kruger se regering opgetree het, ingrypend verander. Nie net is die landelike lewenswyse verdring nie, maar die nuwe inwoners het ook spoedig hul eie koerante tot stand gebring. Hierdie nuusblaaie het krities teenoor Kruger se ouwêreldse regering gestaan, en hul aandrang op stemreg vir die nuwe inkomelinge het die situasie gekompliseer. Min van hierdie blaaie se lesers het die stemreg besit en in 1890 is die verblyfkwalifikasie daarvoor tot 14 jaar verhoog. Kruger se poging om die Uitlanders se griewe te bowe te kom deur die instelling van ’n Tweede Volksraad in 1890 het hulle ook nie bevredig nie, want hoewel hulle lede vir dié liggaam kon verkies, was sy magte beperk tot bespreking van mindere sake en aangeleenthede wat die goudmyngemeenskap raak. Die Uitlanders het in werklikheid polities magteloos gevoel (Marais 1962:52–3) en kritiek teen die

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Krugerregering se beleid ten opsigte van stemreg vir die Uitlanders was redelik algemeen in die Engelstalige pers. Toe daar boonop ’n bloedjong koerantredakteur in die persoon van Eugène Marais in Oktober 1890 op die toneel verskyn en Kruger se regering links en regs oor aspekte van sy beleid en ’n reeks sogenaamde skandale in die binnelandse politiek aanval, het dit net een te veel vir die President geword. Hy het besluit om paal en perk aan die kritiek te stel en die pers se vryheid van uitdrukking deur middel van ’n perswet te smoor. Uiteindelik was dit, ironies genoeg, nie Engelstalige koerante se kritiek nie, maar ’n Nederlandstalige blad se aanvalle op Kruger wat direk tot die aanneming van die wet gelei het.

Kruger se houding teenoor die pers in die algemeen is waarskynlik korrek opgesom in ’n beriggie in die Eastern Province Herald wat in die Transvaal Advertiser opgeneem is. Dit lui onder meer: “The one redeeming feature about Mr. Kruger is that he believes in and fears the newspapers […] Mr. Kruger seems to forget, moreover, that to subsidise a newspaper is a useless waste of money unless the fact is kept secret.”88

Die Transvaal Advertiser het waarskynlik die spyker op die kop geslaan toe hy ná die goedkeuring van die nuwe perswet opgemerk het dat Kruger van ’n verwarring van idees gebruik maak om die ware kwessies wat in die Republiek op die spel was, te verberg. Die koerant het vervolg: “Messrs. Kruger and Leyds were determined to make the Raad and the general public believe that the Krugerian government and the independence, or existence, of the State were interchangeable terms, in fact, inseparable. Mr. Kruger’s argument, or assertion, was that all opposition to his and Mr. Leyds’ embroidered tactics was incipient treason against the Republic.”89 Na dié koerant se mening was Kruger se houding omtrent die pers dus toe te skryf aan ’n verskynsel wat selfs by moderne demokraties verkose regerings voorkom, naamlik ’n onvermoë om tussen die staat en die regering van die dag te onderskei. Die denkfout lei daartoe dat alle kritiek op die owerheid as dislojaal en potensiële verraad beskou word.

Omdat die Republiek se onafhanklikheid so sentraal in Kruger se denke gestaan het, sou die aantasting daarvan in sy oë feitlik heiligskennis wees. Dit blyk daaruit dat hy soms in toesprake na die “Godsvolk” verwys het. Dit was veral die geval in sy Geloftedagtoesprake, ook bekend as Paardekraaltoesprake. In die toespraak van 16 Desember 1891 noem hy byvoorbeeld sy toehoorders prontuit “Volk van God”,90 en in 1896 se toespraak verklaar hy: “God heeft u de vrijheid gegeven en gij heeft mij gekozen als hoof van den Staat.”91 Teen hierdie agtergrond moet Kruger se beskouings omtrent die pers gesien word. Boonop is hy in sy siening omtrent die pers gesterk deur eendersdenkendes soos Leyds en konserwatiewe Volksraadslede, asook deur De Volksstem, De Pers en Standard and Diggers’ News, wat hom sterk ondersteun het. Sy siening het lynreg gebots met dié van ’n progressiewe raadslid soos R.K. Loveday dat behoorlike kritiek goed vir ’n land is. Kruger het egter nie alle kritiek as behoorlik beskou nie, veral nie die soort kritiek wat Eugène Marais gelewer het nie.

Ironies genoeg was Eugène Marais se kritiek niks anders as lojale verset nie. Hy was die enigste koerantredakteur in die ZAR wat ’n gebore Transvaler was en het F.V. Engelenburg, die redakteur van De Volksstem, by geleentheid die “pas gearriveerde Hollander” genoem.92 Transvalers wat in die Kaapkolonie hul opvoeding ontvang het, soos die geval met Marais was, het juis die voortou geneem in die opposisie teen Kruger (Marais 1962:16). Die kwessies waaroor Marais Kruger se administrasie gekritiseer het, soos die aanstelling van Nederlanders in die staatsdiens, die toekenning van die spoorwegkonsessie van 1884 aan die Nederlandsch Zuid-Afrikaansche Spoorweg Maatschappij (NZASM), die President se nepotisme, sy steun op vertrouelinge buite die regering, soos Nellmapius en Sammy Marks, korrupsie en knoeiery in die staatsdiens wat hy goedgepraat het, sy outokratiese

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

neigings, sy humeurige uitbarstings tydens Volksraadsdebatte93 en les bes sy bevoordeling van sekere koerante ter wille van hul steun, het Marais as patriotiese Transvaler dwars in die krop gesteek en sy kritiek het Kruger skynbaar mateloos geїrriteer. Boonop was Eugène Marais maar 19 jaar oud toe hy redakteur van Land en Volk geword het en het Kruger dit waarskynlik as verwaand van Marais beskou om hom so aggressief aan te val.

’n Faktor wat ook ’n rol gespeel het, was dat Marais en Kruger in meer as een opsig teenoorgestelde pole was. Marais was goed opgevoed en wel ter tale en kon selfs Latyn lees (J.L. Marais 2009:80); hy was goed belese en het boonop ’n ondersoekende gees en ’n redelik ruim verwysingsraamwerk as gevolg van sy opvoeding gehad. Daarteenoor het Kruger min formele opvoeding gehad en was hy, hoewel intelligent, gewoond aan wat Manfred Nathan noem “the old patriarchal or paternal system of administration” (Nathan 1941:236) wat kritiek nie goed hanteer het nie. Daarby het Marais geglo dat die pers ’n rol as gewete van die staat moes speel, en het hy reeds in Julie 1891, toe hy en Jimmy Roos Land en Volk oorgeneem het, verklaar: “Wij behooren tot het volk der Republiek en het zal onze ernstige poging zyn om in alle zaken de stem van het volk weer te geven.”94 Kruger sou egter nie bekend gewees het met die begrip en rol van die “Fourth Estate” soos Edmund Burke die pers al in 1787 genoem het nie. Marais was jonk en idealisties en het bloot sy gewete gevolg wanneer hy enige van die kwessies hier bo genoem genadeloos aan die kaak gestel het, terwyl Kruger polities konserwatief was en nie van die kritiek van ’n Nederlandstalige koerant soos Land en Volk gehou het nie. Dit was dus net ’n kwessie van tyd voordat hulle in die hof kragte sou meet en Kruger daarna deur middel van wetgewing as‘t ware wraak sou neem. Marais was in die negentigerjare van die 19de eeu ’n koerantman wat deur die idee van lojale verset in sy joernalistiek gemotiveer is, terwyl dié begrip vir Kruger vreemd was.

Dit is wel waar dat Land en Volk se redaksionele styl onverfynd was. Gordon beskryf dit as “loud, tasteless and brash” (1970:xvii). Die vroeër aangehaalde voorbeelde van kwetsende uitsprake wat Marais gemaak het, illustreer dit. Kruger het alreeds in April 1891, ses maande nadat Marais die redakteurstoel oorgeneem het, verklaar Land en Volk het “geen ander doeleinde nie as om verdeeldheid onder die volk te bring”.95 Dit was egter eers in 1893, toe Eugène Marais hom vanweë die reisrekening van diefstal beskuldig het, dat Kruger en die uitvoerende raad besluit het om wetgewing teen daardie soort joernalistiek in te stel. Dit moes ongetwyfeld ook vir Kruger se waardigheid ’n gevoelige knou gewees het toe Marais in die verhoor omtrent die reisrekening deur landdros Schutte van laster vrygespreek is. Dit was waarskynlik die strooi wat die kameel se rug gebreek het in die besluit om wetgewing teen persvryheid aan te neem. Heel waarskynlik was die gevoel van Kruger en sy uitvoerende raad ook dat die uitslag van ’n verhoor in verband met laster volgens die gemenereg te onseker was en te veel van die landdros se interpretasie afgehang het. ’n Perswet sou dus groter sekerheid in geval van moontlike lasterverhore bied, omdat spesifieke strawwe daarin vervat is.

Wanneer oor Kruger se verhouding met die pers geoordeel word, moet ook in aanmerking geneem word dat sy beperkte opvoeding en sy verwyderdheid van geestestrominge in Europa en die Westerse wêreld dit onmoontlik vir hom gemaak het om te weet dat vryheid van spraak en van uitdrukking ’n gevestigde begrip was wat alreeds deur Plato bepleit is. Hy sou ook nie kennis gedra het van die stryd om die vryheid van die geskrewe woord oor eeue heen, “the principle that a man should be free to publish his opinions at will”, soos William M. Clyde dit stel nie (1934:ix). Sy kennis van persvryheid was beperk tot gebeure in die twee Britse kolonies, die Kaap en Natal, en in die Oranje-Vrystaatse Republiek, waar ernstige botsings tussen die owerheid en die pers selde voorgekom het, en tot die Britse pers wat dikwels die Britse sendelinge in hul kritiek op sy regering ondersteun het. Boonop maak Brian Winston oor die vryheid van uitdrukking die stelling dat die pers die reg het om

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

aanstoot te gee. Hy stel dit pertinent dat “[F]reedom of expression can only be said to exist if it encompasses a right to offend. The right to offend is the right of expression’s touchstone, just as the right of expression is the touchstone to human rights in general” (2012: xiv). Hy wys ook daarop dat Benjamin Franklin al in 1731 gesê het dat indien alle drukkers vasberade was om niks in druk te laat verskyn voordat hulle seker was dat dit niemand sou aanstoot gee nie, daar bitter min gepubliseer sou word.

Die feit dat Eugène Marais se menings in Land en Volk vir Kruger aanstoot gegee het, behoort dus nie as regverdiging te gedien het vir die aanneming van ’n perswet nie. Marais het bloot gebruik gemaak van “the right to offend”. In elk geval het niks wat tot in 1893 in Land en Volk geskryf is, en allermins die bewering dat Kruger-hulle onregmatig geld vir reiskoste geëis het, ooit die onafhanklikheid of die belange van die staat bedreig nie. Kruger het dit egter as ’n persoonlike belediging gehanteer. Hy was veels te liggeraak en sou wyser gewees het indien hy dit benede homself geag het om so heftig op kritiek te reageer. Dit was ’n swakheid van hom om kritiek en opponerende menings in die Volksraad as persoonlike beledigings te beskou en in sommige gevalle die raadsaal woedend te verlaat.96

Dit is ironies dat die spanning tussen twee patriotiese Transvalers soos Paul Kruger en Eugène Marais tot die inperking van die pers gelei het. Aan die een kant was daar die ou president van die Republiek wat enige kritiek op die regering en op hom as staatshoof as dislojaal en onpatrioties beskou het; aan die ander kant ’n jong idealistiese en ewe patriotiese Transvaalsgebore koerantman wat vanuit die oogpunt van sy medeburgers die regering en die President se handelinge beoordeel het en oortuig was dat Kruger soms hul belange versaak. Daarom het hy in Julie 1891 verklaar: “Wy zullen dus in de gelegenheid zyn om zonder aansiens des persoons aan het volk bekend te maken alles dat wy achten verkeerd te zyn of tegenstrydig met de grondbeginsels van ons Republiek en het goed recht van het volk.”97 Kruger en Marais het elk sy eie definisie van patriotisme gehad en by Marais het dit gepaard gegaan met ’n onwrikbare geloof in eerlikheid, deursigtigheid en openheid, wat syns insiens soms by Kruger ontbreek het. Uiteindelik het hierdie twee feitlik onversoenbare beskouings gelei tot die aanneming van die perswet in 1893 om die vryheid van die pers te beperk.

Die spanning tussen die regeringshoof en die pers wat in die 21ste eeu in Suid-Afrika gereeld kop uitsteek, is dus geensins nuut nie. Soos meer as ’n eeu gelede die geval was, met ’n konserwatiewe staatshoof wat kritiek van die pers as onpatrioties en bykans onaanvaarbaar beskou het, is daar tans groot wantroue teenoor die pers vanuit regeringsgeledere. Dit is dalk te verstane in die lig van die huidige regering se beroep op sy struggle-geskiedenis en sy rol as bevrydingsbeweging dat hy nie wil hê dat sy vryheid aan bande gelê word deur ’n kritiese pers nie. Paul Kruger het homself ook beskou as vryheidsvegter wat jaloers moes waak oor die Transvaalse volk se eer en vryheid, en vandaar die perswet se aanneming. Die “vierde stand” waak egter ewe jaloers oor sy eie vryheid en glo dat hy die plig het om te kritiseer. Spanning tussen die pers en die regerende party in ’n demokrasie is dus feitlik onvermydelik.

Die ongemaklike verhouding tussen Paul Kruger as staatshoof en die pers in die ZAR bewys dat daar niks nuuts onder die son is nie. In die apartheidsbedeling het drakoniese wette eweneens tydens die laaste dekades en ’n half van die Nasionale Party se bewind op die wetboek verskyn, terwyl dieselfde stryd rondom die vryheid van die pers wat in Kruger se tyd gewoed het, besig is om hom tans in Suid-Afrika af te speel. Skerp kritiek teen die huidige regering en die huidige staatshoof in die pers lok van tyd tot tyd heftige reaksie van regeringskant uit, gepaard met dreigemente om die pers aan beperkings te onderwerp, onder meer deur die instelling van ’n mediatribunaal. Regeringslui in ’n demokrasie vind dit soms moeilik om met ’n kritiese pers saam te leef. Die “vierde stand” beklee egter ’n

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

onmisbare plek in enige demokratiese samelewing, en hoe minder demokraties die regering, hoe meer sal hy die pers verwens en probeer inperk en stilmaak. Daarom het die outokratiese regeerstyl van Paul Kruger dit uiters moeilik vir hom gemaak om die kritiese pers van sy tyd te aanvaar.

Bibliografie

Boeke en tydskrifartikels

Clyde, W.M. 1934. The struggle for the freedom of the press: from Caxton to Cromwell. Londen: Milford.

Cutten, T.E.G. 1935. A history of the press in South Africa. Kaapstad: National Union of South African Students.

Du Toit, F.G.M. 1940. Eugène N. Marais: Sy bydrae tot die Afrikaanse letterkunde. Amsterdam: Swets en Zeitlinger.

Eybers, G. von W. 1918. Select constitutional documents illustrating South African history, 1795–1910. Londen: G. Routledge & Sons.

Gordon, C.T. 1970. The growth of Boer opposition to Kruger 1890–1895. Kaapstad: Oxford University Press.

Kruger, D.W. 1961. Paul Kruger. Deel 1. Johannesburg: Dagbreek Boekhandel.

—. 1963. Paul Kruger. Deel II. Johannesburg: Dagbreek Boekhandel.

Marais, J.L. 2009. Die invloed van die Boland op die werk van Eugène N. Marais. Suid- Afrikaanse Tydskrif vir Kultuurgeskiedenis, 23(1):77–89.

Marais, J.S. 1962. The fall of Kruger’s Republic. Oxford: Oxford University Press.

Nathan, M. 1941. Paul Kruger: his life and times. Durban: Knox Publishing.

Nienaber-Luitingh, W. 1962. Eugène Marais. Kaapstad: Human & Rousseau.

Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek (SABW),Deel I, W.J. de Kock (red.) 1976 (2de druk), RGN; Deel II, W.J. de Kock en D.W. Kruger (reds.) 1986 (2de uitg.), RGN; Deel III, D.W. Kruger en C.J. Beyers (reds.) 1977 (1ste uitg.); Deel IV, C.J. Beyers (red.), 1981 (1ste uitg.), RGN; Deel V, C.J. Beyers en J.L. Basson (reds.), 1987: RGN.

Swart, S. 2003. “An irritating pebble in Kruger’s shoe” – Eugène Marais and Land en Volk in the ZAR, 1891–1896.Historia, 48(2):66–87.

Winston, B. 2012. A right to offend. 2012. Londen, New York: Bloomsbury.

Koerante

De Volksstem (Mikrofilm), Oktober 1890 – Augustus 1893.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Land en Volk (Mikrofilm), Januarie 1890 – Desember 1895.

The Transvaal Advertiser (Mikrofilm), Oktober 1890 – Desember 1895.

The Star (Mikrofilm), Oktober 1890 – Augustus 1893.

The Press (Mikrofilm), Junie–Augustus 1893

The Standard and Diggers’ News (Mikrofilm), Junie–Augustus 1893.

Argivale bronne

Notulen Eerste Volksraad, 1890–1893.

Verslae van debatte in die Eerste Volksraad in De Volksstem, 1890–1893.

Eindnotas

1 De Volksstem, 23 Augustus 1893, “Eerste Volksraad, Dinsdag 22 Augustus 1893, De Perswet”.

2 Transvaal Advertiser, 29 Julie 1893, hoofberig.

3 Land en Volk, 23 Julie 1892, “De schandelijke omkooping”.

4 Transvaal Advertiser, 2 Oktober 1895, hoofberig.

5 De Volksstem, 23 Julie 1892, “Eerste Volksraad. Woensdag 20 Julie. Advertensies £6000”; Land en Volk, 23 Julie 1892,, “De schandelijke omkooping”

6 Land en Volk, 9 November 1893, “De Advertenties”.

7 De Volksstem, 23 Julie 1892, “Eerste Volksraad. Woensdag 20 Julie. Advertensies £6000”.

8 De Volksstem, 20 Julie 1892, “Eerste Volksraad. Woensdag 20 Julie. Advertensies £6000”.

9 Land en Volk, 21 Julie 1892, “Aan het volk”.

10 De Volksstem, 23 Julie 1892, “Eerste Volksraad. Woensdag 20 Julie. Advertensies £6000”.

11 De Volksstem, 23 Julie 1892, “Eerste Volksraad. Woensdag 20 Julie. Advertensies £6000”.

12 Transvaal Advertiser, 29 Julie 1893, hoofberig.

13 Land en Volk, 20 September 1894, “Een Kruger orgaan”.

14 Notulen Eerste Volksraad, 1893, Art. 930, bl. 290.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

15 Land en Volk, 3 Oktober 1893, “De omgekochte couranten”.

16 Transvaal Advertiser, 2 Oktober 1895, hoofberig.

17 Land en Volk, 23 Januarie 1893, “Nellmapius gift voor Zwakken”.

18 Notulen Eerste Volksraad, 1893, Art. 930, bl. 290.

19 Notulen Eerste Volksraad, 1893, Art. 930, ble. 291–2.

20 Ek gebruik hier die Engelse weergawe van die blad se woorde, maar woorde met dieselfde strekking het ook op die voorblad van die Afrikaanse weergawe verskyn.

21 Brief van “Anti-Humbug” in Transvaal Advertiser van 12 April 1893 onder die opskrif “Krugerite Bluff”.

22 Land en Volk, 12 en 19 Januarie 1893, “De Pest! Wat zij is. Door den oprichter beschreven” en “De geschiedenis der ‘Pers’. door den stichter verhaald”.

23 Vgl. in hierdie verband die berig “Twee verjaarsdagen” in Land en Volk van 11 Oktober 1894 waarin hy sê dat dié koerant op 10 Oktober 1890 die eerste keer onder die redaksie van “een geboren Transvaler” verskyn het, waarmee hy met trots na homself verwys.

24 Vgl. in hierdie verband sy uitspraak in Land en Volk van 7 Julie 1891 in die berig “Aan di volk van di Z.A. Republiek”, toe hy saam met Jimmy Roos die koerant oorgeneem het.

25 Land en Volk, 7 April 1891, “Alweer di spiders”.

26 Land en Volk, 9 Januarie 1893, “De water konsessie”.

27 Land en Volk, 16 Maart 1893, “Wat voor een President”.

28 Land en Volk, 21 Julie 1892, “Ons Presidents salaris”.

29 Land en Volk, 2 Februarie 1893, “Gekwetste Majesteit”.

30 Land en Volk, 7 Junie 1892, “President word kwaad”.

31 Land en Volk, 3 Maart 1891, “Hans se brief”.

32 Land en Volk, 21 Julie 1892, “De omkooping”.

33 Land en Volk, 2 Februarie 1893, “Zijn persoonlijkheden af te keuren?”.

34 Land en Volk, 23 Februarie 1893, “Het Tweede Congres”.

35 Land en Volk, 2 Maart 1893, “Rechtvaardigheid of oproer”.

36 Land en Volk, 6 April 1893, “Weg met Land en Volk”.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

37 In die uitgawe van Land en Volk van 11 Mei 1893 ontbreek hierdie hoofberig en sekere ander gedeeltes op die mikrofilm. Dit word duidelik aangetoon dat dit nie verfilm kon word nie omdat dit uit die koerant verwyder is. In die verslag oor die hofsaak wat later gevolg het, word egter verskeie kere na die berig in die uitgawe van 11 Mei 1893 verwys. Omdat die hofsaak daaromtrent so lank gesloer het, het Eugène Marais dit woordeliks in die uitgawe van 10 Augustus herhaal. Vir die bewoording van die berig word dus hierna na die een van 10 Augustus 1893 verwys.

38 Transvaal Advertiser, 10 Mei 1893, “Something like a President”.

39 Transvaal Advertiser, 12 Julie 1893, “Travelling expenses”.

40 Transvaal Advertiser, 5 Oktober 1893, “The Land en Volk case”; Land en Volk, 5 Oktober 1893, “Staat vs. Land en Volk”.

41 Land en Volk, 10 Augustus 1893, “Kruger’s rekening”.

42 Land en Volk, 10 Augustus 1893, “Kruger’s rekening”.

43 Land en Volk, 10 Augustus 1893, “Kruger’s rekening”.

44 Land en Volk, 10 Augustus 1893, “Kruger’s rekening”.

45 Land en Volk, 20 Julie 1893, “Onze zaak”.

46 Land en Volk, 10 Augustus 1893, “Kruger’s rekening”.

47 Land en Volk, 17 Augustus 1893, “De ‘Land en Volk’ zaak”.

48 Transvaal Advertiser, 5 Oktober 1893, “The Land en Volk case”.

49 De Volksstem, 14 Oktober 1893, Landdrosthof te Pretoria. De Staat vs. ‘Land en Volk’. Uitspraak”; Standard and Diggers’ News, 14 Oktober 1893, “Eugene comes up smiling”; Transvaal Advertiser, “The ‘Land en Volk’ case”; The Star, 12 Oktober 1893, “The ‘Land en Volk’ case”.

50 Land en Volk, Spesiale Editie, Donderdag 15 Oktober 1893, “Land en Volk zaak, Onskuldig”.

51 Transvaal Advertiser, 12 Oktober 1893, hoofberig.

52 De Volksstem, 10 Junie 1896, “Eerste Volksraad, Woensdag 7 Junie”.

53 Land en Volk, 8 Junie 1893, “Hou-jou-bek-wet”.

54 Land en Volk, 15 Junie 1893, “Vrijheid van de drukpers”.

55 Land en Volk, 24 Augustus 1893, “De ‘Land en Volk’ Wet”.

56 Standard and Diggers’ News, 23 Augustus 1893, “What we think. The press law”.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

57 De Volksstem, 10 Junie 1893, “Eerste Volksraad, Woensdag 7 Junie”.

58 De Volksstem, 10 Junie 1893, “Eerste Volksraad, Donderdag 8 Junie”.

59 Transvaal Advertiser, 8 Junie 1893, “Original correspondence. The press law”.

60 De Volksstem, 6 Junie 1893, Redaksioneel.

61 De Volksstem, 10 Junie 1893, “Eerste Volksraad, Donderdag 8 Junie”.

62 De Volksstem, 10 Junie 1893, “Eerste Volksraad, Donderdag 8 Junie”.

63 De Volksstem, 10 Junie 1893, “Eerste Volksraad, Donderdag 8 Junie”.

64 De Volksstem, 10 Junie 1893, “Eerste Volksraad, Donderdag 8 Junie”.

65 Notulen Eerste Volksraad, 1893, Art. 288.

66 De Volksstem, 23 Augustus 1893, “Eerste Volksraad”.

67 De Volksstem, 23 Augustus 1893, “Eerste Volksraad”.

68 Notulen Eerste Volksraad, 1893, art. 273, bl. 128.

69 De Volksstem, 23 Augustus 1893, “Eerste Volksraad”.

70 De Volksstem, 23 Augustus 1893, “Eerste Volksraad”.

71 Transvaal Advertiser, 23 Augustus 1893, hoofberig.

72 De Volksstem, 26 Augustus 1893, “Eerste Volksraad, Woensdag 23 Augustus”.

73 De Volksstem, 13 Junie 1893, “Strafbare beleediging”.

74 De Volksstem, 26 Augustus 1893, “De Pers Wet”.

75 Standard and Diggers’ News, 23 Augustus 1893, “What we think. The Press Law”.

76 The Press, 23 Augustus 1893, “The new libel law”.

77 The Press, 24 Augustus 1893, hoofartikel.

78 Transvaal Advertiser, 9 Julie 1893, redaksioneel.

79 Transvaal Advertiser, 23 Augustus 1893, hoofberig.

80 Land en Volk, 31 Augustus 1893, “De Pers Wet”.

81 The Star, 23 Augustus 1893, “To be muzzled”.

82 The Star, 23 Augustus 1893, “To be muzzled”.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

83 Land en Volk, 31 Augustus 1893, “De Pers Wet”.

84 Land en Volk, 13 September 1894, “De Volksstem-Zaak”.

85 Land en Volk, 30 Augustus 1894, “De Staat vs. De Volksstem”.

86 Land en Volk, 20 September 1894, “Hou-jou-smoel wet”.

87 Land en Volk, 20 Desember 1894, “De President en ons”.

88 Transvaal Advertiser, 15 September 1894, “Transvaal Newspapers”.

89 Transvaal Advertiser, 2 Oktober 1893, hoofberig.

90 De Volksstem, 22 Desember 1891, “Feestviering te Paardekraal”.

91 De Volksstem, 19 Desember 1896, “Dingaansdag”.

92 Land en Volk, 1 Junie 1893, “De Presidents-kiezing”.

93 Sien in verband met al hierdie kwessies “Eugène N. Marais as redakteur van Land en Volk, 1890–1896”.

94 Land en Volk, 7 Julie 1891, “An di Volk van di Z.A. Republiek”.

95 Land en Volk, 14 April 1891, “De Natalse Spoorwegfeeste”.

96 Sien vir voorbeelde in hierdie verband bl. 934 van “Eugène N. Marais as redakteur van Land en Volk, 1890 tot 1896”.

97 Land en Volk, 7 Julie 1891, “An di Volk van di Z.A. Republiek”.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Briewe aan ’n diva: die verswyging van gay-identiteit in Gordon Jephtas se briewe aan May Abrahamse Hilde Roos

Hilde Roos, nadoktorale genoot, Universiteit van Suid-Afrika

Opsomming

As gevolg van die gebrek aan professionele geleenthede tydens die apartheidsjare vir bruin kunstenaars in die plaaslike operabedryf het Gordon Jephtas in 1965 na die buiteland vertrek, op soek na ’n loopbaan as répétiteur, koormeester en stemafrigter. Teen die middel van die 1980’s was hy een van New York se mees gesogte répétiteurs, waar hy met operasterre soos Luciano Pavarotti, Joan Sutherland, Leontyne Price en Marilyn Horne gewerk het. Die ontdekking van sy briewe wat hy oor ’n periode van byna 30 jaar aan sy vertroueling in Suid-Afrika, die Eoan-sangeres May Abrahamse, geskryf het, bied vrugbare stof vir ’n ondersoek na die geskiedenis van opera in die Suid-Afrikaanse konteks. Die briewe raak ’n skakering van onderwerpe aan wat wissel van opera tot ballingskap tot bruin identiteit. Vir hierdie artikel het ek twee temas gekies wat aan die oppervlak van Jephtas se briewe lê en in gayliteratuur dikwels met mekaar verbind word: die verswyging van gay- identiteit teenoor die oorvloedige teenwoordigheid van divaverering. Ek voer aan dat Jephtas sy gay-identiteit met groot omsigtigheid vir bekendes in sy tuisland (Abrahamse inkluis) probeer verberg het, maar dat sy obsessie met vroulike operasterre, van wie Maria Callas en May Abrahamse die meeste aandag geniet het, ’n aanduiding, hetsy direk of indirek, van sy gay-identiteit was. Hierdie artikel ondersoek die konsepte van die geheimhouding van gay- identiteit, divaverering en die operaqueen. Laasgenoemde was gedurende die 1970’s en 1980’s in operakringe, veral in die VSA, ’n bekende verskynsel en ’n ontleding daarvan funksioneer as ’n insiggewende lens waardeur Jephtas se lewe waargeneem kan word. Die artikel illustreer verder hoe hierdie konsepte in Jephtas se briewe gestalte gekry het en betoog dat ten spyte van die feit dat Jephtas en Abrahamse die skyn van sy heteroseksualiteit gehandhaaf het, haar vriendskap van groot betekenis vir hom was. Jephtas is in 1992 aan vigs in New York oorlede.

Trefwoorde: divaverering; Eoan Groep; gay-identiteit; Gordon Jephtas; in die kas; Maria Callas; May Abrahamse; operaqueen; uit die kas; vigs

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Abstract

Letters to a diva: the concealment of gay identity in Gordon Jephtas's letters to May Abrahamse

Due to the lack of professional opportunities during the apartheid era for so-called coloured musicians in the local opera industry, Gordon Jephtas (1943–1992) left the country in 1965 in search of a career as répétiteur, vocal coach and choir master abroad. By the mid-1980s he was one of New York’s most sought-after répétiteurs and worked with opera stars such as Luciano Pavarotti, Joan Sutherland, Leontyne Price and Marilyn Horne. More than 20 years after his death the discovery of his letters to his lifelong confidant back home, Eoan soprano May Abrahamse, constitutes an archival find that has much to offer towards the historiography of Western art music in South Africa. The letters encapsulate the aspirations, successes and failures of an exiled, gay and coloured classical music artist during the apartheid era. Apart from his work with a string of international operatic stars, many aspects of Jephtas’s letters comment on salient issues of the human condition that go beyond the disciplinary boundaries of opera as a format in and for itself, or what may be deemed a “successful career” or a musician who “made it” abroad. Jephtas’s letters reveal his obsession with opera and the soprano voice, his penchant for diva worship, the loneliness of his nomadic existence and the ups and downs of life behind the scenes of many an opera performance. They speak to the exile’s never-ending longing for home, his racial identity as a “coloured” person and the way this played out in his profession in South African as well as abroad. Yet his letters also reveal a number of significant issues that remained resolutely undiscussed; the politics of apartheid and the way it influenced his life are never directly mentioned, and, central to this article, his gay identity and his illness that led to his death surface nowhere in the 30-year correspondence.

For this article I chose to explore two themes that lie on the surface of the correspondence and are often connected other in gay literature. I posit the question whether the overt presence of diva worship in his letters can be read as an expression of his gay identity which, as an issue in itself, is never alluded to. If so, could this be regarded as a veiled and therefore conscious expression of his sexuality, or should it rather be read as an unconscious manifestation? The article draws on the concepts of the closet, the opera queen and diva worship and uses these as interpretative tools to explore how these issues constellated in Jephtas’s letters.

The notion of the closet has become a metaphor for consciously concealing one’s sexual identity or behaviour in an environment where its nature is experienced as deviant from the norm. Diverging from accepted norms in a predominantly heterosexual society proves to be culturally and politically highly charged, and disguising the issue has become a way to escape retribution by society at large. In Eve Kosofsky Sedgwick’s seminal work Epistemology of the closet (1990:3, 71) it is argued that the closet became the defining structure for gay oppression in the 20th century; a claustrophobic, secretive and imprisoned space that restrains and silences gay identity and opposes self-manifestation. In contrast to the silence on his gay identity, opera as a format and female opera singers take centre stage in Jephtas’s letters. Apart from detailed and frequent discussions on the quality of voice and performativity of the various famous sopranos of his time (many of whom he also coached), Jephtas’s infatuation with Maria Callas and May Abrahamse is overtly present in the correspondence.

I interpret this as a manifestation of diva worship, which refers to the veneration female entertainers enjoy from gay, lesbian, bisexual and transgender (GLBT) groups. Diva worship as a phenomenon with its characteristics and distinctive parlance has been written on by a

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

number of academics, including Mitchell Morris (1995), Brett Farmer (2005, 2007), Wayne Koestenbaum (1994), Daniel Harris (1996), Vito Russo (1987) and Edward O’Neill (2007). Closely connected to diva worship is the concept of the opera queen. The Routledge international encyclopedia of queer culture states that being an opera queen signifies a gay person’s “obsession with the world of opera and a passionate devotion to the idealized figure of the prima donna” (Gerstner 2006:441). Morris (1993:188), too, argues that “central to the true opera queen’s aesthetic is the cult of the singer – specifically the female singer”. The above-mentioned encyclopaedia furthermore states that in a time when gay culture was still heavily closeted in the West, “immersion in opera served both as a retreat from a hostile environment and a discreet signifier of sexual preference” and cites Queen-singer Freddie Mercury’s collaboration with Montserrat Caballé as an example of this. A wider reading of the literature, however, indicates that divas are admired for a variety of reasons, of which escapism from societal retribution is only one.

Jephtas’s diva worship of Callas and Abrahamse can be read in the frequency with which they appear in his letters, but it also finds expression in the tone in which he described them. Morris (1993:190) argues that the way in which opera queens discuss divas is characterised by ambiguity – “what seems like an insult may be a compliment, and more than likely it is both”, adding that its tone is “somewhere between histrionics and hysteria”. During his first visit to Europe from December 1963 to March 1964, Jephtas attended two performances of the now famous Franco Zeffirelli production of Puccini’s Tosca at Covent Garden with Callas in the title role. The performances are described in extraordinary detail in the letters dated 31 January and 5 February 1964, bearing testimony to his in-depth understanding of the voice, the format of opera, his focus on how vocal sound is enacted on stage and his ability to unflinchingly critique while at the same time adore Callas as an opera singer. In the years leading up to her death in 1977, Callas would remain his idol, always referred to by him as “La Callas”, and few letters do not in some or other way report on her singing (or lack thereof), the details of her love life or any aspect of her personal life that he picked up in the press. The letter of 31 January 1964 also signifies the projection of this admiration on to Abrahamse when he concludes by writing, “We’ll make a Callas of you yet!!” (Jephtas 1964a).

Jephtas’s admiration for Abrahamse can be traced in many aspects of the correspondence. Even the way he addressed her on the envelopes provides a tantalising glimpse of how deeply diva worship was part of his projection on to Abrahamse: from 1969 onwards he usually adorned her name with formal and elaborate adjectives, as seen, for example in “Alla Gentile Signora” (To the gentle Lady), “Pregiatissima Signora” (Precious Lady), “Esimia Signora” (Magnificent Lady), “Gentilissima” (The most gentle), “Distinto” (Distinguished) or “Distinta Artista” (Distinguished Artist). For him she was a singer who never gave up on her quest to excel as an artist in the most difficult of circumstances, but he never compromised on critiquing her singing. Yet, even after having worked with some of the world’s foremost sopranos, such as Renata Tebaldi, Montserrat Caballé, Elena Suliotis, Leontyne Price, Marilyn Horne and Joan Sutherland, in 1990 he wrote to Abrahamse (who was 60 years old at the time), “Now I can hardly wait to walk out on stage with you, and sing our songs” (Jephtas 1990).

The article concludes by reconsidering the role the diva is said to play in gay culture. In the light of accounts written on diva worship, it seems that diva fixation in gay culture runs parallel with self-identification of being gay and that coming out does not diminish its intensity. The question, therefore, whether Jephtas’s diva worship was a concealed and conscious way of communicating the unsayable to Abrahamse or an unconscious manifestation becomes irrelevant. The more productive question may be to probe the reasons for Jephtas’s silence on the issue, as this points to the kind of space the social and

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

professional circles in South Africa were for Jephtas at the time. Apart from the fact that a discussion of subjects such as alternative sexual preferences was not necessarily accepted social practice, Jephtas would most probably have avoided any information that could compromise his reputation back home, and being coloured, gay and HIV positive during apartheid was probably the least desirable combination of positions to be in.

Keywords: aids; coming out; diva worship; Eoan Group; gay identity; Gordon Jephtas; Maria Callas; May Abrahamse; opera queen; the closet

1. Inleiding: ’n Loopbaan in die buiteland

Op 5 Julie 1992 is Gordon Jephtas, voormalige répétiteur, koormeester en stemafrigter van die Eoan Groep in die Goldwater-gedenkhospitaal in New York oorlede (Botha 1992). Hy was 49 jaar oud. Die Eoan Groep was ’n kultuurorganisasie van Distrik Ses in Kaapstad waar die bruin gemeenskap die geleentheid gehad het om aan opera-, ballet- en dramaproduksies deel te neem. Die groep het in 1956 met Verdi se La Traviata in die Kaapstadse Stadsaal gedebuteer en in die volgende twee dekades 11 operaseisoene aan Kaapse gehore aangebied. Jephtas was een van die weinige musici van die groep wat daarin geslaag het om in die buiteland as professionele musikus te werk. ’n Jaar voor sy dood het hy, ná ’n loopbaan van 20 jaar in Europa en die VSA, waar hy in van die wêreld se mees vooraanstaande operahuise met talle operasterre gewerk het, na Suid-Afrika teruggekeer om sangers van die Kaapse Raad vir Uitvoerende Kunste (Kruik) af te rig (Hartman 2015). Teen die einde van 1991, sonder om kennis te gee en op eie inisiatief, het Jephtas egter na New York teruggekeer en volgens voormalige kollegas en vriende het hy “net verdwyn”. ’n Klompie maande later het hulle berig ontvang dat hy oorlede is (Hartman 2015; Du Plessis 2015).

Twee maande voor sy dood het ’n joernalis van Die Burger, Aubrey Hardine, Jephtas per telefoon in sy hospitaalbed in New York opgespoor en hom direk uitgevra oor die gissinge dat hy aan vigs ly. Jephtas het op kenmerkende wyse die vraag omseil en geantwoord dat mense by die huis hom nie voortydig dood moet verklaar nie en dat hy binnekort weer na die Kaap sou terugkeer om Verdi se La Traviata nog een keer met sy eertydse kollegas van die Eoan Groep op te voer. ’n Woordelikse verslag van hierdie oproep is die dag ná sy dood in ’n artikel in Die Burger gepubliseer onder 'n nuusopskrif wat sonder omhaal gestel het: “Klaviermeester van Suid-Afrika sterf aan vigs in Amerika” (Hardine 1992).

Meer as 20 jaar ná sy dood is die ontdekking van die briewe wat Jephtas oor ’n periode van byna 30 jaar aan sy vertroueling in Suid-Afrika, die Eoan-sopraan May Abrahamse,1 geskrywe het, ’n argivale vonds wat veel bied vir die vakgebied van musiekhistoriografie.2 Sy briewe gee ’n unieke blik op die ambisies, suksesse en mislukkings van ’n bruin gay klassieke kunstenaar wat tydens die apartheidsjare na die buiteland moes gaan om sy talente en drome te realiseer.3 Buiten blyke van sy obsessie met opera en die rits internasionale operasterre met wie hy gewerk het, verskaf sy briewe treffende perspektiewe op aspekte van menswees wat die dissiplinêre grense van opera as ’n kunsvorm oorskry. Hoewel Jephtas baie sukses geken het, bly die tema van ’n geslaagde loopbaan in klassieke musiek of buitelandse suksesse egter op die agtergrond. Binne die vertrouensverhouding van twee mense wat vir dekades ’n unieke band gehad het, staan sy geleefde ervaring op die voorgrond. Weens hul gedeelde herkoms en passie, voer gesprekke oor opera as kunsvorm dikwels die botoon, maar ander dominante temas sluit in sy obsessie met gevierde operasangeresse (oftewel divas), van wie hy vele persoonlik afgerig het, die eensaamheid van sy nomadiese bestaan as professionele répétiteur en afrigter en die

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

wisselende wedervaringe van ’n lewe agter die skerms van die operaproduksies waaraan hy deelgeneem het. Sy briewe vertel ook van die ewigdurende verlange van die banneling “huis toe”, sy komplekse verhouding met die lede en bestuur van die Eoan Groep, die manier waarop sy bruin identiteit ’n rol gespeel het in die vorming van sy loopbaan (in Suid-Afrika tydens apartheid en in die buiteland), en die veranderende kwaliteit wat sy bruin identiteit vir hom ingehou het soos sy loopbaan ontwikkel het. Daar is egter ook beduidende aspekte van Jephtas se lewe wat glad nie in die korrespondensie bespreek word nie: apartheid as politieke bestel en die manier waarop dit sy lewe beïnvloed het, word nêrens direk genoem nie (die term apartheid kom nie in die briewe voor nie), en sy gay-identiteit en die siekte wat tot sy voortydige dood gelei het, word ook nie aangeroer nie.

Die lees van Jephtas se briewe bring ’n breë skakering temas na vore wat die gesprek oor opera in die Suid-Afrikaanse konteks potensieel kan verryk. Vir hierdie artikel het ek op twee aspekte besluit wat aan die oppervlak van sy briewe lê en wat in gayliteratuur dikwels gekoppel word: die verswyging van gay-identiteit en die obsessie met operasangeresse, oftewel divaverering. Gesprekke oor divaverering, in die akademie en ook in die openbare ruimte soos blogs, behandel dikwels die vraag waarom divas soveel gay aanhangers het en vra watter eienskappe divas verteenwoordig waarmee gays hulle identifiseer. Daar word uiteenlopend op hierdie vrae gereageer (en hierdie aspekte word later in die artikel meer breedvoerig bespreek), maar die kwessie van die geheimhouding van ’n seksuele voorkeur in ’n omgewing waar dit nie die norm is nie, staan op die voorgrond. Ek stel dus die vraag of die oorvloedige aanwesigheid van divaverering gelees kan word as ’n uitdrukking van Jephtas se verswygde gay-identiteit en, indien wel, of dit geïnterpreteer kan word as ’n bewuste kodering van die onsegbare of ’n onbewuste uiting daarvan. Hierdie artikel sal die konsepte van die geheimhouding van gay-identiteit, divaverering en die operaqueen bespreek en illustreer hoe dit in die korrespondensie tot uiting kom.

Maar eers, ter wille van konteks, ’n kort biografiese skets van Gordon Jephtas (8 Maart 1943 – 5 Julie 1992) (Tribute 1992). Net voor sy 16de verjaarsdag, op 28 Februarie 1959, verskyn Jephtas vir die eerste keer in ’n foto in The Cape Argus. Die leier van die Eoan Groep, die Suid-Afrikaans-gebore Italianer Joseph Manca, leun oor sy skouer en wys na die bladmusiek; Jephtas se vingers rus op die klawerbord, sy oë op die bladmusiek voor hom. Die foto is geplaas op die vooraand van Eoan se derde operaseisoen, waartydens die groep Verdi se Rigoletto en La Traviata en Mascagni se Cavalliera Rusticana in die Kaapstadse Stadsaal sou opvoer. In die bygaande artikel oor die groep en hul aktiwiteite verwys Manca reeds na Jephtas as “sy toekomstige opvolger” (De Villiers 1959). In hierdie geposeerde foto lê veel van Jephtas se professionele lewe opgesluit: dit is voor die klavier met die musiek van operawerke op die staander waar hy sy passie uitgeleef het, waar hy suksesse en krisisse beleef het en waar hy altyd weer gevind het wat vir hom die moeite werd was. Die persoon van Manca figureer as simbool van aspekte waarmee hy sy lewe lank sou stoei: wit gesag wat oor hom leun en hom voorsê hoe hy moet lewe, en die gesaghebbende figuur van die dirigent wat bepaal waar hy inpas in die hiërargie kenmerkend van die bedryf van Westerse klassieke musiek.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Figuur 1. Gordon Jephtas en Joseph Manca by die klavier. Foto gepubliseer in The Cape Argus, 28 Februarie 1959. Gebruik met toestemming van die Eoan Groep-argief, DOMUS, Universiteit Stellenbosch.

Na die voltooiing van sy hoërskoolopleiding aan die Harold Cressy-skool in Distrik Ses het Jephtas van 1961 tot 1963 aan die Suid-Afrikaanse Kollege vir Musiek van die Universiteit van Kaapstad vir ’n diploma in musiek studeer. Die Eoan Groep het sy studie gesubsidieer en hy was tot Augustus 1965 répétiteur vir die groep (Voges 2015). ’n Besoek aan Europa tussen Desember 1963 en Maart 1964, waartydens hy Maria Callas in ’n opvoering van Puccini se Tosca in Covent Garden in Londen gesien het, het hom egter laat besef dat hy in Europa (en verkieslik in Italië) moes wees om oor opera te leer (Jephtas 1964b). Ná sy vertrek na Europa in Oktober 1965 het hy Suid-Afrika gereeld besoek om met die Eoan Groep, of later by die Transvaalse Raad vir Uitvoerende Kunste (Truk) of Kruik te werk, maar sy lewe het vanaf 1965 tot sy dood ’n nomadiese karakter aangeneem en hy was selde permanent in enige plek gevestig. Vir die Eoan Groep was hy egter altyd die enigste kandidaat wat Manca sou kon opvolg en die hoopvolle verwagting dat Jephtas blywend na die groep sou terugkeer en die gloriedae van die 1950’s en vroeë 1960’s weer sou kon laat herlewe, het gelei tot die komplekse verhouding wat hy later met die groep en sy bestuur gehad het. Toe Jephtas uiteindelik in 1979 die leisels as artistieke direkteur op kontrakbasis oorgeneem het, het dit gou duidelik geword dat daar ’n groot gaping tussen hom en die groep ontwikkel het en Jephtas het die inisiatief voortydig gekanselleer (Roos 2010:142).

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Jephtas het van 1965 tot 1971 hoofsaaklik in Engeland en Italië vertoef, ’n periode waartydens hy homself altyd as student beskryf het wat meer oor opera moes leer. Hy was egter slegs twee keer vir kort periodes formeel as student by instansies ingeskryf: van Junie tot Augustus 1966 het hy Italiaans gestudeer by die Universiteit van Perugia in Italië (Jephtas 1966a) en van September 1966 tot Mei 1967 het hy by die London Opera Centre gestudeer (Jephtas 1966b).4 Milaan was sy gunstelingstad, waar hy die grootste deel van hierdie tydperk deurgebring het. Hier het hy dirigeerkuns by Franco Ferraris gestudeer (Jephtas 1970a) en buiten besoeke aan Suid-Afrika, die VSA en verskeie ander lande in Europa waar hy aan kleiner produksies deelgeneem het of meesterklasse bygewoon het, het hy elke moontlike operaproduksie wat hy kon bekostig, bygewoon. Om die pot aan die kook te hou het hy studente in sangklasse begelei en Engels gegee by die Shenker-instituut in Milaan (Jephtas 1970b). Dit was finansieel ’n uiters wisselvallige tyd vir Jephtas en sy briewe toon dat hy van die hand na die mond gelewe het (hy het dikwels stemafrigting gedoen in ruil vir ’n bord spaghetti), maar as hy geld verdien het, het hy dit sonder skroom uitgegee (Jephtas 1972b). Eers in Februarie 1972 het hy sy eerste formele kontrak as répétiteur by die operahuis in Mantua, Italië, gekry en het hy met sangers soos Placido Domingo en Elena Souliotis begin werk (Jepthas 1972a). Tot 1978 het hy, buiten vele kontrakte elders op die kontinent, tussen Milaan, Zürich en Lissabon gependel, waar hy gereelde kontrakte by operahuise gehad het. ’n Hoogtepunt uit hierdie periode is twee konserte in Oktober 1973, in Londen en Wene, waar hy as begeleier vir die sopraan Renata Tebaldi en die tenoor Franco Corelli opgetree het (Jephtas 1973a). Hierdie konserte is vandag die enigste optredes van Jephtas waarvan klankopnames kommersieel beskikbaar is.5

Sedert sy eerste besoek aan die VSA in Oktober 1970, toe hy uitgenooi was om aan meesterklasse met die dirigent Boris Goldovsky deel te neem, het hy ’n voorkeur ontwikkel om daar te werk (Jephtas 1970c). Tydens daardie besoek is hy ook ’n kontrak by die New York City Opera aangebied, maar vanweë administratiewe rompslomp en die langdurige gesukkel om ’n werksvergunning te kry, het hierdie droom eers in 1978 bewaarheid geword toe hy vir ’n seisoen by die Lyric Opera in Chicago gewerk het (Luethi 2015). Van toe af tot sy dood was die VSA sy tuiste, hoewel hy in 1979, 1986 en weer in 1990 ernstige pogings aangewend het om op meer permanente basis in Suid-Afrika te werk. In Amerika het hy gereelde kontrakte gehad by die San Francisco-operahuis, die Lyric Opera in Chicago, die Metropolitan-operahuis in New York, die New York City Opera en ook by die Utah Opera in Salt Lake City (Jephtas 1981, 1987a). Dit is in hierdie jare dat hy ’n reputasie ontwikkel het as voorste répétiteur en dat hy stemafrigting gedoen het vir onder andere Luciano Pavarotti, Beverly Sills, Maria Chiara, Frederica von Stade, Luigi Alva, Montserrat Caballé, Leontyne Price, Marilyne Horne, Neil Schicoff, Placido Domingo, Teresa Berganza en Joan Sutherland. Hy was ook betrokke by produksies met regisseurs soos Pier Luigi Pizzi, Tito Gobbi, Kurt Herbert Adler, Richard Bonynge en die omstrede Jean-Pierre Ponnelle (Jephtas 1981).

Die Suid-Afrikaanse sopraan Emma Renzi, wat jare lank in Europa en die VSA gesing het, het in ’n onderhoud soos volg oor Jephtas uitgebrei:

Gordon was extremely gifted, he was absolutely top-class. And he was like a sponge, it just went in. It was, really, he had this absolute instinct for it. He was a good pianist. But he was [also] a good coach. And that is a very different thing from being a good pianist, or even a good accompanist. You have to know the languages, you have to know the style, you have to be able to give everybody their cues, and that kind of thing. It is a completely different cup of tea to just playing the piano very well. And he did have [the passion for it], he was really extremely talented. Then he moved from Europe to New York. Lots of singers, well-known ones like Marilyn Horne, did go and coach with him. You know, if you [had] a role you’ve sung hundreds of times but you

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

haven’t sung it for a year or so, and you want to sing it in, you want a pianist who knows it. So you go to the one who is recommended, and he was one of the best ones in New York. He was known for that (Eoan History Project 2013:102).

Figuur 2. Gordon Jephtas en Montserrat Caballé tydens ’n konsert in San Francisco in 1981. Gebruik met toestemming van die Abrahamse-familie.

2. In die kas en uit die kas

Die kas (Engels the closet) het ’n metafoor geword vir die bewuste geheimhouding van ’n seksuele identiteit in ’n omgewing waar die aard daarvan beskou word as afwykend van die norm. Heteroseksualiteit word in baie samelewings steeds as normatief beskou en verdraagsaamheid ten opsigte van alternatiewe seksuele voorkeure is eers gedurende die afgelope dekades in dele van die internasionale gemeenskap beding. Sedert die 1990’s word die afkorting LGBT (wat staan vir “lesbies, gay, biseksueel en transgender”) algemeen aanvaar as ’n term wat verwys na mense wat alternatiewe seksuele identiteite verkies. In tye en plekke waar daar min of geen ruimte vir LGBT-groeperinge is nie, word dit as “abnormale” gedrag beskou en dra dit kultureel en polities ’n hoogs plofbare lading. In sulke omstandighede het die verswyging daarvan ’n manier geword om vergelding deur die samelewing te voorkom.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Beskouinge oor gay-identiteit deur filosowe en ander teoretici het begin met die Franse filosoof Michel Foucault6 se ondersoek na die onderlinge verhoudinge tussen seks, gender en begeerte. Sy werk oor seksualiteit en die samelewing, met name The history of sexuality (Volume I), in 1978 gepubliseer, het queerteorie as ’n invloedryke denkwyse van stapel gestuur. Dit was egter die literêre kritikus Eve Kosofsky Sedgwick wat die konsep van die kas as ’n bepalende sosiale ruimte waarin gays hulle bevind, meer breedvoerig geteoretiseer het. In haar boek Epistemology of the closet, in 1990 gepubliseer en vandag beskou as een van die grondliggende tekste van queerteorie, beskryf sy (1990:3; 71) die geheimhouding van gay-identiteit as “a performance initiated as such by the speech act of a silence” en voer aan dat die kas die bepalende struktuur van gay-onderdrukking in die 20ste eeu was.

Georgia Johnston (2002:171) beskryf die kas as “a claustrophobic, secretive and imprisoned space that restrains and silences gay identity and opposes self-manifestation”. Skrywers is dit eens dat selferkenning van gay-identiteit, oftewel uit die kas klim, nou verweef is met die geheimhouding daarvan en dat gays dikwels heen en weer beweeg tussen in die kas wees en uit die kas klim, afhangende van die spesifieke omgewing waarin hulle hul bevind. Sedgwick meen dat die selferkenning van gay-identiteit, net soos die geheimhouding daarvan, ’n proses is wat gelaai is met gevaar en nooit voltooi is nie. Sy voer aan dat selfs die mees openlik gay persoon nooit vry is van die inperking van die kas nie, omdat vooroordeel gedurig weer kop uitsteek en gay persone ondervind dat “new walls have sprung up around them” (1990:68). Die kas bly in elke nuwe sosiale omgewing of situasie steeds ’n vormende teenwoordigheid.

Die sosiale en politieke konteks van apartheid-Suid-Afrika was nie net kloustrofobies nie, maar ook skisofrenies. Onder apartheid is ’n samelewing gekonstrueer wat andersheid wat afwyk van ras-witheid en seksuele heteronormaliteit as teennormatief beskou het. Wetgewing is ingestel om sulke andersheid te beheer en (verkieslik) uit die samelewing te verdryf. Onder apartheidswetgewing is homoseksualiteit gekriminaliseer as ’n strafbare oortreding wat vervolg kon word vir sodomie of onnatuurlike misdrywe ingevolge die Wet op Onsedelikheid (Wet 23 van 1957). In Defiant desire beskryf Mark Gevisser (1994:18) die geskiedenis van gay- en lesbiese identiteite in Suid-Afrika as “a different fight for freedom”, maar noem dat gays reeds sedert die 1940’s in stedelike gebiede van Johannesburg, Kaapstad en Durban gevestig was en in relatiewe vryheid gelewe het. Kaapstad het indertyd ’n ontluikende “Moffie Drag”-kultuur onder die bruin gemeenskap geken waaroor uitgebreid in publikasies soos Drum en Golden City Post verslag gedoen is (Chetty 1994:117).

In 1956, die jaar waartydens die Eoan Groep in die plaaslike operagemeenskap opslae gemaak het met hul eerste opvoering van Verdi se La Traviata, het die Suid-Afrikaanse polisie 30 gay mans op Durban se Esplanade in hegtenis geneem. Hulle is tussen ses en 15 jaar gevangenisstraf opgelê en in sy uitspraak het die regter aangevoer dat “your type is a menace to society and likely to corrupt and bring about degradation to innocent and unsuspecting, decent-living young men and so spell ruin to their future” (Gevisser 1994:18).

Gevisser (1994:27) noem dat Hanoverstraat in Distrik Ses, waar die Eoan Groep by nr. 302 sy hoofkwartier gehad het, ’n florerende gaykultuur geken het wat ná die gedwonge ontruiming van die gebied na die Kaapse Vlakte steeds bly voortbestaan het. Die aanwesigheid van ’n gaykultuur in die omgewing waarin lede van die Eoan Groep gewoon en gewerk het, was dus nie ongewoon nie en kompliseer die vraag waarom Jephtas dit in sy briewe aan Abrahamse oor ’n tydperk van byna 30 jaar heeltemal verswyg het. Die openlike uitleef daarvan binne die Eoan Groep was egter nie noodwendig aanvaarde praktyk nie en in onderhoude met voormalige kollegas en vriende van Jephtas is uiteenlopend gereageer op die vraag of hulle bewus was van sy gay-identiteit; sommige was verbaas, ander het laat

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

blyk dat hulle dit altyd geweet het. Hulle was dit egter almal eens dat Jephtas as persoon baie privaat was en nie sy persoonlike lewe met Jan en alleman gedeel het nie, ’n indruk wat ook in die briewe na vore kom.

Figuur 3. Gordon Jephtas in ’n ongedateerde foto. Gebruik met toestemming van Amanda Botha.

Hoewel gay-identiteit in dele van die Weste ten tye van Jephtas se afsterwe met ’n groter mate van aanvaarding bejeën is, was die 1980’s en vroeë 1990’s ook die era toe vigs aan gay-identiteit gekoppel is. Die kombinasie hiervan met die stereotipering van die gaygemeenskap as seksueel losbandig het tot groot persoonlike skade vir vigslyers en hulle families gelei. Vigs was gedompel in kollektiewe veroordeling en dit was niks ongewoon vir persone wat MIV-positief was, om hul werk te verloor nie (gay of nie), nie net in Suid-Afrika nie maar veral ook in die VSA.

Jephtas is in Julie 1987 as koormeester en stemafrigter by die Utah-operahuis in Salt Lake City aangestel, ’n vaste pos wat in koerantberigte in Utah met groot fanfare aangekondig is

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

(Birch 1987),7 maar twee jaar later het hy hom weer in New York bevind. Of hy hierdie betrekking verloor het as gevolg van vigs, of dalk self besluit het om weer te vertrek, is iets waaroor ’n mens net kan spekuleer.

In die vroeë 1990’s is ’n paar wêreldbekende kunstenaars aan vigs oorlede en die bekendmaking van die oorsaak van hul dood het internasionaal hoofnuus gehaal. Onder hulle tel die Queen-sanger Freddie Mercury, wat in November 1991 in Londen oorlede is en die balletdanser Rudolph Nureyev, wat in Januarie 1993 in Parys oorlede is. In beide gevalle is die publiek tot op die laaste oomblik in die duister gelaat oor hul siekte en in beide gevalle is vigs geassosieer met gay-identiteit en seksuele losbandigheid.

In Mei 1989 is die Suid-Afrikaanse pianis Steven De Groote aan longontsteking wat deur vigs veroorsaak is oorlede, alhoewel hy vigs blykbaar as gevolg van ’n bloedoortapping na ’n vliegongeluk opgedoen het. Met sy dood is die feit geheel onder die doeke gehou,8 en selfs onlangse studies oor hom9 laat die feit ongenoem. Met Jephtas se laaste besoek aan Suid- Afrika in 1991 het hy hom dus sosiaal en polities in ’n uiters kwesbare posisie bevind: bruin en gay, en siek as gevolg van vigs.

Dit is duidelik uit die briewe aan Abrahamse en ook uit onderhoude met voormalige vriende en kollegas dat Jephtas in die jare wat hy in die buiteland gewoon en gewerk het, met groot omsigtigheid sy gay-identiteit en later sy siekte vir bekendes in Suid-Afrika weggesteek het. Alhoewel sommige vriende, soos Peter Voges en Abrahamse se dogters, sy gay-identiteit as 'n “oop geheim” beskou het (Voges 2015; Abrahams 2015; Rushin 2015), het hy gekies om nooit hieroor in sy briewe te skryf nie, en dit wil voorkom of Jephtas en Abrahamse in hierdie verband wedersyds die skyn van sy heteroseksualiteit voorgehou het. In sy briewe het Jephtas enige leidrade wat in daardie rigting kon dui, weggelaat en aspekte soos wie sy vriende was, of besonderhede oor sy sosiale lewe, is nooit genoem nie. Ek vermoed dat hy selfs so ver gegaan het om voor te gee dat hy heteroseksueel is. In 1982 het hy byvoorbeeld verwys na die vrou in sy lewe (Jephtas 1982) en volgens Abrahamse se dogters het hy ’n foto van homself en ’n heelwat ouer Afro-Amerikaanse vrou vir hulle gestuur. By nadere ondersoek blyk dit dat hy inderdaad in 1980 met ’n Afro-Amerikaner getrou het, maar dat hy dit gedoen het om ’n werksvergunning in die VSA te kry (Hartman 2015; Abrahams 2015; Rushin 2015). Dit is egter nooit so in sy briewe gestel nie, en gegewe die gebrek aan duidelike bewyse van sy homoseksualiteit, sou lesers van sy briewe weinig aansporing hê om verdere ondersoek in te stel. Gerugte van sy huwelik is ook bevestig in ’n kopie van ’n brief deur die Eoan Groep se voorsitter Ismail Sydow aan Jephtas wat in die Eoan Groep- argief gevind is. In die brief word Jephtas geluk gewens met sy huwelik en ’n lang, gelukkige en voorspoedige getroude lewe toegewens (Sydow 1980), ’n teks wat sy gewaande heteronormaliteit bevestig.

Onderhoude met voormalige kollegas en vriende in Europa en die VSA het egter laat blyk dat Jephtas in die buiteland wel uit die kas geklim het. Wanneer dit gebeur het en hoe hy daaraan vorm gegee het, is op hierdie stadium moeilik om vas te stel, maar e-pos- kommunikasie met kennisse en kollegas uit sy tyd by die Zürich-operahuis (waar hy tussen 1973 en 1978 jaarliks kontrakte gehad het), het laat blyk dat hy sy gay-identiteit nooit verberg het nie (Luethi 2015; Jung 2015; Okazaki 2015). Volgens die Suid-Afrikaanse tenoor Sidwell Hartman (ook ’n voormalige lid van die Eoan Groep), wat in 1984 en 1985 by die Juilliard Skool vir Musiek in New York gestudeer het en vir wie hy by geleentheid begelei het, het Jephtas ’n openlike gay lewe geleef met ’n groot vriendekring bestaande uit gays. Hy het in hierdie tyd ’n huurwoning in die Ansonia Hotel in New York gehad en dit met ’n vriend gedeel (Hartman 2015).

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Hartman het ook die indruk gekry dat Jephtas in die VSA polities meer uitgesproke was as in Suid-Afrika en vertel dat Jephtas uit hoofde van sy politieke oortuigings nou betrokke was by die Afro-Amerikaanse operagroep Opera Ebony. In sy briewe aan Abrahamse van die laaste paar jaar voor sy dood is dit ook duidelik dat hy homself meer vry uitgespreek het ten opsigte van politiek, maar sy angs dat hy Abrahamse as gevolg van sy uitgesprokenheid as vertroueling sou verloor, is ewe duidelik uit die korrespondensie (Jephtas 1988). Bekendes en kollegas tuis het hom steeds as stil en privaat ervaar. Dit is duidelik dat hierdie eienskap van sy persoonlikheid in sy jare in die buiteland, veral in die VSA, verander het, en volgens Hartman was Jephtas in New York uitgesproke, “larger than life” en professioneel suksesvol (Hartman 2015). Dit is duidelik dat sy verhouding met Suid-Afrika een van ’n dubbele lewe was; openlik gay en professioneel suksesvol in die buiteland, in die kas en met vele professionele teleurstellings in apartheid-Suid-Afrika.

3. Divas en operaqueens

In teenstelling met die afwesigheid van enige verwysing na sy gay-identiteit in sy briewe, staan opera, sangeresse, die kwaliteit van hul stemme en vertolking op die voorgrond. Buiten vele gedetailleerde besprekings van die stemkwaliteit, toon en performatiwiteit van die soprane wat hy in produksies beleef het of met wie hy gewerk het, toon sy briewe ’n buitengewone fokus op twee sangeresse: Maria Callas en May Abrahamse. Ek interpreteer hierdie fokus as ’n manifestasie van divaverering – die obsessiewe bewondering en aandag wat vroulike sangers (van ’n verskeidenheid musikale formate, wat opera, musiekblyspele, country-, pop- en rockmusiek insluit) uit die LGBT-gemeenskap ontvang. Hoewel skrywers oor die onderwerp aantoon dat sulke verering nie beperk is tot LGBT-georiënteerde groepe nie en dat nie almal wat hulself as deel van die LGBT-groepering beskou, noodwendig omgee vir divas nie, kom die bespreking van divaverering byna uitsluitlik in gayliteratuur voor.10

Divaverering as ’n verskynsel met spesifieke eienskappe en ’n unieke omgangstaal is reeds deur verskeie akademici ondersoek. Hieronder tel Mitchell Morris (1995), Brett Farmer (2005, 2007), Wayne Koestenbaum (1994), Daniel Harris (1996), Vito Russo (1987) en Edward O’Neill (2007), van wie slegs Morris ’n musikoloog is; die ander is literêre kritici, antropoloë en filmkundiges.11 Divas wat die onderwerp van sulke verering is, word dikwels gekarakteriseer as vrouens met sterk persoonlikhede, wat ’n openlike vroulike seksualiteit uitstraal, glansryk, flambojant en onafhanklik is en die vermoë besit om sukses te behaal ten spyte van persoonlike teenspoed en moeilike omstandighede. Dit is duidelik dat beide Callas en Abrahamse veel hiervan vir Jephtas verteenwoordig het. Die manier waarop dit in sy briewe na vore kom, sal in die volgende deel van hierdie artikel in meer besonderhede geïllustreer word.

Die rol wat die diva in gaykultuur speel, word heel uiteenlopend deur skrywers beskryf en illustreer die veelkantige en hoogs persoonlike aard van divaverering. Farmer, O’Neill en Harris vertel byvoorbeeld hoe die gewaarwording van hulle gay-identiteit gepaard gegaan het met die ontdekking van die belangrike rol wat vroulike glanspersoonlikhede soos Julie Andrews, Marlene Dietrich of ander Hollywood-sterre in hul lewens gespeel het. Farmer beskryf hoe sy keuse van Andrews as heldin vir ’n klasopdrag hom reeds as tienjarige kind deur ander kinders as gay laat kenmerk het. Dit was sy voorliefde vir haar wat sy skoolmaats die leidraad gegee het dat hy gay is en nie die uitleef van die aangetrokkenheid tot ’n ander seun nie (Farmer 2005:165). In sy artikel “Julie Andrews made me gay” fokus Farmer op die diva se sterk persoonlikheid as gevolg waarvan sy te midde van moeilike omstandighede sukses kan behaal. Hy skryf: “[She] was in abundant possession of one vital element that

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

might be claimed as a foundational imperative of diva worship: transformational empowerment” (Farmer 2007:145) en meen dat die diva se aanspraak op sukses in die vermaaklikheidswêreld en haar vermoë om die status quo van die patriargale sisteem te ondermyn, by baie gays bewondering afdwing. “It is for this reason that the diva remains, even today, a profoundly provocative figure – the (post)feminist era may be decades advanced but the woman who dares to lay public claim to expressive entitlement has lost little of her capacity to ruffle sociopolitical feathers. It is also why she has been such a stalwart focus of queer attention” (Farmer 2007:146).

Wayne Koestenbaum se boek The queen’s throat word in sy geheel aan divaverering gewy en hy sluit ’n aparte hoofstuk oor die “Callas Cult” in. Hy voer aan dat haar vroeë dood haar reeds legendariese status verder versterk het en haar verbind met eienskappe kenmerkend van die donker kant van gaykultuur, temas wat ook resoneer met die verhaal van Jephtas se lewe: voortydige afsterwe, alleenheid en die kortstondigheid van hul aardse bestaan (Koestenbaum 1994:134).

Daniel Harris (1996:168) bevind dat die buitengewone en eksotiese wêrelde wat divas verteenwoordig, dien as “a protective enclave that promised immunity from shame, beckoning me with the broadmindedness and indulgence of sexual eccentricities”. In hierdie opsig bied divaverering ’n ruimte waar gays kan ontsnap aan die gevreesde vergelding wat hulle in heteronormatiewe samelewings dikwels ervaar en ’n wêreld (al is dit net verbeel) waar alternatiewe seksuele keuses moontlik is. ’n Ander eienskap van divaverering wat in Jephtas se bewondering vir Callas van spesifieke belang is, is wat O’Neill beskryf as die fisieke performatiwiteit van die solis. Hy skryf: “I would not deny for a moment that I, as a gay man, receive one of the key props and supports for my very being from the diva. Gay men and divas, fags and femmes fatales: we are bound together by a logic we yet dimly understand. But it is not the diva’s image that supports my being as a gay man; it is a real historical woman’s performance, her labor, to be specific” (O’Neill 2007:14).

Morris (1993:188) stem hiermee saam en noem dat die sangeres se musikaliteit en toneelspel deurslaggewend is vir haar status as diva in die gaygemeenskap en dat hierdie eienskappe deel word van haar persoonlikheid en mistieke aantrekkingskrag.

Divaverering word nou verbind met die konsep van die operaqueen. Die Routledge international encyclopedia of queer culture (Gerstner 2006:441) beskryf die operaqueen as ’n gay persoon wat ’n obsessie het met die wêreld van opera wat die geïdealiseerde figuur van die prima donna passievolle toewyding gee. In ’n tyd toe gaykultuur in die Weste nog as taboe beskou is, is sulke indompeling in die wêreld van opera, soos Harris hier bo argumenteer, gesien as die terugtrek uit ’n vyandige omgewing, maar ook as ’n diskrete aanduiding van alternatiewe seksuele voorkeure. Die Queen-sanger Freddie Mercury se samewerking met die operaster Montserrat Caballé word as voorbeeld hiervan genoem.

In sy artikel “Reading as an opera queen” (1993) belig Morris, wat homself as gay identifiseer, maar spesifiek noem dat hy nie ’n operaqueen is nie, drie eienskappe van belang in die wêreld van die operaqueen wat in meerdere of mindere mate in Jephtas se briewe herkenbaar is; die aspekte van opera wat vir die operaqueen belangrik is, die manier waarop daaroor gepraat word en die rol wat opera in die lewens van operaqueens speel.12 Morris (1993:187) voer aan dat die kultus van die sangeres die middelpunt van die estetika van die operaqueen is en stel dit dat “all else pales beside the figure of the prima donna, who is from the opera queen’s point of view the dominant figure in every opera of any importance.”

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die gewildheid van operasangers by gehore oor die algemeen is natuurlik ’n ou verskynsel, waar manlike sangers net soveel opgehemel word as vroulike sangers, maar Morris meen dat operaqueens tenore en basse nooit met dieselfde intensiteit bejeën as vroulike sangers nie. In die geval van Jephtas is hierdie eienskap inderdaad opvallend. In 1973 het hy byvoorbeeld met die wêreldbekende Bulgaarse bas Boris Christoff gewerk en al wat hy aan Abrahamse oor hom te sê gehad het, was dat die sanger ’n trae 58-jarige gryskop was wat so ingenome met homself was dat dit geen plesier was om met hom te werk nie (Jephtas 1973b). Oor Placido Domingo het hy in 1972 opgemerk dat die sanger vriendelik teenoor hom was, maar het nie ’n woord gerep oor die kwaliteit van sy sang of sy stem nie (Jephtas 1972a). Dieselfde geld vir die tenoor Franco Corelli, met wie hy oor ’n aantal jare in die vroeg 1970’s gewerk het en oor wie hy slegs in een brief uitbrei (Jephtas 1973c).

Luciano Pavarotti, met wie Jephtas in die 1980’s gewerk het toe Pavarotti reeds ’n superster was, kry selfs minder aandag. Buiten die foto van hulle saam (figuur 4), is Pavarotti in Jephtas se briewe slegs ’n naam op die lang lys van sangers vir wie Jephtas indertyd stemafrigting gegee het (Jephtas 1981).

In teenstelling hiermee verskaf Jephtas gedetailleerde rapportering oor sy eerste ontmoeting met Renata Tebaldi in 1973 toe hy gekontrakteer is om haar en Corelli in twee konserte te begelei (Jephtas 1973a). Ná die konserte het hy weer ’n solokonsert van Tebaldi bygewoon sodat hy as toeskouer haar tegniek, die toonkleur van haar stem, haar repertorium, liggaamshouding en gesigsuitdrukkinge en die manier waarop sy die gehoor se applous hanteer, kon gadeslaan en aan Abrahamse daarvan kon vertel (Jephtas 1974).

Figuur 4. Gordon Jephtas en Luciano Pavarotti. Gebruik met toestemming van die Abrahamse-familie.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Volgens Morris (1993:190) word die omgangstaal wat operaqueens gebruik om oor opera te praat, gekenmerk deur ’n dubbelsinnigheid waar kritiek en kompliment tegelykertyd aanwesig is en ’n toon “somewhere between histrionics and hysteria”. Hoewel hierdie karakterisering ongemaklik naby aan stereotipering kom, is Jephtas se beskrywinge van Callas en vele ander soprane inderdaad behoorlik krities, maar stel hy dit op so ’n manier dat dit nie afbreuk doen aan sy bewondering vir hulle nie. Jephtas se beskrywing van Joan Sutherland in 1966 weerspieël dit goed:

I saw Sutherland in concert – she is monstrously huge and wore a wide black flowing coat over a white gown which made her look 6 feet broad compared to her husband who is lean and looked more in character with the music than she. But my God, when she opens her mouth one really has an object lesson in bel canto – a smooth legato, full blooded tone, firm sound from bottom to top (with the exception of E[flat] and above which change their colour). And it’s not a white voice but round and wonderfully full. But she has no sense for words, and quite frankly her recitatives would have been fearfully boring if it weren’t that one was enchanted by the sounds. In the more passionate moments her gestures consisted of raising her left hand and stretching her five fat little fingers. She does evoke great excitement in scales and those famous trills are very down to earth. I got the impression with her curtain calls [that] well, if you didn’t like it, tough luck, but I had a whale of a time. (Jephtas 1966c)

Die trant en fokuspunte van hierdie aanhaling kom deurgaans in sy briewe voor. Buiten die teatrale formulering, is Jephtas se beskrywings van die sangeresse waarna hy geluister het, Abrahamse inkluis, buitengewoon gedetailleerd en bevat uitgebreide beskrywings oor besonderhede soos stemtegniese aspekte, interpretasie, toonkleur, suiwerheid van intonasie, diksie, dramatiese vermoëns en verhoogpersoonlikheid. Verder het Jephtas waarskynlik absolute gehoor gehad en oor diepgaande kennis van operarolle beskik, want hy gee telkens die presiese toonhoogtes aan van een of ander aspek van ’n melodiese lyn wat hy in ’n uitvoering raak gehoor het.

Morris se bespreking van die redes waarom opera so ’n sterk fassinasie vir die gaygemeenskap inhou, stem in vele opsigte ooreen met die argumente van Farmer, Brett en O’Neill soos hier bo reeds uiteengesit, maar hy fokus veral op opera as uitlaatklep van onderdrukte gevoelens. Hy meen dat dit geen wonder is dat operaqueens soveel tyd en energie in opera belê nie. Opera as formaat blyk ’n katartiese middel te wees vir die emosionele intensiteit wat sentraal staan in die geleefde ervarings van gays in onderdrukkende sosiale en politieke omgewings. Hy haal die skrywer Evan Martinson aan:

Gays, even the most liberated, have each lived part of their lives in a vise, a tension between what society urged and what their own needs demanded. In each of us [...] was born a tendency, perhaps, to hold back on certain types of self-expression, at least in general company. Few of us, I put it to you, entirely outgrow that. Hence much gay creativity, bubbling up, inspired by the long repression, and hence our thrill at opera’s explosions of bare feeling, the sublime musical metaphor for passion. (Martinson in Morris 1993:193)

Dit is belangrik om Morris se redevoering teen die agtergrond van gay-onderdrukking in die dekades voor die 1990’s te kontekstualiseer. Sy artikel het in 1993 verskyn en is geskryf vanuit ’n ervaringswêreld waarin gay-identiteit net begin het om in sommige dele van die wêreld met groter verdraagsaamheid aanvaar te word. Sy verwysingsraamwerk is histories, polities en sosiaal verteenwoordigend van die wêreld waarin Jephtas geleef en gewerk het.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

4. Die divas: Maria Callas en May Abrahamse

Maria Callas (1923–1977) het gedurende die 1950’s en 1960’s die operawêreld aan haar voete gehad en kan beskou word as een van die mees gevierde sangeresse van haar generasie. Die verering wat sy van gay volgelinge ontvang het, kan aan verskeie faktore toegeskryf word, waarvan haar persoonlike transformasie ’n belangrike aspek was: van ’n lomp en oorgewig tiener met groot stemtegniese probleme het sy haarself deur harde werk en buitengewone dissipline omskep tot ’n glansryke operaster met ’n gesofistikeerde openbare persona. Sy het haar stem aan geweldige eise onderwerp en in ’n era toe sangers hulle min aan toneelspel gesteur het, het sy dit gebruik om die dramatiese inhoud van elke rol tot in die fynste besonderhede na vore te bring (Cowgill 2006:118). Jephtas het Callas vir die eerste keer op die verhoog ervaar toe haar stem, waarskynlik as gevolg van te veel en te hoë eise, reeds probleme begin toon het, maar volgens Jephtas het selfs dít bygedra tot die dramatiese effek van haar vertolking.

Tydens sy heel eerste besoek aan Europa vroeg in 1964 het hy twee opvoerings van die nou bekende Franco Zeffirelli-produksie van Puccini se Tosca in Covent Garden bygewoon met Callas in die titelrol, Tito Gobbi as Scarpia en Renato Cioni as Cavaradossi. Dit was liefde by die eerste aanblik en die woorde “she was everything I desire and wish for in a singer” (Jephtas 1964a) is iets wat hy nooit weer oor enige ander sangeres sou skryf nie. Hy beskryf hierdie uitvoerings in buitengewone besonderhede en illustreer sy omvattende begrip van die stem, die formaat van opera, sy verstaan van hoe vokale klank op die verhoog gedramatiseer word en sy vermoë om die foute van ’n sanger soos Callas in fokus te bring sonder om afbreuk te doen aan die eindelose bewondering wat hy vir haar gehad het. Die vergestalting van die performatiwiteit van die stem en ’n sanger se toneelspel (soos beskryf deur O’Neill vroeër in hierdie artikel) vind mens terug in Jephtas se beskrywings van Callas se uitvoering van “Vissi d’arte” tydens albei opvoerings. Oor die opvoering van 30 Januarie skryf hy:

“Vis[s]i d[‘]arte” was for most part sung standing up. […] She sings it with practically no over-emotionalism and only during the latter half when she sits on the chair does she make is [it] desperate. The high B[flat] is sung sitting down – a very embarrassing wobble. The A[flat] wobbled went out of tune and consequently the G wobbled and moved further from the required pitch. [And] no attempt to make a diminuendo from A[flat] to G. […] Well [that] makes two people who have difficulty with this damned aria – May Abrahamse and Callas. (Jephtas 1964a)

Op 5 Februarie vertel hy van die tweede opvoering wat hy bygewoon het:

Her “Vis[s]i d[‘]arte” was as bad as last time if not worse – she had to cut her high B[flat] short because it became unmanageable, but her body was working hard so one didn’t mind. She tried a diminuendo at the end – it didn’t come off. I could write a book about her vocal faults and difficulties but they don’t matter because she has the knack of incorporating her faults to inflict the drama. If she were any other singer singing as badly […] she would in all probability have been booed. (Jepthas 1964b)

In later jare is soortgelyke waarnemings oor Callas se vokale probleme deur kenners gepubliseer, maar as ’n mens in gedagte hou dat hierdie opvoering Jephtas se eerste kennismaking met operaproduksie op die Europese verhoog was, is sy waarneming buitengewoon skerp. In die jare tot haar dood sou Callas sy lieflingsangeres bly en byna geen brief het nie op een of ander manier na haar verwys nie. Jephtas het haar altyd “La Callas” genoem, haar opnames en uitvoerings (of gebrek daaraan) bespreek, besonderhede van haar persoonlike lewe wat hy in die koerante gelees het, aan Abrahamse gerapporteer

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

of knipsels oor haar aangestuur. Hy het Abrahamse ook gedurig aangemoedig om Callas se opnames in die hande te probeer kry en uit haar vertolkings te leer.

Hoewel Jephtas met heelwat van Callas se tydgenote (soos Tebaldi, Souliotis en later Sutherland) gewerk het, was die naaste wat hy ooit aan haar gekom het, deur die vertellinge van sangers of regisseurs met wie Callas gewerk het. In Maart 1973 het Jephtas byvoorbeeld ’n kontrak gehad by die Lissabon-operahuis, waar die regisseur Nicola Rescigno, saam met wie Callas ’n paar jaar tevore Puccini se Madama Butterfly by die Chicago Lyric Opera uitgevoer het, ook vir die seisoen aangestel was. Tydens ’n ete ná een van die repetisies is daar uitgebreid oor Callas gesels, waarna Jephtas die gesprek in die fynste besonderhede per brief aan Abrahamse beskryf het. Die effek wat sy bewondering vir haar op hom gehad het, word duidelik uit hierdie aanhaling: “Knowing my admiration for [Callas], you can imagine how I sat open mouthed, taking everything in from somebody sitting across me at dinner table who is as friendly artistically with the great diva as you and I are” (Jephtas 1973c).

Figuur 5. Maria Callas as Tosca in die 1964-produksie van Puccini se gelyknamige opera.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Jephtas se brief van 31 Januarie 1964 illustreer die projeksie van hierdie bewondering op Abrahamse wanneer hy afsluit met die woorde: “We’ll make a Callas of you yet!!” (Jephtas 1964a).

Die divakwaliteite wat Abrahamse vir Jephtas ingehou het, is egter anders as dié van Callas. Terwyl Callas soos ’n godin in sy daaglikse bestaan gefunksioneer het, was Abrahamse ’n vertroueling wat sy kulturele herkoms en passie vir opera gedeel het en een van die weinige konstante persone in sy lewe. Selde het ’n brief nie sy vreugde verwoord oor die briewe wat hy van haar ontvang het nie. Alhoewel hul vriendskap sy eie kompleksiteite geken het, was Abrahamse ook die naelstring met Suid-Afrika. Sy was ook een van die min mense wat sy ambivalensie teenoor sy geboorteland, waar sy verlange om daar te werk moes opweeg teen sy onwilligheid om homself aan ander se agendas te onderwerp, verstaan het.

Abrahamse was 13 jaar ouer as Jephtas en sy eerste ervaring van haar op die verhoog was toe hy in 1956 as dertienjarige die Eoan Groep se opvoering van La Traviata met Abrahamse in die rol van Violetta in die Kaapstadse stadsaal bygewoon het (Birch 1987). Sy bewondering vir haar staan reeds in sy heel eerste brief aan haar na ’n konsert in 1962 op die voorgrond: “Your performance undoubtedly was one of the highlights of the evening. Your singing – pianissimos soaring through the restaurant; the dramatic qualities and the voice was very impressive; and certainly most enjoyable and pleasant – my congratulations!” (Jephtas 1962).

Hierdie bewondering vir haar bly tot sy dood oorvloedig in sy briewe aanwesig. Selfs die adressering op koeverte gee met eerste oogopslag ’n idee van hoe diepgesetel divaverering deel van sy persoonlikheid was. Vanaf 1969 het hy altyd haar naam op die koeverte met beskrywende Italiaanse titels opgetooi wat formuleringe insluit soos “Alla Gentile Signora”’ (Aan die Sagmoedige Dame), “Pregiatissima Signora” (Edele Dame), “Esimia Signora” (Voortreflike Dame), “Gentilissima” (Mees Sagmoedige), “Distinto” (Vername) en “Distinta Artista” (Uitnemende Kunstenares).

Vanweë die politieke, sosiale en artistieke isolasie waarin Eoan-sangers hulle tydens die apartheidsjare bevind het, was dit moeilik vir iemand soos Abrahamse om by goeie sangonderrig uit te kom. In haar jong jare het sy by Billie Jones les geneem en later by Olga Magnoni, maar sy het nooit by enige van die sangonderwysers by die Operaskool van die Universiteit van Kaapstad, soos Gregorio Fiasconaro of Désirée Talbot, les gehad nie. Sy het ook vanaf 1968 tot 1972 met haar gesin na Durban verhuis toe haar man, Jonathan Rushin, daar gewerk het. In Durban was daar vir ’n bruin operasangeres nog minder moontlikhede om professioneel op te tree as in die Kaap en het sy slegs enkele solokonserte gegee.

In Oktober 1971 het sy op kontrakbasis vir Eoan tydens hul negende operaseisoen die rol van Nedda in Leoncavallo se I Pagliacci gesing. Die gebrek aan goeie onderwysers was dikwels ’n onderwerp van bespreking in hulle briefwisseling en Jephtas het reeds vanaf 1964 die rol van stemafrigter en onderwyser vir haar oorgeneem. Sy het kassetopnames van haar sang vir hom aangestuur en hy het per brief of kasset geantwoord. Op hierdie manier het hulle vir langer as ’n dekade gewerk en het Jephtas haar vir verskeie konserte en operarolle voorberei.

Dit is in sy terugvoer aan haar dat sy divaverering en die eienskappe kenmerkend van ’n operaqueen, soos beskryf deur Morris vroeër in hierdie artikel, steeds herkenbaar is. In die eerste van vele sulke briewe skryf hy byvoorbeeld: “I shall raise the Union Jack when you are able to execute the trill in ‘D’amore’ starting with 3 notes, a trill and then a turn of four notes instead of the painful wobble we have to contend with. Admittedly it is infinitely better

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

than Tebaldi who simply does not bother to trill, but however, it is still objectionable” (Jephtas 1964c). As hoogtepunte van hulle samewerking tel die twee uitvoerings wat Abrahamse met Jephtas as begeleier op 7 Augustus 1971 in die Indian Cane Grower’s Saal by Sultan College in Durban, en weer op 3 Maart 1979 in die destydse Nico Malan Skouburg (nou Kunstekaap) in Kaapstad, gegee het.13

Alhoewel Jephtas selde negatiewe kommentaar oor Eoan-sangers uitgespreek het, was hy van mening dat Abrahamse die enigste een was wat werklik ’n kunstenaar was en verstaan het wat dit beteken het om ’n operasanger te wees (Jephtas 1968). Die briewe dui aan dat sy deurentyd na hoër en meer uitnemende standaarde in haar sangloopbaan gestreef het en nie tevrede was met “flattering newspaper critics” nie (Jephtas 1967), dít ten spyte van die omstandighede wat haar afgesny het van professionele opleiding en van geleenthede om in die openbaar op te tree.14 In 1990, na jare van ondervinding met wêreldbekende soprane soos Renata Tebaldi, Montserrat Caballé, Elena Souliotis, Leontyne Price, Marilyn Horne en Joan Sutherland, skryf hy aan Abrahamse (sy was teen hierdie tyd 60 jaar oud):

One thing I am so thrilled about is that you are still singing. […] The only time to begin thinking about quitting would be when the audience no longer applauds you – and applause is something you always got and knew how to get. During our glorious years in the 60s […] I used to be in absolute mouth-wide-open awe of that ability of yours – and, later I saw that only the BIG singers have that knack also. Now I can hardly wait to walk out on stage with you, and sing our songs. (Jephtas 1990a)

Figuur 6. May Abrahamse en Gordon Jephtas tydens hul optrede op 3 Maart 1979 in die Nico Malan Skouburg (destyds slegs vir blankes) in Kaapstad. Gebruik met toestemming van Amanda Botha.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Alhoewel Callas en Abrahamse verskillende posisies in Jephtas se lewe ingeneem het, is daar duidelike ooreenkomste tussen die twee sangeresse ten opsigte van die kenmerke van divaverering. Beide sangeresse het ten spyte van besonder moeilike omstandighede as kunstenaars gefunksioneer, altyd hoër artistieke ideale nagestreef, die toneelspelaspekte van operarolle ernstig opgeneem, en sterk verhoogpersoonlikhede gehad. Vanweë die skaarste aan klankopnames van Abrahamse se sang is dit moeilik om in te skat hoe sy werklik gesing het, maar vir die rol wat sy in Jephtas se lewe gespeel het, is dit nie werklik belangrik nie. Vir hom was sy ’n diva en van groot betekenis vir sy menswees.

5. Ten slotte

Om terug te keer na die aanvanklike vraag wat hierdie artikel wil beantwoord, naamlik of divaverering gesien kan word as ’n uitdrukking van Jephtas se verswygde gay-identiteit en, indien wel, of dit geïnterpreteer kan word as ’n bewuste of onbewuste uiting daarvan, wil ek eers weer na die rol van divaverering in gaykultuur verwys. In die lig van bestaande literatuur is dit duidelik dat ’n diva om ’n verskeidenheid redes bewonder word. Vir sommige is sy flambojant en vroulik, vir ander is sy die toonbeeld van emansipasie en selftransformasie, vir die volgende daag sy die patriargale status quo uit, en vir nog ander verteenwoordig sy sukses ten spyte van moeilike omstandighede. Haar beeld dra ook donker aspekte van die gay-ervaring: alleenheid, marginalisering, siekte en vroeë dood. Hoe dit ook al sy, die literatuur dui aan dat divaverering parallel loop met die prosesse van verswyging en erkenning van gay-identiteit. Uit die kas klim verander nie noodwendig die aard of intensiteit daarvan nie. Vandag geniet gayregte in dele van die wêreld, veral in die Weste, heelwat meer erkenning as in die tyd toe Jephtas geleef het, maar die verskynsel van die operaqueen en divaverering bly voortbestaan. Vroulike vermaaklikheidspersoonlikhede geniet steeds groot aanhang in die gay-gemeenskap en verteenwoordig kwaliteite wat gays nie by manlike kunstenaars vind nie. Van Jephtas kan gesê word dat sy intense bewondering vir Callas en Abrahamse nie verminder het nadat hy uit die kas geklim het nie. Aspekte van hul lewens waarmee hy waarskynlik geïdentifiseer het, sluit in isolasie, moeilike lewensomstandighede, die oorkoming daarvan deur uithouvermoë en harde werk, en bowenal, ’n groot passie vir die stem en opera. Of Jephtas sy gay-identiteit op ’n direkte of eerder onbewuste manier aan Abrahamse wou kommunikeer, is dus eintlik arbitrêr.

Die vraag of Jephtas se divaverering ’n aanduiding van sy gay-identiteit was, kan met meer oortuiging beantwoord word. Tipiese eienskappe van die operaqueen, soos uiteengesit deur Morris, is duidelik en volop in Jephtas se briewe teenwoordig. Die fyn balans tussen bewondering en kritiek vind in ’n teatrale skryfstyl deurgaans ’n plek in sy briewe.

Die vraag wat hieruit voortspruit, is waarom Jephtas dit tot aan die einde van sy lewe nodig geag het om alle leidrade wat die vermoede oor sy seksuele oriëntasie sou kon bevestig, van Abrahamse en ander weggehou het. Die manier waarop Jephtas sy gay-identiteit ervaar en uitgeleef het, is ’n aspek waaroor dit gevaarlik is om aannames te maak, en navorsers (veral historici wat gaygeskiedenisse dokumenteer, soos in die geval met hierdie artikel) kom dikwels onder skoot vanweë ’n te maklike stereotipering. Wat egter wel uit Jephtas se volgehoue verswyging afgelei kan word, is dat dit iets sê oor die aard van die vriendskap en die sosiale en professionele ruimte wat Suid-Afrika indertyd vir Jephtas was. Suid-Afrika was gedurende die apartheidsjare, veral in die professionele domein, ’n uiters onwelkome plek vir ’n bruin gay man wat boonop vigs opgedoen het. Jephtas sou na alle verwagting moeite gedoen het om die kollektiewe veroordeling oor vigs te vermy, en enige inligting wat hom sou kon kompromitteer, het hy moontlik uitgelaat. Die heersende sosiale klimaat van daardie era had ook ’n invloed op wat openlik bespreekbaar was, en potensieel gelaaide onderwerpe

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

soos politiek en seksuele oriëntasie was waarskynlik nie deel daarvan nie. Dit is duidelik dat hulle vriendskap gebaseer was op hul gedeelde liefde vir opera, hul gemeenskaplike geskiedenisse en die betekenis wat elk vir die ander gedra het.

Alhoewel Abrahamse se briewe aan Jephtas nie behoue gebly het nie, is dit duidelik dat hy ewe veel vir haar beteken het. In ’n tyd toe sy in geweldige artistieke afsondering geleef het, het sy briewe haar deurentyd gestimuleer om aan te hou sing (Rushin 2015). Ten spyte van haar onwilligheid (of miskien onvermoë) om oor gelaaide onderwerpe te praat, is die feit dat sy elkeen van die 141 briewe en poskaarte en vele kassetopnames wat sy van hom ontvang het, bewaar het, ’n aanduiding van die waarde wat hy vir haar ingehou het. In 2009, 17 jaar na sy dood, het sy die volgende oor hom gesê: “Oh, I loved him to bits. I mean he’s still alive. [...] He passed away, but to me he’s still alive” (Eoan History Project 2013:104).

Bibliografie

Abrahams, W. 2015. Onderhoud deur skrywer met Wendy Abrahams, Crawford, Kaapstad, 11 Mei. Eie versameling.

Birch, L. 1987. Utah Opera names music director. The Salt Lake City Tribune, 19 Julie.

Blanckenberg, E. 2009. The music activities of the Cape Performing Arts Board. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Universiteit Stellenbosch.

Botha, A. 1992. Ons groet Gordon Jephtas met hartseer. Rapport Metro, 12 Julie.

Chetty, D.R. 1994. A drag at Madame Costello’s: Cape moffie life and the popular press in the 1950s and 1960s. In Gevisser en Cameron (reds.). 1994.

Cowgill, R. 2006. Callas, Maria. In Gerstner (red.) 2006.

De Villiers, D. 1959. His pupils want Presley – not Verdi. The Cape Argus, 28 Februarie.

Du Plessis, W. 2015. Onderhoud deur skrywer met Winifred du Plessis, Athlone, Kaapstad, 15 April. Eie versameling.

Eoan History Project. 2013. Eoan – our story. Johannesburg: Fourthwall books.

Farmer, B. 2005. The fabulous sublimity of gay diva worship. Camera Obscura, 20(2):164–95.

—. 2007. Julie Andrews made me gay. Camera Obscura, 22(2):144–53.

Gerstner, D.A (red.). 2006. Routledge encyclopedia of queer culture. Londen en New York: Routledge.

Gevisser, M. 1994. A different fight for freedom: a history of South African lesbian and gay organizations from the 1950s to 1990. In Gevisser en Cameron (reds.) 1994.

Gevisser, M. en E. Cameron (reds.). 1994. Defiant desire. Johannesburg: Ravan Press.

Hardine, A. 1992. Klaviermeester van SA sterf aan vigs in Amerika. Die Burger, 6 Julie.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Harris, D. 1996. The death of camp: gay men and Hollywood diva worship, from reverence to ridicule. Salmagundi, 112:166–91.

Hartman, S. 2015. Onderhoud met skrywer. Rondebosch, Kaapstad, 11 Mei. Eie versameling.

Jephtas, G. 1962. Brief aan May Abrahamse, 24 September.

—. 1964a. Brief aan May Abrahamse, 31 Januarie.

—. 1964b. Brief aan May Abrahamse, 5 Februarie.

—. 1964c. Brief aan May Abrahamse, 17 Januarie.

—. 1966a. Brief aan May Abrahamse, 10 Junie.

—. 1966b. Brief aan May Abrahamse, 11 Desember.

—. 1966c. Brief aan May Abrahamse, 27 Maart.

—. 1967. Brief aan May Abrahamse, 1 Oktober.

—. 1968. Brief aan May Abrahamse, 6 Maart.

—. 1970a. Brief aan May Abrahamse, 23 Februarie.

—. 1970b. Brief aan May Abrahamse, 5 Desember.

—. 1970c. Brief aan May Abrahamse, 6 September.

—. 1972a. Brief aan May Abrahamse, 7 Februarie.

—. 1972b. Brief aan May Abrahamse, 6 Junie.

—. 1973a. Brief aan May Abrahamse, 14 September.

—. 1973b. Brief aan May Abrahamse, 31 Maart.

—. 1973c. Brief aan May Abrahamse, 9 Maart.

—. 1974. Brief aan May Abrahamse, 11 Mei.

—. 1981. Brief aan May Abrahamse, 22 Oktober.

—. 1982. Brief aan May Abrahamse, 11 Julie.

—. 1987a. Brief aan May Abrahamse, 26 Mei.

—. 1987b. Brief aan May Abrahamse, 12 November.

—. 1988. Brief aan May Abrahamse, 8 Februarie.

—. 1990. Brief aan May Abrahamse, 31 Augustus.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Johnston, G. 2002. Geographies of the closet: the lives of Paul Monette. Biography, 25(1):171–79.

Jung, R. 2015. E-pos-onderhoud met skrywer. Zürich, 13 April. Eie versameling.

Koestenbaum, W. 1993. The queen’s throat: opera, homosexuality, and the mystery of desire. New York en Londen: Poseidon Press.

Kosofsky Sedgwick, E. 1990. Epistemology of the closet. Berkeley en Los Angeles: University of California Press.

Luethi, J. 2015. E-pos-onderhoud met skrywer. Zürich, 7 Mei. Eie versameling.

Morris, M. 1995. Reading as an opera queen. In Solie (red.) 1995.

Okazaki, K. 2015. E-pos onderhoud met skrywer. Honolulu, 30 Mei. Eie versameling.

O’Neill, E.R. 2007. The M-m-mama of us all: divas and the cultural logic of late ca(m)pitalism. Camera Obscura, 22(2):9–37.

Roos, H. 2010. Opera in the Western Cape: strategies toward indigenization. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Universiteit Stellenbosch.

Rushin, T. 2015. Onderhoud met skrywer. Heathfield, Kaapstad, 11 Mei. Eie versameling.

Solie, R.A. (red.). 1993. Musicology and difference. Berkeley, Los Angeles en Londen: University of California Press.

Sydow, I. 1980. Brief aan Gordon Jephtas, 16 Februarie. Ruth Fourie-plakboek, Eoan Groep-argief.

Tribute to the maestro Gordon Jephtas. 1992. Eoan Groep-argief, boks 55, lêer 451.

Voges, P. 2015. Onderhoud met skrywer. Vishoek, Kaapstad, 24 Februarie. Eie versameling.

Eindnotas

1 Abrahamse woon tans by haar dogter Wendy Abrahams in Crawford, Kaapstad. Met die aanvang van die navorsingsprojek oor Jephtas was Abrahamse reeds geruime tyd met Alzheimersiekte gediagnoseer. (Om verwarring te voorkom in verband met die korrekte spelling van vanne in hierdie artikel moet genoem word dat Wendy se getroude van Abrahams is, wat ten opsigte van spelling effens verskil van haar ma se van, Abrahamse.)

2 Die korrespondensie strek van 1962 tot 1990 en word tans voorberei vir publikasie in boekformaat. Kopieë van die briewe is in die Eoan Groep-argief by die Dokumentasiesentrum vir Musiek by die Universiteit Stellenbosch (DOMUS) opgeneem. Alle onderhandelinge in verband met die beskikbaarstelling van Jephtas se briewe vir navorsing is in oorleg met Abrahamse se dogters, Wendy Abrahams en Trudy Rushin, gevoer. Afsprake in verband met die beskerming van vertroulike of sensitiewe inligting, die publikasie van die briewe en die medewerking van Abrahams en Rushin is kontraktueel vasgelê.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

3 Die noodwendigheid van opleiding en verblyf in die buiteland vir Suid-Afrikaanse musici wat ’n loopbaan in klassieke musiek wil volg, is nie uniek tot Jephtas nie. Tot vandag toe is daar steeds vele Suid-Afrikaanse musici wat in die buiteland werk vanweë die gebrek aan blootstelling of professionele moontlikhede in hul geboorteland, ongeag velkleur. Gedurende die apartheidsjare was dit vir bruin klassieke kunstenaars egter baie moeilik om dieselfde professionele opleiding as wit musici in Suid-Afrika te kry en professionele werksgeleenthede by die kunsterade of universiteite was net vir blankes beskore. Die enigste bruin kunstenaar wat in die 1960’s ’n professionele loopbaan in Suid-Afrika gehad het, was die balletdanser David Poole, wat dit reggekry het om homself tydens sy jare as danser by die Royal Ballet in Londen deur die Suid-Afrikaanse owerhede tot blank te laat verklaar (Eoan History Project 2013:36–7). Poole was vanaf 1960 tot 1990 by die balletskool van die Universiteit van Kaapstad betrokke en was later hoof van Kruik se balletafdeling. Hoewel die kunsterade, soos Kruik en Truk, in die 1980’s vir alle rasse oopgestel is, was die rassespanning in die land hoog en werksgeleenthede vir mense soos Jephtas gelaai met ’n geskiedenis van ongelyke opleiding en moontlikhede.

4 Hierdie en ander data oor Jephtas se lewe is uit sy briewe oorgeneem en nie onafhanklik nagegaan om die betroubaarheid daarvan te bevestig nie. In beginsel is dit wel belangrik om feitelike korrektheid te kontroleer, veral in die lig van die soort sangers met wie Jephtas gewerk het en die aanspraak wat ek as navorser maak oor die belang van Jephtas binne die konteks van die geskiedenis van opera in Suid-Afrika. Waar moontlik is eksterne bronne (soos foto’s, koerantberigte en onderhoude met derde partye) hiervoor aangewend. Die nagaan van basiese feitelike inligting bly egter ’n metodologiese gaping in die projek, maar ook een met groot logistieke uitdaginge. Die toon van die korrespondensie in die geheel moet egter ook in ag geneem word in die beoordeling van die betroubaarheid van die feitelike inligting wat Jephtas aan Abrahamse verskaf. Dit is duidelik uit sy briewe dat Jephtas deurgaans uiters beskeie was en nooit grootdoenerig oor homself geskryf het nie.

5 Renata Tebaldi and Franco Corelli in Vienna. Wenen 1973, Myto Records Italy, ASIN: B00005090M.

6 Foucault was openlik gay en is in 1984 aan vigs oorlede.

7 Jephtas het ’n paar koerantberigte uit die plaaslike pers gekopieer en in ’n brief in Februarie 1988 vir Abrahamse aangestuur. Dit is moeilik om die volledige besonderhede van hierdie knipsels na te gaan, omdat hy die berigte op so ’n manier uitgeknip het dat dit slegs gedeeltelike inligting verskaf oor die oorsprong van die artikels, datum van publikasie en bladsynommers. Die brief in sy geheel gee egter wel die aanduiding dat daar heelwat beriggewing was.

8 Sien byvoorbeeld beriggewing in die New York Times en The Guardian van 24 Mei 1989 en ook in plaaslike koerante, soos Die Transvaler, Die Burger, Die Volksblad en The Argus, van dieselfde datum. As student aan die Departement Musiek van die Universiteit Stellenbosch was ek indertyd wel bewus van die gerugte hieroor.

9 Sien byvoorbeeld “Steven DeGroote (1953–1989): die loopbaan van ’n Suid-Afrikaanse konsertpianis”, ongepubliseerde MMus-verhandeling van Cara Kleynhans. Universiteit Stellenbosch. En ook haar artikel “Die Suid-Afrikaanse konsertpianis Steven DeGroote, die 1977 Van Cliburn Internasionale Klavierkompetisie en die Koue Oorlog”. LitNet Akademies, 11(3), Desember 2014. Sien http://www.litnet.co.za/assets/pdf/joernaaluitgawe_11_3/ GW_7_Suid-Afrikaanse_konsertpianis_Steven_DeGroote_Van_Cliburn%20_ Klavierkompetisie_en_Koue_Oorlog_Kleynhans.pdf. Verskeie webtuistes vermeld egter wel die feit, sien byvoorbeeld die voormalige SAUK radio-omroeper Judith Krummeck se

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

inskrywing op http://www.wbjc.com/2013/host-blogs/remembering-two-great-pianists en ook die Wikipedia-inskrywing oor DeGroote.

10 Hoewel bestaande literatuur operaqueens meestal as amateurmusiekliefhebbers beskryf (sien veral Koestenbaum in hierdie verband), is die gevolgtrekking dat operaqueens slegs amateurs sou wees en dat die woord nie van toepassing is op professionele musici nie, nie oortuigend nie. Morris se uiteensetting van die eienskappe van divaverering en die manier waarop operaqueens daarmee omgaan, is oortuigend van toepassing op Jephtas se korrespondensie (Morris 1993:190). Ek kon egter nog geen literatuur vind wat hierdie onderskeid spesifiek bespreek nie.

11 Die dissipline musiekwetenskap in Suid-Afrika, veral met betrekking tot Westerse klassieke musiek, is in vergelyking met ander dissiplines, soos antropologie, sosiologie en letterkunde, steeds betreklik sku vir studies wat alternatiewe seksuele oriëntasie, begeerte en seks direk bespreek. ’n Aantal belangrike publikasies het in die vroeë 1990’s in die VSA verskyn (onder andere Feminine endings; Musicology and difference; En Travesti: Women, gender subversion, opera en Queering the pitch). In Suid-Afrika het Heinrich van der Mescht in 2002 ’n artikel oor die komponis Hubert du Plessis se sangsiklus Vreemde liefde in die Tydskrif vir Geesteswetenskappe gepubliseer (42(3):156–65) en in 2005 het Gender and sexuality in South African music onder redakteurskap van Chris Walton en Stephanus Muller verskyn. Buiten bogenoemde publikasies en Muller se 2014-biografie oor Arnold van Wyk (Nagmusiek), wat dissiplinêr die tradisionele grense van musiekstudie uitdaag, is daar egter weinig werk op hierdie gebied.

12 Morris erken dat sy bespreking hom aan ’n mate van stereotipering skuldig maak, maar meen dat dit belangrik is om die operaqueen te omskryf omdat “the truth contained in the stereotype tends to suggest a coherent aesthetic stance which is at least partially opposed to that of the majority of the audience (especially those who are musicologists or critics), gay or straight” (Morris 1993:185).

13 Volgens verskeie voormalige Eoan-lede is Abrahamse en Jephtas se uitvoering van 3 Maart 1979 die eerste konsert waar ’n bruin sangeres in die destydse “slegs vir blankes”- Nico Malan Skouburg opgetree het. (Sien byvoorbeeld Eoan History Project 2013:104.) Volgens Elizabeth Blanckenberg was Pieter Abel, ’n bruin (manlike) sanger uit Stellenbosch, die eerste bruin sanger wat in November 1977 ’n solo-uitvoering daar gegee het (Blanckenberg 2009:42–3). Abrahamse was egter ook die eerste en enigste Eoan-sanger wat ooit ’n solo-uitvoering in die Nico Malan Skouburg gegee het.

14 Daar is ongelukkig baie min opnames van Abrahamse beskikbaar wat met professionele apparatuur en in professionele omstandighede gemaak is. Uit Lisba Vosloo se 2012 dokumentêre film oor die Eoan Groep, Eoan 80: Ode aan die opera-era, blyk dit dat daar ’n filmopname bestaan van die groep se opvoering van La Traviata in 1956 waarin Abrahamse Violetta sing, maar toegang tot hierdie materiaal is nog nie beding nie. Die enigste kommersiële CD van die Eoan Groep is hul 1960-opvoering van Rigoletto wat in 2000 deur Donald Graham uitgegee is. Abrahamse het egter nie aan daardie produksie deelgeneem nie. Abrahamse het wel in 1974 saam met die destydse SAUK-orkes onder leiding van Anton Hartman opnames gemaak wat tans by die SAUK-klankargief onder band nommer 19760810 beskikbaar is. In hierdie opname sing sy uittreksels uit operas van Puccini en Verdi en die lied “Heimwee” deur S. le Roux Marais.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Opgeroepte betekenis in literêre vertaling: Die vertaling van dialek en register in Die swerfjare van Poppie Nongena deur Elsa Joubert Maricel Botha

Maricel Botha, Departement Afrikatale, Universiteit van Pretoria

Opsomming

Hierdie artikel behandel die oordrag van betekenis in literêre vertaling en lewer verslag oor ’n studie wat die vertaling van dialek en register in The long journey of Poppie Nongena (Elsa Joubert 1980), die Engelse vertaling van Die swerfjare van Poppie Nongena (1978), ondersoek het. Die studie het aangetoon dat ’n literêre vertaling wat goed geskryf is en inhoudelik ooreenstem met die bronteks,1 steeds onvoldoende mag wees indien alle vlakke van betekenis nie voldoende oorgedra is nie. Betekenis sluit dus nie slegs die feitelike inhoud in nie. In literêre tekste is die wyse waarop inligting oorgedra word dikwels ewe belangrik as die inhoud, aangesien dit onder andere inligting verskaf oor die taalgebruikers en taalgebruikskontekste. In literêre vertaling word gebruikersverwante taalvariëteite (dialek) en gebruiksverwante taalvariëteite (register) dus tot ’n hoogs betekenisvolle vlak verhef. Mona Baker (1992) noem die betekenis wat uit dialek en register stam, “evoked meaning”, of opgeroepte betekenis. Die swerfjare van Poppie Nongena is in terme van opgeroepte betekenis swaar gelaai, maar die Engelse vertaling toon nie dieselfde lading nie. Die eerste doel van die artikel is om hierdie betekenisteenstrydigheid uit te wys deur middel van ’n vergelyking van die bron- en doelteks, en die tweede doel is om ’n meer gepaste strategie voor te stel. Juliane House (1977, 1997, 2009) se teorie van waarneembare vertaling sal as oplossing bespreek en geïllustreer word deur gedeeltes van die teks wat volgens hierdie strategie in Engels hervertaal is, voor te lê. Só word die kulturele en sosiale karakterbehoud wat deur ’n verandering van vertaalstrategie bereik kan word, bewys.

Trefwoorde: dialek; getrouheid; literêre vertaling; opgeroepte betekenis; register; verskuilde vertaling; waarneembare vertaling

Abstract

Evoked meaning in literary translation: Translating dialect and register in Die swerfjare van Poppie Nongena by Elsa Joubert

This article investigates the transfer of meaning in literary translation and presents the findings of a recently concluded study (Botha 2015). The article fulfils a two-fold purpose.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

The first is to prove that a literary translation may be well written and may reflect the content of the source text correctly, but may still be inadequate due to the fact that not all types of meaning have been translated adequately. This is proven by comparing Elsa Joubert’s renowned novel Die swerfjare van Poppie Nongena (1978) with its English translation, The long journey of Poppie Nongena (1980), to demonstrate a significant shift in meaning due to an insufficient transfer of social dialect and informal register. The second purpose is to propose and illustrate a solution to the identified problem, which involves a discussion and an application by retranslation of Juliane House’s (1977) strategy of overt translation, which entails a foreignisation of the translation in order to make the source culture and the situational context apparent. The retranslation illustrates an alternative translation strategy, but does not suggest that this is “the ultimate” alternative. It is simply one which seeks to retain a crucial aspect of the source text and is also open to critiquing and alteration.

The reason for using an actual translation for the research was to demonstrate a general problem with reference to a real translation and the aim was not to comment merely on an individual translation. Toury (2012:5) explains that “individual studies into translation are bound to yield isolated descriptions, an obvious result being a gradual accumulation of discrete pieces of knowledge”. The evaluation in this case is therefore not an end in itself, but a procedure for highlighting a general problem in translation practice, for which a practical solution is provided and demonstrated. In this way, theory and practice are combined to produce meaningful results and the strategies illustrated here can be applied in translations of a similar nature.

The texts used in this study were chosen very specifically, however, and require an introduction. Die swerfjare van Poppie Nongena is a biographical novel based on the life story of an Afrikaans-speaking black woman born in the early 20th century and her struggle under the apartheid regime. The book was an immediate success, receiving three major South African literary prizes the year after its release. It is characterised linguistically by its incorporation of many different language varieties, such as Orange River Afrikaans, township slang, informal language and antiquated language, which add a strong cultural flavour to the novel that no doubt contributed to its success. The English translation of the novel, undertaken by Joubert herself, was first published in 1980 as The long journey of Poppie Nongena (the 1980 American edition was renamed Poppie Nongena, and subsequent paperback editions in 1981 and 1985 were simply called Poppie). The English translation, intended for both an international and a local market, made the novel into an international success. However, in spite of the positive reception of the English version internationally, the translation shows some major deficiencies and one may go as far as saying that it is an inexact or weak representation of the original as far as cultural and social reflection are concerned.

An assessment of any translation as inadequate requires theoretical backing, of course, and the theoretical structure of this research consists, firstly, in a distinction between two types of translation: overt and covert translation, as defined by Juliane House (1977). Overt translation is obvious translation which is usually applied in the translation of literary texts that are culturally or historically bound. As was mentioned, it entails foreignisation, in which the original cultural context is made apparent in the translation. Foreignisation primarily involves strategies such as the retention of certain source text elements (such as words, grammatical structures, titles, names and idioms) and non-standard handling of grammar. This approach is in opposition to covert translation, which is usually applied to pragmatic texts and which aims to produce fluid, natural texts. Achieving fluidity and naturalness often involves large-scale adaptation of the source text and domestication of the source culture. The distinction between overt and covert translation forms the main theoretical structure for this research, since it advocates the type of translation to be used for a specific type of text.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

In this sense, it functions as a measuring device. It is also a solution to the identified problem, as is explained later.

The second major theory which supports this study involves a probe into semantics. In referring to the first purpose of the article, mention was made of the existence of different types of meaning. A definition of meaning and its relation to dialect and register formed a major part of the theoretical framework of the research. Linguistic meaning has been defined in many ways, but most models can be distilled into two categories at their most basic level, namely denotation and connotation (see Ogden and Richards 1946; Nida 1964; Newmark 1991; Chandler 2002). Denotation, simply put, refers to the so-called dictionary meaning of a word, and connotation to word associations. Whereas pragmatic texts usually require mainly the transfer of denotation, literary texts demand more than the transfer of content, since their function is not merely to impart facts. In literary texts, the way in which an utterance is expressed is often just as important to the expressed content, since the manner of expression renders valuable information regarding characters (through the use of dialect) and regarding the communicative context (through the use of register). In literary texts, therefore, dialect and register do not function merely as embellishing devices, but contribute significantly to the meaning of the original text. Mona Baker’s (1992:13–7) model describing linguistic meaning was used for this research, since it makes provision for the description of meaning that arises from the use of dialect and register under the category of evoked meaning. The degree of retention of evoked meaning thus constitutes the main assessment criterion according to which The long journey of Poppie Nongena was judged as inadequate.

The transfer of evoked meaning was further linked to Kitty Van Leuven-Zwart’s (2004) two general criteria for measuring translation quality. Van Leuven-Zwart proposes that translations be judged according to both creativity and faithfulness and criticises exclusively aesthetic (or creative) quality assessments of translations. In the case of The long journey of Poppie Nongena, the language shows literary elegance and would thus score well in terms of creativity. In terms of faithfulness, however, there is a large degree of departure. The comparison of evoked meaning in the two texts is thus conducted within the general category of faithfulness, which relates to the theory of overt translation. In terms of the practical analysis, House’s (1977) first model of translation quality assessment was used to determine the quality of Joubert’s translation. House’s model, which makes use of various language user and language use dimensions, is slightly adjusted and simplified, however, to focus only on the main problematic dimensions, namely social dialect and social attitude (expressed through informal register). According to House’s model, social dialect and informal register are firstly described in the source text and then compared with their occurrence in the translation. Based on this comparison, the quality of the translation is determined.

Using the theory of overt translation, Baker’s definition of meaning and Van Leuven-Zwart’s and House’s criteria for measuring translation quality, it could be concluded that the presence of a higher degree of lexical and structural formality in the translation led to semantic shifts in the representation of (i) the socio-economic and cultural identity of characters, and (ii) the informal relationships between characters. These shifts are not merely stylistic, but influence the meaning of the translation. These shifts were then corrected by a fuller application of House’s strategy of overt translation, illustrated in the presentation of sections of retranslated text. Reference is made to a fuller implementation of overt translation, since the overtness or covertness of a translation is not absolute and can be measured only relatively, in terms of degree. Joubert does employ foreignising strategies to a degree (especially in the retention of foreign words); however, overt translation is not carried out consistently and its effects are adversely affected, or even negated, by the formality and literary quality of the English translation. The presentation of retranslated

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

sections of text functions as a verification or proof of the use of House’s theory as a solution to the problem of retaining evoked meaning. It illustrates strategies that can be used in the translation of other texts that are similarly culturally loaded and linguistically complex.

Thus, the problem of retaining evoked meaning in literary translation is explained by means of the analysis of a real translation and it is solved by the full application of overt translation strategies.

Keywords: covert translation; dialect; evoked meaning; faithfulness; literary translation; overt translation; register

1. Inleiding

Literêre tekste is een van die moeilikste soort tekste om te vertaal omdat hulle, in teenstelling met pragmatiese tekste, twee funksies op die taalvlak besit. Die funksie van pragmatiese tekste is hoofsaaklik die oordrag van inligting, terwyl die manier waarop inligting in literêre tekste oorgedra word, dikwels net so belangrik is as die inligting self, omdat die wyse waarop feite of gedagtes gekommunikeer word, verdere inligting verskaf – onder andere oor die taalgebruiker en die taalgebruikskonteks. Hierdie bykomende inligting oor die taalgebruikers en die taalgebruikskontekste word deur die gebruik van dialek en register oorgedra en is nie net opsioneel, stilisties of bykomend nie. Sommige taalkundiges, soos Eugene Nida (Nida en Taber 1969:49), glo dat ’n vermindering van vorm tot een universele gedagte vir alle tale lei, maar dit laat toe vir beduidende verskille tussen brontekste en vertalings wat nie slegs stilisties is nie, maar wat Meschonnic (1973:341) “signification and value of an inseparable nature” noem. Die tweede teksfunksie, of betekenisvlak, is dus baie belangrik en is veral prominent in tekste wat sterk kultureel of histories gegrond is. Die verlies wat ontstaan uit die korrekte oordrag van inhoud sonder ’n gepaste oordrag van spreekwyse word vergestalt in The long journey of Poppie Nongena (1980), die Engelse vertaling van Elsa Joubert se bekende roman Die swerfjare van Poppie Nongena (1978).

In hierdie artikel sal die betekeniswaarde van dialek en register verduidelik word deur ’n ontleding van die bronteks en die vertaling uit te voer, waardeur ’n teenstrydigheid in betekenis uitgewys word. Hiermee word ’n probleem in literêre vertaling uitgewys wat nie tot hierdie vertaling beperk is nie. Die doel is dus nie om ’n ontleding van ’n geïsoleerde teks ter wille van ontleding uit te voer nie, maar om ’n struikelblok in literêre vertaling te bespreek en ’n oplossing te bied. Die swerfjare van Poppie Nongena dien hiervoor as ’n praktiese voorbeeld. ’n Oplossing word voorgestel wat ’n “vervreemding” of “eksotisering”2 van die vertaling behels. Juliane House (1977) se teorie van “overt translation” (hier vertaal as waarneembare vertaling) sal as oplossing verduidelik en geïllustreer word om die behoud van betekenis wat deur ’n verandering in vertaalstrategie kan ontstaan, te bewys. Die illustrasie sal geskied deur gedeeltes van die hervertaling aan te bied. Die doel van die aanbieding van dele uit die hervertaling is om moontlike vertaalstrategieë aan die hand van ’n werklike teks uit te beeld.

Dit word beklemtoon dat die geïllustreerde vertalings slegs een vertaalmoontlikheid verteenwoordig. Daar word geensins geïmpliseer dat daar een ideale vertaling van ’n teks bestaan nie en die voorgestelde vertalings is inderdaad oop vir kritiek en heroorweging.

Theo Hermans (2007:61) verduidelik: “In any given translation there is a latent gesturing towards additional possibilities and alternative renderings. This gesturing accompanies individual translations insofar as they can always be attempted again and differently.” Maar

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

dat verbeterende patrone en strategieë voorgestel kan word, word nie hierdeur uitgesluit nie. Hermans verduidelik verder (2007:69): “As, over time, translations intertextually endorse or berate one another […] the form of translation is condensed and confirmed into a series of patterns for further use.” Hierin lê die waarde van hervertaling dus.

2. Inleiding tot tekste en probleemstelling

Die swerfjare van Poppie Nongena (1978) het ontstaan na aanleiding van gesprekke oor twee jaar tussen die skrywer, Elsa Joubert, en haar huiswerker, “Poppie”, (wie se regte naam om veiligheidsredes nie onthul is nie). Dit handel oor die lewe van Poppie en haar familie, Afrikaanssprekende swart mense uit die Noord-Kaap, en vertel van hulle swaarkry onder die apartheidsregering. Dit lê klem op hulle alledaagse lewe en is nie hoofsaaklik polities gerig nie. Joubert voer in die boek se voorwoord aan dat die verhaal waar is en dat slegs name verander is. Tog verwys sy daarna as ’n “novel” in die Engelse vertaling, wat op gedeeltelike fiksionalisering dui. Die boek word dus as ’n roman beskou, en een wat ’n topplek in die rang van bekende Afrikaanse romans beklee.

Joubert se oorspronklike taalgebruik het sekerlik ’n beduidende bydrae tot die boek se sukses gelewer. ’n Paar sinne uit die openingsparagraaf dien hier as voorbeeld van Joubert, oftewel die karakter Poppie, se kleurryke taal:

Ons is Gordonia-boorlinge, sê Poppie.

My mama het ons vertel van onse grootouma Kappie, ’n ryk ou vrou wat met haar bokke geboer het in die rantjies anderkant Carnarvon. Haar van was Plaatjies en sy het die hoë stamneus gehad wat onse oompie Pengi van haar geërwe het.

Sy het vir Mama-goed vertel van die ou dae en van die groot man, Donker Malgas, wat gedood is op die eiland in die Grootrivier.

Sy het onse mama vertel van die runderpes en die beeste en skape wat vrek en van die Engelse Oorlog of die Imfazawe yamabulu, die oorlog van die Boere. (Joubert 1978:3)

Die streekstaal hier is dalk die opvallendste, met woorde soos “onse”, “geërwe”, “Mama- goed”en “oompie” wat stam uit Oranjerivierafrikaans. Die uittreksel bevat ook die Xhosa- woorde “mama” en “Imfazawe yamabulu”. Hierdie twee taalvariëteite word vergesel deur plattaal (sleng), verouderde Afrikaans en townshiptaal in die res van die boek, soos die volgende uittreksel toon:

Hoe sit julle dan so? sê buti Hoedjie. Weet julle dan nie van die troewelheid in die lokasie nie?

Hy sit op ’n kassie wat hy omdop. Die mense gaan strike vir die moeilikheid met die paste en die permits na Langa. En vir pound a day. (87)3

Hierdie taalvariëteite anker die teks kultureel en etnies en weerspieël die karakters se sosio- ekonomiese situasie. Die informele taalgebruik gee ook inligting oor die gemaklike verhouding tussen karakters en sê iets oor die aard van die informele situasies waarin kommunikasie plaasvind.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die taalvariëteite maak die boek ook baie moeilik om te vertaal en die roman se oorspronklike “kleur” ontbreek in die Engelse vertaling.4

The long journey of Poppie Nongena is in 1980 plaaslik en in Engeland en Amerika uitgegee en die roman is internasionaal positief ontvang, ten spyte van die tekortkominge van die vertaling (waarvan die Engelssprekende lesers natuurlik onbewus sou wees). Talle veranderings is deur redakteurs in Londen aan die oorspronklike vertaling aangebring, maar die kenmerke van die vertaling wat problematies is, word in sowel die oorspronklike vertaling as die geredigeerde vertaling aangetref, wat daarop dui dat die probleme aan ’n onvanpaste vertaalbenadering toegeskryf kan word. Alhoewel Joubert se bedoeling was om die kultuur en sogenaamde geestesklimaat van die bronteks te behou, benadeel haar gebruik van taalstandaardisering en selfs stylverheffing die tekskarakter ingrypend. Joubert se strategie lei tot ’n gedeeltelike verplaasliking van die teks vanuit die doelteksleser se perspektief. Met ander woorde, die teks is tot ’n groot mate geskryf om taalkundig en stilisties aanvaarbaar te wees in die konteks van die doelkultuur, maar dit lei tot ’n kulturele en situasionele wanvoorstelling van die bronteks. Interkulturele vertaling bestaan wel onvermydelik in ’n sfeer van spanning tussen getrouheid teenoor die bronteks en aanvaarbaarheid vir die doelteksleser, want die teks moet natuurlik ook verstaanbaar wees vir die leser van die vertaling, maar aanvaarbaarheid is in hierdie geval oorbeklemtoon. Die verwysing na ’n spanningsfeer dui daarop dat ’n vertaling gewoonlik óf nie heeltemal getrou aan die bronteks óf nie heeltemal aanvaarbaar vir die bronteksleser is nie en Joubert maak wel tot ’n mate gebruik van “vervreemdende” vertaaltegnieke soos die gebruik van woorde en uitdrukkings uit Afrikaans en Xhosa in ’n poging om die bronkultuur te bewaar.

Die twee tegnieke wat hier bo verduidelik is, word deur House (1977, 1997 en 2009) onderskeidelik “covert translation” en “overt translation” genoem (hier onderskeidelik as verskuilde vertaling en waarneembare vertaling vertaal). Die doel van verskuilde vertaling is om ’n natuurlike, maklik leesbare teks te produseer deur middel van verplaasliking, waar waarneembare vertaling duidelik en skaamteloos as ’n vertaling herkenbaar is en gebruik maak van vreemde woorde en strukture om die bronkultuur te behou. Die probleem met Joubert se vertaling is dus dat die tegnieke van waarneembare vertaling ontoereikend toegepas is, wat tot betekenisverskuiwings of betekenisveranderinge lei.

Om te verstaan dat die verskille tussen die bronteks en die vertaling nie slegs “bykomende” tekselemente beïnvloed nie, maar die algehele teksbetekenis verander, moet die begrip linguistiese betekenis verduidelik word.

Linguistiese betekenis is al op verskeie maniere beskryf, maar die meeste modelle (bv. Ogden en Richards 1946, Nida 1964, Newmark 1991 en Chandler 2002) kom in hulle eenvoudigste vorm neer op ’n tweevoudige beskrywing van betekenis as denotasie en konnotasie. Denotasie verwys na die objektiewe, aanvaarde omskrywing van ’n woord en konnotasie na woordassosiasies. Register en dialek besit dan veral konnotatiewe betekeniswaarde.

Register is deur Halliday (1978:32) beskryf as “language in use” en is volgens drie kategorieë geklassifiseer, wat neerkom op die invloed van die onderwerp, interpersoonlike verhoudings en die rol of medium van die taal op woordkeuses of uitdrukkings.

Dialek is deur Baker (1992:15) beskryf as ’n taalvariëteit wat deur ’n spesifieke gemeenskap of groep sprekers gebruik word. Dialekte kan geklassifiseer word volgens gebied (byvoorbeeld Kaapse Afrikaans teenoor Oosgrensafrikaans), volgens tyd (soos verouderde taal teenoor moderne taal) en volgens klas (byvoorbeeld plattaal teenoor verhewe taal).

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Register en dialek word deur Baker (1992:15) saamgegroepeer onder die term opgeroepte betekenis (“evoked meaning”). Opgeroepte betekenis dui uitsluitlik op die soort konnotatiewe betekenis wat uit die gebruik van dialek en register stam. Dialek en register is dus baie betekenisvol en nie net versierend of bykomend nie, omdat hulle waardevolle inligting verskaf oor die taalgebruikers en die situasies waarin kommunikasie plaasvind. In verband met hierdie funksies verskaf hulle baie meer inligting as wat deur verduideliking verskaf kan word. Die probleem met Joubert se vertaling kan dus op die semantiese vlak beskryf word as ’n ontoereikende oordrag van opgeroepte betekenis (wat stam uit ’n onvanpaste vertaalbenadering).

3. Modelle vir vertalingontleding

House se twee vertaalbenaderings en die spanning tussen getrouheid en aanvaarbaarheid sluit aan by ’n tweevoudige beginsel waarvolgens die gehalte van vertalings bepaal kan word. Van Leuven-Zwart (2004:301) identifiseer twee kategorieë waarvolgens vertalings oor die algemeen beoordeel word: kreatiwiteit en getrouheid. Met kreatiwiteit verwys sy na die estetika en vloeibaarheid van ’n vertaling en met getrouheid na die mate waartoe die vertaling die oorspronklike teks korrek verteenwoordig. Sy meen dat literêre vertalings dikwels hoofsaaklik volgens die kreatiwiteitsmaatstaf beoordeel word, aangesien vertalings maklik as goed beskryf word wanneer hulle maklik lees en literêr-estetiese gehalte toon.

Lawrence Venuti (2008) beskryf dieselfde tendens in die Engelse vertaalsfeer. ’n Vloeiende, mooi vertaling kan nogtans ’n onakkurate weerspieëling van die oorspronklike teks wees, en die vertaler se persoonlike kreatiwiteit mag die oorspronklike tekskarakter oorheers. Die Engelse vertaling van Die swerfjare van Poppie Nongena bevat ongetwyfeld pragtige taalgebruik en sou dus ’n goeie punt in die kreatiwiteitsafdeling verwerf, maar die vraag is of hierdie taalgebruik ’n getroue weergawe van die oorspronklike teks is in terme van dialek en register. Daar sal dus in die bespreking van die Engelse vertaling veral klem gelê word op die getrouheidsmaatstaf, en die toepaslikheid van die taalgebruik in terme van dialek en register sal bevraagteken word.

Buiten Van Leuven-Zwart (2004) se beginsels sal ’n aangepaste weergawe van House se eerste model vir vertalingsgehalte-assessering (1977)5 gebruik word om die oordrag van dialek en register in The long journey of Poppie Nongena te ontleed. House se model is gekies omdat dit register en dialek, oftewel taalgebruikersdimensies en taalgebruiksdimensies, as die vergelykingskriterium, of tertium comparationis, neem – wat die betekeniswaarde van hierdie elemente beklemtoon. Die model bestaan eerstens uit ’n beskrywing van die bronteks op grond van die twee soorte dimensies wat pas genoem is om die tekstuele funksie te bepaal. Daarna volg ’n vergelyking van die bron- en doeltekste op grond van dieselfde kriteria om die ooreenkomste tussen die twee tekste te bepaal. (Dit is dus duidelik dat House, nes Van Leuven-Zwart, die getrouheidsfaktor belangrik ag, alhoewel estetiese tekseienskappe ook deur middel van register- en dialekontleding gedek kan word). House se taalgebruikersdimensies stem ooreen met Baker se definisie van dialek en sluit ’n beskrywing van die taalgebruikers se geografiese oorsprong en sosiale klas en die tydperk wat hulle taal verteenwoordig in. House se model is in terme van hierdie klassifisering van dialek aangepas om ook voorsiening te maak vir ’n kultuurdimensie. Hieronder kan taalvariëteite wat aan kultuur of etnisiteit gebonde is, beskryf word. (Dit is vreemd dat House se model nie voorsiening maak vir die beskrywing van kulturele taaldimensies nie, aangesien sy haar met interkulturele vertaling bemoei). House se taalgebruiksdimensies verskil van Halliday (1978) se beskrywing van register wat benaming betref maar kom neer

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

op ’n soortgelyke klassifisering. Hierdie dimensies sluit medium, deelname, sosialerol- verhouding houding en vakgebied in (House 1997:39).

Die ontledingsdimensies kan dus op die volgende manier opgesom word:

Taalgebruikersdimensies (dialek) Geografiese oorsprong Sosiale klas Tydperk Kultuur

Taalgebruiksdimensies (register) Medium Deelname Sosialerol-verhouding Sosiale houding Vakgebied

5. Bronteksontleding

Alhoewel die studie waaroor daar hier verslag gedoen word, bestaan uit ’n volledige bronteksontleding, gevolg deur ’n volledige vergelyking van die bronteks met die vertaling, sal slegs twee tekseienskappe in hierdie artikel beskryf en vergelyk word. Sosiale dialek en informele register (waarvan die laasgenoemde onder sosiale houding val) is die twee soorte taalvariëteit in The long journey of Poppie Nongena wat die grootste teenstrydigheid met die bronteks toon. Die probleem met die oordrag van hierdie twee taalvariasies kan ook taamlik maklik opgelos word deur ’n vollediger gebruik van die strategieë van waarneembare vertaling en hulle is daarom gekies vir beskrywing en vergelyking. Hier onder volg ’n beskrywing van die gebruik van hierdie twee variëteite in Die swerfjare van Poppie Nongena en hulle invloed op die betekenis van die roman.

4.1 Sosiale dialek en informele register

Plattaal en informele taal kan van die perspektief van óf dialek óf register benader word. Alhoewel Baker (1992:16) hierdie taalelemente onder register beskryf, mag hulle ook as dialekties gesien word indien hulle kenmerkend is van die sprekers se klas en nie uitsluitlik situasioneel gebruik word nie. In die geval van Die swerfjare van Poppie Nongena kan plattaal en informele taal oor die algemeen hoofsaaklik as sosiale dialek beskou word, omdat hulle by die meeste karakters in verskillende situasies in algemene taalgebruik voorkom. In hierdie konteks dui hulle die lae sosio-ekonomiese klas aan waartoe die karakters behoort. Natuurlik sê die gebruik van hierdie variëteite ook iets oor die informele verhoudings wat tussen die meeste karakters bestaan, en dra hulle ook by tot register. Geen poging sal aangewend word om plattaal en informele taal streng volgens dialek of register te skei nie en hierdie twee kategorieë word dus saamgegroepeer. In Die swerfjare van Poppie Nongena word hierdie twee taalvariëteite aangetref in die vorm van kodewisseling, verkeerde taalgebruik, vloekwoorde en ongeklassifiseerde informele woordeskat. Hierdie manifestasies van sosiale dialek en informele register sal elkeen afsonderlik bespreek word om hulle bydrae tot tekskarakter vas te stel.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

4.1.1 Kodewisseling

Een van die mees opvallende eienskappe van Die swerfjare van Poppie Nongena is die baie gereelde gebruik van kodewisseling (streng gesproke taalwisseling) hoofsaaklik tussen Afrikaans en Engels, maar ook tussen Afrikaans en Xhosa. Poppie se broer Mosie besit ’n besondere idiolek wat kodewisseling as ’n eienskap van plattaal of informele taal goed ten toon stel, dikwels met ’n amusante effek. Die volgende uittreksel verteenwoordig ’n kenmerkende voorbeeld van Mosie se taal:

Buti Mosie skryf vir Poppie: Ons het oor die wireless gehoor en ons het gedink julle huis het op julle omgeval. My swaertjie was geworried like en toe kom sy vriendjie van die bachelor quarters om te sê hy’s baie siek, hy’t van die werk af gekom, maar hy kan nie praat nie. Die very selfde persoon wat my kom sê het, het so ’n blou vantjie, toe sê ek vir hom hy moet my met die vantjie vat na my swaertjie toe. Toe’s daar baie ander vriende by hom en hulle probeer nou die home-made dokterbesigheid, maar ek sê: Kom ons vat hom en rush hom dokter toe. […] Toe vra ons die receptionist of ons nie die man gou kan deurvat surgery toe nie. (160–1)

Ook Poppie se taal bevat dikwels kodewisseling, soos die volgende voorbeeld bewys:

En as die merry-go-round nou kom, was dit baie lekker. Ons het op die swings gery en op die perdjies. Dit het naby die lokasie gestaan en ons het gery vir ’n sikspens. Die ander het getraai om die horlosies te wen, maar ek het van die swings gehou. (36)

In sommige gevalle behou Engelse woorde hulle oorspronklike ortografie, soos in die meeste voorbeelde in die bostaande uittreksels. In ander gevalle word Engelse woorde volgens Afrikaanse konvensies geskryf. Voorbeelde sluit woorde soos “kollek” (14), “tep” (14), “gemiekste” (20), “kyste” (21) en “getraai” (36) in.

Hierdie twee aanhalings toon dat kodewisseling tussen Afrikaans en Engels nie slegs situasioneel gebruik word nie, aangesien dit deur verskillende karakters in alledaagse situasies gebruik word. Die inligting wat dit verskaf, betref hoofsaaklik die karakters se vlak van opvoeding, aangesien iemand met ’n hoër vlak van opvoeding dikwels ’n “suiwerder” taal sal praat. ’n Laer opvoeding gaan hier gepaard met ’n laer inkomste, wat ander karakteriserende implikasies het.

Kodewisseling met sy gepaardgaande informaliteit getuig ook van ’n vertroudheid en gemaklike verhouding tussen die meeste karakters en stel selfs ’n soort sleng daar.

Dit is duidelik dat hierdie soort taal, wat ook by die meeste ander karakters aangetref word, in terme van assosiatiewe en emotiewe gehalte baie tot die teks bydra. Dit verteenwoordig ook die eenvoudige aard van die karakters, wat sonder skroom of voorgee tale meng, dalk selfs onbewustelik.

Alhoewel baie Xhosawoorde in Die swerfjare van Poppie Nongena voorkom, kan hulle gebruik oor die algemeen nie streng gesproke as kodewisseling geklassifiseer word nie, aangesien Xhosawoorde in die meeste gevalle gebruik word om elemente van die Xhosakultuur te beskryf en nie, soos kodewisseling tussen Afrikaans en Engels, hoofsaaklik informaliteit uitdruk nie. Xhosawoorde word ook in amper elke geval van ’n verduideliking voorsien en besit self geen semantiese waarde vir die Afrikaanse leser wat onbekend is met Xhosa nie. Xhosawoorde soos “tata” en “buti”, wat deurgaans gebruik word, funksioneer effens anders, omdat hulle wel betekenis aan die leser oordra as gevolg van verwantskap

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

met Afrikaans en omdat hulle wel tot informaliteit bydra. Sulke woorde is egter tot ’n klein aantal beperk en het nie dieselfde effek as kodewisseling tussen Afrikaans en Engels nie.

4.1.2 Verkeerde taalgebruik

Verkeerde taalgebruik is ook ’n opvallende kenmerk van die teks. Alhoewel sommige mense mag stry teen die gebruik van die woord verkeerd in hierdie konteks, aangesien dit net volgens voorskriftelike grammatikareëls as sodanig beskou kan word en dalk eerder as niestandaard beskryf moet word, word die woord verkeerd verkies omdat dit die tersaaklike spraakverskynsel direkter beskryf.

Voorbeelde van verkeerde taalgebruik sluit onder andere die volgende paar voorbeelde in: “Sy was nie sonder gelerentheid nie” (5); “Ons het nie Xhosa gekon praat nie” (6);“Anders is cleaners, anders is packers” (33);“Wil Mama dan hê ek moet daai ou goed gevat het?” (42); “agterkant van geweers […] onder die poelisse en soldade” (94); en “Die dokter het hom geondersoek” (161).

Hierdie lys is geensins volledig nie, maar demonstreer die informaliserende uitwerking van hierdie taal op die teks. Verkeerde taalgebruik dien as bevestiging van die laer sosio- ekonomiese klas waartoe die karakters behoort en van hulle lae vlak van opvoeding. Verder verteenwoordig dit weer eens ’n informele kommunikatiewe of narratiewe situasie.

4.1.3 Vloekwoorde

Vloekwoorde kom nie baie gereeld in die teks voor nie en is beperk tot die karakters Pengi, Plank en Hoedjie. Vloekwoorde is egter hoogs karakteriserend en word beide situasioneel (veral tydens dronk-episodes) en algemeen (as ’n kenmerk van sosiale dialek) gebruik. Die volgende sinne dien as voorbeeld van een van die bogenoemde karakters, Pengi, se sterk taalgebruik:

Maar as Plank se vingers die snare nie wil los nie, dan skreeu [Pengi]: Jou dooie donner, waar sit jou donnerse ore, in jou gat? […] God, Ma, as jy vir ou Pieterse roep, slaat ek hom in sy donner in. Jy kan vir my ’n witman gaan roep, geen Damara- bobbejaan sal vir my kom vang nie. […] Daai meid sal hom in sy moer in vat, sy sal hom verniel soos ek verniel is. (20)

Hierdie voorbeelde dien as aanduiding van die hoëvlak emotiewe betekenis wat sterk taalgebruik uitdruk. Hierdie soort taal is in terme van sosiale dialek duidelik hoogs karakteriserend en in terme van situasie hoogs beskrywend in vergelyking met standaardtaal en word baie effektief deur Joubert benut.

4.1.4 Ongeklassifiseerde informele woordeskat

Daar is ook talle ander taamlik algemene informele woorde wat nie tot die bogenoemde kategorieë behoort nie en minder opvallend is in vergelyking met die treffende variëteite wat reeds genoem is. Algemene informele woorde in die teks sluit woorde soos “anderste” (53), “manne” (58), “skrou” en “grou” (138), “daai” (265) en “hierso” en “daarso” (265) in. Hierdie woordeskat weerspieël die informele register en sosiale dialek wel op ’n subtieler manier, maar dit vervul dieselfde algemene funksie.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

4.2 Funksiestelling van taalvariëteite

Die funksie van ’n teks, of van ’n taalvariëteit in hierdie geval, kan volgens House (1997:34– 5) breedweg met die woorde “ideasioneel” en “interpersoonlik” beskryf word, wat terugverwys na die twee basiese soorte linguistiese betekenis, denotasie en konnotasie. ’n Teks wat hoofsaaklik ideasioneel is se hooffunksie is om inligting te verskaf, maar ’n teks wat hoofsaaklik interpersoonlik is, lê klem op die uitdrukking van die spreker se houdings en sy of haar invloed op die leser se houding en gedrag. Om die funksie van die ondersoekte teks te bepaal, sal hierdie kategorieë gebruik word in ooreenstemming met House se model.

Die gekonsentreerde gebruik van veral sosiale dialek en informele register in Die swerfjare van Poppie Nongena lei tot die op die voorgrond treding van die interpersoonlike teksfunksie. Die ideasionele doel van die teks is om biografiese en geskiedkundige inligting te verskaf oor die lewe van Poppie en haar familie, wat natuurlik belangrik is, maar die uitdrukking van hierdie inligting vind plaas binne ’n ingewikkelde taalkundige konteks, wat groot waarde aan die manier van uitdrukking toevoeg. Sosiale dialek besit ’n sterk karakteriserende funksie, wat die laer sosio-ekonomiese klas van die karakters met hulle lae vlak van opvoeding uitdruk. Informele register dui op ’n informele en gemaklike verhouding tussen karakters, wat duidelik ’n interpersoonlike klem het. Dus: aangesien die roman se taal ’n sterk interpersoonlike element bevat en nie hoofsaaklik die oordrag van inligting as doel het nie, is dialek en register van uiterste belang.

5. Bronteks- en doelteksvergelyking en vertalingontleding

Voordat sosiale dialek en informele register in The long journey of Poppie Nongena ontleed word, sal ’n kort inleiding tot die vertaling gegee word, waarin Elsa Joubert se vertaalstrategie verduidelik word soos sy dit in ’n artikel in Tydskrif vir Letterkunde (1982) beskryf het. Daarna sal daar gekyk word na die maniere waarop Joubert wel van strategie van waarneembare vertalinge gebruik maak. Alhoewel dit uit hierdie lys strategieë mag blyk dat Joubert baie goeie tegnieke gebruik om die oorspronklike tekskarakter en kultuur oor te dra, sal daar aangetoon word dat hierdie strategieë nie volledig toegepas is nie en deur onvanpaste taalgebruik benadeel word.

5.1 Joubert se vertaaltegniek

In ’n artikel, “Die vertalings van Die swerfjare van Poppie Nongena”, in Tydskrif vir Letterkunde (1982) beskryf Elsa Joubert die uitdagings wat hierdie ingewikkelde teks aan die vertaler bied en die strategieë wat sy gebruik het om hierdie “struikelblokke” aan te pak. Toe ’n Engelse vertaling oorweeg is, het baie mense gemeen vertaling sou onmoontlik wees, aangesien hulle geglo het dat die taal die verhaal is (Joubert 1982:93). Alhoewel Joubert nie saamstem dat die taal die verhaal is nie (1982:94), erken sy dat daar ’n nou verwantskap tussen die twee bestaan, wat vertaling bemoeilik. Die verweefde aard van taal en verhaal verteenwoordig die eerste van drie vertaalprobleme wat Joubert identifiseer. Die gebruik van dialek of informele en gebroke taal, is die tweede struikelblok, wat ook in hierdie artikel as belangrik geag word. Die derde struikelblok wat Joubert noem, die gebruik van die historiese verlede tyd, sal nie hier bespreek word nie, omdat dit nie hier werklik as ’n struikelblok beskou word nie.

In verband met ’n oplossing vir hierdie vertaalprobleme maak Joubert ’n paar interessante opmerkings. Daar is reeds genoem dat Joubert nie saamstem dat die taal die verhaal is nie. Sy glo egter dat die taal wel ’n soort geestesklimaat verteenwoordig (1982:94). Haar doel

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

met die vertaling was om hierdie klimaat in Engels oor te plaas. Sy gebruik musiekterme om dit te beskryf en sê dat indien die oorspronklike in B-mol geskryf is, die vertaling in dieselfde sleutel moet bly.

Joubert het baie voorstelle ontvang oor hoe om die probleem van dialek op te los. Een was om Soweto-sleng te gebruik. Hierdie voorstel is verwerp omdat dit nie die geografiese oorsprong van die karakters verteenwoordig nie (1982:94). Voorstelle om “Capey” Engels of Cockney te gebruik is om dieselfde rede verwerp. Sy het toe besluit om eenvoudige Engels te gebruik en sekere Afrikaanse en Xhosawoorde te behou. Die vreemde uitdrukkings sou die eenvoudige Engels ’n soort “andersheid” gee, wat tot die oordrag van die oorspronklike geestesklimaat sou bydra (1982:94). Sy het egter erken dat ’n mate van verlies onvermydelik was, aangesien sekere uitdrukkings onvertaalbaar is. Alhoewel Joubert dit nie uitdruklik noem nie, behels haar strategie dus waarneembare vertaaltegnieke om die struikelblok van kulturele behoud op te los. Wat sosiale karakterisering betref, meen Joubert dat “verkeerde” taal ook in Engels gebruik moes word, maar haar siening is ongelukkig nie deur die taalredakteur, Margaret Body, gedeel nie, en die teks bevat slegs ’n paar gevalle van verkeerde taalgebruik.

Joubert se strategie van eenvoudige Engels en waarneembare vertaaltegnieke blyk inderdaad ’n verstandige oplossing te wees tot die problematiese vertaalsituasie, en alhoewel sewe verskillende strategieë van waarneembare vertaling deur Joubert gebruik word, sal daar onder die volgende opskrif aangetoon word dat hierdie strategieë ontoereikend toegepas is en voortgebring is deur die gebruik van formele taal. Alhoewel die onvoldoende uitvoer van Joubert se voorgestelde strategieë taamlik sterk gekritiseer word, word die beperkende omstandighede erken waarin vertalings as “kommoditeit” geproduseer word. Beperkings deur veral uitgewers en die behoeftes van die oorsese mark word as praktiese beperkings aanvaar wat nie in die hervertaling tersaaklik was nie en dus ’n groter mate van vryheid toegelaat het. Die ontoereikende uitvoer van Joubert se voorgestelde strategieë word dus gedeeltelik aan praktiese vereistes toegeskryf. Die strategieë van waarneembare vertaling wat wel gebruik is, behels die gebruik van vreemde woorde, die nabootsing van Afrikaans, die behoud van Afrikaanse name, die direkte vertaling van idiome, die nabootsing van dialek, die gebruik van plattaal, verkeerde en informele taal en die behoud van Afrikaanse liedjies, rympies en gebede.

5.2 Vergelyking van bron- en doelteks

Met Joubert se voorgenome vertaalstrategie in gedagte kan ’n vergelyking van die bron- en doeltekste onderneem word om te bepaal tot watter mate haar strategie sy doel bereik en tot watter mate die opgeroepte betekenis van die bronteks behou word. In ooreenstemming met die doel van die navorsing sal daar veral op betekenisverskuiwings6 as gevolg van ’n verandering in taalvariëteit gefokus word.

Die grootste area van betekenisverskuiwing in The long journey of Poppie Nongena is in die oordrag van sosiale dialek en informele register, wat, soos vroeër verduidelik is, om verwantskapsredes nie geskei sal word nie. Die voorbeelde wat in hierdie afdeling genoem word, is dus van toepassing op beide sosiale dialek en informele register en die ontleding sal die getrouheidsfaktor asook literêre estetika in ag neem.

Die hoofbetekenisverskuiwing wat hier uitgewys word, het te doen met Joubert se gebruik van ’n soort taal wat te gesofistikeerd is vir die karakters en nie die eenvoudige spreektaal van die bronteks verteenwoordig nie. Betekenisverskuiwinge wat ontstaan as gevolg van woordeskat- en uitdrukkingskeuses sal eerste bespreek word en daarna sal verskuiwinge

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

wat stam uit strukturele formaliteit uitgelig word. Laastens sal die maniere waarop sosiale dialek in die bronteks daargestel is, weer ondersoek en vergelyk word.

5.2.1 Betekenisverskuiwing as gevolg van woordeskat en uitdrukking

Joubert se vertaling maak herhaaldelik gebruik van woorde en uitdrukkings wat formeler is as dié in die oorspronklike taal. In die eerste vergelyking bevat die uittreksel uit die Engelse teks ’n aantal woorde wat ’n verhewe sosiale dialek of formele register verteenwoordig, wat in teenstelling is met die eenvoudige taal van die bronteksuittreksel, wat eerste gegee word. Formele woorde is in die Engelse aanhaling in skuinsdruk.

Bronteks

Grootma Martha van Staden het op Putsonderwater gebly, sê Poppie, en grootpa Fanie het op die railways gewerk. Kleinma Hessie en kleinpa Ruben het ook daar gebly, Kleinpa was ’n poeliesman op die railways. Soggens vroeg in die halfdonker kom die oompies uit die huise in die lokasie, so een-een uit die halfdonker kom hulle nader en loop na die railway-jaart. Anders het op die trollie gaan sit, anders het die trollie gestoot, dan gaan werk hulle ver uit op die lyn. En as Grootpa nou huis toe kom, is ons altyd so bly, want hy kom met die stukkie brood wat hy oorgelos het van die kos wat hy werk toe vat. Hy het so ’n blou emmertjie wat ons die billie geroep het, met ’n dekseltjie op, en daarin het hy magou gedra en brood. Dan sien ons ver van waar ons teen die rantjie sit dat die trollie kom, dan het ons altyd gehardloop vir daai stukkie brood, dit was vir ons die lekkerste. (9)

Joubert se vertaling

Mama was working in De Aar for our keep, and ouma worked sleep-in with white people in Upington to help earn money for us. So Plank and Mosie went to live with kleinma Hessie and kleinpa Ruben at Putsonderwater, and Hoedjie and I lived there too, but with grootma Martha and grootpa Fanie who worked on the railway. We lived in the location close to the railyard. Early in the morning, the oompies went off on a trolley to a far place on the railway line where they worked. We liked it so much when grootpa came home because he left us a chunk of bread in his billie can. It was a small blue pail with a lid in which he took magou and bread to eat at work. We would watch from the small koppie to see the railway trolley coming home along the line, then we raced to meet him, on account of the chunk of bread that we knew he had saved for us. That was good. (1980:19)

Die verskil in sosiale dialek is duidelik sigbaar in die vergelyking van hierdie twee uittreksels. Aan die een kant maak Joubert tog gebruik van informele woordeskat, soos die woord “oompies”. Aan die ander kant word formele uitdrukkings soos “for our keep” en woorde soos “pail” gebruik, wat nie met informele diskoers geassosieer word nie. Hierdie woorde gee die teks ’n skyn van elegansie wat nie by die sosiale situasie van die karakters pas nie. Dieselfde geld vir “raced” en “on account of”, wat ook ’n effens verhewe eienskap besit en nie die karakters verteenwoordig nie. Verder kon die “anders … anders”-konstruksie wat volgens De Klerk (2003:470) in Xhosa-Engels as “others … others” voorkom, behou gewees het.

Dieselfde verskuiwing is sigbaar in die volgende voorbeeld, waarin formele woorde en spelling beklemtoon word:

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Bronteks

Ons was so dom, ons het nie eens geweet wat word gedoen nie, ons het net geweet dis abakwetha. Die mooiste vir ons was as die manne so kieriespeel en hulle singe sing as hulle die seuns na die bos toe vat. Hulle slaat mekaar met die kieries, dit was vir ons lekker. Daar word bier gemaak en die vrouens dans en sê hulle se dinge. Die seuns word kaalkop geskeer en witgesig gesmeer en van die lokasie af weggevat met niks klere aan nie, net die komberse om. (26)

Joubert se vertaling

We were really very ignorant, we never knew what they did to the boys in the bush, that they cut the foreskin to make men of them. We just knew it was abakwetha. They boys’ heads were shaved and their faces smeared with white clay and they were led away from the location quite naked, with only their blankets covering them. We liked watching the older men dancing and mock-fighting with their kieries and singing all the time as they took the boys from their parents. Sometimes they really hit out at one another and we liked that. Lots of beer was made and the women danced and had a lot to say about it all. (1980:42)

Die vertaling van “so dom” as “really very ignorant” en “met niks klere aan nie” as “quite naked” is tipiese voorbeelde van die betekenisverskuiwing wat in Joubert se vertaling aangetref word. Die bostaande uittreksel wil amper in ’n deftige Britse aksent gelees word en klink beslis nie soos die woorde van ’n Afrikaanse swart vrou nie.

Om hierdie verskynsel verder te illustreer, word ’n kort en geensins volledige lys nie verskaf van woorde wat ’n soortgelyke formaliteitsteenstrydigheid toon. Hierdie woorde kom slegs uit die eerste 10 hoofstukke.

Tabel 1. Voorbeelde van formaliteitsteenstrydigheid

Bronteks (Joubert 1978) Joubert se vertaling (Joubert 1980)

Agtermense (4) Forebears (12)

Haar susters se name (5) Names her sisters bore (13)

Soek (6) Search (14)

Krummels vir die vuuraansteek (7) Kindling (16)

As jy dit gewoond is (7) If one is used to it (17)

Skepding (9) Ladle (18)

Al slaat hy hom half dood (10) Even if he got caned (20)

Manne wat omval (11) Men toppling (21)

Grootma Martha het nie sulke goed nie (11) Grootma Martha’s life was too sparse (21)

Word sy bang (11) Her heart contracted (21)

Walletjies (11) Hillocks (21)

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Koletreine (11) Freight trains (21)

Sê (12) Claim (22)

Beeste (12) Cattle (22)

Met handepraat (16) Beckoning (28)

Om werk oop te maak (17) Stilled their mind to the work (29)

Baie netjies (19) Neat on their persons (32)

Lekker dronk (19) Tippled (32)

Iemand wat baie siek is (20) A body that has been stricken with illness (34)

Boude (21) Buttocks (35)

Skeef (22) Awry (36)

Twaalfuurkos (22) Midday meal (36)

Hulle tel vir Poppie op en gee haar aan (23) They bodily handed her over (38)

Inmekaarkrimp (27) Cringing (43)

Onder hom inkry (27) Thrust in (43)

En dis slegter as Xhosas (28) The Fingos were of lower caste (44)

Tot vandag toe (28) Up to the present day (44)

As sy siek is (28) When she fell ill (44)

Suinig (28) Mean (44)

Lê die kamer vol (27) Strewn about (45)

Lena begin te huil (27) Lena wept (45)

Geklim (28) Clambered (45)

Die kerk gelos (29) Cast away his church (46)

Jou ouma se bene pla (30) Your ouma’s legs are plaguing her (47)

Die literêre styl van Joubert se vertaling is maklik sigbaar in haar keuse van woorde en uitdrukkings, soos in die tabel opgesom is, en hierdie styl weerspreek duidelik die sosiale register van die bronteks.

5.2.2 Verskuiwing as gevolg van strukturele formaliteit

Formaliteit word nie net leksikaal daargestel in Joubert se vertaling nie, maar ook struktureel. Ingewikkelder strukture soos die lydende vorm en komplekse tydskonstruksies word volop gebruik, wat teksformaliteit tot ’n groot mate beïnvloed. Strukture soos die lydende vorm kom inderdaad in die bronteks voor, en die Engelse tydsvorme wat gebruik is, mag wel grammaties die korrekste wees, maar die effek wat hulle in Engels het, verskil van die effek van hulle gebruik in Afrikaans. Dit lei tot ’n baie subtieler soort verskuiwing as wat

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

onder die vorige opskrif beskryf is en die vertaling van sulke strukture plaas ’n gevoel vir effense nuanseverskille bo grammatiese getrouheid. Ingewikkelde strukture word egter ook gebruik in gevalle waar hulle nie in die bronteks voorkom of andersins deur die bronteks geverg word nie.

Die volgende uittreksel bevat die lydende vorm, parentetiese stellings en would- verledetydkonstruksies, wat kenmerkend is van geskrewe diskoers of formele gesproke diskoers en te formeel is in vergelyking met die bronteks.

Bronteks

Ons het vir bene gesoek in die vullishope van die lokasie. Ouma krap met haar stok in die vullishope, onder die as en die ou blikke en die vullis, sy lig met haar stok die bene en krap dit oop en sê: Poppie, daarso’s jou been. […]

Sy sit die blik op die lap-kussinkie op my kop en ons loop met die grootpad same na waar die witmense bly. Plank en Hoedjie dra die paraffienblik vol bene vir onse ouma en Ouma dra die sak met bene op haar kop. […]

Plank en Hoedjie kry nie geld nie en ook nie nikkerballs nie. (8–9)

Joubert se vertaling

We searched for bones in the rubbish dumps of the location. Ouma would poke her stick in the rubbish heap and, scratching around amongst the ash and the old rusty tins and the garbage, pry the bones loose with the tip of her stick and scratch the filth away saying: Poppie, there’s a bone for you. […]

She would settle the tin on the little cushion of rags on my head and we’d take the main road to where the white people lived. Plank and Hoedjie carried a big paraffin tin filled with bones, hanging on a stick balanced on their shoulders, and ouma carried a big bag on her head. […]

Plank and Hoedjie were given neither money nor niggerballs. (1980:18)

In hierdie uittreksel is die ingewikkelde strukture wat gebruik is, oortollig. Die gebruik van die strukture is hier ’n doelbewuste stilistiese keuse en die formaliteitsverskuiwing en die neiging na ’n geskrewe diskoersstyl wat hulle tot gevolg het, is duidelik.

5.2.3 Ongeklassifiseerde informele woordeskat, kodewisseling, verkeerde taalgebruik en vloekwoorde

In die bronteksontleding is vier maniere bespreek waarop sosiale dialek in Die swerfjare van Poppie Nongenadaargestel word: kodewisseling, verkeerdetaalgebruik, vloekwoorde en ongeklassifiseerde informele woordeskat. In hierdie afdeling word daar gekyk na die manier waarop Joubert hierdie soorte taalgebruik benader het. Die volgorde waarin hierdie soorte informele taal onder die bronteksontleding bespreek is, sal hier egter verander word as gevolg van die opmerkings wat reeds oor die vertaling gemaak is.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

5.2.3.1 Ongeklassifiseerde informele woordeskat

In tabel 1 is woordeskat reeds tot ’n mate bespreek en daar is aangetoon dat Joubert van ’n meer “literêre” woordeskat gebruik gemaak het. Daar is egter iets wat bygesê kan word. Nie net is meer formele woorde gebruik nie, maar woorde wat duidelik informeel is, is dikwels neutraal vertaal. Die kort vergelyking hier onder illustreer hierdie tendens.

Tabel 2. Voorbeelde van neutralisering

Bronteks (Joubert 1978) Vertaling (Joubert 1980)

Anties (4) Aunts (12)

Glad met sy bek (4) A great talker (12)

’n Jollie ou (15) Good fun (27)

Kafferbier (19) Beer (32)

Ek slaat hom in sy donner in (20) I’ll knock him down (33)

Dat die drank hom verniel (29) That the drink took hold of him (46)

Daai ou goed (42) These old men (63)

Poeliesse (84) Police (116)

Miskien het die skollies hom gepak (84) Perhaps the skollies have attacked him (116)

Die vertaling word dus nie net deur formaliteit gekenmerk nie, maar deur neutraliteit in plaas van informaliteit. Dikwels is informele taal moeilik om te vertaal, indien nie onmoontlik nie. Sulke woorde is as gevolg van ontbrekende ekwivalente nie in die lys gevoeg nie en die vertaling van hierdie woorde verg vergoedingstrategieë om konnotatiewe betekenis te behou. Vergoedingstrategieë word ongelukkig nie baie dikwels deur Joubert gebruik nie.

5.2.3.2 Kodewisseling

Kodewisseling is natuurlik problematies wanneer die internasionale leser in ag geneem word. Alhoewel Afrikaanse woorde in die Engelse vertaling gebruik word, vervul hulle hoofsaaklik ’n kulturele funksie en word hulle nie hoofsaaklik as merkers van informaliteit gebruik soos wat Engelse woorde in die bronteks gebruik word nie. Selfs sekere Afrikaanse woorde wat wel ’n informaliserende effek in Engels mag hê, soos “ouma”, “oompie”, “ja” en “ag”, sou nie deur die internasionale leser as informeel herken word nie. Joubert se vertaling kan dus in hierdie verband nie gekritiseer word nie, aangesien die internasionale gehoor slegs matige gebruik van Afrikaanse woorde toelaat.

5.3.2.3 Verkeerde taal

Wat verkeerde taal betref, is daar reeds genoem dat die uitgewers van die Engelse vertaling nie ten gunste van hierdie soort taal was nie. Verkeerde taal is egter wel in ’n paar uitsonderlike gevalle gebruik, soos in die volgende twee sinne: “I said: I don’t have a pass. My mother has got some papers, ja, but I never had no papers myself” en “I was upset, I said: They catched me, oompie Japie” (1980:88). Hierdie taalgebruik sou baie suksesvol wees indien dit konstant gebruik word, maar omdat dit afwisselend met formele taal gebruik

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

is, is dit baie opvallend en sluit dit nie aan by die algemene taalgebruik in die vertaling nie. Aangesien korrekte taalgebruik heers, is formaliteit in die vertaling verhef in vergelyking met die oorspronklike teks. Hierdie verskuiwing verteenwoordig ’n wanvoorstelling van veral die karakters se opvoeding en sosiale status.

5.3.2.4 Vloekwoorde

Woorde met ’n baie hoë emotiewe waarde, soos vloekwoorde, is waarskynlik een van die grootste uitdagings in vertaling en dit is geen wonder nie dat sulke taal in Joubert se vertaling dikwels nie ooreenstem in terme van uitdrukkingskrag nie, of ’n wanvoorstelling van die karakters bied. Karaktervoorstelling is natuurlik in die geval van hierdie artikel veral van belang. In die vertaling van hierdie taalvariëteit is ’n formaliteitsverskuiwing sigbaar. Die vertaling van “Kruip in julle moer in” (9) as “Go to Hell, crawl up your bloody arses” (1980:57) is ’n goeie voorbeeld hiervan. Die woorde “bloody” en “arses” sou nie gewoonweg by ’n swart spreker van die karakter se sosio-ekonomiese klas aangetref word nie. Die woord “bloody” sou eerder as “bleddie” aangetref word en die verlengde a-klank in “arse” kom nie algemeen in swart Suid-Afrikaanse Engelse uitspraak voor nie. Alhoewel hierdie vertalings dalk dieselfde emotiewe waarde as die bronsin mag besit, verteenwoordig hulle nie die spreker (Plank) se sosio-ekonomiese situasie nie. Die woord “bloody” kon meer realisties as “bleddie” geskryf word en “arses” kon dalk heeltemal verander word. Daar is in hierdie geval dus ’n verskuiwing in sosiale karakterisering.

5.3 Gehaltestelling

Die vergelyking van sosiale dialek en informele register in die bronteks met die verteenwoordiging van hierdie taalvariëteite in die vertaling toon dat ’n hoër leksikale en strukturele formaliteit en ’n algehele literêre afwerking in die Engelse vertaling tot verskuiwings veral in die sosio-ekonomiese verteenwoordiging van karakters lei. Aangesien die doel van die teks nie hoofsaaklik pragmaties is nie en die interpersoonlike teksfunksie die prominentste is, verteenwoordig hierdie verskuiwings nie net stylveranderinge nie, maar betekenisveranderinge. Van Leuven-Zwart (2004) se siening dat ’n vertaling goed geskryf mag wees, maar nie verteenwoordigend van die bronteks mag wees nie, geld dus in hierdie geval. Veral die afwesigheid van ’n absolute toepassing van strategieë van waarneembare vertaling maak die vertaling ontoereikend, aangesien die gedeeltelike eksotisering en gedeeltelike verplaasliking teenstrydigheid tot gevolg het.

6. Hervertaling

Waarneembare vertaalmetodes wat tot die behoud van opgeroepte betekenis kan lei, sal in hierdie afdeling geïllustreer word deur die voorstelling van hervertaalde gedeeltes van die teks. Daar moet weer beklemtoon word dat hierdie hervertalings slegs moontlikhede tussen baie ander verteenwoordig. Theo Hermans (2007:61) word in hierdie verband aangehaal: “[No translation] can claim to be the original’s exclusive mouthpiece or the only possible copy of it. Retranslations can challenge any existing translation.” Die hervertalings hier onder verteenwoordig dus ’n soort “uitdaging” in terme van die behoud van opgeroepte betekenis en kan weer deur ander uitgedaag word.

Daar is reeds genoem dat Joubert ’n vervreemdende vertaalmetode beoog het om die geestesklimaat van die oorspronklike teks te herskep, maar die vergelyking van die twee tekste het getoon dat hierdie doel nie bereik is nie, omdat strategieë van waarneembare vertaling net gedeeltelik toegepas is. ’n Poging sal aangewend word om die verskuiwings

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

wat in Joubert se vertaling uitgewys is deur die hervertaling te verwyder sodat die opgeroepte betekenis van die bronteks so ver moontlik gelykwaardig bly. Soos in die vergelyking van die bron- en doelteks, val die klem op die oordrag van sosiale dialek en informele register. Om ’n regverdige vergelyking te bied, is die hervertaling ook geskryf asof dit vir beide ’n internasionale en ’n plaaslike gehoor bedoel is, alhoewel ’n skeiding van die twee gehore ideaal sou wees en beter vertalings moontlik sou maak. Met die internasionale gehoor in gedagte is kulturele elemente versigtig gehanteer om ’n balans tussen verstaanbaarheid en leesbaarheid aan die een kant en kulturele en kreatiewe getrouheid aan die ander kant te verseker. Daar moet in gedagte gehou word dat die doel van die hervertaling, en van die artikel in sy geheel, nie slegs is om kommentaar oor ’n enkele, afgesonderde vertaling te lewer nie, maar om ’n teoretiese probleem te ondersoek: die behoud van opgeroepte betekenis in literêre vertaling. Daarom sal die strategieë wat hier geïllustreer word, asook die algemene vertaalteorie, ook toegepas kan word in vertalings van tekste wat op ’n soortgelyke manier kultureel en kreatief gelaai is. Waarneembare vertaling, soos hier onder geïllustreer, dien dus as ’n oplossing vir ’n algemene vertaalprobleem.

6.1 Spesifieke realisering van waarneembare vertaling

Dit is duidelik gemaak dat waarneembare vertaling as algemene vertaaloplossing aangebied sal word, maar House behandel nie spesifieke strategieë breedvoerig nie. Daarvoor is Hatim en Mason (1990) geraadpleeg. Hatim en Mason maak veral spesifieke voorstelle vir die vertaling van dialek. Volgens hulle is die twee algemeenste strategieë vir die vertaling van dialek (i) die gebruik van ’n soortgelyke doeltaaldialek en (ii) die gebruik van standaardtaal, wat beide sekere negatiewe resultate tot gevolg mag hê. In die eerste geval mag daar sekere ongewenste “newe-effekte” wees as gevolg van assosiasies met die doeltaaldialek wat nie in die bronteks bestaan nie, en in die tweede geval is daar ’n effekverlies (of, soos verduidelik, betekenisverlies). Hatim en Mason se voorgeskrewe strategie val iewers tussen hierdie twee benaderings en behels sintaktiese en leksikale aanpassing om brontaalvariëteite uit te druk. Dit behels met ander woorde aanpassing van die standaardtaal deur niestandaardhantering van grammatika en doelbewuste leksikale variasie om ’n soort eksotisering te bereik.

Hierdie strategie kan op twee maniere uitgevoer word. Eerstens kan die bronteks baie naby gevolg word om sekere brontaalkenmerke uit te lig of idiome na te boots. In gevalle waar verlies sal ontstaan as gevolg van ’n onvermoë om gelykwaardigheid op die woord-tot- woord-vlak te bereik, moet vergoedingstrategieë gebruik word. ’n Dialektiese woord of niestandaardwoord kan dus gebruik word in ’n geval waar ’n standaardwoord in die bronteks gebruik is om te vergoed vir die onvermoë om ’n ander dialektiese of niestandaardwoord te vertaal.

Die vraag mag ontstaan of vergoedingstrategieë nie juis ’n beweging weg van die bronteks en weg van getrouheid impliseer nie, en mens mag wonder of hierdie soort vertaling nie die teoretiese basis van die hervertaling weerspreek nie.

Om hierdie vraag te beantwoord, moet mens die verskillende betekenisvlakke en die tekssoort in gedagte hou. In ’n pragmatiese teks geniet inligting op die vlak van denotasie altyd prioriteit, aangesien die doel van die teks inligtingsoordrag is. In die geval van ’n literêre teks mag opgeroepte betekenis of enige ander soort konnotatiewe betekenis egter in sommige gevalle as belangriker as die inhoud van ’n uiting geag word. Die funksie van enige uiting moet dus bepaal word om te besluit watter vlak van betekenis prioriteit in die vertaling kry. Dus, alhoewel daar deur vergoeding skynbaar ’n afwyking van die bronteks ontstaan,

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

mag daar juis getrouheid in terme van opgeroepte betekenis of ’n ander vlak van betekenis wees.

Tweedens is die persentasie vergoeding klein in vergelyking met die persentasie teks wat baie naby aan die bronteks bly en daarom kan die vertaling in sy geheel nog steeds, selfs op die vlak van denotasie, as getrou teenoor die bronteks, of bronteksgerig, beskou word. Aangesien informele register en sosiale dialek in hierdie geval so naby aan mekaar is, kan tegnieke vir die vertaling van sosiale dialek oor die algemeen ook vir die vertaling van informele taal gebruik word en is die feit dat Hatim en Mason se voorgeskrewe strategie veral op dialek van toepassing is, nie ’n probleem nie. Direkte vertaling, vergoeding, asook die gebruik van soortgelyke doeltaaldialekte en informele woordeskat, sal in die hieropvolgende onderafdelings geïllustreer word.

6.1.1 Direkte vertaling

In hierdie onderafdeling word daar gekyk na voorbeelde uit die hervertaling7 waar die bronteks baie direk vertaal is om die brontaalstruktuur en -idioom na te boots en op dié manier ’n vervreemdende of eksotiserende effek te skep. Die oorspronklike teksgedeelte sal in elke geval eerste aangehaal word, gevolg deur Joubert se vertaling en die hervertaling.

1. In die eerste voorbeeld is die kontras tussen Joubert se vertaling en die hervertaling as gevolg van ’n meer letterlike vertaaltegniek in die hervertaling baie duidelik.

Bronteks

Miskien was dit Masjien Matati van Mafekeng wat in die oorlog vir die Engelse gaan veg het wat vir die name gesorg het. Nee, sê Poppie later, dit was nie net ons tata nie, onse mama-goed het ook van hierdie skooldinge geweet, ja. Sy was nie sonder gelerentheid nie. (5)

Joubert se vertaling

Perhaps it was Machine Matati from Mafeking, who went to war for the English, who chose these new names. No, says Poppie, it was not just our pa who was educated, our ma had some learning too. (1980:13)

Hervertaling

Maybe it was Machine Matati from Mafekeng who fought in the war for the English who gave these names. No, Poppie said later, it wasn’t just our tata, our mama also knew about these school things, ja. She wasn’t without learning. (Botha 2015:106)

Die uitdrukkings “van hierdie skooldinge weet” en “sonder gelerentheid” is in die hervertaling direk vertaal as gevolg van die besonderse aard en humor van die uitdrukkings, wat baie emotiewe krag besit. In Joubert se vertaling is hierdie uitdrukkings deur meer standaardbewoording vervang, wat tot idiolektiese verlies lei. In die hervertaling is die woord “ja” ook direk oorgeneem om die bronteksstyl oor te dra.

2. In die volgende voorbeeld bevat Joubert se vertaling ’n mate van verplaasliking, waar die hervertaling meer getrou teenoor die bronteksidioom bly.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Bronteks

Haar jongste kind, oompie Pengi, het ouma getêre. Dan kom hy so lekker dronk huis toe en dan sing hy vir sy ma, dan sê hy: God, Ma, kyk hoe sing ou Joorsie se kind. Dan sê Ouma vir hom: Pengi, maar jy raas mos om my kop. (6)

Joubert se vertaling

Ouma’s youngest child, oompie Pengi, used to tease her. He’d come home drunk, singing, and then he’d say: God, ma, just watch the way old George’s child is singing. Then ouma Hannie would say: Pengi, you’re making a noise, my head can’t stand it. (1980:14)

Hervertaling

Her youngest child, oompie Pengi, teased ouma Hannie. He used to come home jolly drunk and then he would sing to his ma, he said: Hell, Ma, look how old Joorsie’s child can sing! Then Ouma said to him: Pengi, you’re making a noise around my head, man! (Botha 2015:108)

In hierdie voorbeeld is “lekker dronk” en “jy raas mos om my kop” redelik direk vertaal om ’n indruk van die brontaaluitdrukkings te bewaar, maar in Joubert se vertaling is die eerste uitdrukking met ’n standaarduitdrukking vervang en die tweede een verplaaslik. Die naam Joorsie is ook vervang met die naam George, wat by die doelkultuur pas en iets van die bronkultuur verwyder. Daar is egter ’n woord in Joubert se vertaling wat nader aan die bronteks is as die hervertaling. Die woord “God” is in die hervertaling nie direk vertaal nie, omdat hierdie woord (in sy lasterlike gebruik) onnatuurlik in Engels binne die kulturele konteks gevind is. Die woord “man” is ook in hierdie geval toegevoeg om te vergoed vir die onvertaalbaarheid van “mos”.

3. In die volgende voorbeeld word die bronteks nageboots tot die punt dat dit tegnies verkeerd is in die doeltaal, maar aangesien verkeerde taal ’n kenmerk van die oorspronklike teks is, is hierdie effek juis gewens.

Bronteks

Soggens vroeg in die halfdonker kom die oompies uit die huise in die lokasie, so een- een uit die halfdonker kom hulle nader en loop na die railway-jaart. Anders het op die trollie gaan sit, anders het die trollie gestoot, dan gaan werk hulle ver uit op die lyn. (9)

Joubert se vertaling

Early in the morning the oompies went off on a trolley to a far place on the railway line where they worked. (1980:19)

Hervertaling

Early in the morning in the half-darkness, the oompies came out of the houses in the location. One by one in the half-darkness they came closer and walked to the railway yard. Others sat on the trolley, others pushed the trolley, then they went to work far out on the line. (Botha 2015:114)

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Dit is opvallend dat die meeste van die oorspronklike inhoud in hierdie voorbeeld eenvoudig deur Joubert uitgelaat is en die poëtiese en sosiaal-karakteriserende verlies is duidelik. Die hervertaling bied ’n baie direkte vertaling van die bronteks in hierdie geval, wat die behoud van effek tot gevolg het. Die “others … others” konstruksie is nie net ’n direkte vertaling van die bronteks nie, maar kom volgens De Klerk (2003:366) ook in Xhosa-Engels voor. Die internasionale leser, asook die meeste plaaslike lesers, sal hierdie konstruksie egter nie as dialekties herken nie, maar die “verkeerdheid” van die uitdrukking bly effektief.

4. Die volgende voorbeeld word ook gekenmerk deur ’n baie direkte vertaling van die bronteks en die gebruik van Xhosa-Engels.

Bronteks

Ouma hou nie van die dokterdansery nie. Sy hou nie van die vloekery nie: Dis ’n Christenhuis hierdie, dis God se huis. Ek sal die poeliesse gaan roep, ek sal vir ou Pieterse gaan roep om jou te kom opsluit. (20)

Joubert se vertaling

But ouma did not approve of the wild dancing in the witchdoctor way. She didn’t like the swearing either. This is a Christian house, she’d say. It is God’s house. I’ll call the police. I’ll call old Pieterse to come and lock you up. (1980:33)

Hervertaling

Ouma didn’t like the doctor-dancing. She didn’t like the swearing. This is a Christian house, this, it’s God’s house. I’ll call the cops, I’ll call old Pieterse to come and lock you up. (Botha 2015:129)

Die eerste manier waarop die hervertaling die bronteks naboots in hierdie geval is in die direkte vertaling “doctor-dancing”, wat Joubert eerder beskryf. Die eenvoud van die bronteks word deur die eenvoudiger taal van hierdie direkte vertaling bewaar. Die hervertaling bevat tweedens ’n nabootsing van die emfatiese gebruik van die woord “hierdie”. Volgens De Klerk (2003:467) word hierdie verskynsel in Xhosa-Engels aangetref en word dit onderwerpverdubbeling genoem. Dit het ’n eksotiserende funksie vir die internasionale leser en mag aan die plaaslike leser bekend wees as ’n kenmerk van swart Suid-Afrikaanse Engels (en besit dus ’n waarmerkende funksie). Onderwerpverdubbeling word ook op ander plekke in die hervertaling as kompensasie gebruik.

5. Die laaste voorbeeld van direkte vertaling van idiome wat lei tot die behoud van opgeroepte betekenis is die volgende een.

Bronteks

Ou sisi Makone se kinders het vroeg in die week al die paraffienblikke gebrand, sê Nomsolono, ons het die as gesien toe die wind na ons kant toe trek.

Hulle roep my saggies, meer met handepraat as lippepraat dat Ouma ons nie hoor nie. (16)

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Joubert se vertaling

Miriam and Nomsolono called me softly, beckoning with their hands, so that ouma could not hear us. […] Old sisi’s children were scalding the paraffin tins on the open fire earlier this week, said Nomsolono, and the wind scattered the ash near to where we were playing. (1980:28)

Hervertaling

Old sisi Makone’s children burnt all the paraffin cans early in the week already, said Nomsolono, we saw the ash when the wind came over to our side.

They called me softly, more with hand-speaking than with lip-speaking so that Ouma couldn’t hear us. (Botha 2015:124)

Die idiomatiese en amusante uitdrukkings “handepraat” en “lippepraat” gaan heeltemal verlore in Joubert se effens verhewe standaardtaalvertaling. Uitdrukkings met soveel idiolektiese en kulturele krag verdien direkte vertaling.

6.1.2 Vergoeding

Die volgende stel voorbeelde illustreer vergoedingstrategieë in die hervertaling.

1. In die eerste geval word woorde ingevoeg om die oorspronklike gevoel of geestesklimaat te herskep.

Bronteks

Bring Lena se kinders vir my terug, sê sy vir Martha en Hessie, ek wil hulle huis toe neem. Kleinma Hessie het vir Plank na Ouma teruggebring. Laat Mosie tog by my agterbly, vra sy, want ek het nie kind by my nie.

Ouma het haar jammer gekry. Dis goed, sê sy, laat Mosie maar bly. (13)

Joubert se vertaling

Bring Lena’s children, she told Martha and Hessie, I want them back.

Martha gave Hoedjie and Poppie back to ouma Hannie and kleinma Hessie brought Plank, but she begged: Leave Mosie with me, I have no child in the house. Ouma Hannie […] took pity on her daughter’s childlessness and said: Keep him with you. (1980:24)

Hervertaling

Bring Lena’s children back to me, she said to Martha and Hessie, I want to take them home.

Kleinma Hessie gave Plank back to Ouma. Ag, let Mosie stay with me, she asked, ’cause I don’t have a child with me.

Ouma felt sorry for her. That’s fine, she said, Mosie can stay, ja. (Botha 2015:120)

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die woorde “ag” en “ja” word hier as vergoeding toegevoeg om die informele, gesproke indruk van die bronteks hier oor te dra. Die woord “tog” is baie moeilik om in Engels te vertaal, maar die invoeging van “ag” skep dieselfde smekende gevoel wat deur die woord “tog” in die bronteks geskep word. Verder besit dié leenwoord ’n eksotiserende en waarmerkende funksie, wat as herinnering dien van die sprekers se ware kultuur en spreekwyse. Die woord “maar” as ongewilligheidsmerker is ook baie moeilik om te vertaal en die woord “ja” is daarom ingevoeg. Alhoewel die presiese betekenis nie oorgedra word nie, bly die informele gevoel van die oorspronklike teks behoue. Hierdie woorde word in die glossarium verduidelik en kom dikwels genoeg voor dat die buitelandse leser met hulle betekenis bekend raak. Daarom belemmer hulle geensins begrip nie.

2. Strukturele formaliteit word in die hervertaling verminder deur die vergoedingstrategieë in die volgende voorbeeld.

Bronteks

Die Basters is nie so lief vir misvloere soos die Xhosa-mense nie, hulle sal die mis met die besem aansmeer, dit sal die Xhosa nooit doen nie. (16)

Joubert se vertaling

The Basters are not so fond of their dung-smeared floors as we are, they’ll use a broom to spread the dung. We Xhosa people will never do that. (1980:27)

Hervertaling

The Basters don’t like dung floors so much, no, not like the Xhosa people. They put the dung on with a broom. Now, that a Xhosa will never do. (Botha 2015:123)

In hierdie voorbeeld word ontkenning in die hervertaling gebruik eerder as die “as … as”- konstruksie om vergelyking aan te dui, sodat formaliteit verminder word, al beteken dit ’n afwyking van die presiese bronteksstruktuur. Dit weerspieël ook die gesprokenheid van die bronteks. Die woord “now”, wat in die laaste sin bygevoeg is, dien ook hierdie doel en is verder bygevoeg om die nabootsing van die oorspronklike woordvolgorde natuurliker te maak. Strukturele vereenvoudiging kom gereeld in die hervertaling voor en sekere konstruksies, soos die lydende vorm en die perfektum, word in die meeste gevalle vermy omdat die effek daarvan in Engels effens formeler is.

3. Nog ’n vergoedingstrategie wat bydra tot die behoud van informaliteit is die gebruik van verkeerde taal in gevalle waar die ooreenstemmende brontekswoord nie noodwendig verkeerd is nie, maar die verkeerde woord algemeen in informele diskoers of werkersklas sosiale dialek voorkom. Die vertaling van verkeerde taal deur middel van vergoeding is nodig omdat hierdie soort taalgebruik gewoonlik nie woord vir woord vertaal kan word nie. In die volgende voorbeeld word ’n byvoeglike naamwoord doelbewus as ’n bywoord gebruik om omgangstaal te weerspieël.

Bronteks

My ouma het mos nie bed gebruik nie, sy het op bokvelle geslaap wat aanmekaargewerk is, plat op die bokvelle met ’n kussing en komberse. Sy het so lekker geslaap en ek het by haar geslaap. (7)

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Joubert se vertaling

My ouma didn’t have a bed, she slept on goatskins joined together, flat on the ground, with a pillow and a few blankets. Ag, she slept so well, and I shared her bed. (1980:16–7)

Hervertaling

My ouma didn’t use a bed, you know, she slept on goat skins that she sewed together – flat on the goat skins with a pillow and blankets. She slept so nice and I slept next to her. (Botha 2015:111)

Hier word “nice” eerder as “nicely” gebruik. Die gebruik van ‘n woord met bywoordelike funksie sonder die suffiks “-ly” word behalwe in die omgangstaal ook in Xhosa-Engels aangetref (De Klerk 2003:470). In hierdie voorbeeld is die vermyding van die lydende vorm wat vroeër bespreek is, ook sigbaar. “Wat aanmekaargewerk is” is as “that she sewed together” vertaal ter wille van eenvoud. ’n Ander voorbeeld van verkeerde taal wat herhaaldelik en doelbewus in die hervertaling voorkom, is die gebruik van “me” in die onderwerpsposisie, soos in die frase “then me and my butis bought her medicine” (Botha 2015:143). Daar is ook gevalle waar aanwysende voornaamwoorde nie in getal ooreenstem met die naamwoorde waarna hulle verwys nie, byvoorbeeld: “That’s war lorries.” Hierde verkeerde taalgebruik is ’n kenmerk van Xhosa-Engels (De Klerk 2003:469). Dit geld ook vir die emfatiese herhaling van naamwoorde of voornaamwoorde, wat soms as direkte vertaling en soms as vergoeding voorkom. Hierdie herhaling kan óf as naamwoordverdubbeling voorkom, óf dit kan as die herhaling van voornaamwoorde (soos beskryf deur Bamiro 1995:197) voorkom. By naamwoordverdubbeling volg die verdubbelde onderwerp direk op die eerste onderwerp, byvoorbeeld: “The skollie, he’s not going to grab you” (1980:88). By onderwerpherhaling volg die twee woorde nie direk op mekaar nie, byvoorbeeld: “This is my house, this!” (Botha 2015:144).

4. Verder word informele of dialektiese woorde dikwels gebruik waar standaardwoorde in die bronteks te vinde is om te vergoed vir die onvermoë om ander niestandaardwoorde met ’n niestandaardekwivalent te vertaal. Woorde soos “guy”, “oompie”, “auntie”, “how come”, “gonna”, “wanna”, “’cause” en “’cause why” word op hierdie manier kompenserend gebruik (waarvan sommige, soos “auntie” en “’cause why” nie net sosiale dialek nie, maar ook geografiese dialek verteenwoordig). Die volgende voorbeeld illustreer die kompenserende gebruik van “how come”:

Bronteks

Dear darling, dit gaan goed met my, ek hoop dit gaan goed met jou. Hoekom het jy nie gister uitgekom nie, ek het gewag tot sesuur by die pad, van halfdrie af. Ek het nou so gewag en ek is nou kwaad. Sal jy nou anderweek en Sondag kom? Stone. (45)

Joubert se vertaling

He wrote to me: Dear darling, it goes well with me, I hope it goes well with you too. Why didn’t you meet me yesterday? I waited by the roadside till six o’ clock, from half past two. I waited and waited and now I’m cross with you. Will you come Sunday next week? Stone. (1980:66)

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Hervertaling

Dear darling, it’s going well with me, I hope it’s going well with you. How come you didn’t come out yesterday, I waited till six o’clock at the road, from half past two. I waited and waited and now I’m mad. Will you come next week Sunday? Stone. (Botha 2015:166)

Hier is die ongewone taal van die bronteks baie opvallend en moet vergoeding toegepas word om hierdie vreemdheid te weerspieël. Dit word in hierdie geval goed deur Joubert gedoen. Sy gebruik die uitdrukkings “it goes well with me, I hope it goes well with you too” en herhaal die woord “waited” om tydsduur aan te dui. In die hervertaling word hierdie vertalings tot ’n mate oorgeneem en die woord “hoekom” word verder deur “how come” vervang om die ongesofistikeerde aard van die taal verder te laat deurskyn. Die volgende voorbeeld vertoon dieselfde strategie:

Bronteks

Maar onse mama se kinders was haar die naaste aan die hart omdat ons tata nie goed vir ons gesôre het nie. (4)

Joubert se vertaling

But our ma’s children were closest to her heart, because our pa didn’t look after us well. (1980:13)

Hervertaling

But our mama’s children were closest to her heart ’cause why our tata didn’t take good care of us. (Botha 2015:105)

Die bronteks bevat in hierdie geval ongewone taal, en sosiale dialek word gebruik om te vergoed vir die onvermoë om ekwivalente te kry wat die geografiese dialek van die sprekers op toereikende wyse weerspieël. Vergoeding deur die gebruik van sosiale dialek word dus in sommige gevalle gebruik om die effek van ander soorte dialek te vertaal. Uit die bostaande voorbeeld is dit ook duidelik dat vergoeding in die hervertaling nie noodwendig op ’n een-tot- een-basis toegepas word nie. Met ander woorde, een kompensasievertaling word nie in die plek van een niestandaardwoord of -uitdrukking gebruik nie, maar vergoeding word algemeen, maar tog binne perke, toegepas waar dit kan en waar dit die effektiefste sal wees.

Alhoewel ’n vergelyking van langer teksgedeeltes, soos hoofstukke (soos in Botha 2015), ’n beter indruk van die toepassing van strategieë van waarneembare vertaling moontlik sou maak, bied die uittreksels in hierdie onderafdeling tog ’n goeie idee van die manier waarop waarneembare vertaalmetodes deur middel van direkte vertaling en vergoeding kan bydra tot die behoud van opgeroepte betekenis en die interpersoonlike teksfunksie daardeur kan ondersteun. Die uittreksels dien as voorbeelde van maniere waarop niestandaardhantering van taal die sosiale dialek en informele register van die bronteks beter kan weerspieël. Vertalers van soortgelyke tekste kan van dieselfde algemene strategieë gebruikmaak, alhoewel daar natuurlik verskille sal wees afhangende van die aard en funksie van die verskillende tekste, wat bepaal moet word deur middel van tekstuele ontleding. Soos reeds genoem, sou ’n volledige teksontleding ’n bespreking van al die taalgebruikersdimensies en taalgebruiksdimensies in ag moet neem (geografiese oorsprong, sosiale klas, tyd, kultuur of

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

etnisiteit, medium, deelname, sosialerol-verhouding, sosiale houding en vakgebied). In verskillende tekste sal verskillende dimensies natuurlik meer of minder belangrik wees. House (1997) voer verskeie teksontledings en -vergelykings uit om haar model te illustreer, wat gerus geraadpleeg kan word. Haar ontledings fokus egter baie sterk op register, en dialekontleding word tot op benaming vereenvoudig (waarskynlik as gevolg van die funksionele aard van die gekose tekste).

7. Ten slotte

Hierdie navorsingsprojek berus op ’n samesmelting van vertaalteorie en vertaalpraktyk en dit is hierdie samesmelting wat dit bruikbaar maak. Die doel van die studie was naamlik nie slegs die ontleding van ’n vertaling ter wille van ontleding nie. Die doel was om ’n vertaalprobleem uit te wys en ’n oplossing daarvoor te bied en te illustreer. ’n Opsomming van die hoofbevindings van die studie dien hier as oorsig van die eindresultate.

Daar is eerstens bevind dat literêre tekste ’n baie ander vertaalstrategie as pragmatiese tekste verg, omdat hulle funksie so drasties van dié van pragmatiese tekste verskil. Dit is omdat nie net die feite of inligting in literêre tekste betekenisvol is nie, maar ook die wyse waarop hulle oorgedra word. Teksfunksie bepaal dus die keuse van vertaalmetode.

Verder is twee algemene vlakke van linguistiese betekenis, denotasie en konnotasie, uitgewys. Albei hierdie taalvlakke is in literêre tekste te vinde en hou verband met die twee algemene teksfunksies wat in die vorige paragraaf beskryf is. Die feit dat denotasie en konnotasie albei soorte betekenis verteenwoordig, is baie belangrik, want dit impliseer dat dialek en register, wat soorte konnotatiewe betekenis oordra nie net ’n versierende funksie het nie, maar hoogs betekenisvol is. Die artikel toon aan dat dialek en register, wat saam bydra tot die ontstaan van opgeroepte betekenis, betekenisvol is omdat hulle op indirekte wyse inligting oor taalgebruikers en kommunikatiewe kontekste oordra. Hierdie inligting vorm soms deel van die essensie van ’n teks, wat die geval is in Die swerfjare van Poppie Nongena.

Die vergelyking van Die swerfjare van Poppie Nongena en die Engelse vertaling daarvan deur middel van Juliane House se model vir vertaalgehalte-assessering het aangetoon dat ’n onvermoë om dialek en register (in hierdie geval slegs sosiale dialek en informele register) toereikend te vertaal ernstige betekenisverlies tot gevolg het. Daar is aangetoon dat betekenisverskuiwings in die Engelse vertaling veral gelei het tot ’n wanvoorstelling van die sosio-ekonomiese status van die karakters en die informele situasies waarin die karakters met mekaar verkeer. Albei hierdie elemente vorm kernaspekte van die teks, omdat die interpersoonlike teksfunksie sterk beklemtoon word.

Daar is vir die vergelyking tussen die bron- en doeltekste ook gesteun op Van Leuven-Zwart (2004) se twee kriteria, getrouheid en kreatiwiteit. Daar is bewys dat Joubert se vertaling in terme van die kreatiwiteitskriterium wel goed is, maar nie getrou is teenoor die bronteks nie.

Nie net is verskuiwinge uitgewys nie, maar ’n vertaalstrategie is voorgestel waarmee opgeroepte betekenis tot ’n groter mate behou kan word. Hierdie strategie, House se teorie van waarneembare vertaling, behels die gebruik van eksotisering om veral die kultuur en sosio-ekonomiese status van die karakters en die kommunikatiewe situasie in die vertaling te laat deurskyn.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Om eksotisering te bereik, is Hatim en Mason (1990) se voorstel vir die vertaling van dialek gevolg, wat sintaktiese en leksikale taalaanpassing (of algemene niestandaardtaalhantering) behels. Hierdie strategie, wat aansluit by House se teorie van waarneembare vertaling, is in die aanhaling van hervertaalde teksgedeeltes geïllustreer, waar baie direkte vertaling van idiome en uitdrukkings, asook vergoeding deur middel van teksvereenvoudiging, verkeerde taalgebruik en die gebruik van niestandaardwoorde tot die behoud van opgeroepte betekenis bygedra het.

Joubert se vertaling verteenwoordig dus ’n algemene probleem betreffende die behoud van opgeroepte betekenis in literêre vertaling, waarvoor House se teorie van waarneembare vertaling met sy eksotisering as oplossing aangebied en geïllustreer is. Die beginsels wat in hierdie artikel verduidelik is, kan dus gebruik word om tekste wat op soortgelyke manier kultureel, poëties of geskiedkundig gelaai is te vertaal.

Bibliografie

Baker, M. 1992. In other words: a coursebook on translation. Londen, New York: Routledge.

Bamiro, E.O. 1995. Syntactic variation in West African English. World Englishes, 14(2):189– 204.

Botha, M. 2015. The retention of evoked meaning in literary translation – Translating dialect and register in The long journey of Poppie Nongena by Elsa Joubert. Ongepubliseerde MA- verhandeling, Universiteit van Pretoria.

Bührig, K., J. House en J.D. ten Thije (reds.). 2009. Translational action and intercultural communication. Manchester: St. Jerome Publishing.

Chandler, D. 2002. Semiotics: the basics. Londen, New York: Routledge.

De Klerk, V. 2003. Towards a norm in South African Englishes: The case of Xhosa English. World Englishes, 22(4):463–81.

Halliday, M.A.K. 1978. Language as social semiotic: The social interpretation of language and meaning. Londen: Edward Arnold.

Hatim, B. en I. Mason. 1990. Discourse and the translator. Harlow: Longman.

Hermans, T. 2007. Translation, irritation and resonance. In Wolf en Fukari (reds.) 2007.

House, J. 1977. A model for translation quality assessment. Tübingen: Gunter Narr Verlag.

—. 1997. Translation quality assessment – A model revisited. Tübingen: Gunter Narr Verlag.

—. 2009. Moving across languages and cultures in translation as intercultural communication. In Bührig e.a. (reds.) 2009.

Joubert, E. 1978. Die swerfjare van Poppie Nongena. Kaapstad: Tafelberg Uitgewers.

—. 1980. The long journey of Poppie Nongena. Johannesburg: Jonathan Ball Publishers.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

—. 1982. Die vertalings van Die swerfjare van Poppie Nongena. Tydskrif vir Letterkunde, 20(4):93–102.

McClintock, A. 1990. The very house of difference: Race, gender and the politics of South African women’s narrative inPoppie Nongena. Social Text, 25/26:196–226.

Meschonnic, H. 1973. Pour la Poétique 2. Parys: Gallimard.

Naaijkens, T., C. Koster, H. Bloemen en C. Meijer (reds.). 2004. Denken over vertalen. Utrecht: Uitgeverij Vantilt.

Newmark, P. 1991. About translation. Clevedon: Multilingual Matters.

Nida, E.A. 1964. Toward a science of translating: with special reference to principles and procedures involved in Bible translating. Leiden: Brill.

Nida, E.A. en C.R. Taber. 1969. The theory and practice of translation. Londen: United Bible Societies.

Ogden, C.K. en I.A. Richards. 1946. The meaning of meaning – A study of the influence of language upon thought and of the science of symbolism. Agtste uitgawe. Londen, New York: Routledge en Kegan Paul.

Toury, G. 2012. Descriptive translation studies – and beyond. Hersiene uitgawe. Amsterdam en Philadelphia: John Benjamins.

Van Leuven-Zwart, K.M. 2004. Een goede vertaling, wat is dat? In Naaijkens e.a. (reds.) 2004.

Venuti, L. 2008. The translator’s invisibility: A history of translation. Tweede uitgawe. Abingdon: Routledge.

Wolf, M. en A. Fukari (reds.). 2007. Constructing a sociology of translation. Amsterdam en Philadelphia: John Benjamins.

Eindnotas

1 Die woorde bronteks en doelteks word in hierdie artikel sinoniem met oorspronklike teks en vertaling gebruik.

2 Vervreemding en eksotisering word hier eenvoudig as verduidelikings gebruik en geen doelbewuste verwantskap tot hulle onderskeidelike teoretiese betekenisklemme word geïmpliseer nie.

3 Al die verwysings wat slegs met bladsynommers aangedui word, verwys na Die swerfjare van Poppie Nongena (Joubert 1978).

4 Die oorspronklike studie het ook die Nederlandse, Duitse en Franse vertalings van die roman ontleed, maar slegs die Engelse vertaling sal hier bespreek word.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

5 House het haar oorspronklike model in 1997 hersien en die ontledingsdimensies aangepas, maar ek het die oorspronklike model gebruik vir die toepaslikheid daarvan vir die ontleding van sowel dialek as register. In House se later model verskuif die fokus drasties na die ontleding van slegs register en dit is daarom nie gebruik nie.

6 Die woord verskuiwing word deur Van Leuven-Zwart (2004) gebruik om na afwykings van die bronteks te verwys. Hier word daar spesifiek na betekenisverskuiwing verwys om te beklemtoon dat dialek en register ’n soort betekenis tot stand bring.

7 Die volledige hervertaling bestaan uit ’n vertaling van die eerste twee dele (21 hoofstukke) van Die swerfjare van Poppie Nongena en is in Botha (2015) te vinde.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Literêre prestige: Die geval Eleanor Baker Marian Human-Nel en H.P. van Coller

Marian Human-Nel, Departement Afrikaans en Nederlands, Duits en Frans, Universiteit van die Vrystaat H.P. van Coller, navorsingsgenoot Noordwes-Universiteit

Opsomming

Deur ’n resepsie-ondersoek word aangetoon hoe Eleanor Baker, wat deur D. van Zyl (2006) en Human-Nel (2009) as ’n enigsins miskende vroueskrywer bestempel word, se literêre reputasie (dus: prestige) die produk van literêre oordeel en evaluasie word. Met die fokus op Baker se resepsiegeskiedenis, word (i) gekyk na die rol van André P. Brink, asook ander kritici en resensente, as kanoniseerders en agente van verandering, veral gedurende die 1980’s en vroeg 1990’s; en word (ii) die uitwerking van Baker se doelbewuste besluit om nie noodwendig “betrokke” nie, maar eerder oor die alledaagse en verhoudings tussen mense te skryf, ondersoek. Die slotsom is dat Baker se vroulike tematiek, haar toeganklikheid, die handgrepe tipies van populêre fiksie in haar werk en haar warsheid van politieke betrokkenheid haar plek in die kanon negatief geraak het.

Trefwoorde: Eleanor Baker; kanonisering; literêre oordeel en evaluasie; literêre prestige; marginalisering; resepsie-ondersoek

Abstract

Literary prestige: The case of Eleanor Baker

In this article the point of departure is that the concept literature is of a hypothetical nature and like the literary canon is dependent on many extraneous factors. This includes current literary norms and the (literary) taste of the so-called upper class: literary canons often reflect the dominant values of ruling classes, or social elites, as well as the leading figures (sometimes called tastemakers) within the literary field. Yet not all written texts have the same potential for aesthetic appreciation. Furthermore, some texts have a greater possibility of surviving their own time-of-production.

The term literary canon refers to a collection of texts within a specific space and timeframe which are regarded as valuable, worth preserving and widely seen as a point of reference. Literary gatekeepers fulfil an important role in establishing and preserving this canon. In this article the underlying hypothesis is that often in her long and prolific career the Afrikaans writer Eleanor Baker was excluded from the (classical) Afrikaans literary canon by male gatekeepers. Her work was seen as easily accessible and infused with "female" motives (marital problems, feminist issues) and was seldom seen as ideological. In the time when

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

her earlier works were published political engagement was almost a sine qua non in the Afrikaans literary system.

While many prose texts written by women appeared in Afrikaans before the 1980s, a considerable number of these texts were marginalised and may be described as neglected works by neglected authors. These texts were not excluded from the literary canon, nor omitted from literary histories based on intrinsic shortcomings, but most probably due to the fact that the Afrikaans literary canon of the time was a construct of (white) male gatekeepers, rather than because of the differing literary values of the gatekeepers of that time.

This article argues that Baker was doubly marginalised. Her work was seen in the first instance as typical of popular (female) fiction. In the second instance her choice of topics, characters, etc. also contributed to her marginalisation. Seeing that Baker’s work was published from the 1970s onward, the reception of her works must be seen against the backdrop of, firstly, the then stereotypical perception of accessible text as popular fiction and, secondly, the fact that she almost completely omitted references to the then political situation in South Africa. This can most probably be attributed to the fact that her husband was a career diplomat in the service of the then apartheid government.

In the past few years Baker's work has been re-evaluated, also due to postmodern approaches to literary texts. Within this paradigm the "mixing" of low and high culture and the deconstruction of hierarchical patterns and the typical aspects of hermetically closed texts have been interpreted quite differently from before. This has put her at the centre of the current debate with regard to the literary prestige of literary works. The ensuing controversy over her work – whether it was primarily popular writing, or of a literary nature, a debate which was prevalent in the 1980s – explains why she preferred to use pseudonyms for those texts she did not regard as her serious literature. In contrast, those texts she considered as being part of her more serious literary work, Baker published under her own name.

This article is steered by the following question: Could Baker’s own choice to refrain from writing about the political and racial issues of the day be directly linked to her marginalisation in the Afrikaans literary canon? By means of a reception research methodology the authors set out to discover why and/or how it happened that Eleanor Baker’s work was underrated and also try to assess her place in the Afrikaans literary canon. With the focus on Baker's reception the possible flaws in critical reviews are scrutinised. In the process André P. Brink (at that time the most prominent gatekeeper in the Afrikaans literary system) receives special attention: at first vehemently opposed to stylistic traits in her work he later becomes an eloquent defender and appraiser of her work. Lastly, Baker's own thematic preferences are evaluated, because this could have had a direct bearing or her marginalised position in the Afrikaans literary system.

Our conclusions are as follows:

First, the main points of criticism regarding Baker's oeuvre focused on her texts, such as structural aspects, including poor characterisation; the use of language not necessarily suited to a specific context; and several, minor, publishing errors. Her experimental work also received negative reviews, because it was seen as belated: written in the mode of modernism as opposed to that of postmodernism, which was then the vogue.

Secondly the reception of Baker’s work was very divergent, both diachronically and synchronically speaking. In other words, judgments about her work shifted over time, and some individual texts were regarded both positively and negatively at different times. In retrospect the aspects that were negatively judged: the mix of registers, styles and genres

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

common in postmodernist literature is now seen as positive. The humorous edge and highly popular traits in her novels under the name of Eleanor Baker led to prolonged misunderstandings by reviewers who equated the accessibility of a text with its so-called literary quality. The marginalisation of Baker was based on the fact that her writing was strangely at odds with typical trends in the literature of her time. As such, her work often fell outside the boundaries of what was considered as the Afrikaans literary canon.

Lastly, the fact that she created accessible texts with depth eventually counted in her favour. Furthermore, her work displayed unique psychological insights, especially on the part of female characters, which made the use of fairy tale elements and humour in her writing greatly successful. These last two aspects, namely the use of humour and fairy tale elements, contributed to the successful description of everyday relationships. Although the female perspective that Baker consistently applied is convincing, the typically "feminine" themes of homes and relationships most probably led directly to negative evaluations by male critics and were responsible for her marginalised position in the Afrikaans literary canon.

Keywords: canonisation; Eleanor Baker, literary judgment and evaluation; literary prestige; marginalisation; reception research

1. Inleidend: die kanon as magsinstrument

“Dit is gewoon ’n skande: die manier waarop die kritiek besig is om, bedoeld of onbedoeld, Eleanor Baker dood te swyg.” (Brink 1986:15)

Die woord kanon (Grieks kanón; Latyn canon) se oorspronklike betekenis is dié van “reël”, “maatstaf” en “norm”. Daaruit is reeds die normatiewe aspek inherent aan hierdie begrip duidelik. Die manier waarop die begrip in die Bybelse sin gebruik word, naamlik as ’n korpus "heilige tekste", suggereer dat ’n instansie wat beklee is met gesag, materiële voorwerpe selekteer aan die hand van inherente waarde. Verskeie kritici (onder andere Benson 1987; Fokkema en Ibsch 1992 en Mooij 1985) gebruik ook die term kanon in hierdie sin as iets wat ’n maatstaf, verwysingspunt of ykingspunt is.

In teenstelling hiermee sien Barbara Hernnstein Smith (1984:11) waarde nie as ’n inherente aspek van objekte nie, maar eerder as produkte of die gevolg van die ekonomiese sisteem. Ook Culler (1989) bestempel die kanon as 'n sinistere maaksel van verbruikerskapitalisme.

In die inleiding van die nuwe Perspektief en profiel brei die samesteller (Van Coller 2015) meer hieroor uit. ’n Versigtiger middeposisie lyk gerade: die begrip inherente waarde is problematies, maar daar is dikwels ook ’n stabilisering van waardeoordele binne ’n bepaalde literêre sisteem op ’n gegewe tydstip. Dit is reeds ’n aanduiding dat nie alle voorwerpe (hier: geskrewe tekste) dieselfde potensiaal het vir estetiese evaluering nie en dat party ook ’n groter moontlikheid besit om die produksietyd te oorlewe.

Die literêre kanon kan binne so ’n benadering bestempel word as ’n versameling tekste wat deur ’n bepaalde gemeenskap (of die literêre hekwagters daarbinne) op ’n spesifieke tydstip beskou word as waardevol, en werd om bewaar te word, én funksioneer as verwysingspunt. In die geval van Eleanor Baker wat hier as ’n eksemplariese gevallestudie hanteer word, is die hipotetiese aanname dat haar uitsluiting uit die Afrikaanse literêre kanon berus op die feit dat haar werk nie voldoen het aan intrinsieke aspekte van wat destyds aan die kanon toegedig is nie. Uit die voorgaande is die hipotetiese aanname dat dit te make het met

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

opvattings van wat "goeie letterkunde"" sou wees, maar dat dit ook sou kon berus op ideologiese voorkeure van hekwagters, omdat juis ideologie belangrik was in byvoorbeeld die poëtika van Brink (sien I. van Zyl 1988:15 e.v.): die kanon reflekteer gewoonlik die hele arsenaal waardes van die heersende klasse én die leidinggewende figure binne die literêre veld.

Uit onder andere Roos (1992); Willemse (1999) en Van Niekerk (1999) blyk dit dat die tradisionele Afrikaanse literêre kanon tot dusver grootliks binne die Afrikaanse literatuurgeskiedenis een was wat die Afrikanerideologie bevoordeel het en berus het op (manlike) poëtikale vooroordele. Willemse (1999:5) sê byvoorbeeld dat die kriteria vir opname in die Pienaar-poësiekanon1 grotendeels op nasionalistiese vertrekpunte berus het. Hy (1999:6) noem D.J. Opperman se Groot verseboek "’n nasionalistiese daad: ’n poëtiese 'literatuurgeskiedenis' wat die kulturele wasdom van die Afrikaner dokumenteer". Van Niekerk (1999:435) sê dat vroue nie in die verlede hulle regmatige verteenwoordiging in kanoniserende instrumente (soos literatuurgeskiedenisse) gekry het nie. Die Afrikaanse literêre kanon word selfs deur Human-Nel (2009:2, 15, 141, 215) onomwonde as ’n wit/blanke manlike magskonstruksie bestempel.

Skrywers se prestige, en dan noodwendige in- of uitsluiting by die kanon, is afhanklik van hoe hulle deur belangrike rolspelers in die literêre veld geag word. Daar bestaan ’n subjektiewe spel van verhoudinge tussen instansies en agente binne die literêre veld waarteenoor skrywers nie onverskillig kan staan nie. Die lotgeval van ’n skrywer word in ’n groot mate bepaal deur sy of haar strategiese posisionering ten opsigte van die meganismes wat op ’n bepaalde tydvak by die samestelling van die literêre kanon aan die werk is. Die kanon se “verhouding tot sosiale beheer en mag tot kulturele produksie en reproduksie” (Willemse 1999:3) word regstreeks in verband gebring met die in- of uitsluiting van sekere prosatekste/prosaskrywers van wat op ’n sekere tydstip as die literêre kanon beskou is.

Alhoewel ’n magdom prosatekste in die Afrikaanse letterkunde deur vroue veral sedert die einde van die 19de eeu verskyn het, blyk dit dat dié wat as gemarginaliseerd beskou kan word, nie by die standaardisering van die dominante groep in die hiërargie/kanon ingepas het nie – “afgeskeepte werke”, aldus Van Niekerk (1999:305). Sodanige tekste is nie van die kanon afgewys of uit literatuurgeskiedenisse uitgelaat omdat dit noodwendig swak is nie, maar eerder omdat dit “ander waarde-opvattinge” (of poëtikale sienings) as dié van die agente/hekwagters van die tyd gehad het (Willemse 1999:12). Baker sê self dat sy die vroulike standpunt in (haar) literêre werk verkies: "Mans het die neiging om ’n verhaal van punt A tot by punt Z te vertel. ’n Vrou begin egter by punt M vertel, borduur daaromheen, ondersoek en motiveer, delf dieper en dieper" (aangehaal in Terblanche 2009:1). Dit wek die vermoede dat nie alleen Baker se vroulike temas manlike resensente afgestoot het nie, maar ook haar elliptiese strukture.

Van Niekerk (1999:435) dui aan dat “vroue ’n groot bydrae tot die ontwikkeling en groei van die Afrikaanse letterkunde deur die dekades heen gelewer het en vandag selfs meer produktief as mans is. Wat opval, is dat baie van hierdie vroueskrywers nie in die verlede hul regmatige verteenwoordiging in literatuurgeskiedenis toegestaan is nie.” Verder wil dit voorkom of “die vroueskrywers van formaat […] uit die literêre geheue” verdwyn “omdat hulle werk nie genoeg voorgeskryf word nie”, maar ook omdat hulle “nie prominent figureer in literêre studies nie”.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

2. Aspekte rakende marginalisering

Die gevallestudie vir hierdie ondersoek is Eleanor Baker, ’n skrywer van wie se werk die resepsie erg uiteenloop, nie net diachronies nie, maar ook sinchronies. Met ander woorde, oordele oor haar werk verskuif nie net met verloop van tyd nie, maar loop selfs oor dieselfde werk sterk uiteen. Daar sal later gewys word op konkrete gevalle waar resensente ’n roman bestempel as ’n tipiese tydskrifverhaal en die vroulike ervaring daarin ""vervelend" en ’n "droë geploeter" noem (Smuts 1978) en ’n ander kritikus dit juis 'n doelbewuste parodie van "die triviaalroman" noem (Olivier 1980:53).

Dalk is die uiteenlopende beoordeling van die karakterisering in Baker se werk toe te skryf aan verskillende lesersverwagtinge (’n ander verwagtingshorison). Jauss (1978:5 in die Nederlandse vertaling) beweer dat as daar nie spesifieke tekens ("signalen") is waaruit kritici afleidings kan maak oor die "specifieke dispositie" van ’n werk nie, moet gekyk word na: (i) bekende norme of die immanente genrepoëtika, (ii) die verband van die werk met ander bekende werke uit dieselfde literêr-historiese omgewing, en (iii) die teenstelling tussen fiksie en werklikheid en dié tussen die poëtiese en praktiese funksie van die taal. Kritici wat Baker van meet af aan sien as ontspanningsverhaalskrywer (Olivier hier bo), verwag van haar byvoorbeeld duidelik-omlynde karakters wat voorspelbaar optree, terwyl literêre kritici (soos D. van Zyl 2006) duidelik ander verwagtinge koester, en kompleksiteit en psigologiese diepgang as vereistes stel. Terwyl die vermenging van registers, style en genres gemeengoed in die postmodernisme is, blyk dit dat die gelyktydige voorkoms van sowel literêre as populêre merkers in een en dieselfde teks negatief ingewerk het op die resepsie van haar werk.

Die humoristiese inslag en sterk populêre trekke in haar romans onder die naam Eleanor Baker lei tot langdurige misverstande met resensente waarin toeganklikheid aan triviaalliteratuur gelyk gestel word. Indien uitgegaan word van die “vierhoekige meganisme van intersistemiese diskoers” (De Geest 1996:175–9 en 1997:171), het die marginalisering van Baker veronderstel dat dit wat sy deur haar skryfwerk “gesê” het, “onaanvaarbaar” was of dat die manier waarop sy dit gesê het, op daardie tydstip onaanvaarbaar was. Daarom het haar werk dikwels buite die grense van die literatuur wat op ’n spesifieke tydstip as gekanoniseerde literatuur beskou was, geval.

In die hieropvolgende bespreking van die posisie van Eleanor Baker binne die Afrikaanse literatuurkanon moet ’n paar tekste genoem word wat vir die ondersoek van belang was: Maria Human-Nel (2009) se ongepubliseerde proefskrif “Die impak van sosio-politieke verandering op die plek van vroueskrywers in die Afrikaanse literêre kanon”, Dorothea van Zyl se bespreking van Baker in die 2006-uitgawe van Perspektief en profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis, Erika Terblanche (2009) se LitNet-artikel, waarin biografiese feite en uitsprake van kritici én van die skrywer self, besonder nuttige agtergrond verskaf het, en hoofstuk vyf van die proefskrif “Polemiek en kanonisering van die vroulike outeur in die Afrikaanse prosa van die dertiger- tot die negentigerjare” (Lourens 1997).

Willemse (1999:9) wys op drie “sfere” wat met die konstruksie van die Afrikaanse letterkunde op die rand uitgestoot is, naamlik:

 die “literatuur van marginale sosiale groeperinge”, waar die vroulike geslag hier die gemarginaliseerde in die patriargale verhouding veronderstel (vergelyk ook Human- Nel 2009:102–71)  “populêre literatuur”, waarby sowat 35 werke uit die pen van Baker tuishoort (vergelyk D. van Zyl 2006:201)

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

 “die Afrikaanse mondelingse tradisie” (Willemse 1999:4), waarby Baker nie betrokke was nie. Hierdie sfeer is dus nie op dié ondersoek van toepassing nie.

D. van Zyl (2006:204) wys daarop dat Eleanor Baker se werk in ’n vroeë stadium deur André P. Brink, “destyds as redakteur van Rapport se boekeblad in ŉ magtige kanoniserende posisie”, onderskat is. Dit het ingehou dat die resepsie van haar werk of tekste eerstens vanuit ’n gestereotipeerde persepsie rakende haar vroulike geslag plaasgevind het, en tweedens, dat haar keuse om ook tekste aan die populêre lesersmark te rig, moontlik haar aansien binne die literêre veld benadeel het. Die marginalisering of miskenning van Baker en die bewustheid dat haar werk ook “dikwels gemarginaliseer” of “waarskynlik onbevredigend gekanoniseer is in die meeste geskrewe letterkundes en opgetekende literêre geskiedenisse” (Van Niekerk 1999:305), het uitsluitlik binne dié sfere van vroueskrywers as sosiale groepering of van populêre leesstof as niekanonieke literatuur plaasgevind. Baker word derhalwe aan dubbele marginalisering blootgestel, omdat “(v)roueskrywers […] deur geskiedskrywers en kritici konvensioneel as populêre skrywers gekategoriseer” is (Roos 1998:106).

Met die publikasie van Perspektief en profiel 1 (1998), Perspektief en profiel 2 (1999) en Perspektief en profiel 3 (2006) word daar wel pogings aangewend om die nodige regstellings of herwaardering van dit wat as buitekanonieke aktiwiteite beskou is, te maak, en wel deur die daarstelling van ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis wat “polifonies van aard is” (Van Coller 2006:x). Baker se plek binne die Afrikaanse literêre kanon word hierdeur geraak en sy word as “voorheen benadeelde” eers na haar dood erken deurdat ’n profiel in deel 3 van dié literatuurgeskiedenis aan haar gewy word. Erkenning is wel ook in die monolitiese geskiedskrywing van Kannemeyer (1988) aan haar gegee deurdat hy ’n kort gedeelte aan haar afstaan. In sy 2005-uitgawe sluit Kannemeyer ’n meer oorsigtelike bespreking in wat op die inhoudelike van al die tekste in haar oeuvre gerig is (Kannemeyer 2005:443–7).

Alhoewel sy oor ’n tydperk van 30 jaar publiseer – vanaf die begin van die 1970’s tot haar dood in 2002 – word sy eers gedurende die afgelope dekade as deel van uitgebreide besprekings in literatuurgeskiedskrywing(s) ingesluit. Roos noem haar veral as deel van die “stem van die hedendaagse vrou” (1998:101–2) in Perspektief en profiel 1, terwyl Van Niekerk (1999:416–8) in ’n bespreking van vroueskrywers as ’n gemarginaliseerde groepering in Perspektief en profiel 2 (1999) ’n kort gedeelte aan haar wy. Dit is eers in Perspektief en profiel 3 (2006) dat ’n volwaardige profiel aan haar gewy word (D. van Zyl 2006:201–18).

Waar die toekenning van pryse ’n aanduiding van die literêre prestige is wat ’n skrywer geniet, was die toekennings wat Baker ontvang het, eerder gerig op die ontspanningswaarde as op die literêre waarde van haar werk. Vir Weerkaatsings (1984) – bedoel as een van haar ernstige tekste – ontvang sy wel ’n toekenning, maar op grond van die ontspanningswaarde daarvan. In die Afrikaanse liefdesverhale-afdeling ontvang sy twee keer die Ela Spence- medalje: in 1995 vir Die ontbrekende helfte en in 1996 vir Verskuilde liefde. Vir een van haar jeugverhale, Daar is spore op die maan (1991), ontvang sy die Scheepersprys van die Suid- Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns.

Binne die kanon vir jeugliteratuur tree sy wel in ’n mate op die voorgrond deurdat van haar jeugtekste op skool voorgeskryf word. Hierdie jeugtekste neem op daardie tydstip nie so ’n prominente plek in die voorgeskrewe sillabus in soos byvoorbeeld Dalene Matthee se “bos”- boeke nie. In die laat 1990’s word Verbeelde werklikheid (1996) op die kortlys van die M- Net-boekprys – ’n prestige literêre prys – geplaas. Tot in daardie stadium van haar skrywersloopbaan is dit as haar grootste literêre prestasie beskou.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die feit dat Baker se werk besonder toeganklik was, maar dat daar ook diepgang in haar beste werk was, plaas Baker in die middelpunt van besprekings ten opsigte van literêre prestige al dan nie. Die polemiek oor die terme middelmootliteratuur / triviaalliteratuur / goeie gewilde prosa wat veral in die 1980’s geheers het, verklaar waarom sy sedert hierdie dekade verkies het om skuilname te gebruik vir die tekste wat sy nie as ernstige literatuur beskou het nie. Nogtans getuig heelwat van haar romans onder haar eie naam daarvan dat sy wel meer populêre konvensies bewustelik begin ontgin het (sien ook D. van Zyl 2006:216).

3. 'n Resepsiegeskiedenis

Baker debuteer in 1972 met Wêreld sonder einde by Perskor (nadat dit aanvanklik deur die uitgewery afgekeur is); dit is die eerste van haar 15 ernstiger werke. Slegs enkele resensies verskyn na aanleiding van dié teks, maar dit word tog oorwegend met gunstige kritiek ontvang. Splinterspel (1974) en Mørketiden (1975) volg vinnig na die eerste boek. Volgens die resensies lyk dit of dié tekste vanweë hulle vinnig opeenvolgende verskyning as ’n trilogie ontvang is en gesamentlik as haar debuut beskou word. In verskeie resensies word dit as sodanig hanteer (bv. Scholtz 1974:4). Deur ’n vergelykende werkwyse te volg, identifiseer kritici swak punte wat in al drie die tekste na vore kom, en negatiewe kritiek oor Baker se aanwending van karakterisering en haar taalgebruik staan voorop (vgl. Azar- Luxton 2003:14).

3.1 Uitsprake oor karakterisering

Die kritiek oor Baker se karakterisering bestryk ’n hele spektrum. Terwyl karakterontwikkeling reeds met haar debuut deur sommige resensente as ’n uitstaande (en positiewe) kenmerk van haar werk geïdentifiseer is, gaan ander resensente uit van die standpunt dat Baker se karakters karikaturaal is en selfs trek op die stereotiepe karakters wat ’n mens in TV-vervolgverhale aantref. ’n Karakter in haar eerste teks, mev. Bildendyk, word deur ’n resensent beskryf as te “dik aangeplak” (M.C. 1973:10), terwyl die uitbeelding van ’n ander karakter in dieselfde teks, Rocky, volgens sommige resensente van sodanige aard is dat die teks wel “tot suiwer letterkunde” behoort: “Die skryfster se deernis met haar karakters kom deurgaans, maar veral hier, tot suiwer letterkunde. Gedagtes word treffend vergestalt” (A. van Zyl 1973).

Vroeg reeds word Baker se talent vir fyn karakterisering waardeer en ook D. van Zyl (2006:202) sonder die karakterisering in haar debuutwerk uit as positief. Karakterisering vorm nie net ’n belangrike deel van die strukturering in haar prosa-oeuvre nie, maar word sedert haar debuut inderdaad ook gereeld as kriterium in die beoordeling van haar ernstiger prosatekste aangewend. So byvoorbeeld meen Anna van Zyl (1975:3) dat Baker, deur dikwels gebruik te maak van bisarre beeldingstegnieke of ’n “ontdekkingsreis in (die) menslike gees”, die indruk van ’n ingewikkelde teks skep. Sodanige karakterisering veroorsaak dat die tekste eerder gerig word “op die meer ernstige leser” (A. van Zyl 1975:3), veral omdat dit “leke-lesers in die duister kan dompel” (Johl 1978:7).

Daar is ook negatiewe persepsies ten opsigte van die karakterisering in Baker se werk. Later in haar oeuvre verwys resensente na “dun karakterisering” (Grobler 1989:2) en selfs na die afwesigheid van “karakterverdieping” (Eksteen 1982:13). Laasgenoemde resensent is van mening dat van haar tekste “feitlik net uit dialoog” bestaan. Hierdie opmerking veronderstel dat die teks eerder aan die lekeleser gerig word of dat dit as ligte ontspanningsleesstof gesien word en as gevolg van die gebrekkige karakterisering nie vir die ernstige leser geskik is nie.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Dit is juis hierdie uiteenlopende menings van resensente wat volgens André P. Brink (1984:18) sou dui op die onbevoegdheid van sommige resensente van Baker se werk. Hy verwys na sodanige resensies as “modelstukke” wat hy kan gebruik om vir sy studente “te demonstreer hoe om NIE ’n roman te ontleed nie (in die mate waarin daar van ontleed hoegenaamd sprake is)”. Vreemd genoeg is sy eie woordkeuses om Splinterspel te beskryf, "vlak, geykte karakterisering [...] Nee wat. Selfs die tydskrifleser sal min behae hieruit put" (in D. van Zyl 2006:204) ook nie juis voorbeelde van objektiwiteit nie.

3.2 Uitsprake oor taalgebruik

Uitsprake oor die taalgebruik in Baker se tekste is ook so uiteenlopend dat dit die tekste se aanspraak op literariteit verklein het.

D. van Zyl skryf (2006:215) “die oorhaastige indruk en onafgerondhede” in sommige van Baker se tekste toe aan die feit dat Baker geweldig produktief was, veral sedert die 1980’s; dat sy in vergelyking met die normale skrywerstempo baie vinnig ’n teks kon skryf en dikwels reeds met ’n volgende een begin het nog voordat die vorige een klaar was. Baker verwys self na hierdie skryfwyse: “[E]k het nie inspirasie nodig nie, die stories stroom nimmereindigend deur my kop […]. Teen die tyd dat een boek so driekwart klaar is, raas die volgende storie klaar so hard dat ek ongeduldig word om daarmee te begin” (Baker in Azar- Luxton 2003:14–5).

Omstredenheid rakende sogenaamde swak taalgebruik en onnodige taalfoute kom reeds in die resepsie van haar debuut na vore. Aanvanklik is die kritiek uitsluitlik op swak taalgebruik gerig. Alhoewel kriteria dikwels verskil het, het dit tot Baker se nadeel gestrek. Die negatiewe beoordeling rakende haar taalgebruik wat deur die loop van haar hele oeuvreresepsie voorgekom het – deels tereg – het negatiewe gevolge ten opsigte van haar literêre prestige gehad.

Hoewel nie alle resensente Baker se taalgebruik negatief bejeën nie, meen A. van Zyl (1974:26) byvoorbeeld dat die lomp taalgebruik karakters “onoortuigend” laat voorkom. Selfs in die latere stadium van haar skrywersloopbaan voel resensente dat daar “(t)e dikwels haper […] aan taalgebruik” en dat dit veroorsaak dat ’n boek doodeenvoudig “met een woord” beskryf kan word, en dit is “beroerd” (J.L. 1985:15). In haar samevattende beskouing oor Baker se werk bestempel D. van Zyl (2006:203) haar skryfstyl en taalgebruik in haar eerste romans as stram en houterig, “soms boekerig en uit pas met die karakters”, selfs as voorbeeld van “onnatuurlike taalgebruik”.

In resensies oor haar werk word dikwels melding gemaak van onversorgde taalgebruik. Resensente wys op sake soos “setfoute” (bv. De Vries 1975:19) of “hinderlike stilistiese mankemente” (Brink 1975:18) en die beoordeling van haar tekste word gereeld gekoppel aan uitsprake soos “[n]ieteenstaande gebreke” (A. van Zyl 1974:26). Sodanige kritiek het beslis nie bygedra tot onomwonde positiewe ontvangs van haar werk nie.

Verder het Baker se keuse van uitgewery, naamlik Perskor, verantwoordelik vir die publikasie van Wêreld sonder einde (1972), Splinterspel (1974) en Mørketiden (1975) – wat saam as haar debuut geresepteer is – ook nie haar reputasie bevorder nie. Perskor het die reputasie gehad van ’n uitgewery wat sy boeke nie goed versorg nie. De Vries (1975:19) meld pertinent dat “(o)ndanks setfoute […], Mørketiden ’n mooi publikasie is, waarmee Perskor ’n slag gelukgewens moet word”.

Veral in haar debuutteks(te) maak Baker gebruik van tipiese literêre merkers: gekompliseerde karakters wat dikwels indirek gekarakteriseer word (byvoorbeeld met

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

woordkeuses of woordgebruik wat volgens sommige resensente nie goed pas by die karakters nie), asook verwikkelde strukture en titels. Die titel Mørketiden het veral vreemd op die oor geval vir De Vries (1975:19). Oor hierdie werk merk hy op: “Hoe purgerend dit ook al mag wees, ’n psigodrama is nie sonder meer goeie woordkuns nie.”

Dit is waarskynlik dat Baker met haar gebruik van ’n spesifieke tipe woordeskat of gesofistikeerde taal haar tekste tot die ernstiger of selfs intelligenter leser wou rig en selfs op so ’n wyse “verdieping” (J.L. 1985:13) in haar tekste wou bring. Dit lyk ook asof sodanige taalgebruik, en selfs die gebruik van Engels, direk verband gehou het met die werklikheid waaraan sy op daardie stadium van haar lewe blootgestel was. Baker moes baie Engels gebruik vanweë haar man se werk as diplomaat in die buiteland. Boonop was sy vir lang tydperke ver verwyder van die straattaal en "spraakwerklikheid" in Suid-Afrika. (Dit is bekend dat hierdie verwydering een van die redes was waarom Eben Venter hom weer (vir bepaalde tye) in Suid-Afrika gevestig het.)

Kritiek ten opsigte van die gebruik van Engelse woorde of onvanpaste Afrikaanse woorde kom byvoorbeeld tydens die verskyning van Dossier van ’n gyseling (1985) voor:

Eleanor Baker se voorliefde vir hoë woorde is egter steeds daar. So wemel die werk van woorde soos “miskonsepsie”, “nerveus”, “statuur”, en “deprimerende gedagtes”. En dit is almal woorde wat sy mense in spreektaal laat gebruik! Ook het sy nog nie die stywigheid in haar skryfstyl heeltemal afgeskud nie. Tog is daar ’n verdieping in die werk wat nie in haar vorige boeke opgeval het nie. (J.L. 1985:13)

Gedurende die 1990’s word daar steeds vermeld dat haar werk tekens van ’n “gebrek aan versorging” toon (Cilliers 1992:5). Negatiewe beoordeling van hierdie aard het nie tot voordeel van die betrokke teks, in dié geval In die middel van die Karoo (1992) (uitgegee deur Human & Rousseau), of tot die skrywer se literêre prestige gestrek nie:

Daar is ander tekens van ’n gebrek aan versorging: hinderlike teenstrydighede […]. Daar is ook te veel voorbeelde van onaanvaarbare taal- en woordgebruik (waar is die hand van die uitgewer dan?). […]. Setfoute bly ook nie uit nie. Onnodig puntenerig? Ek glo nie. Eleanor Baker het ’n uitsonderlike vermoë om interessante karakters te skep met interessante binnewêrelde. Maar hierdie gebrek aan versorging dien die boek nie. En dit is tog jammer. (Cilliers 1992:5)

3.3 Die eksperimentele aanslag en die literêre kriteria van die 1970’s

Baker se keuse van die eksperimentele roman het veral gedurende die 1970’s ’n negatiewe invloed op haar literêre loopbaan gehad, omdat dié soort roman die dekade van ’60 oorheers het (terwyl “betrokkenheid” weer in die 1970’s voorop gestel is binne die Afrikaanse literatuursisteem.) Hierdie eksperimentele aanslag het dus buite die (literêre) verwagtingshorison van die sewentigerperiode geval. Baker se tekste is kultuurprodukte waarin die “dikwels onversoenbare vervreemding tussen mens en werklikheid” (Scholtz 1992:438) verbeeld word en waarin die “mens as resultaat van historiese invloede” (1992:442) gesien word. Baker poog waarskynlik om “die sentrale rol van die onderbewussyn in die diepte-psigologie [...] en die fenomenologiese en eksistensiële strominge in die filosofie” in haar tekste in te werk ten einde ’n “outentieker weergawe van die innerlike van die individu” te gee (1992:443).

Reeds in Wêreld sonder einde (1972) kry die leser te doen met die eksentrieke “ou eensame vroutjie, mev. Bildendyk” en Rocky, ’n “verwilderde tipe jongmens” (A. van Zyl 1973), wat afwykings van die normale (op daardie stadium van die samelewing of maatskappy) toon.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

In Splinterspel (1973) draai die vertelling om “geestelik min of meer verwronge” mense (Brink 1974:13) en Mørketiden (1975) word ’n “ekskursie deur die donker kamers van die bewussyn”. Baker se keuse van die sogenaamde “eksistensialistiese mens” word op daardie stadium as ’n uitgediende tendens binne die literêre veld beskou, omdat daar “al soveel” daaroor “geskryf [is dat] dit reeds ’n cliché geword het” (S.E. van Zyl 1976:2).

Brink (1976:19) formuleer hierdie gebruikmaking van die eksistensialisme soos volg: “Die roman, wat deur die stofomslag beskryf word as ‘’n ekskursie deur die donker kamers van die bewussyn’ adem geur wat wissel en behandel ’n tema wat werklik teen hierdie tyd al bietjie déjà vu geword het.” Volgens hom is dit juis die eksistensiële tema wat veroorsaak dat haar teks "oudmodies" voorkom, omdat hierdie tema “eintlik vroeg in die jare sestig behoort te verskyn het”. Smuts (1978:6) voer aan: “Die afwykende karakter skep vanselfsprekend sy eie probleme én norme by beoordeling.”

Deur ’n gekompliseerde karakter of surrealisme te gebruik, kom Baker ook op ’n kompeterende vlak teen die grotes binne die destydse Afrikaanse literêre kanon te staan. Alhoewel Brink (1975:18) meen dat Baker “ten opsigte van die surrealisties makabere wel deeglik teen elkeen haar man kan staan”, lyk dit tog of die gebruik van surrealisme in Mørketiden haar literêre loopbaan onder druk geplaas het. Brink (1975:18) voer aan: “Daar is ook iets soos ’n versadigingspunt in die letterkunde. Ek reken ons is dié punt ten opsigte van die eksistensialistiese roman ook in Afrikaans reeds verby.”

Vreemd genoeg word komplisering van die teks, die integrasie van verskeie struktuurelemente, die psigologies oortuigende hantering van karakters, die gebruik van humor as strategie en selfs die benutting van metafiksionaliteit later wel as belangrike en positiewe kenmerke van Baker se latere werk beskou (sien D. van Zyl 2006:212).

Met die verskyning van Splinterspel (1973), Baker se tweede roman by Perskor, lewer Brink in Boeke-Rapport (1974:13) die volgende kommentaar:

Dié boek word ’n aanklag teen die uitgewer. Min boeke krap my meer om as dié wat wesenlik ingestel is op ’n tydskrifferige ontspanningsmark, maar dan aangebied word met literêre pretensie. In ’n geval soos dié van Eleanor Baker se Splinterspel word dit ’n aanklag eerder teen die uitgewer wat ’n aaklige uitgawe begelei met ’n flapteks wat jou iets laat verwag wat die skryfster self (hopelik) nooit kon bedoel nie.

Dit word duidelik dat Brink hier wil aandui dat die teks wat ’n deel van haar debuut uitmaak, nie aan die literêre kriteria van die sewentigerperiode voldoen nie. Brink was as vaste resensent vir Rapport ’n sleutelfiguur in die Afrikaanse literatuursisteem van die 1970’s. Dit spreek daarom haas vanself dat sy literêre oordele ’n invloed sou gehad het op Baker se posisie binne die Afrikaanse literêre kanon. Sy uiteenlopende uitsprake oor Baker gedurende die 1970’s het ’n blywende uitwerking op haar loopbaan gehad.

Brink staan veel positiewer teenoor haar derde prosawerk: “Uiteindelik is Mørketiden dan tog nie werklik bevredigend nie. Maar dit is ’n mislukking met opwindende momente, waaruit ’n onmiskenbare talent en komposisievermoë blyk” (Brink 1975:18). Alhoewel hy Mørketiden (1975) as ’n mislukking beskryf, wys hy terselfdertyd op die positiewe aspekte van haar skrywerskap. Dit is onvermydelik dat kritiek deur só ’n sleutelfiguur binne die literêre veld ook die kritiek van ander resensente sou beïnvloed.

Met die oorloop van die 1960’s na die 1970’s en gedurende die 1970’s speel Brink as Sestiger ’n dinamiese rol in die vernuwingsproses binne die Afrikaanse literatuursisteem, beide as skrywer en as kritikus/resensent in die literêre veld. In hierdie tydperk bevind hy

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

hom as redakteur van Rapport se boekeblad “in ’n magtige kanoniserende posisie” (D. van Zyl 2006:203). Wanneer Brink dus Splinterspel (1973) met ander toonaangewende tekste vergelyk, naamlik Keerweer (1946) van C.J.M. Nienaber en Die son struikel (1964) van Dolf van Niekerk, vergelyk hy die literêre meriete van Baker se teks met dié van tekste wat in daardie stadium deur rolspelers binne die literêre veld as hoog aangeskrewe letterkundige werk beskou is.

Naas die versplintering van Diederik in Die son struikel, of bowenal nog dié van die verteller in Nienaber se Keerweer, is Splinterspel naïef en oppervlakkig; en naas ’n indringende “gevallestudie” – met gebreke en al – soos die onlangse A life to live deur Yvonne Burgess, word die leser gekonfronteer met vlak, geykte karakterisering in ’n verbeeldinglose styl. Nee wat. Selfs die tydskrifleser sal min behae hieruit put. (Brink 1974:13)

Alhoewel dit blyk dat Baker met hierdie teks “meer eksperimentele, ernstige” letterkunde lewer (D. van Zyl 2006:204), weeg sy as gevolg van dié vergelyking van Brink nie op teen die grotes van die periode nie. Ongeag die literariteit al dan nie van Splinterspel en of Brink se kras beoordeling korrek was of nie, is dit terugskouend gesien ter wille van Baker se literêre loopbaan “jammer dat hierdie roman op ’n gevoelige stadium van haar skrywersloopbaan so sterk onderskat is deur […] Brink” (D. van Zyl 2006:204).

Met die verskyning van Mørketiden is dit ironies, selfs verbasend, dat Brink aandui dat Baker as skrywer onbekend aan hom is, nadat hy reeds resensies oor haar werk geskryf het! Kyk byvoorbeeld sy uitspraak: “Ek ken Eleanor Baker se ander werk nie – Mørketiden word aangekondig as haar derde publikasie – maar met die roman dwing sy die aandag van die ernstige leser af” en “Afrikaans het ’n ernstige nuwe skryfster bygekry, wat met haar jongste roman, haar derde, groot belofte toon” (Brink 1975:18). Brink voer ook reeds vroeër in sy resensie van Splinterspel (1973) aan dat hy nie van die bestaan van Wêreld sonder einde (1972) bewus is nie. Hierdie ontkenning en optrede van Brink grens aan slordigheid én onverskilligheid oor die reputasie van 'n opkomende skrywer. So ’n oorsig (of verswyging) dui op amnesie, óf – waarskynliker – op strategiese posisionering binne die literêre veld: hy besef dat dit hier gaan om 'n belowende skrywer en verswyg daarom sy vorige negatiewe oordele.

Baker se eerste drie romans vertoon spesifieke ooreenstemmende eienskappe ten opsigte van die strukturele en tekstuele samestelling. In al drie hierdie tekste maak sy gebruik van die ek-verteller of personale vertelsituasie (kenmerkend van die eksistensialistiese roman) en die tekste vertoon wel ooreenkomste met die modernisme, wat in die 1970’s die aard van die literêre veld bepaal het.

Gedurende hierdie era bevind Baker haar in ’n kompeterende posisie binne die literêre veld, onder andere deurdat Brink (1975) met die verskyning van Mørketiden (1975) reken dat Baker moontlik as “skryfster […] geselskap vir […] Elsa” (Joubert) kan raak (Brink 1975:18). Wanneer gekyk word na teorieë oor die literêre sisteem (Even-Zohar 1992:36 e.v.) en die literêre veld van Bourdieu (Speller 2011:46, aangehaal deur Jacobs 2015:16), is dit duidelik dat beide gekenmerk word deur die samespel én konkurrensie tussen verskeie elemente of faktore. Dit beteken dat daar bepaalde (moontlike) posisies binne die literêre sisteem of veld is en dat daar kompetisie daarvoor gaan wees. Die "geselskap" waaroor Brink dit hier het, beteken ook kompetisie. Wat dus oënskynlik as kompliment bedoel is, dra ook onheilspellender ondertone: Baker mag in die toekoms die gevestigde (vroue-) skrywers na die kroon steek. Hier is ook Even-Zohar (1990:40) se begrip reportorium ter sake wat dui op gedeelde kennis van implisiete reëls wat op 'n bepaalde tydstip (en plek) geld. Daarom kan dit ook gelyk gestel word met die begrip verwagtingshorison.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Baker plaas haarself dus buite die heersende literêre sfeer, maar ook, volgens Brink, in direkte literêre kompetisie met ’n skrywer soos Elsa Joubert. Vroeg in haar skrywersloopbaan, tydens die verskyning van Splinterspel (1973), verklaar Baker naamlik dat sy ’n spesifieke keuse maak omtrent dit waaroor sy nié wou of kon skryf nie – dit ongeag die feit dat kritici se verwagtinge juis politieke betrokkenheid was. Wanneer Baker dit in ’n onderhoud prontuit stel dat sy nie oor “die groot probleem van ons tyd – die wit-swart- verhouding” kan of wil skryf nie, maar eerder “oor maatskaplike en menslike probleme” (Scholtz 1974:4), kies sy teen betrokke literatuur.

Baker sluit hiermee aan by die meer populêre literatuur deur oor die verhoudings of alledaagse bestaan van die gewone mens te skryf, maar dit is ook vermyding van die politieke realiteit (wat baie rolspelers in die literêre veld graag in prosatekste wou sien). Dit lyk ook asof sy haar dus by ’n spesifieke groep in die literêre veld, naamlik die “establishment”, skaar en nie by die Sestigers nie, wat op hierdie stadium vir vernuwing binne die Afrikaanse literatuursisteem verantwoordelik was. Baker het by herhaling gesê dat sy by voorkeur skryf oor verhoudingsprobleme én het haar by geleentheid ook skerp uitgelaat oor die Sestigers wat "die Afrikaanse letterkunde elitisties gemaak [het]" (in Terblanche 2009:2).

4. Brink se rol as kanoniseerder

André P. Brink, wat veral in die 1980’s haar invloedrykste kampvegter was, het in dié periode laat blyk dat Baker juis as postmodernistiese skrywer binêre opposisies soos dié tussen die populêre en die ernstige ophef en dat digtheid kan “rym met gewildheid” (Brink 1988:102).

D. van Zyl (2006:208) wys op die volgende:

Met die gewilde en bekroonde Weerkaatsings (1984) bereik Baker se uitbuiting van populêre patrone en motiewe ’n hoogtepunt. Die roman verskyn onder haar eie naam, hoewel dit as oënskynlike liefdesverhaal met ’n gelukkige einde op die oog af eerder ’n Christine le Roux-teks is.

Brink (1984:18) beskou Weerkaatsings as “een van die subtielste prosawerke wat lank in Afrikaans verskyn het”. Hy beskryf dit egter ook as een van die “mooiste”, met ’n “baie-baie lekker storie”.

Dit wil egter voorkom of haar beoefening van beide letterkunde (of dan die tekste wat sy as haar ernstige werke beskou) en populêre literatuur aanleiding gegee het tot ’n verwarrende situasie rakende beide die resepsie/ontvangs van haar werk en haar posisionering as skrywer binne die literêre veld van die tyd. Tog word dit ook duidelik dat Baker bewus was van die heersende literêre opvattings wanneer sy haar werk op so ’n manier strategies klassifiseer. Na haar dood verklaar haar man, Walter Baker (in D. van Zyl 2006:207):

Sy was heilig op haar reputasie as “ernstige” skrywer en wou nie dat die ligter boeke haar reputasie skend nie. [...] Dit het Eleanor [...] baie seer gemaak dat byna elke roman onder die naam Eleanor Baker deur baie resensente gemeet of beskou is as middelmoot. En ja, by tye het sy haarself as misken beskou.

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Self het sy haar ontsteltenis oor Joan Hambidge se bespreking van Die nes duidelik te kenne gegee en haar verkwalik omdat sy hierdie boek "in Insig verpletter [het] nog voordat die boek verskyn het" (in Terblanche 2009:3). Baker het doelbewus getrag om werk te produseer wat meerdimensioneel is. Dit het egter tot resepsies gelei waarin daar voortdurend gedebatteer is oor die moontlike literêre waarde van haar werk – enersyds populêre werk en andersyds dié wat as literêr geag kon word. Dit het veroorsaak dat daar voortdurend ’n wolk van minderwaardigheid oor haar werk gehang het – veral dan omdat haar werk dikwels as middelmootliteratuur bestempel is. Op grond hiervan word sy onder andere deur Roos (1998:106) saam met sogenaamde GG-skrywers (goeie gewilde prosaskrywers) gegroepeer:

Die verhale van Eleanor Baker, Margaret Bakkes en Maretha Maartens, soos ook Dalene Matthee se jongste romans, is in die eerste plek ontspanningsverhale. Verhale waarin die tradisionele plek van en blik op die vrou in ’n groot mate bevestig word, maar verhale wat in elke geval goed gestruktureer en onderhoudend geskryf is.

Slegs een van Baker se tekste onder haar eie naam word uit ’n manlike perspektief vertel. Roos (1998:49) wys daarop dat manlike resensente in die vroeëre fases van die Afrikaanse letterkunde dikwels neerhalend was oor vroulike temas en ook negatief gereageer het op die toeganklikheid in romans deur vroue in die Afrikaanse letterkunde. Sy verwys onder meer na die bekende prosakritikus P.C. Schoonees se opmerking in verband met “dames wat op ’n ongeërgde dons-maar-op-manier sentimentele toneeltjies aanmekaar ryg” (Schoonees 1950:1). Ook die bekende literator J.C. Kannemeyer (1978:335) word deur Roos (1998:49) betig omdat hy "te beperk" oordeel. Baker se duidelike vroulike perspektief (en temas) en haar ietwat uit-die-hoogte-marginalisering deur manlike resensente kan toegeskryf word aan manlike (poëtikale) vooroordele.

Alhoewel haar “meer ernstige tekste” beskou word as “prosa waarin daar binne ’n goed gestruktureerde en sinvolle samehang oortuigend vertel word” (Roos 1998:85), vertoon dié meer ernstige tekste steeds ’n sterk toeganklike aard. Dit is veral die feit dat sy self kies om ook populêre of ontspanningsliteratuur te skep dat sy binne die kategorie van “dames wat op ’n ongeërgde dons-maar-op-manier sentimentele toneeltjies aanmekaar ryg” geplaas word. Haar keuse vir die romanse, die liefdesverhaal, het haar gestigmatiseer, omdat dit as “vrouestories” of verstrooiing gesien is.

Daarby word haar sowat 30 jaar van aktiewe betrokkenheid by skryf ook gekenmerk deur veranderende tendense rondom literêre merkers binne die Afrikaanse literatuursisteem. Gedurende hierdie periodes van verandering word ’n duidelike filosofiese oorgang of paradigmaskuif onder Afrikaanse skrywers aangetref – ’n wegbeweeg van die modernisme na die postmodernisme. Baker word veral gedurende die 1980’s ’n tipiese slagoffer van resensente se onsekerheid ten opsigte van literêre merkers. In verskeie resensies word dit duidelik dat resensente sukkel om te onderskei tussen dit wat as die literêre kriteria van die periode geag word en dit wat daarbuite val. Met die ontvangs van Weerkaatsings (1984) verklaar A. van Zyl (1984:6) dat “[d]ie boek […] ’n illustrasie [is] van die stukkie literêre teorie dat die hoe en nie die wat nie, bepalend is vir ’n boek se literêre waarde, met ander woorde ’n gewone liefdestema wat deur die skryfstyl en die strukturering, die inkyk in die mens en die opsom van menslike verhoudings, hom onderskei van onoortuigende verstrooiingsliteratuur en ’n lawwe liefdesverhaal”.

Wanneer na resensies van Weerkaatsings gekyk word, is dit duidelik dat dit as korpus ’n keerpunt sinjaleer in die waardering van Baker en dat daarin besin word oor begrippe soos "toeganklikheid" en selfs "postmodernistiese tendense":

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Dit is nou al geruime tyd wat Afrikaanse kritici aan’t strye is oor Eleanor Baker se posisie binne die prosa. Vir sommige is sy gewoon ’n populêre skrywer van damesromannetjies, terwyl ander van mening is dat haar tekste – veral Weerkaatsings – eerder postmodernistiese ekskursies is. (Hambidge 1989:10)

Met die verskyning van hierdie teks verklaar Brink (1984:18) dat “Eleanor Baker […], kort en klaar, een van die fynste romanskrywers in die jonger Afrikaanse literatuur” is, maar dat sy tot op daardie stadium van die literatuurgeskiedenis “ook een van die mees miskende” skrywers binne die Afrikaanse literatuursisteem was. Hierdie werk van Baker val binne ’n breukvlak: die oorgang na die aanvaarding van "middelmootliteratuur" as tekste wat ernstige aandag verdien van literêre kritici én van ’n deurbraak van die postmodernisme met ’n veel meer demokratiese inslag waarin nie net onder meer die “vermenging” van sogenaamde "hoë" en "lae" vorme van kultuur inslag vind nie, maar die hiërargieë self op losse skroewe geplaas word. Enersyds val haar debuut en latere publikasies in die tydperk waarin Brink begin om as kanoniseerder op te tree. Later funksioneer hy as dié kanoniseerder by uitstek as agent van verandering binne die literêre sisteem. Andersyds het literêre merkers van die 1960’s, soos daargestel deur N.P. Van Wyk Louw (onder andere in Vernuwing van die prosa, 1961), gedurende die begin 1970’s met Baker se debuut en vroeëre publikasies nog steeds gegeld.

Een van die "postmodernistiese ekskursies" in Weerkaatsings is duidelik een met genologiese implikasies, naamlik die herwaardering van ’n populêre subgenre. Baker wou "die liefdesverhaal legitimiseer, die stigma dat ’n [liefdes?]roman nie noodwendig goeie letterkunde is nie, die nek inslaan" (aangehaal in Terblanche 2009:3).

Wat Baker se resepsie, veral aanvanklik, benadeel het, is die wyse waarop sy as tradisioneel ervaar is en dat selfs haar eksperimentele werk beskou is as veels te laat en dus al ’n voorbeeld van uitgediende truuks. En veral vir debutante is dit die kus van die dood: “‘Vernuwing” in die een of ander vorm is [...] ’n vereiste van [...] ’n strewe na erkenning. Verder het [...] ’n skrywer ondersteuners nodig in sy beplande aanslag: ander herskrywers (byvoorbeeld kritici) wat óók die ‘nuwe’ aanhang” (Van Coller 2006:247).

Brink was veral die kritikus wat vernuwing in die geval van Baker raakgesien en fel verdedig het.

Van Coller (1998:948, 949) dui aan hoe en in watter mate die vooropstel van vernuwing – veral ten opsigte van woordgebruik, tema, bou en wêreldbeskouing – veroorsaak het dat ander literêre aspekte dikwels misgekyk is. Kritiek teen Van Wyk Louw se werk was onder andere dat hy “dit onvermeld gelaat [het] dat vernuwing in die prosa ook kan plaasvind deur die doelbewuste aansluiting by ander werke” of dan intertekstualiteit. Verder stel Van Coller (1998:949) dit duidelik dat vernuwing ook “doelbewuste deurbreking van die horison van die leser” veronderstel. Dat dit wat Baker geskep het, volgens resensente eintlik geen “horisonverandering” (Jauss 1967:5) by lesers vereis nie, maar aan die leser se verwagting voldoen, is deur haar as degraderend ervaar (sien D. van Zyl 2006:207).

5. Literêre modes al dan nie

In ’n onderhoud met Hettie Scholtz (1999:26) sê Baker: “Ek het nog nooit literêre modes gevolg nie; ek skryf wat ek wil, hoe ek wil en wanneer ek wil." Daaruit sou afgelei kon word dat Baker haar min gesteur het aan die heersende literêre poëtikale opvattings en haar eie gang gegaan het. Van Coller (2003:1) voer aan dat “skrywers wat beskou word as ‘legitiem’

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

en gekanoniseerd is, heel waarskynlik ’n akademiese studie voltooi het, lede is van skrywersgroeperinge/-organisasies, nie in dialek skryf nie, dikwels dien in literêre publikasies, sitting het in panele wat literêre pryse toeken, by bepaalde uitgewers publiseer en dat hulle werk in bepaalde publikasies bespreek word”. Ten spyte van haar eie woorde is dit opvallend dat Baker tog aan baie van hierdie "vereistes" voldoen: sy was ’n gegradueerde persoon, het skrywersbyeenkomste bygewoon, het in keurige Standaardafrikaans geskrywe en het boonop ook by vooraanstaande uitgewers gepubliseer. Sy was inderwaarheid ook weens haar werk deel van die “kampvegters teen die esoteriese elitisme in die Afrikaanse letterkunde” (Johl 1978:7; kyk ook Lombaard 2002:4). Baker het in Weerkaatsings selfs ’n sekstoneel ingesluit en het enkele "betrokke" werke geskrywe (’n Geslote boek en Dossier van ’n gyseling), hoewel eerder oor verwyderde lande (byvoorbeeld Nederland en Iran), waarskynlik ook omdat haar eggenoot in die diplomatieke diens was en vaagheid dus gewens was (sien ook D. van Zyl 2006:206).

Baker het geskryf in ’n tydperk wat deur veranderende sosiopolitieke omstandighede gekenmerk is. Alhoewel sy nie sogenaamde betrokke romans geskryf het nie en selde uitsprake in die openbaar gemaak het oor politieke kwessies, getuig haar werk later in haar loopbaan wel van haar sosiaal-politieke bewustheid. Tog sê sy reeds in die 1970’s:

Ek het êrens gelees dat iemand sê dat dit vandag die Afrikaanse skrywer se plig is om aandag te gee aan die groot probleem van ons tyd – die wit-swart-verhouding. Maar al gee ek dit toe, kan ek nie daaroor skryf nie. Ek voel my aangetrokke om oor maatskaplike en menslike probleme te skryf. (Baker in Scholtz 1974:4)

Baker stel dit dus alreeds vroeg in haar skrywersloopbaan duidelik waaroor sy verkies om te skryf: “(d)ie lotgeval van die individu […] as gevolg van die vervreemding wat daar tussen die mens en die wêreld rondom hom kom” (Scholtz 1992:437).

Eintlik gaan dit dus om ’n valse dichotomie, want "die menslike probleme" waarmee sy haarself besig gehou het en wat haar uitgesproke doelstelling was, is inderdaad "betrokke literatuur". Haar siening omtrent apartheidstrukture kom duideliker na vore tydens ’n onderhoud met Louis Krüger:

Apartheid is ’n masjien wat verander moet word – jy hoor hom eintlik al kraak. In die toekoms sien ek ’n Suid-Afrika met regverdigheid en gelykwaardigheid vir alle mense. Die land hoef nie afgebrand te word om dit reg te kry nie. Dis nie nodig dat ons op wette en regulasies moet wag nie; ons moet leer lief raak vir mekaar. As skrywer oor menseverhoudinge is dit vir my belangrik dat mense hulle met mekaar moet versoen. Dis op dié vlak dat die eintlike stryd gevoer word. (Baker in Krüger 1986:80)

Hieruit kom dus na vore dat Baker aanvanklik nie, maar tog later, gedurende die 1980’s, ’n spesifieke standpunt ten opsigte van die sosiopolitieke aspekte van die mens, en meer spesifiek die Suid-Afrikaner binne die Suid-Afrikaanse konteks, gehad het. Later "lewer Die kwart-voor-sewe-lelie (1988) indirek kommentaar op rassevooroordeel” (Baker in Krüger 1986:80). Hoewel haar louheid om oor politieke kwessies binne die toe heersende paradigma te skrywe die ontvangs van haar werk negatief kon beïnvloed het, was die meeste negatiewe kommentaar eintlik oor die "populêre” aspekte wat haar werk gekenmerk het.

Die aanvangsin van Die kwart-voor-sewe-lelie (1988:1) lui: “Niemand het nog ooit na my geluister nie”. Hoewel dit ’n romankarakter is wat hierdie uitspraak maak, is dit so dat Baker self uitsprake gemaak het (volgens Walter Baker in D. van Zyl 2006:207) waaruit blyk dat sy

100

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

miskend gevoel het as skrywer. Die heruitgawe van Die kwart-voor-sewe-lelie in 2008 was vanaf 2009 een van die werke wat in die letterkundekomponent van Afrikaans Huistaal vir die Nasionale Seniorsertifikaat-eksamen bestudeer kon word en word steeds as sodanig deur duisende Suid-Afrikaanse leerders gelees. Alhoewel hierdie teks saam met verskeie ander van Baker se tekste reeds sowat twee dekades gelede verskyn het, gebeur dit dus ’n geruime tyd later dat ’n vorm van “literêre waarde” daaraan toegedig word. Gedurende die 1980’s het Brink (1986:15) immers die volgende voorspelling gemaak: “Daar sal gebloos word oor dié skryfster.”

Met hierdie uitlating het Brink kommer uitgespreek oor die optrede van die kritici as hekwagters binne die literêre veld van die 1980’s. Hy het ook gesuggereer dat Baker die literêre prestige ontneem word wat haar eintlik toekom of moes toekom. Desondanks was skryf Baker se lewe en het sy dit tot haar dood as haar passie uitgeleef: “Niks en niemand het nog ooit tussen my en my skryfwerk gekom nie. Dwarsdeur alles – kinders kry, verhuis, onthaal – het ek bly skryf. Ek moet skryf.” (Baker in Beyers 2000:61)

6. Betrokkenheid al dan nie

Deur nóg suiwer modernistiese nóg betrokke literatuur te skep, het Baker in die 1980’s met haar keuse om nié oor die politiek van die dag te skryf nie – deur die wit-swart-kwessie te vermy – self tot haar onderskatting bygedra. Het sy dalk oor temas geskryf wat haarself meer geraak het? Dalk kon of wou sy vanweë haar man se werk nie sodanige Suid- Afrikaans-gerigte tekste skryf nie. Haar afwesigheid uit Suid-Afrika en haar verpligtinge as eggenoot saam met haar man in die buiteland (veral in Teheran), was omstandighede wat haar as buitestander ten opsigte van die Suid-Afrikaanse samelewing geplaas het. Tog kan twyfel oor die literêre waarde van betrokkenheid as tendens binne ’n literatuursisteem ook nie buite rekening gelaat word nie – veral nie wanneer ’n skrywer soos Baker beoordeel word nie.

Betrokkenheid kom duidelik voor in As ’n pou kon vlieg. ’n Verblyf-boek oor Teheran (1980). Alhoewel die verblyfboek nie as ’n prosateks, of dan fiksie, beskou word nie, dui Baker hiermee nie net aan dat sy wel betrokke kan skryf nie, maar slaag sy ook daarin om met woorde “op ’n uitmuntende wyse […] die atmosfeer van die stad, die opbouende oproer, die geleidelike aftakeling, die toenemende haat en ontevredenheid onder die minder gegoedes, die armes en die uitgebuite inwoners van die land uit te beeld” (Grobler 1980:25). Hierdie werk kon net sowel ’n beskrywing van ’n Suid-Afrikaanse stad en sy gebeure (byvoorbeeld Soweto) gedurende die middel-1970’s wees. Weens haar persoonlike verpligtinge en haar verblyf in die buiteland beskik Baker nie oor “konkrete ervaring”, of eerder konkrete Suid- Afrikaanse ervaring nie. Op hierdie stadium van haar lewe was sy verbind tot ’n ander politieke blootstelling as die Suid-Afrikaanse sosiopolitieke gebeure. Persoonlike omstandighede en die omgewing waarin sy haar bevind het, kon dit vir haar moeilik maak om Afrikagerig te skryf.

Alhoewel As ’n pou kon vlieg as ’n “outobiografiese weergawe van (haar) eie ervaringe” (D. van Zyl 2006:202) gesien word, beskryf sy gebeure wat binne ’n wêreldkonteks as betrokke beskou kan word, maar nie binne die Afrikaanse literatuursisteem nie. Weideman (1982:3) gee ’n bondige uiteensetting van littérature engagée deur aan te dui “dat betrokkenheid in die eerste plek verband hou met die individu se verantwoordelikheid vir die aard van die gegewe situasie; ’n verantwoordelikheid wat meebring dat die skrywer aantastinge van die waardigheid van die mens aan die lig bring en bewustelik daarteen rebelleer om so deur sy solidariteit met die onderdrukte, die waarheid en die vryheid te dien”. Gesien teen die

101

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

agtergrond van hierdie opvatting, het Baker tog daarin geslaag, veral in As ’n pou kon vlieg, om betrokke te skryf.

In hierdie teks slaag Baker daarin om haar belewenis van die stad Teheran en sy mense nie net vir die leser “versigbaar” te maak nie, maar word dit op so ’n wyse gedoen dat die leser die mense “ontmoet” (A. van Zyl 1980:2). Oor die lewensomstandighede waarin sy haar bevind het, het sy dus betrokke geskryf. Haar uitbeelding van die werklikheidskonteks waarin sy haar bevind het, maak dit vir die leser moontlik om ’n “besoek […] aan die vreemde en verre land [te bring] waar mense ontdek dat hulle ’n stem het om mee te protesteer” (A. van Zyl 1980:2). Uit resensies lyk dit of die wins van hierdie teks geleë is in Baker se vermoë om aan te dui hoe (oënskynlik) gewone mense deel word van ’n “vloedgolf van haat” (Muller 1980:15) – hoe die onwerklike deel word van die werklikheid en omgekeerd:

Dit is veral die beskrywing van hierdie gebeure soos wat dit deur die buitelanders beleef is, wat aan die boek ’n besondere aktualiteit gee en dit meer as bloot ’n vertelling oor die stad, sy mense en hulle gebruike maak. Die oorweldigende indruk van hierdie mense was: Is al die bloedvergieting en vernieling regtig nodig? Van daar ook die versugting: “as ’n pou kon vlieg”, wat in die titel uitgespreek word. (Muller 1980:15)

Hierdie teks word nie net in wêreldkonteks nie, maar ook in Suid-Afrikaanse konteks, aktueel, want “[a]s daar nou een plek is waaroor die wêreld aan’t gis is, is dit Teheran, hoofstad van Iran, vorige woonplek van die Sjah van Persië en tans bloedbad onder aanvoering van die militante studente” (Grobler 1980:25). Wanneer Grobler dit verder as “een van die tydigste tekste” beskryf, verkry die teks ook vir die (Suid-) Afrikaanse leser ’n aktuele funksie. Alhoewel Baker daarin slaag “om ’n wye verskeidenheid ondervindings, waarnemings en feite so te organiseer dat […] die boek as geheel ’n goed gestruktureerde indruk maak” (Muller 1980:15), sluit die teks egter (ongelukkig) nie aan by die sosiopolitieke realiteit van die rolspelers in die literêre veld wat haar tekste beoordeel nie.

Baker (in De Beer 1980:11) dui aan dat die “moeilikste deel van die skryfwerk was om te besluit in watter vorm om die boek aan te bied”. Hoewel niefiksie, vertoon die vertelling ’n “fyn waarneming van klein-menslike optredes en interaksie” (D. van Zyl 2006:206) en word dié verblyfboek so aangebied dat Baker “aantastinge van die waardigheid van die mens” aan die lig bring (Weideman 1982:3), al is ’n buitelandse milieu ter sprake. Die belangrikste is dat “spreek en skryf altyd persoonlik is”, dat die skrywer daarmee terselfdertyd ’n verstandhouding met sy/haar leser skep en dat (die skrywer) as spreker sy belangstelling, sy kyk op sake, “verraai” (Van Coller 2001:135).

D. van Zyl (2006:201) dui aan dat Baker se “skrywerskap […] daadwerklik […] deur haar omstandighede” beïnvloed is – die invloed van die fisiese wêreld word soms bewustelik, soms onbewustelik of as gevolg van beide, deel van die konteks. Reeds in haar eerste teks, Wêreld sonder einde (1972), wat as ’n “(v)oortreflike roman oor jeugprobleme” (A. van Zyl 1973) beskryf is, word dit “duidelik dat die skryfster kennis het van die verwilderde tipe jongmens” (’n beskrywing van Rocky, die jong seunskarakter in die teks). Sodanige gegewe het Baker gebaseer op die ondervinding wat sy as jong onderwyseres aan ’n Engelse seunskool opgedoen het. Haar tweede teks speel af op ’n kleinhoewe buite die stad, wat ook wys op Baker se grootwordtuiste, “’n plaas so ’n agt kilometer buite Pretoria” (Scholtz 1974:4).

Dit is egter haar wedervaringe as getroude vrou in die buiteland, waar Baker ’n groot deel van haar lewe (ook haar skrywersloopbaan) deurgebring het, wat in haar fiksie waargeneem

102

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

word. Vir Baker was die konkrete werklikheid die “beginpunt van (haar) artistieke kreatiwiteit” (Van der Elst 1992:417). D. van Zyl (2006:201) brei uit oor hierdie buitelandse ruimte:

Saam met haar eggenoot, Walter Baker, met wie sy in 1969 getroud is en wat in die diplomatieke diens was, het sy later tydperke van ongeveer drie jaar per keer deurgebring in verskillende groot wêreldstede, naamlik Teheran […] (1975–1979); Den Haag (1982–1985); Montreal (1985–1987) en Brussel (1990–1994), afgewissel deur periodes in Pretoria.

Alhoewel ’n paar van Baker se tekste wel in die Suid-Afrikaanse ruimte afspeel, is dit opvallend dat sy meestal van ’n buitelandse milieu gebruik maak. Wanneer Roos (1998:85) opmerk “[d]at die verhale so dikwels in ’n [geromantiseerde] buitelandse milieu afspeel” en dat Baker se tekste as gevolg hiervan ’n “minder outentieke toon” het, wil dit dus voorkom of dié werklikheid nie altyd tot voordeel van haar posisionering in die sisteem was nie – soos afgelei kan word uit die volgende oordeel:

Die vaagheid met betrekking tot ander aspekte [raak] myns insiens hinderlik, aangesien die leser te min kry om aan vas te knoop, om homself te oriënteer ten opsigte van veral die nie-Suid-Afrikaanse figure […] [G]ebeure word beskryf […] wat laat dink aan ’n Suid-Europese mentaliteit. In die proses boet die werk geloofwaardigheid in. (A. van Zyl 1980:2)

Dit is opvallend hoe resensente, en spesifiek D. van Zyl (2006: 201-17) in haar profiel oor Baker, telkens aandui wat die ruimtegegewe van ’n betrokke teks onder bespreking is, asook waar die teks fisies geskryf is. So dui D. van Zyl byvoorbeeld aan dat Monica (1975) “in Suid-Afrika” afspeel, maar “geskryf (is) in Teheran” (205); dat ’n Geslote boek(1981) “volgens Walter Baker (2004) die enigste roman [is] wat Eleanor geskryf het oor die diplomatieke diens (in die roman die firma genoem) en die tipe lewe wat die diplomate in die buiteland, hier spesifiek in Irak, lei” (206); dat Weerkaatsings. ’n Sprokie (1984) “in Nederland geskryf” is, maar afspeel in “België en Italië, hoewel die plekke nie verder gespesifiseer word nie en ietwat vaag bly” (208), en byvoorbeeld dat die Amsterdam van die 1970’s en 1980’s ’n “herkenbare sosiaal-historiese vertrekpunt” (208) van die “baie realistiese teks” (208), Dossier van ’n gyseling(1985), is. Die “materiële werklikheid” (Coetzee 1992:174) word letterlik en figuurlik as “herkenningskodes” (sien Althusser 1977:163–4) in Baker se tekste aangetref.

Eensaamheid, veral “eensaamheid in die buiteland” (Fourie 1995:26), was dikwels vir Baker die inspirasie om te skryf. Aan die een kant kon die skryfaksie ongestoord plaasvind as gevolg van die konkrete afsondering wat sy daardeur ervaar het (aanvanklik weg van die bekende), terwyl dit aan die ander kant waarskynlik ’n manier was om die eensaamheid wat sy ervaar het, te verdryf. Verder word hierdie eensaamheid as “die afgronde van menslike eensaamheid en nood” (Brink 1986:15) onder invloed van die ervaring van die konkrete werklikheid ook in haar tekste vervat.

Baker se keuse om menslike probleme nie noodwendig te koppel met apartheid nie, het vir baie mense gelyk asof sy betrokke literatuur en die “wit-swart-kwessie” (die sosiopolitieke omstandighede van die Suid-Afrikaanse samelewing van die 1970’s en 1980’s) angsvallig vermy het. Die voorkeur vir die gebruik van buitelandse ruimtes dra uiteraard tot hierdie persepsie by. Na haar dood dui haar man aan dat “die fel kritiek op politieke gebied [toe sy in Kanada gewoon het!] [...] haar ondergekry” het (in D. van Zyl 2006:209). Binne die Afrikaanse literatuursisteem het Baker se gebruikmaking van die buitelandse milieu as ruimte nie altyd byval gevind het nie.

103

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

D. van Zyl (2006:209) meen dat dit “[i]n die lig van haar emosie oor die politiek [...] interessant [is] dat haar volgende twee Eleanor Baker-romans die naaste kom daaraan om die kleurpolitiek te ontgin”. In beide Die kwart-voor-sewe-lelie (1988) en In die middel van die Karoo (1991) is hierdie pogings van Baker volgens die meeste resensente egter onsuksesvol. Resensies dui aan dat ’n mate van betrokkenheid wel later in haar skrywersloopbaan of oeuvre voorkom – alhoewel dit toe reeds té laat was, gesien die sosiopolitieke omstandighede op daardie tydstip van die Suid-Afrikaanse geskiedenis.

In Die kwart-voor-sewe-lelie (1988) word die apartheidsproblematiek "lig aangepak [...] deurdat die ma kleurverskille gewoon ignoreer en die huishoudster Johanna […] ook ’n bevoorregte gesinsvriendin is. Die feit dat Iris van die rassistiese Suid-Afrika kom, lei in Amerika tot komiese en bisarre situasies” (D. van Zyl 2006:209). Baker se beskrywing van die buitelandse "verre plekke" (soos New York) word gesien as “eg” en word “vermoedelik [gebruik] vanweë die skryfster se vele reise en verblyf in die buiteland” (Hambidge 1989:10). Hierdie roman is "die dissektering van die huwelik as instelling” (A. van Zyl 1989:15). Die lewe van Iris (die hoofkarakter) se twee susters verteenwoordig twee teenoorgestelde pole. Daarmee word twee karakters, twee lewens en ook twee ideologieë teenoor mekaar geplaas: aan die een kant word verwys na Elsa, wat die deursnee “Afrikaanse vrou se droom (man/huis/kinders/oorsese reise)” verteenwoordig, en aan die ander kant na Kara “met die eksotiese naam wat haar nie deur haar Afrikaanse herkoms en Suid-Afrikaanse indoktrinasie op politieke vlak [laat] beïnvloed wanneer sy Claude [’n bruin man] in die vreemde [Frankryk] ontmoet” nie (Grobler 1989:2). Dit is onder andere Kara wat “kindertjies van alle kleure van die reënboog wil hê” (A. van Zyl 1989:15). Karakterisering word gebruik om twee uiteenlopende lewensvisies teenoor mekaar te stel: een vrou (Elsa) leef binne die beperkinge van die patriargale bestel, terwyl die ander een buite die beperkinge van die Afrikanervrou optree.

Deur haar kennis en belewing van die (toe nog ou) Suid-Afrikaanse / Afrikanerkonteks asook haar kennis oor die vryer gees van die buitelandse konteks deel van haar bewustelike karakterisering van Elsa en Kara te maak, plaas Baker die patriargale bestel teenoor die feminisme. Die “aard en omstandighede” van Baker as “produksie-instansie” (Spies 1996:57) kom duidelik in haar vroulike perspektief na vore (Human-Nel 2009:314–42). Dat die sosiopolitieke omstandighede van die tyd wel ’n invloed gehad het op hoe Baker as implisiete skrywer die werklikheid ervaar het en dat dit in Die kwart-voor-sewe-lelie (1988) uitgebeeld word, word duidelik. Hier is sprake van meer politiek as wat op die tydstip van ontvangs van die teks in die literêre veld besef is, want die sosiopolitieke aard van die literêre veld van die tyd sou vanselfsprekend ’n invloed op die resepsie van die teks hê.

Dit is ook wat met In die middel van die Karoo (1991) gebeur het. Dié teks is deur ongunstige resensies (en waarskynlik geregverdigde negatiewe opmerkings) oorskadu. Cilliers (1992:5) beklemtoon die gebrekkige taalgebruik in die teks (taalsuiwerheid word op hierdie stadium nog vooropgestel deur kritici). ’n “[G]ebrek aan noodwendigheid in die romanopbou” word deur resensente opgemerk en ’n “te vinnige tempo [benadeel] die karakterisering” (Cilliers 1992:5). Volgens D. van Zyl (2006:210) oortuig “die hantering van die kleuraspek, naamlik die feit dat Danie bruin is” nie en dit kom voor of Baker te min sosiopolitieke kodifisering in die teks gebruik. Dit veroorsaak dat die onthulling van Danie se anderskleurige identiteit en “sy eie identiteitsoeke” aan die einde van die verhaal “onverwags is en nie op psigologies-realistiese vlak oortuig nie” (D. van Zyl 2006:211). Hattingh (1991:45) toon aan dat Baker “die sosiopolitieke teks waarin die verhaal ingebed staan […] ongelees laat”; volgens haar dui dit verder op die “onvermoë van ’n wit skrywer om die psige van ’n bruin landgenoot toereikend te verwoord”.

104

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Volgens Britz (1992:20) kom In die middel van die Karoo neer op ’n “soort landelike psigologiese realisme” en boonop is dit ’n teks wat aansluit by werk van Brink, Joubert en Miles wat reeds in die teken staan van die postkolonialisme. Hierdie teks sluit aan by die Suid-Afrikaanse konteks van die laat 1980’s, begin 1990’s, waar dit volgens Wÿbenga (1992:8) gaan “oor die universele soeke van die mens na ’n sinvolle bestaan, waarin ’n sinvolle verhouding met ’n ewemens wel ’n belangrike plek het”. Resensies wys daarop dat die “Karoo-ruimte […] tematies ’n goeie keuse” is en wel omdat dit skynbaar as gestroopte ruimte “die waarheid tot op die been blootlê” (Britz 1992:20).

In sy resensie “Sou ’n haan in die Karoo dan nie kraai nie” voer Britz (1992:20) aan:

Die karakters worstel met ingewikkelde probleme rakende hulle menslike verhoudings, hulle verledes, hulle identiteit en hulle staat van volwassenheid en onafhanklikheid, maar doen dit binne ’n toeganklike verhaal en ’n populêre dekor – in dié geval ’n Karoo-kontrei.

Britz wys verder daarop dat die karakterontwikkeling nie op die soeke na identiteit van die individu alleen fokus nie, maar ’n identiteitskrisis word gekoppel aan die individu se verhouding met ander individue.

Baker skryf dikwels uit die werklikheid van haar eie “konkrete ervaring(s)” (Grobler 1980:25) en dit is van belang in die resepsie van haar werk. Met die gebruikmaking van spesifieke ruimtes wil Baker die uitwerking van ruimte as bepalende faktor van die mens se belewenis van die werklikheid aandui, maar ook dat dit ’n bepalende faktor in die mens se verhouding met ander mense is. Baker verklaar dat die “hoe” van haar eie omstandighede dikwels nie net die “wat” van haar tekste nie, maar ook die “hoe” van haar tekste bepaal het:

As dit gaan om die sosiologiese en algemeen kulturele situasie waarin skrywers hulle bevind het in die ontstaanstyd van sekere werke, is dit wel ter sake, omdat dit dan gaan om die ontstaanskonteks van die werk, wat wel agterhaalbaar is uit allerlei literêre, sosiologiese, historiese en ander bronne. (Cloete 1992:266)

Volgens Wÿbenga (1992:8) is hierdie roman “inderdaad ook ’n pleidooi vir die bestaansreg van ’n ander waarheid as net die een wat ons met hoor en sien ervaar”.

Uit hierdie resepsie-ondersoek word dit duidelik dat dit nie net die ruimte is wat neerslag vind in Baker se tekste nie, maar veral ook haar ervaring van mense en hul verhoudings. Ook met In die middel van die Karoo gaan dit nie noodwendig om ’n “aktuele sosiopolitieke konteks” (D. van Zyl 2006:216) nie, maar “eerder om die interaksie tussen mense” en word haar tekste ’n “delikate ontginning van menslike verhoudinge” (Brink 1984:18). Deur die gebruik van gewone mense en gewone menseverhoudinge wil Baker “die universele ooreenkoms tussen mense” benadruk en aandui (D. van Zyl 2006:212) en dat die werklikheid dikwels onherkenbaar opgesluit lê in die alledaagse. Baker lewer kommentaar op die “mens en menswees, met die klem op hoe ongewoon die gewone is” (Van Niekerk 1999:417).

Baker skep met haar produksie van ernstiger tekste ’n verband tussen “die som van die mens se oortuiging omtrent die werklikheid” en die resepsie daarvan as “die wyse waarop lesers reageer op dit wat ’n leser uit ’n teks kan aflei as die siening van waarheid wat uit die teks spreek” (Steenberg 1992:260). In Verbeelde werklikheid (1996) is die realiteit waaroor Baker op daardie stadium kies om te skryf, dié van haar alledaagse lewe, dit wat aan haar bekend is – die “huislike kring”: “Dit word egter, soos dikwels in haar oeuvre, vertel vanuit ’n vroulike perspektief, met 'n gepaardgaande tematiek van afgeslotenheid binne die sleur van

105

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

’n benouende huislike kring”, soos D. van Zyl (2006:204) opmerk oor 'n ander roman, Splinterspel.

Alhoewel Baker in ’n onderhoud noem dat sy haarself as ’n gelukkige mens beskou, erken sy ook dat sy nie noodwendig van die werklikheid of dit wat die lewe bied, hou nie – tog wou en kon sy daaroor skryf. Op hierdie wyse word haar siening van haar werklikheid in haar ernstiger tekste ingesluit. Literatuur is vir Baker betrokkenheid by die alledaagse – haar littérature engagée wat “in die eerste plek verband hou met die individu se verantwoordelikheid vir die aard van die gegewe situasie; ’n verantwoordelikheid wat meebring dat die skrywer aantastinge van die waardigheid van die mens aan die lig bring en bewustelik daarteen rebelleer om so deur sy solidariteit met die onderdrukte, die waarheid en die vryheid te dien” (Roos 1998:77; vergelyk ook Weideman 1982:3 en Steenberg 1992:260–2). Volgens Botha (2002) is “haar herkenning en kennis van dié integrale deel van menslike weefwerk [...] dalk misverstaan.”

7. Ten slotte

In die voorgaande resepsiestudie het veral geblyk dat hekwagters as spilfigure binne die literêre sisteem of veld optree en die resepsie van ’n skrywer se werk kan beïnvloed; dit veral weens hulle belangrike rol in prosesse van kanonisering. In bepaalde gevalle (soos dié van André P. Brink met Baker) kan hulle die posisie van ’n skrywer binne die kanon direk beïnvloed. Hoewel die belangrikste punte van kritiek ten opsigte van Baker se oeuvre veral gerig was op die teks self: eerstens strukturele aspekte soos swak karakterisering, “houterige” taal, hoogdrawendheid en pretensieusheid, en tweedens materiële aspekte soos die swak versorging van tekste vol (set)foute, was daar ook meer poëtikale besware. Wat dit betref, was dit veral die eksperimentele aard en die (gebrek aan) politieke betrokkenheid daarvan wat aandag geniet het. Wat die eersgenoemde betref, is dit enersyds gesien as ’n leesversperring (veral deur kritici wat die verwagting gekoester het dat haar werke ligte leesstof was), andersyds as ’n nabloei, omdat die eksperimentele fase van Sestig al ou nuus was toe sy dit beproef het.

Die feit dat sy toeganklike tekste met diepte geskep het, het uiteindelik wel in haar guns getel. Verder vertoon haar werk psigologiese insig in veral vrouekarakters en wend sy die sprokie-element en humor suksesvol in haar skryfwerk aan. Dit is veral laasgenoemde twee aspekte wat na vore kom in haar uitbeelding van menslike verhoudinge en wel vanuit die perspektief van ’n vrou. Alhoewel die vroulike perspektief deurgaans oortuigend aangewend word, het die vraag wel ontstaan of die vroulike ervaring wat voorop staan, saam met die tipies "vroulike" tematiek van huis en haard en verhoudings, nie die oorsaak van negatiewe beoordeling deur veral manlike resensente was nie.

Bibliografie

Althusser, L. 1977. For Marx. Vertaal deur B. Brewster. Londen: NLB.

Azar-Luxton, G. (samest.). 2003. Eleanor Baker. Kaapse Bibliotekaris. Januarie/Februarie.

Baker, E. 1972. Wêreld sonder einde. Johannesburg: Perskor.

106

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

—. 1973. Splinterspel. Johannesburg: Perskor.

—. 1975. Mørketiden. Johannesburg: Perskor.

—. 1978. Monica. Kaapstad: Tafelberg.

—. 1980. As ’n pou kon vlieg. ’n Verblyfboek oor Teheran. Kaapstad: Tafelberg.

—. 1981. ’n Geslote boek. Kaapstad: Tafelberg.

—. 1984. Weerkaatsings: ’n sprokie. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 1985. Dossier van ’n gyseling. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 1988. Die kwart-voor-sewe-lelie. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 1991. In die middel van die Karoo. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 1991. Daar is spore op die maan. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 1996. Verbeelde werklikheid. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 1998. Groot duiwels dood. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 2001. ’n Ou begin. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 2002. Die ander Marta. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 2008. Die kwart-voor-sewe-lelie. Skooluitgawe. Kaapstad: Human & Rousseau.

Baker, W. 2002. Ongepubliseerde toespraak oor Eleanor Baker. NALN se vierde Nasionale Leeskring-indaba. Woordfees 2002. Stellenbosch, 13 Maart.

—. 2004. E-posbriefwisseling tussen Dorothea van Zyl en Walter Baker, 28 en 29 Februarie, 2 en 3 Maart soos aangehaal in Van Zyl 2006.

Benson, L.D. (alg. red.). 1988. The Riverside Chaucer. 3de uitgawe. Oxford: The Oxford University Press.

Beyers, S. 2000. Eleanor kom huis toe. Sarie, 28 Junie, ble. 60–1.

Botha, E. 2002. Agterblad. Die ander Marta. Kaapstad: Human & Rousseau.

Brink, A.P. 1974. Dié boek word ’n aanklag teen uitgewer. Rapport, 24 Maart, bl. 13.

—. 1975. Dié skryfster kan geselskap word vir Berta, Elsa. Rapport, 26 Oktober, bl. 18.

—. 1976. ’n Lewensblye klein roman. Rapport, 31 Oktober, bl. 19.

—. 1978. ’n Bevestiging van die reg om te droom. Rapport,18 Junie, bl. 17.

107

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

—. 1984. Só trap resensent darem nie modder op goeie, lekker boek nie! Rapport, 11 November, bl. 17.

—. 1986. Daar sal gebloos word oor dié skryfster. Rapport, 12 Januarie, bl. 15.

—. 1988. Populêre en hogere literatuur. De Kat, Oktober, bl. 102.

Britz, E. 1992. Sou ’n haan in die Karoo dan nie kraai? Rapport, 26 Januarie, bl. 20.

Burger, W. (red.). 2006. Die oop gesprek. N.P. Van Wyk Louw-gedenklesings. Pretoria: LAPA.

Buursink, M. (red.). 1978. De wetenschap van het lezer. Amsterdam: Van Gorcum.

Cilliers, C. 1992. Baker se Karoo-boek swak versorg. Insig, Februarie, bl. 5.

Cloete, T.T. 1992. Literatuurgeskiedenis. In Cloete (red.) 1992.

Cloete, T.T. (red.). 1992. Literêre terme en teorieë. Pretoria: HAUM-Literêr.

Coetzee, A. 1992. Ideologiekritiek. In Cloete (red.) 1992.

Culler, J. 1989. Soos aangehaal in The Times Literary Supplement. November, ble. 24–30.

De Beer, D. 1980. ’n Afrikaanse besoek aan Iran. Oggendblad, 18 Julie, bl. 11.

De Geest, D. 1996. Literatuur als systeem, literatuur als vertoog. Bouwstenen voor een functionalistische benadering van literaire verschijnselen. Leuven: Uitgeverij Peeters.

—. 1997. System theory and discursivity. Canadian Review of Comparative Literature, 24:161–75.

De Vries, A.H. 1975. ’n Gemengde dis. Die Burger, 13 November, bl. 19.

Eksteen, L.C. 1982. Geslote boek te ligtelik opgeneem. Oggendblad, 29 Januarie, bl. 13.

Even-Zohar, I. 1990. The “Literary System”. Poetics Today, 11(1/2):287–310.

Fokkema, D. en E. Ibsch. 1992. Literatuurwetenschap en Kultuuroverdracht. Muiderberg: Dich Coutinho.

Fourie, C. 1995. Eleanor is terug op eie bodem. Rooi Rose, 23 Augustus, ble. 26–7.

Grobler, H. 1980. Baker se jongste ’n besondere reisboek. Hoofstad, 31 Julie, bl. 25.

—. Méér as leesbare, ligte roman ... Die Transvaler, 17 April, bl. 2.

Hambidge, J. 1989. Baker goël bedrewe met konvensies. Beeld, 24 Februarie, bl. 10.

Hattingh, M. 1991. Wat sê die stiltes in die middel van die Karoo? Karring 4:44–5.

108

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Hernnstein Smith, B. 1984. Contingencies of Value. In Von Hallberg (red.) 1984.

Human-Nel, M.J. 2009. Die impak van sosiopolitieke verandering op die plek van vroueskrywers in die Afrikaanse literêre kanon. Ongepubliseerde PhD-proefskrif. Bloemfontein: Universiteit van die Vrystaat.

Jacobs, E.M. 2015. Die posisie van swart skrywers van Afrikaanse prosa in die Afrikaanse prosasisteem sedert 1992.Ongepubliseerde PhD-proefskrif. Pretoria: Universiteit van Pretoria.

Jauss, H.R. 1978 [1967]. Literatuurgeschiedenis als een provocatie voor de literatuurwetenschap. In Buursink e.a. 1978.

J.L. 1985. Skryfstyl van sprokie “houterig”. Oosterlig, 28 Maart, bl. 15.

—. 1985. Verdieping val op in Baker-boek. Oosterlig, 24 Oktober, bl. 13.

Johl, R. 1978. Monica ’n “oop” leesavontuur vir lekelees. Transvaler,1 Julie, bl. 7.

Kannemeyer, J.C. 1988. Die Afrikaanse literatuur 1652–1987. Kaapstad en Pretoria: Human & Rousseau.

—. 2005. Die Afrikaanse literatuur 1652–2004. Kaapstad en Pretoria: Human & Rousseau.

Krüger, L. 1986. ’n Kop vol boeke. De Kat, Augustus, bl. 80.

Lombaard, S. 2002. Baker was ons “cantadora”. Die Burger, 18 Julie, bl. 4.

Lourens, A. 1997. Polemiek en kanonisering van die vroulike outeur in die Afrikaanse prosa van die dertiger- tot die negentigerjare. Ongepubliseerde PhD-proefskrif. Pretoria: Universiteit van Pretoria.

Louw, N.P. Van Wyk. 1961. Vernuwing in die prosa. Pretoria en Kaapstad: Academica.

M.C. 1973. Dié boek beeld tydsgees uit. Vaderland, 12 Januarie, bl. 10

Mooij, J.J.A. 1985. Noodzaak en mogelijkheid van canonvorming. Spektator, 15:23–31.

Muller, S. 1980. As ’n pou kon vlieg is ’n boek vol kleur. Vaderland, 25 September, bl. 15.

Olivier, G. 1980. Wette en taboes. Standpunte, 33(1):53–64.

Roos, H. 1992. Drie "dames”-romans. Tydskrif vir Letterkunde, 30(2):41–52.

—. 1998. Perspektief op die Afrikaanse prosa van die twintigste eeu. In Van Coller (red.) 1998.

Scholtz, H. 1974. Eleanor se kinderdae omgeskryf. Transvaler,4 Februarie, bl. 4.

—. 1999. Dit reën groot duiwels dood. De Kat, Februarie, ble. 26–7.

109

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Scholtz, M.G. 1992. Roman. In Cloete (red.) 1992.

Schoonees, P.C. 1950. Tien jaar prosa. Johannesburg: Afrikaanse Pers Boekhandel.

Sebeok, T.A. (red.). 1960. Style in language. New York: MIT Press.

Senekal, J. (samest.). 1988. Donker weerlig. Literêre opstelle oor die werk van André P. Brink. Kenwyn: Jutalit.

Smuts, J.P. 1978. Nie ver genoeg bo die tydskrifmatige nie. Die Burger, 27 Julie, bl. 6.

Speller, J.R.W. 2011. Bourdieu and literature. Open Book Publishers. http://www.openbookspublishers.com.

Spies, L. 1996. Die bydrae van die Afrikaanse digteres: ’n Eie literatuurgeskiedenis? Stilet, 9(2):50–7.

Steenberg, D.H. 1992. Literatuur en lewensbeskouing. In Cloete (red.) 1992.

Steyn, J.C. 1998. Van Wyk Louw. ’n Lewensverhaal. Kaapstad: Tafelberg.

Terblanche, E. 2009. Eleanor Baker (1944–2002). LitNet. https://archive.is/MeZOh. (1 Augustus 2015 geraadpleeg).

Van Biljon, M. 1996. Die vrou se lewe in ’n spieël gesien. Die Burger, Julie, bl. 11.

Van Coller, H.P. 1998. Woord vooraf. In Van Coller (red.) 1998.

—. 1999. Woord vooraf. In Van Coller (red.) 1999.

—. 2001. N.P. Van Wyk Louw as kanoniseerder (Deel 2). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 41(1):133–47.

—. 2003. Kanonisering en standaardisering. LWS, 212:1–7.

—. 2006a. Inleiding. In Van Coller (red.) 2006.

—. 2006b. N.P. Van Wyk Louw as kanoniseerder. In Burger (red.) 2006.

—. 2015. Inleiding. In Van Coller (red.) 2015.

Van Coller, H.P. (red.). 1998. Perspektief en profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis, Deel 1. Pretoria: J.L. van Schaik.

—. 1999. Perspektief en profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis, Deel 2. Pretoria: J.L. van Schaik.

—. 2006. Perspektief en profiel. ’n Afrikaanse literatuurgeskiedenis, Deel 3. Pretoria: J.L. van Schaik.

110

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

—. 2015. Perspektief en profiel. 'n Afrikaanse literatuurgeskiedenis. Nuwe verbeterde en bygewerkte uitgawe. Pretoria: Van Schaik.

Van der Elst, J. 1992. Realisme. In Cloete (red.) 1992.

Van Niekerk, A. 1994. Vrouevertellers 1843–1993. Kaapstad: Tafelberg.

—. 1999. Die Afrikaanse vroueskrywer – van egotekste tot postmodernisme (18de eeu – 1996). In Van Coller (red.) 1999.

Van Zyl, A. 1973. Voortreflike roman oor jeugprobleem. Volksblad, 26 Junie.

—. 1974. Roman boeiende verhaal. Volksblad, 21 Mei, bl. 26.

—. 1975. Ontdekkingsreis in menslike gees. Volksblad, 19 November, bl. 3.

—. 1980. Teheran in sy toe en tans prikkelende beeld. Volksblad, 25 Junie, bl. 2.

—. 1984. Tradisionele tema in sprokie prikkelend verdiep. Volksblad, 27 Oktober, bl. 6.

—. 1989. Dié werk pak jou beet en voer jou mee. Volksblad, 11 Februarie, bl. 15.

Van Zyl, D. 2006. Profiel: Eleanor Baker (1944–2002). In Van Coller (red.) 2006.

Van Zyl, I. 1988. Die "fenomeen" André P. Brink: Teoretikus/Skrywer/Kritikus. In Senekal (samest.) 1988.

Van Zyl, S.E. 1976. Tema van dié boek ietwat oud-modies. Die Suidwester, 26 Januarie, bl. 2.

Von Hallberg, R. (red.). 1984. Canons. Chicago en Londen: University of Chicago Press.

Weideman, G. 1982. Die teks as korrektief. Enkele gedagtes oor “betrokkenheid” en “universaliteit” in die literatuur en die literatuurstudie. Logos, 2(1):1–8.

Willemse, H. 1999. ’n Inleiding tot buite-kanonieke Afrikaanse kulturele praktyke. In Van Coller (red.) 1999.

Wÿbenga, G. 1992. Soeke na sinvolle bestaan. Volksblad. 13 Januarie, bl. 8.

Eindnota

1 E.C. Pienaar se poësie-bloemlesing Digters uit Suid-Afrika (aanvanklik: Dichters uit Zuid- Afrika) was voor die Opperman-era met sy Groot verseboek een van die belangrikste bloemlesings en derhalwe kanoniseringsinstrumente.

111

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die sekurokratisering van die Suid-Afrikaanse staatkundige bestel – ’n tendensbepaling André Duvenhage

André Duvenhage, Navorsingsfokusarea: Sosiale Transformasie, Noordwes-Universiteit (Potchefstroom)

Opsomming

Die Suid-Afrikaanse politieke omgewing betree tans ’n fase wat as uiters dinamies en polities onstabiel beskryf kan word. Sedert die bewindsoorname van Jacob Zuma in 2009 is ’n tendens wat voorgehou kan word as die sekurokratisering van die Suid-Afrikaanse staat duidelik waarneembaar. Dit is veral binne die raamwerk van die sogenaamde sekerheidsgroepering dat politieke en staatkundige magsbasisse toenemend sekurokraties deur die regering van president Zuma hanteer word. Deur gebruik te maak van ’n ontledingsraamwerk waarin tendensbepalings moontlik is, word daar veral op die Suid- Afrikaanse Polisiediens en die intelligensiedienste as voorbeelde van sekurokratisering gekonsentreer. ’n Tendens bekend as neopatrimoniale pretorianisme word geïdentifiseer met negatiewe implikasies en risiko’s vir die konsolidering van demokratiese waardes binne die groter Suid-Afrikaanse staatkundige bestel.

Trefwoorde: demokratiese konsolidasie; intelligensiedienste; neopatrimonialisme; pretorianisme; sekurokratisering; Suid-Afrikaanse Polisiediens

Abstract

The securitisation of South African politics – a trend analysis

The South African political environment is currently entering a phase that can be described as both politically dynamic and politically unstable. Since the ascension of Jacob Zuma in 2009 a clear and discernible process of securitisation has unfolded within the state. The so- called security cluster has provided the framework and means for the establishment of securocratic bases of political power in government and the presidency. By means of an analytical framework that will facilitate trend analysis, this article focuses on the South African Police Service and the various intelligence services as domains of securitisation in the context of the state. The concept of securitisation implies the overt, explicit and direct deployment of the security establishment to ensure security in general and law and order in particular.

Throughout Zuma’s tenure as president the general political dispensation surrounding him and the executive authority in particular have adapted to his unique style of leadership. Since the democratic transition, the consolidation of power within the ANC and the tripartite

112

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

alliance, as well as in the regime context (the growing nexus between party, government and the state) were viewed as strategic priorities and issues of significant importance. Even during the early stages of negotiations in the 1990s the goal of controlling the security services (the police, armed forces, intelligence, the Department of Justice and Correctional Services) was viewed as a main strategic priority by the ANC. The aforementioned branches of the executive would later be united and institutionalised under the banner of the Justice, Crime Prevention and Security (JCPS) cluster. During Zuma’s presidency this cluster constituted his staunchest allies and emerged as a favoured instrument of political power. It is no coincidence that the JCPS cluster has been characterised by a virtually exclusive Zulu ethnic membership and/or individual loyalty towards Zuma.

Through strategic appointments in the regime context under the auspices of cadre deployment, Luthuli House has established political control over the state apparatus in general and the security services in particular. This has correlated with the establishment of a new security management model facilitated by the type of close party/state cooperation that was a hallmark of the Soviet Union, which emphasised institutional control above all. In South Africa this manifests through the National Democratic Revolution (NDR) as ideological foundation, according to which the security establishment is given a dominant role in state and society. Zuma’s tenure as witnessed an accelerated fusion between the domains of ideology and security, and the resulting dynamic, has manifested tangibly in his management of the state.

Given these perspectives, this article sets out to answer the following questions:

 What are the meaning and implications of the securitisation of a state?  Is the South African state currently being securitised?  What does the trend of securitisation entail?  What are the implications of the abovementioned for South Africa’s constitutional democracy and the consolidation of democratic values and institutions?

By answering these questions, the article aims to present an exploratory perspective and conduct a trend analysis of securitisation in the contemporary state and South African political environment. To this end, the following aspects are focal points of the article:

 The place and role of the state in society  Praetorianism and the role of the security establishment in politics and society  A trend analysis of securitisation  The implications of such a trend.

As part of a trend analysis the article posits four possible scenarios, based on two variables, namely the autonomy of the security institutions and the rule of law. Accordingly, in a political context where the autonomy of the state’s security apparatus is constrained along with a high degree of rule of law, one would encounter a scenario of democratic consolidation (scenario 1). As the rule of law deteriorates and security institutions become more autonomous and unconstrained, this would manifest in scenarios of increased securitisation. This study identifies three progressively securocratic outcomes, namely political interference (scenario 2), the police state (scenario 3) and a corrupt and neopatrimonial state (scenario 4). The latter represents the least desirable outcome, where the security establishment is manipulated for corrupt and factionalist political ends.

The analysis of the South African political context reveals that political interference (scenario 2) is currently prevalent. Some elements of a police state (scenario 3) can also be identified, especially in recent times, although available evidence does not suggest a trend towards the

113

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

establishment of such a scenario. However, it is disconcerting that elements of neopatrimonial praetorianism have become established during the Zuma administration. This is verified by the appointment of loyalists to key strategic positions in the management of the security cluster and political purges designed to neutralise opponents. It is argued that these developments have had the effect of undermining the institutions of state, especially when the interests of the “strong man” are threatened. Of course, this also serves to undermine democratic consolidation and the very foundations of the South African constitutional state.

The article concludes that the role of the security establishment in South African politics is characterised by political interference according to which a limited praetorian role is fulfilled. It is evident that the interests of the party, state and “strong man” are increasingly intertwined and integrated, which makes their differentiation difficult. In particular the distinction between the state and non-state domains has become clouded, contrary to normal patterns of democratisation and institutionalisation. This juxtaposition highlights a perilous trend of democratic deconsolidation in South Africa.

Amidst growing political, economic and social instability the question remains how the security establishment will position itself and what (or whose) interests will dominate its functioning. Should the political environment continue to exhibit revolutionary signs, as is currently the case, the emergence of a police state with a strong praetorian character represents a likely scenario. Alternatively, if the preservation of the “strong man” and his networks in the ruling party, regime and state becomes the security establishment’s overriding goal, then a form of neopatrimonial praetorianism is a more likely outcome. This trend is frequently observed in African politics, with Zimbabwe and the Democratic Republic of the Congo being well-known examples.

It is clear that the next five years will be a crucial period in South African politics that will decisively influence the trajectory of the state. In this regard, the national and provincial elections of 2019 will be a key barometer, particularly in terms of the role that the national security establishment will play in its run-up and aftermath. Similarly, the coming 2016 local government elections may provide early insight into the possible political trends identified in this article.

Keywords: neopatrimonialism; praetorianism; security establishment; securitisation; South African Police Service

1. Inleiding

Sedert Jacob Zuma president geword het, is die politieke bedeling, en veral die uitvoerende gesag, aangepas by die eiesoortige omstandighede en vereistes vir sy presidentskap en die besondere leierskapstyl wat hier ter sprake is.1Die konsolidering van magsbasisse binne die party se raamwerk en die groter drieledige alliansie, asook die groter regime (en uiteindelik die oorhoofse staat) het sedert die begin van die politieke oorgang wesenlik strategiese voorrang geniet. Reeds vroeg tydens die konsolideringsproses (in die 1990’s) het die fokus geval op beheer van veiligheidsinstellings, waaronder die polisie, weermag, intelligensie, justisie en korrektiewe dienste. Hierdie kategorieë sou later as die sekerheidsgroepering (Justice, Crime Prevention and Security Cluster – JCPS) geïnstitusionaliseer word. Dit het ook een van Jacob Zuma se belangrikste magsinstrumente en politieke bondgenote geword. Hierdie magsgroepering is ná die Zuma-oorname bykans volledig onder beheer van Zoeloes geplaas (Johnson 2015:43–53).

114

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Met strategiese aanstellings binne die groter politieke regime (deur veral kaderontplooiing) is politieke beheer vanuit Luthuli-huis oor die groter staat, regime en veiligheidsomgewings bewerkstellig. Dit is ook aangepas om aan ’n nuwe veiligheidsmodel beslag te gee. ’n Party- staat-verhouding soortgelyk aan die een wat in die Sowjetunie ontwikkel is, het die proses van institusionele beheer gefasiliteer. Sodanige verhouding het ’n revolusionêre ideologiese grondslag (die Nasionale Demokratiese Revolusie-idee) waarin die veiligheidsomgewing sentraal gedefinieer word. Selfs meer as sy voorgangers het Zuma hierdie beheer oor veiligheidsinstellings en die impak daarvan op staatsbestuur tot verdere uiterstes geneem.

Tydens Zuma se termyn het die plek en rol van die sekerheidsgroepering ook meer prominent geraak en was hier selfs sprake van sekurokratisering. Met sekurokratisering word bedoel die meer openlike en direkte aanwending van veiligheidsinstellings om sekuriteit in die algemeen en wet en orde in die besonder te handhaaf. Verskeie organisasies (sommige met ’n radikale inslag) het in die onlangse verlede reeds hulle kommer uitgespreek oor “onregmatige” politieke intelligensie waarin hulle na bewering geteiken is. Hieronder geld die Landless People’s Movement, Anti-Privatisation Forum, Numsa, die United Front, Right2Know, verskeie mediagroepe, die openbare beskermer en die vakbond Amcu, asook opposisiepartye (vgl. Right2Know 2013; Duncan 2014:3–11). Die aanwending van onlustepolisie tydens eskalerende proteste oor swak dienslewering en veral die Marikana-insident is ander voorbeelde hiervan. Die dood van Tebogo Mkhonza in 2004 en Andries Tatane in 2011 is direk toegeskryf aan brutaliteit van die polisiemag.

Die aanloop en uitspeel van die gebeure op 12 Februarie 2015 met die parlementsopening (waar onstabiliteit en wanorde geheers en waar selfoonontvangs geblokkeer was) het ’n versterkende sekurokratiese tendens bo alle twyfel bevestig. Die beperkings op selfoonkommunikasie en die soms hardhandige verwydering van parlementslede deur polisielede (“withemde”) het geen twyfel gelaat oor hoe ver die Zuma-regering bereid is om te gaan en watter middele aangewend sou word om die President en sy direkte belange asook kliëntekorps te beskerm nie. Op ’n manier het hierdie optredes die persepsie opnuut bevestig dat Jacob Zuma as taktiese krygsheeroptree. Dit is ’n reputasie wat hy tydens die 1980’s in KwaZulu-Natal as gevolg van die konflik tussen die United Democratic Front (UDF) en die Inkatha Vryheidsparty (IVP) ontwikkel het.

Vanuit die bogenoemde agtergrond kom die volgende vrae na vore:

 Wat beteken dit wanneer ’n staat sekurokratiseer?  Is die Suid-Afrikaanse staatkundige bedeling besig om te sekurokratiseer?  Wat behels so ’n neiging tot sekurokratisering?  Watter gevolge hou sekurokratisering in vir die konstitusionele demokrasie en die konsolidering van demokratiese waardes en instellings?

Hierdie artikel2 beoog om slegs ’n verkennende perspektief (oorsig) te bied en ’n tendensbepaling te maak aangaande die staat se sekurokratisering en die uitwerking hiervan binne die Suid-Afrikaanse politieke konteks in die huidige tydsgewrig. Spesifieke fokus sal geplaas word op die intelligensiediens en die Suid-Afrikaanse Polisiediens (SAPD). Fokuspunte van die artikel sluit in:

 die plek en rol van die staat in samelewingsverband  pretorianisme en veiligheidsinstellings se rol in politiek en die samelewing  die sekurokratisering van die huidige staatkundige bestel in Suid-Afrika – ’n tendensbepaling  die gevolge van die staat se sekurokratisering vir die konsolidering van demokratiese waardes.

115

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

2. Die plek en rol van die staat in samelewingsverband

Die klassieke werk van L.J. du Plessis, Die moderne staat (1941), beskryf die staat breedweg as ’n organisasie van mense in die samelewing, ’n “eenheidsreëling” gekenmerk deur die onderskikking van ’n meerderheid (die burgery) onder ’n minderheid (’n politieke elite/owerheid/regering) (1941:3). (Vgl. ook Griffith 2015:68–91 en Heywood 2013:57–60.) Hoewel daar in die literatuur verskeie standpunte en beskouings bestaan oor die staat as politieke verskynsel, kan die volgende kenmerke min of meer generies aan alle state verbind word:

 ’n staatsterritorium of geografiese verwysing waar die soewereiniteitsbeginsel vooropgestel word  ’n permanente bevolking (burgery) binne die betrokke staatsterritorium  owerheidsinstellings (insluitend die regering) wat bindende besluite oor die burgery neem en uitvoer  ’n heersende instelling binne die groter samelewing wat mag (in die uiterste vorm as legitieme geweld) kan aanwend teenoor enige interne of eksterne bedreiging vir die betrokke staat.

(Vgl. Heywood 2013:57–60; Poggi 1990:19–21; Tilly 1975:70; Greffrath 2015:68–91; Du Plessis 1941:3; Weber 1947:156.)

Vir ’n perspektief op state en die plek en aanwending van veiligheidsinstellings in hierdie verband word ’n eenvoudige klassifikasiesisteem ontwikkel deur gebruik te maak van funksionaliteit (of nie) en grondwetlikheid (of die afwesigheid daarvan). Die veranderlike wat met funksionaliteit/disfunksionaliteit te maak het, opereer enersyds met die teenstelling wat afgelei word uit die Weberiaanse staatsbeskouing (die sterk funksionele staat) met ’n monopolie op die legitieme aanwending van mag. Hierteenoor geld andersyds in die uiterste vorm die Hobbesiaanse beskouing, wat politiek beskryf as ’n ewige stryd tot die dood waarin ’n vorm van “staatloosheid” (anargie of wetteloosheid as diepste veronderstelling dien. (S.P. Huntington 1965:14 beskryf hierdie vorm van staatloosheid as pretoriaanse samelewingstoestande.) Hier is die norm disfunksionaliteit van die staat.

Die teenstelling kan só voorgestel word:

Figuur 1. Staatsfunksionaliteit vs. –disfunksionaliteit

Die tweede aspek van die klassifikasie het te maak met die vorm van staatswese as magstate(meestal niegrondwetlik) en regstate(wat meestal demokraties gedefinieer word).3

Figuur 2. Regstate vs. Magstate

116

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Hierdie twee stelle kriteria kan soos volg deur ’n matriks voorgestel word en is besonder bruikbaar om tendense vas te stel vir die sekurokratisering van die Suid-Afrikaanse staat asook in ander staatkundige bedelings.

Figuur 3. Matriks van staatsvorm en funksionaliteit

Die omgewing van disfunksionaliteit weens ’n tendens/skuif van gerigtheid op ’n regstaat na gerigtheid op ’n magstaat (veral kategorie C) kan beskryf word as gunstige teelaarde vir optredes wat met sekurokratisering verband hou. In uiterste gevalle kan sekurokratisering ook na vore kom binne die raamwerk van ’n sterk magstaat (kategorie D) – dikwels ’n staat wat totalitêr kan optree met ’n sterk outonomie vir veiligheidsinstellings. Historiese voorbeelde hiervan is Nazi-Duitsland en die voormalige USSR met Noord-Korea, China en Iran as meer eietydse voorbeelde in hierdie verband.

Die raamwerk van ’n verswakkende staat (disfunksionaliteit) kan dien as belangrike en onafhanklike veranderlike om die sekurokratisering van die staat te verstaan. Veral binne hierdie konteks kan militêre ingrypings in talle state binne die ontwikkelende wêreld voorkom (vgl. Palmer 1989:233–56). Die konteks van ’n verswakkende staat verskaf ook ’n sterk grondslag vir ’n beter begrip van die Suid-Afrikaanse staatkundige praktyk en tendense wat met sekurokratisering verband hou. Staatsverswakking (disfunksionaliteit) veronderstel, aldus Ali Mazrui (1995:28), onvermoë of beperkte vermoëns op die volgende gebiede:

 politieke beheer van die staatsterritorium  toesig (nie noodwendig beheer nie) oor nasionale hulpbronne  belastingheffing en -invordering  instandhouding en uitbouing van infrastruktuur

117

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

 dienslewering in die algemeen  regeerkundige, bestuursmatige en administratiewe praktyke.

Funksionele state presteer gunstig, gemeet aan die bogenoemde kriteria, terwyl die omgekeerde vir disfunksionele state geld. Bogenoemde kenmerke is in ’n meer negatiewe sin duidelik aanwesig binne die Suid-Afrikaanse politieke konteks en toon die volgende uitkomste (vgl. Migdal 1988:214–26):

 Die rondskuif van personeel(balanseertoertjies en herplasing van politieke kragte en magte)  Politieke vuilspel (ondergrawing van die opposisie en politieke opponente);  Nie-meriete aanstelling (kaderontplooiing en aanstellings in ’n neopatrimoniale4 verband).

(vgl. ook Greffrath 2015:147–62.)

Hierdie kenmerke is nie onbekend aan die Suid-Afrikaanse politiek nie, en het nuwe uiterstes bereik onder die presidentskap van Jacob Zuma. Hiervan getuig die hantering van die klagtes aanklagte teen hom in die volgende gevalle: die opbou tot die Polokwane- konferensie (2009), Guptagate, Nkandlagate, die beheer en pogings tot beheer van sommige artikel 9-organisasies, waaronder die openbare beskermer, die Onafhanklike Verkiesingskommissie, die Menseregtekommissie, asook instellings soos die Nasionale Vervolgingsgesag en die Suid-Afrikaanse Inkomstediens.

Selfs die rol van die parlement (die hoogste wetgewende gesag in die land) het in sommige opsigte ’n slagoffer geword van Zuma se neopatrimoniale verbintenisse en optredes as uitvloeisel hiervan. Die aanstelling van Zuma-lojaliste in sleutelposisies in die parlement (beide polities en administratief) kan hier vermeld word. Voorbeelde van parlementslede met sterk lojaliteit aan Zuma sluit in Gugile Nkwinti (minister van landelike ontwikkeling en grondhervorming); Nathi Mthethwa (minister van kuns en kultuur); Faith Muthambi (minister van kommunikasie); Nathi Nhleko (minister van polisie) Senzeni Zokwana (minister van landbou, bosbou en visserye) en David Mahlobo (minister van staatsveiligheid). Hierdeur word die rol van veiligheidsinstellings (die JCPS-magsgroep) telkens sterk veronderstel. Bykans soos in die 1980’s van president P.W. Botha dien die sekuriteitsgroepering en verbandhoudende strukture as ’n filter, soms skeidsregter, alvorens wetgewing en ander sake vir die parlement voorberei en gefinaliseer word. Die verslag van die Minister van Polisie aan die parlement oor veiligheidsopgraderings by Nkandla (ook bekend as die Nhleko-verslag) is in Maart 2015 aan die parlement voorgelê. In teenstelling met die openbare beskermer se bevindings, kom die Nhleko-verslag tot die gevolgtrekking dat president Zuma nie finansieel aanspreeklik gehou kan word vir die opgradering van sy Nkandla-woning nie. Die Nhleko-verslag is dan ook met 198 stemme teenoor 93 deur die parlement aanvaar.

Johnson (2015:45–9) verwys selfs na hierdie tendense as die “kriminalisering” van die staat wat onder die Zuma-bewind verdere uiterstes bereik het, en gebruik talle voorbeelde om die stelling te staaf. Dit is veral die aspek van kriminalisering (met verwysing na neopatrimonialisme) wat van belang is vir politieke praktyke waar die sogenaamde sterk man die politiek van die dag oorheers. Hierdie aspek verdien verdere toeligting en het spesifieke gevolge vir die manier waarop die staat se veiligheidsinstellings aangewend word.

Patrimoniale gesag (onderskei van rasioneel-wetlike gesag volgens Max Weber) beklemtoon die mag van individue as leiers wat eiesoortige magsbasisse onafhanklik van die formele staatsektor handhaaf (etnies, raskundig, religieus, tradisioneel, ens.). Die onderliggende

118

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

filosofie is dat die “koning” (“sterk man” binne die Afrika-konteks) weens andersoortige magsbasisse verhewe is bo die reg, dat mag afkomstig van hierdie magsbasisse die reg bepaal (in navolging van Machiavelli). Die gevolg is dat politiek ’n Hobbesiaanse karakter vertoon as “a restless desire for power after power that ceaseth only in death”. Dit beteken onder meer dat “the king can do no wrong!” – en dat leiers belangriker as instellings raak. Hiervolgens ken die leierskap waardes en skaars middele (regte en voorregte) toe aan ’n bepaalde kliëntebasis in ruil vir politieke steun en ander voorregte. Bratton en Van de Walle (1997:62) beskryf hierdie handeling (wat in minstens 40 Afrikastate voorop staan), soos volg: “The ruler ensures the political stability of the regime and personal political survival by providing a zone of security in an uncertain environment and by selectively distributing favours and material benefits to the loyal followers who are not citizens of the polity so much as the ruler’s clients.” Hierdie patroonmatigheid was reeds in die Mbeki-periode aanwesig in die Suid-Afrikaanse politiek en is onder meer soms na verwys as die Xhosa-nostra.

’n Neopatrimoniale bestel is volgens hierdie denke ’n hibriede stelsel waar patrimonialisme opereer in samehang met rasioneel wetlike praktyke (soos dit o.m. in staatsburokrasieë voorkom). Die verskil is egter dat die staatkundige praktyke telkens ondergeskik is, of algaande ondergeskik raak, aan die patrimonialistiese inslag. Hier gaan dit oor mense, met hulle magsbasis en gepaardgaande voordele, eerder as instellings, wette, ens. Persoonlike mag soos gesetel in die “sterk man” is in bepaalde omstandighede toonaangewend wanneer dit gekontrasteer word met institusionele mag, herlei vanuit ’n regsgrondlag – dit wil sê, die regstaat. (Vgl. hier ook Migdal 1988:39–41, 238–77 oor die rol van die “sterk man” in postkoloniale samelewings binne Afrika.) Clapham (1968:49) verwys na bogenoemde as “the most salient type of authority”. In dieselfde sin beskryf Bratton en Van de Walle(1997:62) dit soos volg:

Although state functionaries receive an official salary, they also enjoy access to various forms of illicit rents, prebends, and petty corruption, which constitute a sometimes important entitlement of office. The chief executive and his inner circle undermine the effectiveness of the nominally modern state administration by using it for systematic patronage and client list practices in order to maintain political order. Moreover, parallel and unofficial structures may well hold more power and authority than the formal administration.

Wanneer die mag van die sogenaamde sterk manbedreig word, kan veiligheidsinstellings, meestal onder vertrouelinge van hierdie leier se beheer, aangewend word om magsposisies, persoonlike belange en rykdom van die leier en sy betrokke elite te beskerm. Hiervolgens word staatsinstellings, waarvan die oorspronklike doel die bevordering van die algemene belang is, gereduseer tot instellings wat uitsluitlik die private belang van die sterk man, sy elite en kliëntebasis bevorder. Onder die leierskap van Jacob Zuma het hierdie tendens ten minste al sigbaarder begin raak binne die Suid-Afrikaanse politieke omgewing. Dit het kenmerke begin toon van wat reeds oor dekades heen prominent binne staatkundige praktyke in Afrikastate waargeneem is. Na hierdie ontwikkeling en verwante verskynsels word in politieke terme soms verwys as Zumafikasie, Zoeloefikasie, Zumaïete en ’n Zoeloe- nostra en dit hou verreikende gevolge in vir die plek en rol wat veiligheidsinstellings binne die huidige staatkundige bestel vervul.

Onder die bewind van Zuma het hierdie “etnifisering” van die staat bepaalde grense oorskry. Die stand van sake met die sekerheidsgroepering (2009–2011/12) is ’n treffende voorbeeld hiervan: dit raak die skommeling van staatsamptenare en semistaatsamptenare se poste, soos dié van Jeff Radebe (Justisie), Nathi Mthethwa (Polisie), Ben Ngubane (SABC), Bheki Cele (SAPS), Lizo Njenje (NIA) en Menzi Simelane (NVG). Binne ’n bestel wat vroeër as die swakstaatverskynsel beskryf is, het gereelde wisseling in hierdie poste plaasgevind en is die

119

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

meerderheid van bogenoemde aanstellings reeds weer verander. Die aanstelling van Zuma- lojaliste het egter die norm gebly.

Johnson (2015:245–6) kom in hierdie opsig tot die volgende gevolgtrekking, belyn met bogenoemde verskynsel oor die breë Suid-Afrikaanse politiek:

As we have seen, in power the ANC has actually become more chiefly, more tribal, a giant federation of political bosses held together by patronage, clientelism and concomitant looting and corruption. This has created a political regime which is quite incapable of managing and developing a modern state. It may take great social convulsions to change that because the groups now in power will not easily let go of it.

Hy wys verder daarop dat “[t]he result is an imminent crisis on many fronts. So, somewhere out ahead of us lies a regime change towards a form of governance which is closer to South Africa’s underlying sociological realities.” Die ontwikkeling tot so ’n politieke omgewing hou diepgaande gevolge in vir die plek en rol wat veiligheidsinstellings binne die groter staatkundige bedeling moet vervul.

Om saam te vat:

• State is dominante instellings wat ’n monopolie het op die aanwending van mag en, in bepaalde omstandighede, ook geweld. Wat die gebruik van geweld betref, speel veiligheidsinstellings soos die weermag, polisie, intelligensie en selfs die milisie van die party, ’n deurslaggewende rol.

• Die verswakking van die staat en ontwikkeling van interne bedreigings vir die staat bevorder tendense van ’n magstaat, wat nuwe en veranderende rolle aan veiligheidsinstellings toeken in hulle gebruik van mag en “legitieme geweld”.

• Patrimonialisme en neopatrimonialisme skep ’n omgewing waarin die belang van die “sterk man”, sy elite asook dié van die kliëntebasis, aktief deur die staatstrukture bevorder kan word en waarin veiligheidsinstellings die belang van ’n eksklusiewe groepering selfs met “legitieme geweld” kan bevorder.

• Patrimoniale en neopatrimoniale tendense word al duideliker sigbaar in die Suid-Afrikaanse politiek onder die leierskap van Jacob Zuma.

Met die voorgaande as algemene vertrekpunt geneem, kan die fokus in groter besonderhede geplaas word op die aard van die praktyk wat soms “pretoriaanse politiek” genoem word.

3. Pretorianisme en veiligheidsinstellings se rol in die politiek en die samelewing

Die term pretor kom van die Latynse woord praetor en het die konnotasie van lyfwag, skildwag of beskermheer (vgl. Duvenhage 1994:159–65). Die herkoms van die politieke praktyk van pretorianisme (aanvanklik genoem cohors praetoria) is waar die generaal van die legioene persoonlike wagte aangestel het om sy tent te beskerm. Dit het later ontwikkel tot die sogenaamde pretoriaanse wag – hoofsaaklik gesetel in Rome – en het deel geword van die magspolitiek van die Imperium, waar die invloed van die pretors soms beslissende

120

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

oorwegings was by politieke aanstellings en/of verwydering van individue uit bepaalde ampte.

In meer moderne omstandighede, waar samelewings deur die kragte van veral modernisasie ontwrig is, tree veiligheidsinstellings, dikwels in belang van orde en stabiliteit, tot die politiek toe en vervul ’n rol soortgelyk aan dié van pretors in die Romeinse Imperium. Hierna word in politieke studies verwys as moderne pretorianisme – ’n uitvloeisel van pretoriaanse samelewingstoestande. Onstabiliteit as samelewingstoestand en die strewe na wet en orde binne die groter staatkundige bedeling vorm dikwels die motivering vir vorme van pretorianisme en sekurokratisering. Dit is min of meer wat Suid-Afrika tans ervaar en waarna telkens as dinamiese ekwilibrium of onderbroke ekwilibrium (punctuation) verwys word met vorme van sekurokratisering as uitvloeisel.

Met ’n pretoriaanse samelewing word bedoel:

a society which lacks law, authority and discipline and consensus, where private interests dominate public ones, where there is an absence of civic obligation and duty, where in short political institutions are weak and social forces strong. (Huntington 1965:416)

In samelewings soos hier beskryf, is vlakke van politieke deelname – al die verskillende vorme – geweldig hoog, maar daarteenoor is die strukture wat hierdie deelname moet hanteer, swak ontwikkel. Dit veronderstel patrone van politieke onstabiliteit en voorsien ’n politieke vakuum wat veiligheidsinstellings polities kan oriënteer. Pye (1962:84) beskryf hierdie tendens deur dit te stel dat: “In a disrupted society [...] (the military is) the only effective organized element capable of competing for political power and formulating policy.”

Die betrokkenheid van veiligheidsinstellings op die terrein van die politiek kan, teoreties gesproke, hiervolgens toegeskryf word aan die gebrek of selfs die afwesigheid van doeltreffende politieke instellings in die samelewing. Die veiligheidsomgewing, veral die militêre sy, is telkens in die beste posisie om ’n ondersteuningsrol in omstandighede van politieke onstabiliteit te bied. In uiterste omstandighede is “pretoriaanse politiek” die laaste opsie om revolusie (’n ontploffing van politieke deelname, aldus Huntington 1968:264–334) te keer. Revolusie kan hier as uiterste vorm van politieke onstabiliteit voorgehou word. Sodanige situasies, waarna nou verwys word as die Arabiese Lente, het uitgespeel in state soos Egipte, Tunisië, Algerië, Jordanië en Bahrein (vgl. Greffrath en Duvenhage 2015:377– 94).

Skematies kan die bostaande argument soos volg gerekonstrueer word:

121

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Figuur 4. Sekurokratisering in pretoriaanse samelewings

In ’n omgewing waar pretoriaanse politiek sterk na vore kom, kan veiligheidsinstellings twee vorme van meer konvensionele politieke rolle vervul, naamlik dié van politieke skeidsregter of van staatsbouer. Hierdie rolle word kortliks toegelig.

3.1 Politieke skeidsregter

Hierdie rol word vervul deurdat veiligheidsinstellings (veral die weermag) ’n staatsgreep voltrek, waarna politieke mag onder bepaalde voorwaardes (verkiesings, grondwetlike hervormings, herstel van politieke stabiliteit, ens.) aan ’n burgerlike bewind teruggegee word. ’n Vergelykbare skeidsregtersrol is onlangs tydens die Arabiese Lente in Egipte uitgevoer met die verwydering van die bewind van Mohamed Morsi en die Moslem-broederskap. (Dit is min of meer ook wat onlangs in die Suid-Afrikaanse buurstaat Lesotho gebeur het.) Hierdie uitvloeisel is meestal tydelik, hoewel militêre leiers soms ook tot politieke prosesse kan toetree en dus poog om die mag te behou, soos Peron in Argentinië. Militêre ingryping is gevolglik ’n voorloper tot politieke deelname. In sommige gevalle kan veiligheidsinstellings bydra tot die institusionele ontwikkeling van ’n staatkundige orde en selfs demokratiese staatspraktyke fasiliteer, soos met Charles de Gaulle in Frankryk (1958) tydens die beëindiging van die sogenaamde Vierde Republiek en die daarstelling van die Vyfde Republiek.

3.2 Die weermag as staatsbouer

Huntington (1968:225, 232–3) beskryf die rol van militêre instellings in hierdie opsig as “the guardians and perhaps the purifiers of the existing order”.Hiervolgens definieer militêre instellings ’n omgewing van orde en stabiliteit as vertrekpunt vir die ontwikkeling van politieke instellings. Huntington (1968:239, 242–3)maak die stelling dat “(c)olonels can run a government; students and monks cannot.”Hy voer verder aan:

Unlike a charismatic leader or the leader of a particular social force, the military leaders do not face an insoluble dilemma in the development of political institutions.

122

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

As a group, the military junta can retain power at the same time that they institutionalize it. They can, in a sense, convert military intervention in politics into military participation in politics.

In die vroeë 20ste eeu het Mustafa Kemal deur die weermag se ingryping moderne Turkye tot stand gebring. Die herkoms en ontwikkeling van Westerse staatspraktyke het dikwels ’n sterk gedefinieerde militêre aanloop en geskiedenis gehad waarin laasgenoemde ’n belangrike onderdeel van ’n groter staatsbouproses uitgemaak het.

Bogenoemde rolle (skeidsregter en staatsbouer) kan as histories meer konvensioneel beskryf en aangedui word. Wanneer militêre/veiligheidsinstellings egter gebruik word om die belange van die “sterk man” en sy elite eksklusief te bevorder, word ’n andersoortige vorm van pretorianisme gevestig. Hierdie tendens bied insig in die verstaan van die proses wat hom tans in Suid-Afrika aan die voltrek is.

3.3 Neopatrimoniale pretorianisme5

In omstandighede van ’n verswakkende staat, patrone van politieke en institusionele verval en patrimonialisme en neopatrimonialisme kan veiligheidsinstellings soos die weermag, polisie en intelligensiedienste gebruik (en misbruik) word om die belang van ’n bepaalde elite of groepering in stand te hou, te bevorder en selfs uit te bou. Hierdie praktyk kan as onkonvensioneel beskryf word en word met ’n korrupte staatspraktyk vereenselwig. In hierdie opsig kan veiligheidsinstellings optree as die beskermer van die “sterk man” en ook die “swaardmag” van die staat direk of indirek aanwend teen opponente of bedreigings teen hierdie leier, sy lojaliste en verbandhoudende kliëntekorps. Só word staatsmag, met inbegrip van regerings- en regimemagte, aangewend om persoonlike belange te beskerm en te bevorder. Dit kan geskied deur praktyke soos die ondermyning van politieke instellings, korrupsie, omkopery, nepotisme, aanstelling van vriende, begunstiging en verduistering. Vandaar die term neopatrimoniale pretorianisme.

Hierdie praktyke kan in so ’n mate gevestig en geïnstitusionaliseer raak dat die staat die kenmerke van ’n kleptokrasie kan vertoon. Hierdie staatsvorm is een waar die owerheid se amptenare hulle eie finansiële belang direk bevorder; in die geval van Suid-Afrika is dit iets waarvan Jacob Zuma en sy familienetwerke en -belange beskuldig word (vgl. Johnson 2015:45–9). Veiligheidsinstellings kan in hierdie opsig optree as borg en beskermheer van praktyke soos dit met “korrupte” state vereenselwig word.

3.4 Om saam te vat

• Die politieke rol van veiligheidsinstellings is histories bekend, hoogs ingewikkeld en kan verskeie praktyke veronderstel.

• Pretoriaanse samelewingstoestande bevorder die moontlikheid van ingrypings deur veiligheidsinstellings op die terrein van die politiek en die staat.

• Histories-konvensioneel kan veiligheidsinstellings in die algemeen twee soorte rolle vervul, te wete dié van politieke skeidsregter of dié van staatsbouer.

• In omgewings van ’n verswakkende staat en patrimoniale en neopatrimoniale tendense kan veiligheidsinstellings egter as beskermheer optree van ’n korrupte staat, asook van optrede wat met sodanige staatspraktyk verbind kan word.

123

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Met voorgaande as ontledingsraamwerk val die fokus vervolgens op die toepassing van hierdie politieke praktyk binne die Suid-Afrikaanse konteks.

4. Sekurokratisering van die huidige staatkundige bestel in Suid-Afrika?

4.1 Die politieke omgewing in 20156

Verskeie onlangse bydraes, asook die politieke ontledings van talle, selfs uiteenlopende, ontleders, beklemtoon die opbou na die een of ander politieke krisis.7 Uitsprake van politieke elites en meningsvormers soos Moeletsi Mbeki (“I can predict when South Africa’s ‘Tunisia Day’ will arrive”); Zwelinzima Vavi (“Ticking time bomb waiting to explode”); en The Economist (“Cry, the beloved country”) beklemtoon die onsekere politieke omgewing en onbekende dinamika wat tans voorsien word. ’n Kombinasie van veranderlikes in die Suid- Afrikaanse politieke omgewing skep tans ’n situasie wat vroeër in die artikel as onderbroke ekwilibrium beskryf is. Hiervolgens word relatief lang periodes van orde en stabiliteit (’n status quo) vervang met korter dinamiese en epogmakende momente waar ’n bestaande orde radikaal verander word om ’n nuwe orde tot stand te bring. Die aanduidings is daar dat Suid-Afrika tans so ’n fase van verandering betree, en die makrodinamiese faktore kan skematies soos volg voorgestel word:8

Figuur 5. Makrotendense in die Suid-Afrikaanse staatsbestel

Die onlangse afdanking van Nhlanhla Nene as minister van finansies het ’n ongekende dinamika in die politieke ekonomie van die land veroorsaak wat belyn is met bogenoemde

124

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

tendens wat vroeër as “onderbroke ekwilibrium” beskryf is. Die voortslepende studenteprotes en soms gewelddadige opstande onder die vaandel van #feesmustfall het as uitvloeisel gehad versterkte sekurokratisering en bewysgrond dat die Suid-Afrikaanse samelewing toenemend as pretoriaans (soos vooraf gekonseptualiseer) beskryf kan word.

Uit die voorgaande is dit duidelik dat ’n kombinasie van politieke, ekonomiese en sosiale faktore die politieke omgewing gaan destabiliseer en tans beslag gee aan ’n politieke omgewing wat vroeër in die artikel as pretoriaanse samelewingstoestande aangedui is. Die huidige ontplooiing van die weermag (saam met die SAPD) in gebiede waar xenofobiese geweld onlangs voorgekom het, asook operasie Fiela-Reclaim,9 bevestig tendense van sekurokratisering as uitkoms van toenemende sosiale onstabiliteit in Suid-Afrika. (Hou egter in gedagte dat ooreenkomstig die Verdedigingswet 24 van 2002 (Artikel 19) die weermag (in opdrag van die president) personeel kan stuur om die SAPD te ondersteun in die handhawing van wet en orde. Hieroor moet die president die parlement egter inlig.) Hoewel binne die raamwerk van die wet, kan hierdie optrede met krisis- (pretoriaanse) omstandighede verbind word en is veral in die media kommer uitgespreek dat daar soms buite die voorgeskrewe mandaat gehandel word.

Kragtens die voorgaande matriks is dit duidelik dat ’n samespel van dinamiese kragte die Suid-Afrikaanse politieke omgewing neem na kwadrante B, C en D, wat pretoriaanse politiek al meer moontlik maak. Die wesenlike vraag is egter hoe die veiligheidsinstellings gaan reageer op ’n toenemend onstabiele samelewingsorde wat in dinamiese ekwilibrium vasgevang is. Twee instellings wat vir doeleindes van hierdie studie uitgesonder word, is die intelligensiedienste en die SAPD.10 Skematies kan die plek van hierdie instellings binne die groter institusionele veiligheidsraamwerk soos volg voorgestel word:

Figuur 6: Skematiese uiteensetting van die sekerheidsinstellings

4.2 Sekurokratiseringstendense (die Intelligensiediens)

Vir ’n deeglike perspektief op die toekoms van sekurokratisering binne die intelligensie- omgewing moet ’n kort historiese perspektief ontwikkel word waarin bepaalde tendense blootgelê kan word as grondslag vir ’n projektering vir die toekoms. Die historiese konteks

125

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

van sekurokratisering met spesifieke verwysing na die Intelligensiediens word kursories weergegee in ’n poging om die ontwikkelingslyn hiervan te rekonstrueer.

4.2.1 Die periode voor 1990

Vanaf die 1970’s, in ’n omgewing van politieke onstabiliteit (die Soweto-opstand, die noodtoestand en die onderskeie grens- en bosoorloë), het veiligheidsinstellings soos die polisie, weermag en intelligensiediens hulle invloed in die politieke omgewing laat geld. Dit het ontwikkel in die sogenaamde veiligheidsbestuurstelsel wat tydens die 1980’s ’n prominente besluitnemingstruktuur ook vir politieke sake geword het. Die werk van Philip Frankel, Pretoria’s praetorians (1984), gee die toedrag van sake volledig weer.

Met die onderhandelingsproses van die 1980’s en die politieke oorname van voormalige president F.W. de Klerk is die konsep van die “totale aanslag” vervang met die soeke na politieke antwoorde binne die raamwerk van demokrasie soos ingebed in ’n regstaatidee. ’n Proses van demilitarisering en die plasing van veiligheidsinstellings onder burgerlike beheer was deel van die onderhandelingsproses en om vir die 1994-verkiesing voor te berei. Dit het die weg gebaan vir ’n betreklik vry en regverdige verkiesing en die totstandkoming van ’n regering van nasionale Eenheid (voortaan RNE).

4.2.2 Die RNE: 1994–1998

Die tydperk direk na die verkiesing en die RNE is gekenmerk deur die integrasie van diverse instellings, uit die apartheidsverlede en alternatiewe strukture, in geïntegreerde nasionale strukture en burgerlike beheer oor die weermag soos gereël deur die Witskrif op Verdediging van 1996. Sentrale vertrekpunte binne hierdie denkpatroon post-1994 het die volgende behels: politieke neutraliteit; ’n balans tussen geheimhouding en deursigtigheid; demokratiese oorsig; wetgewende raamwerke; asook goeie regeerkundige, bestuurs- en administratiewe praktyke. Dit het ook betrekking op gesonde geïnstitusionaliseerde burgerlik-militêre verhoudinge (of burgerlike beheer oor die weermag) soos gereël deur die Witskrif op Verdediging van 1996. Die regstaatidee met gesonde demokratiese praktyke het tydens hierdie fase as norm gedien. Met die beëindiging van die RNE en die oorname van Thabo Mbeki as president is ’n nuwe fase betree waarin veiligheidsinstellings in ander strukture geplaas sou word.

4.2.3 Thabo Mbeki: 1999–2003

Die tydperk van 1999 tot 2003 is gekenmerk deur sentralisering en versterkte politieke beheer oor veiligheidsinstellings. Die belangrikste gevolg hiervan was die totstandkoming van ’n onafhanklike ministerie van intelligensie (onafhanklik van die Departement van Justisie) en die hersiening van die White Paper on Intelligence teen die agtergrond van ’n herwaardering en herbeoordeling van die veiligheidsituasie in Suid-Afrika. Gedurende hierdie tydperk is die Intelligensie-akademie (SANAI) ook tot stand gebring in ’n poging om meer vermoë te skep en is die Presidential Intelligence Support Unit (PISU) in die lewe geroep om die president en kabinet oor veiligheidsaspekte te adviseer. Die veiligheidsomgewing se rol en invloed het in hierdie tyd vergroot met die sentralisering van mag en vermoëskepping as sentrale fokuspunte. ’n Raak voorbeeld hiervan is Projek Avani, waarvolgens die Mbeki-regering “politieke intelligensie” oor faksiegevegte (veral die Zuma- Mbeki-magstryd) ingesamel het, met die fokus op individue soos Saki Macozoma (sakeman en korporatiewe leier) en ander rolspelers. Hierdie gevalle beklemtoon dat tendense van sekurokratisering reeds in hierdie tydperk na vore begin tree het.11 Dit was die omgewing waarin minister Ronnie Kasrils beheer van die intelligensieportefeulje geneem het.

126

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

4.2.4 Ronnie Kasrils: 2004–2008

Die fase onder Ronnie Kasrils staan in die teken van ’n herbeoordeling van die sekuriteitsomgewing (die ministeriële hersieningskommissie onder leiding van Joe Matthews), die opskorting van die PSU en die vestiging van intelligensiestrukture (bestuur en bevel) weg van ander instellings soos die polisie en weermag en onder beheer van veral partykaders. Van den Berg (2014:135) beskryf hierdie fase soos volg: “This period reflects a reverse change as observed from the previous period, namely in moving from a low tendency of intelligence to intervene in politics to that of a high tendency of intelligence to intervene in politics and from a high political intervention in intelligence towards low political intervention.” (Vgl. ook Africa (2012) vir die evolusie van beleid binne die intelligensie- omgewing tussen 1994 en 2009.) Dit was die toedrag van sake op die vooraand van die oorname van Jacob Zuma en die herroeping van Thabo Mbeki as president van Suid-Afrika.

4.2.5 Jacob Zuma: 2009–2015

Die manier waarop Jacob Zuma die mag bekom het, die terugroep van Thabo Mbeki as president, en ’n onstabiele party-omgewing het ’n “politieke suiwering” genoodsaak (voorgehou as “transformasie”). Dit was een van die belangrike terreine waarop Zuma sy mag en invloed bykans onmiddellik laat geld het en wat gevolglik die grondslag gelê het vir die oorname en konsolidering van ander magsbasisse. Nie een van die ministeriële hersieningskommissie se aanbevelings is aanvaar nie en Siyabonga Cwele (’n vertroueling van Zuma) is as minister van intelligensie aangestel. Ingrypende herstrukturering het gevolg in die tydperk 2009 tot 2013. ’n Nuwe struktuur moes verskeie instellings konsolideer, waaronder die National Intelligence Agency (NIA), South African Secret Service (SASS), South African National Academy for Intelligence (SANAI), National Communication Centre (NCC), Office of Interception Centre, en Electronics Communications Security (COMSEC) (Van den Berg 2014:136-137). Met nuwe wetgewing kragtens die General Intelligence Laws Amendment Act (nr. 11 van 2013) is mag verder gesentraliseer. Sodoende het sowel ontleders as die media die niedemokratiese, en by implikasie niegrondwetlike, aard van die sekurokratiseringstendense begin uitwys. Skematies kan hierdie tendens soos volg voorgestel word:

Figuur 7. Die sekurokratiseringstendens onder Jacob Zuma

127

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

4.3 Om saam te vat

Ná die bewindsoorname in 1994 was daar tot 1999 ’n sterk tendens van demokratisering waar intelligensie-instellings (wetlik en andersins) onder burgerlike en demokratiese beheer geplaas is. Na 1999 het faktore soos die sentralisering en konsolidering van mag, die oorsigrol van Luthuli-huis en ’n toenemend niedemokratiese leierskapstyl begin dui op ’n algemene niedemokratiese tendens. Sekurokratisering en die sentralisering van mag was aan die orde met al meer tekens van die politieke praktyk wat vroeër in die artikel as neopatrimoniale pretorianisme uitgewys is.

5. Sekurokratiseringstendense (die SAPD)

Die sentralisering van mag, asook patrone van die militarisering binne die SAPD, het sedert die bewindsoorname van Jacob Zuma ook sterker na vore gekom. In ’n politieke bedeling waar norme van die regstaat en demokrasie geld, is die polisiediens uiteraard onderhewig aan uitgebreide wetgewing, regulasies, asook kontroles soos die Handves vir Menseregte en etiese kodes. Hulle optredes is daarby ook onderworpe aan parlementêre-oorsigfunksies. Hoewel ook onder burgerlike en parlementêre toesig, word die weermag (soos die SAPD) ondermyn deur neopatrimoniale neigings. Die weermag het egter toegang tot gesofistikeerde toerusting en wapentuig en in samehang met die SAPD (artikel 19 van die Verdedigingswet van 2002) in opdrag van die president beskik hierdie instellings oor uitgebreide regte en magte om “legitieme geweld” binnelands uit te voer.

In die lig van bostaande beteken die militarisering van die polisiemag andersoortige reëls met inbegrip van presidensiële sanksie vir optredes en makliker toegang tot magsmiddele en toerusting om konfliksituasies gewelddadig te kan hanteer. In ’n omgewing van ’n verswakkende staat waar neopatrimoniale praktyke sterker uitstaan, soos tans in Suid-Afrika die geval is, laat dit groot ruimte vir die misbruik van mag. Die militarisering van die polisie veronderstel gevolglik die aanwend van militêrgerigte mag (of dan geweld) as meganisme om interne konfliksituasies te bestuur. Dit skep binne hierdie raamwerk gevolglik ook ruimte vir die wanaanwending van staatsmag vir uitsluitlike politieke belang.

Kraska (2007:501–13) identifiseer in hierdie verband vier kriteria waaraan die mate van die polisiemag se militarisering gemeet kan word:

 materiële aanwysers – die toewysing en gebruik van middele en toerusting  kulturele aanwysers – militêre voorkoms, tradisies en optredes  organisatoriese aanwysers – die soort bevel- en beheerstruktuur, elites en spesialiseenhede, asook rangstrukture en manier van beplanning  operasionele aanwysers – die gebruik van intelligensie, asook gesamentlike optredes van die weermag en polisie.

Wanneer bogenoemde kriteria op die Suid-Afrikaanse konteks toegepas word, moet die onderstaande punte uitgelig word.

5.1 Intelligensiegeleide polisiëring

Die eerste tendens hang ten nouste saam met ’n paradigmatiese skuif weg van ’n nasionale misdaadbekampingstrategiena ’n nasionale misdaadvoorkomingstrategie (vgl. Duncan 2015:7–8). In die misdaadsvoorkomingstrategie speel die Misdaadintelligensie-afdeling van

128

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

die SAPD ’n besliste sentrale rol. Hierdie afdeling, waarvan die omstrede Richard Mdluli die hoof was, funksioneer in ’n omgewing wat sterk vereenselwig word met geheimhouding en gebrekkige deursigtigheid, die gebruik van betaalde informante, en wat veral in die media met dirty tricks en politieke rolspel vereenselwig word (vgl. Duncan 2014:3–11). Hoewel soortgelyke praktyke binne demokratiese bedelings wêreldwyd aangetref word, is dit veral die regsontduiking/-vermyding van die “sterk manne” van die Suid-Afrikaanse politiek, onder wie Jacob Zuma, Ace Magashule, Supra Muhamopelo, Tony Yengeni en Richard Mduli (om enkeles te noem) wat kommer wek en die indruk laat dat “sterk manne” verhewe is bo die wet en die reg. Die wyse waarop die Marius Fransman-voorval (ANC-leier in die Wes-Kaap wat aan seksuele teistering van ’n kollega beskuldig word, tot dusver hanteer is, beklemtoon hierdie tendens.) John Block (Noord-Kaapse ANC-leier) se hantering skyn ’n uitsondering op die algemene reël te wees. (Block staan tans tereg op verskeie klagtes van korrupsie.)

5.2 Die vestiging en/of bedryf van paramilitêre instellings

Verskeie elite- en/of spesialiseenhede wat fokus op die handhawing van wet en orde, het oor die afgelope tyd as magsinstrumente gevestig geraak (vgl. Duncan 2015:8). Sommige van hierdie paramilitêre instellings dateer selfs uit die tydperk voor 1994.

• Special Task Force (STF): Hierdie spesialis- (elite-) eenheid, ook bekend as die Taakmag, is reeds in 1983 gestig. Hierdie struktuur, wat binne die groter raamwerk van die veiligheidsbestuurstelsel van daardie tyd gevestig is, word vandag steeds aangewend vir terroristebedreigings, spesiale reddingspogings, gyselaardramas en ander belangrike en hoëprofielsake (Duncan 2015:9). Hierdie eenheid beskik oor uitsonderlike vaardighede en toerusting en het ’n militêre voorkoms asook ’n militêre bevel- en beheerstruktuur.

• National Intervention Unit (NIU): Sedert die totstandkoming daarvan in 2002/2003 word hierdie spesialiseenheid gebruik om medium- tot hoëveiligheidsrisiko’s te hanteer. Hulle word ook aangewend by bendegeweld, plaasaanvalle, taxigeweld, bankrooftogte en openbare geweld (Duncan 2015:9–10).

• Tactical Response Team (TRT): Hierdie gespesialiseerde en intelligensiegedrewe diens fokus, soos die NIU, op medium- tot hoërisikosituasies en meer spesifiek op misdaad- en skarebeheer (Duncan 2015:9–10).

Die mate waartoe al drie bogenoemde instellings in samehang opgetree het by Marikana, is ’n aanduiding van die vlakke van sekurokratisering binne hierdie spesifieke konteks.

5.3 Die sentralisering van mag

’n Sekuriteitsnalatenskap van die Wêreldsokkerbeker van 2010 is die National Joint Intelligence and Operational Structure (Natjoints), wat funksioneer onder die leiding en voorsitterskap van die SAPD.Dit behels die koördineerdersliggaam vir die polisie, intelligensiestrukture, asook artikel 9–instellings, waaronder die Onafhanklike Verkiesingskommissie, die Nasionale Vervolgingsgesag, Eskom en verskeie staatsdepartemente. Veiligheidsoptredes op nasionale en provinsiale vlak word hier beplan en strategies gekoördineer. Hierdie instelling bestuur die koördinasie van eenvormige en doelmatige wetstoepassing ten tye van krisis – situasies met ’n bepaalde sekuriteitsfokus. Hierdie instelling is onlangs aangewend in omstandighede waar die openbare orde in gedrang was tydens studentebetogings wat na die parlement geëskaleer het. Hierdie tendens beklemtoon die noodsaak om veiligheidsinstellings te sentraliseer en te koördineer ten einde openbare orde en sekuriteit te handhaaf en dui ook op die algemene sekurokratiseringstendens binne die Suid-Afrikaanse politiek.

129

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

5.4 Die gebruik van militêre range

Kort ná 1994 was daar ’n doelbewuste strategie om die SAPD te demilitariseer en ’n burgerlike diens te vestig waarin die filosofie van gemeenskapspolisiëring prakties volvoer is. Sedert Zuma die bewind oorgeneem het, het Bheki Cele (toe kommissaris van polisie) burgerlike range afgeskaf en op 1 April 2010 militêre range heringestel. Dit was ’n regstreekse aanduiding van die terugkeer na ’n militêre kultuur, etos en simboliek soos vereenselwig is met die polisiemag voor 1994.

Gemeet aan die aanwysers soos vroeër aangedui, is dit duidelik dat die SAPD besig is om te militariseer (ten minste wat sekere aspekte betref). Hierdie tendens is in ooreenstemming met soortgelyke ontwikkelings by ander veiligheidsinstellings, waaronder die Intelligensiediens. Hiervan getuig duidelike tendense van sentralisering en militarisering, asook die konteks van intelligensiegeleide polisiëring. Ontwikkelings binne die SAPD bevestig die groter tendens van die Suid-Afrikaanse staatkundige bestel se sekurokratisering. ’n Polisiemag met militêre eienskappe gelei deur intelligensiehandelinge en gebaseer op ’n filosofie van misdaadvoorkoming is besig om toenemend gevestig te raak.

Dit is duidelik dat die politieke omgewing toenemend disfunksioneel en onstabiel raak weens tendense van institusionele verval, diensleweringsproteste, korrupsie en nepotisme, asook konflik binne die drieledige alliansie en die gebrek aan leierskap. Die reaksie hierop is toenemende sekurokratisering as teenvoeter vir patrone van politieke onstabiliteit met eiesoortige uitdagings vir die burgerlike samelewing en demokratiese praktyke. In die lig hiervan is daar met rede kommer oor die konsolidering van Suid-Afrika se demokrasie en die plek wat veiligheidsinstellings hierbinne inneem.

6. Suid-Afrika: demokratiese konsolidering, of neopatrimoniale pretorianisme?

Uitgaande van die vertrekpunt dat Suid-Afrika in ’n fase van dinamiese ekwilibrium verkeer, gaan die volgende vier tot vyf jaar bepalend wees vir politieke stabiliteit en hoe die regstaatidee op letterlik elke terrein van die groter samelewing uitspeel. Gaan die demokrasie suksesvol gekonsolideer word of gaan die staat in ’n niedemokratiese rigting beweeg?

Demokratiese konsolidering behels ’n proses waar demokratisering en die vestiging van demokratiese waardes onomkeerbaar is en waar die burgery volledig inkoop op die regstaatidee en die toepassing daarvan.12 Hiervolgens kan die mate van politieke konsolidering veral aan die volgende kriteria gemeet word:

 die ontwikkeling van ’n vry en sterk burgerlike samelewing  die daarstel van ’n outonome “politieke samelewing” met genoegsame “samelewingsbeheer” oor die strukture van die staat  relevante politieke akteurs se onderwerping aan die oppergesag van die reg wat burgerlike vryhede beskerm  ’n staatsadministrasie wat deursigtig en verantwoordelik funksioneer  ’n gevestigde en geïnstitusionaliseerde ekonomie waarin ’n markekonomie en die privaatbesit van produksiefaktore prominent figureer.

(Vgl. Linz en Stepan 1996; O’Donnell 1996.)

Indien Suid-Afrika se politieke bestel aan bostaande kriteria gemeet word, lyk die uitkoms nie so gunstig nie. Soos reeds aangedui, beklemtoon ’n aantal faktore binne die groter

130

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

politieke regime ’n tendens weg van demokratiese konsolidering in die rigting van dedemokratisering.

Regimefaktore wat teen demokratiese konsolidering werk, sluit in:

 ’n verswakkende staat en ’n meer uitgebreide rol wat die party (Luthuli-huis) aanneem  laer vlakke van institusionele politieke deelname (gemeet aan die verkiesings) en hoër vlakke van nie-institusionele deelname (protesoptogte, stakings, verset en vandalisme)  ’n toenemende onvermoë om dienste te lewer (behuising, water, elektrisiteit, onderwys en gesondheid)  gebrekkige sosiale kohesie soos dit na vore kom in ’n etniese en rassebewussyn, xenofobie, vigilantisme, ryk-arm-gaping en misdaad  beperkende vooruitsigte vir ekonomiese groei en ontwikkeling weens eskalerende staatskuld, onstabiele handelsbalanse, arbeidsonstabiliteit en rekonfigurasie in die arbeidsomgewing  ’n revolusionêre politieke benadering (in navolging van die nasionaal-demokratiese- revolusie-idee) wat niedemokratiese waardes vooropstel  ’n rekonfigurasie van die politieke spektrum, ’n politieke skuif na links, met prominente akteurs soos die EFF en Numsa met andersoortige interpretasies van die Grondwet en die (her)verdeling van produksiefaktore.

(Vgl. Duvenhage 2014a:1–29; 2014b:1–28 vir die volledige beredenering wat tot hierdie gevolgtrekkings gelei het.)

Hier is die belangrike vraag hoe veiligheidsinstellings hulleself in hierdie verband gaan plaas. Dit geld veral wanneer en waar politieke druk geplaas word op die “sterk man”, sy politieke elite en kliëntekorps. Verskeie strategiese opsies bestaan vir die veiligheidsbedeling in hierdie verband, soos hier onder uiteengesit.

6.1 Scenario 1: Demokratiese konsolidering

Die norm by demokratiese konsolidering is ’n binnelandse-intelligensie-buro en ander veiligheidsinstellings wat funksioneer binne die konteks van demokratiese waardes (die oppergesag van die reg; nie verpolitisering nie; parlementêre oorsig en deursigtigheid) sover prakties moontlik. Dit is die ideaal en moet nagestreef word ongeag moontlike uitdagings. Dit sal neerkom op die konsolidering van die demokrasie en onderliggende waardestelsel in Suid-Afrika. Tans dui faktore in die groter politieke omgewing en staatkundige bestel egter op ingrypende beperkings in die konsolidering van demokratiese instellings en ’n meer uitgebreide politieke rol vir veiligheidsinstellings.

6.2 Scenario 2: Politieke betrokkenheid en inmenging

Sekurokrate se hande (selfs binne gevestigde demokrasieë) is selde heeltemal skoon en politieke betrokkenheid en inmenging is so oud soos die staat self. Wanneer dit egter die punt bereik van regstreekse “politieke aanstellings”, dirty tricks en die ondermyning van demokratiese instellings (soos tans met artikel 9-instellings), word dit problematies en bedreig dit die grondbeginsels van die regstaatidee en verbandhoudende grondwetlike en demokratiese praktyke. Hierdie tendens kan die terrein voorberei vir politieke polisiëring en in die ekstreem as voorspel dien tot wat as ’n polisiestaat voorgehou kan word. Hierdie scenario blyk die huidige stand van sake in Suid-Afrika te wees, teen die agtergrond van

131

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

pretoriaanse samelewingstoestande, sentralisering van mag en neopatrimoniale tendense met as fokus ampte soos die presidentskap en groter veiligheidsinstellings. Tendense binne die SAPD en Intelligensiediens is voorbeelde in hierdie verband.

6.3 Scenario 3: ’n Polisiestaat

Die uiteindelike polisiestaat is meestal outoritêr, hoewel nie alle state in dieselfde mate nie, waar grondwetlike en demokratiese waardes opgeoffer word vir staatkundige praktyke wat nasionale sekuriteit (staatsveiligheid) vooropstel. Tendense van sentralisering en militarisering is in hierdie scenario aan die orde van die dag. In die uiterste geval kan staatspraktyke ontwikkel met ’n vorm van totalitarisme waarin die staat poog om alle vryhede van die burgery te beheer en waar geen onderskeid tussen die staatlike en die niestaatlike terreine van die samelewing bestaan nie. Totalitêre state word meestal vereenselwig met ’n onafhanklike staatsveiligheidstruktuur wat waardes en skaars middele uit eie reg kan toewys. Voorbeelde in hierdie verband (sommiges histories) sluit in Oos-Duitsland, die USSR en Nazi-Duitsland as bedelings wat met ’n totalitêre staatspraktyk verband hou, terwyl Suid-Afrika tydens apartheid as ’n outoritêre vorm van ’n polisiestaat beskou kan word. Eietydse voorbeelde in hierdie verband sou China, Noord-Korea, Kuba, Iran en selfs Rusland kon insluit.

6.4 Scenario 4: Korrupte staat en neopatrimonialisme

Hierdie staatspraktyk verteenwoordig die ergste scenario en weerspieël die aard en wese van sommige state in Afrika waar vorme van neopatrimonialisme die weg baan vir daardie toestand wat vroeër in die artikel as kenmerkend van korrupte state uitgewys is. (Neopatrimonialisme kom volgens Bratton en Van de Walle 1998:61–3 uitgebreid in Afrika voor en manifesteer prominent in minstens 40 state.) Dit verwys veral na state waar korrupsie geïnstitusionaliseer is en waar pretoriaanse kragte die belang van geselekteerde leiers en groepe beskerm en bevorder ten koste van die algemene belang (neopatrimoniale pretorianisme).

Wanneer die Suid-Afrikaanse situasie beoordeel word, is dit duidelik dat politieke betrokkenheid en inmenging tans wel aan die orde van die dag is. Hoewel elemente van ’n polisiestaat geïdentifiseer kan word en politieke tendense en trajekte van die politieke institusionalisering van veiligheidsinstellings hierdie tese kan steun, kan die huidige bedeling nog nie volledig binne hierdie betrokke scenario geklassifiseer word nie. Dit is wel kommerwekkend dat die elemente van neopatrimoniale pretorianisme veral tydens die Zuma-administrasie sterker na vore getree het. Hierdie situasie word bevestig deur die volgende ontwikkelings: die aanstelling van lojaliste om strategiese posisies binne die raamwerk van veral die sekerheidskluster te bestuur; suiweringsprosesse om van opponente ontslae te raak; en die ondermyning van staatsinstellings wanneer die belang van die “sterk man” bedreig sou word. Hier is die behandeling van die openbare beskermer ’n treffende voorbeeld. Sodanige patroon bedreig ook die konsolidering van demokratiese waardes en die fondamente waarop die rasionaal vir die regstaat gevestig is.

Skematies kan hierdie tendensbepaling soos volg voorgestel word:

132

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Figuur 8. Scenariomatriks vir die sekurokratisering van die staatkundige bestel

7. Ten slotte: Evaluerende perspektiewe

Die sekurokratisering van die staatkundige bedelings soos Suid-Afrika dit tans ervaar is nie ’n nuwe tendens binne die Suid-Afrikaanse, Afrikaïese en selfs wêreldpolitiek nie. Tydens die bewind van Jacob Zuma het die tendens binne die Suid-Afrikaanse konteks skerper na die oppervlak gekom en is dit veral waarneembaar binne die raamwerk van die intelligensiedienste en die SAPD. Dit is of die SANW meer op die agtergrond staan, maar wel onlangs ontplooi is waar xenofobiese geweld buite beheer geraak het. Sodanige situasie is veral die tendens van neopatrimoniale pretorianisme wat elemente van ’n korrupte staat weerspieël en as uiters kommerwekkend beskou kan word.

Tans kan die veiligheidsinstellings se rol beskryf word as een van politieke inmenging waar die instellings ’n beperkte en gekwalifiseerde pretoriaanse funksie vervul. Dit word duidelik

133

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

dat die party, staat en “sterk man” se belange toenemend vervleg en geïntegreer raak, wat differensiëring op hierdie vlakke moeilik maak. Met hierdie vervlegting in gedagte word dit moeilik om te onderskei tussen die staatlike (die grondwet; politieke stelsel; party ens.) en die niestaatlike (burgerlike instellings soos kerk; skool; universiteit; korporatiewe instellings ens.) Hierdie vervlegting (binne ’n neopatrimoniale konteks) kan negatief inwerk op die konsolidasie van die Suid-Afrikaanse demokrasie. Hierteenoor blyk ’n proses van dekonsolidering binne die Suid-Afrikaanse demokratiese bestel.

In ’n omgewing wat polities, ekonomies en sosiaal al onstabieler raak, is die groot vraag hoe veiligheidsinstellings hulleself gaan posisioneer en wie se of watter belang vooropgestel gaan word. Wanneer omstandighede toenemend revolusionêr raak – soos tans die geval blyk te wees – en die staat en politieke stelsel die sentrale fokus raak, is ’n polisiestaat met ’n meer dominante pretoriaanse rol vir veiligheidsinstellings ’n definitiewe scenario. Wanneer die rol van die “sterk man” en sy netwerke, soos geïnstitusionaliseer binne die raamwerk van die staat, regime en party, die voorwerp van beskerming word is die voorland ’n vorm van neopatrimoniale pretorianisme. Hierdie praktyk is nie onbekend in Afrika nie en voorbeelde hiervan sluit in Zimbabwe en die Demokratiese Republiek van die Kongo.

Bogenoemde tendens hou ’n regstreekse bedreiging in vir die beginsel van die regstaat, demokratiese praktyke asook die konsolidering van sodanige praktyke. Die volgende vyf jaar, en veral die 2019-verkiesing, gaan bepalend wees vir die manier waarop, en die feit of, die demokratiese bestel gaan konsolideer, en vir die plek en rol wat die veiligheidsinstellings in hierdie verband gaan vervul. Binne die raamwerk van onderbroke ekwilibrium is verskeie scenario’s egter moontlik. Dit is duidelik dat ’n beslissende vier tot vyf jaar Suid-Afrika voor die deur lê wat ongetwyfeld die rigting van die toekoms op langer termyn gaan bepaal. Die plaaslike verkiesing van 2016 en hoe veiligheidsinstellings aangewend word, kan ’n belangrike rigtingwyser wees vir die manier waarop die staat in die toekoms veiligheidsinstellings gaan plaas en aanwend.

Bibliografie

Africa, S.E. 2012. The policy evolution of the South African Security Sector: lessons and challenges. Geneva: Centre for the Democratic Control of Armed Forces (GCDCAF). (Policy paper, no. 33).

Bratton, M. en N. van de Walle. 1997. Democratic experiments in Africa: Regime transitions in comparative perspective. Cambridge: Cambridge University Press.

Calland, R. 2013. The Zuma years: South Africa’s changing face of power. Kaapstad: Zebra Press.

Clapham, C. 1986. Third world politics: An introduction. Londen: Croom Helm.

Cronjé, F. 2014. A time traveller’s guide to our next ten years. Kaapstad: NB-uitgewers.

Duncan, J. 2014. The rise of the Securocrats: The case of South Africa. Johannesburg: Jacana.

—. 2015. Serve and protect? Konsepverslag geskryf vir die United Front wat handel oor polisiegeweld tydens protesaksie. Ongepubliseer. In artikelskrywer se argief.

134

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Du Plessis, L.J. 1941. Die moderne staat. Stellenbosch: Pro Ecclesia.

Du Preez, M. 2014. A rumour of spring: South Africa after 20 years of democracy. Kaapstad: Zebra Press.

Duvenhage, A. 1994. Die transformasie van politieke instellings in oorgangstye: ’n Rekonstruksie, interpretasie en evaluasie van S.P. Huntington se teoretiese bydrae. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Universiteit van die Oranje-Vrystaat.

—. 2014a. Die postverkiesingsomgewing: ’n Perspektief vir die Afrikaner en die Afrikanerbond. Potchefstroom: Afrikanerbond.

—. 2014b. Suid-Afrika na 20 jaar van demokrasie: Ideologiese vertrekpunte en demokratiese konsolidasie (grondwetlike krisis?). Potchefstroom: Afrikanerbond.

Economist, The. 2012. Cry the beloved country / Over the rainbow. 20 Oktober, ble. 22–4.

Frankel, P.H. 1984. Pretoria’s praetorians: Civil-military relations in South Africa. Londen: Cambridge University Press.

Greffrath, W.N. 2015. State dysfunction: the concept and its application to South Africa. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Noordwes-Universiteit (Potchefstroom).

Greffrath, W.N. en A. Duvenhage. 2013. The Arab spring: Societal and institutional insights for the South African context. Botswana Journal of African Studies, 27(2):378–97.

Grundy, K.W. 1988. The militarization of South African politics. New York: Oxford University Press.

Habib, A. 2013. South Africa’s suspended revolution: Hopes and prospects. Johannesburg: Wits University Press.

Heywood, A. 2013. Politics. New York: Palgrave Macmillan.

Huntington, S.P. 1965. Political development and political decay. World Politics, 17(2):386–430.

—. 1968. Political order in changing societies. Londen: Yale University Press.

Johnson, J.J. (red.). 1962. The role of the military in underdeveloped countries. Princeton, NJ: Princeton University Press

Johnson, R.W. 2015. How long will South Africa survive: The looming crisis. Kaapstad: Jonathan Ball.

Kraska, P. 2007. Militarisation and policing – its relevance to 21st century policing. Policing, 1(4):501–13.

Linz, J.J. en A.C. Stepan. 1996. Toward consolidated democracies. Journal of Democracy, 7(2):14–33.

135

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Mazrui, A.A. 1995. The blood of experience: The failed state and political collapse in Africa. World Policy Journal, (9)1:28.

Migdal, J.S. 1988. Strong societies and weak states: State-society relations and state capabilities in the Third World. Princeton, NJ: Princeton University Press.

O’Donnell, G. 1996. Illusions about consolidation. Journal of Democracy, 7(2):34–51.

Palmer, M. 1989. Dilemmas of political development. Itasca, IL: Peacock.

Parson, R. 2013. Zumanomics revisited: The road from Mangaung to 2030. Johannesburg: Jacana.

Poggi, G. 1990. The state: Its nature, development and prospects. Cambridge: Polity Press.

Pye, L.W. 1962. Armies in the process of political modernization. In Johnson (red.) 1962.

Right2Know Campaign. 2013. Secret state of the nation report. http://www.rzk.org.za. (Julie 2015 geraadpleeg).

Tilly, C. 1975. The formation of national states in western Europe. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Van den Berg, M.A. 2014. The intelligence regime in South Africa (1994–2014): An analytical perspective. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Noordwes-Universiteit (Potchefstroom).

Weber, M. 1947. The theory of social and economic organisation. Vertaal deur T. Parsons. New York: Oxford University Press.

Eindnotas

1 Jacob Zuma was bykans 20 jaar lank ’n intelligensiehoof van die ANC in die periode voor 1994, en dit het noodwendig sy filosofie en praktyk van politieke leierskap en staatsbestuur beïnvloed. Tydens sy politieke oorname by Polokwane (2009) en onder sy presidentskap het veiligheidsinstellings ’n deurslaggewende rol begin speel.

2 Die artikel ondersoek die geldigheid en meriete van gebeure en tendense wat dui op die sekurokratisering van die Suid-Afrikaanse staatkundige bestel. Hoewel hier verwys word na die groter strategiese konteks as agtergrond, vorm dit nie deel van die navorsing se fokus nie. Daar sal wel na relevante bronne en perspektiewe hieroor verwys word.

3 Die konsepte regstaat, demokrasie en poliargie dra heelwat eenderse betekenisse in die literatuur en word vir doeleindes van die artikel as wisselterme gebruik. Die term magstaat word as versamelterm gebruik vir verskeie niedemokratiese staatsvorme, waaronder outokrasieë, militêre regimes en totalitêre state.

4 Die patrimoniale verteenwoordig ’n ongedifferensieerde (tradisionele) samelewingsorde, terwyl neopatrimonialisme ’n orde is waar ’n beskermer (patron) staatshulpbronne gebruik

136

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

om tradisionele magsbasisse te beskerm en in stand te hou. Bratton en Van de Walle (1997:62) verwys na “[...] the incorporation of patrimonial logic into bureaucratic institutions.”

5 Hierdie konsep is ’n poging om die plek en rol van veiligheidsinstellings binne die konteks van verswakkende en/of “korrupte” state waarvan die praktyk duidelik waarneembaar is binne ’n Afrika-konteks en al sigbaarder word binne die huidige Suid-Afrikaanse opset, toe te lig.

6 Sien Duvenhage (2014a:1–29 en 2014b:1–28) vir ’n volledige ontleding van die makropolitieke omgewing in Suid-Afrika.

7 Vergelyk Du Preez (2014), Calland (2013), Parson (2013), Habib (2014), Cronjé (2014) en Greffrath en Duvenhage (2013) vir perspektiewe oor politieke stabiliteit en die politieke ekonomie van Suid-Afrika.

8 In ’n onlangse werk van R.W. Johnson (2015) maak hy selfs ’n projeksie van ’n opbouende finansiële krisis met as uitkoms ’n “regimeverandering” binne die volgende twee jaar. Ontleders en politieke kommentators is in die algemeen negatief oor die situasie van veral die politieke ekonomie in Suid-Afrika.

9 Operasie Fiela-Reclaim, waarby beide die SAPD en SANW betrokke is, beklemtoon onregmatige optredes teen dwelmgebruikers, prostitute en onwettige immigrante. Lawyers for Human Rights is tans in ’n hooggeregshofgeding met die regering gewikkel oor die sekurokratiese aard en die niegrondwetlike uitvoering van Operasie Fiela-Reclaim. Sommige beskou dit as ’n institusionele voortsetting van die onlangse episode van xenofobie in Suid- Afrika.

10 Dit is of die SANW (in teenstelling met wat die geval in die 1980’s was) se rol meer sekondêr is wanneer dit kom by huidige tendense van sekurokratisering. Dit blyk dat in meer funksionele state die rol van die weermag sterker is terwyl die rol van veral die polisiedienste meer prominent raak in omgewings waar die staat verswak.

11 Dit was hierdie misbruik van “politieke intelligensie” en die gepaardgaande manipulering van staatsinstellings soos die Nasionale Vervolgingsgesag wat aangewend is om Jacob Zuma na sy politieke oorwinning by Polokwane van alle skuld en aanklagte (waaronder sowat 800 korrupsie-aanklagte) kwyt te skel. Hierdie kwytskelding word egter bevraagteken, deur veral opposisiepartye, en word vandag steeds voortgesit onder die vlag van die “spioenasiebande” met hofsake wat in proses is.

12 Vergelyk die studiestuk van Duvenhage (2014b:19–26).

137

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Van opera tot ”politopera”? Nuwe strominge in Suid-Afrikaanse operakomposisie en -resepsie Mareli Stolp

Mareli Stolp, navorsingsgenoot, Departement Visuele Kuns, Kunsgeskiedenis en Musikologie, Universiteit van Suid-Afrika

Opsomming

Operakomposisie in Suid-Afrika het veral sedert 2010 opvallend toegeneem en dit is opmerklik dat die temas van nuutskeppings in die operagenre toenemend resoneer met onderwerpe en inhoud wat vir Suid-Afrika ter sake is. Die meerderheid van Suid-Afrikaanse operas wat sedert 2010 gekomponeer is, kan gekoppel word aan ’n model wat deur Richard Taruskin (2003) voorgestel is: hierdie werke poog om ter sake te wees ten opsigte van politieke en sosiale aktualiteite in Suid-Afrika vandag – soms deur gebruik te maak van geskiedkundige temas, maar ook deur kommentaar te lewer op die huidige samelewing. Hierdie artikel het ten doel om bondige oorsigte van agt operas wat sedert 2010 gekomponeer is, aan te bied, tesame met ’n kritiese beskouing van sekere aspekte van die werke. Daar word ook besin oor die posisie van opera as kulturele artefak binne die Suid- Afrikaanse konteks. Opera is, per definisie, ’n kunsvorm wat vertelling en musiek kombineer; komponiste soos Bongani Ndodana-Breen reken hierdie kombinasie is tipies van Afrikaïese kultuur, en dat opera dus ’n wesenlike posisie binne Suid-Afrikaanse kulturele produksie kan beklee. Ek stel dit in hierdie artikel dat die moontlikhede nog verder ontgin kan word om opera konseptueel sterker aan kultuurpraktyke eie aan Afrika te verbind.

Trefwoorde: komposisie; opera; resepsie; Suid-Afrika; Suid-Afrikaanse / Afrika-musiek

Abstract

From opera to “politopera”? New developments in South African opera composition and reception

Opera composition in South Africa has been on the increase, especially since 2010. A general observable trend in these compositions is the connection, through dramatic and thematic material, to topics and concerns relevant to the current South African historical moment. In this sense, these works may be connected to a model suggested by Richard Taruskin (2003), who posits that emergent American audiences for opera in the 1980s and 1990s were likely to support opera that had social and political relevance and the capacity to “monumentalise” historical experience. This is offered as a possible explanation for the increase during those decades in opera composition that dealt with topical political concerns (John Adams’s Nixon in China and The death of Klinghoffer, for example) and American

138

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

history (such as The voyage by Philip Glass, composed to commemorate the quincentenary of Christopher Columbus’s journey to the “New World”).

This article begins with a short overview of opera composition, performance and reception in South Africa, especially in the years preceding the dawn of democracy in 1994. It is noted that in the early years of South Africa’s democracy Western art music generally, and opera specifically, went through a period of anxiety, where criticism of government support for Western cultural practices was commonplace and support for opera and other Western art music forms decreased dramatically.

The article continues to provide overviews and critiques of eight South African operas composed and performed since 2010: Five: 20 – Operas made in South Africa by Bongani Ndodana-Breen (Hani); Martin Watt (Tronkvoël); Peter Klatzow (Words from a broken string); Hendrik Hofmeyr (Saartjie); Peter Louis van Dijk (Out of time); Winnie, the opera by Bongani Ndodana-Breen; The Mandela trilogy by Allan Stephenson, Mike Campbell and Peter Louis van Dijk; and Die poskantoor by Braam du Toit. These works may be connected to Taruskin’s model in that they deal with topics and concerns relevant to contemporary South Africa, depicting the lives of political figures significant to the anti-apartheid struggle, historical figures as well as contemporary South African life.

The descriptions of these operas provided in the article are based mainly on audio-visual material, either available in the public domain or provided to the author. The analyses proffered are therefore not score-based, and are meant to be read as the author’s opinion and not statements of fact. In addition to my own insights and opinions on the operas, I draw on criticisms and comments published by others in the public domain. The critique presented in this article engages with the musical and dramatic material of these operas in order to offer perspectives as to the effectiveness of the works in portraying significant political and cultural material relevant to present-day South Africans. It also explores the effectiveness of these works in portraying the gravitas of South African politics, history and contemporary life through musical and dramatic means. The use by some composers of African musical elements and influences in their operas is highlighted and critiqued, as are instances where the author feels that a significant disconnect is palpable between the subject matter and musical means employed to portray the dramatic content.

The notion of musical accessibility is explored and problematised as a potential tactic employed by composers to increase support for operatic works: many of the operas under discussion here were marketed specifically as musically accessible, arguably in an endeavour to convince audiences not usually supportive of so-called high art to attend the performances. It is also posited, however, that inaccessibility of musical material does not necessarily have to negatively influence the impact of an operatic work or its capacity to portray serious subject matter. This notion of access is further related to the thematic content of these works referred to above: it is posited that accessible, relevant topics are purposefully chosen by composers in order to increase support for the operatic genre among South African audiences.

As a cultural practice inherited from the West, opera does not maintain an uncomplicated position in Africa. A further aim of the article is to theorise a context for opera composition in present-day South Africa, especially in terms of how this genre may be conceptualised as a cultural practice with strong connectability to African cultural traditions, such as storytelling through music, singing, dance and acting. Ndodana-Breen, two of whose works are discussed in this article, has stated that he views opera as by definition relevant to African cultural practices, such as storytelling through music. Neo Muyanga, another South African composer who has composed opera in recent years, has made strong arguments to the

139

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

same effect, and agitates for a reconceptualisation of opera in present-day South Africa to align it with the popular mainstream. The conclusions reached in this article support Muyanga’s invitation to South African composers to rethink the role of opera as South African cultural artefact, and to explore ways in which this artefact may be developed into a medium accessible to and significant for all South Africans.

Keywords: opera; composition; culture; politics; South Africa; African music.

1. Agtergrond

In ’n 2003-artikel getiteld “Sacred entertainments” maak die musikoloog Richard Taruskin die waarneming dat in die laat 1980’s en deur die 1990’s, opdragte vir nuwe operakomposisie in die VSA sterk toegeneem het. Hy merk verder op dat die meerderheid van hierdie werke rondom werklike gebeure en aktuele onderwerpe geskep is:

It is testimony to a new consensus among composers and their patrons that contemporary classical music can and should have the sort of topical relevance more usually found in popular culture, and that works relevant to the topical concerns of the contemporary cultural elite are the ones that will be (and should be) rewarded. (Taruskin 2003:111)

Taruskin voer met ander woorde die argument dat nuwe ontluikende gehore vir opera dikwels ook lede is van ’n ontwikkelende middelklas, en dat hierdie groep moontlik meer geneig is om opera te ondersteun wanneer die werke toepaslik op hedendaagse aktuele onderwerpe en kwessies is. Hy noem dat ’n moontlike rede vir die opbloei in operakomposisie te doen het met die ontwikkeling van ’n nuwe gehoor vir klassieke musiek oor die algemeen, maar ook spesifiek vir opera: “It seemed that the new interest in opera had to do with new sources of money to support it. It was tied, that is, to the interests of new patrons” (Taruskin 2003:110).

Taruskin verwys na verskeie operavoorbeelde om sy argument te ondersteun: Philip Glass se opera The voyage wat in 1992 ter viering van die 500-jarige herdenking van Christopher Columbus se reis na die “Nuwe Wêreld” geskryf is; The great Gatsby deur John Harbison van 2000, wat gebaseer is op F. Scott Fitzgerald se gelyknamige boek; en William Bolcom se 1999-opdrag vir ’n opera gebaseer op Arthur Miller se bekende teaterstuk A view from the bridge.1 ’n Verdere ontwikkeling van hierdie tendens is die gebruik van geskiedkundige en aktuele gebeure as vertrekpunte vir operakomposisie. John Adams het reeds in 1987 sukses behaal met sy opera Nixon in China, wat gekonseptualiseer is rondom Richard Nixon se 1972-besoek aan China; so ook die opera The death of Klinghoffer, wat die moord van ’n Joodse toeris deur Palestynse terroriste in 1985 aan boord van die toeristeskip Achille Lauro as onderwerp het.

Taruskin wys ’n onderskeid uit tussen die Amerikaanse operas van die laaste twee dekades en die Zeitoper-beweging wat na die Eerste Wêreldoorlog (Taruskin 2003:112) ’n oplewing ervaar het:

Where in the disillusioned aftermath of World War I audiences enjoyed an operatic genre that debunked the myth of timeless art, in the super-affluent, triumphant post- Cold War decade audiences sought through art the monumentalization of their own historical experience.

140

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Waar die Zeitoper van byvoorbeeld Kurt Weill (Die Driegroschenoper; Aufstieg und Fall der Stadt Mahagonny) en Ernest Krenek (Johnny spielt auf) doelbewus ’n vervreemdingseffek tussen werk en gehoor vooropgestel het, meen Taruskin dat opera in die 1990’s en 2000’s oor die algemeen eerder poog om verbintenisse tussen gehoor en materiaal daar te stel, veral in terme van die onderwerp wat deur die opera aangespreek word.2

Die oplewing in Amerikaanse operakomposisie asook -opdragte gedurende die laaste 20 jaar, gekenmerk deur ’n noue verbintenis van die meerderheid daarvan met aktuele onderwerpe, vind weerklank in onlangse neigings in Suid-Afrika.3 Reeds in die vroeë jare van Suid-Afrika se demokrasie is ’n oplewing in plaaslike operakomposisie te bespeur, en die temas van hierdie werke hou dikwels verband met materiaal uit die Suid-Afrikaanse geskiedenis, asook aktuele sosiokulturele onderwerpe.4 By uitstek het Roelof Temmingh in die 1990’s belangrike bydraes gelewer. Hy skep in 1994 die werk Enoch, prophet of God, wat die lewe van Enoch Mgijima en die sogenaamde Bulhoek Slagting van 1921 uitbeeld; Buchuland (1998) is geskoei op die verhaal van die Elandskloof-gemeenskap, ’n groep bruin Suid-Afrikaners wat in 1962 van hul grond onteien is en gedwing is om hulle tuiste te verlaat.5

Verskeie ander voorbeelde van operas deur Suid-Afrikaanse komponiste kan hierby gevoeg word, alhoewel hierdie operas nie noodwendig met Suid-Afrikaanse geskiedenis of aktuele onderwerpe verbind kan word nie. Dit sluit in: Hendrik Hofmeyr se Lumukanda (1995), wat die Nguni-verhaal van Lumukanda soos opgeteken deur Credo Mutwa vertel, asook Die laaste aand (2001), gebaseer op die digkuns van C. Louis Leipoldt;6 Amarantha (2000) en Valley song (2005) deur Thomas Rajna, wat die Amerikaanse skrywer Wilbur Daniel Steele en Athol Fugard se gelyknamige werke onderskeidelik as vertrekpunte gebruik; en Hans Huyssen se 2005-opera Masque, wat beskryf word as ’n “kulturele dialoog” tussen Afrika en Europa, met ’n libretto deur die komponis (Huyssen 2005).

Sedert 2010 neem plaaslike operakomposisie opvallend toe, en dit is opmerklik dat die temas van nuutskeppings in die operagenre toenemend aktuele onderwerpe en inhoud weerspieël. Die meerderheid van die operas wat sedert 2010 gekomponeer is, kan gekoppel word met die model wat Taruskin voorstel: hierdie werke poog om van toepassing te wees ten opsigte van die eietydse politieke en sosiale aktualiteite in Suid-Afrika, soms deur gebruik te maak van geskiedkundige temas, maar ook deur kommentaar te lewer op die huidige sosiale en politieke bedeling. Treffende voorbeelde hiervan sluit die volgende in: vyf werke wat in 2010 in opdrag van Cape Town Opera gekomponeer is, naamlik die sogenaamde Five: 20 – Operas made in South Africa-reeks deur Bongani Ndodana-Breen, Martin Watt, Hendrik Hofmeyr, Peter Klatzow en Peter Louis van Dijk; die opera deur Bongani Ndodana-Breen wat in 2011 die eerste maal uitgevoer is, Winnie: the opera; The Mandela trilogy van 2011, ’n driedelige werk met libretto’s deur Michael Williams en musiek deur Allan Stephenson, Mike Campbell en Peter Louis van Dijk; en die 2014-opera Die poskantoor, met musiek deur Braam du Toit en ’n libretto deur Tertius Kapp.7

Hierdie artikel het ten doel om bondige oorsigte van die bogenoemde operas aan te bied, asook ’n kritiese beskouing van sekere aspekte van die werke. Hierdie oorsig is nie bedoel om volledig of omvattend te wees nie, maar moet gesien word as ’n beginpunt vir verdere navorsing rakende komposisie en uitvoering asook resepsie van opera in eietydse Suid- Afrika. Ek meen dat die gedeelde eienskap van hierdie werke, naamlik aktualiteit, ’n tendens in onlangse Suid-Afrikaanse operakomposisie is. ’n Moontlike verklaring vir hierdie neiging (wat aansluit by Taruskin se argument) is dat dit ten doel het om opera meer aanloklik te maak vir ’n ontluikende musiekpubliek: al word opera dikwels beskryf as ’n elitistiese, Westerse kunsvorm, dra die aktualiteit van die onderwerpe tot ’n mate by tot die toepaslikheid en belang van die werke vir ’n eietydse Suid-Afrikaanse publiek.

141

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

2. Opera in eietydse Suid-Afrika

Veral tydens die eerste jare na die einde van apartheid is opera en operaproduksie dikwels as verteenwoordigend van elitistiese, Eurosentriese kultuur gesien (Burton-Hill 2013; Davies en Davies 2012; Roos 2010:62). Gedurende die 21 jaar sedert die einde van apartheid het opera egter toenemend aan populariteit gewen. Daar is ’n duidelike toename in sangers vanuit die voorheen benadeelde bevolkingsgroepe wat opleiding in klassieke sang ontvang en as professionele operasangers loopbane maak; gehore vir opera is ook toenemend besig om te groei (Davies en Davies 2012; Roos 2010; Spector 2014; Spector 2015; Spies 2010).

Roos (2010:193) meen dat die veranderinge in die sosiale en politieke omgewing sedert 1994 ’n beduidende impak op operaproduksie in Suid-Afrika gehad het:

It is safe to assume that production trends will always change, but the social and political changes in South Africa during the past two decades have had an unprecedented and specific impact on the production of opera. With the change of political dispensation in 1994, the gates of creative possibility were flung wide open as producers had renewed artistic and intellectual access to the Western and African worlds. In theory, the new dispensation brought with it a freedom of association and the possibility to develop local opera production and composition into something new and unique.

Ten spyte van toenemende afnames in staatsbefondsing8 – nie alleen vir operaproduksie nie, maar oor die algemeen vir wat gesien word as “Westerse Klassieke Musiek” – is daar tans verskeie groepe wat gereeld operas op die planke bring, onder andere Cape Town Opera, Opera Africa en Gauteng Opera (vroeër bekend as die Black Tie Ensemble).9Sheila Davies maak die stelling dat opera in Suid-Afrika ’n besonderse oplewing ervaar (sy praat van “the boom in South African opera”) sedert die begin van die 21ste eeu (Davies en Davies 2012:58).

Van die operas waarna in die vorige afdeling verwys is, is ses deur Cape Town Opera vervaardig (die Five: 20-reeks asook The Mandela trilogy) en twee is deur onafhanklike produksiemaatskappye op die planke gebring (Winnie: The opera en Die poskantoor).

Dit is opvallend dat advertensieveldtogte vir hierdie werke sterk op die toeganklikheid daarvan gefokus het. Dit dui moontlik daarop dat die vervaardigers voel dat opera steeds in Suid-Afrika gesien word as ’n elitistiese, Westerse kunsvorm en ’n voorbeeld van “hoë kuns” (high art), eerder as ’n kunsvorm wat toeganklik en van belang vir die algemene publiek is. Eersgenoemde mag wel die geval wees, alhoewel opera binne die algemene Westerse kunsmusiekdiskoers dikwels nié as so gewigtig as sogenaamde absolute musiekvorme (simfonie, ensemble, instrumentale musiek) beskou word nie (Parker 2001). Aan die ander kant is dit interessant dat Suid-Afrikaanse operaproduksies soos The Mandela trilogy in die buiteland as “folk opera” (Abendzeitung München) en “musical” (Opernetz.de) beskryf word, eerder as “opera”. Hierdie oënskynlike teenstrydigheid word later in hierdie artikel verder toegelig.

Wat volg, is kort beskrywings van die agt operas waarna vroeër verwys is, asook kritiese beskouings van hierdie werke in terme van tematiese inhoud, musikale materiaal en die impak van die werke binne die Suid-Afrikaanse sosiale en kulturele konteks. Dit val buite die bestek van hierdie artikel om volledig met die oeuvres van die operakomponiste hier onder bespreking om te gaan; die kritiek wat aangehaal en deur my uitgespreek word, moet dus gelees te word in die spesifieke konteks van die werke wat hier ter sake is, en nie as algemene kritiek van die komponiste nie.

142

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

2.1 Five: 2010

Die vyf komponiste wat deur Cape Town Opera genader is om operas van 20 minute lank te komponeer, is gevra om Suid-Afrikaanse onderwerpe as inhoud te gebruik (Spies 2010:79). Die werke in die Five: 20-reeks is Hani deur Bongani Ndodana-Breen, wat die moord op Chris Hani in 1993 as vertrekpunt neem; Saartjie deur Hendrik Hofmeyr, wat handel oor die lewe van Saartjie Baartman; Tronkvoël deur Martin Watt, gebaseer op gedigte wat Breyten Breytenbach tydens sy gevangeskap gedurende die apartheidsjare geskryf het; Words from a broken string deur Peter Klatzow, met verwysing na die werk wat die taalkundige Lucy Lloyd in die 1870’s onder die San-gemeenskap gedoen het; en Out of time deur Peter Louis van Dijk, wat ’n minibustaxi as sentrale vertrekpunt gebruik om ’n storielyn rondom vreemdelinghaat te bou. Die basiese orkestrasie is voorgeskryf, maar elke komponis het sy eie onderwerp en libretto’s gekies.

Spies (2010:89) meen dat die vyf operas, wat telkens omstrede dog belangrike onderwerpe deur middel van toeganklike musikale materiaal aanspreek, ’n belangrike nis in die kultuurlewe van Suid-Afrika vul. Die komponis Michael Blake (2010) spreek egter kritiek uit ten opsigte van die teenstrydigheid wat daar bestaan tussen die ernstige onderwerpe van veral die operas van Klatzow, Hofmeyr en Van Dijk en die musikale materiaal wat geskep is om hierdie onderwerpe uit te beeld:

In three of the works (Klatzow, Hofmeyr and Van Dijk), the disconnect between the seriousness of subject matter and lightweightedness of musical idiom was surprising: lightweight here meaning an operatic idiom that borders on musical theatre, or that emphasises romantic lyricism, even sentimentality, and generally makes for undemanding listening. Skilled and well crafted, yes, but much of the music was not profound. (Blake 2010:42)

Blake se opinie kan hier deels gelees word as kritiek op die musikale inhoud van hierdie operas: Blake is van mening dat die diepgaande inhoud van die onderwerpe skade ly as gevolg van oppervlakkige musikale benaderinge.

Toeganklikheid van musiek hoef natuurlik nie noodwendig afbreuk te doen aan die dramatiese impak van ’n werk nie: vele komposisies in byvoorbeeld die “Mistieke Minimalisme”-styl van Arvo Pärt of Henryk Gorecki slaag daarin om toeganklik te wees sonder om impak te verloor. Ek is dit wel eens met Blake dat die breuk tussen die musikale en dramatiese inhoud in die Klatzow-, Hofmeyr- en Van Dijk-operas opmerklik is; dit is moontlik hierdie breuk, eerder as bloot die faktor van toeganklikheid van die musiek, wat problematies is. Ndodana-Breen en Watt se werke, meen Blake, worstel beide met kwessies rondom identiteit: Xhosa-identiteit in die eerste geval, en Afrikaner-identiteit in die tweede. Blake meen dat in hierdie werke die musikale materiaal effektief met die onderhawige onderwerpe verbind word; ek is dit met hom eens.

Ndodana-Breen integreer op subtiele wyses verskillende musikale idiome uit Afrika met Westerse kunsmusiek: saam met ’n ryk simfoniese tekstuur en dramatiese vokale materiaal is sterk invloede van Afrikaïese koorsangtradisies (African choralism) te bespeur. Die komponis se gebruik van die marimba, nou verweef met timbres eie aan die Westerse simfonieorkes, is evokatief van klankwêrelde inheems aan Afrika; die libretto is ook gedeeltelik in Xhosa. Ndodana-Breen slaag daarin om ’n musikale integrasie te skep tussen die “Westerse” eienskappe van Chris Hani, die protagonis van die opera, en dié karaktereienskappe wat hom sterker aan Afrika verbind. Hani was ’n politikus wat ’n Westerse opvoeding ontvang het en die ideale van die Westerse politieke filosofie van kommunisme onderskryf het; tog het hy sy vormingsjare in die landelike Transkei binne die

143

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

tradisionele Xhosakultuur deurgebring. Die hoofonderwerp van Ndodana-Breen se opera het te make met ’n tradisionele Xhosaritueel: die opgrawing van iemand wat gesterf het met die hoop dat die gestorwene insig en ingryping in die toekoms teweeg sal bring. Tshonyane (Hani se Xhosa-stamnaam) bestaan in Ndodana-Breen se opera as beide ‘n Westerse en ‘n Afrika-figuur, en die musikale benadering beeld hierdie verweefdheid effektief uit.

Martin Watt gebruik vir die orkestrasie in Tronkvoël slegs strykers, wat sonder vibrato speel; hierdie instrumentasie verleen aan die opera ’n kil, ongenaakbare tekstuur, wat die onderwerp goed ondersteun. Die musiek bly deurgaans tonaal, alhoewel sensitiewe gebruik van dissonansie (veral in die wisselwerkings tussen Breyten Breytenbach en die tronkbewaarder Boerseun) effektief bydra tot die intensivering van emosionele oomblikke. Gereelde gebruik van oop vyfdes skep ’n gevoel van barheid in hierdie werk, en Watt se benadering is deurgaans intiem eerder as dramaties, wat die inhoud van die opera effektief onderskraag. Watt eindig die opera met ’n besetting vir mannekoor en solis van die bekende proteslied “Senzeni na?” (“Wat het ons gedoen?”); die Breytenbach-karakter sing in Afrikaans, met die koor as begeleiding. Hierdie treffende slot koppel ’n lied wat tradisioneel verbind word met swart Suid-Afrikaners wat onder apartheid te na gekom is, met ’n wit Suid- Afrikaner wat soortgelyk gely het as gevolg van sy opstand teen die apartheidsregime.

Hofmeyr en Klatzow gebruik historiese figure as vertrekpunte; volgens Blake weerspieël die musikale materiaal verbintenisse met ouer Europese opera en ander Westerse kunsmusiek- idiome (Blake 2010). Hofmeyr maak in sy opera Saartjie gebruik van die volle simfonieorkes, en duidelike verwysings na die Franse kabaret uit die vroeë 20ste eeu, 19de-eeuse Italiaanse Bel Canto-aria en selfs die ekspressionisme van die vroeër 20ste eeu tipies van Schönberg en Berg is opmerklik. Tydens die opening van die werk, asook later in die verloop daarvan, siteer Hofmeyr die Afrikaanse volksliedjie “Al lê die berge nog so blou” – ’n opvallende keuse, as in gedagte gehou word dat teen die tyd van Saartjie Baartman se dood in 1815 Afrikaans nog nie ’n algemeen-gebruikte of -erkende taal was nie, en die liedjie eers in 1937 in die FAK Sangbundel11 opgeteken is. Dit is moontlik dat Hofmeyr homself hier verbind met postmodernistiese komposisionele gebruike, waar aanhaling, pastiche en satire byvoorbeeld gebruik word deels om die grense tussen sogenaamde “hoë” en “lae” kuns te verswak. Dit val buite die bestek van hierdie artikel om indringend met die moontlike dieper betekenisse van hierdie estetiese besluit om te gaan; ek sou wel by Blake aansluit deur dit te stel dat Hofmeyr se musikale voorstelling van Baartman – ’n tragiese figuur in die wêreldgeskiedenis, wie se behandeling beide in Suid-Afrika en in Europa uitermatig aanduidend van rassisme, seksisme en kolonialisme is – nie die ernstigheid van die tema of die impak van hierdie geskiedkundige figuur tot sy reg laat kom nie.

Klatzow maak gereeld gebruik van die marimba in sy opera Words from a broken string, alhoewel ’n soortgelyke evokasie van Afrikamusiek soos in Ndodana-Breen se opera hier afwesig is. Buiten die marimba kan die orkestrasie deurgaans verbind word met Westerse simfoniese tradisies. Dit is opvallend dat die vokale materiaal en begeleiding vir die San- karakters, en dié van Lucy Lloyd en die Constable, duidelik verskil. Die San se vokale lyne is deurgaans staties en eendimensioneel (Spies 2010:87) met minimale en yl orkestrale begeleiding (in terme van sowel harmonie as orkestrasie), terwyl Lucy Lloyd en die Constable se materiaal telkens deur ryker orkestrale teksture en dekoratiewe melodiek gekenmerk word. Alhoewel nie noodwendig die komponis se eksplisiete oogmerk nie, skep hierdie jukstaposisie die idee dat die Westerse personae van Lloyd en die Constable meer gesofistikeerd en ontwikkeld is as dié van die San-karakters. Eenvoudige majeur- /mineurtonaliteit is oorheersend; die vokale materiaal vir die wit karakters veral wys sterk verbintenisse met Westerse operatradisies van die 19de eeu. Geen poging word aangewend om verwysing na die musiek van die San by die Westerse orkestrasie en komposisionele benadering te betrek nie.

144

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Van Dijk se werk lewer kommentaar op rassisme en vreemdelinghaat, maar volgens Blake (2010:45) is die musikale benadering hier te naby aan musiekteater om werklik die impak van hierdie eietydse probleme te onderskraag. Van Dijk slaag wel daarin om in Out of time ’n oortuigende musikale skets van eietydse Suid-Afrika te skep, soos ervaar deur inwoners van veral townships en middestedelike gebiede: georkestreerde verwysings na kwaito en house- musiek word byvoorbeeld in die openingstonele gebruik. Die musikale inhoud hou wel sterk verband met musiekteatertradisies, veral in terme van die ongekompliseerde tonaliteit, orkestrasie wat gereeld gebruik maak van koperblaas en perkussie, en koorsang wat ritmies en melodies herinner aan gebruike kenmerkend van musiekteater. Die gebruik van ’n verteller versterk die musiekteaterverbintenis. ’n Verwysing vroeg in die opera na Mozart se Papageno/Papagena-aria uit Die Zauberflöte het ’n komiese effek; dit word egter onmiddellik opgevolg met dramatiese materiaal wanneer die hoofkarakter die slagoffer word van ’n vreemdelinghaat-onderonsie. Hierdie dramatiese inhoud gaan gepaard met musikale materiaal wat aan rolprentmusiek herinner: herhaalde patrone gespeel deur die kontrabas en kontrafagot, vinnige stygende figure in die strykers saam met timpani-crescendo’s en die evokasie van geweerskote deur middel van die snaardrom is effektief sonder om subtiel of oorspronklik te wees. Hierdie tegnieke verbind die werk eerder aan die musiekteatergenre as aan ’n opera-idioom. Soortgelyke kommentaar is van toepassing op die moeder se aria aan die einde van die werk. Alhoewel die werk se verbintenis met musiekteater nie noodwendig as negatief gesien hoef te word nie, is die sterk ontkoppeling tussen musikale materiaal en dramatiese inhoud wel opmerklik, en na my mening nie heeltemal geslaagd nie.

Dit blyk duidelik uit die advertensieveldtogte wat gebruik is om hierdie reeks te bemark dat uitbreiding van Suid-Afrikaanse operagehore ’n sentrale oorweging was. Michael Williams, die besturende direkteur van Cape Town Opera, maak die volgende stelling:

Five: 20 hopes to entice new audiences into theatres to see opera in short bites – musical sandwiches rather than a full course. It is an opportunity to extend the reach of African-made music and give a taste of the work of five seasoned South African composers and adept storytellers. (GIPCA 2010)

Williams “verkoop” hierdie werke as toeganklik (“opera in short bites”) eerder as uitdagend; daar word geïmpliseer dat operas tipies lang en vermoeiende werke is, maar dat in die geval van Five: 20 die algemene publiek die werke maklik verstaanbaar sal vind. Ek lees hierdie stelling in ’n negatiewe lig: in die eerste plek word geïnsinueer dat Suid-Afrikaanse gehore nie in staat is om uitdagende musikale materiaal te waardeer nie; verder word kompleksiteit, diepgaande betekenis en intensiteit in ’n soort jukstaposisie geplaas teenoor toeganklikheid, wat as eweknie vir eenvoud en naïwiteit geskets word. Soos vroeër opgemerk, kan musiek toeganklik wees sonder dat afbreuk aan dramatiese inhoud gedoen word. Dit is verder opvallend dat Williams hier musikale toeganklikheid eerder as die belang van die aktuele onderwerpe van die operas as trekpleister probeer gebruik. Daar is ’n eggo hier van Taruskin se stelling: “[N]ew interest in opera [...] is tied to the interests of new patrons” (Taruskin 2003:110), alhoewel Taruskin eerder die argument maak dat die dramatiese eerder as die musikale inhoud vir ontluikende gehore van belang is. Ek sou argumenteer dat die vooropgestelde idee dat operagehore in Suid-Afrika noodwendig “toeganklike” werke bo uitdagende komposisies verkies, krities beskou moet word.

Alhoewel vier van die vyf komponiste gekies het om geskiedkundige onderwerpe as temas vir hul operas te gebruik, is daar opvallende verskille in hul benaderinge. Ndodana-Breen en Watt se werke verwys na onlangse apartheidsgeskiedenis, en beeld karakters uit wat hulle teen die onderdrukkende regime verset het; beide komponiste se musikale benaderinge spreek van respek vir en bewussyn van die erns van hul gekose onderwerpe, en die musikale materiaal onderskraag die tematiek. Die musikale erns en diepte van Ndodana-

145

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Breen en Watt se werke ontbreek tot ’n mate in die operas deur Hofmeyr en Klatzow, en die komposisies het nie soortgelyke impak as Hani of Tronkvoël nie. Dit is moontlik om aan te voer dat waar Klatzow en Hofmeyr dalk meer waarde geheg het aan die idee van “toeganklikheid” in opera (in terme van musikale inhoud) as sosiale of kulturele impak, Ndodana-Breen en Watt gekies het om te worstel met die moeilike, gewelddadige onlangse geskiedenis van Suid-Afrika, en dat die musiek vir hierdie operas dienooreenkomstig sterker en meer oortuigend oorkom.

2.2 Winnie: The opera12

Winnie: The opera, gekomponeerdeur Ndodana-Breen met die libretto deur Mfundi Vundla en Warren Wilensky, is op 28 April2011 vir die eerste keer in die South African State Theatre in Pretoria uitgevoer. Die idee om ’n opera te skep rondom die lewe van Winnie Madikizela- Mandela is reeds in 2004 deur Ndodana-Breen en Wilensky (ook die vervaardiger van die opera) gekonseptualiseer, terwyl hulle in Kanada woonagtig was. ’n Vroeër weergawe van die werk, getiteld The passion of Winnie, is in 2007 in Toronto, Kanada, op die planke gebring (York 2011). Die uitvoering is nie goed ontvang nie, en is in die pers as “tattered, confused and theatrically starved” beskryf (York 2011). In 2007 is die werk as ’n digitale opera vervaardig (opnames van die werk is beskikbaar gestel as beeldmateriaal, en die opera is nie lewend uitgevoer nie), met Kanadese studente wat onsuksesvol die Xhosa- libretto probeer baasraak het. Die 2011-opera is egter nuut benader, met Suid-Afrikaanse sangers en die libretto in Xhosa én Engels.

Die 2011-produksie is deur onder andere die Suid-Afrikaanse Department of Arts and Culture en Mfundi Vundla (’n suksesvolle vervaardiger van Suid-Afrikaanse televisiereekse) befonds. Geoffrey York (2011) skryf dat die begroting vir die opera byna $1,2 miljoen was (hierdie inligting kon nie uit ander bronne bevestig word nie).

Dit is noemenswaardig dat die Suid-Afrikaanse regering, wat in die jare kort na die einde van apartheid befondsing vir onder andere operaproduksie dramaties afgeskaal het (Roos 2010:64; Spector 2014), in die geval van Ndodana-Breen se opera die projek beduidend finansieel ondersteun het. Dit spreek moontlik van ’n groeiende besef dat opera nie slegs tot ’n elitistiese wit gehoor kan spreek nie, maar dat dit oor die vermoë beskik om verskillende Suid-Afrikaanse gehore te bereik. Trouens, die argument word telkemale gemaak dat opera – ’n vertelling van ’n verhaal deur middel van musiek – ’n kunsvorm is wat spesifiek tot Afrikakulture spreek: “Opera is essentially storytelling, through song and acting, and that has existed in Xhosa culture and all African cultures […] South Africans have a great hunger to hear their own history, told by their own storytellers, rather than by foreigners“ (Ndodana- Breen in York 2011).

In ’n onderhoud met die joernalis Brooks Spector (2011) maak Ndodana-Breen ’n soortgelyke stelling:

Black South Africans are drawn to it [opera] because we see a parallel to the way we treat music in our culture. In the West there is a compartmentalization, but not in Africa. Music is part of a bigger thing than just singing. Opera is structured, organised storytelling with singing and great melodies.

Ndodana-Breen bou hier op die basiese tegniese definisie van wat opera beteken: die vertelling van ’n verhaal deur middel van musiek en sang. Uiteraard bestaan daar beduidende verskille in die estetiese en kulturele grondslag van opera in die klassieke Westerse idioom en die kultuurpraktyke eie aan Afrika waarna Ndodana-Breen hier verwys; waarvoor Ndodana-Breen en ander Suid-Afrikaanse komponiste argumenteer, is ’n

146

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

vernuwende interpretasie van die operagenre om aan te sluit by praktyke eie aan Afrikaïese kulture.13

Ndodana-Breen het in 2010 ook ’n belangrike figuur uit Suid-Afrika se geskiedenis as bron vir operakomposisie gebruik: sy werk vir die Five: 20-reeks handel oor Chris Hani, voormalige leier van die Kommunistiese Party van Suid-Afrika en hoof van die gewapende vleuel van die ANC, Umkhonto we Sizwe. Opera is dus, in beide hierdie gevalle, gebruik om onlangse geskiedenis in dramatiese vorm oor te dra, deur die uitbeelding van eietydse politieke figure.

Spector (2011) beskryf die tendens om hedendaagse politiek en kontroversiële drama met die tradisionele Westerse musiekgenre van opera te verbind as “politopera”. In die geval van Ndodana-Breen se Winnie word Europese musikale karaktereienskappe (’n vol simfonieorkes, die deurgaanse gebruik van Westerse musieknotasie en oorwegend Westerse tonaliteit) gekombineer met inheemse invloede, deur byvoorbeeld volksmusiek eie aan die Transkei (waar Winnie Madikizela grootgeword het) te gebruik, en dele van die libretto in Xhosa aan te bied.

Soortgelyk aan in Hani maak Ndodana-Breen in hierdie werk verwysings na Xhosa-rituele: reeds in die opening word voorstellings van die voorsate (ancestors) betrek om ’n narratief van pyn en verlies voorop te stel. Ek stel voor dat hierdie tegniek dien om, reeds uit die staanspoor, die lewe van Winnie Madikizela-Mandela met die pynlike Suid-Afrikaanse geskiedenis te verbind: alhoewel Madikizela-Mandela wel deur die verloop van die opera nie slegs as skuldlose figuur uitgebeeld word nie, slaag die openingstoneel daarin om onmiddellik haar lewe binne die konteks van die traumatiese apartheidsgeskiedenis te plaas. Die inleiding tot die tweede bedryf dien ’n soortgelyke doel. Dit word vergesel van beeldmateriaal wat op ’n skerm agter teen die verhoog geflits word wat die armoede van Suid-Afrikaanse township-lewe, die landelike omgewing van Madikizela-Mandela se jeug, kort tonele van haar dae as aktivis (Helen Joseph en ander anti-apartheidsaktiviste word ook kortliks gewys), en tonele uit apartheid-Suid-Afrika uitbeeld. Madikizela-Mandela word nou verbind met die onstuimige Suid-Afrikaanse geskiedenis. Die hoofstorielyn in hierdie opera word duidelik geskoei op Madikizela-Mandela se persona as vryheidsvegter, anti- apartheidsaktivis en struggle-held, eerder as op die skandale en intriges wat haar latere lewe gekenmerk het. In hierdie opsig sou Ndodana-Breen se werk verbind kon word met dit waarna Taruskin verwys as ’n soeke na ’n “monumentalisering” of verheerliking van historiese ervaring: die opera dien as ’n soort konkretisering van die apartheid-struggle, asook van Winnie Madikizela-Mandela se rol daarin.

Ndodana-Breen poog in Winnie én Hani om integrasie van musikale invloede uit Europa en Afrika te bewerkstellig. Hierdie benadering, in kombinasie met sy keuse van onderwerpe uit onlangse Suid-Afrikaanse geskiedenis, kan gesien word as ’n strategie om opera aanloklik en toepaslik te maak vir nuwe ontluikende Suid-Afrikaanse gehore, wat invloede van beide die “globale Weste” en Afrika kan herken en waardeer. Ndodana-Breen se benadering sluit aan by die ontwikkelinge in operakomposisie in die VSA en Europa waarna vroeër verwys is, waar opera toenemend verbind word met aktuele gebeure en onderwerpe, en dikwels gekoppel word aan nasionalistiese temas. Wilensky beskryf tydens ’n onderhoud die opera as “an education [...] an important historical story, a story that hasn’t been told; people don’t know their history.”14

Alhoewel Ndodana-Breen, Wilensky en Vundla geensins ’n hagiografiese voorstelling van Winnie Madikizela-Mandela vooropstel nie, is die sterk nasionalistiese onderstrominge in die opera onmiskenbaar. Madikizela-Mandela het die première van die werk bygewoon, en na afloop daarvan die gehoor gelei in krete van “Amandla, Ngawethu!”, die bekende

147

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

ANC-strydkreet, gevolg deur “Viva, ANC! Viva, President Mandela! Viva, President Jacob Zuma, viva!”.15Sy voeg ook by (nadat die meerderheid van die gehoor spontaan die proteslied “Winnie Mandela” begin sing): “I’m sorry. I forgot that this was not a rally.” Die opera blyk hier nie net ’n “monumentalisering” van historiese gebeure te geskep het nie: dit vul gelyktydig die rol van kulturele artefak en politieke konstruk, en die impak van die werk lê bes moontlik juis in hierdie kombinasie van die politiese en die estetiese.

2.3 The Mandela trilogy16

Die besturende direkteur van Cape Town Opera, Michael Williams, het in 2010 met die idee vorendag gekom om ’n musikale huldeblyk vir Nelson Mandela te skep om saam te val met die 2010-Wêreldbekersokkertoernooi (Cape Town Opera 2015). Die produksie se oorspronklike titel was African songbook: A tribute to the life of Nelson Mandela, en die musiek is geskryf deur Allan Stephenson, Peter Louis van Dijk en Mike Campbell. Die 2011- produksie is onder die nuwe titel, The Mandela trilogy: A folk opera on the life of Nelson Mandela, bemark (Mandela Trilogy 2015); dit is ook beskryf as “A musical tribute to the life of Nelson Mandela” (Cape Town Opera 2015).17 Alhoewel die operagenre veral tydens die later 20ste eeu nie meer maklik gedefinieer of afgebaken kan word nie (Philip Glass se Einstein on the beach of György Ligeti se Le Grande Macabre is byvoorbeeld ver verwyder van tradisionele definisies van die genre), bly dit opvallend dat The Mandela trilogy oorspronklik bemark is as “opera”, ten spyte van die feit dat slegs een deel van die werk (dié deur Peter Louis van Dijk) streng gesproke as “opera” herken kan word. Die openingsdeel word deur Allan Stephenson beskryf as “oratorio” (alhoewel hierdie deel met aksie, dekor en kostuums uitgevoer word, in teenstelling met die algemeen-aanvaarde definisie van oratorium). Mike Campbell se bydrae tot die trilogie is nou verbind met musiekteater en bevat verskeie verwerkings van Suid-Afrikaanse jazz-nommers, ligte musiek asook protesmusiek uit die apartheidstydperk. Ek wil aanvoer dat deur die werk as “opera” te bemark, die Cape Town Opera-geselskap dit moontlik probeer verbind het met ’n idee van “hoë kuns”, maar dat die inhoud van die werk so saamgestel is dat dit maklik by Suid-Afrikaanse en internasionale gehore aanklank sou vind.

Die werk is rondom drie tydperke in die lewe van Nelson Mandela gestruktureer. Die openingsdeel, met musiek deur Allan Stephenson, beeld die vormingsoomblikke van Mandela se jeug in die Transkei uit; tradisionele Xhosa-melodieë word met ’n Westerse klassieke idioom verweef. Mike Campbell, ’n musikant en komponis in die jazztradisie, leun sterk op invloede uit sogenaamde Sophiatown jazz vir die tweede deel, wat saamval met Mandela se aktivistiese tydperk voor sy gevangeskap op Robbeneiland.18 Die laaste deel, met musiek deur Peter Louis van Dijk, is ’n beskouing van Mandela se jare op Robbeneiland en sy uiteindelike vrylating en lewe in die “Nuwe Suid-Afrika”.

Evans (2012) beskryf die struktuur soos volg:

Writer/director Michael Williams’s use of a different composer for each act has its own logic: Allan Stephenson's Qunu Oratorio, set in the Transkei and sung in Xhosa, presents traditional music; Mike Campbell’s vibrant jazz and blues numbers make up the unashamedly Broadway-style second act, while Peter Louis van Dijk’s prologue and interval tie into his third act.

The Mandela trilogy breek weg van tradisionele benaderings tot operakomposisie deurdat meer as een komponis betrek is om ’n enkele werk te skep. Die samebindende faktor is die libretto, geskryf deur een persoon (Michael Williams). Uiteenlopende stilistiese benaderinge is ’n kenmerk van die musikale materiaal; dit is ook die aspek van die werk wat die sterkste kritiek ontvang het. Evans merk op dat stilistiese teenstrydighede ontstaan as gevolg van die

148

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

beduidende verskille tussen die komponiste se estetiese benaderings, en dat hierdie werk bes moontlik eerder as ‘n musiekblyspel beskryf kan word (Evans 2012).

Soortgelyke kritiek word uitgespreek deur Verity Quaite (2012):

It is perhaps to be expected that an opera about such a turbulent period in history would combine an eclectic array of musical styles. Yet, initially, I found the extreme juxtapositions of oratorio with musical theatre and finally John Adams-esque opera disorientating.

Hierdie soort kritiek sou bes moontlik nie geopper gewees het as die werk uit die staanspoor as musiekteater eerder as “opera” bemark is nie.

Soortgelyke kritiek as dié wat Blake uitgespreek het rakende die Five: 20-operas word ook geopper in verband met The Mandela trilogy. Lesley Stones skryf in ’n artikel vir die Daily Maverick van 15 Augustus 2011 met die titel “Mandela Trilogy a glorious tribute sanitised by Hollywood”:

[T]he “Mandela Trilogy” is a great piece of theatre, but with too much of a Hollywood happy ending […] the depth and brutality of the struggle seem glossed over […] This is a sanitised version of history, and although that doesn’t belittle the struggle, it does make it seem that peace and reconciliation were easily achieved. Perhaps that doesn’t matter for local audiences who know the truth, but as a show that’s bound to go international I wanted it to have more bite. (Stones 2011)

The Mandela trilogy het wel Suid-Afrikaanse geskiedenis as tema en kan dus oënskynlik aansluit by die tendens om aktuele en relevante Suid-Afrikaanse onderwerpe uit te beeld. Tog is daar probleme met hierdie werk, veral wat betref die keuse van komponiste.

Vir die uitbeelding van Mandela se jeug in landelike Transkei is ’n komponis betrek met weinig (indien enige) ervaring van tradisionele Xhosamusiek (terwyl daar verskeie komponiste aktief is in Suid-Afrika wat wel noue verbintenisse met hierdie kultuur het). Stephenson se musiek kan slegs in ’n oppervlakkige sin met Xhosamusiek of -kultuur verbind word (musikale verwysing na inheemse Xhosavolksmusiek kom wel voor en die teks is in Xhosa), maar die benadering is selde evokatief van óf Xhosamusiek en -kultuur óf die landskap van Nelson Mandela se jeug.

Church (2012) maak dié stelling:

There is some concession here to Xhosa culture, but nowhere near enough – Stephenson has tamed the thrilling vividness of the real village sound, and the performers seem constrained. Further dialogue increases the sense of awkwardness, with lines like “Would you care for a sherry?” set with wildly inappropriate intensity.

Quaite (2012) sluit hierby aan:

Personally, I found Allan Stephenson’s orchestrations of traditional Xhosa songs a little disappointing, even unsettling. Here the production is meant to be proudly South African and although the all-South African cast appear on stage in traditional costume singing entirely in Xhosa, the music felt like a watered-down version of this colourful culture. I felt that Xhosa song had been tamed here to fit more neatly into a

149

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Western framework and this raised questions for me given the anti-apartheid “We Are One” message of the production.

Die sangstyl van die hoofkarakters in die middelgedeelte van die trilogie (met musiek deur Mike Campbell) toon weinig verbintenis met operasang, en sluit eerder aan by musiekteatergebruike.19 Die twee sangers wat in Suid-Afrika die hoofrolle in hierdie gedeelte vertolk het, Aubrey Poo en Gloria Bosman, is in drama en musiekteater (Poo) en as jazz- sanger (Bosman) opgelei. Campbell het onder andere dele uit Todd Matshikiza se jazz- opera van 1959, King Kong, in sy komposisie vir die trilogie gebruik; die nommer “Back o’ the moon” uit Matshikiza se werk word gebruik met die musikale materiaal bykans onveranderd, maar die oorspronklike teks aangepas. Matshikiza se refrein, “Back o’ the moon boys” word byvoorbeeld verander na “Come to Kofifi”; elders word die teks in Matshikiza se oorspronklike werk, “Right in front is the Back o’ the moon” verander na “Come on down to the hotspot in town”. Matshikiza word nie erken in enige van die bemarkingsmateriaal wat ek kon vind nie.20 Campbell skryf ook ’n weergawe van “Pata pata”, die populêre liedjie wat in die 1950’s bekend gemaak is deur Miriam Makeba, in die trilogie in. Daar word ook na die proteslied “Meadowlands” verwys. “Meadowlands”, oorspronklik geskryf deur Strike Vilakazi en ook deur Miriam Makeba uitgevoer, word gereken as een van die belangrikste protesliedere in Suid-Afrika se geskiedenis. Campbell se gebruik van musiek uit die historiese Suid-Afrikaanse ligtemusiek- en jazzkanon het moontlik ten doel om The Mandela trilogy met die Suid-Afrikaanse struggle-geskiedenis te verbind; alhoewel hierdie tegniek dalk wel ’n impak op Suid-Afrikaanse gehore kon hê, is dit moeilik om te bepaal of internasionale gehore die historiese belang van hierdie musikale verwysings sou kon begryp, veral omdat daar nie eksplisiet in die bemarkingsmateriaal of programnotas daarna verwys is nie.

Peter Louis van Dijk (wat ook die musiek vir die voorspel en kort tussenspel aan die einde van die eerste deel gekomponeer het) se musiek vir die finale deel van die trilogie is die maklikste verbindbaar met tradisionele definisies van “opera”. Die materiaal sluit koorsang, solo-aria, resitatief en ensemblenommers in en begeleiding word deurgaans deur ’n vol Westerse simfonieorkes verskaf. Die dramatiese inhoud van die teks word tot ’n mate ondersteun deur die musikale materiaal, alhoewel die estetiese benadering deurgaans afgelei eerder as vernuwend oorkom. Ek sluit aan by die kritiek wat uitgespreek is deur Evans en Quaite, dat die kontras in estetiese benadering tussen die drie dele van hierdie werk so ekstreem is dat dit afbreuk doen aan die indruk en impak wat die werk in sy geheel maak.

Dit is moontlik om aan te voer dat The Mandela trilogy uit die staanspoor vir internasionale gehore gekonseptualiseer is, en dat die fokus daarom was om hierdie werk en die politieke en geskiedkundige inhoud daarvan so “toeganklik” – genotvol, vermaaklik, maklik verstaanbaar – as moontlik vir daardie publiek te maak. Dit is, soos Stones ook uitwys, gedoen ten koste van die erns en waardigheid van die onderwerp. As sodanig het die werk moontlik minder potensiaal as byvoorbeeld Ndodana-Breen se werke (Winnie: The opera; Hani) of dié van Watt (Tronkvoël) om ’n indruk te maak op Suid-Afrikaanse gehore of om ’n wesenlike bydrae tot opera in Suid-Afrika te lewer.

2.4 Die poskantoor

Bemarking vir Braam du Toit en Tertius Kapp se 2014-opera Die poskantoor het sterk daarop gefokus dat dit ’n Afrikaanse werk is. Soos ook die geval was met bemarking vir die Five: 20-operas (sien hier bo), is daar sterk klem gelê op die idee dat opera “toeganklik” kan wees, in hierdie geval veral vir Afrikaanssprekende gehore wat selde (indien ooit) opera in hulle moedertaal te hore kry.21 Die produksie is befonds deur die Clover Aardklop

150

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Nasionale Kunstefees wat tot 2015 jaarliks in Potchefstroom aangebied is; Afrikaanse kunstefeeste trek groot gehore vir spesifiek Afrikaanse drama- en musiekproduksies, en Die poskantoor is gevolglik spesifiek as ’n Afrikaanse opera bemark.22Die vervaardigers het ook grootskaals gebruik gemaak van bemarkingsmoontlikhede wat deur die sosiale media gebied word: kort films met die hoofkarakter (gespeel deur Magdalene Minnaar) wat musikale materiaal en kostuums uit die opera ten toon stel, is in die aanloop tot die première wyd versprei; hierdie benadering, wat die opera byna as ’n produk soortgelyk aan rolprent- of televisievermaak verkoop het, het waarskynlik ten doel gehad om gehore wat nie in die eerste plek opera sou ondersteun nie, na die produksie te lok.23

Die verhaal wat in Die poskantoor vertel word, is toeganklik: die opera handel oor gebeure in ’n poskantoor op ’n klein landelike dorpie, Karkaskraal, en die aksie word gebou rondom interaksies tussen die poskantoorwerkers. Tertius Kapp se libretto het ontstaan as ’n radiodrama, en vertel die verhaal van ’n jong wit poskantoorwerker, Grethe, wat saam met haar vroulike kollegas verdruk word deur die manlike posmeester Smit, ’n wit man wat deur Kapp beskryf word as “magsbehep, met besonder min mag; oordrewe, pretensieuse formaliteit”.24 Grethe word in die openingstoneel romanties verbind met Napoleon, ’n bruin motorwag. Aanvanklik staan Napoleon saam met Grethe en die ander poskantoorwerkers – Ronel, ’n ouer wit vrou, en Saartjie, ’n jong bruin meisie – teen posmeester Smit, maar soos die aksie ontknoop, skaar Napoleon hom by die posmeester; die vrouens staan uiteindelik saam op vir hulle regte, en seëvier oor die mans, wat vermoor word en wie se liggaamsdele per pos weggestuur word.

Kapp se galgehumor slaag daarin om verskillende vorme van magstryd oortuigend uit te beeld, sonder dat die opera ooit openlik polities word. Die dramatiese inhoud het hier dus nie te make met aktuele of geskiedkundige onderwerpe eie aan Suid-Afrika nie, maar gebruik eerder ’n fiktiewe verhaal om breër algemene sosiale kwessies aan te sny. Die magspel tussen die welgestelde wit posmeester en die verarmde Napoleon kan geïnterpreteer word as ’n metaforiese uitbeelding van ekonomiese ongelykhede in Suid-Afrika, spesifiek tussen wit Suid-Afrikaners (bevoordeel onder apartheid) en swart Suid-Afrikaners soos Napoleon.

’n Gesprek tussen Grethe en posmeester Smit in deel twee van die libretto dien as voorbeeld (Kapp 2014):

Posmeester Smit: Maar kyk net hierdie nuwe hoed! Grethe: Gekoop met armes se warme bloed. Posmeester Smit: My knope is blink gepoleer! Grethe: Ek hoor al minder; hy praat al meer; hy eet croissants gesmeer met vrees; ek hou my lyf hier bitter posduif; maar niks is niks te rapporteer; en op straat klink steeds die honger kreun; van die staat se vergete seun. Posmeester Smit: Ag, die armes sal altyd met ons wees.

’n Magspel tussen man en vrou is ook opvallend. Alhoewel posmeester Smit aanvanklik vir Napoleon verwerp, vorm hulle weldra ’n alliansie teen die vrouens in die poskantoor; en teen deel vier van die opera word die vrouens gedwing om soos slawe in die poskantoor te werk ten aanskoue van die mans, wat as slawedrywers optree. Die vrouens se uiteindelike oorwinning oor posmeester Smit en Napoleon kan gelees word as ’n kommentaar op die dikwels negatiewe en neerdrukkende omstandighede waaronder te veel vrouens in Suid- Afrika leef; die uiteinde van die opera lees soos ’n soort metaforiese aanmoediging vir vroue om teenstand teen die status quo bied.

Alhoewel nie geskoei op verhale rondom Suid-Afrikaanse historiese of politieke figure nie, hou Die poskantoor dus wel nou verband met Suid-Afrikaanse aktualiteite: die wanbalans

151

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

tussen armoede en rykdom, magsongelykheid tussen mans en vrouens, spanning tussen wit en swart Suid-Afrikaners, en selfs die omstrede posisie wat Afrikaans as taal in postapartheid Suid-Afrika beklee. Kapp se libretto gebruik humor en satire om hierdie ernstige temas uit te beeld.

Magdalene Minnaar, wat die hoofrol in die opera vertolk en ook die vervaardiger is, verbind Die poskantoor met die Italiaanse subgenre opera buffa of “komiese opera”:

Benewens 'n skreeusnaakse (en soms stout en onvoorspelbare) libretto handel die storie oor alledaagse gebeure, met doodgewone mense, in kontreitaal. Dan is die musiek ook, soos met operabuffa, toeganklik en beskrywend. (Minnaar, in Janse van Rensburg 2014)

Alhoewel die opera as “komies” bemark is, en ten spyte daarvan dat daar wel oomblikke van humor voorkom, bly die kernmateriaal ernstig: dit handel hier oor ’n distopiese “nuwe” Suid- Afrika, waar die meeste van die magsverhoudinge tipies van apartheid vir alle praktiese doeleindes onveranderd gebly het; selfs waar nuwe alliansies gevorm word (tussen die welgestelde wit posmeester en die arm bruin motorwag), lei dié uiteindelik slegs tot verdere misbruik van mag – in hierdie geval ten koste van die vroulike poskantoorwerkers.

Du Toit se musiek word deurgaans gekenmerk deur ’n postminimalistiese idioom, met funksionele tonaliteit en minimale dissonansie as karaktereienskappe. Die musiek van Die poskantoor sou moontlik soortgelyke kritiek kon uitlok as dié geopper deur Michael Blake in verband met die Five: 20-operas: dat die musikale materiaal nie genoeg verband hou met die erns van die inhoud nie. Tog maak die komiese inslag van Kapp se libretto myns insiens genoegsaam toelating vir die toeganklikheid van Du Toit se musiek om die betekenis van die teks oortuigend uit te beeld. Ek meen ons het hier ’n voorbeeld waar eenvoud in musikale materiaal tog dramatiese effek bewerkstellig en ondersteun (soortgelyk aan die vroeër verwysing na die minimalistiese oeuvre van byvoorbeeld Pärt en Gorecki); ek sou dit stel dat die breuk tussen dramatiese materiaal en musikale inhoud waarna verwys is in die konteks van Hofmeyr en Klatzow se werke nie kenmerkend van Du Toit se komposisie is nie.

Die poskantoor is vir ’n klein kamerensemble van sewe spelers georkestreer, en Du Toit slaag daarin om, deur middel van effektiewe kombinasies van die verskillende toonkleure en tegniese vermoëns van die instrumente, die dramatiese effekte van die teksinhoud te ondersteun. Du Toit (self Afrikaanssprekend) maak oortuigende gebruik van medeklinkers asook plofklanke tipies van die taal om emosie en klem oor te dra. ’n Goeie voorbeeld kan gevind word in die openingsmateriaal, met die woorde “Ag, wat ’n háglike plek, wat ’n afgrýslike gat, wat ’n vieslike, verskriklike, vervloekte dorpie waarin ons woon.” Die beklemtoonde lettergrepe in “háglike” en “afgrýslike” byvoorbeeld, val telkens op langer nootwaardes, voorafgegaan deur relatief snel sestiende-note, wat die “g”-klank beklemtoon.25 Jaco Bouwer, die regisseur van die opera, wys op die spanning tussen die “verhewendheid” van opera as Westerse kunsmusiekgenre en die alledaagse omgewing waarbinne Die poskantoor afspeel. Hierdie spanning word effektief onderskraag deur Du Toit se musikale benadering: hy maak binne die partituur musikale verwysings na Afrikaanse populêre musiek, temas uit Mozart-operas en Napelse liedere (’n soortgelyke tegniek as die aanhaling en pastiche waarvan Hofmeyr, soos vroeër genoem, in sy opera Saartjie gebruik maak), wat saam met sy eie kenmerkende musiektaal die idee van twee verskillende wêrelde – gewone plattelandse dorpie en verhewe Westerse kunsvorm – effektief ondersteun.

Alhoewel Die poskantoor ’n fiktiewe verhaal vertel, verbind die tematiek van die werk wel die opera met die Suid-Afrikaanse aktualiteit. Die medium van komiese opera stel die werk in

152

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

staat om politieke en sosiokulturele kommentaar te lewer sonder om ’n openlike politiese posisie in te neem of te ondersteun (anders as wat die geval is in Ndodana-Breen en Watt se operas, waar ’n politiese posisie wel ingeneem word). As sodanig lewer dit ’n belangrike bydrae tot kunsmusiek in Suid-Afrika, en veral tot operakomposisie.

3. Ten slotte

Operakomposisie en -resepsie beklee ’n komplekse posisie binne die Suid-Afrikaanse kulturele konteks. Sedert die einde van apartheid word daar gereeld kritiek uitgespreek teen kunsvorme wat as oormatig “Westers” gesien word; ’n algemene neiging om eerder kulturele artefakte en praktyke eie aan “Afrika” te bevorder het kenmerkend geword van ons kultuurlandskap. Komponiste sowel as uitvoerders voer aan dat opera, in die mees basiese definisie daarvan (vertelling van ’n verhaal deur middel van sang en musiek), ’n kunsvorm is wat nie net van belang vir kulture binne Afrika is nie, maar inderdaad ook as eie aan Afrika gesien kan word. Tog blyk dit uit opinies wat algemeen in die media en op nasionale beleidsvlak uitgespreek word dat dié genre steeds dikwels as Westers gesien word, en as onlosmaaklik verbind met elitistiese Europese kultuurpraktyke (Jordan, in Jacobson 2005; Spector 2011, 2014). Ten spyte hiervan is daar wel sedert 1994 ’n oplewing in operakomposisie en -resepsie te bespeur. Verinheemsing van Europese werke – bestaande komposisies wat verwerk is om byvoorbeeld van instrumente eie aan Afrika gebruik te maak, vertaling van dié komposisies uit Europese na Afrikatale, het na die einde van apartheid algemene praktyk geword; voorbeelde sluit onder andere in die 1998-produksie La Bohéme: Noir, ’n weergawevan Puccini se La Bohéme met slegs swart uitvoerders en met die aksie oorgeplaas na 1976-Soweto; U-Carmen eKhayelitsha, ’n 2005-verfilmde verwerking van Bizet se opera;en die 2007-produksie Impempe Yomlingo, waarin Mozart se Die Zauberflöte herskryf is vir marimba, tromme en township-perkussie en die verhaal in hedendaagse Suid- Afrika afspeel.

’n Verdere ontwikkeling in operakomposisie en -resepsie is die toename in nuutskeppings, veral sedert 2010. Buiten die werke wat hier bespreek is, kan ook verskeie ander werke genoem word: Ziyankomo and the forbidden fruit deur Phelelani Mnomiya (gekomponeer in 2012); Philip Miller se 2013-werk Between a rock and a hard place: A dictionary of a mining accident; Sibusiso Njeza se Madiba: The African opera, gekomponeer en uitgevoer in 2014; Heart of redness, ’n opera wat in 2015 deur Neo Muyanga gekomponeer is en gebaseer is op die gelyknamige boek deur Zakes Mda; en in November 2015 die opvolgprojek van die Five: 20-reeks, naamlik Four: 30, met werke deur Robert Fokkens (woonagtig in Brittanje), Adrian Mohr, Sibusiso Njeza en Angelique Mouyis.

Dit is duidelik dat opera toenemend gesien word as ’n genre wat die potensiaal het om tot ’n breë Suid-Afrikaanse publiek te spreek. Die genre op sigself – ’n kombinasie van musiek, drama en vertelling – blyk van belang vir en eie aan Suid-Afrikaanse kultuurpraktyke te wees. Wat verder blyk uit die voorbeelde van die nuutgekomponeerde operas wat hier bespreek is, is dat komponiste toenemend ook poog om die inhoud van operas te verbind met kwessies wat van toepassing is op hedendaagse Suid-Afrika. Waar Westerse kunsmusiek histories gesien is as elitisties en eksklusief, word daar tans gepoog om opera te skep wat toepaslik en aktueel is, gebaseer op onderwerpe wat tot ’n breër Suid- Afrikaanse publiek spreek.

Die operagenre het histories ’n noue verbintenis met idees van nasionale identiteit.26 Dit is moontlik om die verskillende voorbeelde van verinheemsing van opera (veral in die jare kort na die einde van apartheid) in hierdie konteks te lees: hierdie praktyke het moontlik ten doel

153

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

gehad om Europese werke te transformeer om van belang te wees ten opsigte van die Suid- Afrikaanse nasionale identiteit. Die operas onder bespreking in hierdie artikel neem die verbintenis tussen nasionale identiteit en opera nog ’n stap verder: nou word nuwe werke gekomponeer wat, deur middel van musikale materiaal én tematiek, spesifiek poog om met die hedendaagse Suid-Afrika verbind te word. Hierdie benadering het die potensiaal om opera vanuit sy marginale posisie, waar dit meestal net vir ’n kulturele elite toeganklik is, nader aan die hoofstroom te bring. As aanvaar word dat opera, soos Ndodana-Breen en ander aanvoer, ’n kunsvorm eie aan Afrika is wat daadwerklik tot Afrikane spreek, kan die koppeling van hierdie genre met belangrike, aktuele onderwerpe moontlik die volgende stap wees om opera ’n belangrike plek in Suid-Afrikaanse kultuurpraktyk te verseker.

Tog is dit opmerklik dat opera, ten spyte van transformerende praktyke in terme van inhoud en komposisionele tegniek, steeds oorwegend deur ’n Westerse lens beskou word. Die operas wat hier bespreek is, is nie “verkoop” as voorbeelde van ’n kunsvorm eie aan die Suid-Afrikaanse kultuurpraktyk nie; bemarkingsveldtogte het eerder daarop gefokus om te beklemtoon dat opera wel toeganklik kán wees (met ander woorde die aanname is dat die vorm nié toeganklik is nie); die uitgangspunt skyn te wees dat opera ’n Westerse, elitistiese vorm van “hoë kuns” is, en dat Suid-Afrikaanse gehore “ten spyte daarvan” wel opera sou kon geniet. Daar word dus ’n wesenlike verskil voorop gestel tussen “opera”, ’n kunsvorm wat vertelling en musiek kombineer en per definisie dus tot Suid-Afrikaners sou kon spreek, en “Opera”, die konstruk wat gesien word as verteenwoordigend van Westerse vorme van “hoë kuns”.

Neo Muyanga (2015) maak die volgende stelling: “What needs to be done now is to bring opera into a popular mainstream and to accept that in South Africa, at least, opera can and ought to have very much less to do with cultural purity, conservatism or elitism than we might believe.”

Muyanga meen verder dat dit noodsaaklik is vir Suid-Afrikaanse komponiste om die uitdaging te aanvaar om opera binne ’n eg Suid-Afrikaanse konteks te konseptualiseer:

To achieve that aim, opera must once again be made to change. Just as it had to be transformed from what was once a lyrical and passionate Italian preoccupation into a grand French obsession, then, much later, into a symbol of German intellectual distinction, it now has to be maskanda-rised through a kind of harmonic alchemy into a black musical celebration.

Muyanga bepleit ’n totaal nuwe benadering tot operakomposisie, gegrond op die basiese definiërende kenmerk van opera (vertelling van ’n verhaal deur middel van sang en musiek) en aangepas om Suid-Afrikaanse kultuurpraktyke in te sluit. Dit sou byvoorbeeld moontlik wees om komposisietegnieke en musikale elemente eie aan kulture uit Afrika te inkorporeer binne operakomposisie, eerder as om ’n Westerse fokus te behou (daar is in die voorgaande gedeelte na verskeie voorbeelde verwys). Dit is deels waarna Muyanga verwys wanneer hy pleit vir ’n “maskandarisering” van opera. Die kwessie van notasie is ook van belang: operageselskappe soos Cape Town Opera en Opera Africa dring aan op volledig uitgeskrewe partiture, byna sonder uitsondering vir simfonie-orkes of Westerse ensemble. Dit, terwyl die meerderheid swart Suid-Afrikaners musiek aanleer deur tonika-solfa-metodes of deur middel van gehoor, en nie deur musieknotasie van ’n partituur af te lees nie. Die idee dat ’n opera vanuit gesamentlike kreatiewe prosesse sou kon groei, word nie tans deur baie komponiste ontgin nie (Muyanga is hier ’n uitsondering); tog sou ek aanvoer dat die komposisieproses ’n sentrale deel is van hoe opera sou in ’n Suid-Afrikaanse konteks kon transformeer.

154

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Pallo Jordan, ’n voormalige minister van kultuur, maak in 2005 dié stelling:

There is nothing wrong with someone from Soweto wanting to sing Verdi, but it’s a bit like exporting spaghetti to Italy […] What the Italians want to see is not someone imitating an Italian composer. They want to see someone from Africa doing something African. (In Jacobson 2005)

Sekere van die operas hier onder bespreking kan wel tot ’n mate as geslaagd in terme van Muyanga en Jordan se kriteria beskou word. Die gebruik van Suid-Afrikaanse historiese temas asook die verwysings na sosiale en politieke aktualiteite verbind Ndodana-Breen, Watt, Van Dijk en Du Toit se operas nou met die hedendaagse Suid-Afrika. Ndodana-Breen se operas onderskraag verder die sinkretisme van die Suid-Afrikaanse sosiokulturele landskap deurdat verskillende tale, musikale eienskappe en kultuurpraktyke in sy werke verweef word. Alhoewel Hofmeyr en Klatzow se werke ook historiese Suid-Afrikaanse karakters as protagoniste gebruik, is daar egter weinig innoverende musikale benaderinge om die werke binne ’n beduidende Suid-Afrikaanse konteks te plaas.

Ek stel nie voor dat Suid-Afrikaanse operas se waarde noodwendig beoordeel behoort te word aan die hand van die kriteria wat hier bo genoem word nie. Ek wil wel by Muyanga aansluit deur die volgende stelling te maak: Suid-Afrikaanse komponiste het die geleentheid om opera nie slegs op ’n teoretiese vlak as ’n kunsvorm eie aan Afrika te beskou nie, maar om op ’n praktiese, kreatiewe wyse met hierdie idee te begin werk. Komponiste soos Muyanga het hierdie uitdaging reeds ter harte geneem; die veld is oop vir meer komponiste om verby die grense van komposisie te beweeg, en moontlik ’n oorspronklike, Suid- Afrikaanse estetika te ontwikkel.

Bibliografie

Arblaster, A. 1992. Viva la Liberta – Politics in opera. Londen: Verso.

Björkner, E. 2008. Musical theatre and opera singing – why so different? A study of subglottal pressure, voice source, and formant frequency characteristics. Journal of Voice, 22(5):533–40.

Blake, M. 2010. History never sounded so good.http://www.unisa.ac.za/contents/faculties/humanities/docs/9%203_BLAKE.pdf (1 September 2015 geraadpleeg).

Bokina, J. 2004. Opera and politics from Monteverdi to Henze. New Haven: Yale University Press.

Born, G. en D. Hesmondhalgh. 2000. Western music and its others: Difference, representation, and appropriation in music. Berkeley: University of California Press.

Burton-Hill, C. 2013. Music heals apartheid’s wounds in South Africa. http://www.bbc.com/culture/story/20131210-music-heals-apartheids-wounds (1 September 2015 geraadpleeg).

155

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Cape Town Opera. 2015. The Mandela trilogy. http://www.capetownopera.co.za/index.php?option=com_content&view=article&id=96&Itemi d=151 (23 Augustus 2015 geraadpleeg).

Church, M. 2012. The Mandela trilogy, Cape Town Opera, Millennium Centre, Cardiff. http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/theatre-dance/reviews/mandela-trilogy- cape-town-opera-millennium-centre-cardiff-7872288.html (23 Augustus 2015 geraadpleeg).

Dalamba, L. 2011. Popular music, folk music, African music: King Kong in South Africa and London. Situating popular musics: IASPM 16th International Conference Proceedings. Rhodes University, Grahamstown, 27 Junie – 1 Julie 2011. http://www.iaspm.net/proceedings (23 Augustus 2015 geraadpleeg).

Davies, S.B. en J.Q. Davies. 2012. “So take this magic flute and blow. It will protect us as we go”: Impempe Yomlingo (2007–11) and South Africa’s ongoing transition. The Opera Quarterly, 28(1/2):54–71.

Dichanz, H. 2014. Freiheitskämpfer und Opernheld. http://www.opernnetz.de/seiten/news/Muenchen_Mandela_Vorbericht_Dichanz_140506.htm (23 Augustus 2015 geraadpleeg).

Evans, R. 2012. The Mandela trilogy. Resensie. http://www.theguardian.com/music/2012/jun/21/mandela-trilogy-review(23 Augustus 2015 geraadpleeg).

Fleming, T. 2009. “King Kong, bigger than Cape Town”: A history of a South African musical. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, University of Texas at Austin.

GIPCA. 2010. Five: 20 – Operas made in South Africa. http://www.gipca.uct.ac.za/project/five-20-operas-made-in-south-africa (14 Augustus 2015 geraadpleeg).

Hannerz, U. 1994. Sophiatown: The view from afar. Journal of Southern African Studies, 20(2):181–93.

Hutcheon, L. en M. Hutcheon. 1998. Opera and national identity: New Canadian opera. Canadian Theatre Review, 96(6): 5-8.

Huyssen, H. 2005. Masque web brochure. http://www.huyssen.de/Masque%20web%20brochure.pdf (14 September 2015 geraadpleeg).

Jacobson, C. 2005. Disarming cultural weapons. Sunday Times, 28 September (bladsynommer onbekend).

Janse van Rensburg, C.2014. Clover Aardklop 2014: Magdalene Minnaar gesels oor Die poskantoor. http://www.litnet.co.za/clover-aardklop-2014-magdalene-minnaar-gesels-oor- poskantoor (16 Augustus 2015 geraadpleeg).

Kapp, T. Die poskantoor. Libretto privaat beskikbaar gestel.

156

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Karantonis, P. en D. Robinson. 2011. Opera Indigene: Re/presenting first nations and indigenous cultures. Londen: Ashgate.

Klopper, D. 1999. Making a difference: Thabo Mbeki and the African Renaissance. Current Writing: Text and Reception in Southern Africa, 11(2):21–33.

Lajosi, K. 2008. Opera and nineteenth-century nation-building: the (re)sounding voice of nationalism. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Universiteit van Amsterdam.

Mandela trilogy. 2015. http://mandelatrilogy.com (23 Augustus 2015 geraadpleeg).

Muyanga, N. 2015. Make poor opera – an injunction to transform the genre yet again, only this time from the South. http://wiser.wits.ac.za/content/make-poor-opera-injunction- transform-genre-yet-again-only-time-south-12146 (14 September 2015 geraadpleeg).

Parker, R. (red.). 2001. The Oxford history of opera. Oxford: Oxford University Press.

Quaite, V. 2012.Cape Town Opera: The Mandela trilogy at Wales Millennium Centre. https://bachtrack.com/review-cape-town-opera-mandela-trilogy-cardiff (23 Augustus 2015 geraadpleeg).

Roos, H. 2010. Opera production in the Western Cape: strategies in search of indigenization. Ongepubliseerde PhD-proefskrif, Universiteit Stellenbosch.

Spector, B. 2011. Politopera: the merging of modern politics and traditional musical drama. Daily Maverick, 3 April. http://www.dailymaverick.co.za/article/2011-04-03-politopera- the-merging-of-modern-politics-and-traditional-musical-drama/ (29 Augustus 2015 geraadpleeg).

—. 2014. Madiba’s song: Opera and the state of the New South Africa. Daily Maverick, 26 Mei. http://www.dailymaverick.co.za/article/2014-05-26-madibas-song-opera-and-the- state-in-the-new-south-africa/ (29 Augustus 2015 geraadpleeg).

—. 2015. South African opera: The singing of memory. Daily Maverick, 12 Augustus. http://www.dailymaverick.co.za/article/2015-08-12-south-african-opera-the-singing-of- memory/ (29 Augustus 2015 geraadpleeg).

Spies, B. 2010. Five new South African short operas: a report. Journal of the Musical Arts in Africa, 7(1):79–90.

Stokes, M. 1997. Ethnicity, identity and music: The musical construction of place. Londen: Bloomsbury.

Stones, L. 2011. The Mandela trilogy a glorious tribute sanitised by Hollywood. http://www.dailymaverick.co.za/article/2011-08-15-mandela-trilogy-a-glorious-tribute- sanitised-by-hollywood (23 Augustus 2015 geraadpleeg).

Sundberg, J., P. Gramming en J. Lovetri. 1993. Comparisons of pharynx, source, formant, and pressure characteristics in operatic and musical theatre singing. Journal of Voice, 7(4):301–10.

Taruskin, R. 2003. Sacred entertainments. Cambridge Opera Journal, 15(2):109–26.

157

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

—. 2005. The Oxford history of western music. Deel 3. New York: Oxford University Press.

Taylor, T. 2007. Beyond exoticism: Western music and the world. Durham: Duke University Press.

York, G. 2011. Winnie: The opera – on home turf and ready for her close-up. http://www.theglobeandmail.com/arts/music/winnie-the-opera---on-home-turf-and-ready-for- her-close-up/article597725 (9 September 2015 geraadpleeg).

Eindnotas

1 Ander operas uit die 1990’s sluit in A streetcar named desire, verwerk van die teaterstuk deur Tennessee Williams en met musiek deur André Previn, en Jake Heggie se opera Dead man walking, wat die memoires van gevangenes wat ter dood veroordeel is (opgeskryf deur die non Helen Prejean) as vertrekpunt gebruik (die verhaal was reeds ’n paar jaar tevore tot ’n Hollywood-rolprent verwerk) (Taruskin 2003).

2 Dit is wel nie ’n eietydse tendens nie. Die geskiedenis van die noue verbintenis tussen opera en politiek is goed gedokumenteer (sien bv. Bokina 2004; Taruskin 2005); politieke onderwerpe is egter byna deur die bank deur middel van allegorie en simboliek uitgebeeld, en direkte verwysings na eietydse politieke onderwerpe (soos dié waarna Taruskin verwys) word eers in die 20ste eeu algemene praktyk.

3 ’n Omvattende oorsig van die geskiedenis van operaproduksie in Suid-Afrika val buite die bestek van hierdie artikel. Die geskiedenis van operaproduksie in Suid-Afrika word belig deur Hilde Roos in haar doktorale proefskrif “Opera production in the Western Cape: strategies in search of indigenization”. Wat duidelik blyk uit Roos se navorsing is dat operaproduksie gedurende die 19de en vroeër 20ste eeu deur Europese komposisies oorheers is; teen die 1960’s het die College of Music in Kaapstad (vandag die South African College of Music by die Universiteit van Kaapstad) wel uitvoerings van Suid-Afrikaanse operas op die planke gebring. Erik Chisholm se opera The pardoner’s tale (1961) en Silas Marner (1961) deur John Joubert is voorbeelde van belangrike premières deur die kollege se operageselskap (Roos 2010:38). Roos (2010:51, 60) voer aan dat onder die provinsiale kunsterade, wat tussen 1963 en 1998in beheer van geïnstitusionaliseerde kunsproduksie was, komposisie en produksie van Suid-Afrikaanse operas byna geen bestaan gehad het nie.

4 ’n Duidelike onderskeid moet wel getref word tussen die komposisie van Suid-Afrikaanse operas en die verinheemsing van bestaande operas, ’n tendens wat veral in die eerste dekade na die einde van apartheid algemeen was. Voorbeelde van laasgenoemde sluit in produksies soos La Bohème Noir, ’n verinheemsde verwerking van Puccini se Italiaanse opera; Impempe Yomlingo, ’n hervoorstelling van Mozart se “Singspiel” Die Zauberflöte vir marimba-orkes en addisionele perkussie en teks in Xhosa; en die 2005-“opera- rolprent” uCarmen eKhayelitsha, ’n weergawe van Bizet se Carmen.

5 Die Elandskloof-inwoners was in 1996 die eerste groep wat grondrestitusie van die Grondeisehof ontvang het.

6 Hierdie werke is nog nooit uitgevoer nie.

158

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

7 Heart of redness, ’n opera wat in 2015 deur Neo Muyanga gekomponeer is en gebaseer is op die gelyknamige boek deur Zakes Mda, is die mees onlangse voorbeeld; die werk is in Augustus 2015 vir die eerste maal uitgevoer. Sibusiso Njeza se werk Madiba: The African opera, in 2014 gekomponeer en uitgevoer, sou ook by hierdie lys gevoeg kon word; ek het egter nie die werk gesien nie, en oudiovisuele opnames kon nie verkry word nie, wat ’n bespreking van die werk onmoontlik gemaak het. Ziyankomo and the forbidden fruit deur Phelelani Mnomiya (in 2012 gekomponeer) word nie hier bespreek nie; die werk, alhoewel ’n belangrike nuutskepping, is in Suid-Afrika slegs met klavierbegeleiding uitgevoer en is saam met uittreksels uit bestaande Europese operas aangebied, en bied nie genoegsaam ooreenkomste met die ander werke onder bespreking om saam met hulle gegroepeer te word nie.

8 Staatsbefondsing is nie totaal afwesig nie. Brooks Spector (2014) maak byvoorbeeld dié stelling in ’n artikel oor Njeza se Madiba: The African opera:“South Africa’s government has gone into the business of underwriting and sponsoring the occasional opera as a kind of national building project.” Befondsing vir die produksies wat in hierdie artikel bespreek word, het uit verskillende oorde gekom, insluitend privaat befondsing, finansiële ondersteuning deur die Aardklop Nasionale Kunstefees, Lotto-fondse asook ander staatsbefondsing.

9 Hierdie geselskappe bemark hulleself slegs onder hulle Engelse name; Afrikaanse name is nie in gebruik nie.

10 Oudiovisuele opnames van die operas is beskikbaar by https://www.youtube.com/watch?v=QCJ7o18HKBI. Die bladmusiek vir hierdie operas is nie geraadpleeg nie (die bladmusiek is nie gepubliseer nie), en ek het nie die uitvoerings bygewoon nie. Die bespreking wat hier aangebied word, is dus gebaseer op die beskikbare beeldmateriaal.

11 Die Federasie van Afrikaanse Kultuurvereniginge (FAK) is in 1929 gestig; die sangbundel is deur die Afrikaner Studente Bond voorgestel en die eerste FAK Sangbundel is in 1937 gepubliseer.

12 Ek is dankbaar teenoor Bongani Ndodana-Breen wat ’n oudiovisuele opname van die opera tot my beskikking gestel het.

13 Daar bestaan altyd die risiko met breë verwysings na konsepte soos “Afrika”, “Afrika- kultuur”, “die Weste” of “verinheemsing” dat die konsepte as eendimensioneel oorgedra word en oorvereenvoudig word. Om in besonderhede elk van hierdie konsepte te bespreek en te problematiseer val buite die bestek van hierdie artikel; sien egter Born and Hesmondhalgh (2000); Karantonis en Robinson (2011); Stokes (1997) en Taylor 2007.

14 Die onderhoud is beskikbaar by https://www.youtube.com/watch?v=nGn9M13XWak.

15 ’n Kort rolprent van die gebeure is beskikbaar by https://www.youtube.com/watch?v=tozZudTny2M.

16 Dankie aan Lesley Liddle van Cape Town Opera wat oudiovisuele opnames van hierdie werk aan my beskikbaar gestel het. Die opnames is beskikbaar by https://www.youtube.com/watch?v=RWqPMJT4LPM&feature=youtu.be (lewende opname, Durban Playhouse 2011); https://www.youtube.com/watch?v=an0wC3k0Rvc (lewende opname, München 2014). Ek het nie toegang gehad tot die bladmusiek vir hierdie werk nie, en die bespreking is op die beeldmateriaal gebaseer.

159

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

17 Die 2014-uitvoerings in München, Duitsland, is aangepas en die openingsdeel (oorspronklik met musiek deur Allan Stephenson) is herkomponeer deur Van Dijk; hierdie nuwe weergawe is meestal in Engels, met min teks in Xhosa.

18 Die dekorontwerp vir die 2014-uitvoerings in München, Duitsland sluit onder andere “Back ‘o the moon” in, ’n verwysing na die 1959-jazz-opera King Kong deur Todd Matshikiza.

19 Dit val buite die bestek van hierdie artikel om ’n omvattende verduideliking van die sangtegniese verskille tussen opera en musiekteater oor te dra. Sien egter Björkner (2008) en Sundberg e.a. (1993).

20 King Kong is die onderwerp van verskeie akademiese navorsingsprojekte, wat onder andere die werk ontleed in terme van musiek en ballingskap (Hannerz 1994), politiek (Dalamba 2011; Fleming 2009) en die resepsie van musiek gedurende apartheid (Dalamba 2011). Dit is onduidelik of Suid-Afrikaanse óf internasionale gehore die verwysing na Matshikiza se werk sou herken; King Kong se suksesvolle produksietydperk was van 1959 tot 1961; sedert 1979 is die werk nie weer uitgevoer nie, en die 1979-uitvoering was nie suksesvol of goed bygewoon nie (sien Fleming 2009).

21 Sien byvoorbeeld die volgende onderhoude en bemarkingsmateriaal: http://maroelamedia.co.za/blog/nuus/sa-nuus/video-poskantoor-eerste-afrikaanse-opera- maroela-media/; http://www.netwerk24.com/vermaak/2014-09-08-wulpse-opera-in- kontreitaal; https://www.facebook.com/Aardklop/posts/832871010058972.

22 Die poskantoor is wel nie die eerste Afrikaanse opera nie. Cromwell Everson komponeer in 1967 die eerste opera in Afrikaans, Klutaimnestra; dele van Roelof Temmingh se Buchuland is ook in Afrikaans.

23 Van die beeldmateriaal is beskikbaar by https://www.youtube.com/watch?v=jED5Z4HDIVk; https://vimeo.com/106609163.

24 My dank aan Tertius Kapp wat die libretto aan my beskikbaar gestel het.

25 Ek is dankbaar teenoor Braam du Toit, wat ’n kopie van die bladmusiek aan my beskikbaar gestel het.

26 Sien byvoorbeeld Arblaster (1992); Bokina (2004); Hutcheon en Hutcheon (1998); Lajosi (2008); Muyanga (2015); Taruskin (2005).

160

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

(On-)Verantwoordelike rolprentvervaardiging: Die voorstelling van plaasmoorde in Darrell Roodt se Treurgrond (2015) Dian Weys

Dian Weys, Sentrum vir Film- en Mediastudie, Universiteit van Kaapstad

Opsomming

Verlede jaar het Darrell Roodt se Treurgrond (2015) hewige reaksie ontlok, veral onder resensente wat die film se sentimentaliteit en melodrama kritiseer. Treurgrond vertolk plaasmoorde deur middel van die spanningsrillergenre, wat skouspelagtige voorstellings, ’n klassieke Hollywoodstruktuur en problematiese karakters insluit. Dit lei daartoe dat die film nie net vermaak skep uit iets afgryslik nie, maar ook aanbied om plaasmoorde namens die gehoor te vertolk. Hoe behoort filmvervaardigers ’n onderwerp te benader wat in die werklikheid soveel pyn en lyding vir die ware slagoffers daarvan veroorsaak het? Die Oostenrykse filmregisseur Michael Haneke glo dat filmvervaardigers versigtig moet wees om vermaak te skep uit werklike gruwels en dat hulle ’n verantwoordelikheid het om te verseker dat die gehoor vry en onafhanklik van enige manipulasie staan. Dwing die vervaardigers hulle eie mening op die kyker af of bied hulle die kyker die geleentheid om ’n onafhanklike mening te vorm? Haneke staaf sy siening met verwysing na Alain Resnais se Night and fog (1955), ’n film oor die Joodse volksmoord, as die kernvoorbeeld van ’n film wat dit regkry om 'n komplekse en gruwelike onderwerp eties en verantwoordelik uit te beeld sonder om vermaak te skep of antwoorde te bied. Wanneer dit by verantwoordelikheid kom, meen Judith Butler dat net ’n posisie van gekwestheid die begrip van verantwoordelikheid kan oordra. Dit is die filmvervaardiger se plig om te verseker dat die gehoor se verwagting van ’n slotsom, verduideliking en oplossing, gekwes of teleurgestel moet word ten einde ’n film te konstrueer wat ondeursigtig is, empatie en besinning kweek en gevolglik die gehoor in staat stel om deel te neem aan die betekenisskeppingproses van die film en die sosiale kwessie wat dit aanspreek.

Trefwoorde: AfriForum; Darrell Roodt; films; Judith Butler; Michael Haneke; plaasmoorde; Steve Hofmeyr; Treurgrond; verantwoordelikheid

161

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Abstract

(Ir-)Responsible filmmaking: The representation of farm murders in Darrell Roodt’s Treurgrond (2015)

This article addresses the representation of farm murders in Treurgrond (Land of sorrow) (2015) by mapping the ways in which the suspense/thriller genre, spectacular representations, classical Hollywood narrative and the casting of Steve Hofmeyr guide and manipulate the audience into a one-sided and oversimplified view of farm murders, depriving the viewer of participation and replacing the intended silence and reflection with a resounding full stop. In the second part of the essay I propose a model for responsible filmmaking, informed by Judith Butler’s work on responsibility, to theorise an approach to filmmaking that not only respects the real-life victims of farm attacks, but also allows the audience to respond to the film’s subject matter and participate in the meaning-making process.

The introduction of the article draws from an interview with The Hollywood Reporter, in which the Austrian filmmaker Michael Haneke criticised Downfall (2004) for its melodramatic and sympathetic portrayal of Adolf Hitler and Steven Spielberg’s use of the gas chambers to create suspense in Schindler’s list (1993). Haneke believes that filmmakers should be careful not to create entertainment from real-life horrors and that they have a responsibility to ensure that audiences remain free and independent from manipulation. Instead of forcing their opinion on the audience, filmmakers have to provide the audience with the means to form their own opinion regarding a film and its subject matter. Without attempting to draw any similarities between the Holocaust and farm attacks in South Africa, I find Haneke’s approach to responsible filmmaking useful in reading the representation of violence and murder in Darrell Roodt’s Treurgrond. The film stirred intense debate in the press and polarised audiences in 2015. While some championed the film’s commitment in bringing the atrocity of farm murders to the fore, various critics condemned the filmmakers for imbuing the issue of farm attacks with sentimentality and melodrama, while others criticised the film for carrying a political agenda. The presence of AfriForum and the Transvaal Agricultural Union (TAU) certainly complicates the film’s relationship with its audience and its attempt to represent farm attacks. I therefore argue that it is not the subject matter of Treurgrond that is problematic, but rather the manner in which the subject matter is organised and represented that raises concern.

The first section of the article deals with the various ways in which the suspense/thriller genre, spectacle, classic Hollywood narrative and casting of Steve Hofmeyr contribute to the manipulation of the audience. Firstly, I use Treurgrond’s thrilling opening sequence as a starting point to argue that the scene enables the audience to recognise the suspense/thriller genre. Together with the suspense/thriller tropes utilised throughout the film, the genre provides the audience with a host of ideological strategies to interpret farm attacks. I then draw from the work of Guy Debord to explain that the spectacularisation of farm attacks not only gives the audience the opportunity to see something they would not normally be able to see, but also packages farm attacks as a knowable totality and as thrilling entertainment. Real farm attacks, however, bear little resemblance to its spectacular counterpart in the film. While the spectacle gives audiences the problematic advantage of witnessing a farm attack in its totality, such a privileged position has been refused to many of its real-life victims. Thirdly I claim that Treurgrond reduces the complexity of farm attacks by fitting the story into the mould of the classic Hollywood narrative. While narrative is important, an overreliance on structure will proclaim a falsity to the audience that reality is likewise as simple and easy to read. After I prove the influence of the Hollywood narrative and its relationship to propaganda, I continue by arguing that the film cannot detach itself from the political and

162

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

controversial persona of Steve Hofmeyr. Regardless of the audience’s various political views, the presence of Hofmeyr in the film predetermines the audience’s reading of his character and compromises their engagement with the sensitivity and complexity of farm attacks.

The second section of the article addresses the problem of sentimentality by focusing on the climactic farm murder. I draw from the work of Michele Aaron and Susan Sontag to argue that by aiming to generate an emotional response from the audience, the filmmakers are simplifying the atrocity of murder and absolving the audience from responsibility. Sontag argues that the audience’s proximity to atrocity generates a feeling of sentimentality and makes them sympathetic, causing them to believe that they are not accomplices in that which caused the suffering, but rather that their sympathy proclaims their innocence as well as their impotence. That is why being moved to tears, sympathy or sickness serves only to assure the audience that they are able to recognise the horror of a farm attack. Involuntary emotion is, however, the opposite of reflection and implication. The fact that the audience is never confronted with the removal of the bodies, but rather consoled by a nostalgic Christmas scene, adds to the problematic depiction of the farm murder and relieves the audience of responsibility towards the brutality they had just witnessed.

How, then, are filmmakers supposed to approach atrocities that have had a traumatic effect on its real-life survivors? In the third section of the article I use Haneke’s example of Alain Resnais’s Night and fog (1955) to contextualise Judith Butler’s theory of responsibility. Haneke argues that Night and fog is a film that deals with the Holocaust responsibly by refusing to create entertainment or provide the audience with answers. Haneke emphasises Resnais’s humility as a filmmaker in dealing with a subject whose lived experience he cannot know, leading him to construct Night and fog in such a way that the film becomes opaque to the audience. While most films usually aim to construct narratives that aim to explain the ways in which we are related to one another and other social realities, Night and fog presents a narrative of the Holocaust that is fragmented and opaque. The approach to Night and fog’s source material provides a sharp contrast to Treurgrond, which I contend is transparent and explanatory in its dealings with farm attacks. Filmmakers have the responsibility to create a film that is opaque, in other words acknowledge its limits of self- knowledge, in order to represent difficult subject matter in a way that is ethical, responsible and respectful to the horrific lived experience we cannot know.

Night and fog’s refusal to explain or entertain thwarts the audience’s expectation or desire to know. This refusal injures the audience’s expectation. By being confronted with a film that refuses closure, the audience is, as Haneke argues, violated into autonomy. What does a position of autonomy through injury provide the spectator with? My use of Butler contextualises the injuriousness of the spectator as, for her, it is only from the position of being injured that a certain conception of responsibility can be understood. If the filmmaker injures the spectator, the spectator becomes responsible towards that which caused injury, in other words, the film or, perhaps even more specifically, the film’s subject matter. While Resnais has fulfilled his responsibility towards his audience by creating a film that recognises the limits of its self-knowledge, the audience is enabled, through injury, to respond to the film and act responsibly in return. I compare my argument regarding Night and fog with my view of the nature of Treurgrond, as the film does not injure its audience, but attempts to provide closure, explanation and resolution. Real farm attacks, however, never provide such a conclusion for its victims, especially those who survive. Treurgrond presents the unknowable in spectacular and entertaining fashion, a position that is generated at the expense of real-life survivors and victims of farm attacks, whose experience is fractured, unknowable and impenetrable.

163

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

I conclude the article by using the penultimate scene of Treurgrond to demonstrate the film’s weakness in providing easy answers. The final words of the film, informed by a reading of Antjie Krog, are loaded with political significance when placed within the historical context of the Afrikaner’s consciousness. The penultimate scene, together with the poem recital at the funeral, Steve Hofmeyr’s direct-to-camera stare and AfriForum’s advertisement before the credits not only simplifies the position of the white Afrikaner in South Africa, but also reveals the film’s political agenda. Not only do AfriForum and TAU use the atrocities of farm murders as a marketing platform, but they also contribute to the politicisation of farm attacks. A film that deals with the horrors of farm attacks must be dealt with responsibly, for it will only be when filmmakers uphold their own responsibility that the audience will be held accountable in return.

Keywords: AfriForum; Darrell Roodt; farm murders; film; Judith Butler; Michael Haneke; responsibility; Steve Hofmeyr; Treurgrond

1. Inleiding

Tydens ’n onderhoud met The Hollywood Reporter is daar vrae gestel aan die Oostenrykse filmregisseur en -skrywer Michael Haneke oor die voorstelling van Adolf Hitler in die film Downfall (2004). Haneke (2013) het geantwoord dat hy die film walglik en onnosel gevind het. Hy bevraagteken die skrywer en vervaardiger, Bernd Eichinger, se poging om Adolf Hitler te “vermenslik”, want deur Hitler te probeer vermenslik, skep Downfall melodrama om ’n emosionele reaksie uit die gehoor te ontlok. Dit is moeilik om te peil wat verlore gaan in so ’n voorstelling, omdat Hitler afkomstig is uit ’n breë historiese konteks en as volksmoordenaar verewig is. Haneke se kritiek in die onderhoud sluit aan by dié van talle kritici wat aanvoer dat Downfall die verhaal van Hitler insuur met ’n melodramatiese narratief en dat die realistiese styl, gekombineer met vermaaklike Hollywoodkonvensies, die gehoor aanmoedig om emosioneel betrokke te raak, maar tog passief te bly (Lotti 2011). Verder redeneer Von Moltke (2007:42, 43) dat Downfall die gruweldade van die oortreders in die lig van revisionistiese deernis baai en generiese filmtaal gebruik om ’n spanningsvolle verhaal te vertel, wat per toeval historiese verwysings as bronmateriaal gebruik. Dis juis om hierdie rede dat Haneke ook ’n probleem het met Steven Spielberg se Schindler’s list (1993).

In dieselfde onderhoud verduidelik Haneke dat, soos Downfall melodrama gebruik om Hitler te probeer verstaan, Spielberg spanning aanwend as interpretatiewe metode in sy voorstelling van die gruweldade teen die Jode.Spielberg skep spanning in die toneel waarin die Jode na ’n gaskamer gedryf word deur 'n nabyskoot van ’n stortkop te gebruik, en daardeur die gehoor terg met die vraag of water of gas uit die stortkop gaan kom. In beide Downfall en Schindler’s list is die kompleksiteit van die Joodse volksmoord gereduseer tot ’n metode wat daarop gemik is om melodrama of spanning vir die gehoor te skep. Beide melodrama en spanning is vorme van vermaak. Vir Haneke is die idee om die karakter van Adolf Hitler te vereenvoudig en die verskriklike gruwels van die gaskamers as ’n vorm van vermaak te gebruik afstootlik. Die enigste verantwoordelike film oor konsentrasiekampe, volgens Haneke, is Alain Resnais se Night and fog (1955). Dit is nie Night and fog se vorm as dokumentêr wat Haneke wil beklemtoon nie, maar eerder die manier waarop Resnais sy bronmateriaal benader. Resnais se benadering verskil van Eichinger en Spielberg s’n, omdat die film nie die Joodse volksmoord probeer verstaan, verduidelik of as vermaak uitbeeld nie, maar eerder elke lid in die gehoor vra: “Wat dink jý hiervan, wat is jóú posisie, wat beteken dit vir jóú?” (Haneke 2013).1

164

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Sonder om enige parallelle tussen die volkslagting van die Jode en plaasmoorde in Suid- Afrika te trek, vind ek dit nuttig om Haneke se kritiek in te lees by die voorstelling van geweld2 en moord in Darrell Roodt se Treurgrond (2015). Van 1990 tot Mei 2014 is 1 708 mense aangeval en vermoor op plase in Suid-Afrika, waarvan 64% boere was en die res gades, direkte familie, plaaswerkers of gaste (Van der Spuy 2014:234). Terwyl sommige mense redeneer dat boere ewe kwesbaar is vir aanvalle en misdaad as die res van die land se bevolking, moet so ’n argument bevraagteken word. In 2012/2013 was die verhouding van moord in Suid-Afrika 31,1 per 100 000 mense, terwyl op plase 120,4 per 100 000 mense vermoor is in 2012 en 132,8 per 100 000 in 2013.

Al verskil die Joodse volkslagting drasties van die situasie van plaasmoorde, dien beide kontekste se ware, gewelddadige en traumatiese gebeure as bronmateriaal vir ’n filmmatige reproduksie. Hoe benader, vertolk en hanteer Treurgrond sy onderwerp? Uit verskeie onderhoude is dit duidelik dat die filmvervaardigers van Treurgrond die voorneme gehad het om die onderwerp met sorg te benader, met die regisseur wat verklaar dat die film nie plaasmoorde met een kyk probeer oplos nie (Roodt 2015) en die skrywer wat aanvoer dat die film die gehoor laat met “’n stilte na die tyd, ’n oorweging en ’n bepeinsing” (Prinsloo 2015). Die vervaardiger, André Frauenstein (2015), gee toe dat plaasmoorde ’n sensitiewe onderwerp is en dat hulle ’n fliek sonder propaganda of rassisme wou maak. In ’n onderhoud op die stel van Treurgrond het Frauenstein (2014) die dryfkrag agter die film verduidelik: “[O]ns [het] gesien dit is uiters nodig dat ons ’n plaasmoordfliek moet bring, sodat ons die boodskap kan uitbring om mense soos AfriForum en TLU te help om hulle boodskap sterker daar buite uit te dra.”

Die Transvaalse Landbou-Unie (TLU) beskryf hulle doelstelling op hulle webtuiste as die “verenigde front in belang van kommersiële landbou as beroep en met behoud van die kulturele leefwyse” (TLU s.j.), terwyl AfriForum, ’n nie-eksklusiewe maatskappy sonder winsoogmerk, spesifiek fokus “op die regte van Afrikaners as ’n gemeenskap in die Suidpunt van Afrika” (AfriForum s.j.). Ernst Roets (2014), adjunk uitvoerende hoof van AfriForum, het op die stel van Treurgrond verduidelik dat AfriForum as beide borg en vennoot van Treurgrond optree, omdat hierdie belangrike projek “’n vorm van kuns is wat ook die brutaliteit rondom plaasmoorde in Suid-Afrika uitbeeld”. Frauenstein (2015) voer verder aan dat die film ook gemik is op stedelinge, sodat hulle kan “sien onder watter geweldige druk ons landbou-ekonomie is” en dat die land se voedsel uit grond kom wat besig is om “in bloed te verander”. Plaasmoorde is duidelik ’n probleem wat aangespreek moet word, maar hoe word hierdie brutaliteite op die silwerskerm uitgebeeld?

Treurgrond vertel die verhaal van Lukas van Staden wat saam met sy vrou Nellie op ’n plaas woon. Lukas bedryf ’n suksesvolle boerdery saam met sy voorman, Daniel Lebona, en finansier ook ’n plaaslike skool wat deur Katie Joubert bestuur word. Daniel se seun Edwin beteken egter ’n grondeis aan Lukas wat die toekoms van die boerdery bedreig. Lukas vra vir sy broer André, ’n prokureur, om te help met Edwin se grondeis, ’n hofsaak wat Lukas later wen. Intussen vind daar drie plaasmoorde in die omliggende gebied plaas. Die eerste een is ’n bloedbad van die Botha-egpaar, die ander ’n moord op ’n boer in ’n ou kweekhuis, en nog een op ’n vrou wat alleen woon. Kaptein Helena Schoeman en sersant Morena ondersoek die tonele en probeer die moordenaars vastrek. In ’n stadium gee Lukas en Nellie vir André en sy vrou, Christa, ’n week se wegbreek na ’n spa present en bied aan om na hulle kinders, Loekie en Sarah, te kyk. Een noodlottige aand word Lukas, Nellie, Daniel en Sarah tydens ’n plaasaanval deur anonieme aanvallers vermoor. Die film eindig met hulle begrafnis terwyl André, Christa, Loekie en Katie agterbly. Volgens Frauenstein (2015) is die film se doel om mense bewus te maak van plaasaanvalle. Hy hoop dat die film ’n gesprek en dialoog sal begin: “[A]l wat ons deur die fliek probeer sê, is: ‘Kom ons praat hieroor. Kom ons staan saam as Suid-Afrikaners en stop die grusame, sinlose moorde.’” Daar is egter kritici

165

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

wat aanvoer die film “preek vir die bekeerdes” (Van Nierop 2015) en dat melodrama geskep word om die hartsnare van die gehoor te roer in plaas daarvan om die probleem opreg te benader (Channel24 2015). Ek argumenteer dus dat dit nie die onderwerp van Treurgrond is wat die probleem is nie, maar eerder die manier waarop hierdie gruwels verteenwoordig en aangewend word as ’n vorm van vermaak.

Al is daar niks vermaakliks aan ’n plaasaanval nie, word geweld dikwels in films as vermaak aangewend. Gehore gaan dikwels bioskoop toe om films te kyk wat tonele van moord en doodslag uitbeeld. As ’n vrou se man in ’n oorlog sterf, ervaar die gehoor wanhoop vanaf ’n afstand, maar is steeds veilig in die wete dat dit die karakter se verlies is en nie hulle eie nie (Aaron 2007:56). Wanneer ’n aksieheld byvoorbeeld vanaf ’n bewegende trein spring, is die gehoor opgewonde en vrees vir sy dood – ’n posisie wat vir vermaaklikheidsonthalwe aangemoedig word. Spanning- en rillerfilms bied die kyker dus masochistiese plesier deur skrikwekkende en opwindende situasies te skep, terwyl die gehoor terselfdertyd op ’n veilige en neutrale afstand gehou word.

Nes Spielberg se wanhantering van die gaskamers in Schindler’s list vir vermaaklikheidsonthalwe, argumenteer ek dat Treurgrond ook die brutaliteit van plaasmoorde gebruik as ’n metode om vermaak te skep. In Treurgrond oorheers bombastiese musiek en afgekapte ledemate, bloed teen die mure en dramatiese skiettonele tussen die polisie en skurke terwyl beelde van ’n peinsende Lukas op sy lowergroen plaas ook dikwels die skerm oorheers. Vir sommige kykers, soos Waldimar Pelser (2015), redakteur van Rapport, vertel Treurgrond ’n aangrypende moordverhaal wat die verreikende implikasies van ’n plaasmoord illustreer. Met gemeenskappe wat vernietig word, gesinne wat uitgemoor word en veelvoudige pyn en bloed, meen hy hierdie is “ideale stof vir ’n fliek”. Die vraag is, egter: Watse tipe fliek? Hoewel ’n mens sou kon redeneer dat dié onderwerp 'n skouspelagtige benadering vereis, maak so ’n redenasie staat op ’n onetiese wanvoorstelling van iets wat uiters versigtig benader behoort te word. Is gewelddadige wreedaardigheid werklik “ideale” stof vir ’n fliek? Hoe word traumatiese bronmateriaal gemanipuleer om vermaak te skep? Nes Spielberg se nabyskoot van die stortkop vermaaklike spanning skep, beland Treurgrond in dieselfde lokval.

Hoe is filmvervaardigers veronderstel om so ’n sensitiewe onderwerp te hanteer wat ’n diep, hartverskeurende en traumatiese effek op die mense het wat werklik in ’n plaasaanval was? Haneke (2013) meen die onus van verantwoordelikheid rus op die filmvervaardigers om die slaggat te vermy van vermaak skep uit iets afstootlik:

Verantwoordelikheid vereis dat jou gehoor vry en onafhanklik moet staan van manipulasie. Die vraag is hoe ernstig neem ek my kyker […] Probeer ek my mening op die kyker afdwing of, in teenstelling, neem ek die kyker ernstig op en bied hom of haar die vermoë om hulle eie mening te vorm en te formuleer?

In hierdie artikel wys ek die maniere uit waarop Treurgrond se steun op generiese konvensies, skouspelagtigheid en die klassieke Hollywoodstruktuur3 die gehoor tot ’n eensydige en oorvereenvoudigde beskouing van plaasmoorde manipuleer en dus die kyker ontneem van deelname en nie bevorderlik is vir stilte en refleksie4 nie. Daarna sal ek die werk oor verantwoordelikheid deur Judith Butler toepas op Treurgrond om ’n teorie van verantwoordelike rolprentvervaardiging te illustreer. Haneke se benadering tot verantwoordelike rolprentvervaardiging dien as ’n effektiewe lens waardeur ’n mens Treurgrond kan lees ten einde die film se tekortkominge uit te lig, wat insluit die voorkoming van gehoordeelname in ’n betekenisskeppingproses rakende ’n belangrike sosiale kwessie.

166

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

2. Genre, skouspel en klassieke Hollywoodnarratief-invloed

Die openingstoneel van Treurgrond dra dadelik twee belangrike feite aan die gehoor oor: eerstens is die film ’n spanningsriller en tweedens gaan dit skouspelagtig wees. Met die histeriese ouers, André en Christa, wat bid en huil terwyl hulle na die plaas jaag, polisiemotors wat verby jaag, ’n helikopter wat vooruit vlieg en titels wat oor die skerm flits, word Treurgrond stewig in die spanningsrillergenre gevestig. Die genre word deurlopend versterk deur narratiewe clichés en leidrade, soos die geterroriseerde familie deur ’n onsigbare mag, die manlike protagonis wat sukkel om orde te herstel, die vinnige redigering, onheilspellende musiek en doef-doef-doefs wat die gehoor herinner aan die bedreiging wat die indringer inhou. Die genre verenig dus onmiddellik die gehoor se kollektiewe gevoelens en verskaf, soos wat Thomas Schatz (2009:572) redeneer, ’n leër van ideologiese strategieë om die naderende konflik te vertolk, wat in hierdie geval ’n plaasmoord is. Voordat enige kwessies in Treurgrond aangespreek word, bepaal die gehoor se deeglike voorafopleiding in beide televisie en vorige spanningsfilms – wat Theodor Adorno (1957:482) ’n voorafbepaalde houdingspatroon noem – die wyse waarop die inhoud geïnterpreteer gaan word. Die kwessie van plaasmoorde in Suid-Afrika word dus nie deur die gehoor se werklike lewenservaringe geïnterpreteer nie, maar eerder deur die spanningsrillers wat hulle al vantevore gekyk het. Die openingstoneel help die gehoor om die spanningsriller se bekende kulturele arena en leidrade te herken, wat op sy beurt veroorsaak dat hulle “redelik seker is hoe die spel gespeel gaan word en hoe dit gaan eindig” (Schatz 2009:572). Die filmvervaardigers vertolk dus onwetend plaasmoorde vír die gehoor deur die kwessie van plaasmoorde as ’n opwindende spanningsverhaal te verpak. Treurgrond beloof ’n ontstellende, dog opwindende rit, terwyl plaasaanvalle in die werklikheid nie so eenvoudig is om te ontsyfer en te verstaan nie. Die reproduksie van ’n verbeelde plaasmoord binne die spanningsrillergenre reduseer dus die komplekse en hartverskeurende realiteit van werklike plaasaanvalle.

Terwyl die filmgenre die gehoor binne in ’n veilige en bekende toestand plaas, het die skouspelagtige voorstelling in die film boonop ’n bykomende versagtende effek. Ná die aangrypende jaagtog van die openingstoneel kom die egpaar se motor en die polisievoertuie voor die plaashuis tot stilstand. Die helikopter land in ’n triomfantelike stofwolk, die polisie spring uit hul voertuie en rig hulle vuurwapens op die huis en ’n histeriese Christa vlieg uit haar kar en probeer die huis binne hardloop. Sy word terug gehou, in glorieryke stadige aksie, terwyl die hoofbeampte die oortreders uit die huis beveel, waarna ’n swart man met ’n wit kind te voorskyn kom. Christa sien haar seun in die man se arms, ruk haarself los en hardloop na hulle. ’n Skietgeluid klink op, die skerm word swart en die gehoor word gelos om te besluit of dit die man of die kind is wat geskiet is.

Figuur 1. Christa ruk los van sersant Morena se greep (Phoenix Films)5

167

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Hierdie hele toneel is in wese ’n skouspel. Hoe beïnvloed ’n skouspelagtige voorstelling, wat staatmaak op werklike pyn en lyding as bronmateriaal, die kyker? Eerstens is die skouspel afhanklik van sy kontrak met die toeskouer, wat bepaal dat die konsep van ’n film staatmaak op die toeskouer se vermoë om die illusie van film as ’n vorm van die werklikheid te aanvaar. Hoe meer skouspelagtig en ongeloofwaardig die aksie, hoe meer problematies word die kontrak tussen die film en die toeskouer, omdat hierdie stilswyende ooreenkoms toeskouers toelaat om te vergeet dat hulle besig is om na ’n plaasmoord te kyk en dit hulle toelaat om hulself eerder in die skouspel te verloor en te verlustig (Aaron 2007:91).

Die feit dat plaasaanvalle ’n sosiale werklikheid in Suid-Afrika is, word nie deur die skouspelagtige vertoning verklap nie, maar word eerder onder die gewig van die skouspel versmoor. Die skouspel, soos Guy Debord (1994:1) redeneer, vervang ’n outentieke ervaring met 'n blote voorstelling van dit wat eens direk ervaar is en wys na die oomblik waarop die kommoditeit sy kolonisering van die sosiale lewe voltooi (1994:42). Met ander woorde, in Treurgrond word plaasaanvalle verpak as ’n verbruikersproduk wat opwindende dog ontstellende vermaak verskaf. Terwyl werklike slagoffers van plaasmoorde sukkel om die trauma van plaasaanvalle te verwerk, gee die “verskouspelagtiging” van plaasmoorde die gehoor die geleentheid om iets te ervaar wat hulle nie normaalweg sou kon ervaar nie. Die vinnige redigering spring sonder inspanning van situasie na situasie om sodoende die afgryslikheid ten volle vas te vang. Soos Treurgrond die resultaat van ’n plaasaanval met ’n alwetende kamera-oog vertoon, doen die skouspel ’n beroep op egtheid en word die gehoor dus gerusgestel dat niks ontbreek nie (Aaron 2007:92). In die werklikheid is daar egter baie wat “ontbreek” wanneer ’n ware plaasaanval plaasvind. Ware slagoffers is beperk tot een persepsie van die plaasaanval, terwyl die gehoor van Treurgrond alomteenwoordig is. Om so ’n ontstellende en skrikwekkende voorval in die vorm van ’n fantastiese skouspel te aanskou, word die gehoor nie net as toeskouers wat honger is vir opwinding hanteer nie, maar word hulle ook in ’n bevoorregte posisie geplaas. Die skouspel speel die rol van die alwetende verteller en gee die toeskouer die voorreg om ’n plaasaanval in sy totaliteit te aanskou, ’n posisie wat baie werklike slagoffers van plaasmoorde geweier word.

Vir Haneke (2005) is daar nie so iets soos die volledige ervaring, die volledige weergawe of die volledige waarheid nie. Filmvervaardigers moet hulle weerhou van enige poging om 'n afgryslike situasie as ’n kenbare totaliteit daar te stel, omdat dit gehoordeelname ontmoedig. In teenstelling daarmee moet filmvervaardigers eerder probeer om gapings in verteenwoordiging toe te laat, sodat toeskouers hulle eie persoonlike vryheid en oordeel kan gebruik. Toeskouers sal dus hulle eie waarheid en opinie ten opsigte van die gegewe kan formuleer (Haneke 1998:571). Die skouspel, daarenteen, plaas die gehoor in ’n bevoorregte posisie wat hulle in staat stel om na die “onkykbare” te kyk in sy fantastiese totaliteit. Die kyker is nie meer tevrede met ’n werklike ervaring met al sy fragmente nie, omdat die skouspel enige persoonlike ervaring oortref. Die werklike gruwels van plaasmoorde word dus gekommodifiseer in ’n skouspelagtige en geslote produk.

Die gevolglike uitwerking van die skouspel is wat Christian Metz (1982:94) ’n “fundamentele ontkenning” noem wat, soos Aaron (2007:92) argumenteer, tot die skepping en lydsaamheid van die toeskouer se verdedigingsmeganisme lei. Met ander woorde, die skouspel lok gehore uit om enige sosiale werklikheid met ’n blote voorstelling daarvan te vervang. Hierdie nuwe werklikheid bied ’n geslote produk wat ver verwyderd is van die werklikheid wat dit probeer uitbeeld. Toeskouers beweeg nie net weg van die aanspreeklikheid van die werklike en dringende kwessie van plaasaanvalle nie, maar gebruik ook die skouspelagtige film as ’n verdedigingsmeganisme om die sosiale bedreiging van plaasaanvalle af te weer. Selfs al deel gehore in die wanhoop van die karakters, is hulle gerus in die wete dat dit Christa en André se angs is en nie hulle eie nie.

168

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die skouspelagtige vertoning van die gruwels hou dus die realiteit van werklike plaasmoorde op ’n veilige afstand, terwyl die fantasie daarvan blindelings aanvaar word sonder om die sosiale gevolge daarvan te erken of te dra. Gehore is dan inherent aandadig aan die skepping van die skouspel, sy langdradigheid en sy ontstellende inhoud (Aaron 2007:92). Deur die werklikheid te ontken, of in hierdie geval deur na skouspelagtige voorstellings van plaasmoorde te kyk, word die gehoor aandadig aan dít wat die skouspel probeer vermasker (Aaron 2007:92). Die gevolg van die plaasmoord in Treurgrond se openingstoneel, tesame met die (veronderstelde) skietskoot van die kind of die man, het ten doel om die gehoor nie net te laat verstik nie, maar ook om met trompetgeskal aan te kondig dat plaasmoorde verskriklik is. Die toneel ignoreer dus enige verdere ondersoeke. Die gehoor word nie toegelaat om self te vertolk nie, omdat die skouspel ywerig verklaar dat alles alreeds verteenwoordig word en bekend is.

Nadat die skerm na swart oorslaan, word die gehoor teruggeneem na ’n tydperk ses maande voor die openingstoneel. Lukas van Staden word bekendgestel op sy plaas met sy werknemer Daniel Lebona, terwyl Daniel se seun Edwin vir Lukas dokumente bring waarin hy dreig om Lukas se grond te eis. André en Christa word gewys sonder die benoudheid en angs van ’n paar oomblikke gelede. Die gehoor kom dus tot die besef dat die hele film een groot terugflits is wat gaan opbou na die verskriklike klimaks, aangedui deur die openingstoneel. Haneke (2002) argumenteer dat films soms 'n terugflits gebruik as ’n verduidelikingsmeganisme vir die narratief of ’n toneel wat die gehoor voorheen gesien het, wat as ’n tipe sielkundige verduideliking dien.6 Deur die verhaal van Treurgrond as ’n terugflits te vertel, bied die filmvervaardigers weer eens aan om die film vír die gehoor te vertolk. Of daar nou leidrade regdeur die verhaal weggesteek gaan wees en of die terugflits bloot gaan funksioneer om simpatie by die gehoor te wek omdat hulle alreeds oor die voorafkennis beskik dat al hierdie karakters se lewens na 'n verskriklike lot lei, verhoog die terugflits ook die spanning. Die gehoor se nuuskierigheid word geprikkel oor wat daartoe gelei het dat André en Christa hulself in so ’n afgryslike situasie bevind. Die effek van die terugflits verdiep nie die bespreking oor plaasaanvalle nie en vernou die interpretasie van die narratief. Die struktuur van die film versuim dus om die gehoor aan te spoor tot aksie, omdat die terugflits se enigste doel is om die nuuskierigheid van die gehoor deur middel van die prikkelende openingstoneel te bevredig.

Waarom leun filmvervaardigers so swaar op genre en skouspelagtigheid om moeilike of ontstellende materiaal te vertolk?

Adorno (1957:484) het opgemerk hoe meer ondeursigtig, ingewikkeld en kompleks die moderne lewe word, hoe meer is mense in die versoeking om “desperaat vas te klou aan clichés wat lyk asof dit orde verleen aan dit wat andersins onverstaanbaar is”. Die konstruksie van Treurgrond as ’n spanningsriller deur die gebruik van skouspelagtigheid is dus ’n wyse van interpretasie om sin te maak uit iets wat mense moontlik te bang is om trompop te konfronteer. Deur plaasmoorde in 'n spesifieke en bekende vorm te posisioneer, laat die film die gehoor toe om die andersins onbeheerbare werklikheid, wat buite die kyker se raamwerk val, te beheer.

Daar is ’n duidelike invloed van die klassieke Hollywoodnarratief op Treurgrond, ’n tipe konstruksie wat David Bordwell as ’n “voor die hand liggende” soort film beskryf (Bordwell e.a. 1985:1), ’n verhaal wat verdeel is in drie oorkoepelende tonele, naamlik orde, afwyking, orde-herstel (Hayward 2013:80). Na afloop van die prikkelende openingstoneel stel die film die status quo van die boeregemeenskap voor. Lukas van Staden en sy werknemer Daniel Lebona word op die Van Stadens se plaas bekendgestel. Wanneer Daniel vir Lukas herinner dat hy vooruit geboer het ter voorbereiding van onvoorsiene omstandighede, antwoord Lukas: “Nee, ons het.” Lukas se antwoord dui op sy onwilligheid om al die eer vir die plaas

169

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

se sukses te ontvang en beklemtoon die orde, stabiliteit en morele goedheid van die Van Staden-omgewing. Wanneer Lukas na sy huis gaan en die gehoor hulle eerste toegang tot sy wêreld verkry, word die Van Stadens as die perfekte paartjie uitgebeeld. Hy groet sy vrou met ’n kus en sê: “Jy is pragtig”, terwyl veilige, salige musiek op die klankbaan speel. Hy betree sy netjiese studeerkamer en bedank sy vrou vir haar hulp en noem haar 'n “engel”.

Nog ’n kenmerk van die klassieke Hollywoodnarratief word verteenwoordig deur die romantiese subplot van André en Christa wat probeer om hul huwelik te red. Wanneer André vir Christa in ’n hotelkamer ontmoet, speel emosionele musiek op die klankbaan terwyl sagte beligting die toneel vul. Beide die klank en beligting rig die gehoor se meegevoel vir Christa se pleidooi om André se aandag te trek. Lukas se ondersteuning van en vriendelike verhouding met die plaaslike onderwyseres Katie word ook beklemtoon, asook sy belangrike en ondersteunende rol in die opvoeding van die plaaslike kinders.

Die konflik in die orde wat Treurgrond se narratief dryf, word vroeg bekendgestel. Daniel se seun Edwin lewer dokumente aan Lukas wat aanvoer dat die Lebonas die eienaars van die Van Stadens se grond is. Op ’n ander plaas in dieselfde gebied hanteer die polisiehoof, Helena Schoeman, en sersant Morena die jongste plaasmoord (’n toneel wat ek binnekort sal bespreek), terwyl die koerant in Lukas se studeerkamer die nuutste nuus oor plaasmoorde verkondig. Ná al hierdie tonele kyk Lukas uit oor sy plaas, terwyl harde, staccato slae die klankbaan vul wat die gehoor herinner aan die dreigende gevaar wat buite hierdie perfekte wêreld sluimer. Dit is duidelik dat die Van Stadens se orde en vrede bedreig word.

Treurgrond se konstruksie beoog om die wêreld van die boer eenvoudig te verduidelik deur van logiese en leesbare tekens regdeur die narratief gebruik te maak. Die film voldoen duidelik aan Hayward (2013:80) se definisie dat die narratiewe dryfkrag van so ’n film staatmaak op die ontwrigting van ’n harmonieuse orde, in hierdie geval beide die lewens van die Van Stadens en dié van die boeregemeenskap, wat ’n kettingreaksie veroorsaak en uiteindelik na die verwagte gevolgtrekking lei. Al weet gehore gewoonlik min of meer hoe ’n spanningsriller gaan eindig, is die gehoor van Treurgrond nog méér oortuig as gewoonlik, omdat die openingstoneel hulle alreeds in die regte rigting wys: niemand is veilig op ’n plaas nie, nie eens die geliefde hoofkarakters nie. Die bedreigde wêreld van die Van Stadens word ook vervat binne ’n enkele diëgesis, wat beteken dat die gehoor seker kan wees dat alles wat deur die alwetende kamera uitgebeeld word, op die Van Stadens se lewe van toepassing is.

Al herstel die slot van Treurgrond nie die orde in die sin van ’n “gelukkige einde” nie, bied die film tog afsluiting deur al die los drade bymekaar te bring (ek sal die slot later bespreek). Die probleem met so ’n narratief is egter dat die komplekse werklikheid van plaasaanvalle onderdruk en vereenvoudig word in ’n poging om dié gruwel in die vorm van 'n eenvoudige klassieke Hollywoodstruktuur uit te beeld. Alhoewel verhale ’n redelike struktuur vereis, sal ’n oorafhanklikheid van struktuur ’n valsheid aan die gehoor verkondig, naamlik dat die werklikheid ewe eenvoudig en maklik leesbaar is. Die klassieke Hollywoodstruktuur word nog meer problematies wanneer dit gepaardgaan met die spanningsrillergenre en ’n skouspelagtige voorstelling, omdat dit lei na ’n afname in die gehoor se deelname om betekenis aan die film te verleen.

Die afhanklikheid van die klassieke Hollywoodstruktuur kry ook gestalte in die rol van Lukas van Staden. Volgens Bordwell (1986:18) verskaf die klassieke Hollywoodnarratief “sielkundig gedefinieerde individue wat sukkel om ’n duidelike probleem op te los of om spesifieke doelwitte te bereik”. Lukas van Staden is die vlekkelose boer wie se besorgdheid hoofsaaklik by sy familie, sy plaas en sy onmiddellike omgewing lê (sy humanitêre dade vir die plaaslike

170

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

skool word herhaaldelik deur die film beklemtoon). Hy sukkel om die dreigende gevaar van plaasaanvalle af te weer en Edwin Lebona se grondeis op te los, wat dus voldoen aan Bordwell (1986:18) se definisie dat “karakters in konflik tree met ander [en] hul eksterne omstandighede”. ’n Voorbeeld van 'n toneel waar Lukas se voorbeeldige karakter beklemtoon word, is wanneer hy vir Daniel korrigeer en sê dat hulle albei verantwoordelik is vir die sukses van die plaas. Ek stem saam dat boere ongelooflik afhanklik is van hulle werknemers, maar Lukas se duidelike uitspelling daarvan beroof die gehoor daarvan om self tot hierdie slotsom te kom.

Regdeur die film word die gehoor met behulp van visuele en ouditiewe tekens herinner aan Lukas se ongelooflike onselfsugtigheid en aan die gemeenskap se afhanklikheid van hom. Van die rol wat hy speel in die herstel en instandhouding van die plaaslike skool, sy aankondiging dat al die kinders in die renostertekeningkompetisie wenners is en sy morele opregtheid by die stadsaalvergadering, tot sy passie vir boerdery deur sy eie trekker te bestuur, word die gehoor geen geleentheid gegun om Lukas se karakter vir hulself te peil nie. Hetsy boere sonder ooglopende foute en perfek is en of hulle menslik en onvolmaak is, is nie vir die filmvervaardigers om te beslis nie, maar eerder vir die gehoor om self te besluit. Die film se doel om die werklikheid van ’n boeregemeenskap aan die wyer publiek van Suid- Afrika te illustreer is dus vereenvoudig en op ’n manier verpak wat as propaganda beskou kan word en enige moontlikheid vir die gehoor se eie interpretasie kniehalter.

Richard Taylor (2006:15), skrywer van Film propaganda: Soviet Russia and Nazi Germany, definieer propaganda as die poging om 'n gehoor se openbare mening te beïnvloed deur idees en waardes oor te dra. Taylor (2006:16) voer ook aan dat propaganda meer effektief is waar daar ’n groot skare is, omdat ŉ persoon nie net vatbaar is vir sy of haar eie emosies nie, maar ook beïnvloed word deur “dié van die massa rondom hulle [...] [en] die interaksie tussen die emosies van die individu en dié van die massa".

Hierdie definisie kry gestalte in die stadsaalvergaderingtoneel in Treurgrond, wat afspeel net na die Bothas vermoor is. TLU en AfriForum kry albei in die toneel kans om die gevaar en gevolge van plaasaanvalle te verduidelik voor 'n saal vol boere, werkers en mense van die gemeenskap, terwyl hulle plakkate in die agtergrond sigbaar is. Henk van der Graaf, assistenthoofbestuurder van TLU in die werklike lewe, stel dit dat TLU nie “moorde op boere” wil verhef bo ander moorde nie, maar dat hulle as landbou-organisasie ’n verantwoordelikheid het teenoor die belange van hulle lede en die boeregemeenskap, sodat “ons voedelsekerheid in hierdie land kan hê”. Die werklike Ernst Roets van AfriForum verklaar dat niemand in Suid-Afrika meer veilig is nie en moedig die gehoor aan om betrokke te raak by AfriForum se veiligheidstrukture, omdat navorsing bewys dat misdaad afneem waar AfriForum se lede betrokke is. Die toesprake is deurvleg met die gehoor se applous en toejuiging. Bo en behalwe dat die ernstige kwessie van plaasaanvalle misbruik word as ’n podium vir reklame, word die kwessie ook verpolitiseer. Van der Graaf hou vol dat hulle moet aanhou druk plaas op die regering, terwyl Roets reken “ons kan nie agteroor sit en wag vir die regering” nie. Die feit dat die toesprake plaasvind voor ’n gehoor wat luidkeels deelneem, beïnvloed die kyker van Treurgrond. Die kyker word geposisioneer as deel van die emosioneel belaaide gehoor in die stadsaal, wat dus aansluit by Taylor (2006:16) se argument dat propaganda meer effektief inwerk op ’n individu in ’n skare. Die kyker loop dus die gevaar om gemanipuleer te word deur die opsweping van die gehoor in die stadsaal. Die bestaan van propaganda is wel nie afhanklik van die sukses daarvan nie (Taylor 2006:11) en hoef ook nie net uit leuens te bestaan nie (2006:13). Dit is dus irrelevant of die propaganda van die stadsaaltoneel suksesvol is. Ek respekteer TLU en AfriForum se toegewydheid om die kwessie van plaasmoorde onder die publiek se aandag te bring, maar is dit reg om organisasies te adverteer in ’n film wat veronderstel is om die afgryslikheid van plaasmoorde aan te spreek? Volgens Taylor (2006:12) leer opvoeding mense hóé om te

171

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

dink, terwyl propaganda mense leer wát om te dink. Die stadsaaltoneel en Van der Graaf en Roets se toesprake, tesame met die uitspelling van Lukas se karakter, kondig vir die kyker van Treurgrond aan wát om te dink, sonder om enigsins die kyker kans te gee om self oor plaasaanvalle te besin.

Figuur 2. Die stadsaaltoneel waartydens Ernst Roets van AfriForum die plaaslike boere en plaaswerkers toespreek (Phoenix Films)

Die plasing van 'n ster of glanspersoon in die titelrol van Treurgrond dien as ’n karakterprototipe wat dan aangepas word vir die spesifieke behoeftes van die rol in die klassieke Hollywoodnarratief (Bordwell 1986:18). Terwyl Roodt (2015) gesê het dat die plasing van die akteurs geensins ’n regse agenda insluit nie, kan die film nie onafhanklik van die onmiskenbare politieke en omstrede persona van Steve Hofmeyr staan nie. Hofmeyr is ’n uitgesproke ondersteuner van “Afrikanerdom” en ’n politieke aktivis teen plaasmoorde. Op 13 Oktober 2013 het Hofmeyr en die sangeres Sunette Bridges die “Red October”-veldtog na die Uniegebou vir die regte van minderheidsgroepe (Anoniem Netwerk24) gereël, asook, soos Bridges sê, “’n bewusmakingsveldtog [...] oor swart-op-wit misdaad” (Rekord East 2013). Al erken ek dat 'n politieke posisie nie op sigself verkeerd is nie, het Hofmeyr se optrede die afgelope paar jaar aantygings van haatspraak laat opvlam. Volgens berigte was Hofmeyr van plan om die woord “kaffer” in een van sy liedjies te gebruik (Smith 2011), het hy die ou Afrikaanse volkslied by die Innibos-fees op Nelspruit gesing (Independent Online 2015) en ook getwiet dat swart mense die ware argitekte van apartheid was (News24 2014). Frauenstein (2015) het erken dat die rol van Lukas van Staden spesifiek vir Hofmeyr geskryf is. Deur so ’n omstrede figuur aan die sensitiewe en komplekse onderwerp van plaasaanvalle te koppel, meen ek dat 'n Suid-Afrikaanse gehoor nie hulle vooropgelegde idees van die film sal kan onderskei nie, hetsy hulle ondersteuners van Hofmeyr is al dan nie. Die gehoor se begrip van Lukas van Staden word ongetwyfeld deur Hofmeyr se persona beïnvloed. Verder stel sy plasing in die rol van Lukas ook subtiel voor dat plaasmoorde ’n wit Afrikanerprobleem teenoor ’n groeiende swart gevaar is. Ek ontken nie dat baie plaasmoorde rasgedrewe is nie, maar so ’n aanname wat slegs die wit Afrikaner in ag neem ignoreer die 72 swart boere, 33 familielede, 115 werkers en twee swart gaste wat tot op daardie datum ook op plase vermoor is (Van der Spuy 2014:231). Die politieke uitgesprokenheid van Steve Hofmeyr, tesame met die spanningsrillergenre, skouspelagtigheid en klassieke Hollywoodnarratief dra alles by tot die vooropgestelde verwagting van die gehoor se begrip en laat baie min ruimte toe vir eie interpretasie.

Tot hier is verskeie verduidelikingsmeganismes in Treurgrond geïdentifiseer wat die gehoor se rol as vertolker (mis)lei en vervang. Daar is egter nog ’n strategiese meganisme waarvan

172

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

die invloed ongesiens kan verbygaan. Ná die openingstoneel en Lukas se bekendstelling word sersant Morena bekendgestel wanneer die polisie by die vermoorde Bothas se plaas aankom. Morena is op sy eerste plaasmoordtoneel. Die meer ervare beampte, Helena Schoeman, waarsku hom dat hy dalk mag naar word, en soos sersant Morena nader aan die toneel kom, word nóg waarskuwings geuiter soos wat ander polisielede die huis verlaat. Die kamera volg sersant Morena by die nagmerrietoneel in. Die uitgesteekte oë van die manlike slagoffer het geen sigbare uitwerking op Morena nie, maar nadat hy die afgekapte voete in die bad sien, haas hy hom na buite en braak in die tuin.

In haar werk oor toeskouerskap argumenteer Aaron (2007:115) dat een van die foute wat filmvervaardigers ten opsigte van voorstelling maak, is om die toeskouer gelyk te stel met ’n “worstelende karakter op die skerm wat aan ons voorskryf hoe om te reageer en hoe om te voel”. In hierdie geval word die toeskouer in ooreenstemming gebring met sersant Morena. Die gehoor beleef, net soos Morena, mure bevlek met bloed, leë oogkaste, ’n liggaam deurdrenk met bloed en geamputeerde voete in ’n bad. Voor die gehoor tyd gegun word om self dié gruwelbeelde te verwerk, reageer Morena namens die gehoor. Sy fisieke reaksie op die walglike en groteske beelde herroep die werk van Julia Kristeva oor die onderwerp van hoe mense fisiek op die abjekte reageer. Die reaksie op die geamputeerde voete laat Morena wegkyk en omdraai, weg van die onreinheid, en laat hom uiteindelik braak, omdat ’n fisieke reaksie die liggaam se manier is om hom- of haarself te beskerm (Kristeva 1982:2). Morena, die gehoor se dubbelganger as worstelende karakter op die skerm, skryf die gehoor voor oor wat die regte of geskikte reaksie moet wees wanneer ’n mens met die gruweldade van ’n plaasmoord gekonfronteer word. Uit die talle komplekse, emosionele en sielkundige reaksies wat iemand moontlik kan ervaar teenoor die sinneloosheid van ’n plaasmoord, leë oogkaste en geamputeerde voete, word elke moontlike reaksie vereenvoudig tot die nietige daad van opbring. Braking word voorgehou as die enigste geskikte en natuurlike reaksie op ’n plaasmoordtoneel, ’n reaksie waaroor ander polisielede sersant Morena vanaf die begin van die toneel waarsku. Die funksie van Morena in die verhaal skryf aan die gehoor voor dat om siek te wees – of dit nou letterlik is (soos Morena) of figuurlik is (soos die gehoor se naarkol op die maag) – ’n voldoende reaksie is. Nie net is die braakaksie veronderstel om voldoende te wees nie, maar dit dui ook daarop dat om siek te wees in die teenwoordigheid van ’n plaasmoord as ’n soort verligting dien: verligting van die situasie, verligting van ongemak en, selfs miskien, verligting van verantwoordelikheid. Namate die film vorder, lei en help Morena se intreding tot die wêreld van plaasmoorde die oningeligte gehoor – wat benewens nuusberigte en TV-uitsendings – bitter min weet oor die alledaagse vrese en onsekerhede van die boeregemeenskap en die gruwels van ’n plaasmoord.

Figuur 3. Sersant Morena braak in die tuin na aanskouing van die grumoord. (Phoenix Films)

173

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

3. Die plaasmoord en die probleem met sentimentaliteit

Noudat ek die interpretatiewe metodes wat Treurgrond die gehoor bied, aangedui het, rig ek my aandag op die klimaks van die film en die montage wat dit voorafgaan, ten einde die probleem met sentimentaliteit en die gebruik van gruweldade om die gehoor se hartsnare te roer, te illustreer.

Lukas en sy vrou, Nellie, gee Christa en André die geleentheid om ’n week lank vakansie by ’n spa te hou. Hulle twee kinders, Loekie en Sarah, word by Lukas en Nellie op die plaas afgelaai. Skielik word daar konteks aan die openingstoneel verleen: daar gaan ’n aanval op Lukas se plaas wees. ’n Montagetoneel volg waarin André en Christa uiteindelik hulle liefde hernu, Nellie en Sarah inkopies doen en kook, Lukas en Loekie op die plaas werk en die gesin mekaar geniet, terwyl ’n pragtige, gerusstellende en vreugdevolle Afrikaanse lied op die klankbaan speel. Die montage beklemtoon die belangrikheid van familiewaardes en die harmonie wat dit bring. Met die kennis van die dreigende plaasaanval word die boodskap aan die gehoor oorgedra dat plaasaanvalle konserwatiewe Afrikanerwaardes bedreig en herroep Lukas se stadsaalvergadering van vroeër waar hy sê: “Elke keer as daar ’n boer vermoor word, dan sterf daar iets in ons binneste. ’n Klein bietjie taal, ’n klein bietjie godsdiens, ’n klein bietjie geskiedenis. En uiteindelik ’n klein bietjie van wie ons is. En daar is bitter min van ons oor.” Die montage eindig met Loekie wat sê hy wil eendag ’n boer word. Loekie se droom en die wit Afrikaner se lot word dus beide bedreig, omdat die gehoor weet dat Loekie se lewe binnekort in gevaar gaan wees.

Die skerm word donker en daar is ’n paar sekondes stilte. ’n Hond blaf en skielik speel die bekende doef-doef-doefs op die klankbaan. Weer is daar stilte. Loekie dwaal deur die donker plaashuis na Lukas en Nellie se slaapkamer en sê: “Daar's iemand in die huis.” Lukas bel vir André en Christa, maar net toe André antwoord, sny die telefoonlyn uit en die egpaar weet onmiddellik iets is verkeerd. Daarna sien die gehoor ’n nabyskoot van ’n bebloede Lukas wat reguit na die kamera kyk en vir sy lewe smeek. Die musiek oordonder met hemelse stemme op die klankbaan terwyl ’n skreeuende Nellie uit fokus gesleep word. Die toneel se klank verdwyn en slegs die oorverdowende musiek bly oor. Die familie word gemartel en vermoor in hartverskeurende stadige aksie, ’n emosionele en ontstellende skouspel.

Afgesien van die feit dat die toneel ’n aantal clichés van die bekende spanningsriller oproep (die donker huis, niksvermoedende familie, ’n blaffende hond, ’n kind wat iemand in die huis gewaar), wil ek fokus op die uitbeelding van die Van Stadens se plaasmoord self, wat op ’n verskriklike en oordrewe manier voorgestel word. Die vervaardigers se doel is duidelik: hulle wil die toeskouer se hartsnare roer.

Susan Sontag (2003:91–2) kritiseer foto’s van gruweldade en geweld wat daarop gemik is om diegene wat dit sien, se hartsnare te roer. Sy voer aan dat selfs al lyk ’n emosionele reaksie op brutaliteite op sigself opreg, is geroerde hartsnare nie noodwendig genoeg, of selfs reg, nie. Die denkbeeldige band tussen die toeskouer en die wreedheid wat uitgebeeld word, skep die illusie dat daar ’n verband bestaan tussen diegene wat ly en die bevoorregte toeskouer. Hierdie verband is vals. Die nabyheid aan die gruweldaad genereer egter ’n gevoel van sentimentaliteit en maak ons simpatiek, wat veroorsaak dat ons glo dat ons nie medepligtiges is in dit wat lyding veroorsaak nie, maar eerder dat ons “simpatie sowel ons onskuld as ons magteloosheid verkondig”. As die gehoor geraak word deur die plaasmoord van die Van Stadens, neem hulle nie verantwoordelikheid vir die gruwels van ’n plaasmoorde nie, maar skeld hulself eerder kwyt van verantwoordelikheid. Om gedryf te word tot trane, simpatie of naarheid is die gehoor se eenvoudige manier om hulself gerus te stel dat hulle in staat is om die gruwel van plaasmoorde te herken, maar dit is gewoonlik al,

174

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

omdat “onwillekeurige emosie die teenoorgestelde is van besinning en implikasie” (Aaron 2007:116).

In ’n sekere stadium van die aanval word die gehoor in die posisie van die aanvaller geplaas, met Lukas wat sy hande in ’n pleitende posisie voor sy bebloede gesig hou. Die aanvallers is ook anoniem. Terwyl die bedoeling van hierdie skoot die gehoor heel moontlik roep tot aksie en hulle aandadig verklaar in die toesmering en ontkenning van plaasmoorde, wil ek argumenteer dat hierdie poging misluk. Al word die gehoor die geleentheid gegun om self die identiteit van die aanvallers te bepaal, ondermyn die verskillende elemente en interpretasiemetodes wat die gehoor tot dusver gelei het, die argument wat die skoot en die anonimiteit van die aanvallers probeer stel. Die plasing van die gehoor in die middel van die aksie beloon inderwaarheid hulle geduld wat sedert die begin van die film getoets is. Hierdie beloning is kaartjies in die voorste ry vir ’n plaasmoord, ’n skouspelagtige vertoning van gruweldade, gekenmerk deur sentiment wat daarop gemik is om ’n emosionele reaksie by die bevoorregte kykers uit te lok. Verder, soos wat die gehoor met die klimaks in Treurgrond gekonfronteer word, word hulle ook van die opgeboude spanning sedert die openingstoneel verlig. Die begeerte om te weet hoekom André en Christa na die plaas toe gejaag het, is bevredig, want ná meer as ’n uur se terugflits word die gehoor die voorreg gegee om die aanval eerstehands te beleef, ’n posisie wat nie eens aan André en Christa gegun is nie. Die anonimiteit van die aanvallers is dus nie van veel belang nie, omdat die verligting van opgeboude spanning voorkeur geniet.

Figuur 4. Lukas pleit om sy lewe kort voor hy vermoor word. (Phoenix Films)

Selfs al probeer die uitbeelding van die plaasaanval op die Van Stadens, met Lukas wat tot ’n pappery geslaan is, Nellie wat waarskynlik verkrag is en die verskrikte kinders, om die lyding en die mishandeling van slagoffers in regte plaasaanvalle te verteenwoordig, handhaaf die toneel juis deur dié probeerslag ’n vorm van ontkenning van ander se lyding. Deur geraak te wees en, in hierdie geval, gewalg en geskok te wees deur die plaasmoord, word die gehoor vrygespreek van hulle “deelname aan die produksie van die pyn van ander” (Aaron 2007:116). Al het die gehoor die hele film lank gewag om die moord eerstehands te sien en dus verlig te word van al die opgeboude spanning, dien die emosionele reaksie op die dade ook as kwytskelding van hulle perverse afwagting van die moordtoneel. Sersant Morena, geroer deur wat hy sien, het sy “deel” gedoen deur te braak in reaksie op die gruweldade wat hy aanskou het. Net so word die gehoor geroer in die aanskouing van die moord op Lukas, maar die wanpersepsie bestaan dat die gehoor ook sy “deel” gedoen het deur bloot die gruwel saam met die Van Stadens te beleef. Ek is geroer deur die gruwel, ek is geskok saam met die Van Stadens. Ek voel aaklig vir en saam met hulle in die bioskoop,

175

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

maar noudat ek buite die bioskoop is, voel ek asof ek genoeg gedoen het. Die gehoor vergeet dat hulle ’n aandeel gehad het in die reproduksie en vertoning van die plaasmoord, omdat hulle verwag het dat die spanningsriller hulle verlange om te weet en om te ervaar sal bevredig.

Hoe kan ’n spanningsriller dus dan nie volgens die reëls speel en hulle die skouspelagtige vertoning van 'n plaasmoord bied soos wat aan hulle beloof is nie?

Haneke (1998:569) argumenteer dat die effek van 'n skouspelagtige vertoning van iemand wat ly of sterf, met dramatiese effek, tweeledig is. Sy argument pas perfek in by Treurgrond se voorstelling van die plaasmoord. Eerstens beroof dié voorstelling die werklike slagoffers van plaasmoorde wat gely of gesterf het van hulle finale besitting, naamlik die waarheid van so ’n ervaring. Tweedens beroof ’n skouspelagtige voorstelling toeskouers van hulle verbeelding. Gehore word gedwing “in die vernederende perspektief van ’n loervink wat by ’n sleutelgat staan en geen ander keuse het as om te voel wat daar vir hulle vertel word om te voel en te dink wat daar vir hulle vertel word om te dink nie”. Die gehoor, beskut en beskerm teen die leemte van die werklike, onbeantwoorde, onsigbare en ongehoorde gruwels, is dankbaar om gelei te word om te voel presies wat aan hulle voorgeskryf word: ’n gevoel van hartseer, ’n gevoel van wanhoop en skok, maar ook die verligting van spanning.

In tipiese Hollywoodfilms is geweld of dood ’n “katartiese ontkoppeling wat die ingewikkelde towerkrag van spanning breek [...] [wat] die dooies vergeet nes die liggame die grond getref het" (Pevere 1997). Treurgrond se gehoor word verlig van die spanning wat regdeur die film opgebou het: die Van Stadens is vermoor, maar nêrens word die gehoor gekonfronteer met die verwydering van Lukas, Nellie en Sarah se lyke of die skoonmaak van die huis wat ongetwyfeld ná ’n ware plaasmoord sou volg nie. In plaas daarvan word die gehoor na ’n droomtoneel gelei waarin die kamera liggies tydens Kersfees deur die huis sweef, terwyl die hele gesin lewend is, en sing en lag. Weer eens word ’n ander gruwel, die nagevolge, die vraag van hoe die lewe kan aangaan na so 'n afgryslikheid, nie aan die gehoor gestel nie. In plaas daarvan word die Afrikanerdroom wat Lukas so desperaat verdedig het ’n wérklike droom in die film en word daar geweier om die gehoor met die groter werklikheid te konfronteer.

Die gruwel van die plaasmoord en die dood wat dit tot gevolg gehad het, is nie net vergete sodra dit verby is nie, maar word ook vervang deur ’n onbeduidende, veilige en bevredigende oplossing, omdat die Van Stadens herstel word tot hulle regmatige plek: hul plaas. Die verantwoordelikheid van die gehoor teenoor dít wat hulle gesien het, verdwyn ook net soos wat die liggame van die Van Stadens verdwyn het en vervang word deur die Kersfeesdroomtoneel. Die Kersfeesdroomtoneel, terwyl Koos du Plessis se “Somerkersfees”-lied speel, herstel die Van Stadens tot die utopie uitgebeeld in die montage wat die plaasmoord voorafgaan en bevredig die sentimentaliteit en simpatie van die gehoor. Hierdie sentimentele posisie neem die gehoor egter al hoe verder weg van empatie, besinning en verantwoordelikheid.

4. Verantwoordelikheid

In ’n stadium in Night and fog lys Alain Resnais se stemopname die Duitse amptenare se range in die Joodse konsentrasiekampe. Hy eindig by die topkommandant wat toesig hou oor die roetine van die kamp. Resnais (1955) sê dat die kommandant beweer dat hy niks weet van wat in die kamp aangaan nie, maar dan:

176

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Wie weet enigiets? Die werklikheid van hierdie kampe, verag deur diegene wat dit gebou het, en onpeilbaar vir dié wat dit moes verduur – watter hoop het ons om hierdie werklikheid vas te vang? Ons kan maar net die buitenste dop wys, die oppervlak.

Dit is dalk waarom Haneke voel dat Night and fog die enigste film is wat die uitbeelding van konsentrasiekampe verantwoordelik benader. Resnais en sy span erken hulle onkunde en onvermoë om die gruweldade wat in die Joodse konsentrasiekampe plaasgevind het, vas te vang. Selfs om te probéér sou oneties wees, nie eens gepraat van vermaak genereer uit iets so onbeskryflik soos volksmoord nie. Nogmaals probeer ek nie enige ooreenkomste tussen die Joodse volkslagting en plaasmoorde trek nie, maar my voorbeeld van Resnais beklemtoon sy nederigheid in die hantering van ’n onderwerp waarvan hy die ware ervaring nie kan begryp nie. Deur te erken dat hy nie die gruwels van die konsentrasiekampe kan vasvang nie, bewys hy dat hy dit nie kén nie en nooit in staat sal wees om die ervaringe van die Jode te kén nie. Daar lê 'n waarheid in so ’n ervaring, 'n onbereikbare waarheid wat filmvervaardigers moet respekteer deur permanente, ongeveinsde onkunde te erken.

Resnais konstrueer Night and fog op so ’n manier dat die film ondeursigtig word vir die gehoor, in teenstelling met 'n film wat deursigtig, beskrywend en alwetend is in die reproduksie van die volkslagting van die Jode. In Giving an account of oneself voer Butler (2005:20) aan dat ons as individue “gevorm word in die konteks van verhoudings wat gedeeltelik onverhaalbaar is [...] [en] dat ondeursigtigheid ingebou is in ons vorming”. Films probeer gewoonlik om verhale te bou wat daarop gemik is om die maniere waarop ons tot mekaar en ander sosiale werklikhede verbind is, te verduidelik. Hierdie verhale dien om betekenis te verleen aan ’n werklikheid wat kompleks en verwarrend is. Die verwerking van verhale tot ’n samehangende geheel lei dus tot ’n valse vorm van eenheid en begrip. Deur ’n film te skep wat ondeursigtig is, met ander woorde sy grense van selfkennis erken, posisioneer Resnais Night and fog as ’n film wat die onverhaalbaarheid van die Joodse volksmoord erken. Al verwag die gehoor dat ’n film die Ander moet kén en verteenwoordig deur sy uitbeelding daarvan, hetsy dié Ander die Joodse volksmoord of plaasaanvalle is, redeneer Butler dat dit belangrik is om nie ’n antwoord te verwag wat ooit voldoende sal wees nie. Deur die vraag bloot oop te los laat ons die Ander toe om te leef omdat ons nie probeer gestalte gee aan die onverklaarbare of onuitbeeldbare nie (Butler 2005:43). Night and fog se ondeursigtigheid bied die moontlikheid om die Ander, die Joodse volksmoord, op ’n manier voor te stel wat eties, verantwoordelik en respekvol is teenoor die verskriklike ware ervaring wat ons nie kan kén nie.

Resnais bied nie enige interpretasiemetodes aan die gehoor nie, maar eerder ’n raamwerk waarin hy die gehoor toelaat om die gapings self in te vul. Hy vra hulle, nes Haneke se films, wat hierdie gruwels vir hulle beteken en wat hulle daarvan dink, hoe hulle dit ervaar, en beskou elke toeskouer se individuele interpretasie as belangrik. Daar is geen spesifieke verwagting nie, omdat die enigste verwagting is dat toeskouers tot hulle eie gevolgtrekking moet kom (Wheatley 2009:47). Butler (2005:83) redeneer dat om “verantwoordelikheid vir jouself te neem, is om die grense van selfbegrip te erken, en om hierdie perke nie net as ’n voorwaarde vir die onderwerp [of film] te erken nie, maar ook as die toestand van die menslike natuur”. Die filmvervaardiger moet poog om ’n film op so 'n manier te konstrueer dat die film self die grense van sy selfbegrip erken, of, met ander woorde, self die perke van wat dit kan verteenwoordig bepaal. Renais se voorstelling van die Ander in die vorm van ’n dop of raamwerk, stel Night and fog in staat om te erken dat dit nie die Joodse volksmoord as ’n herkenbare totaliteit kan uitbeeld nie.

Resnais se benadering is egter teenstrydig met die gehoor se verwagting of, miskien selfs, begeerte. Terwyl films soos Schindler's list en Downfall die Joodse volksmoord as iets

177

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

kenbaar voorstel wat verklaarbaar en selfs vermaaklik is, kniehalter Night and fog die gehoor se verwagting en begeerte om te wéét en verwerp enige verduidelikings, terwyl dit ook weier om te vermaak. ’n Mens kan argumenteer dat Resnais, deur alle vorme van verklaring uit die weg te ruim, hetsy deur vertelling of op tegniese vlak, sy toeskouers benadeel deur hulle met 'n film sonder enige slotsom te konfronteer. Haneke voer aan dat hierdie aanslag, wat weier om afgryslikhede aan die gehoor te verduidelik, 'n toeskouer sal skend en na ’n toestand van outonomie sal dryf (Haneke in Wheatley 2009:78). Die belangrikheid van ’n outonome posisie word deur beide Resnais en Haneke bepleit.

Wat bied ’n posisie van outonomie vir die gehoor wat gekwes en teleurgestel word in hul verwagtinge?

Butler (2005:102) haal aan uit Theodor Adorno en Emmanuel Levinas om te argumenteer dat om gekwes te word die slagoffer in ’n morele dilemma plaas. Vir haar is dit net uit hierdie posisie van gekwestheid dat 'n “sekere begrip van verantwoordelikheid verstaan kan word". Ek argumenteer dat as mens die slagoffer se posisie vergelyk met dié van die toeskouer, ’n film se ondeursigtigheid die toeskouer bevraagteken en dus kwes, wat daartoe lei dat die toeskouer bewus raak van sy of haar eie ondeursigtigheid en met die grense van sy/haar eie selfbegrip gekonfronteer word. Deur ’n verskriklike en onkenbare ervaring in ’n onduidelike en onsamehangende manier voor te stel, word die gehoor toegelaat om die leemtes self in te vul en vrae vanuit hulle eie lewenservaring te beantwoord. Terwyl verantwoordelikheid aanvaar en uitgevoer word deur Resnais, dien die toeskouer se gekwestheid en teleurstelling in Night and fog as bewustheid van eie verantwoordelikheid. As die filmvervaardiger die toeskouer kwes en teleurstel, word die toeskouer verantwoordelik teenoor dit wat hom of haar kwes of teleurgestel het, met ander woorde, die film of, miskien selfs die film se onderwerp.

Die gehoor van Treurgrond word egter nie gekwes of teleurgestel nie, maar eerder hanteer as ’n gehoor wat die reg het op ’n slotsom, verduideliking en oplossing. Ondeursigtigheid is verruil vir duidelikheid en verstaanbaarheid. Werklike plaasaanvalle verskaf egter nooit só ’n gevolgtrekking aan slagoffers nie, veral nie aan diegene wat dit oorleef nie. Butler praat oor ons oortuiging dat ons geheel en al "spitsvondige wesens" is, met ander woorde, individue wat die vermoë het om alles vinnig, akkuraat en in sy totaliteit te kan verstaan of ken. Dié oortuiging dat ons alwetend is, is ’n leuen, want so ’n oortuiging vereis dat ons ons “kinderskoene, afhanklikheid, verwantskap [en] primêre vatbaarheid” verwerp ten koste van die “aktiewe en strukturerende spore van ons sielkundige formasies” (Butler 2005:102). Ons weet nie wát die ervaring van ’n ander is nie. Om te dink ons weet, bewys ons inherente trots, wat selfbelangrikheid en arrogansie verkondig. Schindler's list en Downfall versterk die oortuiging van spitsvondigheid aan hulle gehore. Soortgelyk aan Treurgrond se alwetende verteller, en wat gekenmerk word deur genre, skouspel, klassieke Hollywoodstruktuur en interpretatiewe musiek, verkondig hierdie film dat niks werklik ontbreek nie en dat alles verstaanbaar is. Die gehoor word voorsien van ’n slotsom, en verduideliking en die vermoë van selfbehoud word ook verskaf. Butler redeneer dat wanneer mense probeer om hulself te beskerm teen die moontlikheid om kwesbaar te wees teenoor ’n ander, sal hulle “onmenslik” word, omdat selfonderhoud die basis vorm van ’n etiek wat 'n “suiwer etiek van die self word, indien nie ’n vorm van morele narsisme nie” (Butler 2005:103).

Filmvervaardigers het dus ’n verantwoordelikheid teenoor die gehoor, wat vereis dat hulle die gehoorlede bewus moet maak van hulle eie verantwoordelikheid teenoor die film en die Ander wat dit uitbeeld. Treurgrond, daarenteen, bied die onkenbare in ’n skouspelagtige en vermaaklike vorm aan. Die filmvervaardigers van Treurgrond het, in teenstelling met Resnais, hulle onkunde verwerp wanneer dit kom by werklike plaasaanvalle en die gruwelike ervarings van die slagoffers, in ruil vir 'n versinde en vereenvoudigde skouspel. Nederigheid

178

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

en respek vir die onderwerp word vervang deur ’n honger en hardnekkige begeerte om te kén en te verkondig. Hierdie posisie word ingeneem ten koste van werklike oorlewendes en slagoffers van plaasaanvalle, wie se ervaring gebroke, onkenbaar en ondeurdringbaar is.

5. “Wat gaan nou word van ons?”

In die voorlaaste toneel, ná die begrafnis, vra Katie vir André: “Wat gaan nou word van ons?” Dit is 'n goeie vraag. Wat gaan gebeur? Gaan die plaasskool in staat wees om voort te gaan? Gaan die plaaswerkers ander werk kry? Op ’n groter skaal, wat gaan die invloed op voedselproduksie wees? Gaan plaasaanvalle ophou? Hoe pas dit alles in by die kwessies rondom grondhervorming? Het boere die nodige ondersteuning, gegewe die gevaar van plaasaanvalle? Al hierdie gelaaide kwessies is teenwoordig in Katie se vraag en daar is meer as genoeg vir die gehoor om oor te besin en om self te voltooi, maar helaas, André blyk oor ’n enkele antwoord te beskik: “My broer het sy lewe gegee vir hierdie plaas. Ek sal seker maak dat die Van Staden-plaas voortbestaan. Maak nie saak wat nie.”

Figuur 5. André belowe dat die Van Staden-plaas sal voortbestaan. (Phoenix Films)

André se reaksie, selfs die feit dát hy reageer, demonstreer die filmvervaardigers se voorneme om die gehoor voor te skryf. Al raak Katie se vraag die groter kwessies agter plaasaanvalle in Suid-Afrika aan, het die filmvervaardigers probeer om die kompleksiteit en gevolge te vereenvoudig deur ’n enkele antwoord te voorsien. Sy antwoord, veral die bykomende “[m]aak nie saak wat nie”, dra 'n politieke nuanse, wat gekontekstualiseer word in Antjie Krog se A change of tongue (2003), waarin sy die Boeresoldaat Deneys Reitz se boek Commando: A boer journal of the Boer War (1929) herroep.

In 1899 by Nicholson se Nek, ’n kritieke oomblik vroeg in die Tweede Vryheidsoorlog, het 10 000 Britse soldate gevlug van generaal Piet Joubert en sy manne. Reitz skryf dat die Boeresoldate op Joubert se bevel gewag het om die Britte agterna te sit en uit Ladysmith te dryf, maar Joubert het besluit om terug te hou. Sy rede, soos oorvertel deur die jare, was dat “’n mens nooit ’n Christen in die rug skiet nie” (Krog 2003:152). Joubert se morele besluit het nie die noodlot aan die kant van die Afrikaner geplaas nie. Dieselfde Britse soldate wat gevlug het, het later teruggekeer en 266 000 Afrikaanse Christenvroue en -kinders vermoor. Krog redeneer dat die Boereoorlog, veral die besluit deur Joubert, die Afrikanerbewussyn grootliks in konteks plaas. Die noodlottige besluit van generaal Joubert, al is dit gegrond in

179

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Christelike etiek, leer die Afrikaner dat die wêreld nie morele besluite respekteer nie en dat, maak nie saak wat nie, “jy gaan moet doen wat die res van die wêreld as afgryslik en onmoontlik ag – ’n magtige ryk veg, 'n Christen in die rug skiet, rassistiese wette skep en handhaaf – om jou eie oorlewing te bewerkstellig” (Krog 2003:153).

Gesien binne hierdie konteks, is André se antwoord oor die Van Stadens se plaas met politieke betekenis gelaai. Eerstens stel André voor dat boere, veral wit Afrikanerboere, wette moet ignoreer en terug moet veg, selfs al verg dit geweld. Tweedens versterk André se reaksie die idee dat die wit Afrikaner se bewussyn, gevorm deur ’n komplekse geskiedenis, nog vasgevang is in ’n nie-inklusiewe denkraamwerk. Plaasaanvalle is dus net nóg ’n stryd wat die wit Afrikaner in die gesig staar om aan die suidpunt van Afrika te oorleef. André se reaksie ignoreer nie net die Afrikaners wat wel deelneem aan die proses van versoening nie, maar weier ook aan die gehoor die moontlikheid van dialoog en deelname tot besinning oor plaasaanvalle en die komplekse geskiedenis wat daarin vervat is.

Christa se voorlesing van ’n gedig tydens Sarah se begrafnis (“Suid-Afrika, jy is nie gesond / Jy het ook vir my gewond / Die elemente kry hul sin / Ons mense word steeds uitgedun”) en die laaste toneel se nabyskoot van Steve Hofmeyr se karakter, wat direk na die kamera kyk, onderstreep die duidelike boodskap van AfriForum en TLU. Nadat die skerm na swart oorgaan, verskyn AfriForum se handelsmerk en onderaan staan: “Ondersteun AfriForum in die stryd teen plaasmoorde en sluit aan. SMS jou naam na 32349 (R1,00).” Wat ís die boodskap van AfriForum en TLU wat Frauenstein gehoop het die film sal oordra? Dat plaasaanvalle ’n afgryslike en grusame werklikheid is? Of probeer hulle ook lidmaatskap daardeur wen? Ongeag wat die oorheersende motief is, belas AfriForum, TLU en Steve Hofmeyr se teenwoordigheid Treurgrond met politieke, ekonomiese en persoonlike betekenis. Of die kyker met hierdie instansies en figure saamstem of nie, die wreedaardigheid en noodsaaklikheid van Treurgrond se onderwerp word daardeur ondermyn.

Plaasmoorde is nie, soos Deon Maas (2015) reken, “maklik [...] om te verduidelik” aan die hand daarvan dat daar “’n groot verskil tussen armes en rykes” is nie. Plaasmoorde is eerder, soos Piet Croucamp (2015) aanvoer, “kompleks”, en geen “opportunistiese interpretasies met 'n ideologiese of politieke motief help ons [...] om dit beter te verstaan nie”. Die teenwoordigheid van AfriForum, TLU en Steve Hofmeyr, tesame met die aanwending van die spanningsrillergenre, die skouspelagtigheid, die klassieke Hollywoodstruktuur en die voorsiening van ’n slotsom in die finale tonele, manipuleer die gehoor tot ’n oorvereenvoudigde persepsie van plaasmoorde. Treurgrond het nie, soos Haneke (2005) se films, die gehoor se begrip van die gegewe kwessie, die lewe of die werklikheid bevraagteken nie, maar eerder die gehoor toegegooi onder eenvoudige en naïewe antwoorde, waar André se oplossing die finale spyker in die doodskis is. Al het Roodt, Frauenstein en Prinsloo die onderwerp opreg benader, moet ’n film wat oor die afgryslikheid van plaasmoorde handel, verantwoordelik hanteer word. Want slegs wanneer filmvervaardigers hulle verantwoordelikheid nakom, sal die gehoor in staat wees om verantwoordelik daarop te reageer.

Bibliografie

Aaron, M. 2007. Spectatorship: The power of looking on. Londen: Wallflower.

Adorno, T. 1957. Television and the patterns of mass culture. Vertaal deur B. Rosenberg en D.M. White. Quarterly of film, radio and television, 8(1):213−35.

180

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

AfriForum. s.j. Oor AfriForum – AfriForum. https://www.afriforum.co.za/oor-ons/oor-afriforum (20 Desember 2015 geraadpleeg).

Bordwell, D. 1986. Classical Hollywood cinema: Narrational principles and procedures. In Rosen (red.) 1986.

Bordwell, D., J. Staiger en K. Thompson. 1985. The classical Hollywood cinema: Film style and production to 1960. Londen: Routledge.

Braudy, L. en M. Cohen (reds.). 2009. Film theory and criticism. 7de uitgawe. New York: Oxford University Press.

Butler, J. 2005. Giving an account of oneself. New York: Fordham University Press.

Channel24. 2015. Treurgrond. http://www.channel24.co.za/Movies/Reviews/Treurgrond- 20150522 (29 Julie 2015 geraadpleeg).

Chapman, M. 2011. La pianist: Michael Haneke’s aesthetic of disavowal. http://brightlightsfilm.com/la-pianiste-michael-hanekes-aesthetic-of-disavowal/#.VrM7kzaFclI (2 Februarie 2016 geraadpleeg).

Croucamp, P. 2015. Skeptisisme oor fliekmotiewe. Netwerk24. http://www.netwerk24.com/Stemme/Menings/Piet-Croucamp-Skeptisisme-oor-fliekmotiewe- 20150212 (20 Desember 2015 geraadpleeg).

Debord, G. 1994. The society of the spectacle. New York: Zone Books.

Frauenstein, A. 2015. Treurgrond-vervaardiger praat oor “intense tonele”. Netwerk24. http://www.netwerk24.com/Stemme/Profiele/Treurgrond-vervaardiger-praat-oor-intense- tonele-20150513 (20 Desember 2015 geraadpleeg).

—. 2014. AfriForum besoek die stel van Treurgrond. https://www.youtube.com/watch?v=Nx1-tdOCq-I (20 Desember 2015 geraadpleeg).

Grundman, R. (red.). 2010. A companion to Michael Haneke. Chichester: Wiley-Blackwell.

Haneke, M. 1998. Terror and utopia of form: Robert Bresson’s Au hazard Balthazar. In

Grundman (red.) 2010.

—. 2002. Interview with Michael Haneke [DVD]. The piano teacher DVD: Artificial Eye.

—. 2005. Caché: entretien avec Michael Haneke par Serge Toubiana. Onderhoud deur Sergei Toubiana [DVD].Hidden DVD: Artificial Eye.

—. 2013. Interview on the writers. Onderhoud deur Steven Galloway, The Hollywood Reporter. https://www.youtube.com/watch?v=Y_osgrcpes4 (10 Julie 2015 geraadpleeg).

Hayward, S. 2013. Cinema studies. Londen: Routledge.

181

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Independent Online. 2015. Hofmeyr sings “Die Stem” at Innibos. Independent Online. http://sbeta.iol.co.za/news/politics/hofmeyr-sings-die-stem-at-innibos-1716416 (15 Julie 2015 geraadpleeg).

Kristeva, J. 1982. Powers of horror. Columbia: New York.

Krog, A. 2003. A change of tongue. Kaapstad: Random House Struik.

Lotti, C. 2010. Mapping contemporary cinema: Der untergang / Downfall. http://www.mcc.sllf.qmul.ac.uk/?p=519 (18 Desember 2015 geraadpleeg).

Maas, D. 2015. Rapport en fliek is 'n ja vir rassisme. Netwerk24. http://www.netwerk24.com/Stemme/Aktueel/Rapport-en-fliek-is-n-ja-vir-rassisme-20150215 (20 Desember 2015 geraadpleeg).

Metz, C. 1982. The imaginary signifier: psychoanalysis and the cinema. Vertaal deur C. Britton, A. Williams, B. Brewster en A. Guzzetti. Bloomington: Indiana University Press.

Netwerk24. 2013. Rooi Steve vra wit regte. Netwerk24. http://www.netwerk24.com/Nuus/Rooi-Steve-vra-wit-regte-20131010 (20 Desember 2015 geraadpleeg).

—. 2014. Hofmeyr faces Twitter backlash after Apartheid post. News24. http://www.news24.com/SouthAfrica/News/Hofmeyr-faces-Twitter-backlash-after-apartheid- post-20141028 (29 Julie 2015 geraadpleeg).

Pages, N.C. 2010. What’s hidden in Caché? Modern Austrian Literature, 43(2):1–24.

Pelser, W. 2015. Wederkoms van die alwetende wit man. Netwerk24.http://www.netwerk24.com/Stemme/Menings/Waldimar-Pelser-Kan-jy-glo- Wederkoms-van-die-alwetende-Wit-Man-20150214 (20 Desember 2015 geraadpleeg).

Pevere, G. 1997. Death, Canadian style: Atom Egoyan's The sweet hereafter. http://www.thefreelibrary.com/Death+Canadian+style%3A+Atom+Egoyan's +The+Sweet+Hereafter.-a0133641997 (29 Julie 2015 geraadpleeg).

Prinsloo, T. 2015. Treurgrond: Onderhoud met Tarryn-Tanille Prinsloo deur Naomi Meyer. LitNet. http://www.litnet.co.za/treurgrond-onderhoud-met-tarryn-tanille-prinsloo (29 Julie 2015 geraadpleeg).

Rekord East. 2013. Sangeres gesels oor Red October veldtog. Rekord East. http://rekordeast.co.za/7575/all11sunette(20 Desember 2015 geraadpleeg).

Roets, E. 2014. AfriForum besoek die stel van Treurgrond. https://www.youtube.com/watch?v=Nx1-tdOCq-I (20 Desember 2015 geraadpleeg).

Roodt, D. 2015. Interview with Darrell Roodt on Treurgrond. Onderhoud deur Danie Marais. LitNet. http://www.litnet.co.za/Article/interview-darrell-roodt-on-treurgrond (29 Julie 2015 geraadpleeg).

Schatz, T. 1991. Film genre and the genre film. In Braudy en Cohen (reds.) 2009.

182

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Scott, A.O. 2008. A vicious attack on innocent people, on the screen and in the theatre. The New York Times. http://www.nytimes.com/2008/03/14/movies/14funn.html (2 Februarie 2016 geraadpleeg).

Smith, D. 2011. South African singer in racism row over k-word song. The Guardian. http://www.theguardian.com/world/2011/may/13/south-africa-racism-row-k-word (17 Julie 2015 geraadpleeg).

Sontag, S. 2003. Regarding the pain of others. Londen: Hamish Hamilton.

Speck, O.C. 2010. Funny frames: The filmic concepts of Michael Haneke. New York: Continuum International Publishing Group.

Taylor, R. 2006. Film propaganda: Soviet Russia and Nazi Germany. Londen: I.B. Tauris & Co Ltd.

TLU. s.j. Geskiedenis – TLU SA. http://www.tlu.co.za/index.php/af/2012-03-05-06-18- 23/geskiedenis-afr.html (20 Desember 2015 geraadpleeg).

Van der Spuy, C. 2014. Plaasmoorde: Slagoffers vertel self. Kaapstad: Bargain Books.

Van Nierop, L. 2015. Troostelose frustrasie. Netwerk24. http://www.netwerk24.com/Vermaak/Flieks/Troostelose-frustrasie-20150531 (17 Julie 2015 geraadpleeg).

Von Moltke, J. 2007. Sympathy for the devil: Cinema, history, and the politics of emotion. New German Critique,102(3):17-43.

Wheatley, C. 2009. Michael Haneke’s cinema: The ethic of the image. New York: Berghahn Books.

Filmografie

Amour. 2012. Regie deur Michael Haneke. Frankryk: Les films du losange.

Caché (Hidden). 2005. Regie deur Michael Haneke. Frankryk: Les films du losange.

Der Untergang (Downfall). 2004. Regie deur Oliver Hirschbiegel. Duitsland: Momentum Pictures.

Drei Wege zum See (Three paths to the lake). 1976. Regie deur Michael Haneke. Oostenryk: Österreichischer Rundfunk (ORF).

Funny games. 2008. Regie deur Michael Haneke. VSA: Warner Independent Pictures.

La pianiste (The piano teacher). 1997. Regie deur Michael Haneke. Frankryk: MK2 Diffusion.

Nuit et brouillard (Night and fog). 1955. Regie deur Alain Resnais. Frankryk: Nouveaux.

Schindler’s list. 1994. Regie deur Steven Spielberg. VSA: Universal Pictures.

Treurgrond. 2015. Regie deur Darrell James Roodt. Suid-Afrika: Phoenix Films.

183

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Eindnotas

1 Ek is verantwoordelik vir die vertaling van alle aanhalings uit Engelse bronne.

2 Die geweld in Haneke se films is nie katarties nie, maar eerder koud en ontstellend en vind meestal buite die skerm se ruimte plaas. Sommige resensente kritiseer egter die manier waarop Haneke geweld voorstel. In sy resensie van die Amerikaanse weergawe van Funny games (2008) skryf A.O. Scott (2008) dat Haneke sadisties is en sy onskuldige gehoor sleg laat voel. Ander, soos Wheatley (2009:31), voel eerder dat die gehoor hulself moet afvra waarom Haneke hulle so hanteer, omdat só 'n reaksie die gehoor sal laat besef dat geweld nooit vermaaklik is nie. Haneke wil nie sy gehoor vermaak, troos of gerusstel nie, maar eerder konfronteer met die werklikheid van geweld en die afstootlikheid daarvan.

3 Hayward (2013:80): "Classical Hollywood Cinema/Classical Narrative Cinema: So-called to refer to a cinema tradition that dominated Hollywood production from the 1930s to the 1960s but which also pervaded mainstream Western cinema. Its heritage goes back to earlier European and American cinema melodrama and to theatrical melodrama before that. This tradition is still present in mainstream or dominant cinema in some or all of its parts.” In hierdie artikel kom verskillende fasette van die klassieke Hollywoodfilm /-struktuur/ -narratief ter sprake.

4 Die refleksie ter sprake is, soos Wheatley (2009:43) verduidelik, 'n toeskouersrefleksie wat reflekteer oor ons eie posisie vis-à-vis die film se ontstellende inhoud, asook ons verantwoordelikheid teenoor onsself en die Ander wat deur die film voorgestel word (2009:189).

5 Toestemming vir die gebruik van die beeldmateriaal is verkry van Phoenix Films. Ek het met Nadia Scott geskakel.

6 Haneke het in sy televisiefilms terugflitse gebruik (byvoorbeeld Drei Wege zum See, 1976), maar het later die tegniek gestaak (Speck 2010:63). Die terugflitse in Elfriede Jelinek se boek Die klavierspielerin, waarop The piano teacher (1997) gebaseer is, word deur Haneke in die film aangepas deur die skepping van 'n nuwe karakter wat Erika se jeug en verlede verteenwoordig (Chapman 2011). In Caché (2005), in plaas daarvan om Georges se verlede met terugflitse te wys, laat Haneke Georges se geheue as drome manifesteer (Speck 2010:48). Daar is wel kritici, soos Neil Christian Pages (2010:1–24), wat na Caché se droomtonele as terugflitse verwys. Boonop kan daar verdere navorsing gedoen word oor waarom Haneke Amour (2012) as een groot terugflits gestruktureer het, omdat die effek daarvan juis verskil van die meeste generiese terugflitse.

184

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die inslag van die Gotiese in die Afrikaanse literatuur: ’n ondersoek na ’n eiesoortige Afrikaanse Gotiek aan die hand van die Faust-motief Gerda Taljaard-Gilson

Gerda Taljaard-Gilson, Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Universiteit van Suid-Afrika

Opsomming

Akademiese gesprekke oor die Afrikaanse Gotiek is gering en die term Gotiek kom nie voor in T.T. Cloete se Literêre terme en teorieë (1992) nie. Daar is verskeie redes vir hierdie leemte in die Afrikaanse literatuur. In die eerste plek word Gotiese elemente in die Afrikaanse letterkunde meestal met populêre vrees- en jeugliteratuur geassosieer, en nie met “hoogliteratuur” nie. Tweedens word dit algemeen aanvaar dat daar in die Afrikaanse literatuur hoogstens gepraat kan word van narratiewe wat die (Britse) “Gotiese tradisie ontgin”, en nie van “Afrikaanse Gotiek” as ’n selfstandige genre nie. In die derde plek word die Gotiek selde nog in sy suiwer vorm, dit wil sê, as “adventure-time in Gothic-architectural space” (Townshend 2014:xlii-xliii), in die wêreldliteratuur aangetref. Nietemin is daar Engelse, Duitse, Franse en Nederlandse verhale wat steeds die “Gotiese effek” van onheil, misterie en spookagtigheid besit en daarom as Gotiese literatuur beskou word. Dieselfde geld vir sommige Afrikaanse tekste wat ’n unieke Gotiese effek van geheimsinnigheid, bedreiging en verskrikking het, binne ’n kenmerkend Suid-Afrikaanse omgewing (verlate plaaswonings, droogtegeteisterde gebiede) met eg Suid-Afrikaanse karakters (plaasboere, Boesmanreënmakers, Boerekrygers). Hierdie aspekte, asook die invloed van verskeie in- en uitheemse okkultetradisies, bewerkstellig ’n eiesoortige Afrikaanse Gotiek. Afrikaanse Gotiese tekste is met ander woorde nie ’n blote nabootsing van die Europese Gotiese tradisie nie, maar het oorspronklike kenmerke wat eie aan die Afrikaanse Gotiek is. Die bestaan van ’n unieke Afrikaanse Gotiek word in hierdie artikel oorweeg aan die hand van die Faust-motief in drie Afrikaanse narratiewe, naamlik Eugène N. Marais se novelle Die boom in die middel van die tuin (1933), Anna M. Louw se romanVos (1999) en Pieter van Zyl se kortverhaal “Versoeking” (2015). Daar word dus gepoog om die volgende vrae in hierdie artikel te beantwoord: Hoe vind die Gotiese inslag in die Afrikaanse letterkunde, en kan daar van ’n eiesoortige Afrikaanse Gotiek gepraat word?

Trefwoorde: Afrikaanse Gotiek; Gotiese roman; Goethe se weergawe van die Faust- verhaal; grieselverhale; literatuur oor die bonatuurlike; neo-Gotiek; okkulte tradisies; paranormale verskynsels; psigoanalitiese waarde van Gotiese verhale; sosiale euwels; spiritisme; spookstories; tradisionele Gotiek; Victoriaanse en neo-Victoriaanse roman; vreesliteratuur

185

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Abstract

The impact of the Gothic on Afrikaans literature: an investigation into the existence of a distinctive Afrikaans Gothic by means of the Faust motif

The term Gothic does not often feature in academic discussions on Afrikaans literature; neither does its Afrikaans equivalent, Goties, appear in T.T. Cloete’s authoritative work of reference, Literêre terme en teorieë (1992). There are various reasons for this omission in Afrikaans literature. Gothic elements in Afrikaans fiction are, firstly, usually associated with popular ghost stories or youth literature and not with “high” literature. Secondly, it is generally accepted that Afrikaans Gothic literature is a mere imitation of the British Gothic tradition and not an independent literary type with its own unique characteristics. Thirdly, “pure” Gothic literature, that is “adventure-time in Gothic-architectural space” (Townshend 2014:xlii-xliii), hardly still exists within modern world literature. However, there remain certain narratives in English, German, French, Dutch and many other languages with the “Gothic effect” of ominousness, mystery and eeriness, which are therefore regarded as Gothic literature.

The same applies to some Afrikaans texts which contain unique Gothic effects such as mystery, fear and horror within a distinctive South African environment (such as deserted farmsteads, drought-ridden areas) with authentic South African characters (including farmers, Khoisan rainmakers and Boer soldiers). These aspects, in combination with the influence of indigenous occult traditions, bring about a distinctive Afrikaans Gothic literature. In other words, Afrikaans Gothic is not a mere imitation of European traditions, but has original attributes.

In this article the existence of a unique Afrikaans Gothic is considered with reference to the Faust motif in three Afrikaans narratives, namely Eugène N. Marais’s short novel Die boom in die middel van die tuin (1933), Anna M. Louw’s novel Vos (1999), and Pieter van Zyl’s short story “Versoeking” (2015).

The following questions will be addressed in this article:

 Where does Afrikaans Gothic come from and how did it develop?  Does a distinctive Afrikaans Gothic with unique characteristics exist?  In which way was Afrikaans literature impacted by the Faust legend and why can these texts be regarded as “Gothic”?  What is the psychoanalytical value of Gothic narratives?

In the first place, the influences (such as indigenous occult traditions, the spiritualist movement, Southeast-Asian beliefs in sorcery) on the Afrikaans Gothic will be scrutinised. Secondly, a variety of Afrikaans texts with Gothic characteristics will be analysed. Thirdly, the Faust motif is investigated in three Afrikaans texts. In conclusion the psychoanalytical value will be discussed.

The Gothic novel has been reinvented many times to adapt to various eras and cultures (Townshend 2014:xliii). During this process of reinvention a variety of forms developed: the female Gothic, the terror Gothic, the horror Gothic, the lesbian Gothic, the German “Schauerroman”, the French “roman noir” and the Dutch “griezelroman”, to name but a few. For this reason, Gothic literature is considered a changing literary mode, rather than an unvarying genre with unchanging features. Nevertheless, the Gothic narrative is in general still viewed as a text with an ominous, haunting atmosphere, inhabited by ghosts, vampires

186

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

and mysterious elements like premonitions, dreams, visions, sleepwalking and visitations (Van Gorp 1991:165; Hogle 2002:2; Abrams 2009 137–8; Lemmer 2010:185).

In the traditional Gothic novel the events usually take place during medieval times in Gothic buildings (such as castles and monasteries), hence the term Gothic. In modern versions of the Gothic novel the milieu may vary from psychiatric hospitals, orphanages, deserted parking garages and laboratories to arid landscapes and even spaceships lost in the darkness of deep space (Hogle 2002:2).

Van Gorp (1991:165) describes the action within the Gothic novel as “violent and grotesque” and because the events usually occur at night, the atmosphere is gloomy and bleak. He furthermore regards the motifs of forbidden sexual urges (incest, rape, molestation) and the excessive desire for knowledge as typical of this genre.

A substantial number of Afrikaans narratives contain the above-mentioned characteristics. Even so, the terms Gothic and neo-Gothic are not often used within academic discourse on Afrikaans literature (Aucamp 2010:1). Many Afrikaans literary experts regard terror literature as pulp fiction (“triviaalliteratuur”, Bisschoff 1992:542), and it is generally accepted that Afrikaans Gothic narratives do not significantly contribute to the literary canon (Loots 2007:9). Consequently, very little research has been done on Afrikaans Gothic literature, while extensive studies have been undertaken on English, German and French Gothic literature (Hogle 2002; Mishra 1994; Punter 2012; Sage 1990; Bomarito 2005) over the past 30 years.

Even in world literature, Gothic novels only recently started enjoying a higher status, thanks to the “crossover” tendency of postmodernism, where boundaries between “high” and “low” cultures are blurred. Another reason for the re-evaluation of Gothic novels is the psychoanalytical value of these texts, as they mirror the social evils of a certain society within a specific era.

Aucamp (2010:2) describes the academic interest in the Afrikaans Gothic as “sporadic”, and the few master’s degree dissertations on the topic (Van Graan 2008; Loots 2007; Buys 2002) are indicative of this lack of interest. By exploring the impact of the Gothic on Afrikaans literature, this article will attempt to overcome this disparity.

The existence of the Afrikaans Gothic as an independent form of fiction is often questioned (Loock 1994:106; Loots 2007:8); for this reason, this article will investigate whether a distinctive Afrikaans Gothic with original characteristics does exist. This will be accomplished by exploring the various influences on Afrikaans Gothic texts, namely the influence of indigenous occult traditions, Southeast-Asian beliefs in conjuring and the British spiritualist movement.

According to Brink (1997:118; 1998:26) a unique brand of magical realism exists in Afrikaans that is different from Latin-American and European varieties, which is attributed to the influence of African orature. For this very reason it can be argued that a distinctive Afrikaans Gothic also exists, not only because of indigenous oral traditions, but also because of the influence of foreign occult beliefs. Moreover, the unique characters (witch-doctors, river spirits and Malay sorcerers) and environments (remote farms, drought-stricken areas) also contribute to this distinctiveness.

In other words, Afrikaans Gothic texts developed by means of cross-cultural transfer. It is a blend of various indigenous occult beliefs as well as outlandish occult traditions. The grotesque events furthermore take place within a typical South African environment and

187

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

often against the backdrop of socio-political conflict which creates an ominous atmosphere of uncertainty, fear and despair. A detailed description of the barren, remote environment contributes to the menacing ambience and the milieu itself becomes an antagonist leading to the main character’s downfall.

The personas are authentic South African characters, for instance farmers, Afrikaner pastors, missionaries and Khoisan sorcerers who are often intentionally portrayed in a stereotypical way in order to be identifiable. In this way, important social commentary about relevant issues can be delivered.

Goethe’s Faust (1808) is viewed as a Gothic drama and various Afrikaans texts have been influenced by it through the decades. Eugène Marais’s “Die boom in die middel van die tuin” (1933), Anna M. Louw’s Vos (1999) and Pieter van Zyl’s short story “Versoeking” (2015) incorporate the Faust motif from Goethe’s text to comment on social evils within a specific era. Marais exposes the evils of poverty during the Great Depression, Louw criticises the Afrikaner’s methods to accomplish economic and political success during apartheid and Van Zyl comments on an intolerant and xenophobic South African society.

The above-mentioned narratives combine indigenous orature and occult traditions with the European Faust legend, thereby resulting in a unique Afrikaans Gothic.

The following similarities were found between these three texts and Goethe’s Faust. The main character:

 is dissatisfied with his present circumstances and desires something better  is involved in the church – Faust is a scholar in theology, Scalinger is a missionary, Vos a church deacon and Wynie van Breda a minister in the Dutch Reformed Church  is overwhelmed by a feeling of pessimism  has an obsession with knowledge, status and success and is willing to do anything to gain this  has direct contact with the devil, which manifests in a civilised, sophisticated human form  makes a pact with the devil  falls from grace  is saved by (the mercy of) God or his own insight.

Gothic narratives possess psychoanalytical significance because they reflect the trauma experienced by a certain society within a transitional period. It is not surprising, then, that most Afrikaans ghost stories originated during and after the South African War. Over the past decade the Afrikaner has once again found himself in a phase of liminality and change which is accompanied by feelings of loss, anxiety and uncertainty. When one reads recent Afrikaans ghost stories, it becomes evident that there are a lot of realistic fears disguised as supernatural horrors, namely the fear of farm murders, racism and an incompetent police force. In this way the fear created by the realities of South African life is transferred to the paranormal, a more digestible, “safer” medium through which social evils can be processed.

It is thus evident that a unique Afrikaans Gothic does exists, a distinct brand of Gothic that does not merely duplicate or imitate the European tradition, but is an original genre with its very own characteristics.

Keywords: Afrikaans Gothic literature; Faust motif; ghost stories; horror literature; neo- Gothic; occult traditions; paranormal phenomena; social evils; spiritualist movement; terror literature; psychoanalytic value of Gothic narratives; Gothic novel; traditional Gothic

188

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

1. Inleiding en probleemstelling

Die Gotiese roman het in Engeland ontstaan (1764–1830), word tot die literatuur van die Romantiek (1789–1830) gereken en het al sinoniem geword met Horace Walpole se The castle of Otranto (1764), Ann Radcliffe se The mysteries of Udolpho (1794), Matthew Lewis se The monk (1796) en Mary Shelley se Frankenstein (1819). Die Gotiek het later weer ’n opbloei beleef in die Victoriaans-Gotiese romans van die 1880’s, byvoorbeeld in Robert Louis Stevenson se The strange case of Dr. Jekyll and Mr. Hyde (1886) en Oscar Wilde se The picture of Dorian Gray (1891). Sekere kenmerke van die Gotiek word steeds in neo- Victoriaanse romans/neo-Gotiek gevind (Lemmer 2010:184), onder andere in Sarah Waters se Affinity (1999) en Julia Leigh se Disquiet (2008).

Die Gotiek word selde nog in sy oorspronklike vorm in die letterkunde aangetref (Hogle 2002:1-19; Loots 2007:8; Buys 2002:9), want oor die eeue heen het dit verskeie metamorfoses en “herskeppings” binne die wêreldliteratuur ondergaan om by verskillende tydperke en kulture aan te pas (Townshend 2014:xliii), en sodoende het velerlei variante daarop ontstaan, byvoorbeeld die Victoriaanse Gotiek, die “female Gothic”, “terror Gothic”, “horror Gothic”, “lesbian Gothic”, die Duitse “Schauerroman”, die Franse “roman noir” en die Nederlandse “griezelroman”, om maar net ’n paar te noem. Derhalwe word die Gotiek eerder as ’n veranderlike modus as ’n konstante literatuurvorm met ’n vaste karakteristiek beskou. Die kenmerke is dus wisselvallig, tog word die Gotiese narratief in die algemeen steeds beskou as ’n teks waarin geheimsinnige, spookagtige en bonatuurlike elemente soos voorbodes, besoekings, visioene, vampiere, drome, ens. voorkom (Van Gorp 1991:165; Hogle 2002:2; Abrams 2009 137–8; Lemmer 2010:185).

Die gebeure in die tradisionele/klassieke Gotiese roman speel meestal tydens die Middeleeue in Gotiese geboue (kasteelruïnes, kloostergange, herehuise) af, vandaar die term Gotiek. Moderner weergawes van die Gotiese roman speel egter dikwels af in psigiatriese hospitale, verlate parkades en laboratoria, dorre landstreke en selfs ruimteskepe wat in die duisternis van die buitenste ruim vasgevang is (Hogle 2002:2). Volgens Van Gorp (1991:165) is die handeling binne die Gotiese roman dikwels gewelddadig of grotesk, en omdat die gebeure meestal in die nag plaasvind, is die atmosfeer beklemmend en onheilspellend. Verder beskou hy die motiewe van verbode seksuele drange (bloedskande, verkragting) en ’n oordrewe begeerte na kennis as tipies van hierdie genre.

Volgens Aucamp (2010:1) word die terme Gotiek en neo-Gotiek nie dikwels in gesprekke oor die Afrikaanse letterkunde gehoor nie, waarskynlik omdat Gotiese elemente in die Afrikaanse letterkunde gewoonlik nie met “hoofstroomliteratuur” verbind word nie, maar wel met populêre vrees- en jeugliteratuur (Loock 1994:106). Literatore beskou vreesliteratuur (waarvan die Gotiek ’n subgenre is) as “triviaalliteratuur” (Bisschoff 1992:542) of as “ontvlugtingsvermaak” (Jordaan 1997:55) en daar word “algemeen aanvaar dat hierdie tipe letterkunde nie enige sinvolle bydrae tot die literêre kanon lewer nie” (Loots 2007:9). Gevolglik is navorsing oor die Afrikaanse Gotiek gering, terwyl daar in die Engelse, Duitse en Franse letterkunde oor die afgelope drie dekades intensief navorsing oor die Gotiese tradisie gedoen is (Hogle 2002; Mishra 1994; Punter 2012; Sage 1990; Bomarito 2005).

Selfs in die wêreldliteratuur het Gotiese letterkunde dus eers taamlik onlangs ’n hoër status begin geniet, danksy die postmodernisme se grensoorskrydende aard, waar grense tussen verskillende genres en tussen “hoë” en “lae” kultuur opgehef word. Nog ’n rede vir die herevaluering van hierdie tekste is die psigoanalitiese waarde daarvan, want Gotiese romans is ’n “spreekbuis vir sosiale vrese” en dit “is tekenend van aktuele kwessies in die alledaagse bestaan, byvoorbeeld mishandeling, moord en ander destruktiewe praktyke” (Loots 2007:52).

189

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Aucamp (2010:2) beskryf die akademiese belangstelling in die Afrikaanse Gotiek as “sporadies”, waarvan die min meestersgraadverhandelings (Van Graan 2008; Loots 2007; Buys 2002) oor dié onderwerp getuig. Deur ondersoek in te stel na die inslag van die Gotiese in Afrikaanse letterkunde word gepoog om hierdie leemte te vul. Die Gotiese tradisie sal aan die hand van die Faust-motief in drie Afrikaanse tekste verken word, naamlik Eugène N. Marais se novelle Die boom in die middel van die tuin (1933) uit Die Beste van Eugène Marais (1986), Anna M. Louw se roman Vos (1999) en Pieter van Zyl se kortverhaal “Versoeking” wat in Skrik op die lyf (2015) opgeneem is. Al drie werke sal met Eitemal se vertaling (1966) van Johann Wolfgang von Goethe se drama Faust (1808) vergelyk word.

Die bestaan van die Afrikaanse Gotiek as ’n selfstandige genre word dikwels in twyfel getrek (Loock 1994:106; Loots 2007:8). Om hierdie rede gaan daar ook bepaal word of daar wel ’n eiesoortige Afrikaanse Gotiek bestaan wat sy eie oorspronklike karakter het, net soos daar unieke Engelse, Franse, Duitse en Nederlandse Gotiek is. Dit sal gedoen word deur na die verskillende invloede op die Afrikaanse Gotiek te kyk, naamlik die invloed van inheemse okkulte tradisies, Suidoos-Asiese goëlgelowe, die geloof in klop- en dwaalgeeste wat deur Nederlandse en Duitse setlaars na Suid-Afrika gebring is, asook die spiritisme wat van Brittanje af oorgewaai het.

As gevolg van die invloed van Afrika se inheemse orale verhaaltradisie op Afrikaanse magies-realistiese tekste bepleit Alberts (2005) en Brink (1997:118; 1998:26) die uniekheid van Afrikaanse magiese realisme, en voer aan dat dit verskil van byvoorbeeld Latyns- Amerikaanse en Europese magies-realistiese romans. Myns insiens bestaan daar om dieselfde rede ook ’n eiesoortige Afrikaanse Gotiek, nie net as gevolg van hierdie inheemse beïnvloeding nie, maar ook danksy ingevoerde okkulte tradisies. Verder dra die unieke karakters (sangomas, die tokkelos, Slamse towenaars, kruiedokters, reënmakers) en ruimtes (afgeleë plase, droogtegeteisterde gebiede) ook tot hierdie eiesoortigheid by.

Alhoewel die Afrikaanse Gotiek sterk beïnvloed word deur Europese Gotiese tradisies, is Afrikaanse Gotiese tekste nie ’n blote replika van Europese Gotiek nie. Afrikaanse Gotiek ontgin ook okkulte tradisies en toorgelowe eie aan Afrika.

Soos reeds genoem, is suiwer (tradisionele) Gotiek skaars in die hedendaagse wêreldliteratuur, omdat min van hierdie verhale/films/musiek nog volkome voldoen aan die vereistes van “adventure-time in Gothic-architectural space” (Townshend 2014:xlii-xliii), maar omdat hierdie tekste ’n “Gothic effect” het, Gotiese elemente bevat of die Gotiese tradisie ontgin, word dit steeds as “Gotiese tekste” beskou. Binne die Afrikaanse literatuur is daar byna geen narratiewe wat as suiwer Gotiese literatuur geklassifiseer kan word nie, tog is daar ’n paar tekste wat ek op grond van ’n aantal kenmerke (en aan die hand van die Faust-motief) as (eiesoortige) “Afrikaanse Gotiek” wil bestempel.

In die eerste plek gaan daar na die verskillende invloede (die spiritisme, inheemse volksgelowe, Suidoos-Asiese spook- en toorgelowe) op Afrikaanse vreesliteratuur gekyk word en hoe die Afrikaanse Gotiek daaruit ontwikkel het. Tweedens gaan ’n hele aantal Afrikaanse tekste met Gotiese trekke oorsigtelik bespreek word en met enkele voorbeelde belig word. Derdens sal daar spesifiek op die Faust-motief in drie “Gotiese” Afrikaanse tekste gefokus word deur dit met Eitemal se vertaling van Faust te vergelyk. Ten slotte sal die psigoanalitiese waarde van die Gotiek bespreek word.

Die volgende vrae word dus in hierdie artikel beantwoord:

 Hoe het Afrikaanse vreesliteratuur ontstaan en waardeur is dit beïnvloed?

190

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

 Bestaan daar ’n eiesoortige Afrikaanse Gotiek, en indien wel, hoe verskil dit van dié van Europese tradisies?  Op watter wyse vind die Faust-legende neerslag in die Afrikaanse literatuur, waarom kan hierdie tekste as “Goties” beskou word en wat is die psigoanalitiese waarde daarvan?

2. Verskeie invloede op die Afrikaanse Gotiek

Afrikaanse vreesliteratuur het ontstaan danksy “kruiskulturele oordrag” (Van Graan 2008:1; Goldstruck 2006:5–6) en is veral deur die volgende aspekte beïnvloed:

 Die orale-folklore-tradisie van Afrika waar stories met bonatuurlike, grieselrige elemente al vir eeue lank mondelings oorgelewer word. Hierdie vermaaklik- didaktiese volksverhale en -ballades maak deel uit van die heel vroegste voorbeelde van geskrewe Afrikaanse tekste (Lombard 2004:113–37), onder andere Eugène Marais se “Dwaalstories” (1921), wat Boesman-oratuur in Afrikaans weergee en G.R. von Wielligh se Jakob Platjie (1917), wat die waterslangmite betrek. Inheemse volksgelowe oor die waterslang word steeds ingespan, byvoorbeeld in Henning Pieterse se “Dood in die Marico” en Martin Botha se “By die drif” wat in Skrik op die lyf (2015) opgeneem is.  Die spiritistiese modegier wat deur middel van kolonisering teen die einde van die 19de eeu hier gevestig is. Die Goties-Victoriaanse narratief het uit hierdie beweging ontstaan en word in Afrikaans deur veral Eugène Marais en C. Louis Leipoldt beoefen. Ingrid Winterbach se Niggie (2002) bevat sterk Gotiese trekke (drome, visioene, waanbeelde) en word daarom as ’n neo-Victoriaanse roman beskou (Lemmer 2010:158–93).  Die oordrag van Maleise goëlstories oor sogenaamde Slamse toordery, wat onder andere in die werk van I.D. du Plessis figureer, veral in sy Afrikaanse goëlstories (1942).  Tradisionele rilstories oor vampiere en klop- en dwaalgeeste wat deur Nederlandse en Duitse setlaars na Suid-Afrika gebring is en in populêre spookstoriebundels soos Die wandelende geraamte en ander verskynings (1930), Van spoke gepraat (2006) en Skrik op die lyf (2015) oorvertel word. Die meeste van hierdie verhale het sterk Gotiese trekke.  Die Duitse Faust-legende wat deur Goethe tot die Gotiese drama Faust (1808) verwerk is en by drie Afrikaanse Gotiese narratiewe betrek word: “Die boom in die middel van die tuin” (1933), Vos (1999) en “Versoeking” (2015).

Die ontstaan van Afrikaanse spookstories, wat later tot ’n unieke Afrikaanse Gotiek aanleiding sou gee, word soos volg deur De Villiers (2011:46, my beklemtoning) beskryf:

Vanaf 1652 het ’n voortdurende stroom van spookgelowe – ’n mengelmoes van prechristelike Germaanse godsdienste, verbode Katolieke opvattings, heksery en volkslegendes – saam met wit setlaars van Europa na Suid-Afrika oorgewaai. Aan die Kaap is dit deur ’n uiteenlopende groep verspreiders – koloniale amptenary, avonturiers, veeboere, jagters, drosters en smouse – die binneland ingedra. Langs kampvure, op nagmaalfeeste, wapenskoue en kommando’s is dié stories uitgeruil en aan die lewe gehou, só gereeld dat ’n vaste vertelstyl en -struktuur mettertyd rondom dié tradisies ontwikkel het [...] ’n Spookliturgie het ontstaan rondom die maniere waarop stories tipies saamgestel en uitgeruil is.

191

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Afrikaanse spookstories het dus van die begin af ’n eie karakter en styl openbaar. ’n Versnyding van verskillende okkulte tradisies uit uiteenlopende kulture het aanleiding gegee tot ’n unieke soort Gotiek.

2.1 Die inheemse orale tradisie en ingevoerde spiritisme

Afrikaanse spookverhale is vir geslagte lank mondelings oorgelewer en lewend gehou. Die vertellers van hierdie stories was dikwels ouer mans, maar ook vroue, wat deur middel van handgebare, gesigsuitdrukking, klanknabootsing, ’n spesifieke stemtoon en woordkeuse ’n oortuigende spookwêreld kon oproep wat hulle gehoor meegesleur het. Gideon H.H. Koertzen en C.J. Langenhoven het verskeie van dié mondelinge vertellings opgeteken wat uiteindelik as Geeste op aarde (1936) uitgegee is. ’n Hele paar van hierdie verhale bevat gotiese elemente, naamlik bouvallige huise, grusame sterftes en onverklaarbare gebeurtenisse, maar volgens Aucamp (2010:2) is hierdie stories “te gesond” en “te redelik” om as Gotiek of neo-Gotiek te kwalifiseer.

Afrikaners was kultureel aan Europa verbind en dus ontvanklik vir die ingevoerde spiritisme, maar ook bekend met volksgelowe uit eie bodem. Afrikaners het dus ’n inheemse okkulte tradisie gehad wat hulle op die spiritisme voorberei het. Hulle het hul eie spookgelowe gehad, was sterk beïnvloed deur Afrika-folklore en die geloof in sangomas, spookligte en toordery, en het ’n “wydverspreide geloof in sieners en Boereprofete gehad” (De Villiers 2011:23–4).

Tydens die einde van die 19de en die eerste dekades van die 20ste eeu was ’n okkultiese subkultuur algemeen onder Afrikaners. Die spiritistiese modegier het van Brittanje af oorgespoel en reeds so vroeg as 1874 is spiritistiese handleidings in Suid-Afrika gepubliseer. In dieselfde jaar is “die eerste spiritisteklub in Kaapstad gestig en het die spiritisme minstens al so ver as Bloemfontein versprei” (De Villiers 2011:23).

Die geloof in spoke en heldersiendheid is vroeër jare as allesbehalwe volksvreemd onder Afrikaners gesien. Die spiritisme was deel van die lewe van figure wat die Afrikaneridentiteit en -kultuur, asook die Afrikaanse literatuur (veral die Dertiger- en Sestigerbewegings) help vorm het (De Villiers 2011:10–1). ’n Groot aantal Afrikaanse skrywers, onder wie Eugène Marais, C. Louis Leipoldt, I.D. du Plessis en T.J. Haarhoff, het hulle bemoei met onderwerpe soos parapsigologie (die wetenskaplike ondersoek van okkultiese verskynsels), nekromansie (die oproep van geeste), mesmerisme (’n vorm van hipnose wat “dieremagnetisme” betrek), somnambulisme (naglopery), heldersiendheid en goëlery.

Eugène Marais en C. Louis Leipoldt het albei ’n “buitengewone belangstelling in die bonatuurlike” (Lemmer 2010:188–9) gehad en dit het ’n deurslaggewende rol in hulle skryfwerk gespeel. Marais se “Diep rivier” (1933), “Die boom in die middel van die tuin” (1933) en Die huis van die vier winde (1933), asook Leipoldt se Wat agter lê en ander verhale (1930) en Die rooi rotte en ander kortverhale (1932), bevat sterk spiritistiese, selfs Gotiese elemente. Leipoldt was reeds in Kaapstad, voor sy vertrek na Londen, lid van ’n vereniging wat paranormale verskynsels ondersoek het (Lemmer 2010:188). Verder beskou Rousseau (1974:131) die bonatuurlike as een van Marais se “grootste studierigtings” tydens sy Londense verblyf.

Lemmer (2010:188) skryf Marais en Leipoldt se fassinasie met die spiritisme toe aan die blootstelling wat hulle aan die Victoriaanse samelewing gehad het en dat paranormale verskynsels kultureel deel was van hierdie leefwêreld. Rousseau (1974:131–2) beskryf die Victoriaanse gemeenskap se beheptheid met die okkulte soos volg:

192

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Teen die middel van die negentiende eeu waai ’n nuwe modeverskynsel, die spiritisme, uit die Verenigde State na Brittanje en die Vasteland oor. Baie van die bedrieërs wat hul geld uit mesmerisme gemaak het, ontpop nou oornag as spiritiste. Talle mense, onder wie ’n groot persentasie weduwees en ook neurotiese persoonlikhede, woon séances by, hoor hoe boodskappe van die hiernamaals deur middel van ’n getok op die tafelblad oorgedra word, hoor die gestorwenes met die stem van ’n medium of “sensitiewe” praat, sien later in die eeu “spookhande” verskyn, en nog later hoe oorledenes gedeeltelik of geheel en al uit ektoplasma materialiseer [...].

Die preokkupasie met die bonatuurlike tydens die Victoriaanse tydperk (1837–1901) was ’n “sinsoekende poging” om die gediskrediteerde Bybelse skeppingsverhaal wat deur Darwin se evolusieleer onder verdenking geplaas is, te vervang met ’n “superwetenskap” (Lemmer 2010:184). Die evolusieteorie het met ander woorde ’n geloofsonsekerheid veroorsaak, vandaar die belangstelling in die paranormale en die herlewing van die Gotiese tradisie deur middel van die Victoriaanse roman.

Soos reeds genoem, word hierdie skryfkuns gekenmerk deur ’n atmosfeer van misterie, spanning en vrees, asook ’n onherbergsame (“unheimliche”) omgewing wat deur voorbodes, drome, visioene, onverklaarbare gebeurtenisse en gekwelde karakters met ’n doodsobsessie oorheers word (Hogle 2002:2; Abrams 2009:37–8; Lemmer 2010:185). Byna al hierdie eienskappe is tekenend van Marais se kortverhale, vernaamlik “Die boom in die middel van die tuin” (1933).

Dit was egter nie net Marais en Leipoldt wat hulle met die okkulte opgehou het nie; daar is talle ander Afrikaanse skrywers en digters wat hier as voorbeeld genoem kan word. Die digter D.J. Opperman se vader, Dirk Opperman, was ’n erkende spiritis. Hy het sy ervarings tydens séances en ander spiritistiese bedrywighede noukeurig opgeteken en dié rekords aan sy seun bemaak (De Villiers 2011:167–9). Hierdie geskrifte het neerslag gevind in D.J. Opperman se gedigte, byvoorbeeld in “Onse Vader” uit Komas uit ’n bamboesstok (1979).

Die digter T.J. Haarhoff was ook ’n uitgesproke okkultis wat eers deur middel van ’n medium, en later met behulp van “outomatiese skrif”, gesprekke met die Romeinse digter Vergilius gevoer het (Parker 2010:363). Hierdie kommunikasie het aanleiding gegee tot Haarhoff se digbundel Tria Corda (1931) en die vertaling van verskeie Vergilius-geskrifte.

In Elsa Joubert se outobiografie Reisiger (2009:191–6) verwys sy na haar gesprekke met Anna M. Louw oor die spiritisme en dat sy in die vroeë 1970’s saam met Louw na ’n okkultiese vereniging se byeenkomste in Tamboerskloof gegaan het (194). Hier het hulle “transendentale meditasie” beoefen waartydens Joubert “te diep onder[ge]gaan [het] met die herhaling van die mantra” en sy dit moeilik gevind het om weer “terug te kom” (196).

Die spiritisme manifesteer telkens binne Anna M. Louw se skryfwerk, veral in Vos (1999), wat ’n hele paar Gotiese elemente bevat. Die titelkarakter in hierdie roman gaan ’n ooreenkoms met die duiwelse “Grootbaas” (55–6) aan sodat dit op sy plaas sal reën. Dit word bewerkstellig deur middel van die Boesman Hans Bokpoot, wat hom as reënmaker voordoen. Louw betrek met ander woorde sowel Afrika-folklore as die (Duitse) Faust- verhaal, en sodoende word Europese en inheemse okkultetradisies tot ’n unieke Afrikaanse Gotiek vermeng. Hierdie roman sal later in meer besonderhede aan die hand van die Faust- motief bespreek word.

Die Afrikaanse literatuur word dus beïnvloed deur inheemse okkulte tradisies wat mondelings oorgelewer is, asook deur uitheemse spiritisme, vandaar ’n eiesoortige Gotiek

193

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

wat hom van die Britse Gotiek onderskei. Hierdie gegewe sal in die volgende twee afdelings meer aandag geniet.

2.2 Goëlgelowe uit Suidoos-Asië en Afrika

Nog ’n invloed op die Afrikaanse Gotiek is die spook- en toorgelowe wat van Suidoos-Asië af oorgespoel het. Afrikaners se geloof in “goëlgeeste” en “Slamse towenaars” en die goëlverhale wat hieruit spruit, kom veral van die Maleise en Indonesiese slawe wat hoofsaaklik vanaf 1658 na die Kaap gebring is (Van Rensburg 2013). “Slamse goëlery” of “djoe-djoe” is ook dikwels (stereotiperend) aan Kaapse Maleiers toegeskryf. Hierdie stories is mondelings deur middel van die Groot Trek die binneland ingedra, “selfs waar daar geen Maleiers was nie” (De Villiers 2011:60).

Goëlgelowe het dikwels in Leipoldt se skryfwerk neerslag gevind, veral in sy kortverhaalbundel Waar spoke speel (1934). Dit is egter eerder I.D. du Plessis wat hom vanaf die 1930’s as een van Suid-Afrika se “voorste goëlkenners” gevestig en tientalle Suid- Afrikaanse goëlgevalle in besonderhede opgeteken het (De Villiers 2011:54–5; 67). Daarvan getuig sy gedig “Doekoen” uit Die vlammende fez (1944), sy versamelbundel Afrikaanse goëlstories (1942), en ’n aantal van sy kortverhale, naamlik “Huis van die Bose”, “Mal Gert” en “Die swart aap” uit sy Versamelde Prosa (1960).

Op grond van hierdie verhale se versoening van “fantasie en werklikheid” bestempel Aucamp (2010:2) Du Plessis as “die eintlike eksponent van Neo-Gotiek” in Afrikaans. Myns insiens is dit egter veel eerder Eugène Marais wat die eksponent van Gotiese literatuur in Afrikaans is. Hierdie stelling word onder punte 3 en 4.2 gemotiveer.

Goëlery het nie ’n uitsluitlik Asiese oorsprong nie. Afrika het sy eie goëlgeeste, waarvan die tokkelos seker die bekendste is. Boonop het Europese pioniers hulle geloof in dwaal- en poltergeeste saam met hulle na Suid-Afrika gebring. In haar Uit en tuis (1946) skryf M.E.R. goëlery toe aan swart werkers wat ’n wrok teen hulle werkgewers het. Goëlstories gee dikwels uiting aan dergelike rassevrese.

Selfs onlangse spookverhale getuig van hierdie wantroue tussen wit en swart. Fanie Viljoen se “Dors” (157), Henning Pieterse se “Dood in die Marico” (64) en Martin Botha se “By die drif” (43) wat in Skrik op die lyf (2015) opgeneem is, het al drie die toordery van swart werknemers as tema. Al drie verhale bevat sterk Gotiese trekke, asook ’n mengsel van Europese en Afrikaïese okkulte tradisies.

Wanneer ’n huiswerker weens diefstal deur die hoofkarakter se hoogswanger ma in “Dors” afgedank word, verskyn daar ’n hiëna – ’n bekende bose figuur binne inheemse volksgelowe (Canonici 1995:26) – op die werf. Die hiëna se geel oë het “iets bekends” (158) en daar is ’n sterk suggestie dat die afgedankte swart vrou se gees nou in die dier leef, nog ’n belangrike gegewe binne Afrika-folklore en -toorgelowe. Op dieselfde oomblik wanneer die hiëna geskiet word, gee die hoofkarakter se ma geboorte aan haar tweede seun wat “van kleins af ’n snaakse kind” is (158). Die beskrywing van hierdie kind waar hy een nag vampieragtig sy broer se bloed drink, is tipies van die Gotiek: “In die donker kan ek sy oë sien gloei, soos die hiëna se oë daardie dag op die stoepmuur” (159).

In die openingsparagraaf van “By die drif” bevind die ek-verteller hom in sy doodskis. Hy is lewend begrawe – ’n populêre gegewe binne die (Europese) Gotiek. Die geluid van klokke bring ’n helder jeugherinnering terug: die dag toe hy byna deur Grootslang (’n mitiese figuur in die Afrika-folklore) gevang is. Sy speelmaat se ouma, die plaaslike sangoma, “merk” hom deur sy arm te sny sodat Grootslang en die tokkelos hom nie nou al kry nie, eers later

194

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

wanneer hy “gereed” is. Die skrikwekkende beskrywing van Grootslang is kenmerkend van die Gotiek: “’n Onbeskryflike vrees pak my. Die wese voor ons het gedraaide bokhorings en sy gesig is harig en varkagtig [...] Al is hy nog taamlik ver, kan ek hom ruik. Die reuk van bok en swael en bloed [...] Saam met sy verskyning daal ’n onheilspellende stilte om ons neer” (45).

Ook in “Dood in die Marico” maak die waterslang, teen die agtergrond van ’n eietydse (korrupte) politieke bestel, sy verskyning. Die naamlose hoofkarakter raak bewus van “iets in die donker water” (68, 74) en die plaaswerkers vertel hom dat die waterslang eers moet “eet” voor dit sal reën (66). Hierdie bygeloof blyk ’n werklikheid te word wanneer die plaas se voorman spoorloos verdwyn en later ’n skrikwekkende verskyning uit die dood – tipies van die Gotiese tradisie – aan die hoofkarakter maak: “In die middel van die bruggie maak die mis vir ’n oomblik oop en daar staan Abraham, in sy verbleikte, geskeurde blou oorpak. Uit sy oogkasse kruip slakke, krappe hang van sy skouers en die vlees van sy uitgestrekte hande is weggevreet” (72).

Al bestaan daar nie “suiwer” Gotiese tekste in die Afrikaanse literatuur nie, blyk daar wel ’n eiesoortige Afrikaanse Gotiek te wees wat bewerkstellig word deur ’n kombinasie van inheemse en uitheemse okkultetradisies. Dit gee aanleiding tot ’n unieke “Gotiese effek” van onheil, vrees, bedreiging, onsekerheid en wanhoop binne ’n kenmerkend Suid-Afrikaanse omgewing bevolk deur tipies Suid-Afrikaanse karakters.

3. Die ontginning van die Gotiese tradisie binne die Afrikaanse literatuur: ’n oorsig

Heelparty Afrikaanse literêre tekste bevat Gotiese motiewe (’n misterieuse atmosfeer, onherbergsame milieu, voorbodes, drome, visioene, onverklaarbare gebeurtenisse, ens.) of ontgin doelbewus die Gotiese tradisie, maar kan nie as “suiwer” Gotiese literatuur bestempel word nie.

In Riana Scheepers se Katvoet (2009) byvoorbeeld, word ’n hele aantal Gotiese elemente in verskeie van die verhale gebruik, sonder dat die teks as uitsluitlik Goties beskou kan word. Die hoofkarakter in “Nagskade” kry nie alleen ’n visioen oor wat haar roeping is nie (20), maar ook ’n besoeking van ’n gees in haar en haar man se tent op die sendingveld: “Die man praat. En terwyl hy praat, kom sy agter dat dit nie ’n mens is hier by haar in die tent nie. Dit is ’n gees, die siel van ’n man wat reeds dood is [...]” (23). Die gees vra haar om saam met hom te gaan na waar hy geld begrawe het. Sy moet die geld opgrawe en dit vir sy gesin neem, dan sal sy ook ’n deel daarvan kry. Wanneer sy weier, word sy byna deur die gees doodgewurg wat op ’n onheilspellende, dramatiese wyse – weer eens tipies van die Gotiek – beskryf word: “En die man lig sy kop, sy oë word wit vlamme van woede, sy kan die dood daarin sien brand [...]” (24).

Hierdie fenomeen van ’n gees wat kwansuis aan iemand verskyn om hom/haar in te lig van ’n skat wat êrens begrawe lê, blyk ’n algemene paranormale verskynsel binne inheemse volksgelowe en -verhale te wees (De Villiers 2011:31–2). Scheepers maak dus gebruik van beide die Westerse okkulte tradisie (waar die hoofkarakter ’n voorbode kry), asook toorgelowe eie aan Afrika. Boonop speel die bonatuurlike gebeure binne die ongetemde wildernis van (’n gekoloniseerde) Suid-Afrika af.

As gevolg van die onheilspellende atmosfeer, bose karakters, grusame sterftes en okkultiese insidente in François Bloemhof se Die nag het net een oog (1991) beskou Loots

195

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

(2007:8) dit as vreesliteratuur wat die Gotiese tradisie ontgin. Soortgelyke elemente kom in Bloemhof se Die duiwel se tuin (1993) en Bloedbroer (1995) voor.

Ook Henriette Grové maak in haar meer populêre werke, wat sy onder die skuilnaam Linda Joubert skryf, “van ’n sterk Gotiese inslag gebruik om ’n gevoel van broeiende onheil vir die leser te skep” (Wessels 2011:38).

Grové se Meulenhof se mense (1956) het ’n koorsagtige Gotiese intensiteit wat “oorhel na melodrama” (Wessels 2011:47). Op grond hiervan vergelyk Wessels (2011:47) die roman met Emily Brontë se Wuthering Heights (1847) en Charlotte Brontë se Jane Eyre (1847), albei voorbeelde van Victoriaanse Gotiek.

Gotiese tekste verwoord dikwels “die stryd tussen die geslagte” (Loots 2007:52–3). Hierdie gegewe kom herhaaldelik binne Reza de Wet se dramas voor, veral in Drif (1994), wat volgens Buys (2002:50–61) ’n Gotiese drama is. In hierdie verhoogstuk, en ook in Mis (1993) en Mirakel (1993), word die aggressiewe manlike karakter wat slegs sy eie sin soek, gestel teenoor die passiewe vroulike personasie wat deur sosiale norme ingeperk word en daarvan wil ontsnap (Loots 2007:53; Buys 2002:50–61). Telkens binne De Wet se dramas verskyn daar ’n misterieuse, bedrieglike manlike karakter (Konstabel in Mis en Maestro in Drif) wat as die verteenwoordiger van die dood die vroulike personasie van haar benepe toestand “bevry”. Die meeste van De Wet se dramas speel dan ook op ’n verlate en verwaarlooste (Vrystaatse) plaas af – kenmerkend van Afrikaanse Gotiese tekste.

Nog ’n drama wat sterk Gotiese elemente bevat, is P.G. du Plessis se Die nag van legio (1969). Vyf pasiënte word in ’n psigiatriese hospitaal – ’n gewilde ruimte binne die Gotiek – toegesluit. Een van die pasiënte, Dogoman, bewerkstellig die protagonis, Dirk, se moord deur middel van duiwelskuns. Mettertyd word dit ook duidelik dat Dirk se ma aan ’n heksesabbat deelgeneem het. Deur middel van die swartkuns word Dogoman se mag so allesoorheersend dat die ander karakters én die gehoor oortuig word van sy krag, veral wanneer die psigiatriese saal se gordyne voor die oë van die kyker “groei”.

Volgens Lemmer (2010:189) is die voorkoms van verskeie bonatuurlike elemente (die kommunikasie met dooies, heldersiendheid, voorbodes, drome, ens.) in Ingrid Winterbach se Niggie (2002) een van die eienskappe wat hierdie roman binne die Gotiese en neo- Victoriaanse kader plaas. In die eerste plek is daar Oompie, ’n siener wat met behulp van ’n gebottelde mensekop die toekoms voorspel. Hy skommel aan die fles en moedig dan die twee hoofkarakters, Reitz en Ben, aan om vrae te stel. Op Ben se vraag oor wanneer die oorlog verby sal wees, begin die water borrel, waarop Oompie met sy oor teen die bottel aanleun. Nadat hy geluister het, dra hy die boodskap oor dat die oorlog oor twee maande iets van die verlede sal wees, maar dat die stryd nog lank nie verby is nie: “Die einde van die stryd sal nie afgelope wees in julle lewens nie, en nie in julle kinders se lewens nie, en nie in julle kinders se kinders se lewens nie” (92).

Tweedens maak Reitz, deur middel van Oompie, kontak met sy oorlede vrou wanneer hy ’n kruiemiddel rook (100, 105, 114). Verder word die swart perdehandlanger, Esegiël, beskryf as “’n tussenganger tussen die ryke van die skadu en die lig” (120). Hy word ook “die engel van die dood” (177) genoem en daar is verwysings na sy “toorgoed”. Drome kom 14 keer binne die roman ter sprake (8, 47, 68, 83–4, 106, 110, 119, 157, 176, 183–4, 198, 213, 236, 240–1) en daar is verskeie misterieuse trieksterfigure. Beide laasgenoemde aspekte is ook kenmerkend van die Goties-Victoriaanse en neo-Victoriaanse roman (Lemmer 2010:194–5).

Bogenoemde tekste ontgin almal die Gotiese tradisie, en omdat die verhale/dramas telkens binne ’n kenmerkend Suid-Afrikaanse milieu (afgeleë plaasomgewing, op die sendingveld,

196

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

tydens die Anglo-Boereoorlog) plaasvind en inheemse volksgelowe, asook eg (Suid-) Afrikaanse karakters (plaasboere, boervroue, kruiedokters, sendelinge) betrek word, is hier sprake van ’n unieke Afrikaanse Gotiek met ’n unieke karakteristiek.

Dit is veral die werk van Eugène Marais wat sterk Gotiese trekke bevat en as eiesoortige Afrikaanse Gotiek beskou kan word. Soos reeds genoem, het Marais hom bemoei met die (Europese) spiritisme, okkultisme en parapsigologie, want dit was deel van die Victoriaanse denkraamwerk waarmee hy bekend was. Tydens sy Londense verblyf het hy eerstehands kennis gemaak met die spiritistiese modegiere van dieremagnetisme, mesmerisme en nekromansie (Rousseau 1974:131–2). Hy was egter ook bekend met Afrika se eie volksgelowe – daarvan getuig sy Dwaalstories (1921). Verder is hy aan die literatuur van die fin de siècle blootgestel, asook aan Victoriaanse Gotiek.

Al hierdie invloede word in sy werk teruggevind, vernaamlik in “Diep rivier” (1933) in Die Beste van Eugène Marais (1986), waar Westerse en Afrikaïese okkulte tradisies tot ’n unieke Afrikaanse Gotiek vermeng word. Dié verhaal speel af op ’n afgeleë plaas waar gekwelde karakters gekonfronteer word deur onverklaarbare gebeurtenisse (kenmerkend van die Gotiek), naamlik “inboorlingtowery” en “toorkuns van Afrika” (157) in die vorm van swart mambas wat die lewe van ’n ietwat histeriese, maar “aanvallige vroutjie” (158) bedreig. So reg in die aard van die literatuur van die fin de siècle en die Gotiek word daar gedurig verwys na die karakters se “neerslagtigheid”, “bedroefdheid” en lewensmoegheid; Boy van Niekerk het byvoorbeeld ’n “treurige glimlaggie” (157).

Die personasies se angs en doodsobsessie word versterk en weerspieël deur die afgesonderde omgewing wat, tipies van die Gotiek, in fyn besonderhede beskryf word: “Daar was ’n dampkring van angs, van vreesagtige verwagting wat gedurig opgeduik en aan ons sigbaar geword het.”; “U kan nooit besef die gedurige angs wat oor hierdie huis soos ’n donker wolk hang nie [...] oral mag die dood skuil!” (159).

Die “vroumense” se histerie (160) gaan gepaard met melodrama, nog ’n kenmerk van die Gotiek: “Ons was spoedig in so ’n toestand van senuagtigheid dat elke geluid in die nag ons met skrik gewek het [...]” (161); en “Daar was skielik ’n geweldige en aanhoudende histeriese geskreeu”. (164) Binne hierdie beklemmende omgewing voer ’n femme fatale, die beeldskone Juanita Pereira, haar bose planne uit om Boy van Niekerk se vrou uit die weg te ruim. Boonop is sy ’n trieksterfiguur wat met haar geveinsde onskuld voorgee om haar meesteres se belange op die hart te dra. Die femme fatale, asook die trieksterfiguur, is kenmerkend van die Gotiek én die literatuur van die fin de siècle. Van hierdie karakters mag stereotiep voorkom, maar dit is juis ’n belangrike gegewe binne die Gotiek, omdat hierdie literatuur deur middel van geykte karakters kommentaar lewer op eietydse aktuele kwessies (Loots 2007:52).

Die Gotiek spreek dikwels (op indirekte wyse) ’n sosiale taboe aan, in hierdie geval die verbode liefde van ’n bruin meisie vir ’n wit man binne ’n tydperk waarin so ’n verhouding ontoelaatbaar was. Haar verbode obsessie lei uiteindelik tot haar dood wanneer sy deur ’n slang (as tradisionele simbool van manlike seksualiteit) doodgepik word. Van Gorp (1991:165) beskou die motiewe van grusame dood en verbode seksuele drange as tipies van die Gotiek.

Die oënskynlik paranormale verskynsels, veral die slange se onverklaarbare gedrag om Boy van Niekerk se vrou Marie te teister, het aan die einde van die verhaal ’n logiese, wetenskaplike verklaring – die slange is aangelok deur feromone wat deur Juanita Pereira in gedroogde vorm as “aas” uitgesit is. Hierdie tendens, waar die bonatuurlike verklaar en opgelos word, is nie ongewoon binne die Victoriaanse Gotiek nie, want die Victoriaanse

197

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

kultuur is immers sterk deur die Era van die Verligting (1650–1800) beïnvloed (Lemmer 2010:64–5). Eugène Marais was boonop by uitstek ’n natuurwetenskaplike, wat, afgesien van sy bemoeienis met die bonatuurlike, die empiriese vooropgestel het.

Marais het van die belangrikste Gotiese werke in Afrikaans geskryf, veral “Die boom in die middel van die tuin” (1933), wat in die volgende afdeling aan die hand van die Faust-motief bespreek word.

4. Die Duitse Gotiek: Goethe se Faust as interteks in drie Afrikaanse narratiewe

Literêre genres ontstaan nie in isolasie nie. In ongeveer dieselfde tydperk as wat die Gotiek in Brittanje begin het (1764), het soortgelyke literatuur in Duitsland en Frankryk ontwikkel. In Duitsland het die “Schauerroman” ontstaan en in Frankryk die “roman noir”, romanvorme wat gekenmerk word deur die toetrede van bonatuurlike karakters en ervarings, grusame gebeurtenisse en die immerteenwoordigheid van die dood. Hale (2002:63) verwys daarna as “French and German Gothic”. Die Gotiek het ook oorgespoel na dramas, en Goethe se Faust (1808) word in die algemeen as ’n Gotiese drama beskou (Bomarito 2005:237).

Vervolgens word “Die boom in die middel van die tuin”, Vos en “Versoeking” met Eitemal se vertaling (1966) van Goethe se Faust vergelyk.

4.1 Goethe se Faust: Eitemal-vertaling (1966)

In Goethe se Faust word die klassieke Faust-legende (asook die Bybelse Job-verhaal) ontgin: Satan daag vir God uit – hy wil God se geliefkoosde mens, Heinrich Faust, in die versoeking stel en God stem in: “Nou goed, ek stel hom in u hande” (25). Faust is ryp vir so ’n dwaling. As akademikus in die teologie is hy gefrustreerd met die mens se beperkte kennis en is hy bereid om hom tot die donker magte te wend om meer kennis te verkry: “En hier staan ek nou, arme sot/ so wys soos vroeër, en so bot” (29). Wanneer hy vir ’n wandeling gaan, word hy deur ’n straatbrak gevolg (52). By die huis aangekom, verander die hond in die duiwel, oftewel Mephistopheles (55), wat hom belowe om al sy wense te bewaarheid, mits Faust bereid is om sy siel aan hom te gee (66–8). Sodoende word al Faust se hartsbegeertes vervul: hy kry kennis in die wêreld se diepste geheime, word weer jonk (87–91) en beroof ’n jong meisie, Margaretha/Grietjie, van haar onskuld (125). Grietjie se lewe word in die proses vernietig (133, 154), maar deur haar onskuld word sy gered en wanneer sy sterf, gaan sy hemel toe. Faust word uiteindelik deur Grietjie se gebede en God se genade bevry. Deur die loop van die drama kom hy ook tot ware insig: as jy bly strewe en optree, sal jy gered word, maar om op te hou strewe, is om jou siel aan die bose oor te gee: “As ek ooit rustig op my rusbank lê,/ laat dit dáár en dan klaar wees met my!” (67).

Die opvallendste kenmerke van die Gotiek wat hier ter sprake kom, is die toetrede van die donker, geheimsinnige (duiwelse) figuur, okkultiese gebeurtenisse, die vele tragiese en grusame sterftes en die hoofkarakter (Faust) se oordrewe drang na kennis (Van Gorp 1991:165). Verder kom die stryd tussen die geslagte, asook die onderdrukking van die vrou, duidelik na vore. Deur middel van duiwelskuns word Grietjie (as passiewe vrou) deur Faust verlei. Tog is sy slinks – sy gee haar moeder ’n slaapmiddel in sodat sy privaat met Faust kan verkeer. Sodoende raak sy swanger en om skande vry te spring, verdrink sy haar pasgebore kind (157). Onderliggend gaan dit dus, soos dikwels in die Gotiek, oor die beperkinge waaraan die vrou binne die samelewing onderwerp is: Grietjie word nie seksuele of sosiale vryheid gegun nie en het nie ’n keuse oor haar swangerskap nie. Die enigste ontsnapping uit haar omstandighede is die dood.

198

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

4.2 Marais se “Die boom in die middel van die tuin” (1933)

Marais se “Die boom in die middel van die tuin” word ingelei deur ’n aanhaling uit Goethe se Faust, asook ’n gedeelte uit die Bybelboek Job. Dié novelle vra dus om teen hierdie agtergrond gelees te word.

Eerwaarde Hermann Scalinger word as sendeling na ’n Transvaalse “lokasie” (destyds gebruik om na ’n swart woonbuurt te verwys), Drogebult, gestuur. Ná ’n miserabele lewe van armoede en verdriet open hy as bejaarde ’n winkeltjie wat kruiemiddels verkoop. Een ysige, mistroostige wintersdag met ’n snydende noordewind en stofstorms (kenmerkend van die Gotiek) tel hy sy geld aan die einde van die werksdag in die lig van ’n enkele kers. Daarna sê hy ’n dankgebed, en toe hy sy oë oopmaak, is die winkel skielik donker en staan daar ’n baie lang, skraal vreemdeling met ’n spitsbaard voor hom. Afgesien van die onverwagse besoeker se vreemde voorkoms, is hy aangenaam en hoflik. (Vergelyk Faust se eerste en tweede ontmoeting met Mephistopheles in Goethe (1966:33, 57) se teks.) Hy stel homself as “Stoffel Seebul” voor en bied aan om die “Elikser des Lewens” aan die eerwaarde te verkoop. Die elikser is volgens die vreemdeling afkomstig van ’n boom in ’n paradyslike plek in Armenië. Die suggestie is dus: “die boom van kennis, van goed en van kwaad”. Met hierdie elikser, belowe Seebul, sal die eerwaarde die skatte van die aarde aan sy voete hê, omdat dit ewige jeug sal bewerkstellig. Die eerwaarde wys dit van die hand en bid tot God, maar Seebul laat ’n stukkie van die gedroogde plant agter. Om middernag kan die eerwaarde dit nie meer weerstaan nie en hy kou die blaartjie, wat hom tot ’n jong man transformeer – sonder rumatiek en pyn. Vir die eerste keer lieg hy vir sy vrou oor sy doen en late en word hy ’n “huigelaar en leuenaar” (180). Aanvanklik is hy verheug oor sy transformasie, maar dan dring die ontnugtering tot hom deur: hy sal weer presies dieselfde foute begaan as wat hy in sy jeug gemaak het. Hy kom ook tot ’n belangrike insig: die mens is nie veronderstel om in hierdie lewe gelukkig te wees nie, eers in die volgende. Die eerwaarde eet ’n stukkie wortel van die wonderkrui en sy transformasie word omgekeer: hy word weer ’n ou man met skete en kwale. Hy kyk deur die venster, sien vir Stoffel Seebul, wat die eerwaarde vra om saam met hom te gaan, maar die eerwaarde sê: “Wyk, versoeker, jou strik was tevergeefs gestel” (Marais 1986:181).

Hierdie verhaal bevat ’n hele aantal Gotiese trekke, en dit is veral die gedetailleerde beskrywing van die ongunstige, afgeleë omgewing en natuurlik die toetrede van die donker (Mephistopheles-) figuur wat tipies van die Gotiek is. So reg in die aard van die Gotiek word daar ook gedurig verwys na Scalinger se neerslagtigheid, na die “kommer en sorge” (174) van sy bestaan, en sy “misnoeë en moedeloosheid” (175). Boonop verlang hy innig na die dood “wat ten minste rus en vergetelheid skenk” (182). Hierdie gedeelte stem ooreen met Faust se hunkering om homself om die lewe te bring: “Dat jy blymoedig tot hierdie stap besluit/ selfs op gevaar dat die ewige niks jou mag omsluit!” (1966:39).

Net soos Goethe se Faust-karakter begeer Scalinger meer kennis oor die wêreld se geheime. Daar ontstaan ’n “brandende nuuskierigheid” by hom om meer te wete te kom oor die “Elikser des Lewens” wat hy “ten alle koste” (176) moet bekom. Die duiwelse figuur in beide Goethe se Faust (1966:90) en “Die boom in die middel van die tuin” gee die hoofkarakters die geleentheid om ’n tweede jeug te beleef.

Alhoewel Scalinger ’n Duitse immigrant is, bevind hy hom in ’n kenmerkend Suid-Afrikaanse omgewing tussen tipies Suid-Afrikaanse mense. Sy kerkie is op ’n “dorre sandbult” in ’n omgewing wat as ’n “slagveld in Afrika” (174) beskryf word, bevolk deur blikkiesdorpmense, “inboorlinge” en “Afrikaner-bure” (175). Selfs Stoffel Seebul, as duiwelse gesant, is ’n “Transvaler van geboorte” (175).

199

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

“Die boom in die middel van die tuin” word tydens die Groot Depressie (1929–1933) geskryf en gepubliseer, ’n era van grootskaalse bankrotskap, verstedeliking en werkloosheid onder Afrikaners (Giliomee 2003:350–3). Marais kommunikeer nie die euwels van oorbewoning, swak gesondheidstoestande en ’n algemene minderwaardigheidsgevoel onder Afrikaners op ’n direkte, realistiese wyse nie, maar deur middel van die Gotiese tradisie. Hermann Scalinger verteenwoordig die Afrikaner van hierdie tydperk wat weerstand moet bied teen die aanslae van Stoffel Seebul, oftewel, morele verval en korrupsie.

4.3 Louw se Vos (1999)

Hendrik Vos (’n vervorming van Heinrich Faust, die hoofkarakter in Goethe se Faust,) is voorsitter van die kerkraad op ’n dorp in die Wes-Transvaal (nou Noordwes) wat reeds jare lank deur droogte geteister word. Biduur ná biduur vir reën blyk tevergeefs te wees. Vos daag God uit: as God niks doen nie, sal hy wat Vos is, self iets doen. Die duiwel verskyn in die gedaante van ’n NGK-ouderling aan Vos. Deur middel van die Boesman Hans Bokpoot, wat homself as reënmaker voordoen, gaan Vos ’n ooreenkoms met die duiwelse “Grootbaas” (55–6) of die “Prins van hierdie wêreld” (92) aan. Sodoende is Vos se plaas die enigste in daardie ongenadige landstreek wat reën kry. Voorspoed volg, maar dinge begin skeefloop: sy vrou en seun verlaat hom, en wanneer hy die ooreenkoms wil verbreek, word sy plaas deur rampe, plae en terugslae geteister. Sy opstal brand af en hy eindig met minder as wat hy aan die begin gehad het. ’n Gestroopte Vos, meer as ooit bewus van die afstand tussen die mens en ’n “afwesige” God, gaan uiteindelik op ’n sendingtog om ’n geestelike boodskap te bring. Tydens ’n sneeustorm val hy vas. Hy kom nooit tot ware insig nie, en hy sterf as ’n dwaas in die sneeu.

Nogmaals kom hier unieke (Suid-) Afrikaanse karakters (’n plaasboer/kerkraadsvoorsitter, ’n NGK-ouderling, ’n Boesman-reënmaker) voor binne ’n tipies Suid-Afrikaanse milieu (’n Wes- Transvaalse dorp, ’n afgeleë plaas in ’n droogtegeteisterde gebied). Verder versny Louw die inheemse volksgeloof in reënmakers met die Duitse Faust-verhaal om ’n eiesoortige Afrikaanse Gotiek teweeg te bring. Soos dikwels by die Gotiek, word die onherbergsame, dor omgewing ook hier ’n vyandige karakter (Van Graan 2008:85), ’n sadistiese teenstander wat tot die hoofkarakter se ondergang lei.

Daar is verskeie ooreenkomste tussen Goethe se Faust en Louw se Vos. In die eerste plek is daar ooreenstemming wat die ontmoeting tussen die hoofkarakters met die duiwelse figuur betref. In albei tekste is daar eers ’n “verkennende ontmoeting” (Goethe 1966:33), daarna is daar ’n tweede ontmoeting waartydens ’n ooreenkoms aangegaan word.

In die tweede plek is sowel Faust as Vos bereid om alle waardes oorboord te gooi, solank hulle net hulle begeerte kan realiseer: “Ek soek wat die roes en smartlikste genot my bied” (Goethe 1966:69).

Dieperliggend lewer die roman kommentaar op “die lewe, bestaan en geskiedenis van die blanke Afrikaner in Suid-Afrika” (John 2005:10) wat sy “daaddrif en wil tot oorheersing slegs kon uitleef deur ’n ‘pakt’ met die ‘Bose’ aan te gaan” (11):

Dit sou gesien kan word as die tragedie van die Afrikaanse boer, naamlik dat hy, soos Faust, deur sy dade lyding en meer positiewe verandering bewerkstellig, maar ook die situasie skep waaraan hy self ondergaan. Soos ook die geval met Faust, sou daar van Vos – en die (Afrikaanse) Europese setlaar in Afrika – gesê kan word dat hy deur die Bose uiteindelik tóg ook die goeie in die hand werk, naamlik die skepping van ’n moderne Suid-Afrika. (John 2005:11)

200

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

4.4 Van Zyl se “Versoeking”

“Versoeking” van Pieter van Zyl, wat in Skrik op die lyf (2015) opgeneem is, vertel die verhaal van dominee Wynie van Breda van Musina. Tydens ’n kerkraadsvergadering gee hy te kenne dat sy geloof sterk genoeg is om ’n ontmoeting met die duiwel te hê. Daardie aand, terwyl hy besig is om sy preek vir die volgende Sondag voor te berei, raak hy bewus van ’n teenwoordigheid van “iets wat die lewenslus uit [hom] dreineer, wat hom van alle hoop ontneem” (24). Uit die donkerte kom ’n man gestap. ’n Swierige heer in ’n swart pak en syserp. Sy maniere is verfynd en met sy hoë voorkop, slanke neus en vol mond is hy aantreklik. Wynie weet wie dit is, maar hy is verbaas: “Hy het iets afskuweliks verwag, en hier sit ’n jintelman” (24). Die man wil met die oorblufte Wynie besigheid gesels, wil ’n “transaksie” aangaan. Die man sal vir Wynie al die mag gee wat hy begeer, “al die aansien in die sinode, al die wysheid, die insig in die sigbare en onsigbare, ’n deurgronding van die ondeurgrondelike” (25). Dit sal Wynie kry in ruil vir alles wat ’n doring in sy vlees is, onder andere sy vrou, wat sy hardverdiende geld verkwis, en in ruil vir sy veeleisende, bedorwe, ontevrede kinders. Op Wynie se vraag hoe hy dit gaan bewerkstellig, antwoord die vreemdeling dat hy heel eerste van hulle huishulp, Mama Petunia – ’n “makwerekwere” (pejoratief vir “uitlander” in Xhosa) – ontslae moet raak. Volgens die vreemdeling beoefen sy duiwelskunste en het ’n slegte invloed op sy spruite. Wynie is amper oorgehaal, toe sien hy ’n foto van sy kroos en verjaag hy die duiwel, maar toe is die duiwel éérs los op die dorp. Wynie se kudde is op hol; koppies vlieg deur huise; daar is spoke en ’n toordery; mure en wasgoed breek in vlamme uit; en uiteindelik word een van die dorpskinders deur twee tieners vermoor. Hulle ouers pak die skuld op satanisme en Wynie wonder hoe lank die mensdom nog hulle eie boosheid op die duiwel gaan blameer. “Of ís Satan te blameer?” (28) wonder hy. As gevolg van sy stryd teen die bose word Wynie beroemd. Landwyd verskyn daar koerantberigte oor hom en word daar oor hom gepraat. Weer verskyn die duiwel aan hom en sê dat hy sy deel van die ooreenkoms nagekom het, en wanneer gaan Wynie sý deel nakom? Weer oortuig die man vir Wynie van Mama Petunia se boosheid, en hy stap saam met hom na haar kamer toe om haar af te dank. Toe Wynie egter daar aankom, is sy besig om die jongste kind op haar skoot te troos en Wynie hoor hoe sy vir die kind sê dat sy hom liefhet, en met dié verdwyn die bose: “Golwe van boosheid rol terug. Weg van die pastorie af. Vir eers” (29).

Dominee Wynie van Breda begeer, soos die hoofkarakter in Faust (1966:69) en “Die boom in die middel van die tuin”, meer kennis en groter aansien. Ook hy word in sy studeerkamer deur die bose besoek, en nes Scalinger in “Die boom in die middel van die tuin” word hy hier bewus van sy alleenheid, dat hy “nog nooit so eensaam gevoel het nie” (24). Die beskrywing van die onheilsgevoel wat in Wynie se studeerkamer heers, is kenmerkend van die Gotiek: “’n Geritsel in een van die skemer hoeke van die studeerkamer laat sy hart krimp. Hoendervel slaan uit oor sy hele lyf [...] Sonder afspraak het iets verskrikliks sy ruimte betree.” Ook hy word deur wanhoop oorval wat hom “innig na die dood laat verlang” (24) – ’n belangrike eienskap van die Gotiek.

Die verhaal speel weer eens binne ’n tipiese, dor Suid-Afrikaanse milieu (Musina) af met eg Suid-Afrikaanse karakters – ’n dominee, ’n “mevrou Dominee” (22), ’n “makwerekwere” (23) van Zimbabwe, ouderlinge, ens. In hierdie gewone Suid-Afrikaanse omgewing verskyn ’n demoniese figuur en vind daar okkultiese gebeurtenisse plaas. Sodoende word ’n unieke Gotiese effek van broeiende onheil en verskrikking teen die agtergrond van ’n eietydse Suid- Afrika bewerkstellig. Sommige lesers mag voel dat Van Zyl se karakterisering grens aan stereotipering, maar stereotiepe karakters is, soos reeds genoem, ’n belangrike gegewe binne die Gotiek, omdat daar deur middel van herkenbare karakters kommentaar gelewer word op onaanvaarbare sosiale praktyke.

201

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Deur die Gotiese tradisie in te span, lewer Van Zyl kritiek op ’n Suid-Afrikaanse samelewing waar onverdraagsaamheid en xenofobie hoogty vier. Mama Petunia, ’n onwettige immigrant van Zimbabwe, moet die gesin se “kinders grootmaak en [...] toilette skrop” (25), want sy “is betroubaar, goedkoop en op haar plek. Sy kla nooit nie” (22), terwyl haar eie kind deur ’n buurvrou in die lokasie grootgemaak word. Tog weet die hoofkarakter, die pa van die huis, nie wat haar regte naam is nie, al werk sy al tien jaar vir die gesin. Ironies genoeg, is dit sý wat die jongste kind troos wanneer die gesin “uitmekaar dryf” (28), omdat Wynie se werk as predikant hom te besig hou.

Wanneer twee tieners ’n onmenslik wrede daad pleeg, word die duiwel blameer, maar eintlik wou die twee kinders “maar net weet hoe dit voel om iemand dood te maak” (27). Die sosiale kommentaar is duidelik: die mens is selde bereid om sy/haar aandeel in ’n “bose wêreld” te erken. Dit is makliker (en veiliger) om die skuld op ’n bose mag te pak.

4.5 Raakpunte met Goethe se Faust

Al drie hierdie narratiewe, “Die boom in die middel van die tuin”, Vos (1999) en “Versoeking”, toon duidelik ooreenkomste met Goethe se verwerking van die Faust-legende. Die hoofkarakter in al drie werke:

 is onvergenoeg oor sy huidige omstandighede en begeer iets beter, want, soos die hoofpersonasie in Goethe se Faust, besef hy dat hy “gekerker [sit] tussen bedompige mure” en wil hy uitvlug “na die wye land” (1966:29–30)  is ’n “Godsgeleerde” – Faust is ’n teoloog, Scalinger is ’n sendeling, Vos ’n kerkraadsvoorsitter en Wynie van Breda ’n dominee  word, soos Faust, oorweldig deur ’n gevoel van pessimisme: “Ek is aan die wurm gelyk, wat die stof deurwoel” (1966:37)  het ’n obsessiewe begeerte na kennis, aansien, sukses en/of rykdom: “Moet ek hier vind wat ek altyd mis?/Moet ek miskien in duisend boeke lees?” (1966:38)  het ’n ontmoeting met die duiwel wat manifesteer in ’n menslike vorm, as ’n “rondreisende student” (1966:57), wat bedrieglik verfynd, welsprekend en opgevoed voorkom  sluit (direk of indirek) ’n verdrag met die bose: “Jy teken net jou naam met ’n druppel bloed [...] Geen vrees dat ek die ooreenkoms ooit sal breek” (1966:68)  kom (byna) tot ’n val  word deur (die genade van) God of eie insig gered (1966:161–2)  word, soos Faust, gelouter en kom tot begrip deur “geestelike helderheid verlig na binne” (1966:11), al is dit gering.

Bogenoemde Afrikaanse prosatekste besit ook sekere unieke kenmerke, derhalwe kan dit as voorbeelde van eiesoortige Afrikaanse Gotiek bestempel word. “Die boom in die middel van die tuin”, Vos en “Versoeking”:

 speel af in ’n onherbergsame, bedreigende, afgeleë, dor en ongunstige omgewing wat ’n vyandige meespeler in die verhaalgebeure word  bevat eg (Suid-) Afrikaanse karakters (plaasboere, dominees, sendelinge, boervroue, Boesman-reënmakers) wat vir die leser herkenbaar is  vermeng plaaslike verhale / okkulte tradisies met ingevoerde tradisies, byvoorbeeld die Faust-motief wat versny word met Afrikaïese goëlgelowe  besit ’n unieke Gotiese effek van vrees, onheil, spookagtigheid, onsekerheid en neerslagtigheid wat deur omstandighede soos droogte, isolasie en sosiopolitieke euwels versterk word

202

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

 betrek die bonatuurlike om op indirekte wyse belangrike sosiale kommentaar op Suid-Afrikaanse kwessies te lewer.

In die volgende afdeling word daar op laasgenoemde punt uitgebrei.

5. Die psigoanalitiese waarde van die Gotiek en ander vorme van vreesliteratuur

Aangesien die lesers én skrywers van Gotiese romans vroeër jare meestal vroue was (Mary Shelley, Ann Radcliffe, die Brontë-susters), en vroue gemarginaliseer was, is ook die Gotiese roman vir dekades lank gemarginaliseer (Schmitt 1997:4; Sage 1990:12–3). Eers taamlik onlangs het psigoanaliste en letterkundiges die psigoanalitiese waarde daarvan besef en het dit ’n hoër status begin geniet, want gotiese romans is “tekenend van aktuele kwessies in die alledaagse bestaan” (Loots 2007:52), veral wat die onderdrukking van die vrou en die stryd tussen die geslagte betref. Die verskrikking in Gotiese romans kan met ander woorde nie uitsluitlik toegeskryf word aan die bonatuurlike nie, maar ook aan die werklikheid van verkragting, mishandeling en verguising wat daarin ter sprake kom. Verder gee die Gotiek uiting aan die kollektiewe onbewuste, veral wanneer trauma beleef is.

Volgens Zajas (2007:271) is verhale oor die bonatuurlike ’n daadwerklike uitdaging vir die realistiese literêre styl, wat vir die uitbeelding van traumatiese ervarings te “beperkend” is:

Spookverhale [...] verklaar die manier [waarop] ons reparasiegeheue te werk gaan indien hy onaangename, selfs traumatiese herinneringe en ervarings moet verwerk, terwyl ons, as subjekte, ons in verskeie oorgangstydperke bevind [...] Spookverhale kan die liminaliteit van menslike ondervindings goed uitdruk – iets waarin gewone narratiewe soms tekortskiet [...] Met elke poging om trauma uit te beeld, manifesteer die onmag van die literêre voorstellingsvermoë. Dan moet die grens van die realistiese oorskry word, want die onmenslike kan die beste deur spookverhale verwoord word. (Zajas 2007:269–71, my beklemtoning)

Omdat die Anglo-Boereoorlog sekerlik die mees traumatiese gebeurtenis in die geskiedenis van die Afrikaner is, is dit nie verbasend dat die meeste spookverhale in hierdie tydperk ontstaan het en vertel is nie. In die jare ná die Anglo-Boereoorlog was daar talle mediums wat van plaas tot plaas gereis het om dwaalgeeste tot bedaring te bring (De Villiers 2011:17). Waarom juis ná die Anglo-Boereoorlog? Die sien van spoke, en daarmee saam die oordrag van verhale oor spoke, is die kollektiewe onderbewuste se manier om die verskrikking van oorlog te hanteer.

Spookstories het die oorlogtrauma verwoord en was ’n duidelike poging om die verlies van skielike en gewelddadige dood te verwerk (Van Graan 2008:20; De Villiers 2011:50). Om dieselfde redes waarom die spiritisme in Europa ná die Eerste Wêreldoorlog ’n opwelling beleef het, het daar in Suid-Afrika in die nadraai van die Anglo-Boereoorlog ’n magdom spookvertellings opgeduik wat die gesneuweldes opgeroep het – dit was ’n poging om die oorlogspoke, die trauma van oorlog, te besweer.

Oor die afgelope dekade bevind die Afrikaner hom nogmaals binne ’n oorgangstydperk wat gepaard gaan met vrees, verlies en onsekerheid. Met die lees van Skrik op die lyf (2015) was dit interessant om te sien watter realistiese vrese agter die vrees vir die bonatuurlike lê. Op die oppervlak handel Henning Pieterse se “Dood in die Marico” (64) oor die spoorlose verdwyning van ’n plaaswerker ná ’n vermoedelike moetiemoord. Nadat die hoofkarakter tevergeefs die polisie se hulp ingeroep het, maak die plaaswerker ’n skrikwekkende

203

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

verskyning aan hom om hom te wys waar sy oorskot is. Onderliggend gaan die verhaal egter oor die onbekwaamheid en traagheid van die polisiemag binne die nuwe bedeling. Op hierdie wyse speel Pieterse werklikheid en fiksie, die magiese en die hedendaagse Suid- Afrikaanse werklikheid teen mekaar af.

Malene Breytenbach se verhaal “Die spooklig” handel oënskynlik oor wat die titel verraai – ’n dwaallig wat vanuit die vermoorde vrederegter, Robert Bell, se graf kom. Die onderliggende vrees wat egter hier ter sprake kom, is die vrees vir plaasmoorde. Die vrees vir gewelddadige dood is ’n onderwerp wat keer op keer binne hierdie verhale voorkom. In Pieter van Zyl se “Versoeking” word die moord op ’n kind aan “satanisme” toegeskryf, terwyl die hoofkarakter wonder: “Hoe lank gaan die mensdom nog hulle boosheid op die duiwel blameer?” (28).

Op grond van die bostaande aanhaling uit Van Zyl se verhaal, asook dié van Zajas (2007:269–71) hier bo, kan ’n verdere teorie oor die doel van vreesliteratuur en veral die Gotiek geformuleer word: wanneer die dade van mense onmenslik raak en dit die verstand te bowe gaan hoe die mensdom tot sulke wreedheid in staat is, word dit dikwels aan die bonatuurlike toegeskryf, en is die Gotiek (en ander vorme van vreesliteratuur) ’n veilige medium om hierdie onmenslikheid te verwoord.

6. Gevolgtrekking

Die Gotiek word selde nog in sy oorspronklike vorm in die wêreldliteratuur aangetref, want oor die eeue heen het dit verskeie “herskeppings” ondergaan om by verskillende tydperke en kulture aan te pas. Moderner weergawes van die Gotiek speel nie meer af tydens die Middeleeue in strukture met ’n Gotiese boustyl nie, maar het as gevolg van gruwelike sterftes, onverklaarbare gebeurtenisse en donker karakters steeds ’n “Gotiese effek” van misterie, verskrikking, onheil, bedreiging en spookagtigheid, selfs wanneer dit in die toekoms in ’n ruimtetuig afspeel.

Wat die Afrikaanse literatuur betref, is daar byna geen narratiewe wat as uitsluitlik “Goties” geklassifiseer kan word nie. Heelparty Afrikaanse skrywers se prosa en dramas bevat Gotiese trekke, maar kan nie as suiwer Gotiese literatuur gesien word nie. Nietemin is daar ’n hele paar Afrikaanse tekste wat op grond van unieke eienskappe as eiesoortige Afrikaanse Gotiek oorweeg behoort te word. Hierdie tekste bevat nie slegs die klassieke kenmerke van okkultiese gebeurtenisse, gekwelde karakters en ’n atmosfeer van spanning en bedreiging nie, maar het ook ’n paar ander unieke eienskappe wat dit van Europese Gotiek laat verskil.

Afrikaanse Gotiek word kruiskultureel beïnvloed en vermeng daarom ’n verskeidenheid inheemse toorgelowe (die geloof in sangomas, reënmakers, waterslange en die tokkelos) met ingevoerde okkulte tradisies (die spiritisme, Middeleeuse opvattings oor die duiwel, goëlgelowe afkomstig van Suidoos-Asië). Verder speel die groteske gebeure af binne ’n kenmerkend Suid-Afrikaanse omgewing, en meestal teen die agtergrond van sosiopolitieke konflik wat ’n onheilspellende atmosfeer van onsekerheid, vrees en wanhoop veroorsaak.

’n Gedetailleerde beskrywing van die dikwels onherbergsame, afgeleë, droogtegeteisterde omgewing dra by tot die beklemmende atmosfeer, en die milieu self ontwikkel dikwels tot ’n vyandige karakter wat die hoofkarakter se ondergang bewerkstellig. Die personasies is eg (Suid-) Afrikaanse karakters, naamlik plaasboere, dominees, sendelinge, boervroue, Boesman-reënmakers, ens., wat soms geyk uitgebeeld word, maar hierdie stereotipering dra

204

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

juis by tot die herkenbaarheid van karakters, sodat kommentaar op aktuele kwessies gelewer kan word.

Goethe se Faust (1808) word in die algemeen as ’n Gotiese drama bestempel en het deur die dekades ’n belangrike invloed op verskillende Afrikaanse tekste gehad. Eugène Marais se “Die boom in die middel van die tuin” (1933), Anna M. Louw se Vos (1999) en Pieter van Zyl se kortverhaal “Versoeking” (2015) inkorporeer die Faust-motief uit Goethe se drama om belangrike sosiale kommentaar in ’n spesifieke tydvak te lewer. Marais belig die euwels van armoede en agterlikheid tydens die Groot Depressie, Louw kritiseer die Afrikaner se ekonomiese en politieke sukses wat deur “bose” metodes bereik is, en Van Zyl lewer kritiek op ’n Suid-Afrikaanse samelewing waar onverdraagsaamheid en xenofobie aan die orde van die dag is.

Gotiese narratiewe het dus psigoanalitiese waarde deurdat dit verklaar hoe ons reparasiegeheue te werk gaan wanneer ons tydens oorgangstydperke traumatiese herinneringe en ervarings moet verwerk. Oor die afgelope dekade bevind die Afrikaner hom nogmaals binne ’n oorgangstydperk wat gepaard gaan met angs, verlies en onsekerheid. In die spookverhaalbundel Skrik op die lyf (2015) is dit duidelik dat daar ’n klomp realistiese vrese agter die skans van die bonatuurlike lê, naamlik die vrees vir plaasmoorde, gewelddadige dood, xenofobie en ’n onbekwame polisiemag.

Op hierdie wyse word die angs wat deur die Suid-Afrikaanse werklikheid veroorsaak word, verplaas na die bonatuurlike: ’n meer verteerbare, “veiliger” medium waardeur euwels hanteer en verwerk kan word.

Bostaande bevindinge bevestig die bestaan van ’n unieke Afrikaanse Gotiek wat nie bloot Europese Gotiek dupliseer nie, maar wat danksy kruiskulturele invloed oor eiesoortige kenmerke beskik.

Bibliografie

Abrams, M.H. 2009. A glossary of literary terms. Boston: Wadsworth Cengage Learning.

Alberts, M.E. 2007. ’n Eiesoortige Afrikaanse magiese realisme na aanleiding van die werk van André P. Brink en Etienne van Heerden. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Universiteit van Johannesburg.

Attridge, D. en R. Jolly (reds.). 1998. Writing South Africa: Literature, apartheid and democracy, 1970–1995. Cambridge: Cambridge University Press.

Aucamp, H. 2010. Neo-Gotiek in die Afrikaanse letterkunde. 2010. LitNet Seminare en Essays,12 Augustus. http://www.litnet.co.za/neo-gotiek-in-die-afrikaanse-letterkunde (22 Maart 2016 geraadpleeg).

Bisschoff, A. 1992. Triviaalliteratuur. In Cloete (red.) 1992.

Bloemhof, F. 1991. Die nag het net een oog. Kaapstad: Tafelberg.

—. 1993. Die duiwel se tuin. Kaapstad: Tafelberg.

—. 1995. Bloedbroer.Kaapstad: Tafelberg.

205

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Bomarito, J. 2005. Gothic literature: A Gale critical companion. Michigan: Cengage Gale.

Brink, A.P. 1997. A real and magical devil. Leadership Interactive, 16(2):117–9.

—. 1998. Interrogating silence: new possibilities faced by South African literature. In Attridge en Jolly (reds.) 1998.

Bruhm, S. 2002. The contemporary Gothic: why we need it. In Hogle (red.) 2002.

Buys, H.M. 2002. Die gruwel en die Gotiese in drie hedendaagse tekste: Die nag het een oog – François Bloemhof, Drif – Reza de Wet, Een hart van steen – Renate Dorrestein. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Universiteit Stellenbosch.

Byron, G. en D. Townshend (reds.). 2014. The Gothic world. Londen: Routledge.

Canonici, N.N. 1995. Tricksters and trickery in Zulu folktales. Ongepubliseerde DLitt-proefskrif, Universiteit van Natal.

Cloete, T.T. (red.). 1992. Literêre terme en teorieë. Pretoria: HAUM-Literêr.

Cuddon, J.A. 1991. A dictionary of literary terms and literary theory. Oxford: Blackwell.

De Villiers, J.B. 2011. Agter die somber gordyn: ’n onthullende studie oor die vergete geskiedenis van die Afrikaanse spiritisme. Kaapstad: Griffel Media.

De Wet, R. 1993. Trits: Mis, Mirakel, Drif. Pretoria: HAUM-Literêr.

Du Plessis, I.D.1942. Afrikaanse goëlstories. Kaapstad: Unie-Volkspers Beperk.

—. 1944. Die vlammende fez. Kaapstad: Unie-Volkspers Beperk.

—. 1960. Versamelde prosa. Kaapstad: Nasionale Boekhandel.

Du Plessis, P.G. 1969. Die nag van legio. Kaapstad: Tafelberg.

Fryer, C. 2006. Van spoke gepraat. Kaapstad: Tafelberg.

Goethe, J.W. von. 1966. Faust. Vertaal deur Eitemal. Kaapstad: Nasionale Boekhandel.

Goldstruck, A. 2006. The ghost that closed down the town: The story of the haunting of South Africa. Johannesburg: Penguin Books.

Haarhoff, T.J. 1931. Tria Corda. Pretoria: J.H. de Bussy.

Hale, T. 2002. French and German Gothic: the beginnings. In Hogle (red.) 2002.

Hattingh, M. en H. Willemse (reds.). Vernuwing in die Afrikaanse Letterkunde. Bellville: UWK.

Hogle, J.E. (red.). 2002. The Cambridge companion to Gothic fiction. Cambridge: Cambridge University Press.

John, P. 2005. Vos, Faust, Voss, Φώς: raakpunte tussen Vos deur Anna M. Louw en enkele ander tekste. Literator, 26(1):1–22.

206

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Jordaan, D. 1997. Om te ril of te gril: ’n bydrae tot die ontwikkeling van ’n teoretiese raamwerk vir die gruwelverhaal in Afrikaans. Stilet IX:55–71.

Joubert, E. 2009. Reisiger. Kaapstad: Tafelberg.

Langenhoven, C.J. 1930. Die wandelende geraamte en ander verskynings. Kaapstad: Nasionale Pers Beperk.

—. 1936. Geeste op aarde: Merkwaardige verhale uit die versameling van Gideon H.H. Koertzen. Kaapstad: Nasionale Pers Beperk.

Leigh, J. 2008. Disquiet. Londen: Faber & Faber Ltd.

Leipoldt, C.L. 1930. Wat agter lê en ander verhale. Kaapstad: Nasionale Pers Beperk.

—. 1932. Die rooi rotte en ander kortverhale. Kaapstad: Nasionale Pers Beperk.

—. 1934. Waar spoke speel. Kaapstad: Nasionale Pers Beperk.

Lemmer, E. 2010. Ingrid Winterbach, ’n derde kultuur en die neo-Victoriaanse romantradisie (1984–2006). Ongepubliseerde DLitt-proefskrif, Universiteit van Suid-Afrika.

Lewis, M.G. 1796. The monk. Oxford: Oxford World’s Classics.

Lombard, J. 2004. Waterslangverhale in Afrikaans: die relevansie van mitisiteit. Literator, 25(1):113–36.

Loock, I. 1994. Enkele gedagtes oor die Gotiese spanningsverhaal en vernuwing in die Afrikaanse roman. In Hattingh en Willemse (reds.) 1994.

Loots, M.J. 2007. Gotiese elemente in François Bloemhof se debuutroman Die nag het net een oog. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Universiteit Stellenbosch.

Louw, A.M. 1999. Vos. Kaapstad: Human & Rousseau.

Marais, E.N. 1927. Dwaalstories en ander vertellings. Kaapstad: Nasionale Pers Beperk.

—. 1933. Die huis van die vier winde. Pretoria: J.L. van Schaik.

—. 1986. Versamelde werke. Kaapstad: Human & Rousseau.

M.E.R. 1946. Uit en tuis. Kaapstad: Nasionale Boekhandel.

Mishra, V. 1994. The Gothic sublime. Albany, NY: University of New York Press.

Opperman, D.J. 1979. Komas uit ’n bamboesstok. Kaapstad: Human & Rousseau.

Parker, G. 2010. Heraclitus on the Highveld: The universalism (ancient and modern) of T.J. Haarhoff. In Stephens en Vasunia (reds.) 2010.

Punter, D. 2012. A new companion to the Gothic. West Sussex: Wiley-Blackwell.

Radcliffe, A. 1794. The mysteries of Udolpho. Londen: Flame Tree Publishing.

207

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Rousseau, L. 1974. Die groot verlange: die verhaal van Eugène Marais. Kaapstad: Human & Rousseau.

—. 1986. Die beste van Eugène Marais. Kaapstad: Rubicon-Pers.

Sage, V. (red.). 1990. The Gothic novel: a casebook. Londen: Macmillan Education.

Scheepers, R. 2009. Katvoet. Kaapstad: Human & Rousseau.

Schmitt, C. 1997. Alien nation: nineteenth-century Gothic fictions and English nationality. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.

Shelley, M. 1819. Frankenstein. Londen: Penguin Books.

Steinmair, D. en G. Taljaard. 2015. Skrik op die lyf. Kaapstad: Tafelberg-Uitgewers.

Stephens, S.A. en P. Vasunia. 2010. Classics and national cultures. Oxford: Oxford University Press.

Stevenson, R.L. 1886. The strange case of Dr. Jekyll and Mr. Hyde. Londen: Longmans, Green & Co.

Townshend, D. 2014. Introduction. In Byron en Townshend (reds.) 2014.

Van Gorp, H. 1991. Lexicon van literaire termen. Groningen: Wolters-Noordhoff.

Van Graan, M. 2008. Die rol van ruimte in Afrikaanse spookstories. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Noordwes-Universiteit.

Van Rensburg, C. 2013. Afrikaans aan die Kaap ná 1658. Afrikaans in Europa. https://aie.ned.univie.ac.at/node/192043 (15 Augustus 2015 geraadpleeg).

Von Wielligh, G.R. 1922. Jakob Platjie: Egte karaktersketse uit die volkslewe van Hotnots, Korannas en Boesmans. Pretoria: De Bussy.

Walpole, H. 1764. The Castle of Otranto. New York: Dover Thrift Editions.

Waters, S. 1999. Affinity. Londen: Virago Press.

Wilde, O. 1891. The picture of Dorian Gray. New York: Barnes & Noble Classics Series.

Winterbach, I. 2002. Niggie. Kaapstad: Human & Rousseau.

Wessels, A. 2011. Intertekstualiteit en modernistiese kompleksiteit in Henriette Grové se Linda Joubert-romans. Tydskrif vir letterkunde, 48(2):32–49.

Zajas, P. 2007. Resensie: Van spoke gepraat. Tydskrif vir Letterkunde, 44(1):269–71.

208

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die hadeda as liminale dier in Kaar van Marlene van Niekerk Marius Crous

Marius Crous, Departement Tale en Letterkunde, Nelson Mandela Metropolitaanse Universiteit, Port Elizabeth

Opsomming

In Marlene van Niekerk se digbundel Kaar speel die natuur ’n belangrike rol en etlike gedigte word gewy aan die noukeurige waarneming van sekere diere, asook die interaksie tussen die waarnemende digter as spreker en die dier as waargenome Ander en objek, soos blyk uit die perspektiewe van die onderskeie kritici op die bundel. Hierdie ondersoek geskied vanuit die invalshoek van dierestudies, ’n onderafdeling van die ekokritiek, en dui aan in watter mate Van Niekerk in hierdie bundel die mens desentraliseer. In aansluiting by Braidotti (2013) word ook aangedui in welke mate daar by Van Niekerk sprake is van ’n posthumane perspektief op die mens se geplaastheid op die aarde.

Van Niekerk se perspektief op diere is nie-antropomorfies en is eerder, in aansluiting by onder meer Spinoza en Deleuze en Guattari, monisties en nie-Cartesiaans. Antroposentrisme verwys na die vooropstelling van die mens, terwyl antropomorfisme verwys na die gewoonte om menslike emosies aan niemenslike diere toe te skryf. In hierdie artikel word slegs een klas dier, naamlik die liminale dier, binne die stadsentriese konteks bespreek.

As teoretiese vertrekpunt vir hierdie artikel word Donaldson en Kymlicka (2014) se konsep van liminale diere as vertrekpunt geneem om die sewedelige gedig van Van Niekerk, “Postmoderne hadeda”, te bespreek. Die postmodernistiese inslag van dié gedig (soos reeds in die titel aangedui), asook die kunsteoretiese besinning oor waarneming van die Ander as objek, word belig. In die bespreking van die gedig word aangesluit by die visie van die “allochtone trut” wat besonder ingestel is op die omgewing en gekonfronteer word met die Euroburger se materialistiese ingesteldheid en gebrek aan empatie met die Ander. Die manifestasies van die hadeda soos waargeneem op verskillende tye van die dag en die tekenwaarde wat aan hom toegeken word deur die waarnemer, word ook belig. Daar is selfs sprake van ’n tipe mistieke hieros gamos tussen waarnemer en waargenome objek. Ten slotte word ook, in aansluiting by Deleuze en Guattari, aangedui in watter mate daar in hierdie gedig sprake van dierwording (“becoming animal”) is.

Trefwoorde: dierestudies; dierwording; ekokritiek; Kaar; liminale diere; postmodernisme en poësie

209

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Abstract

The hadeda as liminal animal in Kaar by Marlene van Niekerk

The aim of this article is to analyse one of the longer poems in Marlene van Niekerk’s latest collection of poetry, namely Kaar (Cirque and/or Creel). In this collection the interaction between humans and nature plays an important role, in that several poems deal with the intricate relationship between the poet as observer and a particular animal as the observed.

I shall focus on one poem, “Postmoderne hadeda” (Postmodern hadeda), within the context of the collection at large, and analyse it as part of the discourse on animal studies. The hadeda as a peripheral or liminal animal enters the vision of the poetic subject. As the observed the animal serves as a metaphor for the creative act and in particular postmodernist writing. Following Braidotti (2013) I will argue that Van Niekerk’s perspective on animals is posthuman and nonantropocentric, and in line with Spinoza, Deleuze and Guattari depicted as monist and non-Cartesian with the human animal not taking centre stage.

As theoretical point of departure I will use Donaldson and Kymlicka’s (2014) views on liminal animals. Donaldson and Kymlicka distinguish between wild animals, suburban animals and the so-called liminal animals. The latter term refers to that group of animals that are neither domesticated nor living in the wild. Liminal animals are often stigmatised and seen as intruders on the terrain inhabited by humans. Donaldson and Kymlicka are of the view that liminal animals know no other habitat and regard urban areas as their habitat.

Subsequently the rich layer of intertextual references in the poem will be discussed and related to the content as a whole. The poet alludes to Spinoza, Aquinas, Deleuze and Guattari and Rudolph Otto’s threefold view on holiness. The different phases of the poet’s daily observation of the animal are associated with particular concepts and references from different epochs, ranging from Ancient Egypt to our postmodern world, where he is depicted in terminology pertaining to the world of theatre. The latter links to the idea that the poet’s observation of the Other is a type of entertainment show (“in konsert”), a Son et lumière show at the Lost City. In the final part of the poem (7) the poet comes face to face with the hadeda and he hands her her hat and coat and slips her garderobe off its back. She observes that the bird disappears into a foyer of a banana tree’s shade – like an actor leaving the stage.

The poem is read within the broader context of the collection as a whole, showing how it links to other poems depicting animals or comments on the relationship between humans and animals. How does her viewpoint on writing in this poem relate to the broader reflection on the art of writing poetry in the collection as a whole? As a professor of creative writing the author Marlene van Niekerk is constantly meditating on the art of writing and the essence of creativity, as is evident in her poems.

One of the perceptions created in Van Niekerk’s collection of poetry is that the poet is a type of outsider figure, especially within the Dutch landscape where several poems are situated. Her monistic Spinozian vision is in stark contrast to that of the more materialistically inclined young Euro citizens. As the title suggests, this lengthy poem is also a reflection on postmodernism and postmodernist poetry, and the animal as Other is used as a metaphor for this reflection. The poet-speaker also meticulously documents the movements of the animal at specific times during the day in the poem. In contrast to contemporary man, who is oblivious to nature, the poet-speaker is searching for the hidden God in nature.

210

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

The poet alludes to Deleuze and Guattari’s concept of “becoming animal” to show how she crosses the liminal boundary between herself and the animal. Her gaze is aimed not only at becoming familiar with the distinctive features of the Other but also at employing the Other as a symbol of postmodernist poetry. Her perspective is in contrast to the age-old anthropomorphic view that depicts animals as being the emblematic resemblance of human attributes ascribed to them. The following remark by Deleuze and Guattari (1987:240) is apposite in this regard: “If the writer is a sorcerer, this is because to write is to become, to write is traversed by strange becomings, which are not becomings-writer but becomings-rat, becomings-insect, becomings-wolf, etc.”

This analysis concludes that, as Braidotti (2013:71) remarks, a post-anthropocentric perspective on animals results in the undermining of binary oppositions such as the dualism between humans and animals. The liminal animal ventures on to the terrain of the poet and is no longer viewed as the intrusive Other, but is central to the contemplation on writing. The Cartesian duality between spirit and body is also subverted, since the poem illustrates how the poet becomes infatuated with the observed animal, and the ensuing sensations experienced from this encounter play a pivotal role in her writing. It is almost as if she is becoming-hadeda and there is a constant sense of mysterium, tremendum fascinans. The homo ludens aspect of creativity is also activated in the postmodernist games played with the reader.

Keywords: animal studies; becoming-animal; ecocriticism; Kaar; liminal animals; postmodernism and poetry

1. Inleiding

Then a strange imperative is born in him: either stop writing or write like a rat. Deleuze en Guattari (1987:240)

In Marlene van Niekerk se digbundel Kaar (2013) word etlike gedigte aangetref waarin diere, asook die interaksie tussen mens en dier, sentraal staan. Snyman (2013) skryf in dié verband:

Miskien is die mees opvallende eienskap van [Van Niekerk se] drie bundels die intense bewustheid van die land en die landskap. Die land leef in hierdie gedigte – hoofsaaklik Suid-Afrika, maar ook talle ander plekke in die wêreld. Die ruimte is dikwels in hierdie digter se werk ’n bepalende faktor by die interpretasie van ’n gedig. In Van Niekerk se roman Agaat was die land en die plek, die spesifieke plekke, ook sentraal. Naas die land leef ook die flora en fauna van die land in die teks, en ruimte en tyd ontmoet mekaar gereeld in die seisoene. Die seisoene en die betrokke ruimte bepaal dikwels die lees en verstaan van ’n teks.

Ook Wolfaardt-Gräbe (2013:572) wys op die gevoeligheid vir die natuurlewe in die bundel:

In die meer liriese afdelings in Kaar vind die leser 'n volgehoue besinging van (of bemoeienis met) die omgewing en die natuur – soms in gedigte waarin die natuur op sigself verklank word (gedigte oor voëls, diere of die landskap), maar dikwels ook in gedigte waar beelde uit die natuur as karakteriserende beskrywings van iets anders ingespan word. Treffende gedigte oor voëls, soos die jubelende uitbeelding van die waterfiskaal, of die sensitiewe tekening van die wintervink, straal 'n verwondering oor die natuurlewe uit [...].

211

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Van Vuuren (2013:36) noem Kaar “deur en deur ’n nie-antroposentriese bundel”, waaroor sy konstateer:

Die bundel bied ’n mikro-kosmologie met 54 natuurgedigte (oor voëls, diere, plante, tuin, natuur) teenoor 47 “mensdier-” (2013:14) gedigte. Dit is ’n posthumanistiese bundel, met die mens as net nog ’n dier, ’n “mensdier”. Die verse vra dus om teen die agtergrond van evolusie (en devolusie) gelees te word. Telkens kom bedreigde of uitgestorwe soorte ter sprake, soos die kwagga (bl. 13), in die vers oor die hadeda (wat nié hiertoe behoort nie, bl. 61), die luiperd (bl. 63), brulpadda (bl. 68), en die seeperdjie (bl. 99).

Soos Van Vuuren tereg aandui, is dit veral niehuisdiere wat in Van Niekerk se gedigte voorkom en ek sluit aan by haar tipering van Kaar as synde “nie-antroposentries” en “posthumanisties”. Vir die doel van hierdie artikel sluit posthumanisme in die erkenning van fundamentele regte wat nie net mensgesentreerd is nie en wat niemenslike dierelewe insluit. Die uniekheid van die mens en kennissisteme wat die mens bo alle ander lewensvorme stel, word bevraagteken.

Posthumanisme speel volgens Braidotti (2013:69–70) ’n belangrike rol binne dierestudies: diere is altyd gebruik om as metaforiese referente vir norme en waardes op te tree en hierdie metaforiese opvattings oor diere het die interaksie tussen mens en dier beïnvloed. Dikwels het dit ontaard in ’n tipe sentimentele diskoers: die diskoers oor honde as huisdiere en sogenaamde “companion animals” het byvoorbeeld daartoe aanleiding gegee dat honde as lojaal en die mens se beste vriend bestempel word. Volgens haar het dit noodsaaklik geword om weg te beweeg van hierdie tipe opvatting:

The point now is to move towards a new mode of relation; animals are no longer the signifying system that props up the humans’ self-projections and moral aspirations. They need to be approached in a neo-literal mode, as a code system or a zoontology of their own.

Haraway (2003:12) wys daarop dat die term/begrip companion animals van die middel- 1970’s af gebruik is in mediese en psigososiologiese werk wat in veral veeartsenyskole in die VSA gebruik is. In Europese tale word daar reeds van baie vroeër na diere as “companions” verwys.

Vir Braidotti (2013:71) impliseer ’n postantroposentriese blik op diere ’n verplasing van die opposisies en dualismes tussen mens en dier. Die interaksie tussen mens en dier moet nou gekenmerk word deur verskuiwing weg van spesisisme (speciesism) en hiërargiese denke. Ons voorstellings van diere moet meer gegrond wees in werklike lewensgetroue toestande en daar moet ook ’n klemverskuiwing intree in ons siening van ons katte en honde as huisdiere.

Met betrekking tot hierdie antihiërargiese inslag van die posthumanisme skryf Ferrando (2013:30) dat hierdie postsentralistiese opvatting daartoe lei dat nie net een nie maar verskillende “centres of interest” erkenning gegee word. Posthumaan word volgens Ferrando (2013: 26) as sambreelterm gebruik om posthumanisme, transhumanisme, ekstropianisme en die nuwe feministiese materialisme te beskryf. Beide die posthumane en die transhumane beskou die mens as synde in ’n nievaste en muterende toestand.

Problematies is egter wanneer manifestasies van die posthumane wêreld, soos robotte of buiteruimtelike wesens, as synde ’n eksotiese Ander geakkommodeer moet word, “without having to deal with the differences embedded within the human realm”. Hierdie terrein het

212

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

bitter min aandag in Afrikaans gekry, veral omdat tekste oor byvoorbeeld robotte baie min voorkom. ’n Klassieke teks soos Jan Rabie se “Ek het jou gemaak” (in Een-en-twintig) kan in dié verband ondersoek word. Wat is die status van die robotbruid wat die karakter Andries vir homself gemaak het? Jeannette Winterson se The stone gods (2007) handel oor die liefdesverhouding tussen die Robo Sapien Spike en haar menslike lewensmaat Billy en sou as vertrekpunt kon dien om die etiese kwessies rondom posthumanisme te ondersoek.

Dierestudies, as ’n onderafdeling van ekokritiek, bestudeer enersyds die voorstelling van diere in die letterkunde, die kultuur en die geskiedenis en andersyds besin dit filosofies oor die regte van diere (Garrard 2012:146). Aangesien die mens homself as verhewe bo die dier beskou het, was daar nog altyd sprake van spesisisme, selfs al is die grens tussen mens en dier baie arbitrêr. Vanuit hierdie siening word die mens, in navolging van Descartes, voorgehou as rasioneel, moreel en emosioneel, wat die dier vanuit hierdie antroposentriese opvatting reduseer tot die Ander (Wolfe 2003:x). Maak die mens diere mak, is die dier uitgelewer aan antropomorfiese projeksie van menslike emosies op die dier. Woodward (2008:15) meen dat antropomorfisme geduld word omdat dit ’n noodsaaklike euwel is, maar dat dit “carefully, consciously, empathetically, and biocentrally” moet geskied.

My bespreking is tweërlei van aard: eerste gaan ek fokus op die uitbeelding van die hadeda as ’n liminale dier in die gedig “Postmoderne hadeda” (Kaar, 59–62) soos wat hy deur die spreker-digter waargeneem word. Dit val binne die kader van dierestudies. Aangesien die gedig oor die hadeda ook kommentaar lewer op die skryf en aard van die postmodernistiese poësie, word dit ook betrek in my bespreking. Kenmerkend van Marlene van Niekerk se bundel is die erudiete inslag daarvan en die intertekstuele rykheid met verwysings uit die natuur, die musiek en die filosofie. Om ’n geheelbeeld van die gedig te kry sal ek noodwendig al die intertekstuele verwysings moet naspeur en in my ontleding moet betrek.

Liminale diere

Volgens Donaldson en Kymlicka (2014:210) is stedelinge nie bewus van die groot verskeidenheid wilde diere wat saam met hulle in die stad woonagtig is nie. Donaldson en Kymlicka onderskei tussen wilde diere, stedelike diere en die sogenaamde liminale diere. Laasgenoemde verwys na daardie groep diere wat nóg gedomestikeerd is nóg as diere in die wildernis beskou kan word. Liminale diere word volgens Donaldson en Kymlicka gewoonlik gestigmatiseer as synde indringers wat op die mens se terrein inbreuk maak. Tog meen hulle (2014:212) dat die sogenaamde liminale diere geen ander habitat ken nie en die stedelike gebiede as hulle habitats beskou. Waar daar normaalweg ’n vertrouensverhouding tussen die mens en makgemaakte diere in die stad bestaan, is dit anders in die geval van liminale diere: “Liminal animals, by contrast, are not domesticated, and so do not trust humans, and typically avoid human contact” (2014:214). Veral omdat ons liminale diere soos rotte byvoorbeeld met siekte en pestilensies assosieer, gegewe hul indringerstatus, bestaan daar nie die moontlikheid om ons houding jeens hulle te verander nie. Soönose, of die oordrag van siekte van diere na mense, is volgens Murray (2006:46) aangewakker deur die uitbreek van malkoeisiekte in Europa en voëlgriep in Asië.

O’Connor (2013:2) omskryf liminale diere (sulke diere staan ook bekend as kommensale diere) as wilde of makgemaakte spesies wat op antropogeniese voedselbronne (met ander woorde, wat deur mense voorsien word) leef en hul leefruimtes met mense deel. Duiwe en rotte kan binne die stedelike konteks ook as liminale diere beskou word. Liminale diere word volgens hom gekarakteriseer deur hulle lewensomstandighede en nie deur hul spesie- identiteit nie.

213

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Daar moet ook in gedagte gehou word dat liminale diere nie net verwys na wilde diere wat by tye in die stedelike gebiede kontak het met mense nie, maar ook na diere wat tussen mense woon, omdat daar vir hulle beskermde skuiling gebied word teen die aanslae van hul vyande. Anders as troeteldiere, wat afhanklik is van hul eienaars, tree liminale diere onafhanklik op en oorleef in stedelike gebiede: “[They] tend to be dependent on humans in the non-specific sense. They live off human settlement, but do not typically rely on a relationship with any specific human(s), and can often adapt to changes in human activity” (Donaldson en Kymlicka 2014:220). Wanneer die gebruik van die grond waarop die diere woonagtig is, verander, soos in die geval van landbougrond of terreine wat bebou word, word die liminalediersisteem ontwrig. Tog is daar wel liminale diere wat afhanklik word van individuele mense, en dit sluit volgens Donaldson en Kymlicka (2014:296, aantekening 25) “weak, injured or orphaned animals” in, en hierdie diere kan oorleef slegs indien hulle skuiling en versorging gegee word deur die mense met wie hulle in aanraking kom.

Volgens Wolch (1998:119) geld die beginsel van terra nullius met betrekking tot die kolonisering van diere se habitat. Hierdie beginsel veronderstel dat “leë grond” in stedelike gebiede getransformeer word in die naam van ontwikkeling om die grond ten beste te benut. Die liminale diere wat in hierdie gebiede woonagtig is, word in die proses verjaag.

Ons as mensdiere het toenemend vervreemd begin raak van niemensdiere toe ons hulle begin aanhou en mak gemaak het. Die mensgemaakte grens tussen die twee groepe is, volgens De Mello (2012:24), ’n sosiale konstruksie en is gegrondves in Aristoteles se scala naturae (Leer van die Lewe), waarvolgens alle organismes lineêr geklassifiseer is. Aquinas se opvatting dat die wêreld bestaan uit diegene met rede en ’n onsterflike siel teenoor niepersone wat in diens was van eersgenoemde groep, het hierop voortgebou.

2. Euroburger en allochtone trut: die visie van Spinoza

... sitate uit Spinoza se etiek wat die kwaad as deel van God se plan bestel (105)

Naas die verwysing in Kaar na figure soos Sint Ambrosius (20), Philander (78) Freddy Mercury (96), Peter Blum (138), Paul Snoek (143), Malema (150), Nadine Gordimer (155), Klaas Jonkheid (161), Andries Tatane (163), Angelino en Adilson Casamba (168), Jan Willem Eggink en Jan van Riebeeck (172), Verwoerd (173), Il Duce (179), Burroughs (179), Joy van Aarde (182); komponiste soos Scelsi (51), Janáček (116), Brahms (127) Gubaidulina (128), Bach (143), Monteverdi (142), Messiaen (206); skilders soos Rembrandt (29, 80), Dürer (29), Rousseau (29) Picasso, Vermeer (80), O’Keefe (118), Goya (127), John Meyer (172), Marcel Duchamp (175), Weissenbruch (193), Manet (194), Velasquez (195), Marlene Dumas (196), Breughel (296) Magritte (55,209); en verskeie figure uit die Griekse en Noorse mitologie is daar ook verskeie verwysings na die filosoof Spinoza (105, 113, 206), asook na Deleuze (143). Dit is veral die verwysings na hierdie twee filosowe wat van belang is vir my bespreking van “Postmoderne hadeda”. Eerstens sal ek Spinoza binne bundelverband en gedigverband kontekstualiseer en later ook Deleuze se “dier-wording” betrek.

Dit is veral in die gedigte wat in Nederland gesitueer word dat Van Niekerk haar waarneming beskryf van die diere wat hulle in en om die stedelike gebiede bevind. Sy noem veral die diersoorte wat sy op haar staptogte waarneem, soos die swaan (23), ’n wintervink (38), ’n lyster (45), trapsuutjies (53) (om maar enkeles te noem) – alhoewel laasgenoemde twee nie

214

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

net beperk is tot Nederland nie. Haar waarneming van “valk en mol en merel” (“Allochtone anekdote”, 112) lei daartoe dat sy in die pad beland van ’n “fietser met ’n fluoressente broek” wat haar uitskel as ’n “allochtone trut” wat sy weg versper en sy spoed breek. Hierdie “twintigtwaalfse euro-burger” begryp nie die allochtone uitlander se bewondering vir die natuur nie:

wyk ek, my valk en mol en merel wyl die heerskap op sy fiets geepad onder die vlag van deus absconditus: homo, neque ludens, neque symbolicus. (112–3)

Deus absconditus is ’n konsep uit die filosofie van Thomas Aquinas en is later ook deur Martin Luther gebruik om oor die mensgeworde Godheid te besin. Volgens Aquinas word sekere aspekte van die goddelike natuur vir die mens verberg, terwyl sommige wel openbaar word (Deus revelatus). Aquinas is van mening dat ons oor God kan weet as ons na sy skepping kyk. Voorts impliseer dit ook dat ons van God se goedheid mag praat, maar moet besef dat menslike goedheid nie gelyk is aan Goddelike goedheid nie. Harvey (1997:70) meen dat die oorsprong van hierdie konsep dié teksvers, Jesaja 45 vers 15, is: “U is die God wat U verborge hou, die God van Israel, die Redder!”

Volgens die Internet Encyclopaedia of philosophy (s.j.) impliseer deus absconditus vir Luther dat dit haas ondenkbaar is om as premis die idee van alomteenwoordige God te gebruik en dan uit te kom by die lydende Christus aan die kruis. Binne die konteks van die gedig word geïmpliseer dat die digter die verborge aard van die Godheid bewonder in die natuur, maar dat dit nie vir die fietser beskore is nie. Voorts is hy ook geensins ’n vergestalting van goedheid nie, want hy is bruusk en neerhalend.

Die term homo ludens verwys na die spelende mens en is ontleen aan Huizinga se gelyknamige teks wat in 1941 in Duits verskyn het en die sogenaamde spelelement in kultuur ondersoek. Die term homo symbolicus verwys na die mens se kognitiewe ontwikkeling en sy vermoë om simbolies te dink en taal te ontwikkel, wat volgens Ernst Cassirer (1944:25) neerkom op “man the animal who makes symbols and art”.

Wat die spreker dus in hierdie gedig wil oordra, is dat die moderne Europeër met sy tegnologiese ingesteldheid nóg die spelende mens nóg die simboliese mens verteenwoordig. Anders as by die spreker bestaan daar nie by hom die fyn sin vir waarneming van dier en omgewing nie. Die Europeër soek antwoorde op sy vrae in ’n ander tipe “Skrif”, naamlik die bybel van die kapitalistiese globalisering. Anders as die spreker is hy nie krities ingestel teenoor kapitalisme nie – vergelyk hier die gedigte oor die Wêreldbeker en “Teorie en praktyk van die digkuns in die era van aardgas” (172–4). (In laasgenoemde gedig word die koloniale en neokoloniale inslag van Nederland aan die kaak gestel en word gewys op die Nederlanders se politieke oneerlikheid.)

Die sluitstrofe van “Allochtone anekdote” lui:

Onder my lamp, ’n halfuur later vang ek dié twintigtwaalfse euro-burger, en pen die foute vlinder op my skerm vas: Tog triest, vind u nie, dat Spinoza lokaal verdwyn het tesame met die gulden? (113)

Die digter vind dit “tog triest” dat die invloed van Spinoza “tesame met die gulden” (113) verdwyn het in die verenigde Europa. Opmerklik is die gebruik van die Nederlandse

215

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

uitdrukkings en dit skep die indruk dat die spreker haar direk tot die Nederlanders rig en hulle kritiseer vir hul kapitalisme en materialisme.

Spinoza se naturalistiese perspektief op God, die wêreld, die mens en kennis dien as grondslag vir sy morele filosofie, wat veral gefokus is op die mens se beheer oor sy eie geluk en morele goedheid. Grey (2013:367) meen dat Spinoza veral onder diereliefhebbers gewild is omdat hy, in teenstelling met Descartes, van mening was dat die sogenaamde laer dierordes ook oor gevoelens beskik. Niemensdiere word nie net meer bestempel as biologiese broeimasjiene wat ingestel is op basiese funksies soos eet, slaap en aanteel nie, maar hulle kan plesier en pyn ervaar, asook ’n mate van bewustelike gewaarwording openbaar. Spinoza se monistiese universum veronderstel dat materie, die wêreld en mense nie soseer dualistiese entiteite is nie (Braidotti 2013:56). Tog wys Sharp (2011:51) dat ons, aldus Spinoza, diere kan gebruik “as we see fit”. Alhoewel Spinoza erken dat diere oor gevoelens en sensasies beskik, is hy van mening dat dit nie in diere se aard is om op dieselfde wyse as die mens te voel nie.

Spinoza se eiesoortige siening van die mens-dier-verhouding kan volgens Sharp (2011:51) moontlik soos volg verklaar word: vir Spinoza kom ’n pleidooi namens diere neer op ’n bedreiging vir die mens. Hierdie gevoel van bedreiging wat weens toegeneentheid jeens diere ervaar word, mag dalk paranoïes wees, of nie. Dit was in Spinoza se tyd besonder moeilik om langdurige vorme van menslike solidariteit met diere te hê, maar dit het aanlokliker begin lyk, net soos vandag, selfs al verskil ons eietydse aangetrokkenheid tot die lot van die dier.

Spinoza se verset teen Cartesiaanse antropomorfisme, asook sy verwerping van die dualistiese tweedeling tussen liggaam en siel, vorm die grondslag van die mens-dier-gedigte in Kaar. Anders as die “euro-burger” is die “allochtone trut”, soos Spinoza, ingestel op Deus sive Natura, oftewel God of die natuur. Carlisle (2011) skryf in dié verband: Spinoza se beroemdste idee is dat God nie die skepper is van die wêreld nie, maar dat die wêreld deel is van God. Dit word dikwels as panteïsties beskou. Panteïsme kom volgens Carlisle daarop neer dat God en die wêreld as een en dieselfde ding beskou word – wat in konflik staan met beide Joodse en Christelike leerstellinge.

Vir Braidotti (2013:57) is die groot waarde van Spinoza se filosofie vir die posthumane teorie van subjektiwiteit sy sogenaamde monistiese premis, wat nie berus op die klassieke humanisme nie en antroposentrisme vermy. Monisme is ontleen aan die Griekse woord monos (een) en dié konsep impliseer dat alles in die heelal ontstaan het uit een element en saam bestaan as ’n eenheid (Stubenberg 2014). ’n Neo-Spinozistiese perspektief word deesdae aangetref in die neutrale wetenskappe se hernude beskouing van die verhouding tussen die verstand en die liggaam. Eietydse subjektiwiteit word gekoppel aan sowel die monisme oftewel die eenheid van alle lewende materie as die postantroposentrisme.

Dit is teen die agtergrond van hierdie teoretiese konteks dat ek vervolgens die lang sewedelige gedig “Postmoderne hadeda” (Kaar, 59–62), gaan bespreek.

216

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

3. Hieros gamos tussen dier en digter

Die digter, oorgevoelige wese, kan gerus ’n voorbeeld neem (212)

Een van die deurlopende temas in Kaar is die metapoësie, en in die besonder ’n besinning oor die aard van die digkuns. Gedigte waarvan die titels reeds pertinent hierna verwys, sluit in “Meditasie op die digkuns by die karwassery” (125) en “Teorie en praktyk van die digkuns in ’n era van aardgas” (172). Vir die doel van my bespreking fokus ek, soos reeds aangedui, op “Postmoderne hadeda”, waarin daar, soos in die titel gesuggereer word, op ’n postmodernistiese wyse na die dier gekyk gaan word. Dit is eweneens ’n selfrefleksiewe gedig oor die verhouding tussen digter en waargenome objek en gee aan die leser insae in die belangrikheid wat nougesette waarneming van die beskrewe objek in die digproses speel.

Wanneer oor diere besin en geskryf word, is daar volgens Lawlor (2008:183) dikwels ’n dubbele strategie ter sprake: enersyds probeer die mens sy aanspraak op baasskap oor die dier ondermyn en kritiseer deur sy optrede en sy taal, maar andersyds probeer die mens baie hard om dier te word, “to put the animal in us”, om sodoende die verhouding tussen mens en dier te verander. Die breuk wat die mens maak met sy spesisistiese argument geskied wanneer daar die besef by die mens intree dat hy ’n breuk moet maak met sy verlede waarin die dier altyd ’n minderwaardige posisie beklee het – ’n deurlopende besef in Kaar, soos ek mettertyd sal probeer aandui.

“Postmoderne hadeda” is gesitueer in ’n stedelike konteks van waaruit die digter die dier kan dophou en bestudeer. In sy beskouing oor die verbintenis tussen die stad en die ekologie meen Evernden (1996:100–1) dat die eerste vraag wat by mens sal opkom, is: Hoe ervaar ek die stedelike omgewing? Dit word gevolg deur vrae soos: Wat sien ek? Wat ruik en hoor ek? Hassan (1975:54–8) beskou urbanism as een van sy sewe rubrieke van die postmodernisme, terwyl Phillips (1996:207) op sy beurt stadsentrisme (urbocentrism) as grondslag van ’n postmoderne beskouing van ekokritiek beskou: volgens hom fokus die postmodernisme hoofsaaklik op die stedelike konteks – soos ook hier met Van Niekerk en haar postmoderne hadeda – en daar word veronderstel, “that good country people will have none of this thingcalledthepostmodern”. Die intrede van ’n liminale dier problematiseer die gebruiklike antropomorfiese verhouding met diere as “companions”, as troos, of as estetiese en poëtiese objekte en versinnebeelding.

Waarneming en bestudering vorm die kern van Marlene van Niekerk se ars poëtika en word byboorbeeld soos volg beskryf in “Klaproos” (57–8), wat “Postmoderne hadeda” voorafgaan:

ek het jou gepluk om jou te bestudeer onder my lamplig aan my tafel. Hoe moet ek oor jou skryf?

In die tweede gedig in die “Klaproos”-siklus spreek die digter die blom weer aan:

Papawer kyk ek pluk jou nie bestudeer jou nie ontleed jou nie[.]

In plaas van om die blom af te pluk, gaan sy haarself nou “laat [...] neerlê in jou skadu” en die waargenome objek vanuit ’n ander invalshoek bestudeer.

217

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die derde gedig lewer eweneens kommentaar op die digter se manier van omgaan met haar objek. Nou is daar nie die stipte waarneming nie, maar lê sy tussen die blomme en “suig dit maklik uit [haar] duim” wat sy oor die klaproos wil skryf.

Hierdie drie procédés wat deur die digter gevolg word om te kan waarneem en te kan skryf, vorm ook die grondslag van “Postmoderne hadeda”, soos ek in die hieropvolgende bespreking sal aantoon.

In aansluiting by die postmodernistiese aard van “Postmoderne hadeda” word die leser byvoorbeeld direk aangespreek aan die begin van deel 1 as “Aanskou, leser” en in deel 4 en 6 as “Leser”. In deel 5 word ’n gesprek gevoer met die leser wat, volgens die spreker, sekere vrae aan die digter stel. Die digter voel geroepe om die leser gerus te stel, maar nog steeds is die leser skepties en stel sekere vrae. Die leser staan sentraal binne die postmodernisme en word volgens Foster (2000:193), “aangespreek, voorgelig en uitgevra. Die leser mag kies tussen verskillende moontlike slotte, terwyl die sender van die boodskap skynbaar geen voorkeur het nie. Die leser mag selfs een van die personasies in die teks word, of, as die omgekeerde: 'n personasie in die teks word as die leser of luisteraar voorgestel”. Fokkema (1984:48) meen dat die “most democratic codes” van die postmodernisme juis die rol van die leser is. Die leser word volgens hom voortdurend aangespreek en selfs bevraagteken.

Die gesprek met die leser-raamwerk kan ook as selfparodie van die spreker gelees word, in navolging van byvoorbeeld die konvensies van die dramatiese monoloog. Daar is by die spreker in die gedig beide ’n fassinasie met die voël en ’n ironiese nabetragting van die eie beskrywing.

Getrou aan die opheffing van die grense tussen populêre en hoë kultuur in die postmodernisme (McHale 2015:37–41) word die hadeda geassosieer met “’n Son et lumière- show,/ van Lost City”. Laasgenoemde verwys na die klatergoudpaleis van die “verlore stad” naby Sun City, wat op sy webblad soos volg beskryf word:

Inspired by the myth of a lost African kingdom, The Palace of the Lost City hotel is set on the highest ground at Sun City, ensuring that its grand proportions and graceful towers are visible from across the resort. The fantasy of an African palace is indulged in every detail, from the stately volumes of the reception and dining areas to the mosaics, frescoes and fountains that enhance the architecture.

Eie aan hierdie vermaaklikheidsplek is die sogenaamde klank- en-ligvertonings en die leser meen dat die rara avis, die hadeda, deel uitmaak van hierdie kunsmatige, skouspelagtige opset. In aansluiting hierby merk die spreker op: “U hou vol: geen conceit vir versreëls van vandag nie?” Conceit verwys, volgens Van Gorp (1984:64), na “Spelletjes met spitsvondige gedachten en verrassende, geestige invallen, uitgedrukt in vernuftige, vaak gekunstelde woordspelingen en vergezochte beelden en metaforen.”

Dit is veral in die 17de-eeuse poësie van John Donne dat hierdie stylfiguur dikwels voorkom. T.S. Eliot, die belangrike modernistiese digter, het uitgebreid geskryf oor die metafisiese digters soos Donne en maak ook van conceits in sy eie poësie gebruik.

Die spreker-digter meen dat die eietydse postmodernistiese leser nie ten gunste is van ’n speletjie met vernuftige, intellektuele woordspelings nie. Myns insiens dien die binnehuisversierder in “Besoek van die binnehuisversierder” (104–6) ter illustrasie van hierdie tipe leser en haar ingesteldheid. Vergelyk die volgende reëls:

218

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Sy skry voort na my slaapkamer, en slaan haar oë hemelwaarts, al die stapels oopgeslaande boeke oor die vorme van aanskouing, beskikbare beskrywings van ons dade en motiewe, wáárom nie suspensie van die werklikheid deur ’n krimi-rak op ooghoogte met kunsstofkaktus en ’n voorraad plot twists vir ’n jaar?

Net soos die binnehuisversierder wat gekant is teen enige vorm van sentiment of die belas van gaste “met die sorge van die hart”, wil die leser ook nie verwikkelde poësie lees nie – en veral ook nie gedigte wat sosiopolitieke kommentaar lewer nie. Die eietydse leser verkies, soos wat die spreker teenoor Peter Blum noem (138–9), die volgende lighartige vermaak:

Dis boggom en voertsek op ’n bekfluitjie blaas as die kudde losfok, die boudnate agter De la Rey aan, die dweile agter Siener van Rensburg, dis by dwaallig vis na vermoedbaarhede en met die bros pik van ’n vuurhoutjie afdaal in katakombes om die satyn van Apollo te skeur, die museum te poets, die akkerboulyste, die skrynwerkersboek, die konkoksies te gedenk van die laaste magistrale bereider.

Reeds in deel 1 van “Postmoderne hadeda” word die leser bedag gemaak daarop dat hy of sy geduldig moet wees met die digterlike proses wat hier beskryf gaan word, want die uitbeelding van die dier mag dalk net lei tot transgressie en ontluistering (“ondergrawing”) – heel moontlik van die postmodernistiese poësie. Selfrefleksief gesproke is dit trouens juis wat in hierdie gedig gebeur. Daar is al die genoemde elemente van die conceit aanwesig, soos ek mettertyd in my bespreking sal aandui en dit ten spyte daarvan dat die digter teenoor die leser, amper as ’n tipe gerusstelling, opmerk: “Leser kyk maar/ daar staan presies net wat daar staan.”

Intertekstueel roep laasgenoemde ’n reël uit Marthinus Nijhoff se klassieke gedig “Awater” op, naamlik: “Lees maar, er staat niet wat er staat” (Nijhoff 1995:236). Nijhoff se suggestie is dat die leser van die gedig die tussenreëls en die verhulde betekenisse in die gedig moet naspeur en nie letterlik op die woord af moet lees nie. In Van Niekerk se gedig word die leser aangespreek en die teendeel word uitgespel, naamlik: dit is presies net so en daar word geen woordspeletjies of verhulde betekenisse in die teks ingeskryf nie – wat ’n ander Nederlandse digter, Bertus Aafjes, se uitspraak aktiveer: “Dichters liegen de waarheid.” Die indruk wat hierdeur geskep word, is dat die gedig oor die hadeda oënskynlik nie verdig en verhuld is nie, maar dit is myns insiens ’n selfondermynende uitspraak, wat eie is aan die postmodernisme.

Hutcheon (1989:1) beskou die postmodernisme as “self-conscious, self-contradictory and self-undermining” en is van mening dat parodie ’n groot rol speel binne die postmodernisme om sodoende aan te dui hoe intertekstuele verwysings met vroeëre tekste resoneer in eietydse tekste en kontekste. Wanneer Van Niekerk verwys na Nijhoff se “Awater”, lewer sy nie net kommentaar op die Nederlandse tradisie van verhullende poësie nie, maar ook op ’n eietydse deursigtigheid en byna vervlakkende inslag van die poësie.

In “Gerbrand/Plascon” (129–37) illustreer Van Niekerk die kontemporêre praatpoësie in Afrikaans, terwyl sy in “Meditasie op die digkuns by die karwassery” (125–6) die Afrikaanse digters daarvan beskuldig dat hulle “in nomadiese gejammer oor ekkerige/ ice tea topics” verval en onbetrokke is by die geweld en die politieke onreg in die land. Vergelyk die volgende reël uit laasgenoemde gedig:

219

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Hoe kry ander digters reg wat haar so wesentlik ontbreek? Lees hulle dan nooit koerant? [...] (125)

Kenmerkend van ’n selfrefleksiewe metagedig is dat die “werkwinkelmaniere” van die digter (164) blootgelê word, maar hier word die leser ook direk aangespreek. Dit is tydens hierdie gesprek dat die “postmoderne hadeda” blyk die objek van die digter se waarneming en beskouing te wees. Dit blyk ook uit die onderskeie tydsaanduidings in die gedig dat die hadeda op vasgestelde tye van die dag waargeneem word – die digter praat van “die helder draaihek van die dag” waardeur sy die hadeda volg. Daar word verwys na “twaalfuur”, “die oggendure”, “die middagson”, “vyfuur”, “teen halfses”, “agtuur” en “môrelig”, wat tydsverloop aandui. Op elke tydstip van die dag word die hadeda waargeneem en maak die digter opmerkings oor sy voorkoms en sy gedrag. Die spreker is ook bewus van die hadeda se kleur (“met grys gevul”; “allesabsorberende grafiet van vere”) en hoe die lig dit weerkaats.

Ten spyte van hierdie verwondering oor die hadeda is daar tog by die spreker ’n satiriese blik op die voël. So word hy reeds in deel 1 beskryf as ’n “idioot” wat luidkeels sy teenwoordigheid laat geld. Deurgaans in die gedig word hierdie raserige aard van die hadeda onder meer beskryf as “’n temperlose spatbasuin”, ’n geblaas, en word sy geskree vergelyk met ’n “carnyx” wat “eggo oor die dakke”. ’n Karniks is ’n Keltiese blaasinstrument en volgens oorlewing het hierdie lang gekrulde oorlogstrompet “emitted a hoarse scream from its head, which was in the shape of a wild boar. The joined section at the jaws also moved when trumpeted – striking further terror into the enemy. The Carnyx may also have been played at feasts, weddings, funerals and festivals” (Education Scotland s.j.).

Dit is egter nie die enigste historiese verwantskap wat aan die hadeda gekoppel word nie. Reeds in deel 1 word hy geassosieer met “oer-Egipte”, terwyl hy in deel 4 omskryf word as ’n “souriër” wat ’n “hieros gamos” met die digter aangaan. Laasgenoemde verwys na:

(Greek: “sacred marriage”), sexual relations of fertility deities in myths and rituals, characteristic of societies based on cereal agriculture, especially in the Middle East. At least once a year, divine persons (e.g., humans representing the deities) engage in sexual intercourse, which guarantees the fertility of the land, the prosperity of the community, and the continuation of the cosmos. (Encyclopaedia Britannica s.j.)

Na aanleiding van Jung meen Coppens (s.j.) dat dit bestempel moet word as ’n hereniging van tweelingsiele in dieselfde liggaam: aangesien dit “beperk” word tot tweelingsiele, beskik die hieros gamos nie oor die seksuele en rituele aantrekkingskrag wat baie mense daaraan wil koppel nie. Dit bly egter die belangrikste sakrament, aangesien dit die voleinding was van die siel se swerftog deur die lewe om sy tweelingsiel te vind, met hom te herenig en saam voort te leef as eenheid.

Die eiesoortige en buitengewone voorkoms van die hadeda lei daartoe dat die digter haar met die prehistoriese en die oertye assosieer en haarself as haar tweelingsiel beskou. Aanvanklik probeer sy “sin” maak uit sy voorkoms deur hom in digterlike terme te beskryf as “’n uurglas in dwarsstand ’n sweiskap ’n sambreel”. As moontlike verklaring vir die primitiewe aard van die voël wend sy haar selfs tot die antieke geskrifte van Lucretius, wat in sy De rerum natura (On the nature of things), in boek 2 vers 43, skryf: “Alike equipped with arms, alike inspired”. Dié gedeelte uit Lucretius kom voor in die gedeelte waarin hy die Romeinse samelewing en spesifiek die leër beskryf. Die verwysing na Lucretius word gevolg deur ’n dubbelpunt, wat impliseer dat die digter vir ons toeligting gaan gee oor die interteks:

220

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

die beelde van geheue, klam in kykmomente op die oogbal aan, vliesgewys, tot ’n gestolde lawa van ontroering. (59)

Die werkwoord aanklam word gebruik om aan te dui hoe die waarnemer se oë vogtig raak van al die geheuebeelde wat opgeroep word – heel waarskynlik die hele Romeinse geskiedenis wat geaktiveer word deur die jukstaponering van die hadeda en Lucretius. Die verwysing na Lucretius kan byvoorbeeld ook as kwasiverdigting deur die spreker-digter van die eie “ontroering” by die hadeda verstaan word. Die feit dat die spreker die leser direk “verwys” na Lucretius kan weer eens as ’n poging tot selfparodie beskou word.

Binne die kader van die postmoderne poësie word daar dikwels “’n anachronistiese konteks” (Foster 2000:197) aangetref. Fokkema (1984:51) skryf in dié verband:

In their fiction the Postmodernists do not avoid the world of mechanical devices and science, nor the world of science-fiction [...]. Instead of focussing on the inner self, as the Modernist was tempted to, the Postmodernist does not respect any frontier. His characters may go as far as outer space, or into the distant future. They experiment with drugs or automatization; they indulge in the unstructured mass of words, the library, the encyclopaedia, advertising, television and other mass media.

Wanneer die digter om vyfuur weer na die hadeda kyk, beskryf sy hom so:

vyfuur in die skadutranse staan hy voltrek van lode rose en smarag, mysterium tremendum et fascinans. (60)

Die Latynse frase in dié aangehaalde gedeelte het betrekking op Rudolf Otto (1917) se beskouing van die numineuse, as synde ’n gevreesde en fassinerende misterie (“fearful and fascinating mystery”). Adler (s.j.) verduidelik die drie onderskeie komponente wat in Otto se boek The idea of the Holy (Oorspronklik: Das Heilige (1917)) ter sprake kom, soos volg:

“Mysterium": Wholly Other, experienced with blank wonder, stupor "tremendum": awefulness, terror, demonic dread, awe, absolute unapproachability, "wrath" of God, overpoweringness, majesty, might, sense of one's own nothingness in contrast to its power creature-feeling, sense of objective presence, dependence energy, urgency, will, vitality "fascinans": potent charm, attractiveness in spite of fear, terror, etc.

Die sublieme of postmoderne sublieme binne die ekokritiek is hier ter sake. Volgens Smith (2012:510) is ekopoësie nie ’n terugkeer na die natuur nie:

’n Simplistiese reduksie tot slegs die natuurgegewe ontken die komplekse aard van die wêreld waarin ons leef. Die oënskynlike digotomie van natuurlik/natuur teenoor tegnologies/stad wat veronderstel dat die twee nie verwant is nie, dat die een nie rekening hou met die impak van die ander nie, en dat elk onafhanklik funksioneer, is in wese foutief en word as sodanig uitgewys. Só ’n veronderstelling sou impliseer dat die ekopoësie hom besig hou met ’n nostalgiese en idealistiese verhouding met die wêreld waarin die stad, tegnologie en kultuur duidelik die teenpool is.

Die ekodigter Arigo maak eerder van die begrip sublieme en postmoderne sublieme in hierdie konteks gebruik om dit wat hy as “the tension between the tranquility and beauty as

221

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

juxtaposed with human intervention in the landscape, often in its most destructive forms” beskryf (in Smith 2012:510). Die antroposeen of ons huidige geologiese tydvak is trouens die produk van die mens se invloed op die natuur.

Met inagname van Otto se driedeling wil dit dus nou voorkom asof die hadeda ’n mistieke kwaliteit aanneem en as ’n vergestalting van die Goddelike Ander beskou word. Hierna volg die beskouing oor die hieros gamos, wat aansluit by die mistifisering van die hadeda, maar sy goddelike aard word ook voortgesit in deel 5:

Wees gerus: met sy sekel selfverwonding (nou word dit Middeleeus) guts hy sy borsbeen leeg van spektrumkegels, sy korsmos bougainvillea-ink spat en lek na sterresteiltes waar dit koloriet voorsien vir kataklismes, tot hy, getap, die nagtelike krete slaak waarvan ’n mens wakker skrik, oopoog lê mens wil hom nie verlaat.

Volgens Saunders (2003) bestaan daar die legende dat die wyfiepelikaan haar kleintjies voed deur haarself stukkend te pik en hulle sodoende met haar eie bloed te voed. Dit is later deur die Christelike tradisie oorgeneem en die pelikaan word nou ’n simbool van Christus, wat sy lewe opgeoffer het vir die redding van die mensdom. Die mensdom vind ’n nuwe lewe deur die bloed van Christus en Hy voed sy dissipels met sy liggaam en sy bloed in die heilige sakrament van die Nagmaal.

Dante verwys in sy Heilige komedie (1321) ook na Christus as ’n pelikaan, terwyl Thomas Aquinas in sy “Adoro te devote” (Saunders, 2003) soos volg hieroor geskryf het:

Like what tender tales tell of the Pelican Bathe me, Jesus Lord, in what Thy Bosom ran Blood that but one drop of has the power to win All the world forgiveness of its world of sin.

Die eietydse hadeda word dus nou ook bestempel as soortgelyk aan die pelikaan, maar gegewe die konteks van die gedig, verskaf sy liggaam die kleurevermenging (“koloriet”) vir die voorstelling van rampspoedige gebeure en is hy nie die versorgende, lawende personifiëring van Christus nie. Die digter maak van die werkwoord “guts” gebruik om die hadeda se pikbewegings na sy bors te beskryf. Guts verwys volgens die HAT na “vinnig vloei, in ’n stroom spuit”. Wanneer die hadeda dus op sy bors pik, lyk dit vir die digter asof hy die rosige kleure van sy bors (“bougainvillea-ink”) laat spat totdat dit ’n tipe kleurvermenging vorm, wat aansluit by die mistieke be-tekening wat die digter-spreker nou aan die dier koppel.

’n Soortgelyke kosmiese assosiasie met die dier blyk ook uit “trapsuutjies” (53), waar die trapsuutjies met sy prehistoriese voorkoms beskryf word as synde “gestol uit die reën van komete”.

In “Die valk” (49) word eweneens die voël as liminale dier beskryf en word die vasgryp van die prooi as “prik” beskryf, wat ironies is, gegewe die konteks van die gedig. Hier word die instinktiewe doodmaak van die prooi as ’n prik van die vel beskryf.

Net soos die majestuese valk word die hadeda met onheil geassosieer. Dié tema kom ook elders in die bundel ter sprake, in gedigte oor byvoorbeeld die kaping in die suurlemoenboord (107) of die aanvalle op onskuldige burgers as gevolg van vergrype of

222

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

xenofobie. Die hadeda se kenmerkende “nagtelike krete” suggereer hierdie staat van beleg en onheil waarin die digter haar bevind.

In teenstelling met die voorgaande word die hadeda in die stedelike konteks as ’n indringer beskou. As liminale dier neem hy oor en sal hy volgens die spreker nooit “die lyste van bedreigde soorte” haal nie. Vergelyk die volgende reëls:

Orals in die parke, in die aande by die dam, die wêreld wemel van die goed, hul teel verdomp net aan. (62)

Opvallend is die verandering in toonaard van die spreker en die gebruik van woorde soos “die goed” om na die voëls te verwys, asook die gebruik van “verdomp” om die spreker se weersin in die aanteel van die voëls binne die stedelike omgewing (“parke”, “dam”) te verwoord. Liminale diere word volgens Michelfelder (2003:82) dikwels bestempel as uit hulle plek uit en as onwelkome besoekers aan byvoorbeeld stedelike gebiede; byna soos die houding wat mense dikwels het teenoor vreemdelinge wat nie die plaaslike taal kan of wil praat nie. Woorde wat gebruik word om hierdie tipe indringerdiere te beskryf is “oorlas” en “verpesting”; soos wat ook duidelik die geval is met die spreker se houding teenoor die hadedas wat so “wemel”.

Nadat die spreker tot hierdie besef gekom het, verloor die hadeda ook sy mistieke en misterieuse allure en merk sy op: “Vir my is hy na dese nooit meer wat hy was.” Hierdie houding van die spreker is ’n goeie illustrasie van die gestigmatiseerde siening van liminale diere.

In die slotdeel, nommer 7, neem die spreker vir oulaas die dier waar “deur ’n spleet in die gordyn” en word die hieros gamos tussen lesbiër en souriër soos volg afgesluit:

Sy bek op knip draai hy sy vaan, my hoed, my jas, reik hy my aan, glip woord vir woord my garderobe van sy rug, ek kyk hoe hy verdwyn in ’n foyer van piesangprunisskadu – en weer verskyn – ’n kapstok, vlekvry, vir die môrelig. (62)

Die woord garderobe word veral in die teaterkonteks gebruik om te verwys na die kostuums en die afdeling waar die kostuums gebêre word. Dit is ook die naam van die afdeling waar teatergangers hulle jasse en sambrele afgee voor hulle die teater binnegaan. Die implikasie in dié slotgedeelte is dat die hadeda nou sy rol klaar gespeel het as waargenome objek vir die digter en nou van die toneel verdwyn – en dan maar net weer die volgende dag sy verskyning maak. In die eerste gedig in die siklus praat die spreker trouens daarvan dat sy die hadeda se gang “in konsert” volg. Die vertoning wat hy vir die spreker gegee het, is nou verby en sy kan haar hoed en jas gaan afhaal en die teater verlaat. Tog impliseer die slot van die gedig dat die proses homself gaan herhaal wanneer die hadeda die volgende oggend weer sy verskyning maak en hy weer die digter se verbeelding gaan aangryp en die proses van waarneming voortgesit kan word.

Die woord “kapstok” sluit nie net aan by woorde soos “hoed” en “jas” en “garderobe” nie, maar kan ook in sy figuurlike betekenis gebruik word, naamlik “saak, gegewe, persoon waarby willekeurig aanknoping gevind kan word” (HAT). Die digter gebruik dus die hadeda as ’n kapstok om haar bepaalde opvattings oor die poësie en in die besonder die postmoderne poësie aan op te hang. Aan die hand van die hadeda beklemtoon sy die

223

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

skellerige, raserige aard van die postmoderne poësie, maar ook deurgaans die vermenging tussen ernstige en minder ernstige fasette.

’n Verdere aspek van die postmoderne poësie wat ter sprake kom, is enersyds die histories- filosofiese inslag daarvan, maar in jukstaposisie met popkultuur en alledaagse “scenes from forthcoming attractions”. Die parodie staan immers sentraal binne die postmodernisme (Hutcheon 1985) en die banalisering van die oorspronklike word soos volg deur Hambidge (1995:9) beskryf: “Loodsware erns word verlaag tot allemansgrap, tot speelse send-up. Terselfdertyd erken so ’n grap ook die grootsheid van die kunswerk wat opgestuur word.”

Die beskrywings van die hadeda handhaaf die antropomorfiesgerigte “kapstok”-konvensie. Ter motivering hiervan kan verwys word na die gebruik van die “dag”-struktuur wat ’n opsomming word van ’n geskiedenis van simboliese, godsdienstige, ritualistiese en ander gebruike van die hadeda (en verwante voëls in ander gedigte).

Vanuit die perspektief van dierestudies is die verwysing na “van aangesig tot aangesig” (62) veelbetekenend, want nou is daar wedersydse waarneming tussen digter en dier. Volgens Ittner (2003:26) is die blik (“gaze”) van die dier nooit werklik ondersoek binne die tradisionele antroposentriese perspektief nie. Diere is dopgehou en bestudeer, “and were denied their own gaze”.

Die merkbare skuif van menslike waarneming van die hadeda na wedersydse waarneming deur mens én hadeda illustreer wat Karen Barad diffraction noem. Smith (2015) verduidelik hierdie konsep soos volg:

Barad redeneer dat materie en betekenis nie van mekaar geskei kan word nie. Ons is nie buitestaanders [sic] wat die wêreld waarneem nie; ons is ook nie maar toevallig op ’n bepaalde plek in die wêreld nie – ons is deel van die wêreld in sy totaliteit van intra-aktiwiteit. Ons kyk en neem kennis, en om te weet is om intra-aktief betrokke te wees. Elke aksie van kennisname is ’n kognitiewe toe-eiening wat patrone van ingryping of tussenkoms en uiteindelike kennisskepping. Die vraag ontstaan: hoe neem die digter deel aan die uitdrukking van die meer-as-menslike wêreld?

Wat my by diffraksie bring: ’n deelnemende skeuring/breuk in die lineariteit van individuele elemente se eienskappe. Diffraksie word binne hierdie konteks deur Barad gesien as die teenoorgestelde van refleksie.

Die diffraktiewe aard van die gedig impliseer nou ’n verandering in waarneming en die objek neem ook die digter-spreker waar. Voorheen het die hadeda wel die spreker “betrag” en was hy afstandelik, maar nou kom hulle nader aan mekaar en vind daar inderdaad ’n breuk in lineariteit plaas deurdat die beskrewe en waargenome objek ook sy blik op die waarnemer rig.

Woodward (2008:1) se opmerking is hier ter sake:

Animals watch humans constantly, monitoring us for whatever comfort, affection or threats we might embody. In turn, we look at them, regarding them as spectacles of beauty and wildness relating to them as fellow occupants of our homes.

Die implikasie is dat die dier as subjek daartoe in staat is om die mens dop te hou en die mens se dominante posisie van meerderwaardigheid te ondermyn. Wanneer die hadeda dus terug kyk, “van aangesig tot aangesig”, word sy subjekstatus bevestig: hy is ’n individu, hy is

224

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

’n lewende wese (sentient being), hy ervaar emosies; hy beskik oor agentskap en beskik oor die vermoë om die dood te herken en te vrees.

Wat die selfrefleksiewe aard van dié gedig oor die digter, die digkuns en die digproses betref, is dit lonend om die verskil in benadering tussen die modernisme en postmodernisme met betrekking tot selfrefleksiwiteit te belig. Soos Foster (2000:84) aantoon, impliseer modernistiese selfrefleksiwiteit ’n bevordering en bevestiging van die “integriteit van die artistieke medium”, wat impliseer dat die kunswerk as 't ware “afgesluit het van die tyd ten einde die ewigheidswaarde daarvan te beklemtoon". Hierteenoor het selfrefleksiwiteit in die postmodernistiese teks ten doel om

begrippe soos ewigheid, onverganklikheid en tydloosheid te ondermyn. Dit impliseer dat die postmodernistiese literatuur ook 'n uitdaging rig tot kritici wat tekste benader met die veronderstelling dat daar een enkele, finale, tydlose, transendentale betekenis is wat deur analise vasgestel kan word. (Foster 2000:84)

“Postmoderne hadeda” is ’n selfrefleksiewe besinning oor die verhouding tussen die digter en haar objek; die objek wat die grondslag vorm van haar gedig. Die gedig illustreer voorts hoe die digproses verloop en in watter mate die digterlike objek, naamlik die prehistoriese hadeda, in ’n eietydse postmodernistiese idioom herskep kan word. Die openingsreëls van die slotgedig in Kaar, “Exit Octopus vulgaris” (212), resoneer ook in hierdie geval: “Die digter, oorgevoelige wese, kan gerus ’n voorbeeld neem/ aan wat die seekat moet versin deur haar gebrek aan skulp [...].”

In “Postmoderne hadeda” neem die digter die hadeda as voorbeeld om kommentaar te lewer op postmoderne poësie en seer sekerlik ook die postmoderne digter, wat soos ’n tipe rara avis die mistieke en die moderne jukstaponeer. Dit sluit ook aan by Zandra Bezuidenhout (2013) se opnoem van die bundelkenmerke van Kaar: “gedurf in die aanpak, klankryk, die toon oorwegend speels, selfs hilaries, en die gedagtegoed verpak in ’n stuk woordwerk wat bestempel kan word as ’n gedagtestroom ingeklee met innoverende taalgebruik”.

Verwysings na diere in eietydse tekste is volgens Baker (2001:4) anders as wat byvoorbeeld in die Klassieke letterkunde die geval was. Diere word deesdae in enige konteks in beide die letterkunde en die media as verteenwoordigende tekens gebruik en kan feitlik enigiets simboliseer. Hierdie “amoral use of animals” (Baker) vind veral in die populêre kultuur plaas en gevolglik word die dier beskou as ’n konstruksie, ’n voorstelling, en nie soseer, “an accessible essence or reality” nie.

Hierdie aanklag kan nie soseer teen Marlene van Niekerk gemaak word nie, want by haar is daar ’n simpatieke waarneming van die dier en in haar beskrywing van die dier word hy nie gereduseer tot ’n stereotipe of ’n karikatuur nie. By Van Niekerk is daar eerder sprake van Deleuze en Guattari se konsep van becoming animal. In A thousand plateaus (1987) (in Frans: Mille plateaux,1980) is dié filosowe besonder krities oor die aanhou van troeteldiere en fokus op vreemde diersoorte soos onder meer luise – en wel onder die invloed van Von Uexküll. In “Etiologie” (143) word verwys na beide Deleuze en Von Uexküll:

Sy skraap verniet die laag vernis uit die kiewe van haar naaste wat sonder chaos trag te leef, sy wag dat Kairos eersdaags haar verleentheid oor haar weelde ’n genadeslag sal dien of ’n vluglyn à la Deleuze verskaf, skenk pilchards in tamatiesous aan hongeres oor haar onderdeur, lees beduus Von Uexküll oor die aangepastheid van die luis.

225

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Een van die sentrale konsepte binne Deleuze en Guattari se filosofiese denke is chaos, waarna in die gedig verwys word. Kuns, die wetenskap en die filosofie konfronteer chaos op verskillende maniere. Uit die gedig blyk dit dat die digter-spreker se “naaste” nie soos sy ingestel is op chaos nie en hul oorsaaksleer (“etiologie”) ingestel is op oorlewing. Die verwysing na “Von Uexküll oor die aangepastheid van die luis” het betrekking op dié dierkundige se bestudering van luise en hoe hulle op hul omgewing ingestel is.

Anker (2013) skryf soos volg hieroor:

Uexküll se beskrywing van die bosluis se leefwêreld is vir Agamben ’n hoogtepunt in moderne antihumanisme en moet saam met werke soos Ubu Roi gelees word. Ons kan onsself die bosluis verbeel, sê Agamben gesuspendeer in haar bos op ’n somerdag, gedompel in die sonlig en van alle kante omring deur die kleure en geure van wilde blomme, deur die bye-gezoem en voëlgesang. Maar hier is nie sprake van ’n bosluis-idille nie; sy weet hoegenaamd niks hiervan nie.

Von Uexküll se antihumanistiese inslag gee aanleiding tot Deleuze en Guattari se siening oor dierwording, maar dit impliseer volgens Deleuze en Guattari nie soseer dat die subjek optree asof hy ’n dier is of ’n dier naboots nie, maar verwys eerder na die volgende: “To become is not to progress or regress along a series. [...] Becomings-animal are neither dreams nor phantasies. They are perfectly real” (Deleuze en Guattari 1987:238).

Deleuze en Guattari onderskei tussen drie tipes diere. Eerstens is daar die geïndividualiseerde diere, soos byvoorbeeld huisdiere, met wie daar die een of ander Oedipale verhouding bestaan, veral wanneer daar na “my”kat of “my”hond verwys word. Die tweede tipe is daardie diere wat deel uitmaak van die vernaamste mites, argetipes of modelle. Die derde tipe dier is die sogenaamde demoniese dier, wat deel uitmaak van ’n trop (Deleuze en Guattari 1987:240–1). Die hadeda val myns insiens gedeeltelik in die tweede groep, want hy word ’n argetipiese vergestalting van die digter.

Hierdie dierwordingsproses binne die posthumane wêreld kom volgens Heymans (2011:6–7) op die volgende neer:

Becoming-animal, indeed, is a reciprocal process of desubjectification and designification that explodes the human-animal dualism and configures an extremely volatile and protean concept of identity out of its debris, an identity fluctuating along the constantly changing dynamic of becoming, not firmly based on the ontological stability of being. What Deleuze and Guattari aim to deconstruct, however, is not so much the human-animal dichotomy as dualistic thinking in general.

Die digter in “Postmoderne hadeda” steek die liminale grens tussen mens en dier oor en rig haar blik op die dier as Ander om nie net meer oor die dier self te wete te kom nie, maar ook die dier tot ’n simbool van die postmoderne poësie te verhef. Dit geskied egter anders as in die geval van die antropomorfiese be-tekening van die dier deur die eeue heen as synde ’n verpersoonliking van sekere eienskappe: die vos is skelm en onderduims; die leeu is majestueus en sterk; die esel is lui, ensovoorts.

Ook moet in gedagte gehou word dat Deleuze en Guattari se dierwording nie soseer impliseer dat die dier nageboots word of dat die mens letterlik muteer tot 'n diervorm nie (Baker 2000:124). Mutsaers (1995) omskryf dit soos volg:

Met andere woorden: als je jezelf tot dier schrijft, wordt dat dier noodzakelijkerwijs jou. Zo ’n dierwording heeft niets te maken met het schrijven over je kat, je hond of

226

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

een ander lievelingsdier. Het gaat om een huwelijk tussen twee verschillende rijken, een tegennatuurlijke participatie, een kortsluiting bijna, een dubbele vangst.

Hierdie wordingsproses het nie noodwendig ’n eindpunt nie (Deleuze en Guattari 1987:238) en het ook nie ’n hernude poging tot antropomorfisme en spesisisme tot gevolg met die mens as verteenwoordiger van die dier nie.

’n Suksesvolle maatstaf van so ’n tipe wordingsproses (dierwordingsproses) is volgens Lawlor (2008:178) of iets neergeskryf is. Om iets neer te skryf, of oor iets te skryf, gee aan ander die bewyse van hoe hulle ook die drempel kan oorsteek na ’n gedesubjektiveerde staat. Die wordingsproses in “Postmoderne hadeda” word geaktiveer wanneer die liminale hadeda “op die grasperk land” en die drempel of limen oorsteek tussen waarnemer en waargenome objek. ’n Verdere vlak van wording is nou ter sprake, naamlik dié van die dier wat die limen betree en wording wat plaasvind. ’n Wedersydse wordingsproses word sodoende geaktiveer. Is die waarneming deur die digter en die teks wat die leser onder oog kry, nie bewyse van hierdie dierwordingsproses nie – met die toegif van die teks as “bewysstuk”? Die volgende opmerking van Deleuze en Guattari (1987:240) sluit hierby aan:

If the writer is a sorcerer, this is because to write is to become, to write is traversed by strange becomings, which are not becomings-writer but becomings-rat, becomings-insect, becomings-wolf, etc.

4. Gevolgtrekking

Die nie-antroposentriese bewondering vir die hadeda as waargenome objek van die digter se fassinasie staan voorop in hierdie gedig oor ’n liminale dier. Soos Braidotti (2013:71) aandui, lei so ’n postantroposentriese blik op diere onder meer tot die opheffing van opposisies en dualismes tussen mens en dier. Die liminale dier betree die ruimte van die digter en is nie meer die Ander as indringer nie, maar vorm die kern van skrywing en skrif. Die digter maak nie staat op haar spesisistiese “uit haar duimsuigery” nie, maar beskryf hom lewensgetrou, selfs al word sekere assosiasies aan die voël gekoppel wat ’n mens gewoonlik in ’n antropomorfiese teks verwag.

Die Cartesiaanse tweedeling tussen gees en liggaam word ook sodoende opgehef, want “Postmoderne hadeda” illustreer vir ons hoe die digter haarself oorgee aan die dier en die sensasies wat daarmee gepaard gaan, alvorens sy daaroor begin skryf. Sy wórd as ’t ware ’n hadeda en daar is deurentyd by haar sprake van mysterium, tremendum fascinans. Soos ’n Spinozis is daar by haar ’n monistiese persepsie van die natuur.

Die digter word inderdaad ook die spelende mens wat ’n postmodernistiese spel met die leser speel. Vergelyk ook die volgende opmerking in dié verband (Nel 2015:189; oorspronklike beklemtoning):

Dit is veelseggend dat sowel Marlene van Niekerk as Etienne van Heerden teksekstern ook uitvoerige poëtikale uitsprake oor die verhouding tussen spel en skryf maak. Van Niekerk verwys in ’n onderhoud met [Willie] Burger (2004) na die taak van die skrywer en bring dit in verband met spel/speel en “mors” met taal:

Die belangrikste is die taal, of ek dit kan maak sing en breek en teen nuwe grense kan uitdryf, mens kan in geen ander taal as jou moedertaal so lekker mors en tekere

227

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

gaan nie. En hier is ek darem in goeie geselskap as ek sê “mors”. Wilma Stockenström skryf, “volksdit volksdat volksvinger in die hol” in die satiriese gedigte en dan daarby die liriese “riet en ruigtetaal”.

Al twee soorte is mors, en speel. Om te speel is om te mors, met tyd, met woorde. Heel aandagtig en geabsorbeer in die gemorsery moet jy wees, anders het die spel nie integriteit nie.

Bibliografie

Adler, J. s.j. Rudolf Otto’s concept of the numinous. http://www2.kenyon.edu/Depts/Religion/Fac/Adler/Reln101/Otto.htm (2 Oktober 2015 geraadpleeg).

Anker, W. 2013. ’n Bosluis, Billy the Kid en Coenraad de Buys: Die spore van legendes in die veld. Lesing gelewer by die Jan Rabie Marjorie Wallace-beurs se ontvangs. http://www.litnet.co.za/2013-n-bosluis-billy-the-kid-en-coenraad-de-buys-die-spore-van- legendes-in-die-veld (16 Februarie 2016 geraadpleeg).

Baker, S. 2000. The postmodern animal. Londen: Reaktion Books.

—. 2001. Picturing the beast. Urbana: University of Illinois Press.

Bezuidenhout, Z. 2013. Resensie van Kaar. http://versindaba.co.za/2013/11/25/resensie- kaar-marlene-van-niekerk (15 Oktober 2015 geraadpleeg).

Braidotti, R. 2013. The posthuman. Londen: Polity Press.

Carlisle, C. 2011. Spinoza, part 1: Philosophy as a way of life. The Guardian, 7 Februarie. http://www.theguardian.com/commentisfree/belief/2011/feb/07/spinoza-philosophy-god-world (10 Oktober 2015 geraadpleeg).

Cassirer, E. 1944. An essay on man: An introduction to a philosophy of human culture. Princeton: Yale University Press.

Coppens, P. s.j. The hieros gamos. http://philipcoppens.com/hierosgamos.html (12 Oktober 2015 geraadpleeg).

Deleuze, G. en F. Guattari. 1987. A thousand plateaus. Minneapolis: University of Minnesota Press.

De Mello, M. 2012. Animals and society: An introduction to human-animal studies. New York: Columbia University Press.

Donaldson, S en W. Kymlicka. 2014. Zoopolis. A political theory of animal rights. Oxford: Oxford University Press.

Education Scotland. s.j. http://www.educationscotland.gov.uk/scotlandshistory/caledonianspictsromans/carnyx/index. asp (2 Oktober 2015 geraadpleeg.

228

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Encyclopaedia Britannica. s.j. www.britannica.com (2 Oktober 2015 geraadpleeg).

Evernden, N. 1996. Beyond ecology: Self, place and the pathetic fallacy. In Glotfelty en Fromm (reds.) 1996.

Ferrando, F. 2013. Posthumanism, transhumanism, antihumanism, metahumanism, and new materialisms. Existenz, 8(2):26–32.

Fokkema, D.1984. Literary history, modernism and postmodernism. Amsterdam: John Benjamins.

Foster, P.H. 2000. Postmodernisme en poësie, met spesifieke verwysing na die historiografiese metagedig “Die heengaanrefrein” van Wilma Stockenström. Ongepubliseerde DLitt-proefskrif, Universiteit Stellenbosch.

Garrard, G. 2012. Ecocriticism. Londen en New York: Routledge.

Gersdorf, C. en S. Mayer (reds.). 2006. Nature in literary and cultural studies. Transatlantic Conversations on Ecocriticism. Amsterdam: Rodopi.

Glotfelty, C. en H. Fromm (reds.) 1996. The ecocriticism reader. Athene en Londen: University of Georgia Press.

Grey, J. 2013. “Using them at our pleasure”: Spinoza on animal ethics. History of Philosophy Quarterly, 30(4):367–87.

Hambidge, J. 1995. Postmodernisme. Pretoria: J.P. van der Walt.

Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal (HAT). 2005. Kaapstad: Pearson.

Haraway, D. 2003. The companion species manifesto. Chicago: Prickly Paradigm Press.

Harvey, V.A. 1997. A handbook of theological terms. New York: Simon and Schuster.

Hassan, I. 1975. Paracriticisms: seven speculations of the times. Urbana: University of Illinois Press.

Heymans, P. 2011. Eating girls: Deleuze and Guattari’s becoming-animal and the Romantic sublime in William Blake’s Lycapoems. Humanimalia: A Journal of Human/Animal Interface Studies, 3(1):1–30. http://www.depauw.edu/humanimalia/issue%2005/pdfs/heymans%20pdf.pdf (10 Oktober 2015 geraadpleeg).

Hutcheon, L. 1985. A theory of parody. Londen: Methuen.

—. 1989. The politics of postmodernism. New York: Routledge.

Ittner, J. 2003. Becoming animal? Zoo encounters in Rilke, Lispector, and Kronauer. KulturPoetik, 3(1):24–41.

Lawlor, L. 2008. Following the rats: Becoming animal in Deleuze and Guattari. SubStance, 37(3):169–87.

229

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

McHale, B. 2015. The Cambridge introduction to postmodernism. Cambridge: Cambridge University Press.

Michelfelder, D. 2003. Valuing wildlife populations in urban environments. Journal of Social Philosophy, 34(1):79–90.

Murray, M. 2006. Lazarus, liminality, and animality: Xenotransplantation, zoonosis, and the space and place of humans and animals in late modern Society. Mortality, 11(1):45–56.

Mutsaers, C. 1995. Het woord is paard geworden; Waarom schrijven zoveel duidelijker is dan schilderen. http://www.nrc.nl/handelsblad/1995/06/30/het-woord-is-paard-geworden- waarom-schrijven-zoveel-7272921 (13 Februarie 2016 geraadpleeg).

Nel, A. 2015. Spel en die spelende mens in Die sneeuslaper (Marlene van Niekerk), Klimtol (Etienne van Heerden) en Wolf, Wolf (Eben Venter). LitNet Akademies,12(1):180–205. http://www.litnet.co.za/wp- content/uploads/2015/06/LitNet_Akademies_121_180-205Nel.pdf.

Nijhoff, M. 1995. Martinus Nijhoff, Verzamelde gedichten. Onder redakteurskap van W.J. van den Akker en G.J. Dorleijn. Amsterdam: Prometheus, Bert Bakker.

O’Connor, T.P. 2013. Animals as neighbors: The past and present of commensal species. East Lansing, MI: Michigan State University Press.

Phillips, D. 1996. Is nature necessary? In Glotfelty en Fromm (reds.) 1996.

Rabie, J. 2001. Een-en-twintig. Kaapstad: Human & Rousseau.

Saunders, W. 2003. The symbolism of the pelican. Arlington Catholic Herald. http://www.catholiceducation.org/en/culture/catholic-contributions/the-symbolism-of-the- pelican.html.

Sharp, H. 2011. Animal affects: Spinoza and the frontiers of the human. Journal for Critical Animal Studies, IX (1/2):48–68.

Smith, S. 2012. Die aard van ekopoësie teen die agtergrond van die ekokritiese teorie met verwysing na enkele gedigte van Martjie Bosman. LitNet Akademies, 9(2):501–23. http://litnet.co.za/assets/pdf/8GWSmith.pdf.

—. 2015. By die sien: kennisname en kennisskepping. Versindaba-blog. http://versindaba.co.za/tag/diffraksie (30 September 2015 geraadpleeg).

Snyman, H. 2013. LitNet Akademies-resensie-essay: Kaar 'n klein ensiklopedie van woord en digkuns. http://www.litnet.co.za/litnet-akademies-resensie-essay-kaar-n-klein- ensiklopedie-van-woord-en-digkuns.

Stanford Encyclopedia of Philosophy. s.j. http://plato.stanford.edu.

Stubenberg, L. 2014. Neutral Monism. The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Herfs 2014-uitgawe). http://plato.stanford.edu/archives/fall2014/entries/neutral-monism (6 Oktober 2015 geraadpleeg).

230

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

The Internet Encyclopaedia of Philosophy. s.j. http://www.iep.utm.edu.

Van Gorp, H. (red). 1984. Lexicon van literaire termen. Groningen: Wolters-Noordhoff.

Van Vuuren, H. 2013. Profiel: Marlene van Niekerk (1954–). http://www.academia.edu/8040002/Profiel_Marlene_van_Niekerk_1954- (10 Oktober 2015 geraadpleeg).

Westling, L. 2006. Literature, the environment, and the question of the posthuman. In Gersdorf en Mayer (reds.) 2006.

Winterson, J. 2007. The stone gods. Londen: Hamisch Hamilton.

Wolch, J. 1998. Zoopolis. In Wolch en Emel (reds.) 1998.

Wolch, J. en J. Emel (reds.). 1998. Animal geographies. Londen: Verso.

Wolfaardt-Gräbe, I. 2013. Poëtiese denke: gees/bewussyn, gevoel, (ge)wete. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 53(4):558–77.

Wolfe, C. (red.). 2003. Zoontologies. The question of the animal. Minneapolis: University of Minnesota Press.

Woodward, W. 2008. The animal gaze. Johannesburg: Wits University Press.

231

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die tante uit Nederland as liminale karakter in Etienne van Heerden se Kikoejoe (1996) en 30 nagte in Amsterdam (2008) Joan-Mari Barendse

Joan-Mari Barendse, Departement Afrikaans en Algemene Literatuurwetenskap, Universiteit van Suid-Afrika

Opsomming

In hierdie artikel onderneem ek ’n ondersoek na die rol en funksie van die karakters tant Geertruida in Kikoejoe (1996) en Tante Zan in 30 nagte in Amsterdam van Etienne van Heerden. Painter (2008) wys daarop dat die karakter van die “eksentrieke tante” meermale in die werk van Van Heerden voorkom. Die tantes staan aan die rand van hulle families en die samelewing en kan daarom as marginale karakters beskou word. Na aanleiding van Foster (2004) se stelling dat marginale karakters in die Afrikaanse letterkunde dikwels ook as liminale karakters funksioneer, ontleed ek die karakters aan die hand van Arnold van Gennep (1960) en Victor Turner (1964, 1974a en 1974b) se teorie rondom liminaliteit. Ek ondersoek of tant Geertruida en Tante Zan wel as liminale karakters beskou kan word en indien wel, of hulle uiteindelik die postliminale fase bereik of in die liminale fase vasgevang bly.

Die tantes se lewens is nou verweef met dié van hulle broerskinders: Fabian in Kikoejoe en Henk in 30 nagte in Amsterdam. Ek bespreek die invloed wat die tantes het op die keuses wat Fabian en Henk as volwassenes maak, en of hulle ook as marginale en/of liminale karakters beskou kan word.

Kikoejoe speel gedeeltelik af op die vooraand van die amptelike oorgang van Suid-Afrika na ’n demokrasie, terwyl 30 nagte in Amsterdam in die hedendaagse postapartheid Suid-Afrika (met terugflitse na die apartheidsjare en anti-apartheidstryd) afspeel. In 30 nagte in Amsterdam word daar ook oorgegaan na die postkoloniale stedelike ruimte van Amsterdam. Volgens Terblanche (2007) en Wenzel (2007) word die postkoloniale toestand gekenmerk deur liminaliteit en ’n voortdurende soeke na identiteit. My gevolgtrekking is dat dit ook die geval is in Van Heerden se uitbeelding van die Afrikaner in ’n postkoloniale, postapartheid konteks.

Trefwoorde: Etienne van Heerden; 30 nagte in Amsterdam; Kikoejoe; liminaliteit; postkoloniale literatuur

232

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Abstract

The aunt from the Netherlands as a liminal character in Etienne van Heerden’s Kikoejoe (1996) and 30 nagte in Amsterdam (2008)

In this article I explore the role and function of the characters Aunt Geertruida in Kikoejoe (1996, published in English as Kikuyu in 1998) and Aunt Zan in 30 nagte in Amsterdam (2008, published in English as 30 nights in Amsterdam in 2012). Painter (2008:11) indicates the character of the “eccentric aunt” as a recurring element in the work of Van Heerden. Because of their eccentricities, the aunts in the novels are marginalised in their families and the societies they live in. According to Foster (2004:13) marginal characters in the Afrikaans literature are often also liminal characters. In my investigation of the novels I find that this is also the case with Aunt Geertruida and Aunt Zan. I therefore link my discussion to Arnold van Gennep’s and Victor Turner’s theories on liminality. Van Gennep (1960:11) uses the term liminal in his description of the rites of passage in societies. He identifies three phases in the process of initiation: preliminal rites (rites of separation), liminal or threshold rites (transitional rites) and postliminal rites (rites of incorporation) (Van Gennep 1960:21). I investigate whether Aunt Geertruida and Aunt Zan as liminal characters ever reach the postliminal phase or remain caught in the liminal phase.

Van Schalkwyk (2007:14) describes the difference between a purely marginal position and a liminal position as follows: “[N]ot every border is a limen [...] There is nothing necessarily liminal or transformative about the experience of the voluntary or involuntary outsider who is marginalized in spatial, social or psychological terms, who finds him-/herself between the devil and the deep, blue sea.” The liminal phase is associated with reflection, transformation and creativity. Neophytes (Turner’s term for those going through initiation rites) are stripped of any insignia, rank and secular clothing (Turner 1964:8–9). It is in this “betwixt and between” position (Turner 1974a:81) that neophytes can reflect on their society. Artists, writers and prophets therefore often choose to remain permanently in the liminal phase in order to escape from the clichés of society (Turner 2008:120).

The aunts’ lives are intertwined with those of their nephews: Fabian Latsky in Kikoejoe and Henk de Melker in 30 nagte in Amsterdam. The aunts make a big impression on their nephews as children and also influence the decisions they make later in life. I discuss whether Fabian and Henk can also be considered to be marginal and/or liminal characters.

Kikoejoe is, for the most part, set in the 1960s. My findings regarding Aunt Geertruida are that she is marginalised because of her sexual orientation (she is lesbian) and her liberal anti-apartheid political views. She can also be considered a liminal character, though, because she crosses the boundary between the South African and European (Amsterdam) space. Geertruida found out that cancer of the female parts runs in her family and as a result had her breasts and uterus removed as a young woman (11). She also prefers to dress in male clothes. Turner (1974a:81) describes liminal subjects as “necessarily ambiguous” in that they fall outside any conventional classification structures. Geertruida’s ambiguous sexuality therefore also makes her a liminal character, and she finds a certain degree of freedom in it (11). However, she never reaches the postliminal phase since she remains a wandering traveller that is not at home in either South Africa or overseas. With regard to Fabian, he also becomes a traveller of the world as an adult. As a writer he occupies the liminal space and, like his aunt, never reaches the postliminal phase.

30 nagte in Amsterdam is set in contemporary post-apartheid South Africa, with flashbacks to the apartheid era and anti-apartheid struggle. As a young woman Zan is marginalised because of her sexual promiscuity, involvement in the struggle politics of the time, and her

233

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

status as an epilepsy sufferer. Zan literally goes through initiation rites when she joins an anti-apartheid group named after Robert Sobukwe. The final phase in her initiation is to watch the body of her lover being burned after he was killed because he was considered to be a threat to the group (50). Zan’s epileptic seizures also take on the form of initiation rites as described by Van Gennep in that her seizures consist of three phases (23–5). In the last phase of her seizures she enters a dreamlike state and acts as a type of shaman or prophet – figures often associated with liminality (Aguirre, Quance and Sutton 2000:69). For Zan the liminal phase is a permanent condition: she goes through the liminal rites of transition every time she has a seizure, without ever reaching postliminal incorporation. Her inclusion in the anti-apartheid group is also short-lived. The group is seen as a joke by the rest of the struggle movement; it is forced to disband, and Zan has to flee to Amsterdam. In Amsterdam people are suspicious of her as a white Afrikaans woman, and she is suspected of being an agent for the apartheid government (374). Like Geertruida, Zan is a character that remains in the liminal and marginal space and is not at home in either South Africa or Europe.

Henk temporarily escapes from his careful, marginal existence as a museum assistant in a small town in the Karoo when he receives a letter informing him that his Aunt Zan has left him her estate and that he must travel to Amsterdam in order to claim it. During his stay in Amsterdam he goes through a liminal phase of transformation: he looks at the world in a different way and considers exploring his creativity by writing a novel on Cornelius van Gogh, Vincent and Theo van Gogh’s unknown brother who lived and died in South Africa, instead of the dry historical monographies he usually writes (204, 312–3). At the end of the novel Henk discovers that Zan is still alive and he takes her back to South Africa. All signs are there that he will not write the novel on Cornelius van Gogh and will return to his marginal position in South African society. He temporarily enters the liminal phase without ever reaching postliminal incorporation.

In 30 nagte in Amsterdam Van Heerden addresses a further aspect of liminality, namely the liminal position of the postcolonial subject. According to Wenzel (2007:45) postcolonial literature embodies the concept of liminality. Zan and Henk’s only remaining relative is Zan’s grandson Alphonse. Alphonse is one of the many faceless people of immigrant descent trying to make a living on the periphery of European cities (347). His identity is not tied to Africa or Europe: Henk describes him as a “no-man between continents. No one” (304, my translation). In postcolonial South Africa the De Melkers’ legacy will die with Zan and Henk and there is eventually no place for the Afrikaner.

Keywords: Etienne van Heerden; Kikuyu; 30 nights in Amsterdam; liminality; postcolonial literature

1. Inleiding

Smuts (1996:27) en Painter (2008:11) wys albei op die “herhalende motiewe” in Etienne van Heerden se oeuvre, byvoorbeeld die ruimte van die Oos-Kaapse Karoo, ’n seun met ’n ma met Engelse bloed en ’n pa wat aan depressie ly. Painter (2008:11) identifiseer die voorkoms van ’n “eksentrieke tante” as ’n verdere “wederkerende verhaalelement” in Van Heerden se werk. Die twee romans onder bespreking in hierdie artikel, Kikoejoe (1996) en 30 nagte in Amsterdam (2008),1 speel dan ook in die Oos-Kaap af. Die hoofkarakter in Kikoejoe, Fabian Latsky, woon as jong seun saam met sy pragtige oudaktrise-ma en depressielyer-pa op hulle vakansieplaas in die omgewing van Cradock. Die jaarlikse besoek van die pa se suster, tant Geertruida, uit Nederland vorm ’n integrale deel van die roman.

234

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

30 nagte vertel die storie van die De Melkers van Graaff-Reinet. Henk de Melker, een van die sentrale karakters in die roman, woon as kind by sy ouma en Tante Zan in die dorp, terwyl sy pa, wat ook aan depressie ly, en Engelse ma op die plaas bly. Die volwasse Henk vestig hom later in Somerset-Oos as museumassistent by die Somerset-Oos Historiese Museum (13).

In hierdie artikel fokus ek op die karakters van die “eksentrieke tante[s]”, asook die invloed wat hulle op hulle broerskinders het. In albei romans maak die tantes ’n groot indruk op hulle nefies as kinders, en speel ook ’n groot rol in die keuses wat hulle as volwassenes maak. Alhoewel die tantes geliefd is in hulle families, veroorsaak hulle sogenaamde eksentrisiteite dat hulle die rol van die spreekwoordelike swartskaap vervul. Erasmus (1999:679) beskryf tant Geertruida as ’n voorbeeld van die “opkoms van die ‘ander’” (in dié konteks vrouens en swart mense) in die Afrikaanse letterkunde. As onkonvensionele vrouens staan die tantes aan die rand van hulle familie en samelewing en kan daarom as marginale karakters beskou word. In haar MA-verhandeling oor marginale en liminale karakters in die werk van Lettie Viljoen / Ingrid Winterbach wys Foster (2004:1) daarop dat karakters op verskillende wyses ’n marginale posisie in ’n verhaal kan beklee:

Binne die verhaal is hulle óf marginaal omdat hulle nie 'n groot rol speel in die plot nie, óf omdat hulle, wat die ruimte betref, verwyderd is of fisies afgesonder is (in 'n mindere of meerder [sic] mate) van die ander karakters – óf hulle voldoen aan beide kriteria. Karakters kan ook as marginaal gesien word wanneer hulle behoort tot gemarginaliseerde (of voorheen gemarginaliseerde) groepe.

In Kikoejoe en 30 nagte speel die tantes ’n groot rol en is hulle dus nie marginaal binne die intrige van die verhaal nie. Soos bespreek, word hulle wel ruimtelik gemarginaliseer en behoort tot gemarginaliseerde groepe.

Viljoen en Van der Merwe (2006:xiv) beskryf marginale subjekte as “terselfdertyd lede van twee afsonderlike of opponerende sosiale groepe”: “Dit sluit onder andere in migrante, buitelanders, mense van gemengde afkoms en vroue in nietradisionele rolle.” Foster (2004:14–5) identifiseer “vroue”, “swaksinniges/gekke” en “wit vroue betrokke by swart politiek” as tipes gemarginaliseerde karakters in die Afrikaanse letterkunde. In hierdie ondersoek word dit duidelik dat tant Geertruida en Tante Zan albei binne een of meer van hierdie gemarginaliseerde groepe val.

In haar bespreking van Winterbach se romans wys Foster (2004:13) dat alhoewel marginaliteit en liminaliteit nie gelykgestel kan word aan mekaar nie, marginale karakters dikwels ook liminale eienskappe vertoon. Ek ondersoek of tant Geertruida en Tante Zan terselfdertyd as liminale karakters beskou kan word. Die tantes se lewe aan die rand van die samelewing beïnvloed verder dié van hulle broerskinders. Ek kyk ook of Fabian en Henk as marginaal en/of liminaal beskryf kan word. Indien die karakters liminale eienskappe vertoon, is ’n verdere vraag of hulle die postliminale fase, soos beskryf deur Van Gennep (1960) en Turner (1964, 1974a), bereik of vasgevang bly in die liminale fase.

Soos in my artikel bespreek, kom verskillende fasette van marginaliteit en liminaliteit na vore in die romans. Daar word gewys hoe marginaliteit en liminaliteit ruimtelik manifesteer, byvoorbeeld deur die plasing van die Europese en Suid-Afrikaanse ruimtes naas mekaar, met die karakters wat tussen dié twee ruimtes reis. Die liminale en marginale word daarby gekoppel aan familieverhoudings, genderrolle en die politiek (byvoorbeeld anti- apartheidsentimente wat teenoor tradisionele Afrikanersentimente geplaas word). Van Heerden betrek beide die liminaliteit en marginaliteit van koloniale/apartheids- en postkoloniale ruimtes. Wenzel (2007:45) is van mening dat postkoloniale literatuur die

235

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

konsep van liminaliteit beliggaam. Ek koppel laastens die marginale en/of liminale status van die karakters aan die posisie van die postkoloniale subjek, spesifiek dié van die Afrikaner.

2. Marginaliteit en liminaliteit

Alhoewel die terme marginaal en liminaal soms as sinonieme gebruik word, het hulle nie dieselfde betekenis nie. Die konsep liminaliteit word oorspronklik deur die antropoloog Arnold van Gennep aangewend om na die oorgangsrites in ’n kultuur te verwys. Volgens Van Gennep (1960:11) bestaan die oorgangsrites uit drie fases: preliminale rites (rites van skeiding), liminale rites (rites van oorgang) en postliminale rites (rites van inlywing). Van Gennep (1960:20) gebruik die deur as ’n metafoor vir die oorgang van een fase na ’n ander. In ’n gewone huis is die deur die grens tussen die bekende en onbekende wêreld, en in ’n tempel is dit die grens tussen die sekulêre en die heilige wêreld. Die drumpel is dus die skeidslyn tussen twee wêrelde, en deur oor die drumpel te tree, word jy deel van ’n nuwe wêreld (Van Gennep 1960:20). Die subjek word geskei van ’n ou, bekende wêreld tydens die preliminale fase, gaan deur ’n transformasieproses in die liminale fase, en word uiteindelik deel van ’n nuwe wêreld in die postliminale fase (Van Gennep 1960:21). Dit is eers in die derde fase, die fase van inlywing, dat die subjek ’n relatief stabiele toestand bereik (Turner 1974a:81).

Na aanleiding van Van Gennep se bespreking brei Victor Turner (1974a:81) uit oor die aard van die liminale fase. Turner gebruik die term neofiet om na diegene wat deur oorgangsrites gaan te verwys. Volgens Turner (1974a:82) funksioneer die samelewing normaalweg op ’n gestruktureerde, hiërargiese wyse waarin mense ’n hoër of laer status beklee. Tydens die liminale fase betree neofiete egter ’n ongestruktureerde ruimte waarin almal op ’n gelyke vlak is (Turner 1964:8). Dié nuwe kulturele ruimte wat in die liminale fase betree word, vertoon geen ooreenkomste met die preliminale of die postliminale fase nie (Turner 1974a:81). Turner beskryf die negatiewe en positiewe kenmerke van die liminale fase. Neofiete word gewoonlik as onrein beskou en daar word geglo dat hulle veral vir diegene wat nog nie self deur die inisiasierites gegaan het nie, ’n gevaar inhou. Hulle word daarom dikwels fisies van die res van die gemeenskap geskei. Omdat alle neofiete gelyk moet wees, mag hulle geen besittings of kentekens by hulle hê nie: “They have no status, property, insignia, secular clothing, rank, kinship position, nothing to demarcate them structurally from their fellows. Their condition is indeed the very prototype of sacred poverty” (Turner 1964:8– 9). Die liminale subjek val buite enige netwerk van kulturele klassifikasie en is in wat Turner (1974a:81) ’n “betwixt and between”-posisie noem. Dit is in hierdie fase dat ’n gemeenskapsin, die sogenaamde communitas, in die groep ontstaan (Turner 1974a:81). Volgens Turner (1974b:47, sy kursivering) is communitas die teenoorgestelde van ’n gestruktureerde samelewing:

The bonds of communitas are anti-structural in that they are undifferentiated, equalitarian, direct, nonrational (though not irrational), I-Thou or Essential We relationships in Martin Buber’s sense. Structure is all that holds people apart, defines their differences, and constrains their actions […].

Dit is vanuit die liminale posisie dat neofiete geforseer word om oor hulle samelewing, die heelal en die magte wat hierdie strukture voortbring en laat voortbestaan, te dink. Dit is daarom ’n fase van refleksie en transformasie (Turner 1964:8–9): “Undoing, dissolution, decomposition are accompanied by processes of growth, transformation, and reformulation of old elements in new patterns” (Turner 1964:9).

236

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Liminaliteit kan dus van marginaliteit onderskei word deurdat liminaliteit gepaard gaan met transformasie. Van Schalkwyk (2007:14) stel dit soos volg:

[N]ot every border is a limen [...] There is nothing necessarily liminal or transformative about the experience of the voluntary or involuntary outsider who is marginalized in spatial, social or psychological terms, who finds him-/herself between the devil and the deep, blue sea.

Volgens Aguirre, Quance en Sutton (2000:6–7) impliseer liminaliteit grensoorskryding, ’n oop meervoudige sisteem waarin die liminale subjek tussen twee ruimtes beweeg, terwyl marginaliteit ’n geslote binêre sisteem voorstel wat deur ’n sentrum en ’n periferie gekenmerk word.

Turner (1974a:93–4) wys daarop dat oorgangsrites verander het soos die samelewing ontwikkel het en dat die liminale fase onder sommige omstandighede ’n permanente toestand geword het:

What appears to have happened is that with the increasing specialization of society and culture, with progressive complexity in the social division of labour, what was in tribal society principally a set of transitional qualities “betwixt and between” defined states of culture, and society has become itself an institutionalized state. But traces of the passage quality of the religious life remain in such formulations as: “The Christian is a stranger to the world, a pilgrim, a traveller, with no place to rest his head.” Transition has here become a permanent condition. (Turner 1974a:93–4, sy kursivering)

Hy wys verder daarop dat profete en kunstenaars dikwels die liminale staat beliggaam deurdat hulle daarna streef om te ontsnap van die clichés van die samelewing (Turner 2008:120). Profete en kunstenaars kies dus ook om permanent in die liminale fase te verkeer as gevolg van die kreatiewe en transformerende aard van dié fase. Viljoen (2005:22–3), wat spesifiek die werk van Breyten Breytenbach bespreek, is van mening dat dit ’n doelbewuste keuse van die kunstenaar is om buite die bestaande struktuur van die samelewing te staan.

3. Kikoejoe

Kikoejoe is gebaseer op ’n novelle getiteld Die gas in rondawel Wilhelmina (1995) wat Van Heerden in opdrag van die Nederlandse anti-apartheidsorganisasie Kairos geskryf het om “die kulturele betrekkinge tussen Suid-Afrika en Nederland uit [te] beeld” (Pakendorf 1995; Malan 1995). In die novelle, en ook dan in die roman, kom tant Geertruida, wat “g’n getante” duld nie en verkies om Geert genoem te word, elke jaar op besoek na die Latsky’s se vakansieplaas naby Cradock (8). Sy maak haarself tuis in die rondawel Wilhelmina, wat vernoem is na die Nederlandse koningin Wilhelmina wat van 1890 tot 1948 op die troon was (2). Van Heerden (aangehaal in Walker 1998:6) erken dat die karakter tant Geertruida gebaseer is op Petronella van Heerden (1887–1975), die eerste Afrikaanse vrou wat as mediese dokter gekwalifiseer het (vgl. Van Niekerk 1998:348–74 en Viljoen 2008:186–202).2

Die verwydering tussen Geert en die res van die familie is van meet af duidelik. Sy is eerstens fisies verwyderd van die res van die familie: as sogenaamde “kosmopoliet” (7) het sy reeds as jong meisie die Suid-Afrikaanse plattelandse lewe verruil vir ’n reisende bestaan tussen stede soos Amsterdam en Londen (2). Die grootste gedeelte van die verhaal speel in

237

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

die 1960’s af in ’n tyd toe, soos deur Schutte (2009:32) beskryf, Nederlandse “emotionele betrokkenheid” by die Afrikaner as gevolg van die apartheidsbeleid oorgegaan het van “adhesie” tot “heftige aversie”:

Er ontstond in Nederland een felle anti-apartheidsbeweging, die de apartheid moreel veroordeelde en daarom Zuid-Afrika intellectueel, politiek en economisch isoleerde en boycotte. Hollandse beterigheid en superioriteitsgevoelens waren daaraan niet vrij – Nederlands betrokkenheid op Zuid-Afrika was altijd door het Nederlandse nationalisme en cultureel imperialisme gedragen. Het debat tussen Nederland en Zuid-Afrika over de apartheid had iets van de heftigheid en emotie van een familieruzie, een broedertwist. (Schutte 2009:32)

Soos die meeste Nederlanders, is ook Geert gekant teen Verwoerd se beleid van aparte ontwikkeling en haal sy elke jaar sy portret van die Wilhelmina se muur af met die woorde: “Nee wat, Fabiantjie, [...] Al is hy ’n gebore Hollander. Nee wat” (3). Geert huldig dus ook ander politieke sienings as haar polities regsgesinde familie in Suid-Afrika.

Volgens Francken en Renders (2005:189) word die opvattings van polities andersdenkendes tydens die apartheidsjare nie ernstig opgeneem deur hulle gemeenskap nie: “Hun opvattigen worden verworpen als de opinies van communisten en liberalen, en afgedaan als volledig vervreem van de realiteit en van de Afrikaner geschiedenis.” Die volgende woorde van Fabian se pa in Kikoejoe wys dat Geert deur haar familie as ’n buitestander gesien word wat geen begrip vir die Suid-Afrikaanse situasie het nie:

Ag, kan Geert ons nie net los nie? Wat weet sy van die hitte en stryd, van die Afrikaner wat die juk van die Engelse moes afskud. Het sy ’n idee van Swart Afrika? Nee, sy het nie, sy dink net aan haar restaurante en galerye in al daardie stede van haar. (150)

Tant Geertruida beloof dat sy met dié besoek interessante nuus bring vir die familie. Volgens Fabian se ma bring wat “Geert as interessante nuus beskou, net familiemoeilikheid” en is “die Hollanders se interessanthede vir die Latsky’s hier in die Karoo net slegte nuus” (2). Die interessante nuus wat Geert bring, is dat sy in haar genealogiese ondersoek na die vroue van die Latsky-familie (3) uitgevind het dat “Oumagrootjie se grootjie” ’n slavin uit Java was, wat beteken dat die Latsky’s gemengde bloed het (34). In ’n tyd wat gekenmerk word deur rassespanning word hierdie nuus glad nie deur die familie verwelkom nie.

Geert se anti-apartheidsentimente plaas haar in Foster (2004:14–5) se kategorie van gemarginaliseerde karakters, naamlik “wit vroue betrokke by swart politiek”. Alhoewel sy ’n Suid-Afrikaner van geboorte is, word sy verder gemarginaliseer deurdat sy deur haar familie as ’n buitelander beskou word, en sluit hierdeur aan by Viljoen en Van der Merwe (2006:xiv) se beskrywing van tipes marginale karakters. Sy kan ook in Viljoen en Van der Merwe (2006:xiv) se kategorie van “vroue in nietradisionele rolle” as marginale karakters gevoeg word.

Francken en Renders (2005:178) is van mening dat “politieke dissidentie en seksuele geaardheid [...] hand in hand” gaan in die Afrikaanse gemeenskap deurdat verhoudings oor die kleurgrens en homoseksuele verhoudings taboe is. As ’n lesbiër, of soos Fabian se ma haar beskryf, ’n “mannetjiesvrou” (79), is Geert dan ook weens haar seksualiteit ’n marginale karakter. Geert laat verwyder as jong vrou haar borste en baarmoeder toe sy uitvind dat kanker van die vrouedele in die familie loop (4).3 Volgens Pakendorf (1995:5) neem Geert “'n plek tussen die skynbaar vaste geslagsgrens in: met haar mansklere en haar 'n [sic] ‘mannetjiesagtigheid’ en die operasies waardeur sy haar borste en vrouedele laat verwyder

238

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

het, is sy êrens tussen man en vrou, of ‘Geertruida’ en ‘Geert’, die naam wat sy verkies, gesitueer” (Pakendorf 1995:5).

Pakendorf beskou Geert se gender as grensoorskrydend en dubbelsinnig. Turner (1974a:81) beskryf liminale subjekte as “necessarily ambiguous” deurdat hulle buite konvensionele klassifikasiestrukture val.

Alhoewel Geert se seksualiteit haar binne die konserwatiewe Afrikanergemeenskap marginaliseer, vind sy ’n tipe liminale bevryding daarin. Sy sê die volgende aan haar minnares Marge Bruwer, die bibliotekaresse van Cradock se dorpsbiblioteek:

Ek het my borste afgesny toe ek besef dat hulle my bedreig. Ek het my baar uitgehaal. God help me, my uterus and all my womanagix. I took it out and I’m freer than Man or Woman, without the pressure of balls or the bloody business that women have to put up with. (11)

Ten spyte van die meningsverskille tussen Geert en die familie is sy ’n geliefde tante. Hulle sien elke jaar uit na haar besoek en is hartseer met haar vertrek (2, 294). Haar en Marge se verhouding word ook swyend aanvaar. Sy behoort, soos Viljoen en Van der Merwe (2006:xiv) se beskrywing van die marginale karakter, tot “twee afsonderlike of opponerende sosiale groepe”. Dit kan egter ook as ’n liminale posisie beskou word, deurdat sy op ’n grensoorskrydende wyse tussen twee ruimtes en gemeenskappe beweeg (Aguirre e.a. 2000:6–7).

Francken (1998:588) beskryf Geert as die toonbeeld van Afrikanerteenstrydigheid: Alhoewel sy nie self kinders kan hê nie, het sy ’n obsessie met haar familie se stamboom (3). Geert se belangstelling in die familiegeskiedenis dui ook daarop dat alhoewel sy haarself fisies van die familie verwyder het, sy emosioneel steeds verbind is aan hulle. Sy is veral verknog aan haar nefie Fabian en beskryf hom as haar “heir-in-law” (187).

Deur die loop van die verhaal word dit duidelik dat Geert nie net na Europa reis om weg te kom van die Suid-Afrikaanse platteland se “bekrompenheid” en “nuuskierigheid” (2) nie. Sy erken aan dokter Clark, die psigiater wat Fabian se pa behandel, dat sy “’n trein of bus of taxi of [haar] eie twee voete” vat en op reis gaan as die “Latsky-demoon [haar] gryp” (146). Sy probeer dus eerder van haarself as van die land te vlug. Ten spyte van haar misnoeë met die politieke en kulturele lewe in Suid-Afrika (127) is dit duidelik dat sy steeds emosioneel verbonde is aan en byna nostalgies is oor die land as sy aan Fabian sê:

Fabiantjie, jy moet uit, uit hierdie verstokte, verstikkende Karoo, uit hierdie stowwerige land, uit Afrika. God weet, ek is so lief vir die sonsondergange en die sprinkaanvoëls en die geur van die veld en die verskriklike ooptes, selfs vir die droogtes, want daar is tog ’n waardigheid aan so ’n genadelose karigheid, aan so ’n stol van moontlikhede en onderneming ... (127)

Vir Geert is sy en Fabian “burgers van ’n ander wêreld” (211). Dié wêreld is nie Europa of Suid-Afrika nie, maar ’n tussenwêreld. Geert vind nooit werklik rus in Europa nie, en bly, soos sy dit stel, op “vertrek, vertrek, altyd op vertrek” (211). Sy sterf in Suid-Afrika wanneer sy vir Helen Martins in Nieu-Bethesda kom besoek (187). Daar word gesuggereer dat sy selfs nie in die dood rus vind nie, deurdat ’n “nukkerige wind tydens [haar] begrafnis waai” (187).

As volwassene neem Fabian sy tante se wense dat hy uit Afrika wegkom, “vanselfsprekend op” (139) en word ook ’n dwalende reisiger. As skrywer maak Fabian wel van sy liminale

239

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

posisie gebruik om sy kreatiwiteit uit te leef en na te dink oor die gemeenskap waaruit hy kom (vgl. Turner 1964:8–9). Volgens Fabian se agent vind die buitelandse gehoor egter nie aanklank by Fabian se boeke nie: “Seks en geweld, vertel hy my, is wat die mense soek – nie my verhale oor sukkelende Afrika of gehuggies in die Groot Karoo nie. ‘People of the Free World,’ sê hy. ‘After all, it’s New York. And New York is all of America’” (270).

Fabian is, soos sy tante, “altyd op vertrek […], voortdurend die vreemde in, opnuut ’n nuwe soort eensaamheid aan die opsoek” (139). Geert en Fabian bly dus vasgevang in die liminale fase en beweeg nooit na ’n meer stabiele postliminale fase nie.

4. 30 nagte in Amsterdam

In 30 nagte word die figuur van die marginale en liminale tante verder gekompliseer. Henk se Tante Zan kan in verskeie kategorieë van marginalisasie geplaas word. Die mense van die dorp is “skrikkerig” vir haar as epilepsielyer (183) en meng nie regtig met haar nie. Zan beskryf haar gemarginaliseerde posisie in die gemeenskap soos volg: “Oujongnooi, te kêns vir die plaaskombuis te louter vir die kerk te bontstaan vir die konsert te betjoinks vir die skoolbasaar of Vrouelandbou” (62). Sy neem dus nie deel aan enige van die sosiale aktiwiteite waaraan ’n konvensionele jong Afrikanervrou in die 1960’s sou deelneem nie.

As gevolg van haar siekte neem almal ook aan dat sy, anders as tradisionele Afrikanervroue, nooit sal trou nie. Haar eie familie is verder oortuig daarvan dat sy as gevolg van haar epilepsie “ontoerekeningsvatbaar” (367) is. Foster (2004:14–5) noem dat “swaksinniges” en “gekke” dikwels as gemarginaliseerde karakters funksioneer. Alhoewel daar geen aanduidings is dat Zan verstandelik gestremd is nie, beskou haar familie haar in ’n mate as “swaksinnig” en glo dat sy nie verantwoordelik gehou kan word vir haar dade nie. Sy word ook soms as ’n gek voorgestel. Henk se ma, Dorrit, sê die volgende van Zan toe sy Zan daarvan verdink dat sy Dorrit se erfstukke, die sogenaamde “Napoleon Plates” gesteel het: “Die vrou is knettergek. Totally cuckoo” (192).

Zan se epilepsie maak egter van haar ook ’n liminale karakter. Volgens Henk was sy Tante Zan “altyd op die drumpel [...] in afwagting van die eerste tekens” (27) van ’n epileptiese aanval. Tydens haar aanvalle steek Zan ’n drumpel tussen die alledaagse werklikheid en ’n hoër, byna magiese bewussyn oor. Zan se aanvalle het, soos Van Gennep se oorgangsrites, drie fases. Die eerste fase word deur die familie die “Agtstekleurkekkel” genoem en begin gewoonlik die aand voordat sy die aanval kry (15, 23). In hierdie fase word Zan wat haar broer “losbek” noem en dit dien as waarskuwing dat die aanval op pad is (23). Ook Zan se eiesoortige taalgebruik, dikwels in die vorm van bewussynstroomvertelling, hou verband met haar posisie as liminale karakter: haar taalgebruik is kreatief en val buite sosiaal aanvaarbare norme en strukture (sien Botha 2015:1–22 vir ’n bespreking van die uniekheid van Zan se taalgebruik in 30 nagte).

Die res van die aanval verloop soos volg uit Henk se perspektief:

Die fase ná hierdie waarskuwing is deur die familie “die Skuimbol” genoem. Die Skuimbol had ’n tydsverloop van ’n kwartier of meer, maar dit was ook meer as ’n brok tyd – dit was die stond waarin Henk se familie van sy demone ontslae geraak het. [...] Tante Zan was die medium waardeur die ganske familie hul laste van hulle afgeskud het. Dit was hul manier om ontslae te raak van hul opgedamde angste, hul benoudhede en skulde. [...] Ná die Skuimbol het ’n loom, dromerige afloop gevolg.

240

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Boete is nou kennelik gedoen. Bloed is gelaat. Tante Zan is weer eens gekruisig vir die kollektiewe sondes [...]. (23–5)

Volgens Gilead (1986:184) dien die liminale figuur dikwels as ’n veiligheidsklep vir die vyandigheid en frustrasie wat as gevolg van die beperkinge van ’n gestruktureerde samelewing ontstaan:

By the symbolic assertion of values and behaviors unattainable in structured roles, hostility not only against society but between different segments of society may be alleviated, and the society as a whole stabilized. Thus the liminal process creates a safe game-space for the putting-into-play of values or behaviors inimical to a given power structure.

Die liminale figuur dien hierdeur as ’n tipe sondebok wat die euwels van die samelewing op hom of haar neem en verligting in die gemeenskap bring.

Die liminale subjek as sondebok is volgens Gilead (1986:187) egter nie net ’n slagoffer nie:

The central figure of the orphan, martyr, or scapegoat, in his passivity, victimization, and suffering, acts in a double drama: first he demonstrates the failure of his culture's liminal rituals and of the belief structure, social order, and mores behind those rituals; but ultimately, against all odds, he performs a successful ritual of transition to a higher social or spiritual state.

In die laaste fase van die aanval gaan Zan oor tot ’n hoër spirituele toestand, soos deur Gilead (1986:187) beskryf, waarin sy soos ’n sjamaan visioene sien: “Ek droom ek droom die luiperd wat uithaal oor die berg ek droom hom in die klowe ná reën by watervalle” (86). Priesters, sjamaans en hekse is liminale figure omdat hulle tussengangers tussen twee wêrelde is (Aguirre e.a. 2000:69). Daar kan gesê word dat hierdie tipes figure permanent in die liminale fase verkeer. Hulle staan dus altyd buite die gemeenskap (Viljoen en Van der Merwe 2007:11).

Zan se liminale oorgangsproses word elke keer herhaal wanneer sy ’n aanval kry, en sy bereik nooit ’n postliminale toestand nie.

Behalwe die geestelike oorgangsproses waardeur Zan gaan, gaan sy deur die loop van die verhaal ook deur fisiese oorgangsrites. Sy raak in die 1960’s betrokke by die anti- apartheidstryd as sy aansluit by die Sobukwe-sel. Volgens Turner (1964:5) is oorgangsrites nie beperk tot byvoorbeeld die oorgang van een lewensfase na ’n ander binne ’n gemeenskap nie, maar maak dit ook dikwels deel uit van die toetrede tot ’n eksklusiewe of geheime organisasie. Om deel te word van die Sobukwe-sel moet Zan ook deur verskeie toetse gaan. Haar finale toets is om toe te kyk hoe die lyk van haar minnaar Carl Wehmeyer, ook ’n lid van die sel, verbrand word nadat hy volgens Zolani, nog ’n lid van die sel, “‘uit[ge]haal’” moes word omdat hy “‘elke Sel in die Karoo in gevaar gestel het’” (50). Volgens Cecil Dimaggio, die leier van die sel, is Zan na hierdie insident “‘volwaardig lid [...] van die Sel’” (20).

Alhoewel Zan, in teenstelling met Geert, die toonbeeld van vroulikheid is en “maklik die mooiste vrou in die distrik kon wees” (12), oorskry sy soos Geert die geslagsgrens deurdat sy in manlike vermomming as die sogenaamde “Bad News Boy” haar werksaamhede in die sel bedryf (17, 19). Sy breek verder weg van die tradisionele rol van vroue binne die konserwatiewe Afrikanergemeenskap deurdat haar seksuele gedrag gewaagd is vir die tyd en sy ook seksuele verhoudings oor die kleurgrens aanknoop (48, 49, 331, 372, 373).

241

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Zan se betrokkenheid by die sel veroorsaak dat sy as ’n wit vrou betrokke by swart politiek verder gemarginaliseer word binne die samelewing (62). Haar toetrede tot die sel bring egter nie vir haar postliminale stabiliteit nie. Die Sobukwe-sel word deur die res van die bevrydingsbeweging as ’n “sirkus” gesien. Die sel word gedwing om te ontbind aan die einde van die 1960’s, en Zan vlug uit Suid-Afrika na Amsterdam (291, 331).

Zan staan weer eens op die drumpel van ’n nuwe wêreld. Die liminale ruimte is aanvanklik vir haar ’n kreatiewe ruimte waarin sy haar as aktrise kan uitleef. In ’n ou koerantberig oor Zan wat Henk in die Zuid-Afrika Huis se argiewe vind, word Zan beskryf as “’n teaterfenomeen” (289). Haar integrasie in die nuwe wêreld is egter nie heeltemal suksesvol nie. In Amsterdam word Zan as wit vrou, anders as haar swart kamerade, nie ontvang as ’n held in die struggle nie (336, 337) en sy word selfs daarvan verdink dat sy ’n agent van die Suid-Afrikaanse Veiligheidspolisie is (374). Volgens Grotius (Zan se prokureur) lei dit daartoe dat sy in haar latere loopbaan as aktrise “nooit weer groot hoogtes bereik nie”: “Teaterbesture het die gerugte gehoor en was louwarm teenoor haar. Iets in haar het gesterf. Haar geliefkoosde uitdrukking was, as ek reg onthou, ‘my blus is uit’ [...]” (375). Zan se bestaan in Amsterdam word uiteindelik gekenmerk deur marginaliteit en ontheemding eerder as liminale transformasie en kreatiwiteit.

In 1976 word Zan weer deur die vryheidsbeweging ingespan (373) as sy Suid-Afrika moet besoek tydens die verhoor van Cecil Dimaggio (349). Weer eens voer sy haar missie uit vermom as ’n man – hierdie keer as die Nederlandse heer Zuiderzinnen (350). Nel (2010:170) beskou hierdie gegewe as grensoorskrydend:

[...] die kwessie van haar dubbele identiteit. Enersyds was sy die enigmatiese Zan de Melker, die femme fatale wat as diva die Amsterdamse toneelgangers aan haar voete gehad het met haar toneelspel en dans en flambojante skoonheid. Andersyds word sy as die vermomde heer Zondernaam Zuiderzinnen telkens rekonstitueer as manlik, en op hierdie wyse versteur sy die identiteitskonstruksies: manlik – vroulik, Afrikaner – Nederlander, ek – ander/Ander.

Volgens Foster (2004:1) word liminale karakters gekenmerk deur “vloeibare identiteite” en word die idee van “'n eenduidige, duidelik vasgestelde identiteit vir elke indiwidu” hierdeur ondermyn. Behalwe deur die manlike identiteite wat Zan as die “Bad News Boy” en die heer Zuiderzinnen aanneem, is haar veelvuldige identiteite ook sigbaar in die verskillende name waaronder sy bekend staan. Haar doopnaam is Susan de Melker; haar familie se noemnaam vir haar is Zan; as jong vrou kondig sy aan dat sy nou “Xan de Melker, op sy Xhosa uitgespreek” heet (232); en in die brief wat Henk van Grotius ontvang, word daar na haar verwys as “Xusan Sophie de Melker” (11).4 Zan beweeg tussen verskillende ruimtes en identiteite, maar sy streef na ’n vaste, “ware” identiteit. Tydens haar besoek aan Suid-Afrika in 1976 besluit sy “om haarself te wees, om de heer Zuiderzinnen op die trein agter te laat en as Susan de Melker op die perron uit te klim. Om net vir ’n uur of twee, of dalk ’n nag en ’n dag, weer haar eie land te bewoon. As haarself” (360–1). Sy beskou steeds Suid-Afrika as haar “eie land”, wat daarop dui dat sy nie werklik tuis voel in Nederland nie. Sy is egter nie welkom in Suid-Afrika nie. Zan ervaar dus nie haar vloeibare identiteit en oorskryding van ruimtelike grense as bevrydend nie.

Soos in die geval van Fabian en tant Geert in Kikoejoe, speel Henk se tante ’n deurslaggewende rol in sy besluit om na die buiteland te gaan. Henk ontvang ’n brief uit Nederland waarin hy in kennis gestel word dat sy lankverdwene Tante Zan haar huis in Amsterdam aan hom bemaak het (11). Waar Tante Zan as gevolg van haar flambojante persoonlikheid en onkonvensionele gedrag gemarginaliseer is, is Henk gemarginaliseer omdat hy byna onsigbaar is in die gemeenskap. Hy is ’n “voetjie-vir-voetjie-loper” (10) wat as

242

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

museumassistent in ’n museum wat net “dan en wan” besoekers ontvang, ’n bestaan voer aan die rand van die samelewing (13). Henk se bewustheid van sy eie marginale status word weerspieël in sy belangstelling in die skryf van monografieë oor “onmerkwaardige mense, mense uit klein gemeenskappe wat nooit onder die vergrootglas van die belangrike historici aan die universiteite sal beland nie” (13). Hy skryf die monografieë uit die “oortuiging dat die onbelangrike lewe tog ’n doel het”, want volgens Henk, “as jy ander kan oortuig dat betekenis in die alledaagse skuil, kry ook jóú saai lewe status” (96).

Henk se reis na Amsterdam gee ook vir hom die geleentheid om navorsing te doen vir sy nuutste monografie: “Die onmerkwaardige broer: Die lewe van Cornelius van Gogh”. Dié monografie handel oor Vincent en Theo van Gogh se onbekende broer wat in Suid-Afrika gewoon het en begrawe is (14). Tante Zan se volgehoue invloed op Henk is duidelik deurdat sy belangstelling in die Van Gogh-familie spruit uit ’n boek met kleurplate van Vincent van Gogh se skilderye wat Zan vir hom gegee het toe hy ’n jong seun was (189).

Sy reis na Amsterdam neem die vorm van ’n inlywingsrite aan. Hy is ’n “oningewyde” (307) wat ’n nuwe wêreld betree. Dit kom voor asof hy in die “eerste week van sy besoek” reeds deur ’n liminale fase van transformasie gaan. Hy voel “hoe hy verander, hoe jare se skille van sy oë afval”: “Hy voel of hy die eerste keer begin sien. Amsterdam word ’n glansende, woelige karnaval; sy sintuie is daarvoor gereed” (204). Hy oorweeg dit selfs om weg te breek van die saaklike, feitelike monografieë wat hy gewoonlik skryf en ’n deels fiktiewe “storie” oor Cornelius van Gogh te skryf:

Is dit wat ’n skrywer sien wanneer hy neem wat ek as historikus het, die kale feite, en die sprong van monografie na roman? ’n Storie! Besef Henk. Hy moet storie maak van wat vir hom gegee is. ’n Geweldige vryheid neem van hom besit, sy bors brand en hy kan nie genoeg lug hap nie. (312–3)

Die gegewe dat skrywers en kunstenaars se kreatiwiteit in die liminale ruimte gedy, kom dus na vore in 30 nagte. Zan verloor egter in haar latere lewe haar kreatiewe “blus” (375) en dit lyk onwaarskynlik dat Henk die roman oor Cornelius van Gogh ooit sal skryf. Tydens sy verblyf in Amsterdam wissel Henk gedurig tussen ’n ervaring van bevryding en transformasie (67, 171, 313) en ’n gevoel van ontnugtering en ontheemding (266, 267). Hy bereik dus nooit ’n stabiele postliminale fase nie.

Henk is nie tuis in die ou wêreld wat hy verlaat het (Suid-Afrika) of die nuwe wêreld wat hy betree nie (Amsterdam). Hy beskou homself as “’n frats, ’n tussenin-mens sonder kind of kraai. ’n Witman uit Afrika” (67) wat nêrens hoort nie. Henk spreek deur die loop van die roman sy misnoeë uit met sy posisie as wit man in Suid-Afrika (39, 209, 306–7). Volgens Henk is Suid-Afrika ’n “uitstulping van ’n kontinent tussen twee oseane” waarin mense “verdwaal het uit hul herkoms, swart en wit, almal saamgespoel in die suide”, en is hy “keelvol vir begrippe soos burgerskap en patriotisme, vir al die debatte oor behoort en vertrek” (215). Teen die einde van die roman vertoon hy egter ’n sterk verbondenheid aan Suid-Afrika as hy besluit om nie in Amsterdam te bly nie, maar terug te keer na Suid-Afrika, “want [hy] is Henk van die Groot-Karoo” (434). Soos Tante Zan streef Henk uiteindelik na ’n vaste identiteit en nie die vloeibare identiteit van die liminale fase nie.

Tydens sy verblyf in Amsterdam vind Henk uit dat Zan nie dood is nie, maar wel op sterwe is (307–9). Haar laaste wens is dat Henk haar saamvat Suid-Afrika toe (418). Nel (2010:180– 2) en Muller (2011:13) beskou Henk en Zan se terugkeer na Suid-Afrika as ’n finale fase van transformasie en bevryding. Nel (2010:180) beskou veral die dans wat hulle aan die einde van die roman uitvoer op die plek wat Zan glo haar eertydse minnaar Wehmeyer verbrand is, as ’n “terugkeer na die wortels”.

243

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

In Henk se geval mag die terugkeer na Suid-Afrika en die dans dalk ’n tydelike geestelike bevryding wees. Vroeër in die roman beskryf Henk egter hoe die “begrip vryheid in Suid- Afrika [as gevolg van misdaad en geweld] verskraal het tot die feit dat elke mens ’n stem in die verkiesings het” (369): “Vryheid van stemreg mag ons hê, maar ons liggame het hul vryheid verloor. Om uit te gaan, is om uit die loopgraaf van jou woning te klim en uit te stap die linies in. ’n Soort burgeroorlog” (307). Dit lyk waarskynlik dat Henk as gevolg van die omstandighede in Suid-Afrika weer gaan verval in sy versigtige marginale bestaan en nie in dié fase van bevryding gaan bly nie. Grotius voorspel ook dat as Henk “terug by [sy] huis is, [hy] weer gaan hunker na Amsterdam” (246).

Die oorgang van die lewe na die dood word ook dikwels aan liminaliteit gekoppel (Turner 1974a:81), en die sterwende Zan sal dus moontlik bevryding in die dood vind.

Alhoewel die dans Henk en Zan tydelik bevry, word die dans beskryf as “die laaste van die De Melkers van Somersetstraat” (441). Henk het nie kinders nie en sal waarskynlik nooit kinders hê nie. Zan se enigste afstammeling is haar kleinseun Alphonse. Zan het ’n seun gehad nadat sy die aand voor haar vertrek uit Kaapstad by Zolani geslaap het (434). Alphonse het egter geen verbintenis aan Afrika nie, maar is een van die “miljoene verdwaaldes” (347) in Europese stede.

5. Liminaliteit en die postkoloniale ruimte

Reeds aan die begin van die artikel is daar verwys na Wenzel (2007:45) se stelling dat postkoloniale literatuur deur die liminale gekenmerk word. Wilson en Tunca (2015:1) bring ook postkoloniale kritiek en teorie rondom liminaliteit in verband met mekaar. Hulle is van mening dat postkoloniale letterkunde die poreuse drumpel van interkulturele en transnasionale kontak uitbeeld (Wilson en Tunca 2015:2–3). Wilson en Tunca (2015:1) beweer dat terme soos liminaal en tussenruimte tot gevolg het dat persepsies rondom ruimte en plek herdefinieer word binne die konteks van globalisasie. Jacobs (1996:13) wys daarop dat binêre konstruksies soos sentrum/periferie, binne/buite, Self/Ander, Eerste wêreld / Derde wêreld en Noord/Suid binne ’n postkoloniale konteks vervang word met terme soos hibriditeit, diaspora, kreolisering, transkulturalisme en grens. Wilson en Tunca (2015:1) wys verder dat dit in die tussenruimte van die postkoloniale is waar identiteit deur ’n proses van transformasie en metamorfose gaan, en waar magsverhoudings onderhandel word: “[It is] the place where translation, migrancy, ambivalence and the transnational are reconfigured.”

Painter (2008:11) beskou Van Heerden se perspektief op “die postkoloniale subjekposisie” in Europese stede in 30 nagte as een van die mees geslaagde elemente van die roman: “[...] die menigte buskers, bedelaars, sakerollers en immigrante wat opportunisties daar probeer oorleef en nuwe energie aan Europese stede gee. [...] Henk en Tante Zan, as Afrikaners in Europa, is eweneens postkoloniale subjekte, en met hierdie perspektief dra Van Heerden iets nuuts by tot die uitbeelding van die verhouding tussen Afrikaans-wees en Europa in die Afrikaanse letterkunde, en tot sy voortgesette besinning oor plek en identiteit.”

Die stedelike postkoloniale ruimte, wat sentraal staan in 30 nagte, vind nie so sterk neerslag in Kikoejoe nie. Daar word egter reeds verwys na toenemende globalisering en ’n identiteitskrisis van die Afrikaner. In Kikoejoe is Fabian ’n jong seun in die 1960’s. Daar word verder verwys na ’n tyd ongeveer 30 jaar later (167), dus die vroeë 1990’s. ’n Deel van Kikoejoe speel dus af op die vooraand van die amptelike oorgang van Suid-Afrika na ’n demokrasie. Dit beeld die verbrokkeling van die apartheid- en koloniale strukture uit. Dit is ’n

244

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

tyd waarin Afrikaners begin om politieke mag te verloor en hulle identiteit te bevraagteken. Hulle worstel byvoorbeeld met die vraag oor wat hulle plek in die nuwe bestel is en waar hulle hoort (Afrika, Europa of dalk nêrens). Die Afrikaner se identiteitskrisis word goed uitgebeeld in ’n argument tussen Fabian se pa en Geertruida oor die Afrikaner se kultuur. Geertruida sê: “Daardie cowboyboekies wat jy lees? Is dít ons kultuur? Daardie cowboysanger wat aanstons hier op die dorp kom sing? Die wederdoper-pastoor in kamer sewe met sy Amerikaanse neerslaangodsdiens? Die Zephyrs en Studebakers daar buite? Die bloekoms uit Australië?” (29).

In 30 nagte word daar gewys op die funksionering van die poreuse drumpel binne die postkoloniale ruimte. Alhoewel die immigrante in 30 nagte ruimtelik gemarginaliseer is deurdat hulle in vervalle gebou in die industriële gebied aan die buitewyke van die stad woon (339–40), is daar tog tekens dat die grens besig is om te verskuif en hulle al hoe meer verweef raak met die kern van Amsterdam. Op die Leidseplein is die immigrante steeds op die marge deurdat hulle nie werklik deel het aan die sosiale lewe op die plein nie, maar as straatmusikante en kunstenaars vermaak verskaf aan toeriste (171). Die Rembrandtplein is egter binnegedring en oorgeneem deur “gene uit ander wêrelddele” (206). Die gegewe dat die Nederlanders se ruimte oorgeneem word deur vreemde kulture word verder uitgebeeld as Henk opmerk hoe “die Arabiese frases soos sweepslae opslaan bo die gesellige gesnater van die Nederlanders” by die kafee langs sy woonstel op die Spui (71). Volgens Henk versteur die “vrees vir die halfmaan” (292), die simbool van Islam, die rustige bestaan van die Nederlanders.

Van Heerden se uitbeelding van die toenemende invloed van immigrante op Amsterdam kan in verband gebring word met Aguirre e.a. (2000:9) se stelling dat die liminale drumpel nie staties is nie, maar soms verskuif en verbreed: “[T]he threshold itself is often more than a mere line; it tends to expand, until it itself becomes the Other territory: this happens when the margin widens and develops to the point where it constitutes an autonomous zone.” Wat hierby aansluit, is Chambers (2008:5) se uitgangspunt dat die postkoloniale liminale ruimte gekenmerk word deur ’n voortdurende beweging in en uit bestaande strukture.

Chambers (2008:5) beskryf die grensdiskoers binne ’n postkoloniale konteks as “consistently haunted and interpellated by the invisible, by what fails to enter the arena of representation, by what is veiled or falls out of the field of vision of a predictable consensus.” Dit herinner aan Grotius se beskrywing van Alphonse as “die een wat jy nie sien nie”: “een van daardie onsigbare, stil mense wat jy soms kry; ná ’n eerste ontmoeting stap jy weg en jy kan jou sy gesig glad nie herinner nie. Hy’s eerder ’n gevoel wat in jou agterbly. ’n Onrustige, agterdogtige gevoel laat hy na” (177). In30 nagte word Amsterdam bewoon deur talle sulke onsigbares wat die stad onherroeplik verander en die Nederlanders onrustig laat.

Soos genoem, wys Wilson en Tunca (2015:1) op die transformasie van identiteit in die liminale postkoloniale ruimte. Jacobs (1996:4) is ook van mening dat postkoloniale stede nie net ontmoetingsplekke is waar koloniale strukture afgebreek word nie, maar ruimtes is waarin nuwe identiteite deur middel van diasporiese vestings en hibriede kulturele geskep word. Wilson en Tunca (2015:2) wys egter verder dat die vloeibare, veranderlike aard van die drumpel aanleiding gee tot wisselende ervarings van belemmering (“disablement”) en bemagtiging (“empowerment”). In 30 nagte wil dit voorkom of die fokus op ’n ervaring van belemmering eerder as bemagtiging is. Die busker Manuel, Tante Zan se eertydse minnaar en ’n voormalige vryheidsvegter uit Angola (345), beskryf sy nuwe identiteit as een van ontheemding eerder as van vernuwing en bemagtiging: “Die hele Europa vol met verdwaaldes. Miljoene. Mense soos ons. [...] Hier sit jy, ’n Afrikaner [verwysende na Henk]. Watter soort nasie is dit? En kyk na my: ek is baster-Portugees, ek het geen land meer nie” (347). Manuel was vóór die revolusie in Angola ’n konsertmeester van die eertydse

245

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Luandese Simfonie (171). Henk beskou die vertoning wat hy op die Leidseplein uitvoer as “komieklik” (174). Grotius sien Manuel nou as niks meer as ’n “nar” nie: “As jy dink watter musiekvorms mense kan uitlewe, is syne seker van die laagste. Niks van die steunende gekla van die Aborigine nie. Niks van die weeklaag van die sigeuner uit Rome se viool nie. Nee, dis na my opinie ’n narrery” (176). Ook in Manuel se geval gee die liminale ruimte dus nie aanleiding tot verhoogde kreatiwiteit nie: sy kuns verskraal tot ’n desperate poging om ’n lewe te maak.

Henk beskryf Alphonse, die De Melkers se enigste afstammeling, as “’n Nie-man tussen kontinente. Niemand” (304). Binne die postkoloniale konteks word liminale subjekte dus, soos in Turner (1964:8–9) se beskrywing van die liminale fase, gestroop van hulle identiteit. Anders as Turner (1974a:81) se neofiete gaan hulle egter nooit oor tot die stabiele postliminale fase van inlywing nie. Die sentrum en die periferie in die postkoloniale stad oorvleuel gedurig as gevolg van die poreuse liminale drumpel. Dit is ’n toestand van voortdurende verandering en aanpassing – nie ’n toestand van stabiliteit nie.

Terblanche (2007:172) beskryf die posisie van die liminale postkoloniale subjek soos volg: “[O]ne can get stuck in the ‘liminoid’, that between-and-betwixt space within which one may hover indefinitely in the form of a doubt that persistently falls just short of actual (postliminal) entrance.” Volgens Wenzel (2007:45) word die liminale postkoloniale subjek gekenmerk deur “the quest for an ever-elusive sense of identity”. Die liminale posisie van die postkoloniale subjek is ’n permanente kondisie.

6. Ten slotte

In Kikoejoe bly tant Geert en Fabian rustelose swerwers wat nêrens hoort nie. Alhoewel Geert op ’n grensoorskrydende wyse tussen die ruimtes van Nederland en Suid-Afrika beweeg, word die tussenruimte nooit vir haar ’n plek van liminale bevryding nie. Sy voel nooit werklik tuis in Nederland nie, en in Suid-Afrika word sy deur haar eie familie as ’n buitelander en dissident beskou. Fabian het in ’n mate sukses as skrywer in die buiteland, maar moet uiteindelik aanhoor dat niemand oorsee belangstel in sy stories oor Afrika, die ruimte waardeur sy identiteit gevorm is, nie (270). In Kikoejoe is daar reeds suggesties van die verbrokkeling van identiteit en marginalisering van die Afrikaner in postapartheid, postkoloniale Suid-Afrika wat sterk na vore kom in 30 nagte.

In 30 nagte beleef Tante Zan en Henk vlietende liminale bevryding en kreatiwiteit. Zan se sukses as aktrise in Amsterdam is kortstondig, en sy word uiteindelik ’n buitestander wat daarna streef om weer Susan de Melker van Graaff-Reinet te wees (360–1). As gevolg van haar politieke betrokkenheid is dit eers aan die einde van haar lewe vir haar moontlik om terug te keer na Suid-Afrika. Aan die einde van die roman lyk dit vir ’n oomblik asof Zan en Henk verby die liminale fase beweeg en ingelyf word in hulle vaderland. Hierdie postliminale toetrede is egter tydelik van aard. Zan vind moontlik bevryding in die dood, maar Henk keer na alle waarskynlikheid terug na sy versigtige, marginale bestaan as “witman uit Afrika” (67).

Die enigste afstammeling van die De Melkers, Alphonse, word deel van die “miljoene verdwaaldes” (347) in postkoloniale Europese stede, waar hy soms die poreuse liminale drumpel tussen sentrum en marge oorsteek, maar nooit die postliminale fase bereik nie. In 30 nagte is daar in postkoloniale Suid-Afrika egter vir die Afrikaner geen toekoms nie: hulle dans hulle laaste dans.

246

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Bibliografie

Aguirre, M., R. Quance en P. Sutton. 2000. Margins and thresholds: an enquiry into the concept of liminality in text studies. Madrid: The Gateway Press.

Botha, F.J. 2015. Die “agstekleurgekekkel” in Etienne van Heerden se 30 nagte in Amsterdam: Tante Zan se bewussynstroom as “gedagtebriewe”. Stilet, 27(1):1–22.

Chambers, I. 2008. Mediterranean crossings: the politics of an interrupted modernity. Durham, NC: Duke University Press.

Erasmus, M. 1999. Etienne van Heerden (1954–). In Van Coller (red.) 1999.

Foster, P.H. (jr.). 2004. Marginale en liminale karakters in die werk van Lettie Viljoen / Ingrid Winterbach: sosiale kommentaar en die ondermyning van grense. Ongepubliseerde MA- verhandeling. Universiteit Stellenbosch.

Francken, E. en L. Renders. 2005. Skrywers in die strydperk. Krachtlijnen in de Zuid– Afrikaanse letterkunde. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker.

—. 1998. Kind van Verwoerd. Ons Erfdeel, 41(4):587–89.

Gilead, S. 1986. Liminality, anti-liminality, and the Victorian novel. English Literary History, 53(1):183–97.

Jacobs, J.M. 1996. Edge of empire. Postcolonialism and the city. Londen en New York: Routledge.

Malan, L. 1995. Nederlandse bande sorg vir vermaak. Rapport, 20 Julie, bl. 18.

Muller, B.R. 2011. Weaving magic in his way with words. Cape Argus, 28 Maart, bl. 13.

Nel, A. 2010. “My lyf was my slagspreuk”: verset en die politiek van die liggaam in 30 Nagte in Amsterdam van Etienne van Heerden. Stilet, 21(1):165–86.

Painter, D. 2008. Nuwe ervaringswêreld in Afrikaans oopgeskryf. Die Burger, 17 November, bl. 11.

Pakendorf, G. 1995. Nederlandse opdragwerk bevestig Van Heerden as 'n kortkunsmeester. Die Burger, 14 Junie, bl. 5.

Schutte, G. 2009. Nederlands beeld van Zuid–Afrika, vijftien jaren na 1994. Woord en Daad / Word and Action(Somer/Summer), ble. 32–4.

Smuts, J.P. 1996. Vernuwend en boeiend. Insig, 31 Desember, bl. 27.

Terblanche, E. 2007. “Life?”: Modernism and liminality in Douglas Livingstone’s A littoral zone. In Viljoen en Van der Merwe (reds.) 2007.

Turner, V.W. 1964. Betwixt and between: The liminal period in rites de passage. The proceedings of the American ethnological society, Symposium on new approaches to the study of religion: 4–20.

247

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

—. 2008 [1969]. The ritual process. Structure and anti-structure. New Brunswick en Londen: Aldine Transaction.

—. 1974a [1969]. The ritual process. Structure and anti-structure. Middlesex: Penguin Books.

—. 1974b. Dramas, fields, and metaphors. Symbolic action in human society. Ithaca en Londen: Cornell University Press.

Van Coller, H.P. (red.). 1999. Perspektief en profiel (Deel 2). Pretoria: J.L. van Schaik.

Van Gennep, A. 1960. The rites of passage. Vertaal deur M.B. Vizedom en G.L. Caffee. Londen: Routledge en Kegan Paul.

Van Heerden, E. 1996. Kikoejoe. Kaapstad: Tafelberg.

—. 2008. 30 nagte in Amsterdam. Kaapstad: Tafelberg.

Van Niekerk, A. 1998. A woman who made her mark in history but remained marginalised in the documents of history: Petronella van Heerden. Journal of Literary Studies, 14(3–4):348–74.

Van Schalkwyk, P. 2007. The Africa they knew: South African poetry in international context – The case of Roy Campbell and William Plomer. In Viljoen en Van der Merwe (reds.) 2007.

Viljoen, H. en C.N. van der Merwe. 2006. Oor die drumpel: liminaliteit en literatuur. Literator, 27(1):ix–xxvi.

—. 2007. A poetics of liminality and hybridity. In Viljoen en Van der Merwe (reds.) 2007.

Viljoen, H. en C.N. van der Merwe (reds.). 2007. Beyond the threshold: Explorations of liminality in literature. Potchefstroom: Literator en New York: Peter Lang.

Viljoen, L. 2005. ’n “Tussenin-boek”: Enkele gedagtes oor liminaliteit in Breyten Breytenbach se Woordwerk (1999). Stilet, 17(2):1–25.

—. 2008. Nationalism, gender and sexuality in the autobiographical writing of two Afrikaner women. Social Dynamics: A Journal of African Studies, 34(2):186–202.

Walker, J. 1998. Observations of a farm boy. The Star, 14 Desember, bl. 6.

Wenzel, M. 2007. Liminal spaces and imaginary places in The bone people by Keri Hulme and The folly by Ivan Vladislavić. In Viljoen en Van der Merwe (reds.) 2007.

Wilson, J. en D. Tunca. 2015. Postcolonial thresholds: Gateways and borders. Journal of Postcolonial Writing, 51(1):1–6.

248

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Eindnotas

1 Die titel sal voortaan verkort word na 30 nagte.

2 In 30 nagte word daar ook na Petronella van Heerden verwys: “Tante Nan, die mannetjiesvrou daai dokter Petronella – dié kom spesiaal uit Harrismith om te adviseer hoe weduwee die broek kan dra” (77).

3 Petronella van Heerden, op wie die karakter tant Geert gebaseer is, het ook haar borste laat verwyder. Volgens Viljoen (2008:200) is daar egter aanduidings dat Van Heerden se operasie as ’n reaksie op kanker eerder as voorkomend gedoen is.

4 Hierdie spel met name herinner aan die gebruik van veelvuldige identiteite in die werk van Breyten Breytenbach (vgl. Viljoen 2005:10).

249

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Intertalige en kruiskulturele verkeer tussen Afrikaans en Nederlands in Marlene van Niekerk se verhaalbundel Die sneeuslaper Louise Viljoen

Louise Viljoen, Departement Afrikaans en Nederlands, Universiteit Stellenbosch

Opsomming

Verskeie lesers het kommentaar gelewer op die wyse waarop die gebruik van Afrikaans in Marlene van Niekerk se verhaalbundel Die sneeuslaper deur ander tale, veral Nederlands, “geperforeer” of “geïnfiltreer” is. In hierdie artikel word daar aandag gegee aan die intertalige en kruiskulturele verkeer tussen Afrikaans en Nederlands in hierdie bundel, spesifiek in die verhaal “Die sneeuslaper”. Dit word gedoen aan die hand van Waïl Hassan (2006) se insigte oor die “translational text” en Rebecca Walkowitz (2015) se werk oor tekste wat volgens haar “in vertaling” gebore is (born translated). Die artikel ondersoek die wyse waarop Afrikaans in die verhaal “Die sneeuslaper” geperforeer word deur Nederlands en die wyse waarop ’n Suid-Afrikaanse leefwêreld die Nederlandse verhaalruimte in hierdie verhaal infiltreer. Hierdie eienskap van die verhaal word in verband gebring met die figuur van die sneeuslaper wat geïnterpreteer word aan die hand van Marlene van Niekerk se opvattings oor die rol van die skrywer en die literêre teks, soos uiteengesit in onderhoude, toesprake, lesings en die artikel “The literary text in turbulent times: an instrument of social cohesion or an eruption of ‘critical bliss’. Notes on J.M. Coetzee’s Life and times of Michael K” wat in 2013 in Acta Academica verskyn het.

Trefwoorde: Afrikaanse letterkunde; “born translated”; Die sneeuslaper; Marlene van Niekerk; Rebecca Walkowitz; “translational literature”; vertaling; Waïl Hassan

Abstract

Interlingual and cross-cultural movement between Afrikaans and Dutch in Marlene van Niekerk’s volume of stories Die sneeuslaper [The snow sleeper] (2010)

When Marlene van Niekerk’s volume of stories Die sneeuslaper [The snow sleeper] (2010) was published, several reviewers commented on the fact that the Afrikaans used in the text was “perforated” or “infiltrated” by other languages, especially Dutch. This article explores

250

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

the interlingual and cross-cultural movements between Afrikaans and Dutch in this volume, more specifically in “Die sneeuslaper”, the story that lends its title to the volume. Die sneeuslaper has an unusual publication and translation history. The text was commissioned by the University of Utrecht, written in Afrikaans and translated into Dutch by Riet de Jong- Goossens as the writing of the text progressed. According to Van Niekerk she constantly adjusted the Afrikaans text on the basis of her translator’s comments and questions. Finally the Dutch translation was published before the Afrikaans original.

In order to explore the “perforation” of Afrikaans by Dutch in the Afrikaans version of the text, I make use of Waïl Hassan’s (2006) concept of “translational literature” and Rebecca Walkowitz’s (2015) notion of texts born in translation in this article. Hassan (2006:754) defines translational literature as follows: “In the space between translators and translated, there are texts that straddle two languages, at once foregrounding, performing, and problematizing the act of translation; they participate in the construction of cultural identities from that in-between space and raise many of the questions that preoccupy contemporary translation theory. I call such texts translational literature. While all bilingual and multilingual discourse dramatizes the interaction of languages, the texts in question lay special emphasis on translation as an essential component of cross-cultural contact.” Although Hassan discusses the relationship between English as the language of the coloniser and Arabic as the language of the colonised in Ahdaf Soueif's novel A map of love, his insights can, to a certain extent, be applied to the relationship between Dutch and Afrikaans in Van Niekerk’s text.

It is well known that Marlene van Niekerk enjoys a considerable degree of international success as a writer, due to the translation of her texts into English, Dutch, Swedish, German, French, Italian and Danish. In the case of “Die sneeuslaper” the process of translation happens inside the original Afrikaans text. As such the text “performs acts of cultural translation in the original itself”, thus problematising “the notion of the original”, as Hassan writes about Soueif’s novel. The text is also an example of that kind of text that Walkowitz describes as “born translated”, referring to texts that are written for translation from the outset and that are published in more than one language at the same time. She writes (2015:4): “Translation is not secondary or incidental to these works. It is a condition of their production.”

Taking as a cue Hassan’s (2006:755) statement that these kinds of texts “are performances of interlinguistic, cross-cultural communication, operating on several levels of mediations and contestations”, the first section of the article focuses on the interlinguistic and cross-cultural communication in “Die sneeuslaper”. The two main characters in the story are Helena Oldemarkt, who participated in a project on urban vagrants as part of her doctoral study, and a vagrant she calls the snow sleeper because she does not know his name. The story is her report of her meeting with “the snow sleeper”, whom she interviewed and who succeeded in disturbing her profoundly. He reminds her of her father, who also took to wandering the city streets in the first stages of dementia. Although the characters are Dutch and the story is set in Amsterdam, the Afrikaans version of the text depicts them as speaking Afrikaans to each other, something which is easy enough to understand within the context of “suspending one’s disbelief” as a reader in order to accept the fact that a character in a literary text uses a language that is not the one he or she would speak in “real” life. One could thus argue that the use of a plethora of Dutch words or phrases in the Afrikaans text constitutes an attempt at creating a sphere of authenticity in the text.

On the other hand the reader of the Afrikaans text gradually becomes aware that the Dutch characters use of a variety of references to Afrikaans poems and songs in their conversation with each other, so that the speech of the Dutch characters seems to be inflected by an

251

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Afrikaans cultural awareness. The reader also gets the impression that the character Helena’s descriptions of the spaces that she shared with her father (his farm with animals and corn fields, his garden, his orchard) are “animated” or infused by typically South African landscapes. This becomes even more apparent from the similarities of these landscapes to those that Van Niekerk describes in her novel Agaat (2004), which is set in a rural setting in South Africa. The linguistic hybridity of this story attests to a linguistic strategy intent on foreignising, deterritorialising and enriching the Afrikaans language through the use of Dutch (a subject to which Van Niekerk often refers in interviews). The cultural hybridity is evidence of an artistic awareness that will not hesitate to transgress borders.

The second part of the article focuses on the figure of the snow sleeper, the Amsterdam hobo who seems to be the embodiment of the kind of artist and work of art that Van Niekerk (2013) describes in an article titled “The literary text in turbulent times: an instrument of social cohesion or an eruption of ‘critical’ bliss. Notes on J.M. Coetzee’s Life and times of Michael K”. In this article Van Niekerk (2013:2) argues that the ethical importance of the work of art lies in “the autonomy and singularity that makes it ‘stand on its own’ through nothing but its own internal conceptual clarity and formal cohesion”. She expresses her preference for the kind of artist or writer that will work against “essentialisms, complacencies and ideological closures” and quotes Jean-Luc Nancy, who writes that it is “the task of literature as event/fragment to express not the foundations, but the groundlessness of human existence” (2013:6). I propose in this article that the Amsterdam vagrant, the “snow sleeper”, can be read as an embodiment of the kind of artist or work of art that will not conform to any political pressure to become instrumentalised to aid a cause, that will not be tamed into submission or domesticated, that will slip away from any attempt at a coherent interpretation and that will disturb and alarm, rather than console, the reader. The language used by the snow sleeper as well as the language used in the story carrying his name can also be read as an injunction to the writer to explore language in such a way that it can accommodate the infusion, “contamination” and inspiration by other languages.

Keywords: Afrikaans literature; “born translated”; Die sneeuslaper; Marlene van Niekerk; Rebecca Walkowitz; translation; “translational literature”; Waïl Hassan

1. Die sneeuslaper: gebore in vertaling

Marlene van Niekerk se bundel verhale Die sneeuslaper het ’n ongewone ontstaans-, vertaal- en publikasiegeskiedenis. Dele van die teks is geskryf in opdrag van die Utrechtse Universiteit, wat gevra het vir ŉ reeks essays oor die romankuns,1 terwyl die Nederlandse vertaling van die oorspronklike Afrikaanse teks gepubliseer is ’n jaar vóórdat die Afrikaanse weergawe daarvan verskyn het. Die boekjoernalis Willem de Vries (2010:8) maak in ’n onderhoud met Riet de Jong-Goossens, wat die teks in Nederlands vertaal het, die stelling dat die grense tussen Afrikaans, Nederlands en Duits in die teks “geperforeer” word. Na aanleiding hiervan vertel De Jong-Goossens die volgende oor die vertaalproses: “Die boek het ’n ongewone komposisie en is in Nederland geskryf onder druk. Ek weet nie presies hoe ek dit moet uitlê nie, maar die teks is as ‘t ware in wordende staat na my gestuur, telkens ’n paar bladsye, waarna dit vertaal en teruggestuur is en dan in albei tale aangepas en verander is, en dan nog ’n paar keer weer” (in De Vries 2010:8). By ’n seminaar met die tema “Vertalen is verraden?” by die Radboud Universiteit in Nijmegen sê Van Niekerk dat sy die saamwerk met haar vertaler aan De sneeuwslaper as ’n soort “‘tweelingschap” ervaar het: “Vaak ontdek ik pas wat ik precies heb geschreven als Riet me vraagt wat ik eigenlijk bedoel. Ik pas regelmatig mijn tekst aan op grond van haar vragen en opmerkingen. Ik gebruik de vertaling om zelf verder te komen” (in De Vries 2011).2

252

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Gesien hierdie agtergrondsgeskiedenis is dit nie vreemd dat die “perforasie” van Afrikaans deur veral Nederlands so sigbaar was vir lesers van die Afrikaanse weergawe, Die sneeuslaper (2010), nie. Al die Afrikaanse resensente het na die teenwoordigheid van Nederlands in die Afrikaans van die teks verwys en ook gewys op die spanning tussen die Nederlandse en Suid-Afrikaanse ruimtes van Amsterdam en Stellenbosch. Human (2010:5) skryf dat “die mooiste Nederlandse uitdrukkings en verwysings” in Afrikaans opklink, terwyl Crous (2010) verwys na die “meevoerende, digterlike Afrikaans wat na aan sy Nederlandse oerwortels lê”. Hambidge (2010) verwys in haar resensies na die “ou uitdrukkings, vername woorde, Neerlandismes, toespelings, ruie verbeeldingsvlugte, en so meer” wat sy as “Van Niekerk-hebbelikhede” tipeer. Visagie (2010:9) meen dat “pretensie” om die hoek loer en verwys na “die oormatige en bra irriterende gebruik van Nederlandse woorde waarmee die Amsterdamse omgewing in van die verhale opgeroep word”. Viljoen (2011) meen weer dat “die naasmekaarbestaan van die twee tale ’n manifestasie van die transnasionaliteit van talle hedendaagse skrywers” is en “dat skrywers nie meer ondubbelsinnig ingebed is binne sekere nasionale en taalgrense nie omdat [hulle] deur middel van vertaling, nuwe politieke rangskikkings en allerlei tegnologieë steeds gemakliker in ’n groter globale ruimte beweeg”.

In ’n poging om die naasliggendheid van Afrikaans en Nederlands en hulle onderskeie kulturele ruimtes in Die sneeuslaper te verstaan, wend ek my tot die moeilik vertaalbare term translational literature, wat in sekere opsigte aansluit by die verskynsel van transnasionale letterkunde. Hassan (2006:754) omskryf die term soos volg:

In the space between translators and translated, there are texts that straddle two languages, at once foregrounding, performing, and problematizing the act of translation; they participate in the construction of cultural identities from that in- between space and raise many of the questions that preoccupy contemporary translation theory. I call such texts translational literature. While all bilingual and multilingual discourse dramatizes the interaction of languages, the texts in question lay special emphasis on translation as an essential component of cross-cultural contact.

Hassan gebruik hierna die term translational literature om te verwys na die Egiptiese skrywer Ahdaf Soueif se roman The map of love, wat by wyse van spreke met een been in Engels en die ander in Arabies staan.

Die talige situasie in Marlene van Niekerk Die sneeuslaper sou slegs by benadering gelees kon word as ’n voorbeeld van dit wat Hassan “translational literature” noem. Die verhouding tussen Nederlands en Afrikaans verskil in talle opsigte van dié tussen Engels, wat binne die konteks van Soueif se roman gesien word as ’n koloniseerderstaal, en Arabies, wat die taal van die gekoloniseerdes is. Afrikaans het tydens die Nederlandse kolonisering van Suid- Afrika vanaf die 17de eeu uit Nederlands ontwikkel met die inwerking van ’n verskeidenheid ander tale, soos Maleis, Kreools-Portugees, die inheemse tale van die Khoi en San, Duits en Frans, asook Arabies, Afrikatale en Engels (Den Besten 1986, Ponelis 1993, Roberge 1995 en 2003). Dat daar ’n magswanbalans tussen Nederlands en Afrikaans was, blyk uit die feit dat Nederlands die taal van formele omgang in die kerk, reg en opvoeding was en Afrikaans as die “kombuistaal” beskou is.

Die feit dat die Nederlandse elemente in Van Niekerk se bundel in een geval ervaar is as pretensieus, suggereer dat Nederlands steeds gesien word as die belangriker taal wat vanweë sy geskiedenis en plasing in Europa beskik oor groter kulturele kapitaal as Afrikaans. Die kruiskulturele kontak tussen Nederlands en Afrikaans binne Van Niekerk se teks sou ook gelees kon word as ’n voorbeeld van die rol wat Nederland speel as inspirasiebron, toevlugsoord en toegangskanaal tot die globale letterkunde vir Afrikaanse

253

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

skrywers, veral in die aangesig van die rol wat Engels in Suid-Afrika speel (Viljoen 2014). Iets hiervan slaan deur in Van Niekerk se politieke gedig “Brief aan Suid-Afrika”, wat ook in 2010 verskyn het en waarin sy vra: “Suid-Afrika, moet ek met jou Engels praat voor jy na my sal luister?”, en later: “Moet ek my regte poems gaan verder droom/ met die Dikke van Dale as kopstut?” (Van Niekerk 2010b:5). Soos wat Stander (2012:11) verder uitwys, is daar die suggestie (met die gepaardgaande frustrasie) dat Van Niekerk eerder deur Nederland en Nederlands as deur die Suid-Afrikaanse konteks geïnspireer sal word.3

In aansluiting hierby skryf Buxbaum (2012) in haar resensie:

Die Sneeuslaper is the first of Van Niekerk’s works in which the majority of the action, so to speak, is set in Amsterdam and not in South Africa. This represents a marked change for a writer known for her evocative descriptions of South African locale and the particular ways in which that highly politicised space is embodied. Perhaps this shift in locale marks a desire to escape being pigeonholed as a “South African writer” or, situated at one remove from South Africa, allows greater room for manoeuvre, for reflection, and to break free of the dominant, potentially claustrophobic, South African literary paradigms. […] Moreover, at this distance, it becomes possible to consider what it means to write in post-apartheid South Africa.

Dit is bekend dat Van Niekerk groot internasionale sukses geniet as skrywer, danksy die vertaling van haar Afrikaanse romans in tale soos Engels, Nederlands, Sweeds, Duits, Frans, Italiaans en Deens. Wat Die sneeuslaper betref, sou ’n mens egter ook kon aanvoer dat die vertaalproses binne die oorspronklike Afrikaanse teks gebeur. Dit het bepaalde gevolge, soos wat Hassan (2006:754) uitwys:

In performing acts of cultural translation in the original itself, translational literature at once problematizes the notion of the original and stages what Gilles Deleuze and Félix Guattari describe, in the context of minority literature, as the “deterritorialization of language”.

Die ontstaangeskiedenis van Die sneeuslaper, soos hier bo beskryf, illustreer dat dit inderdaad moeilik is om ’n duidelike grens tussen die oorspronklike teks en die vertaling te trek.

Walkowitz (2015) verwys na die verskynsel van tekste wat tegelyk of byna tegelyk in verskillende tale verskyn en uit die staanspoor geskryf is vir vertaling – as “born translated”. “Translation is not secondary or incidental to these works. It is a condition of their production” (2015:4), voer sy aan. Volgens haar het hierdie soort teks ook ’n bepaalde effek op die leser:

[T]oday’s born-translated works block readers from being “native readers”, those who assume that the book they are holding was written for them or that the language they are encountering is, in some proprietar\y or intrinsic way, theirs. Refusing to match language to geography, many contemporary works will seem to occupy more than one place, to be produced in more than one language, or to address multiple audiences at the same time. They build translation into their form. (Walkowitz 2015:6)

In die geval van Die sneeuslaper vind die handeling van vertaling binne die teks self plaas wanneer die osmose tussen Afrikaans en Nederlands plaasvind: dit is veral op die vlak van die woordeskat dat Nederlands die Afrikaans infiltreer, terwyl dit weer die Afrikaanse leef- of ervaringswêreld is wat die Nederlandse verhaalruimte infiltreer – veral in die verhaal “Die sneeuslaper” (hieroor later meer).

254

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Hassan se gebruik van die term translational literature en Walkowitz se opvattings in verband met tekste wat in vertaling gebore word, roep byna onwillekeurig die term transnasionaal op wat ook gebruik word in verband met tekste wat oor nasionale grense heen en tussen verskillende kulturele ruimtes beweeg. Hassan (2006:755) lê klem op die intertalige en kruiskulturele wanneer hy sê:

Translational texts are performances of interlinguistic, cross-cultural communication, operating on several levels of mediations and contestations, alternating between autoethnography and the rewriting of metropolitan narratives from the perspective of imperialized societies.

’n Mens sou kon argumenteer dat die term transnasionaal nie werklik gepas is om die uitwisseling en interaksie van Afrikaans (wat nie ’n nasionale taal is nie, maar slegs een van 11 amptelike tale binne die nasionale ruimte van Suid-Afrika) met Nederlands (wat oor die nasionale grens tussen Nederland en België heen gebruik word te beskryf nie. Tog herinner die gebruik van die term transnasionaal (naas translational, interlingual en cross-cultural) ’n mens daaraan dat nasionale ruimtes en die gepaardgaande nasionalismes dikwels ’n deurslaggewende rol speel of gespeel het in die manier waarop tale gebruik is, oor grense beweeg het en in die persepsies wat oor hulle bestaan. Dit kan dus nie heeltemal weggedink word uit beskrywings van die wyse waarop tale en kultuurprodukte oor grense heen beweeg nie.

Hierdie artikel fokus op die verhaal “Die sneeuslaper” en probeer nagaan in watter mate dit as ’n “translational text” gesien kan word waarin verskillende tale en kulturele ruimtes mekaar infiltreer. Ek sal verder argumenteer dat die figuur van die sneeuslaper (wat deur die titel uitgewys word as die sentrale figuur in die bundel) iets beliggaam van die belangrikheid daarvan dat die kunstenaar of skrywer hom of haar oopstel vir hierdie intertalige en kruiskulturele verkeer.

2. Oor die bundel Die sneeuslaper en die verhaal “Die sneeuslaper”

Die vier verhale in Die sneeuslaper word onderskeidelik in die subtitels as “ŉ intreerede”, “’n grafrede”, “’n veldwerkverslag” en “’n lesing” beskryf. Alhoewel daar in elkeen ’n sterk verhaal aanwesig is, word elkeen van die tekste ook ’n ruimte waarin kunsteoretiese en lewensbeskoulike kwessies uitgewerk word.4

Die eerste verhaal, “Die swanefluisteraar”, is die intreerede wat Van Niekerk in 2008 as professor in die kreatiewe skryfkunde aan die Universiteit Stellenbosch gelewer het. Hierin vertel ’n skryfkundeprofessor die verhaal van haar student Kasper Ollewagen wat uit Nederland vir haar skryf van sy ervaring met ’n hawelose man wat die vermoë het om met swane te praat. Hierna volg “Die slagwerker”, wat ŉ begrafnisrede genoem word omdat ’n Amsterdamse horlosiemaker, Jacob Kippelstein, daarin by die begrafnis van sy skrywersvriend Willem Oldemarkt met die begrafnisgangers en later sy suster Helena praat oor Willem se obsessie met ’n jong tromspeler en sy eie onuitgesproke liefde vir Willem. Die derde verhaal, “Die sneeuslaper”, is ’n verslag deur Helena Oldemarkt oor die onderhoud wat sy gevoer het met ’n hawelose man in Amsterdam. Die laaste verhaal, “Die vriend”, is deur Van Niekerk aangebied as die Albert Verwey-gedenklesing by die Universiteit van Leiden in 2009 en vertel die verhaal van die vriendskap tussen die outobiografiese verteller en die fotograaf Peter Schreuder, wat na ’n traumatiese ondervinding met ’n hawelose man in Amsterdam sy sinne kwyt raak voordat hy na Suid-Afrika terugkeer, waar die verteller hom huisves.

255

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die fokus is telkens op ’n selfversekerde, selfs skeptiese verteller wie se opvattings oor kuns en die lewe mettertyd ondergrawe word deur die persoon oor wie hulle besig is om te vertel. Hulle is die verantwoordelike ingeburgerdes in die samelewing (die skryfkundeprofessor, die horlosiemaker, die ondersoeker, die suksesvolle skrywer) wat in so ’n mate deur die ontwortelde en verdwaasde karakters oor wie hulle vertel (die skryfstudent, die gestorwe skrywer, die hawelose sneeuslaper, die fotograaf) ontsenu word dat hulle ten slotte oorgehaal word om hulle eie sekerhede te laat vaar.

Die sneeuslaper as breedsprakige Amsterdamse hobo in die derde van die vier verhale beklee ’n sentrale rol in die bundel omdat hy met figure uit al drie die ander verhale kontak het. Die verhaal wat na hom genoem word, neem die vorm aan van ’n aantal dokumente wat Helena Oldemarkt, ’n medewerker aan die jaarlikse telling van dakloses in Amsterdam en skrywer van ’n proefskrif oor “vagrante5 in grootstedelike konteks” (101),6 onder ’n dekbrief stuur aan die Direkteur van die “Landelike Ondersoeksteam Onbehuisden”. Sy skryf in die dekbrief dat sy tydens ’n onderhoud met een van die vagrante, naamlik die sneeuslaper, bewus geraak het van ’n moontlike misdryf (die dood van ’n fotograaf) en dit wil aanmeld. Saam met die dekbrief stuur sy die transkripsies van haar onderhoud met die man, afgewissel met memo’s waarin sy haar weergawe van die ontmoeting gee. Die verhaal word afgesluit met ’n “Addendum”, waarin sy die afloop van die saak opteken en ’n “Naskrif”, waarin sy besin oor die impak wat die gebeure op haar gehad het (152–3).

Uit die verhaal blyk dit dat Helena grondig ontwrig word deur haar gesprekke met die sneeuslaper. As ondersoeker, hulpverlener en persoon met vaste verblyf is sy aanvanklik in ’n magsposisie teenoor die sneeuslaper, wat homself in die posisie van ondersoekte, hulpbehoewende en daklose persoon bevind. Tydens die onderhoude wat sy met hom voer, daag hy haar egter uit, flankeer met haar, beledig haar en lieg vir haar; hy is om die beurt simpatiek, sarkasties, ironies, bombasties en skabreus, in so ’n mate dat die magsverhouding tussen hulle mettertyd omgekeer word. Hy kom in opstand teen die feit dat hy vir haar as wetenskaplike “’n probleemgebied” (122) is en verdwyn uiteindelik na ’n laaste tirade (151). Sy is na sy verdwyning dermate van haar vroeër sekerhede ontneem dat sy haar aantrek as ’n “tassevrou” en self ’n swerwer word. In haar dekbrief aan die Direkteur verwys sy na die situasie as ’n “bedenklike casus van oordrag tussen hulpverlener en hulpbehoewende” (103).

Die impak van die sneeuslaper op Helena kan gedeeltelik verklaar word deur die geskiedenis van haar verhouding met haar vader. Helena sien verwantskappe tussen die sneeuslaper en haar vader wat in sy laaste jare aan demensie gely het en ook in die stad rondgeswerf het voordat sy vir hom plek in ’n versorgingsoord gevind het. Van die manier waarop die sneeuslaper toehoorders met sy gedig nader lok op die aand waarop sy hom ontmoet, sê sy: “Sy toon en aanpak laat my naamlik aan my pa dink, die provokasie van die toehoorder” (108). Verder vorm die herinnering aan haar vader die ondertoon van haar gesprek met die sneeuslaper: “daar het ’n ritme gekom in ons herhalings, omkering, versnellings, vertragings, asof ons musiek met mekaar uitgewissel het, met as baspedaal die herinneringe aan my vader,” skryf sy (129). Daar word ook ander ooreenkomste gesuggereer. Helena tref haar vader soms voor “’n sneeuende televisie” in die tehuis aan: “sneeu binne, sneeu buite,” skryf sy in haar verslag (112). Aan die einde van haar onderhoud met die sneeuslaper dink sy aan haar pa vir wie sy ’n keer in sy kamer in die tehuis aangetref het by ’n oop venster waar ’n “sneeudraende wind” ingewaai het sodat daar yskristalle op sy gesig gevorm het (150).

Beide haar vader en die vagrant is dus swerwers en sneeumanne. Beide figure raak haar ook baie diep: dit lyk asof die ontmoeting met die sneeuslaper sekere wendinge waarop sy deur haar vader voorberei is, by haar verwesenlik. In reaksie op haar ontsteltenis oor sy

256

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

rondswerwe deur die stad het haar vader gesê sy moet dit ook probeer, asof hy wou sê: “gaan uit en leer ken jouself, lewenservaring staan nie in boeke nie” (118–9). Aan die einde van die verhaal verklaar sy haar uiteindelik bereid tot die oopstel vir nuwe ervarings: sy sleep die koffer met haar pa se laaste besittings uit die tehuis onder die trap uit waar sy dit weggepak het en keer daagliks terug na die parkbank waar sy die sneeuslaper ontmoet het. Al is sy ’n “groenzoeter” (beginner), staan die koffer nou oop en is sy bereid om die lewe te ervaar, al maak dit haar kwesbaar.

In die onderhoud met Helena vertel die sneeuslaper van sy omgang met ’n student uit die derde wêreld, wat mettertyd blyk Kasper Ollewagen van die eerste verhaal in die bundel te wees. Ook hier is daar bepaalde magsverhoudings ter sprake wat uiteindelik omgekeer word. Die sneeuslaper beskryf Kasper as ’n “aalmoesgewer” (123) en “narsis op staatsubsidie” (124) wat hom uitgebuit het vir sy “fantasieë van selfonthegting” (123) en as model vir sy “artistieke afskeidings” (124) wou gebruik. Juis om hierdie rede wreek hy hom op Kasper deur voor te gee dat hy ’n magiese vermoë het om swane op te roep en deur hom deur Kasper te laat versorg en hom uiteindelik sonder ’n verduideliking te verlaat. Die sneeuslaper vertel ook vir Helena van sy ontmoeting met ’n fotograaf, wat uiteindelik blyk Peter Schreuder van die vierde verhaal in die bundel te wees. Die sneeuslaper vertel hoedat die fotograaf hom begin dophou en fotografeer het, juis op dié punt dat hy homself gereed gemaak het om in sy sneeuskuiling te sterf en met sy eie “trapgat na die onderwêreld” te verdwyn (134). Hy is wrewelrig oor die fotograaf wat van hom “’n kunswerk”” wil maak en sy ellende wil “gebruik vir sy eksperimente in selfinsig” (134).

Ook die fotograaf word voorgehou as kyker, kunstenaar en verbruiker van ander se lewens as onderwerp vir sy kuns, terwyl die sneeuslaper homself voorhou as die na-gekykte, kunstenaarsmodel en misbruikte persoon. Ook hier keer die sneeuslaper met geweld die rolle om: hy begin die fotograaf dophou, mislei hom deur vir hom briefies in die sneeu te los, manipuleer hom dermate dat die fotograaf uiteindelik in sy skuiling in die sneeu gaan slaap, waar hy dalk sterf (vgl. die teenstrydighede in die sneeuslaper se vertelling, 148 en 150–1). Terselfdertyd gaan oornag die sneeuslaper in die fotograaf se appartement, slaan sy kameras stukkend en skeur al sy films op (148). Helena bly vertwyfeld oor wat die waarheid is; haar hele verslag en verdere soeke na bewyse word trouens ingegee deur hierdie onsekerheid, maar die verhaal eindig sonder dat sy enige uitsluitsel hieroor kry (153).

Hier sien ’n mens ŉ voorbeeld van die talle dubbele bodems in die bundel. Feitlik elke stellinginname of weerloosstelling van die self deur ’n bepaalde karakter word deur een van die ander karakters weerlê, geïroniseer, bespot en beskimp. In hierdie verhaal word dit wat vir Kasper Ollewagen en sy skryfdosent in “Die swanefluisteraar” ’n epifanie is, bespotlik gemaak deur die sneeuslaper se opmerkings; dit wat volgens “Die vriend” vir die fotograaf ’n lewensveranderende ervaring was, word deur die sneeuslaper belaglik gemaak in sy vertellings aan Helena Oldemarkt. Niemand, ook nie die leser nie, word toegelaat om blywend en selftevrede te identifiseer met ’n bepaalde interpretasie van die gebeure nie.

3. Die beweging tussen tale en ruimtes

Die beweging tussen die Suid-Afrikaanse en Nederlandse ruimtes, die omkering van rolle en die opheffing van sekerhede vind weerklank in die hantering van taal in die teks, veral in die manier waarop Nederlands insypel in die Afrikaanse teks van Die sneeuslaper en ŉ Suid- Afrikaanse leefwêreld die Nederlandse verhaalruimte binnedring. Dit is die sigbaarste in “Die sneeuslaper”, waarin beide die sentrale karakters Nederlanders is. Die gebruik van Nederlandse woorde sou doodgewoon gelees kon word as ’n poging om in die Afrikaans van

257

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

die teks die Nederlandse stemme van Helena Oldemarkt en die sneeuslaper voor te stel. Ons is almal bekend met die “willing suspension of disbelief”, ’n begrip gemunt deur die Engelse digter Coleridge in sy Biographia Literaria van 1817, waarvan een van die mees algemene verskyningsvorme die gebruik van taal raak. Van lesers word heel dikwels gevra om vir die duur van ’n teks die illusie te aanvaar dat karakters in die taal van die teks praat, al is dit nie die taal wat hulle in die verhaalwêreld praat nie.

In die Afrikaanse weergawe van die teks onder bespreking word vereis dat die leser aanvaar dat die Nederlandse karakters Helena en die sneeuslaper met mekaar Afrikaans praat. In hierdie geval kan die Neerlandismes in die Afrikaanse teks gewoon gesien word as ’n poging om ’n mate van outentisiteit aan die spraak van die karakters te gee. Daar is dus ’n ruim aantal Nederlandse woorde en uitdrukkings in die Afrikaanse teks, waarvan ek enkele voorbeelde gee: “enquête” (i.p.v. meningspeiling of ondersoek, 101), “voordien” (vantevore, 102), “volk” (mense, 103), “etenswaar” en “fles” (eetgoed en bottel, 105), “visboer” (vishandelaar of visverkoper, 111), “kyk nie so versteld nie” (moenie so verbaas wees nie, 113), “portemonnee” (beursie, 113), “viltstift” (viltpen, 117), “plee” (toilet, 119), “met toesig” (onder toesig, 127), “kippesoep” (hoendersop, 128), “meetlat” (meetstok of maatstok, 131), “geruim word” (opgeruim word, 139), “gaarkeuken” (sopkombuis, 143), “onderkomen” (verblyf of onderdak, 143), “om die dag” (elke dag of elke tweede dag, 144), “klootzak” (poephol, 148), “junk” (dwelmslaaf, 147), “douche” (stort, 148), “broekriem” (belt, lyfband of gordel, 150), “meteen” (terselfdertyd of onmiddellik, 152), en so meer.

Hierteenoor word die ervaring van die Nederlandse karakters (veral Helena) binnegedring deur ’n Suid-Afrikaanse ruimtelikheid en kulturele sfeer. Dit blyk uit die feit dat die woorde van die Nederlandse karakters in die Afrikaanse teks by geleentheid literêre en kulturele resonansies eie aan Suid-Afrika en Afrikaans het. Dit is minder sigbaar in die Nederlandse weergawe van die teks, onder andere omdat hierdie resonansies in sommige gevalle “wegvertaal” is uit die teks.

Ek noem enkele voorbeelde: Helena raak vir die eerste keer van die sneeuslaper bewus wanneer sy hom in die Vondelpark ’n lied hoor sing waarin hy na homself verwys as “’n glimtor uit ’n swart kombuis” (106). Die woord “glimtor” is vir die Afrikaanse leser vreemd, maar die verwysing na ’n “swart kombuis” herinner aan die titel van Sheila Cussons se digbundel Die swart kombuis wat sinspeel op ’n haas onverstaanbare kreatiewe mag wat ook ter sake is in die geval van die sneeuslaper (in die Nederlands word dit vertaal as “een glimtor uit het schrikfornuis”, Van Niekerk 2009b:91). Wanneer die sneeuslaper ŉ tweede keer die frase “glimtor in ’n swart kombuis” oor homself gebruik (113), word dit in Nederlands vertaal as “[d]e vuurvlieg in de vlierstruik” (96). In die Afrikaanse weergawe klink dit dus asof die sneeuslaper insig in die Afrikaanse letterkunde mag hê; in die Nederlandse vertaling word dié (onwaarskynlike of ongeloofwaardige) insig van hom weggeneem, waarskynlik omdat dit nie vir die Nederlandse leser herkenbaar of ter sake sal wees nie.

Daar is ook ander reëls met weerklanke in die Afrikaanse poësie wat in die mond van die sneeuslaper gelê word. Wanneer hy ná sy lied in die Vondelpark vir een van die omstanders ter take neem omdat hy nie genoeg geld in sy skoen gooi nie, sê hy: “Een hele oggend sit ek en foeker7 hier onder die beuk op my bankie om vir u ’n Vondelparkse aandlied te fabriseer en u kan nie dieper in u buidel tas as na ’n spyker nie?” (107). Êrens in die agtergrond van hierdie woorde klink Breyten Breytenbach se bekende reëls in verband met die digter: “hy stut en hamer sy langwerpige kop om vir u ’n gedig te fabriseer” (Breytenbach 2001:15). Daar is byvoorbeeld ook die sneeuslaper se uitroep, “O, wat ’n wondersoete ding, die slaap” (126), wat herinner aan die reël “Wat is die slaap ’n wondersoete ding” uit D.F. Malherbe se gedig “Slaap” (Brink 2008:55), wat vir ouer Afrikaanse lesers heel bekend is.

258

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Daar is ook verwysings na Afrikaanse liedjies. Die sneeuslaper gebruik die reël “dis te ver om te loop en te na om te ry” (141), wat kom uit die Afrikaanse liedjie “Daar oorkant die spruit” (Theunissen 1938:13; De Villiers e.a. 1963:457), terwyl Helena verwys na die Afrikaanse liedjie, “Oi oi oi dis ’n rietdakhuis” (147), wat die laaste ding was wat sy vir haar pa gesing het. ’n Ander voorbeeld is Helena se verwysing na die liedjie waarmee haar pa haar as “beduusde” kind altyd uit haar dop laat kruip het (108). Dié liedjie heet “Boom staan in die aarde en bloei so skoon, o boom” (108), opgeteken in S.J. du Toit se Afrikaanse volkspoësie. Bijdrae tot die Suid-Afrikaanse volkskunde van 1924 (Du Toit 1924:88). In De sneeuwslaper lui dit: “Boom staat in de aarde en bloeit zo schoon, zo schoon, o boom” (Van Niekerk 2009b:92), wat baie naby die Afrikaanse weergawe is en effe verskil van die Nederlandse weergawe wat Du Toit (1924:88) gee: “De boom die stond in ‘t aardrijk/ En bloeide zo schoon”.

Dieselfde lied figureer ook, en dan meer volledig, in Van Niekerk se Agaat wanneer Milla haar op haar siekbed indink hoe Agaat ter voorbereiding van Milla se dood en begrafnis Milla se doodskleed aantrek en in die graf gaan lê:

Was daar ’n trilling? Het ek die kilte gevoel onder my rug? Was daar oneffenheid onder my blaaie? Was my vlerke behoorlik opgevou onder my? Was die vier hoeke van die Melkweg haaks? En die wande, was hulle doodreg afgegrawe?

En die lied? Het ek dit gehoor toe? Die lied waarvan die einde is soos die begin? Gedemp vanuit ’n donker plek?

Daar staan ’n boom in die aarde en bloei so skoon - o boom! […] Toe lag die kind, die mooi lag, ’n lieflike lag! Toe lag die kind met die vrou, die vrou sit op die bed, die bed kom uit die veer, die veer kom van die duif, die duif broei uit die eier, die eier lê in die nes, die nes is op die tak, die tak sit aan die boom, die boom staan in die aarde, en bloei so skoon – o boom!” (Van Niekerk 2004:668)8

Van Vuuren (2014:509) interpreteer dié lied as ’n aanduiding van die tema van “geborgenheid van die kinderdae versus uitgeworpenheid as die aard van menswees” wat ook sentraal staan in Memorandum en Die sneeuslaper. Die Nederlandse vrou Helena worstel inderdaad in die verhaal “Die sneeuslaper” met die verlies aan ’n geborge kindertyd saam met haar vader wanneer hy swerwer word in sy demensie en vind dit moeilik om haarself te versoen met sy aanmaning dat sy ook ’n swerwer moet word sodat sy haarself kan leer ken (119).

Daar word ook ander woorde en verwysings in die mond van Helena en die sneeuslaper geplaas wat suggereer dat hulle Afrikaans en die Suid-Afrikaanse leefwêreld ken: ruimtelike

259

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

besonderhede en woorde soos in: “my pa [het] my leer terugklop vir toktokkies, met ’n klippie op die harde klei” (126), in Nederlands vertaal as “mijn vader [heeft] me geleerd terug te kloppen naar de toktokkies, met een steentje op die grond” (107); ’n uitdrukking soos “in jou moer gaan” (112), in Nederlands vertaal as “naar de klote gaan” (96); ook woorde soos “springhaas” (130) (“haas” in die Nederlandse vertaling, 111) en “tjienkerientjee” (109) (“mijn tranend hartje” in die Nederlandse vertaling, 93). Die plaas van Afrikaanse woorde in die mond van die Nederlandse karakters in die Afrikaanse teks skakel eweneens met die talle dubbele bodems in hierdie verhale: binne die konteks van skrywerlike selfontleding en begogeling van die leser lyk die Afrikaanse verwysings in die mond van die Amsterdamse ondersoeker en hawelose man nie so onwaarskynlik nie.

Die Suid-Afrikaanse leser van die teks kom ook onder die indruk daarvan dat die Nederlandse wêreld waarin die teks afspeel, gedeeltelik geïnspireer is deur ’n Suid- Afrikaanse landskap. ’n Mens kry die indruk dat sekere van Helena se herinneringe aan haar jeug eintlik in Suid-Afrika afspeel. Helena beskryf by geleentheid hoedat haar pa die koeie gehelp het wanneer hulle kalf en aan hulle alles gefluister het wat hy op daardie oomblik kon onthou: “sy hele kindertyd, sy pa se koringmeul, sy pa se oorpak, die wit meel wat hy as kind sawens daaruit help klop het, sy moeder se vrygewigheid, een lang musikale offer van gedenking by daardie koei, aaiend oor haar flank, fluisterend by die oorsprong van die wêreld, kom klein karringmelk, kom, klein bloekomblom” (132).

’n Soortgelyke passasie kom voor in Agaat wanneer daar beskryf word hoedat die jong kind Agaat vir Milla help tydens die geboorte van Jakkie:

Agaat het mooigepraat. Saggies, vinnig, dringend, die taal wat jy met die Simmentalers gepraat het wat so moeilik gekalf het. Jy het jou pa gehoor met die diere, toe jy klein was, toe jy langs hom gestaan het in die ou stal op Grootmoedersdrift, die taal van die vroue wat hy beter kon praat as jou ma. (Van Niekerk 2004:189)

In ’n lesing wat sy in 2008 in Amsterdam gehou het, verwys Van Niekerk (2008b:12–3) na een van die outobiografiese bronne van hierdie passasie in Agaat, wat ook geld ten opsigte van Helena se beskrywing in “Die sneeuslaper”:

Ik ben opgegroeid op een experimentele boerderij die mijn vader als ambtenaar van het toenmalige departement van Landbouw technische diensten had ontwikkeld. Op de boerderij werden experimenten gedaan om optimale oogsten en effectieve dierenvoeding te ontwikkelen. Een van de projecten die hij had opgestart was het opbouwen van een kudde simmentalerrunderen. De koeien hadden een erfelijk probleem, namelijk een al te smal bekken en bij het kalveren gaf dat altijd problemen. Dan moest mijn vader dikwijls ’s nachts opstaan en met een koplamp op zijn hoofd en zijn mouwen opgestroopt tot in zijn oksels, de verkeerd liggende kalveren ter wereld helpen. Hij heeft mij een paar keer zonder dat mijn moeder het wist meegenomen en mij op het stalmuurtje neergezet waar ik het hele proces met ontzetting heb gadegeslagen. Het enige wat mij troostte was de manier waarop mijn vader praatte met de koe in nood, een soort taal die hij ter plekke improviseerde, aan elkaar breisel van eigen ervaringen en herinneringen. Hij was een koeienfluisteraar. Wat als kind indruk op mij maakte was de fantastische muzikale woord-vaardigheid van mijn vader en zijn onuitputtelijke meelevende verbeelding. Het was een soort erotisch gebed als je het zo zou kunnen noemen, een groot religieus lied dat het geweld en het mirakel van het leven bezong, bezwerende rijmen waarmee hij zichzelf moed insprak en de koe in een trance praatte. In mijn kinderlijke verbeelding was mijn vader een soort demiurg van de stal. Na de bevalling dompelde hij zich in

260

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

de drinktrog om het bloed af te wassen en droeg hij mij onder de morgenster naar huis. Later op de ochtend kwam hij me dan weer wakker maken en nam me weer mee naar de stal waar het nieuwe kalf intussen op wankele pootjes stond, en dan mocht ik meedoen met de naamgeving, Karnemelk, Morgenster of Kleindauw.

Wanneer Agaat als vroedvrouw optreedt bij de geboorte van Jakkie zijn het mijn vaders magische koeienfluisteringen die zij citeert om Milla aan te moedigen. Agaat doordrenkt het kind Jakkie vanaf het begin met een ongebreidelde sensuele poëzie en met muziek. Wat niet vergeten mag worden is dat Agaat, bij alle dwang en onderdrukking die zij onder Milla geleden heeft, ook iets positiefs heeft meegekregen, in ieder geval toen zij nog kind in huis was. Het zijn deze kwaliteiten van Agaat die via Milla en Milla’s vader overgaan op Jakkie.

Dieselfde geld vir ander passasies waarin Helena oor haar pa vertel: haar beskrywing van hoedat sy saam het haar pa deur die koringlande loop (“met my aan sy broekspyp, my kop wat skaars uitsteek bo die swiepende koringhalms, my oë opgeskroef teen die son”, 134); die beskrywing van haar pa se vaderskap (“die goue beelde van sy vaderskap, die bos geel en blou lupineblomme waarmee hy voetstampend van die lande af opdaag by die agterdeur”, 135); en die beskrywing van hoe haar pa in die vroegsomer sy pruimboom gespuit het (“In die vroegsomer, as die pruime begin set het, was hy met die kan op sy rug aan die spuit teen die kodlingmotte, en in die somer as die boom oortrek was van vrugte het hy vir ons die dons afgevryf aan sy mou om die donker rooipers skil te laat sien”, 142).9

Eweneens evokatief vir die Suid-Afrikaanse leser is Helena se beskrywing van haar pa wat na weggooilammers soek: “En ek was terug, terug op daardie landerye waar my vader oor Paasnaweek met ’n koplamp gesoek het na die weggegooide tweeling-lammers, en hulle onder die sterre aangedra het na die werf” (136–7).

Die indruk dat ook hierdie landskap wat deur ’n Nederlandse vrou met haar jeug geassosieer word, eintlik Suid-Afrikaans is, word versterk deur die leser se herinnering aan Agaat waarin Milla in ŉ bewussynstroomvertelling verwys na die eerste bewuswording van haar motorneuronsiekte tydens Pase wanneer die ooie begin om lammers te kry (bl. 75):

was dit die begin? die eerste voelbare begin daarvan? goeie vrydag neëntien drie en neëntig die ooie van die pase wagtend in die groep op berge en in dale wagtend op die lammerval die veraf sang van skape in die nag wyl die kudde stilaan groei en smôrens staan die eerste tweeling van april kniediep in die wei.

’n Mens sou hierdie en soortgelyke passasies waarin ’n Nederlandse vrou ’n Suid-Afrikaanse ruimtelike bewustheid openbaar, op verskillende maniere kon lees: as ’n ongeloofwaardige uitbeelding van ŉ Nederlandse vrou se jeugherinneringe, óf as ’n aanduiding van ’n skrywer wat doelbewus die verbeeldingsgrense tussen twee uiteenlopende landskappe laat vervaag om die outobiografiese element onderliggend aan die karakterbeelding en skrywerlike besinning in die teks te suggereer.

In sy bespreking van die begrip translational literature verwys Hassan (2006:755) na die intertalige en kruiskulturele kommunikasie binne bepaalde tekste as ’n “bilingual love”, ’n begrip wat hy ontleen aan Khatibi (1990) wat dit gebruik om die verhouding tussen die tale van koloniseerder en die gekoloniseerde in postkoloniale tekste uit die frankofoniese gebiede te beskryf. Hy skryf: “Bilingual love begets a hybrid offspring, a language semantically infused by its other, linguistically and ideologically contaminated” (Hassan 2006:755). Dit is inderdaad wat in Die sneeuslaper gebeur: die Afrikaans ondergaan ’n semantiese insypeling uit Nederlands; word linguisties – en dalk ook ideologies10 – daardeur

261

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

gekontamineer. Die omgekeerde gebeur met die ruimtelike beskrywings en kulturele verwysings.

Interessant genoeg gebruik Van Niekerk self die beeld van “besmetting” en “herbesmetting” wanneer sy sê dat die aanwesigheid van Nederlandse elemente in haar Afrikaans gesien moet word teen die agtergrond van Afrikaans se geskiedenis as jong taal wat relatief onlangs gestandaardiseer is en in die onmiddellike nabyheid van ’n magtige wêreldtaal soos Engels moet funksioneer. Binne hierdie konteks is die situasie vloeibaar, die grense van taal poreus, en word Afrikaans steeds meer geïnfiltreer of “besmet” deur Engels. Sy vra haar dus af waarom die taal nie ook “herbesmet” kan word deur Nederlands nie (Van Niekerk 2012).

Sy sien dit ook as ’n daad van verset teen die potensiële inkrimping van Afrikaans:

Ek dink ook dis baie belangrik om die Nederlandse geskiedenis van Afrikaans saam te dra in die verdere ontwikkeling van Afrikaans. Daar is baie woorde in die Afrikaanse woordeskat wat dormant geraak het maar wat uit die Nederlands afstam […] wat ek dink mens moet as ‘t ware terugoes. Om slapende honde wakker te maak, en te hou, ook in die taal, is my business! (La Vita 2007:8)

Die invoeging van Nederlands kan ook gesien word as ŉ manier om die taalgebruik in die teks vreemd te maak (te “foreignize”, om Venuti se term te gebruik). Van Niekerk (2009a:135) stel immers die vreemdmaking van taal besonder hoog op prys:

Dit is hierdie kapasiteit van taal om vreemd gemaak te (wil) word wat die uitdaging stel aan skrywers van fiksie. Want soseer moet die skrywer die taal probeer lig uit haar alledaagse voeë, uit die slagspreuke, die ideologieë en die kommunikatiewe gewoontes van die dag, dat daardeur nie net die taal oopgedig word by wyse van spreke tot in haar moer nie, maar ook die besonderhede van ons tyd en dae oopgedek en hervind word.

Stander (2011:72) argumenteer dat die gebruik van Nederlands in die teks gelees moet word “as ’n manier om Standaardafrikaans te deterritorialiseer” sodat dit die eienskappe van stottering, stameling en wording kan hê wat geassosieer word met mineurtale en mineurletterkundes, soos beskryf deur Deleuze en Guattari.11 In ŉ onderhoud met Louis Esterhuizen verklaar Van Niekerk immers dat dit in die skryfproses vir haar gaan “om die wildmaak van taal agter die tong aan by die mond uit, soos wolwe om Hans Andreus vry aan te haal” (in Esterhuizen 2009).12

4. Die sneeuslaper as beeld van ’n bepaalde soort kunstenaarskap of kunswerk

Aansluitend hierby wil ek fokus op die belangrike posisie wat die sneeuslaper in hierdie verhaal en die groter bundel beklee omdat hy verteenwoordigend is van die impuls om verskillende soorte grense te deurbreek, hetsy van die taal, welvoeglikheid, gedienstigheid of burgerlike onderhorigheid (hy noem homself trouens “’n aartsoortreder”, 135). Om dié rede wil ek die sneeuslaper lees as die beliggaming van ’n bepaalde soort kunstenaarskap of kunswerk wat die ontvanger tot in die uiterste uitdaag. Ek sal my interpretasie van die verhaal ondersteun met verwysings na verskillende uitsprake wat Marlene van Niekerk buite haar fiksie om gemaak het oor die rol van die kunstenaar en die aard van die kunswerk.

262

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Seker die belangrikste eienskap van die sneeuslaper is dat hy as vagrant, swerwer en hobo die gevestigde bestaanspatroon van sy “dokumentrise”, Helena (117), versteur. Van Niekerk (in Provoost 2009) het al self verwys na haar belangstelling in hierdie soort karakter:

Als ik nu begin te schrijven, zie ik het binnen de kortste keren. Oh! Daar heb je hem weer. De zwerver. De boemelaar. De marginale. En o jee, en hij praat niet en hij doet geheimzinnig. Nu kan ik hem op tijd proberen te camoufleren of verstoppen.

In hierdie verhaal word die swerwersfiguur “gekamoefleer” deur van hom ’n vrypostige, skunnige en aggressiewe, maar ook uiters verbeeldingryke, prater te maak. Daar is interessante raakpunte tussen hierdie eienskappe en Van Niekerk (2013) se opvatting oor die aard van die kunswerk, geartikuleer in die artikel “The literary text in turbulent times: an instrument of social cohesion or an eruption of ‘critical’ bliss. Notes on J.M. Coetzee’s Life and times of Michael K”. In hierdie artikel spreek sy haar onomwonde uit téén die instrumentalisering van die kunswerk, oftewel die aanwending daarvan in diens van bepaalde politieke, sosiale en teoretiese agendas. Haar hipotese is dat die ware etiese belangrikheid van die kunswerk lê in “the autonomy and singularity that makes it ‘stand on its own’ through nothing but its own internal conceptual complexity and formal cohesion” (Van Niekerk 2013:2). Vir haar is die enigste eerbare uitweg vir ’n progressiewe skrywer die skep van voorbeelde van “irreducible textuality or textualterity” (Van Niekerk 2013:2), soos wat te vind is in die werk van ’n skrywer soos J.M. Coetzee.

Binne die groter raamwerk van haar argument blyk dit duidelik dat sy ’n voorkeur het vir die kunstenaar wat sal werk téén “essentialisms, complacencies and ideological closures” en wat die fiksies van ’n hegemoniese politiek, naamlik idees van oorsprong, identiteit en teenwoordigheid, sal ondermyn. Sy gaan akkoord met Jean-Luc Nancy se idees oor hoe die kunste totalisering en totalitarisme kan vermy:

[O]ne can insist on openness through a post-romantic literature of fragments representing a radically fractal notion of community, a community that is always only a becoming and never a completed unitary work, an unmade community. It is the task of literature as event/fragment to express not the foundations, but the groundlessness of human existence. (Van Niekerk 2013:6)

Sy kombineer verdere elemente uit die denke van Nancy met Roland Barthes se idees oor die jouissance van skrywerlike tekste en Deleuze en Guattari se teorie van kreatiwiteit om ’n saak uit te maak vir ’n “oppositional artistic practice of reading and writing” (Van Niekerk 2013:8).

Dit is verder duidelik dat sy ’n voorkeur openbaar vir die kunstenaar wat haarself oopstel vir die onvoorsienbare wanneer sy verwys na die “open and risky procedures whereby they [artists] render their materials expressive to a degree far exceeding their intentions” (Van Niekerk 2013:11).13 Die leser sien in die optrede en taalgebruik van die sneeuslaper flitse van hierdie weerbarstige, antihegemoniese, altyd wordende en nooit vaspenbare kunstenaarsaktiwtiteit. Dit blyk byvoorbeeld uit die grondige wyse waarop hy die skryfstudent en die fotograaf se pogings tot artistieke aktiwiteit ondermyn en selfs vernietig, ook uit die tartende wyse waarop hy Helena se pogings om hom tegemoet te kom, verrinneweer.

Daar is ook ’n duidelike verwantskap tussen die ontwrigtende optrede van die sneeuslaper en die manier waarop die idees van Helena se vader beslag kry in haar skrywersbroer Willem se uitlatings oor die skryf van verhale (125):

263

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Bamboggers, het my pa sulke tipes genoem, maar self het hy vir my en Willem toe ons jonk was uit sy duimgesuigde stories uit die koerant voorgelees met sy oë wat kamtig gly oor die reëls. Dit is waar Willem aan sy opvattings gekom het. Aan ’n blote verhaal is daar geen plesier nie, het hy beweer, dis die glipraam van die aanbod wat tel, en die verskole tersydes. Handelinge en gebeure moet herhaal wees, of omgekeerd of geminiaturiseerd, of verlangsaamd, of versnel binne-in die omlysting van die verhaal. Die skrywer moet afgebeeld wees in die vertellerkarakter in die verhaal, wat weer ’n verhaal vertel van iemand wat ’n verhaal vertel, ensovoorts. Of andersom. Die ontwerp van die kader is die waagstuk. Wie vertel wat vir wie, wanneer, waar, waarom, en veral hoe, dis die punt, ’n roman is daarom altyd ten minste twee romans, liefs ’n verhaal in ’n verhaal in ’n verhaal, die inwerkingstelling van ’n onafsienbare regressie, met die einde ingesluk deur die begin. Niemand moet hulle vir een oomblik waan op vaste grond nie, dit moet werk soos ’n Klein-bottel.

Hierdie verdere raakpunt tussen die sneeuslaper en Helena se vader is belangrik vir die interpretasie van die sneeuslaper as verteenwoordigend van ’n bepaalde soort kunstenaarskap. Uit die reeds aangehaalde verwysings het dit geblyk dat Helena se vader gedeeltelik geïnspireer is deur Van Niekerk (2008b:12–3) se vader, wie se “fantastische muzikale woord-vaardigheid”, “onuitputtelijke meelevende verbeelding” as “demiurg van de stal” ’n eerste voorbeeld van kunstenaarskap verskaf, net soos wat Willem se opvattings deur sy vader gevoed is en Helena deur haar vader se swerwerskap en verdooldheid (vergelykbaar met dié van die sneeuslaper) geïnspireer word om haarself oop te stel vir die lewe.

Die verglipping van rame, die “onafsienbare regressie”, asook die “einde ingesluk deur die begin” sentreer in hierdie bundel veral rondom die figuur van die sneeuslaper. Hy is die geraamde binne Kasper Ollewagen se verhaal wat op sy beurt ingekader is in die skryfkundeprofessor se verhaal “Die swanefluisteraar”. Hy is ook die geraamde in die foto’s van die fotograaf wat op sy beurt die onderwerp is van die outobiografiese verteller “Van Niekerk” in die verhaal “Die vriend”. In beide gevalle vernietig hy dié rame deur op byna gewelddadige manier nuwe rame en perspektiewe daarop te skep. Wanneer hy bewus raak daarvan dat Kasper hom dophou, begin hy hom doelbewus mislei en uitbuit. Ook die fotograaf wat hom begin afneem, manipuleer en treiter hy op ’n verregaande manier soos wat af te lei is uit sy woorde: “Hy, die fotograaf, het gedink dat hy die een is wat my raam, maar dit was ék wat my lis soos ’n stok in sy hol deur sy nekgat tot in sy kopbeen gedruk het, en van hom my marionet gemaak het” (136). Hy flankeer met Helena, daag haar uit en lieg vir haar totdat sy heeltemal van stryk gebring is en self ’n swerwer word. Dit is ook hy wat alles in die teks problematiseer deur verwarrende nuwe interpretasiemoontlikhede oop te maak in verband met gebeure soos Kasper se epifanie en die fotograaf se psigiese ineenstorting. Dit veroorsaak dat die einde van die verhale, en die bundel, oop bly.14

Vanweë sy swerwerskap en tuisteloosheid kan die sneeuslaper nie in ’n bepaalde ruimte vasgepen word nie, en ondermyn hy – soos wat Van Niekerk graag in die kunswerk sou wou sien – idees van oorsprong, identiteit en teenwoordigheid. Hierdie eienskap word herhaaldelik onder die leser se aandag gebring deur die verskillende benamings vir die sneeuslaper: vagrant (101, 117), swerwer (101, 121), vagebond (101), daklose (101, 126), onbehuisde (101, 119), hobo (133, 136), marginale (113), clochard (108, 127), verloopte (127) en hawelose (127).

Sy tuisteloosheid word ook beklemtoon deur die wyse waarop hy reageer wanneer Helena hom vra waar hy vandaan kom:

264

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Vandaanheid is van iemand wie se bed op één plek staan, beste dame, maar ek lê buite, ek kom uit ’n komkommer, en ek waai waar ek wil, en ek ken al die gate, die somerhuisies en die kortverblywe, hierdie parkbank is my Xanadu, maar eintlik is ek ’n man van sneeu, ek drink my eie dors, met ’n mierikswortel vir ’n neus en drie kastanjeknope op my buik, ’n wrede opslag van verbeelding in my bors. (111–2)

Die verontrustende uitwerking wat die sneeuslaper as boemelaar op Helena het, word vooruitgeloop deur die gedig waarmee sy haar “veldwerkverslag” begin, naamlik Louis MacNeice se “Conversation” (hier in Afrikaans vertaal as “Gesprek”). Dié gedig vestig die aandag op die feit dat daar ook in gewone mense ’n boemelaar skuil: die gedig beweer dat dit gesien kan word in die teenwoordigheid van ’n “swerwer” of “boemelaar” in gewone mense se blik wat soms wegsluip wanneer hulle met jou praat en soms self uit hulle oë “by jóúne in” beweeg.

Die slotstrofe van die vertaalde gedig lui:

Verdooldheid egter, is verbode: normale mense keer vinnig na die hede terug, kyk jou nugter in die oog asof hul jou verseker: ekskuus, dit sal nie weer gebeur nie, of gooi ’n keerwal van verstandigheid om nabyheid mee te stelp, en stop in plaas daarvan per ongeluk vloekwoorde soos rose in hul gebruiklike diskoers. (99)

Verdooldheid word aangebied as die teenoorgestelde van normaliteit en verstandigheid; daarom is dit belangrik om “’n keerwal van verstandigheid” op te werp teen die “nabyheid” van ander. Die sneeuslaper is ’n voorbeeld van die soort persoon wat Helena Oldemarkt tot ’n ongemaklike intimiteit dwing en uiteindelik haar “keerwal van verstandigheid” deurbreek. Ten spyte van haar besadigde aard (sy beskryf haarself as “’n voorskootkind, ’n aan-die- kantmaker, ernstig besorgd, en veral versigtig vir hansworse”, 126) word sy wel deur hom oorrompel en begin sy na hom soek wanneer hy verdwyn. Die sneeuslaper is dus die teenoorgestelde van versigtigheid, verstandigheid en ordelike selfbeheer: dié beeld klop met dié van die kunstenaar wat moet uitdaag, riskante prosedures volg, skandalige intimiteite moet bewerkstellig en die leser blootstel aan die afgrondelikheid15 van die menslike bestaan (Van Niekerk 2013:6–11).

5. Die sneeuslaper en Michael K

Dit is veelseggend dat Van Niekerk in dieselfde artikel waarin sy haar teen die instrumentalisering van die kunswerk verset, skryf oor J.M. Coetzee se roman The life and times of Michael K, wat sy lees as “an ethical-existential encyclopaedia of precarious living”, verwesenlik in die figuur van die “vagrant” Michael K (Van Niekerk 2013:21). Sonder om in te gaan op die besonderhede van haar ontleding, wil ek sekere ooreenkomste en verskille tussen Michael K en die sneeuslaper uitwys.

Michael K het ’n spraakgebrek omdat hy ’n haaslip het en is verstandelik gestrem, en juis daardeur ontwikkel hy volgens Van Niekerk (2013:25) tot ’n “prodigy of the senses”. Die ontwykendheid van Coetzee se karakter word gestalte gegee in ’n “dynamics of radical withdrawal” omdat hy hom voortdurend onttrek, wegloop en verdwyn van enige ruimte, plek of omstandigheid wat hom inperk of vashou (Van Niekerk 2013:27). Verder is hy die beliggaming van die persoon sans papiers of sonder enige dokumente wat hom sou kon teken as iemand wat op ’n bepaalde plek hoort (Van Niekerk 2013:29). Sy wys ook op die

265

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

abjeksie van sy stadige dood en lees dit as “the slow eruption of the corpse right under its owner’s still living eye, the waning of the flesh, the morbid bowel, the slowing of the heartbeat, the leaking of fluids, the diminishing body temperature and the dissolution of mental coherence” (Van Niekerk 2013:27).

In vergelyking met Michael K is die sneeuslaper ’n Rabelaisagtige karakter wie se optrede oordaad en uitspattigheid spel, ten spyte van die feit dat hy ook uitgelewer is aan die tuisteloosheid en abjeksie wat Michael K se bestaan kenmerk. By die sneeuslaper is daar nie sprake van mismaaktheid, ’n spraakgebrek of verstandelike gestremdheid nie. Hy word trouens beskryf as ’n aansienlike man (“in sy vroeë sestigs, golwende silwergrys hare, groenbruin oë, ongeskeer, bruingebrand op die manier van aan wind en weer blootgestelde swerwers”, 105). Hy is vlug van verstand, welsprekend, beheers verskillende tale en uitgebreide verwysingsvelde. Verder is hy ’n ”man wat van homself durf verskil” (106), dus iemand met die vermoë tot ironie en selfontmaking. In hierdie opsig is hy ’n vergestalting van wat Van Niekerk (2009a:134) vir haarself as skrywer ten doel stel: “Ek verstaan skrywerskap as die opdrag om my, soos die Nederlanders sou sê, teen myself in die weer te stel, van myself te bly verskil, of liewer om die alteriteite in myself so ver as moontlik te probeer mobiliseer, en om so te probeer skryf dat dit selfs my eie funksionele verstaan van sake ontloop.”

In teenstelling met Michael K se swygsaamheid het die sneeuslaper “die tong van ’n struikrower” (121). Sy taalgebruik is klankryk, beeldryk, diggepak met betekenis, besaai met verwysings en vol elemente uit ander tale. Hy deurspek sy tirades met woorde uit Duits, Frans, Italiaans, Grieks, Hebreeus en Maltees, maar gebruik ook die tale van randgroepe, soos Rotwelsch (’n geheime taal, ’n huigeltaal, ’n bendetaal of diewedialek) en Bargoens (’n boewe- of diewetaal).16Dit vorm ŉ duidelike kontras met die akademiese taal wat Helena gebruik, ŉ taal waarna die sneeuslaper verwys as “koue ganskaktaal” (114). Wanneer Helena hom die eerste keer raakloop waar hy in die Vondelpark besig is om omstanders op ’n lied te trakteer, is daar “’n vreemde glossolalie” (die ekstatiese taal van religieuse groepe, die verskynsel van in tale praat) in die lug.17 Hy beliggaam dus iets van die soort kunstenaar wat weier om hom te verbind tot ’n instrumentalistiese kuns en die taal dryf tot op ’n punt waar dit so geswolle, dig, uitspattig en wild word dat dit duidelik is dat hy hom deur niks sal laat voorskryf of inperk nie. Dit gaan gepaard met ’n uitsonderlik ruie verbeelding: hy verwys self by geleentheid na die “wrede opslag van verbeelding in [sy] bors” (112). Sy verhaal oor die probleme wat ’n hobo het om ’n plek te vind waar hy kan ontlas (119–20), sy herhaalde verwysings na sy eie stories as “stront” (142), en ook die verwysing na homself as “Gargantua” (151), sluit aan by die deurlopende verwysings in Van Niekerk se oeuvre na beelde van ontlasting vir kreatiwiteit en hardlywigheid vir ongerealiseerde kreatiwiteit in die tradisie van ensiklopediese fiksie waarvan Rabelais se Gargantua et Pantagruel ’n seminale voorbeeld is (vgl. Loots 2016).

Alhoewel hy dus in talle opsigte die teenbeeld van Coetzee se Michael K verteenwoordig, is daar tog verwantskappe. Verwant aan die landloper Michael K is die sneeuslaper se pogings om optekening en dus kategorisering te vermy, om buite die bereik van burokratiese reëls te leef en die uiteindelike besluit om hom aan die lewe te onttrek. Anders as Michael K het hy die vermoë om sy eie liggaamlike agteruitgang en sterwensbesluit te artikuleer: “Ek was in my moer, mevrou, laas winter, het heeltemal genoeg gehad, in die Witte Hartensteeg geslaap, myself verpak met koerante, kiste, strooi, planke, my eie Betlehem, my eie wyse man. Bedags het ek gaan plasma skenk om aan die poen te kom, en myself dan met my dik sout bloed in ’n kokon begrawe in die sneeu” (130).

Net so duidelik verwoord hy sy woede wanneer sy poging om te sterf deur die fotograaf gefnuik word: “Pesbeheerders, psigiaters, predikers, polisie, hulle almal het ek al oor my

266

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

heen gehad en hier was wragtig iemand wat my aan die dood wou ontruk, die bederwer van ’n vasbeslote Lasarus, ek was op weg na die vergetelheid en hy die stommerik met sy fotolense, wou my parool verleng in die land van die pannekoekvreters” (130–1).

Uiteindelik onttrek hy hom aan sy optekenaar en dokumentrise Helena, dermate dat sy hom nie weer kan vind nie. Alhoewel Helena voel dat sy deur haar interaksie met die sneeuslaper “in gereedheid” gebring is en “die einde” in haarself aanvoel (153), bly die slot van die verhaal oop omdat die sneeuslaper verdwyn het. Afsluiting word dus in meer as een opsig deur optrede van die sneeuslaper ondermyn.

6. Die “translational text” en die rol van die kunstenaar in turbulente tye

Dit bring my terug by my aanvanklike hipotese, naamlik dat die wedersydse perforasie van die talige en ruimtelike grense tussen Afrikaans en Nederlands in Die sneeuslaper aansluit by die soort kunsbeoefening wat in die verhaal “Die sneeuslaper” voorgestel word. Sowel die bundel as die gelyknamige verhaal is voorbeelde van wat Hassan ’n “translational text” noem, ’n teks waarin verskillende tale en ruimtes (veral Afrikaans en Nederlands, Suid-Afrika en Nederland) mekaar beroer, ’n teks gebore in vertaling wat oor nasionale grense glip en na alle kante toe gevestigde opvattings ondermyn.

Verder is die figuur van die Amsterdamse sneeuslaper-hobo ’n vergestalting van die wilde, grensperforerende, nie-instrumentalistiese kunsbeoefening waarvoor Van Niekerk (2013) haar voorkeur uitspreek in die opstel oor die rol van die literêre teks in “turbulente tye” en Coetzee se Life and times of Michael K, ’n siening wat vooruitgeloop wordin verskillende onderhoude en toesprake (Van Niekerk 2009a, Burger 2009, Esterhuizen 2009). In Die sneeuslaper toon sy twee rigtings wat hierdie soort kunsbeoefening kan opgaan: aan die een kant kan dit beweeg in die rigting van die wegpuur van taal totdat daar net klanke en uiteindelik stilte oorbly, soos in Kasper Ollewagen se klankdigte in “Die swanefluisteraar”; aan die ander kant kan dit opgeklits word tot ’n raserny, soos in die geval van die sneeuslaper wat taal dryf totdat dit by wyse van spreke uit sy nate bars, sy toehoorder daarmee volslae verander en dan verdwyn. Dit sluit direk aan by Van Niekerk (in Burger 2009:154) se kommentaar op haar eie gebruik van taal as fiksieskrywer: “Miskien is ek tog meer geneig na die vetvoer eerder as die uithonger van taal, hoewel ek die effekte van laasgenoemde ten seerste bewonder in byvoorbeeld die werk van Vladislavić en Coetzee en hulle meesters Kafka en Beckett.”

Dit wil ten slotte voorkom asof die sneeuslaper ’n beliggaming is van die soort kunstenaarsaktiwiteit en die daaruit voortspruitende tekste wat Van Niekerk (2013) in haar artikel oor die rol van die literêre teks in turbulente tye beskryf. Hy is die soort kunstenaar, sou ’n mens jou kon voorstel, wat ’n literêre teks sal skep wat nie gedienstig aan enigiets buite sigself is nie; wat nie sal aanpas by heersende ideologieë nie, wat weerstand sal bied teen pogings om dit te instrumentaliseer of nuttig en funksioneel te maak, wat nie mak gemaak of gedomestikeer kan word nie, wat wegglip onder uit enige pogings tot ’n sluitende interpretasie, wat nie geïnteresseerd is in ’n blywende en vertroostende verhouding met die leser nie, maar eerder die leser verontrus, ontstem en konfronteer met die afgrondelikheid van die lewe én wat bestaan by grasie van ’n avontuurlike ontginning van taal op ’n manier wat die insypeling, besmetting en inspirasie deur ander tale sou kon tegemoet kom. Dit word bevestig deur die aard van die sneeuslaper as ondermynende karakter wat deur sy optrede alles in die teks op losse skroewe plaas, op dieselfde wyse as wat die waagmoedige en onapologetiese skrywer dit sou doen.

267

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Bibliografie

Breytenbach, B. 2001. Ysterkoei-blues. Gedigte 1964–1975. Kaapstad: Human & Rousseau.

Brink, A.P. 2008. Groot verseboek. Deel 1. Kaapstad: Tafelberg.

Burger, W. 2009. “So-hede wat die tong uit mond jaag agter benoeming aan, elke keer weer, tot in ewigheid”: Marlene van Niekerk oor haar skryfwerk. Journal of Literary Studies / Tydskrif vir Literatuurwetenskap, 25(3):152–6.

Buxbaum, L. 2012. “En wat jy weet is wat jy nie weet nie”: Strange, hypnotic Van Niekerk. SLiP, 19 April. http://slipnet.co.za/view/reviews/en-wat-jy-weet-is-wat-jy-nie-weet-nie- strange-hypnotic-tales-from-marlene-van-niekerk (26 September 2015 geraadpleeg).

Chris. 2010. Marlene van Niekerk bespreek die rol van die skrywer by die bekendstelling van Die sneeuslaper. Books Live. http://nb.bookslive.co.za/blog/2010/10/14/marlene-van- niekerk-bespreek-die-rol-van-die-skrywer-by-die-bekendstelling-van-die-sneeuslaper (12 Oktober 2015 geraadpleeg).

Crous, M. 2010. Vernuftige en poëtiese spel met feite, fiksie. Filosofiese, kunsteoretiese besinning in viertal verhale. Beeld – Boeke-Beeld, 22 November. http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2010/11/22/B1/13/josneeu.html (26 September 2015 geraadpleeg).

Den Besten, H. 1986. Double negation and the genesis of Afrikaans. In Muysken en Smith (reds.) 1986.

Deumert, A. en W. Vandenbussche (reds.). 2003. Germanic standardizations. Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.

De Villiers, D. e.a. 1963. Nuwe F.A.K.-sangbundel. Kaapstad, Bloemfontein, Johannesburg: Nasionale Boekhandel.

De Vries, D. 2011. “Vertalen is als een bedevaart”: drie stappen vooruit, twee stappen achteruit. Vertaalpraktijk. http://www.boekvertalers.nl/2011/02/23/vertalen-is-als-een- bedevaart-drie-stappen-vooruit-twee-stappen-achteruit/#more-6377 (27 September 2015 geraadpleeg).

De Vries, W. 2010. Tuiste vir Afrikaans in Nederlands. Onderhoud met Riet de Jong- Goossens. Die Burger, 13 Oktober, bl. 8.

Du Toit, S.J. 1924. Suid-Afrikaanse volkspoësie. Bijdrae tot die Suid-Afrikaanse volkskunde. Amsterdam: Swets & Zeitlinger.

Esterhuizen, L. 2009. Met buskruit en salpeter. Marlene van Niekerk in gesprek met Louis Esterhuizen. Versindaba,4 Julie. http://versindaba.co.za/2009/07/04/onderhoud-marlene- van-niekerk (12 Oktober 2015 geraadpleeg).

Groenewald, A. 2015. Die “produksie van teenwoordigheid” in Marlene van Niekerk se kortverhaalbundel, Die sneeuslaper. Ongepubliseerde MA-verhandeling. Universiteit van Pretoria.

Hambidge, J. 2010. Die sneeuslaper: Is daar lewe na Agaat? LitNet. www.argief.litnet.co.za (6 Augustus 2012 geraadpleeg).

268

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Hassan, W. 2006. Agency and translational literature: Ahdaf Soueif’s The map of love. PMLA, 121(3):753–68.

Human, T. 2010. Welluidendheid van wegglyende woorde. Rapport, 6 November, bl. 5.

Khatibi, A. 1990. Love in two languages. Vertaal deur R. Howard. Minneapolis: University of Minnesota.

La Vita, M. 2007. Om ’n wêreld te verbeel. Onderhoud met Marlene van Niekerk. Volksblad, 7 Mei, bl. 8.

Loots, S. 2016. Ensiklopediese fiksie in die oeuvre van Marlene van Niekerk. Ongepubliseerde PhD-proefskrif. Universiteit Stellenbosch.

Mesthrie, R. (red.). 1995. Language and social history. Studies in South African sociolinguistics. Claremont: David Philip.

Muysken, P. en N. Smith (reds.). 1986. Substrata versus universals in Creole languages. Papers from the Amsterdam Creole Workshop April 1985. Amsterdam, Philadelphia: Benjamins.

Nel, A. 2012. “By sý oë uit, by joune in”: relasionaliteit, visie en dood in Die sneeuslaper (2010) van Marlene van Niekerk. Stilet, 24(2):53–74.

Ponelis, F. 1993. The development of Afrikaans. Frankfurt am Main: Peter Lang.

Provoost, F. 2009. “Ik wil niet meer. En ik kan niet meer.”: Onderhoud met Marlene van Niekerk. Mare. Leids Universitair Weekblad. http://www.mareonline.nl/artikel/0910/01/0809/achtergrond (12 Oktober 2015 geraadpleeg).

Roberge, P.T. 1995. The formation of Afrikaans. In Mesthrie (red.) 1995.

—. 2003. Afrikaans. In Deumert en Vandenbussche (reds.) 2003.

Stander, A. 2012. Taal wat stamel, stotter en struikel: Marlene van Niekerk se Die sneeuslaper (2010) as mineurletterkunde. Ongepubliseerde MA-verhandeling. Universiteit Stellenbosch.

Theunissen, N.H. 1938. Ons volksliedjies. Die Brandwag, 25 November, ble. 13, 42.

Van der Merwe, C. 2012. Om te skryf oor die onbeskryflike: Verlies en mistieke verlange in Die sneeuslaper van Marlene van Niekerk. Literator, 33(2):138–47.

Van Ginneken, J. 1914. Handboek der Nederlandsche taal, Deel II. De sociologische structuur onzer taal II. Nijmegen: L.C.G. Malmberg.

Van Niekerk, M. 2004. Agaat. Kaapstad: Tafelberg.

—. 2008a. Het kind in de achterkamer: Lambert Benade en Agaat Lourier, sjamanen van de familie? (vuurmakers onder het volk?). Fakulteitslesing oor eie werk, Universiteit van Utrecht, 21 Februarie, ble. 1–19. In artikelskrywer se argief.

—. 2008b. Het “scheppingsverhaal” van Agaat. Lesing gelewer by SLAA (Stichting Literaire Activiteiten Amsterdam), 22 Februarie, ble. 1–14. In artikelskrywer se argief.

269

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

—. 2009a. Aanvaardingstoespraak deur Marlene van Niekerk by die toekenning van die Helgaard Steyn-prys (2008). Stilet, 21(1):134–5.

—. 2009b. De sneeuwslaper. Vertaal Riet de Jong-Goossens. Amsterdam: Querido.

—. 2010a. Die sneeuslaper. Kaapstad: Tafelberg.

—. 2010b. ’n Mond vol wilde brame. Die Burger, 1 Oktober, bl. 5.

—. 2012. Persoonlike onderhoud. Stellenbosch, 28 Julie.

—. 2013. The literary text in turbulent times: an instrument of social cohesion or an eruption of “critical bliss”. Notes on J.M. Coetzee’s Life and times of Michael K. Acta Academica, 45(4):1–39.

Van Vuuren, H. 2014. Passacaglia van J.S. Bach en Das Passagen-Werk van Walter Benjamin – literêre montage as mosaïekwerk in Memorandum. ’n Verhaal met skilderye (2006). Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 54(3):505–23.

Viljoen, L. 2011. Van Niekerk verbyster weer eens. SLiP. http://slipnet.co.za/view/reviews/van-niekerk-verbyster-weereens (27 September 2015 geraadpleeg).

—. 2014. Die rol van Nederland in die transnasionale beweging van enkele Afrikaanse skrywers. Internationale Neerlandistiek, 52(1):3–26.

Visagie, A. 2010. Bruisende literêre talent aan die woord. Die Burger, 22 November, bl. 9.

Walkowitz, R. 2015. Born translated. The contemporary novel in an age of world literature. New York, Chichester: Columbia University Press.

Eindnotas

1 Van Niekerk vertel in ’n onderhoud dat sy deur die Universiteit van Utrecht genader is om ’n reeks essays oor die romankuns te skryf en besluit het om fiksie te skryf waarin probleme van die narratiewe vorm uitgewys word. Sy sê ook dat die universiteitskomitee uiteindelik laat weet het dat hulle nie die verband kon sien tussen die opdrag en wat sy geproduseer het nie (vgl. Chris 2010).

2 Stander (2012:16) rapporteer op haar beurt dat Van Niekerk in ’n onderhoud aan haar gesê het dat sy die teks “in ’n soort Afrikaans geskryf [het] wat dit vir die Nederlandse vertaler makliker sou maak met die vertaling daarvan. Toe Die sneeuslaper uiteindelik in Afrikaans uitgegee is, is daar besluit om van die Nederlandse woorde en konstruksies in die teks te behou. Die verhale speel immers gedeeltelik in Nederland af.”

3 Vgl. ook Van Niekerk se onderhoud met Provoost (2009).

4 Vgl. Van der Merwe (2012) en Nel (2012) vir ander perspektiewe op hierdie bundel verhale.

270

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

5 Die woord vagrant is nóg in Afrikaans nóg in Nederlands algemeen gebruiklik. Dit is waarskynlik ’n geval waarin die Engelse woord vir ’n swerwer, daklose of landloper die teks infiltreer.

6 Bladsynommers tussen hakies, sonder datum of skrywer, verwys na: Van Niekerk, M. 2010. Die sneeuslaper. Kaapstad: Human & Rousseau.

7 Bargoens vir pynig (vgl. Van Ginneken 1914).

8 Die volledige lied, waarvan in Agaat slegs ’n deel gebruik word, is opgeteken in Du Toit (1924:88–90).

9 Die Suid-Afrikaansheid van hierdie toneel word bevestig deurdat die term kodlingmotte in die Nederlandse uitgawe vertaal word met fruitvliegjes (121).

10 Hieroor sal verdere ondersoek gedoen moet word.

11 Hierteenoor lees Groenewald (2015) die gebruik van Nederlands in die teks as een van die maniere waarop die fisiese materialiteit van die taal bevestig word en ’n manier waarop “teenwoordigheid”, soos geartikuleer deur Gumbrecht in Production of presence. What meaning cannot convey (2004), daardeur bewerkstellig kan word.

12 Van Niekerk verwys ook in ander onderhoude na hierdie beeld van Hans Andreus om te wys op hoe belangrik dit is dat die skrywer voortdurend verras moet word deur die onvoorspelbaarheid van die taal wat hy of sy self gebruik (vgl. Burger 2009:153).

13 In ’n onderhoud met Burger (2009:152) sê Van Niekerk: “In die eerste plek dink ek dat ek die skryf van ’n roman bo die skryf van filosofie kies omdat ek myself beter kan verras daarmee. Ek wil verras word.”

14 Dit strook met Van Niekerk se uitsprake oor die verleiding van die leser in die onderhoud met Burger (2009:155): “Wat ek wil doen en nog [nie] glad goed regkry nie, is om die leser te verlei met die allure van storie […] net om hom, die leser of hoorder of kyker, as hy eenkeer goed gestrik is in iets wat hy vertroud aanvoel, te frustreer en in ’n baan te sit vol terugvouings en vlakverskuiwings en veral ’n slot wat vasgedraai is in die bek van die begin sodat hy nooit uit die labirint kan loskom nie.”

15 Die sneeuslaper sê by geleentheid vir Helena: “[K]yk my nie so aan nie, mevrou, ook u het ’n afgrond in u agterplaas” (125).

16 Vgl. Stander (2012:70) se uiteensettings in verband met Rotwelsch en Bargoens. Vgl. ook Van Ginneken (1914).

17 Hier kan ’n verwantskap met Van Niekerk se opvattings oor die belangrikheid van ’n soort sjamanistiese inlewing by die kunstenaar, soos uitgespreek in die onderhoud met Burger (2009:154), bespeur word: “Die neksus tussen die talige ‘ekspressie’ van ’n ‘werklikheid’ en die losjaag van taal as ’n selfstandige materialiteit, lê miskien in die praktyke van die skrywer wat by wyse van spreke sjamanisties genoem kan word. Is sjamaans nie figure wat ‘vreemde taal/musiek’ losspook ten einde dinge en diere en geeste [te] verlei om ‘uit hulleself te tree’ en te ‘verskyn’ nie?” Vgl. in hierdie verband ook Van Niekerk (2008a) se eie bespreking van die agterkamerkinders in haar eerste twee romans, Lambert en Agaat, as sjamanistiese figure.

271

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Postapartheid as wondkultuur binne ’n patologiese openbare ruimte: Mark Gevisser se Lost and found in Johannesburg Leon de Kock

Leon de Kock, senior navorsingsgenoot, Departement Engels, Universiteit van Johannesburg

Opsomming

Hierdie artikel stel voor dat ’n “wondkultuur” binne ’n “patologiese openbare ruimte” heelwat aspekte van die postapartheid bestel verklaar. Vir Seltzer (1997) is verslawende geweld (my vertaling, ook elders) ’n verskynsel wat nie net ’n “gesamentlike skouspel” is nie, maar ook ’n kernruimte waar “private begeerte en openbare ruimte mekaar kruis” in laat moderniteit. ’n Wondkultuur (wound culture) is volgens Seltzer “die openbare betowering met geskeurde en oopgekloofde mense, ’n kollektiewe samekoms te midde van trauma en wonde”. In hierdie opsig staan die mediabemiddelde ongelukstoneel (scene of the accident) sentraal in die media-era se openbare ruimte, in teenstelling met Habermas (1989) se bourgeois public sphere en dié se rasionele redevoering oor gemeenskaplike sake. Die ongelukstoneel word gekenmerk deur “verwysde pyn” (referred pain) wat deur die massamedia bemiddel word; volgens Seltzer funksioneer dit as “psigotegnologie” van die alledaagse lewe in die huidige tydvak. In hierdie beskouing is “ware misdaad” (true crime) as’t ware die doek waarop laat moderniteit se realiteitsdrama hom afspeel. Die artikel stel voor dat die postapartheid, mediabemiddelde openbare ruimte soortgelyke tendense toon in gevalle waar “ongelukke” voorkom – nie alleen die blote ongeluksgebeurtenis nie, maar ook die “ongelukke” van politieke wanpraktyke wat gewelddadig met die strewe na demokrasie bots, en letterlik op oopgekloofde liggame uitloop. Sulke mediabemiddelde gebeure wek afsku en spanning as oorheersende reaksies in die postapartheid gevoelsruimte. Die artikel neem dan Mark Gevisser se niefiksiewerk Lost and found in Johannesburg (2014) in oënskou as ’n geval waar bellettristiese letterkunde deur “ware misdaad” binnegeval word, so amper teen Gevisser se wil.

Trefwoorde: media-era; nuwe media; ongelukstoneel; openbare ruimte; postapartheid bestel; postapartheid literatuur; verwysde pyn; wondkultuur; ware misdaad

272

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Abstract

Postapartheid as a wound culture within a pathological public sphere: Mark Gevisser’s Lost and Found in Johannesburg

In his work on “wound culture” and the “pathological public sphere” Mark Seltzer (1997) identifies “addictive violence” as “not merely a collective spectacle but one of the crucial sites where private desire and public space cross” in late modernity (1997:3). For Seltzer the convening of the public “around scenes of violence” (such as rushing to the scene of an accident, either an on-the-scene event or a voyeuristically experienced multimedia happening) is constitutive of so-called wound culture. The latter is the “public fascination with torn and opened persons, a collective gathering around shock, trauma, and the wound” (1997:3). Likewise, it is noteworthy the “wounded attachments” that Wendy Brown describes (1993) have saturated identity politics over the past few decades. In post-apartheid South Africa the fin de siècle saw a different manifestation of wound culture in the Truth and Reconciliation Commission (TRC), during which the public witnessing of private wounding constituted a convening of the public around what were sometimes even rehearsed “scenes of violence”. In the process the pathological public sphere of apartheid was laid bare. The trends set in train in the wake of the TRC remain robust in post-apartheid writing, particularly autobiographical forms of witnessing and testifying, both in reconstituting the past (such as Antjie Krog’s Begging to be black) and in coming to terms with a wayward present (Mzilikazi wa Afrika’s Nothing left to steal). Seltzer seeks to explore the processes by which the public sphere is “pathologised” in late modernity, as well as the conditions that underpin this process. For him, the scene of private wounding is taken up in communicative relays via a “media a priori” such that it gathers a mass of public spectators. At such mediated events, witnessing is at once voyeuristic and deferred. Critically, though, such witnessing enters into the reality of the event, becomes part of it, as the live radio traffic report contains both the event and its doubling in the act of mediated observation.

In South Africa, as elsewhere, such hypermediated events often have pronounced sociopolitical determinations, whether it is a killing, an accident, or a political service delivery scandal resulting, for example, in electrocution by pirated wires in shackland conditions. The “scene of the crime” in such cases is not confined to the physical site of the event, but includes its doubling in the media, where onlookers feel the wounding of referred pain. The case of Andries Tatane is pertinent here: during a service delivery protest in Ficksburg in the Free State in 2011 he was beaten and shot with rubber bullets in full view of onlookers and the media. The video clips of his beating, shooting and death on the scene quickly went viral, sparking outrage and disgust with the conduct of the South African Police Services some 17 years into democracy. Here, as elsewhere, the grief of the family is redoubled and affectively witnessed by masses of individuals as part of the event itself. While in such cases (accidents, crimes, or the effects of incompetence and/or corruption) the onlooker-citizen is affectively engaged on behalf of the victim(s), the citizen experiences a simultaneous, personal sense of injury – a more general effect of plot loss, assaulting any claim to personal security in a climate where cheek-by-jowl neighbours, fellow citizens, are subject to deadly conditions. In the wake of the events that arise from such conditions, social media memes proliferate, each more toxic than the last, so that this sense of personal injury accelerates and deepens, as the movement that has come to be known as Fallism, and the hashtag wars of 2015/16 (#RhodesMustFall, #FeesMustFall, #ZumaMustFall, #FuckWhitePeople and the like), so dramatically demonstrate.

Perceived neglect by those in power (whether they be self-absorbed politicians or distracted university vice-chancellors) is felt to be atrocious and shameful, eliciting a sense of disgust – personally felt – that is instantly communicated in a digital cascade where genuine outrage

273

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

is, one must add, often indistinguishable from virtue-signalling. The contact zone between the private and the public, the scene of the “accident”, then, is also the place where the actual and the professed are played off against each other, and “political bullshit” is exposed. There is a keen appetite for such exposure, which involves the unmasking of people and institutions that are seen, or perceived, to be distorting the truth. Among new media reader- writers, such deception is seen as hard to swallow after the propaganda and lies of apartheid. Consequently, citizens (including figures as influential as Ronnie Kasrils and Moeletsi Mbeki) feel a strong need to bear witness to the unveiling of what they perceive as massacres of truth, and it is no surprise, therefore, that the commentaries of Max du Preez, Justice Malala, Sisonke Msimang, Richard Poplak and Raymond Suttner, among others, not to mention the cartoons of Zapiro and others, enjoy significant social media uptake. The reading or viewing of such commentaries, which blend reporting and opinion about what’s happening on the ground, under the radar, or behind the smokescreen, is largely an affective experience. In new media upwellings, arising from what Mbembe calls the politics of impatience, the sense of plot loss looks beyond the failures of government alone, embracing a more general “decolonisation” and a radical dismantling of perceived, pervasive, white post-apartheid hegemony.

A reading of Mark Gevisser’s 2014 non-fiction work Lost and found in Johannesburg resonates with many of the above notions. The book as a whole, in literary terms, is premised on the play between cartography – in particular the various street-mappings of Johannesburg – and the reflexive gap that forensic observation reveals about the actual territory represented by the maps, all of which is rendered in sharp reportage. It is an acutely considered, second look at spatial and social boundaries, how they are represented over time, and how people find ways around them.

Further, the narrative is frequently interspersed with old family photographs, that is, with pictorial evidence that speaks in a register different from the visual data of the maps, and from Gevisser’s own prose, so that the book is experienced as multimodal, despite the fact that Gevisser is leading the reader by the hand, so to speak. To enrich the reflexive play, Gevisser combines this visual evidence with his own, considered interpretation of the various data he offers up for inspection. Still, this leaves interpretation open to a reader’s further potential revisions (the reader’s viewing of the photographs may, for example, yield divergent “readings” of the visual archive thus presented). However, all of this is bracketed within a larger story of “true crime”, a framing narrative that begins and (almost, but not quite) ends the book. The framing tale is a compelling first-person witness account of an event in which Gevisser, along with two female friends, became the victims of a violent home invasion in Killarney and were held hostage for almost three hours. This gripping tale, which, in its telling and public mediation via Lost and found becomes an instance of true crime, not only frames the narrative, but functions as a kind of conditional clause in the story: if this can happen, then what do we make of everything else we know about our situation? As such, the robbery relativises Gevisser’s own attempts at relativisation in which social ills are shown to be remediable. Instead, the criminal incursion literally holds up the story, both in a temporal and in a criminal sense. It also threatens to derail the values the author is seeking to uphold. Gevisser’s attempts to rescue his narrative from becoming an “atrocity exhibition” are then taken into critical consideration.

Keywords: media era; new media; post-apartheid; post-apartheid literature; public sphere; referred pain; scene of the accident; true crime; wound culture

274

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

1. Wondkultuur en verwysde pyn

In sy werk oor wound culture (wondkultuur – my vertaling; ook elders) in sy boek oor ’n “patologiese openbare sfeer” skryf Mark Seltzer (1997:3) oor addictive violence as ’n verskynsel wat nie net ’n “collective spectacle” is nie maar ook “one of the crucial sites where private desire and public space cross”; dit alles binne die konteks van laat moderniteit. Seltzer skryf oor die openbare samekoms van mense by “tonele van geweld” (byvoorbeeld mense wat hulle haas na ’n ongelukstoneel, of dit nou ’n werklike toneel is of ’n voyeurstog deur middel van sosiale media). Sodanige gedrag, voer hy aan, bring ’n “wondkultuur” mee, wat hy beskryf as “the public fascination with torn and opened persons, a collective gathering around shock, trauma, and the wound” (1997:3). Dit is ook opvallend dat die sogenaamde wounded attachments wat Wendy Brown beskryf (1993), identiteitsbedinging in die laaste paar dekades deurweek het. Seltzer se Serial killers: Death and life in America’s wound culture verskyn in 1998; dit is ’n studie oor die omstandighede in die VSA, veral in die laaste twee dekades van die 20ste eeu. Dink maar terug aan die opkoms, veral in die 1980’s en 1990’s, van biegverhale: verhale wat private wonde openbaar maak, met byna ongemaklik intieme vertellings waarin openbare uiting gegee word aan dit wat gewoonlik streng privaat is, soos tonele van familiegeweld en/of seksuele misbruik wat op “skokkende” wyse verklap word. Vergelyk ook die vlaag biegverhale in die 1990’s waarin mans uiting gee aan versluierde manlikheidskwessies en hulle onsigbare wonde (sien Oschner 2009; Fox-Gordon 2015).

In teenstelling hiermee het ’n heel ander vergestalting van wondkultuur aan die einde van die 20ste eeu sy verskyning in Suid-Afrika gemaak, naamlik die getuienis oor verwonding wat by die Waarheid-en-Versoeningskommissie (WVK) gelewer is. In hierdie geval was dit ’n formele proses waarin die publiek getuienis oor wonde en (polities-gedrewe) verwonding kon aanskou terwyl dit gelewer word, of via die media, op ’n manier wat beskryf kan word as ’n openbare samekoms te midde van geweldstonele (scenes of violence, soos Seltzer 1998:1 dit stel). Die WVK-sittings was ’n proses waarin die “patologiese openbare sfeer” wat apartheid voortgebring het, oopgevlek is. Tendense wat in die nadraai van die WVK sterk na vore getree het, bly in postapartheid letterkunde prominent, veral outobiografiese vorme waarin getuienislewering van kernbelang is, nie net om die verlede op te roep nie (soos Antjie Krog byvoorbeeld in Begging to be black, 2009, doen), maar ook om getuienis te lewer oor ’n huidige era waarin sake onrusbarend skeefloop (byvoorbeeld Mzilikazi wa Afrika se Nothing left to steal, 2014).

Seltzer verken die prosesse en toestande wat die openbare sfeer binne die laat moderne konteks patologies laat voorkom. Volgens hom word die toneel (mens wil amper sê toneelspel) van private verwonding – die sogenaamdescene of the crime – opgevang en gesirkuleer binne ’n media a priori (’n alomteenwoordige skynwêreld soortgelyk aan Baudrillard (1994:1 en elders) se hiperreële mediasfeer of simulacrum). Die media a priori skep as ’t ware die “werklikheid”, onderskraag dit, en vervang dit (meer daaroor hier onder). Hierdie alomteenwoordige media se draaie verloop so fel en vinnig dat massas toeskouers in die nuwemediatydvak daarby betrek word. Die openbare sfeer in dié gedaante, veral in die postapartheid bestel, word in ’n groot mate1 beset deur skrik-op-die-lyf-gejaagde toeskouers – voyeuristies en op ’n afstand; hulle is getuies van tonele van geweld wat hulle oombliklik verlig laat voel (“dankie tog, nie ek nie, nie hierdie keer nie”), maar wat hulle ook diep ontstem. Om in te skakel by die postapartheid openbare ruimte is om affektief ingesuig te word, en om verwysde pyn (referred pain) te ervaar.

In Suid-Afrika staan hiperbemiddelde geweldstonele in die middelpunt van die openbare sfeer (openbare bymekaarkomplekke, dalk) en vertoon sterk sosiopolitieke skakerings en/of

275

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

oorsake, of dit nou ’n mediabemiddelde bendemoord is, die relaas van ’n dronkbestuurongeluk, of ’n diensverskaffingskandaal wat tot mense se dood lei. In sulke gevalle bestaan die “misdaadtoneel” nie net uit die fisiese plek waar die verwonding plaasvind nie, maar ook in die gebeurtenis se verdubbeling in die media en die verdere moontlike vermenigvuldiging daarvan op sosiale media, waar ’n horde toeskouers die verwonding op ’n afstand aanvoel.

Die geval van Andries Tatane is in hierdie verband toepaslik. Hy is in 2011 in Ficksburg tydens onluste oor swak dienslewering met rubberkoeëls geskiet terwyl die media en toeskouers toegekyk het. Die videogrepe oor sy aanranding, asook die skietery en Tatane se daaropvolgende sterfte (op kamera) het soos ’n virus op sowel sosiale as hoofstroommedia versprei. Dit het sterk misnoeë en selfs afkeer laat posvat oor die feit dat sulke gedrag deur die Suid-Afrikaanse Polisiediens (SAPD) nog moontlik is byna 17 jaar ná die aanbreek van demokrasie. “Toeskouers” via die nuwe media het die bedroefdheid van die Tatane-gesin (sien bv. CNN se dekking van die insident en die effek daarvan op Tatane se naasbestaandes)2 aanskou as deel van die voorval self. ’n Massa toeskouers het dus hierdie gebeurtenis met verwysde pyn beleef, en kan dit nog steeds herhaaldelik doen deur die YouTube-video te bekyk.

Seltzer (2007:2) noem die soort pyn wat binne die wondkultuur ontstaan, referred pain. Dit kan beskryf word as die pynlike meegevoel wat mens ervaar namens die slagoffers van ’n gruwelike ongeluk, ’n verskriklike misdaad, of selfs kragdadige politiekery wat krimineel voorkom omdat dit destruktiewe gevolge het. Verwysde verwonding via die media word ervaar oor toestande wat tot liggaamlike lyding lei; dieselfde geld vir grutonele wat voortspruit uit die handelinge of niehandelinge van politici en/of amptenare.

Intussen word mediatoeskouers bewus daarvan dat ook hulle slagoffers kan wees. Die memes lóóp op sosiale media, en hulle raak al hoe giftiger, met die gevolg dat ’n gevoel van persoonlike verwonding versnel en verdiep, soos wat die “hutsmerk-oorloë” van 2015/16 op so ’n dramatiese manier toon (#RhodesMustFall, #FeesMustFall, #ZumaMustFall, #FuckWhitePeople en ander).

Die gedrag van politici en ander openbare figure, soos in die media a priori weergegee, word dikwels pynlik ervaar as versuim wat onteenseglik tot werklike pyn in die bevolking lei; sulke (verwysde) gedrag word op groot skaal as skandelik ervaar, en dit bring ’n wydverspreide gevoel van politieke afsku mee wat ook ’n persoonlike ervaring word; ’n “gevoel” wat met die druk van ’n knoppie versprei kan word deur die menigte “vensters” van die alomteenwoordige nuwe media.

Dit alles, kan mens na aanleiding van Seltzer suggereer, loop uit op ’n twyfel aan waardes – waardes wat as kernbelangrik vir die demokratiese “oorgang” voorgehou word deur dieselfde politici en openbare figure wat die pad so erg byster raak. Die gevoel van afkeer by die aanskouing hiervan word inderdaad ’n reële ervaring in die alom verwysendedigitale wêreld waarin ons deesdae verkeer. Wat Seltzer beskou as ’n primêre voorbeeld van die kontakgebied waarin private en openbare ruimtes saamgebind word, die ongelukstoneel, kan dus gesien word as die plek waar dit wat voorgehou word, en dit wat eintlik gebeur, bots. Dít is voorwaar ’n “ongeluk”.

In die nadraai van apartheid kan die openbare honger vir sodanige oopvlekking nie onderskat word nie, en ook nie die drang om agente en instansies te ontmasker wat, volgens toeskouers by die “ongelukstoneel”, besig is om op verfoeilike wyse die waarheid te verdraai nie. Heelwat postapartheid-Suid-Afrikaners wat buite die kring van die heersende stand staan, het ’n drang om getuienis te lewer oor, of getuie te wees van, die “doodmaak”

276

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

van die waarheid. Dit behoort dus geen verrassing te wees nie dat politieke rubrieke oor die doodmaak van die waarheid en die verdraaiing van demokratiese waardes in die massamedia deur skrywers soos Max du Preez, Justice Malala, Sisonke Msimang, Richard Poplak, Raymond Suttner en Achille Mbembe, asook deur die spotprente van onder andere Zapiro, baie aandag trek, en dat sulke kommentaarstukke deur deling op Facebook en Twitter vermenigvuldig word. Die lees van sulke kommentaarstukke, tesame met die sien van aanskoulike, skokkende visuele materiaal – waarin feite en menings oor wat “werklik” aan die gang is in die wêreld daar buite dikwels verweef word – is ’n affektiewe ervaring wat sterk gevoelens opwek. Getuies “op die toneel” van media-uitgebeelde ongelukke (in Seltzer se terminologie), gebeure wat uitloop op die skouspel van oopgekloofde liggame (soos tydens die Marikana-slagting,3of lelike vuisgevegte tussen wit en swart studente op ’n Kovsie-rugbyveld), skakel in by die rou “werklikheid” via die media a priori, en op ’n wyse wat dikwels kompulsief en tydrowend is. Natuurlik is daar baie mense wat buite die sosiale en die nuwe media staan, maar die getalle wat “verbind” (connected) is, veral akademici en navorsers, is vinnig aan die groei.4 Tog moet ook gekonstateer word dat ’n aansienlike getal mindergegoede mense, asook gewone burgers, beperkte gebruik maak van die nuwe media en veral sosiale media.

2. Die opkoms van “ware misdaad” (true crime)

Vir heelwat lesers in die 21ste eeu is daar dus dikwels nie baie ruimte of tyd oor vir ander (en ouer) modaliteite van lees en skryf nie. Dit behoort dus geen verrassing te wees nie dat literatuurproduksie neig om oor te hel na boeke en elektroniese produkte wat “ware misdaad” (true crime) toelig.5 In sulke lees- en skryfhandelings is dit natuurlik in die meeste gevalle ’n kwessie van gedistansieerde of verwysde deelname aan ware misdaad. Die onderliggende gevoel van verwonding wat hieraan verbonde is, met die daarmee gepaardgaande verwysde (of aangevoelde) pyn, toon ooreenkomste met die verskynsel wat in die sosiologie (sien bv. McRobbie en Thornton 1995) as moral panics bekend staan. Morele paniekuitbarstings verwys na mediabemiddelde, georkestreerde paniek oor wat gesien word as ongesonde omstandighede, byvoorbeeld ’n skielike nuwe vlaag dwelmverslawing of Satanskultusse in die voorstede. Morele paniekuitbarstings lei dikwels tot die eis dat politici en amptenare “iets móét doen” om die saak op politieke wyse te besweer (of moet verduidelik waarom hulle nié iets daaromtrent kan of wil doen nie). Ten tye van paniekuitbarstings van hierdie aard word ’n “goue eeu” dikwels opgeroep, ’n oormatig geïdealiseerde tydvak waartydens ’n gesonde morele dissipline en konstruktiewe toestande na bewering potensiële wantoestande in die kiem gesmoor het (McRobbie en Thornton 1995:561). Die “goue eeu” wat gereeld in die postapartheid bestel opgeroep word, is natuurlik die vervlietende Mandela-presidentskap van 1994 tot 1998, waartydens die geliefde Madiba se presidentskap in die teken van toenadering gestaan het. Dit was ’n politieke tydvak wat gekenmerk is deur Mandela se oënskynlik daadwerklike onderneming dat álmal ’n beter bestaan sou voer.

McRobbie en Thornton (1995:559) voer aan dat die “morele paniekuitbarstings”-teorie, wat ’n noue verbintenis het met die rol van tradisionele media (koerante, radio en televisie), eintlik tot ’n vroeëre era behoort; volgens hulle het hierdie gedagtegang konseptuele vernuwing nodig in die lig van die opkoms van die nuwe media. “Massakommunikasie” behels deesdae nie meer net die drie ruimtes van die staat, die burgery en die media nie, maar die byna onbeperkte elektroniese ruimtes waarin die media a priori in die huidige tydvak beleef word. Dit is ’n ruimte waarin openbare rolspel tegelykertyd groter én kleiner word (groter vir uitdrukkingsmoontlikhede, kleiner ten opsigte van die kans om enige verskil te maak aan die strukture van die allesdeurdringende neoliberalisme en/of prebendalisme).6

277

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Seltzer se patologiese openbare sfeer waarin ’n wondkultuur werksaam is in omstandighede waarin “a social tie on the model of referred pain” bespeur kan word (2007:11; oorspronklike beklemtoning), lyk vir my na ’n insiggewende manier om uitdrukking te gee aan die toestand van merkbare “paniek” oor hoe erg die postapartheid bestel die pad (skynbaar) byster geraak het.

Dit is ook die onderliggende toestand in die lig waarvan die opkoms van reality hunger (sien Shields 2010) sedert die 2000’s beskou kan word. Die honger vir “ware misdaad” vier inderdaad hoogty in die postapartheid lees- en skryfkultuur, dit wil sê ’n honger na verhale wat as werklik beskou word (pleks van verbeeld); verhale waarin verskeie vorme van misdadige afwyking (polities, sosiaal, individueel), as die teenoorgestelde van die strewe na demokrasie , forensies – en pynlik – voorgehou word. Volgens Seltzer (2007:11) is ware misdaad “one of the popular genres of the pathological public sphere”, want dit suggereer “stranger-intimacy and vicarious violation as models of sociality”.

As die openbare sfeer binne die postapartheid bestel, soos dit in sowel die nuwe as die tradisionele media sy verskyning maak, wel patologies van aard is, kan mens jou voorstel dat baie hedendaagse landsburgers op ’n manier optree wat óf passief óf ontnugterd is, en dat hulle hul wend tot Seltzer se spectator slowdown ten aanskoue van mediabemiddelde ongeluk- en/of misdaadtonele om hulle eie ingehoue vrese (gedeeltelik) te besweer. As hedendaagse landsburgers nie passief of ontnugter is nie, dan is hulle ten minste uit die veld geslaan en/of skepties; hulle soek maniere om te verstaan waarom die gaping tussen die ideale van die demokrasie en die uitleef daarvan op grondvlak (soos deur die media weergegee) so onoorbrugbaar groot blyk te wees.

Hier het mens te doen met wat Seltzer (1998:31) beskryf as “the shock of contact” en ’n gepaardgaande toestand van “excitation” (1998:39 en elders). Werklike gevalle hiervan in onlangse Suid-Afrikaanse gebeure sluit in die mediaskouspel waarin kinders in Gugulethu in vleilande verdrink, heel moontlik nadat hulle aan gekaapte elektroniese bedrading geraak het; die toeskouing via die nuwe media van Anine Booysen se verkragting en verminking;7 en tientalle soortgelyke verontmenslikende optrede wat op verwysde manier “belewe” word, en wat as verwysde pyn ervaar word. In sulke gevalle is dit maklik om (i) affektief in te skakel en woedend te word; (ii) sulke gebeurtenisse te beskou as gevalle van die “misdadige” onvermoë van die staat om sy verkiesingsbelofte in die nadraai van apartheid, naamlik “a better life for all”, gestand te doen; en (iii) sodanige “kontakskok” te ervaar as ’n oomblik, en ’n ruimte, waarin die openbare en private sfere mekaar op ’n uiters belangrike manier kruis. Dit is hierdie gedeelde ruimte, sowel polities as kultureel, waarin groot energie deesdae belê word.

Dit is natuurlik ook so dat die gebeurtenis op sigself nie alleen die “daad” of “dade” is wat werklik voorkom nie; die gebeurtenis lýk werklik as gevolg van sy voorkoms in herhaalde draaie in die media. Wat wel die deurslag gee, is die manier waarop die mediagebeurtenis aanklank vind binne ’n onsekere, honger “openbare bewustheid”. Seltzer (1998:253) toon in sy projek hoe “mass attraction to atrocity exhibitions […] takes the form of a fascination with the shock of contact between bodies and technologies”. Hierdie “kontakskok” bring mee dat “the distinction between the individual and the mass, and between private and public registers” (1998:253) ineenstort; by die wegval van die onderskeid tussen die “openbare” en die “private” ruimtes vind mens telkens wat Seltzer beskryf as “excitations in the opening of private and bodily and psychic interiors: the exhibition and witnessing, the endlessly reproducible display, of wounded bodies and wounded minds in public” (253). In ’n wondkultuur is die manier waarop gemeenskaplikheid ervaar word, integraal gekoppel aan “the excitations of the torn and opened body, the torn and exposed individual, as public spectacle” (253).

278

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Hoe verklaar Seltzer die openbare begeerte aan die spektakel waarin verskeurde en oopgekloofde liggame tentoongestel word? Vir hom is een van die hoofredes hiervoor die gedagte dat dit ’n “strictly private accounting for public violence” moontlik maak (1997:8). Dít, voer hy aan, maak deel uit van “a more general movement ofprivatization, one that governs the contemporary ‘personalization’ of politics and public life: the narrowing of public experience to scenes of privacy, and not least the scene of the trauma” (1997:8; oorspronklike beklemtoning). Dit loop daarop uit, meen Seltzer (1997:8), dat “the notion that ‘the personal is the political’ has been reversed, turned around to the notion that ‘the political is the personal’”. In die post apartheidera, sou ek wou byvoeg, is die politieke ruimte grootliks versluier deur wat politieke kenners hegemoniese normalisation noem (sien O’Brien 2001), tot so ’n mate dat baie skeptici deesdae die “werklike” betekenis van die politiek in mikroverhale soek. Sulke mikroverhale vergestalt meervoudige gevalle van persoonlike verwonding in die geledere van mense wat Seltzer stranger-intimates noem, oftewel medeburgers wie se private pyn op openbare mediakanale ontbloot word. Daardeur word die groter prentjie as ’t ware opgebou.

Binne die postapartheid bestel lyk dit asof verbeelde verhale (imaginative literature) al hoe minder aanklank vind. Verhale wat nie “waar” is nie, of wat nie help in die soeke na helderheid te midde van waninligting en sosiopolitieke verwarring (of plot loss, na aanleiding van die titel van ’n roman deur Heinrich Troost) nie, vind al hoe minder byval. Die voorkeur vir verhale wat op werklike gegewens gegrond is in plaas van “verbeeldingsvlugte”, sowel globaal as ter plaatse (sien Shields 2010 en Hensher 2004), dui verder op ’n leserspubliek (’n gemeenskap van getuies, wil mens amper sê) wat skynbaar keelvol is vir stories wat oor die boeg van versinsel gegooi is. Vereenvoudig gestel, dit lyk al hoe meer asof die burgery binne die postapartheid bestel al hoe minder tyd het vir “nonsens praat”; dit sien mens alte duidelik onder die massas digitale knoppiedrukkers en skermlesers op Facebook en Twitter – húlle het klaarblyklik min tyd vir fiksiemakery, oftewel “kakstories”, soos mens duidelik en daagliks kan aflei uit die kommentaarkolomme op sosiale media en nuuswebwerwe. Van groter belang as stories opdis in/oor die huidige bestel, dus, is die behoefte om deur te breek verby dit wat as mure van openbare leuens of verdoeseling gesien word.8 Daarom word die meeste aandag getrek deur openbare gebeure waarin die sogenaamde eintlike waarheid op die spel is, soos die Marikana-slagting in 2012 en die Oscar Pistorius-verhoor in 2013, of die beweerde versuim van universiteitsrektore om dekolonisering aan te help. Hierdie gebeure maak deel uit van elke dag se dosis skandaal en verwysde pyn, selfs woede, oor dit wat waargeneem word as die leuenagtigheid in die openbare sfeer. In hierdie openbare denken gevoelsruimtes (public imaginaries) vloei persepsies en opvattings saam wat die konseptualisering van skryf en lees, asook die postapartheid verbeeldingsveld, ten diepste raak. Opvattings oor juis die ligging van kultuur onder huidige omstandighede word dus ook hierby betrek.

3. Lyf-masjien-koppeling en atrocity exhibitions

In Seltzer se denke maak patologie in die openbare sfeer deel uit van wat hy beskryf as die body-machine complex en wat volgens hom eie is aan moderniteit. Vir Seltzer (1998:31) is die “coupling of bodies and machines” inderwaarheid “a coupling of private and public spaces”. Met verwysing na J.G. Ballard se The atrocity exhibition voer hy aan dat die menslike liggaam “always becomes visible as a model for something else” (1998:34) en dat hierdie “iets anders” in die “body-machine age” die openbare ruimte is. In sterk teenstelling met Habermas se “bourgeois” openbare sfeer, waarin individue mekaar ontmoet in openbare bymekaarkomplekke (die koerant, die koffiehuis) om redelike debat te voer oor politieke kwessies, het die openbare sfeer in die media-era ’n toestand van patologie betree. Verder

279

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

is sodanige patologie affektief maar onpersoonlik in soverre dit eienskappe toon van verwysde digitale “telepresence”, om Paul Virilio (1997:131) se term te gebruik. Bozzo (s.j.:42) stel dit so: “Rather than convening around a desire to discuss political affairs, as was the case when the bourgeois public sphere was prevalent, those who participate in the pathological public sphere group around wounds and victims” (vergelyk Foster 1996; Warner 1993).

Die samekoms van gebeurtenis en mediaspektakel beteken dat die onderskeid tussen die openbare en die private domeine, tussen “feit” en “fiksie”, al hoe onduideliker raak. En dít loop, volgens Seltzer (2008:32), uit op die “moord op die werklikheid” (murder of reality).

Seltzer se nogal deterministiese siening word nietemin versag deur die feit dat geweld en die voorstelling daarvan in die media ’n mate van nadenkendheid insluit. Waarnemers en agente, met ander woorde media-aktiewe mense, is nie passiewe verbruikers nie, maar mense wie se inneem van inligting, en wie se agentskap, ook heelwat oordeelkundigheid insluit. Dit is in hiérdie ruimte – dié waarin voorstellings oordeelkundig afgeweer en heroorweeg word, ook ten opsigte van die “moord op die werklikheid” – dat kritiese diagnoses oor toestande in die openbare ruimte gemaak word. Dit is in hierdie tipe ruimte dat Michael Warner se “publics” en “counterpublics”, met hulle gebruiklike verskeidenheid en atipiese neigings, hulle eie besinnings maak oor die toestand van sake in die wêreld (Warner 2002). Die verbeeldingsveld wat tot stand gebring word deur “ware misdaad” is as ’t ware die doek waarop moderniteit hom afspeel, ’n “self-observing world of observers” (Seltzer 2008:14).

Vir Seltzer behels dit die “generalization and intensification of this reflexive situation”, waarin die gebeurtenis self en die “registrasie” daarvan saamspeel om wat die Duitse sosioloog Dirk Baecker beskryf as ’n “different reality, consisting of itself plus its registration and revelation” te skep (in Seltzer 2008:14). “Ware misdaad” as verbeeldingsveld, of persepsieprisma, “[is] always taking exception to itself, always looking over its own shoulder, and by analogy, inviting viewers to do the same” (Seltzer 2008:13). Dit is dan ’n tipe “autopoesis”, die skep van ’n eie ek en ’n buitewêreld waarin “the known world of true crime [as] the observed world – and the knowledge and observation of that” (Seltzer 2008:14) saamvloei; ’n wêreld waarin “[f]orensic realism takes as given […] the compulsion to observation and self-observation that is a precondition of modernity” (Seltzer 2008:14). “[F]orensic realism” (2008:14), wat in die letterkunde van postapartheid voorkom in werk soos Antony Altbeker se Fruit of a poisoned tree (2010) en Mark Gevisser se Lost and found in Johannesburg (2014)), kan beskou word as “conditional and counterfactual”; “itself observed as the real work of true crime”. Seltzer verduidelik dat mens hier te doen het met “[m]apping the known world as the scene of the crime” (14). Daar bestaan, skryf Seltzer, “everywhere a doubling of act and observation, such that public violence and mass death are theatre for the living” (14).

Ook Jeremy Green, in sy boek Late postmodernism: American fiction at the millennium (2005), voer aan dat onlangse intellektuele werk oor transformasie in die openbare sfeer in die media-era, veral deur skrywers soos Hal Foster, Seltzer en Warner, “has explored the ways in which anonymous and dispersed publics seek representations of mass subjectivity in spectacles of disaster, atrocity, and violence – in images, precisely, of suffering bodies” (Green 2005:167). Warner (1993:250) stel in sy artikel “The mass public and mass subject” voor dat “[t]he mass subject cannot have a body except the body it witnesses”.

Dit is die moeite werd om Warner (1993:250) se formulering te oorweeg:

[I]nflicting and witnessing mass injury are two sides of the same dynamic in disaster discourse. Being of necessity anywhere else, the mass subject cannot have a body

280

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

except the body it witnesses […] The transitive pleasure of witnessing/injuring makes available our translation into the disembodied publicity of the mass subject. By injuring a mass body […] we constitute ourselves as a noncorporeal mass witness […] The same logic informs an astonishing number of mass publicity’s genres, from the prophylaxes of horror, assassination, and terrorism to the organized prosthesis of sports.

In Warner se redevoering is voorkoming van afgryse (prophylaxes of horror) binne ’n “rampdiskoers” (disaster discourse) iets wat sentraal is vir die massasubjek. Dít suggereer dat die massasubjek (of “massamens”) wat hom of haar binne ’n patologiese openbare ruimte bevind, hom of haar wend tot die kontemplasie of bespieëling van afgryse (dikwels via getuietoeskouery) as ’n manier om hom- of haarself te verwesenlik in die openbare diskoers (Warner 1993:250).

Mens wil byvoeg dat die “voorkomingsfunksie” van rampdiskoers dit ook moontlik maak om verwysde pyn te hanteer, op dieselfde manier as dié waarop prostese (’n term wat Warner ontleen aan Lauren Berlant) instaan vir die plesiere van geweld in soverre sulke bevrediging op ’n verwysde manier deur middel van kontaksportsoorte “geniet” kan word (bv. boks, Amerikaanse voetbal, rugby, en so meer). Berlant se werk oor prostese-subjektiwiteit – sien haar boek The female complaint (2008) – is hier ter sake. Seltzer (2008:13) voer op sy beurt aan dat “[t]he technical infrastructure of that referred pain and that referred belief today is the mass media. The mass media, in the expanded sense, make up the psychotechnologies of everyday life in modern society.”

Hier ter sake is die postapartheid verbeeldingsveld soos dit in huidige vorme van skryf daar uitsien. Dit lyk asof “literêre kultuur” in die media-era besig is om stadig te verander: ’n eens elitistiese, boekgeleerde tentoonstel van (meta)fiksionele briljantheid in skryfvorme wat leersame “ontleding” in seminaarkamers vereis, verskuif in die rigting van brandende mediaspektakels binne ’n mediabemiddelde openbare ruimte wat wanordelik en gewelddadig lyk. Dit is ’n openbare ruimte wat al hoe meer gefokus is op die opvallende oppervlak en sterk gevoel skep (“affect”); dit worstel met die grondstof van dit wat reëel, sieklik en beklaenswaardig is. Skryf- en verbeeldingsdrif skakel volgens hierdie denkneiging toenemend in by die psigotegnologie van prostetiese aanskouing en voorkoming; dit kyk, neem met skok waar en rapporteer oor verwysde pyn, want dit raak die ek, en almal, ten diepste. Dit móét opgeskryf word, verfilm word, gefotografeer word, op band geneem word, wat ook al, en dan so gou moontlik op sosiale (en soms hoofstroom-) media herlei word.9

Die massasubjek se heil lê volgens die sienings hierbo in sy private liggaam en dit moet vertóón word om reëel te wees, om die persoonlike risiko en sekerheidsgevoel daaromtrent in die openbaar te verwesenlik. Die private liggaam staan in noue verband met die postapartheid body politic, en dít blyk, volgens alle berigte, ’n erg gekweste liggaam te wees. Die massasubjek se private heil is dus meetbaar aan die verwondingspeil in die openbare ruimte. Die uitdrukking hiervan in kulturele/estetiese vorme, die kommunikasie van verwysde pyn, het meer toeganklike, meer openbare skryfkanale nodig, asook ander skryfgewoontes (sien bv. Nuttall 2011a en 2011b). Die patologiese openbare ruimte is ’n daaglikse verbeeldingsveld wat hom oorwegend toespits op ’n wondkultuur, of ’n “cult of commiseration”, soos Seltzer (2008:13) dit stel. Dit is ’n kulturele veld waarin die geskonde liggaam, mediabemiddeld in vorme wat wissel van sosiale media tot skeppende niefiksie (oor Eugene de Kock byvoorbeeld) tot moorddadige misdaadstories (vgl. Deon Meyer en Karin Brynard se romans), al hoe meer instaan vir die openbare liggaam self, oftewel die “body politic”. Dit funksioneer dus soos ’n prostese.

281

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Verder: as “ware misdaad” en ’n patologiese openbare sfeer besig is om die kanale van kulturele bemiddeling te word, dan is hulle ook tot ’n groot mate die area waarin nagedink word oor die vraag wat “eintlik” aan die gang is in die postapartheid werklikheid, die werklike werklikheid. Baie mense in die burgerlike ruimte (buite die heersende stand, natuurlik) voel blykbaar, volgens media-aanduidings, dat die land, as gevolg van die staat se lamsakkige begeleiding, die pad erg en gewelddadig byster geraak het, maar presies hoe bly ’n tergende vraag.

4. Lost and found in Johannesburg

By die lees van Mark Gevisser se niefiksieboek Lost and found in Johannesburg (2014) kan mens heelwat van die neigings raaksien wat ek in hierdie artikel postuleer oor postapartheid skryfpatrone. Gevisser se boek is geskoei op die spel tussen kartografie, veral straatgidse van Johannesburg oor die jare heen, en die refleksiewe gaping wat ontstaan sodra die eintlike grond wat hierdie gidse karteer, daadwerklik verken word. Gevisser se wandelende ondersoeke word in skeppende niefiksie weergegee. Die straatgidse waarop die verteller sy verkennings grond, het hom as seunskind bekoor en aangelok as betekenaars van dit wat wonderbaarlik onbekend en nog verkenbaar is, ’n tergend-aanloklike buitewêreld. Tog is hierdie gidse aansienlik oorbepaal deur hulle vervaardigers se voorveronderstellings, en lê hulle sterk klem op grenslyne en slagbome. Die gidse sê ewe veel oor hulle vervaardigers se ideologiese drange as oor die werklike strate en gebiede in en om die Goudstad.

Die Gevisser-kindfiguur in Lost and found hou hom dikwels besig met ’n spel wat hy Dispatcher noem. Die seunskind sit in sy pa se Mercedes-Benz in die gesin se motorhuis en beplan denkbeeldige roetes volgens ’n ou Johannesburgse straatgids: noodreise wat sy bode, of “dispatcher”, tussen twee punte in die Goudstad moet onderneem. In sy hoedanigheid as volwasse skrywer, en bewussynsmiddelpunt in Lost and found, keer Gevisser in die hede terug na die ou gidse wat hy destyds geraadpleeg het, maar val nou ook die pad in met sy stapskoene. Sodoende registreer hy die verskil tussen die terreine soos hulle in die kaarte voorkom en die eintlike plekke soos hy hulle in sy eie waarneming in situ ervaar.

Straatgidse bly tot vandag toe in hoë sirkulasie in Johannesburg, of dit nou die Street guide to Witwatersrand is of Google Maps, want die immerveranderende Johannesburg bly moeilik om te verken. In Gevisser se Lost and found sien mens juis die tipe nadenkende waarneming waarin mediavorme in teenstelling geplaas word met alternatiewe voorstellings, wat dan wéér weergegee word via die media van die gedrukte en/of elektroniese boek. Die fisiese ruimte van Johannesburg, soos dit nadenkend oor die jare heen waargeneem en nou beskryf word in Gevisser se vertelling, kompliseer en vertroebel voorstellings van die stad in vroeëre mediavorme, in hierdie geval stadskartografie.

Lost en found se verstelstem, al word dit voorgestel as die wandelende uitinge van ’n flâneur, het ook ’n merkbare forensiese ingesteldheid. Wat Gevisser dus na vore bring, is die spel tussen kartografiese voorstelling en veranderende waarnemings van die aktualiteit. Lost and found behels dus ’n akuut-nadenkende “kyk weer” na ruimtelike en sosiale grense, hoe hulle oor die jare voorgestel en weergegee is, en hoe mense maniere vind om hulle oor te steek en/of te neutraliseer.

Verder is die verhaal deurspek met ou familiefoto’s, fotografiese getuienis wat in ’n heel ander register as die straatgidse praat. Die familiefoto’s “weerspreek” ook Gevisser se eie prosa, en die boek word dus in sy geheel ’n multimodale ervaring. Om die refleksiewe spel

282

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

verder aan te vul, gooi Gevisser die visuele getuienis saam met sy eie, oorwoë vertolking daarvan, en tog is dit die geval dat sy tentatiewe verkenning ’n verdere laag van vertolking oorlaat aan die leser, wie se eie moontlike hersienings ook in berekening gebring moet word. Dit word egter alles – wat weerklank vind in postapartheid ongeduld met versinsels, asook ’n behoefte om die sogenaamde “feite” weer ’n keer onder oë te sien – tussen hakies geplaas binne ’n groter verhaal waarin “ware misdaad” na vore kom. Hierdie relaas van waaragtige misdaad vorm so amper “onwillekeurig” (d.w.s. teen die skrywer se verklaarde bedoeling in) die boek se ruggraat, of, anders gestel, sy vertelraam waarmee die boek begin en ook byna- byna ’n vroeë einde bereik.

Die raamvertelling is ’n spannende eerstepersoonsvertelling van ’n gewelddadige huisinbraak waarvan Gevisser, saam met sy twee vriendinne Bea en Katie, in 2012 die slagoffers was. Dit gebeur terwyl hy besoek aflê by Bea en Katie se woonstel in Killarney. Hulle word vasgebind en sowat drie uur lank aangehou terwyl die aanvallers die woonstel deursoek en moles maak. Een van Gevisser se vriendinne word seksueel aangerand. Die meevoerende relaas van hierdie gebeurtenis, wat ’n waremisdaadvertelling word, kan beskou word as nie net die hakies (parentese) wat die boek se inhoud relatief maak nie, maar ook as ’n voorwaarde. Die misdaad wat Gevisser self meemaak, relativeer ook sy eie pogings tot relativering, pogings waarmee die skrywer daarop wil wys dat sosiale siektes in Suid-Afrika heelbaar is.

4.1 ’n Johannesburgse “hüzün”?

Gevisser, ’n gesoute Johannesburger, koppel sy eie gesitueerdheid en Bildung binne ’n mirageagtige stad aan die stemming of “hüzün” van “fundamental melancholy”, soos Orhan Pamuk (in Gevisser 2014:38) dit stel oor sy geliefde Istanboel. Maar in die geval van Gevisser se Johannesburg word selfs hüzün-tipe melancholie verder bemoeilik, want dit is ’n stad wat die bewustheid van sy onvaste en bewegende kantruimtes onderdruk, net soos mens soms aan die gedaante of persoon net anderkant ’n foto se grenslyne verbykyk, ten spyte daarvan dat sodanige randteenwoordigheid die proporsies en verhoudinge binne die foto skeeftrek:

If there is a Johannesburg hüzün – if I have a Johannesburg hüzün – it must be found, somehow, in the relationship between the bucolic gardens of my Kodachrome childhood, wooded and green and irrigated, a world of swimming pools and sprinklers – and the harsh bleached landscapes just beyond its suburban walls. Pamuk’s work has provoked me into thinking about how the visual archive I have been collecting for the past two decades – photographs and maps – offers some route to an emotional truth: about what it means, to me, to be a South African, and about how my particular South African identity has been formed within the shadow of how I was defined – by family, by society, by the state. (39)

Asof hy hierdie gevoel van verdubbeling wil onderstreep, hierdie behoefte om te soek na ’n diepere sin vir sy tuiste aan die skadukant van alles wat hom toekom, voeg Gevisser by:

I do not possess Pamuk’s confidence: I cannot distil my national identity down into an essence such as hüzün and name it, the way he does […] What I am trying to describe is not the boundaries that define South Africa (or, more specifically, Johannesburg), but the way that we South Africans define ourselves within, and across, and against, these boundaries. (39)

As Johannesburg wel beskryf kan word as ’n “elusive metropolis”, soos Sarah Nuttall en Achille Mbembe die Goudstad noem in die versameling waarvan hulle die redakteurs

283

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

is, Johannesburg: The elusive metropolis (2009), dan lê die stad se ontwyking, in Gevisser se geval, dalk daarin dat om “in” en “van” Johannesburg te wees die uitkansellering vereis van enige gevoel van insluiting – van “tuis voel” – en die aanvaarding dat jou tuiste radikaal kontingent is aan die skadu wat van buite af gewerp word. Mens moet sydelings staan pleks van vasklou; alles wat vasstaan moet heroorweeg word terwyl mens gedaantes van andersheid opdiep in ’n proses van selfkansellerende rekonstruering. Vir die meeste mense is dít alles nogal baie gevra, en dit is dalk waarom so baie Johannesburgers hulle toesluit agter enklawes wat soos forte gebou is op die prominente grondslag van klas, hoewel etnisiteit ook ’n rol speel.

Gevisser is in die postapartheid oomblik besig om die (verdwene) moment van bewuswording as ’n anti-apartheid-ingewydene te rekonstrueer; hy is ’n bevoorregte wit subjek wat van sy eie bevoorregting afstand wil doen, maar hy word orals ingeperk deur die psigogeografie van grense, voorposte, en “ondergrondse” ruimtes. Vanuit sy uiteindelike narratiewe beskouingspunt, 20 jaar ná die koms van demokrasie, vertel hy die verhaal van ’n lewe wat hy angstig in die uithoeke van ’n bevoorregte wit patriargie gevoer het. Hy beskryf byvoorbeeld hoe hy in die 1970’s en ’80’s besoek afgelê het by Exclusive Books se winkel in Pretoriastraat, Hillbrow, toe dit ’n hawe was in ’n stad wat elders intellektueel verarmd voorgekom het. Hy sou dan Pretoriastraat oorsteek en heimlike blikke werp op gaytydskrifte in Estoril Books; op Sondae sou hy langs die swembad veelrassige pieknieks bywoon by sy welgestelde ouers se tuiste in Athol, naby Sandton.

Uiteindelik is Johannesburg egter te wispelturig, te selfverwoestend en onvoorspelbaar in sy konstante heroplewing om aan die wense van anti-apartheidsgesinde radikales, of selfs liberales, te voldoen. So ’n voorstelling van hoop, selfs as dit versterk word deur edele sentimente en goeie dade, lyk nou eenmaal te unitêr van aard vir ’n stad soos Johannesburg, wat altyd verder aan die verbrokkel is. Dit is ’n stad wat “always already” onvoorspelbare lignes de fuite (“lines of flight”) aanneem, om Deleuze en Guattari (2004:226 en elders) se bekende beeld te gebruik. Die verhaal van Gevisser se grootword, wat hom tussen die hakies van ’n onvoorspelbaar gróter verhaal afspeel, die Bildungsverhaal van ’n jong anti-establishment-figuur, met sy kragtige uitbeelding van die Bram Fischer / Nadine Gordimer-geslag in Johannesburg, met hulle hewig liberale wit kinders van die 1960’s, hierdie kronologies ingedamde segment van tyd en ervaring, loop uiteindelik nié uit op ’n bevredigende telos, of selfs ’n betreklik behoudende eindresultaat, soos dit veronderstel was om te doen volgens die Zeitgeist van liberaal-radikale opposisie nie. Want ten spyte van Gevisser se lofsange oor die postapartheid bestel se sleutelwinste, word die storie van sy Bildung reeds gedestabiliseer deur die gevoel van ’n opdoemende skadu in elke foto en in elke agtergrond, en ontwrig wanneer die winste wat postapartheid voortgebring het – Constitution Hill, ’n vrye media, gayregte, liberale aborsiewette, sosialewelsynsprogramme – skielik ondergeskik gestel word aan die groter mag van lukrake geweld (random violence, soos die titel van ’n Jassie Mackenzie-roman (2008) heet), wat Gevisser self – en sy boek – hard tref.

4.2 Misdaad as aanval op bellettrie

Gevisser se storie is “gruweldaaduitstalling” waaroor hy in besonderhede en byna teësinnig verslag doen in ’n sobere weergawe van ware misdaad. Gevisser wou nooit hê dat ’n misdaadverhaal sy stilisties elegante, optimistiese meditasie oor grensoorskryding en kartografie beklad nie. Sy boek word, metafories gesproke, in sowel ’n temporele as ’n kriminele sin gevange gehou deur die inbraak, wat in aaklige teenstelling staan met sy sin vir hoe dinge daar uitsien in die postapartheid omgewing. (Natuurlik is dit ’n keuse wat hy maak om die boek te herkonstrueer, maar dit is ’n keuse wat onwillig sterk voor hom opdoem.)

284

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Ter illustrasie verwys ek na die volgende mikroverhaal binne die groter verhaal van die inbraak: ’n Kort rukkie voor die aanval het Gevisser sy boek so te sê klaar geskryf gehad, en hy bring die voltooide manuskrip van Lost and found in Johannesburg saam met hom na Bea en Katie se woonstel op die aand van die inbraak. Die manuskrip is gevul met handgeskrewe redigeringsaantekeninge. Daarby het hy ook “all my technology […] my laptop, my iPad, my Blackberry” (2014:256) saamgebring. Hy het die vorige dag selfs ’n “major breakthrough with a particularly sticky problem” behaal, wat volgens hom sy “best work yet” aan die boek voortgebring het (256). Die boek was dus byna voltooi. Tydens die inbraak besef Gevisser opeens dat die misdaad wat hy besig is om te deurleef daarop kan uitloop dat sy byna-voltooide manuskrip gesteel word, saam met al die elektroniese toestelle waarop dit vasgelê is. Hy doen dan verslag van sy paniekgedagtes oor hierdie moontlikheid.

Mens besef natuurlik, terwyl jy hierdie relaas lees, dat die manuskrip toe nié verlore gegaan het nie, en die storie oor sy paniekerige vrese in hierdie verband is dus ’n nabetragting oor hoe dit kón gebeur het. In meer algemene en selfs simboliese terme registreer Gevisser se verhaal hier die gedagte dat ’n geval van misdaad op die punt staan om ’n geval van skryf uit te wis, en dat die integriteit van bellettristiese letterkunde binnegeval word deur ’n misdaadkultuur:

I knew the men would take all my technology, but would they take the manuscript? I debated asking them to leave it behind, but thought better of it. I preoccupied myself by running through the options. If they killed us and left the manuscript, someone would find it and publish it. If they did not kill us and took the manuscript, I would have lost my book but I would be alive. If they killed me and took the manuscript, all would be lost. (256-7)

Terwyl die aanval aan die gebeur is, word die rooftog waargeneem asof dit op die punt staan om die voltooide boek letterlik uit te wis. Konseptueel is dit nie verregaande nie om die stelling te maak dat die voorlopige manuskrip “under erasure” geplaas word, soos Derrida en sy Engelse vertaler Gayatri C. Spivak dit sou stel (Spivak 1976:xvii en elders; Derrida 1976:75 en elders).

Hoewel die manuskrip die hele tyd veilig was, is die literêre onskuld daarvan as ’t ware beklad en die vorige heelheid daarvan geskend deur die misdadigheid – die gewelddadige inval – wat hier ter sprake is.

In die nadraai van die aanval besef Gevisser hy het geen keuse nie: hy moet die rooftogverhaal insluit in ’n verlengde weergawe van sy boek, wat nou weer onvoltooid blyk te wees. Dit ten spyte van ’n tasbare gevoel van onwilligheid in die verhaal self om hierdie mooi Johannesburgse storie te besmet met ’n misdaadverhaal wat aanleiding kan gee tot juis die soort pessimisme wat volgens Gevisser nie ’n gepaste reaksie is op die diepte en hoopvolheid wat Johannesburg, en Suid-Afrika, werklik bied nie. Hy laat weet egter sy agent dat hy nog ’n jaar nodig het om sy boek te voltooi, want dit is ’n boek wat nou ’n heel ander wending neem.

Ten spyte van sy bedenkinge bevind hierdie literêre vormgewer hom in die byna onwaardige posisie dat hy nou true crime moet skryf.

Hierdie kleiner verhaal oor die boek wat Gevisser uiteindelik skep, toon ooreenkomste met die manier waarop die onbedoelde, byna toevallige teenwoordigheid van swart bediendes byna onverwags ’n kerngegewe in familiefoto’s uit Gevisser se kinderjare word. In een geval skryf hy oor die opvallendheid van die “contradictory position often occupied by servants: even though they are incidental – really just there to hold a child to the camera or deliver the

285

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

tea tray – they are often the image’s focal point” (94). In sy eie boek, wat grootliks handel oor onstabiele vektore wat vermoede middelpunte orals wankelrig laat lyk – en waarin onverwagte “vluglyne” (lignes de fuite) bestaande kaartlyne en sosiale strukture in die war stuur – is dit asof die misdaadverhaal van buite af tot in die vertelling se kern insypel. En ten spyte van Gevisser se heldhaftige pogings om juis hierdie resultaat te versag deur ’n tegemoetkomende, optimistiese slothoofstuk te skryf wat “Open city” heet, teenoor die openingshoofstuk wat “Closed city” heet, is dit die “ware misdaad”-breuk in die vertelling wat grotendeels vir die boek se spanning en (uiteindelike) leesbaarheid sorg. Hierdie dramatiese narratiewe inbraak bring ’n versnelling in die boek se tempo mee, en verskaf ’n spannende keerpunt in ’n relaas wat tot op daardie punt ’n rustige, soms trae, manier verloop het.

Die tempoversnelling wat die inbraak meebring, saam met die tasbare dringendheid wat Gevisser se verhaal skielik vertoon, kan toegeskryf word aan die feit dat die huisbraak nie net die liggaamlike integriteit en veiligheid van Gevisser, Bea en Katie in gevaar stel nie, maar ook die einste waardes bedreig wat Lost and found sowel implisiet as eksplisiet onderskryf: progressiewe grensoorskryding, verdraagsaamheid teenoor andere, liefde en vrygewigheid. Orals in die boek word voorposte en grense uitgebeeld as plekke wat verken móét word, en as ruimtes waarin oortreding (byvoorbeeld die verontagsaming van seksuele norme of politieke taboes) as bevrydend gesien word. Sodanige oorgange word deur die skrywer as versoeningsdade uitgebeeld, en as potensieel liefdevolle menslike kontak. Maar die inbraak is onteenseglik ’n gruwelike geval van oortreding. Hier word die goeie bedoelinge van Gevisser se oorsteek van gevestigde grenslyne in trurat gegooi, met diefstal en geweld wat dreig om die liberale humanisme in Lost and found verspot te laat lyk.

4.3 Gevisser se vermenslikende vertelling

Hoe hanteer Gevisser dit alles? Aan die een kant beskryf hy die brutaliteit van die gebeure feitelik – en op ’n boeiende manier – maar hy doen ook baie moeite om die aanvallers “menslik” te laat voorkom. Hy beskryf ook sy eie pogings om die aanvallers te laat verstaan dat hy en sy twee vriendinne ook verwondbare wesens is. Ons lees ’n ysingwekkende beskrywing van hoe die inbrekers Gevisser teen sy kop slaan, wat sy bril oor die kamer heen laat spat en die bysiende skrywer so te sê blind laat, waarna een van die mans Katie met ’n pistool teen die kop kap. Die aanvallers stamp meubels om, ook die televisiestel, wat ’n vroeë einde bring aan die episode in die reeks The slap waarna die drie vriende besig was om te kyk – ’n verdere geval waarin ’n estetiese en fiktiewe drama uitoorlê word deur die verwoesting van ’n wérklike drama. Die boewe neem Bea na die slaapkamer, waar hulle wil hê sy moet wys waar die kluis weggesteek is. In plaas van ’n kluis vind, molesteer hulle Bea seksueel. Die situasie lyk asof dit maklik in verdere geweld, selfs doodslag kan ontaard, maar net voor Bea slaapkamer toe gesleep word, gebeur iets wat in Gevisser se siening ’n verandering in die inbrekers se houding en optrede teweegbring:

I followed my breath, in, out, in, out, and heard Bea’s voice, calm and clear: “Excuse me,” she said, as if she was talking to someone at a book-club meeting, “but we’ve just made tea, I think the cup’s still hot, you’ll see, and I was wondering if you’d give me a sip before you gag me, because my throat is feeling very dry.” (248)

Gevisser, “blind and disoriented” (247) nadat hy sy bril kwyt is, besef na aanleiding van die “motion [he] could sense to the extreme left of [his] peripheral vision and the sounds [he] could hear” (248) dat die mans voldoen aan Bea se versoek vir ’n slukkie tee. “I understood immediately what Bea had done,” skryf Gevisser, “and what I needed to do, too” (248).

286

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Hy vervolg:

It was as clear as anything I have ever thought, and I will never forget it. We needed to communicate with them. We needed to make them look after us. We needed to get them to acknowledge that we were human beings and not animals, not disposable, and then they might spare us. And then the revelation: this meant we needed to see them as human beings, and not animals, too, if we were going to survive. (248)

Gevisser is nie heeltemal naïef oor die waarskynlikheid dat hierdie mans geharde misdadigers is nie; hulle ruik na alkohol, en hulle is heel moontlik bestand teen redevoering. Een van die drie, “the gangly pop-eyed man who had smacked me”, lyk “high beyond reason” (248). Gevisser skryf verder: “[S]o fraught was the situation […] that even the most careful, cooperative behaviour imaginable might not have saved us” (248). Maar hy hou prysenswaardig vol om die ander wang na sy aanvaller te draai, en sodoende bied hy weerstand teen die voorspooksel van ’n gruweldaad wat maklik kan uitloop op gebroke en oopgeskeurde liggame. Dit is ’n uiters belangrike moment in Gevisser se boek, wat lei tot ’n verskil met hoofstroom-waremisdaadstories. Gevisser worstel, sowel in die werklike gebeure as in die herskep daarvan in sy boek, met die aanval; hy wil die moontlikheid verhoed dat dit in ’n blote uitstalling van gruweldade ontaard, of ’n roetinegeval van misdaad word.

Dit is egter tog merkbaar dat Gevisser se vertelling voldoen aan die verskynsel dat ware misdaad, in Seltzer se terme, “always tak[es] exception to itself, always look[s] over its own shoulder, and by analogy, invit[es] viewers to do the same” (2007:3).

In die lig van die kernrol wat vertelling en die media speel in die skep van gruweldaaduitstallings (en ook in die skep van ware misdaad as subgenre), is Gevisser se onwilligheid om toe te gee aan die misdaadstorie, en sy vasbeslotenheid om die aanvallers “menslik” te maak, ’n betekenisvolle oomblik in postapartheid literatuur. Dit is ’n bewuste weiering, ten spyte van die (ope) vraag of sodanige weiering geloofwaardig is of nie. Die dieper betekenis wat hier aan die gebeure gekoppel word, is die reflektiewe afweer van die misdaadsvertelling. Minder liberale lesers sal hierdie gebeurtenis heel moontlik op ’n ander manier in hulle eie rekonstruksie daarvan laat afspeel terwyl hulle lees – in teenstelling met Gevisser se poging om die kriminele oortreding minder ooglopend of opvallend te maak.

Dit is heel moontlik dat baie lesers alternatiewe vertolkings van die feite sal konstrueer by die inagneming van dieselfde data. Soos reeds aangedui, is heelwat van die kernelemente van ’n waremisdaadverhaal hier teenwoordig: die “kontakskok” wat ’n “breakdown in the distinction between the individual and the mass, and between private and public registers” meebring (Seltzer 1998:253); en die “excitations in the opening of private and bodily and psychic interiors: the exhibition and witnessing […] of wounded bodies and wounded minds in public” (253). Verder rym Gevisser se vertelling onheilspellend met Warner (1993:250) se omskrywing van ’n “mass public” wat sig verwesenlik “in the body it witnesses”, ’n proses waarin “witnessing/injuring makes available our translation into the disembodied publicity of the mass subject”.

Dit is uiteindelik moeilik om Lost and found nié te beskou nie as ’n geval waarin “anonymous and dispersed publics seek representations of mass subjectivity in spectacles of disaster, atrocity, and violence – in images, precisely, of suffering bodies” (Green 2005:250). Hoe kan mens die gebeure wat Gevisser beskryf, anders lees as deur te identifiseer met die gruweldaaduitstalling via gedistansieerde of verwysde getuietoeskouing en verwysde pyn? Warner (1993:250) skryf dat “[t]he transitive pleasure of witnessing/injuring makes available our translation into the disembodied publicity of the mass subject.” Lost and found lok

287

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

presies so ’n proses uit. Dit is ’n proses waarin die patologiese openbare ruimte verwesenlik mag word deur lesergetuies wat in die verwonde liggame wat hier uitgebeeld word, ’n massasubjekposisie sien. Dit is ’n posisie waarmee hulle vreesbevange verbonde mag voel. Dit is egter een manier om die boek te lees; Gevisser self bied ’n reflektiewe besinning wat so ’n interpretasie teenstaan (die “vermensliking”-argument) en baie lesers sal sy redenasie aanvaar. Tog, sou ek konstateer, is die waremisdaad-elemente so sterk in die boek gesetel dat so ’n teenredenasie nodig geag word.

Die misdadige gebeurtenis in Lost and found, soos Gevisser dit vertel, getuig inderdaad van besering en verwonding, ten spyte van Gevisser en Bea se pogings om die aanvallers te “vermenslik”: Bea word seksueel aangerand, terwyl al drie van hulle fisiek rondgestamp, vasgebind en gemondprop word, en hulle doen almal ongetwyfeld psigiese “wonde” op, soos Lost and found se vertelling ook duidelik maak. Dit is moontlik dat Gevisser en Bea se “vermensliking” inderdaad daartoe bydra dat die inbraak sonder verdere geweldpleging tot ’n einde kom. Mens kan albei kante toe redeneer: motief en oorsaak in verhouding tot misdaadgebeure kan en moet volgens ’n wye spektrum veranderlike faktore verklaar word. Die meer pertinente punt is die mate waarin Gevisser dit nodig ag om die verhaal binne sy boek uit die kloue van misdaad terug te win. Hy wil om verstaanbare redes nie hê dat dit sy eintlike storie ontmagtig nie. Hy is dus vasbeslote om die motief vir en die oorsaak van die aanval te interpreteer in ’n konteks waar dit nie blote kriminele gedrag is nie.

6. Ten slotte

In Jonny Steinberg se Midlands (2002) bereik die skrywer ook ’n kruispunt in sy vertelling, waar geweld die oorhand kry oor verhewe, idealistiese beskouings oor die land se morele welvaart. Steinberg noem dit ’n “endgame”. ’n Voorbeeld hiervan kan gesien word wanneer een van die mense met wie Steinberg onderhoude voer, Elias Sithole, die stand van sake in die postapartheid bestel só uitstippel: as ’n wit man jou stukkie land binnetree “and tells you he is going to interview your future son-in-law and decide whether he can live in your house, you take matters into your own hands, because nobody else is going to” (Steinberg 2002:245–6). Steinberg stel dan die vraag aan Sithole: “You kill his son?” Sithole antwoord: “Yes. It has come to that” (246).

In teenstelling hiermee stuur Gevisser sy vertelling ferm in ’n alternatiewe rigting. In die finale gedeelte van sy boek gebruik hy die beeld van ’n “soom” waarin mense van heterogene aard samesyn met blydskap en mededeelsaamheid geniet. Ten tye van ’n besoek aan Hillbrow, op die aand voor hy terugvlieg Parys toe om hom by sy gay eggenoot aan te sluit, werp Gevisser sy blik op die Temple Israel, wat na baie jare nog in Hillbrow staan, en hy dink na oor die nalatenskap van hierdie stokoue instelling. Dit is ’n sinagoge wat hom terugvoer na vorige ervarings waarin kulturele sinkretisme verwelkom is, soos die samesyn van ’n middeljarige swart vrou en ’n veel ouer wit man. Gevisser onthou hoe die vrou die Kol Nidrei gesing het, “like a regular, drawing out those mad Aramaic diphthongs with the intensely performed abjection the prayer requires” (2014:331–2). “Think about what makes you feel at home,” skryf Gevisser, en gaan dan só voort:

[A]t home among strangers, leaning against the rails of the landing outside Hopey’s flat [in Alexandra township, Johannesburg], or sitting among congregants in a reclaimed city shul, or walking on a city street or driving along it, looking left, looking right, as you move forward. For it is the Dispatcher’s route that threads it all together, sending you out and bringing you home, sending you out and bringing you home, sending you out and bringing you home, stitching you together tighter and tighter until

288

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

the stitches lose their individual definition and become a seam, a road, a river, the Sandspruit itself, holding page 75 and 77 together across its banks rather than keeping them apart […] creating one life of the past and present, the rough and the smooth, black and white, Alexandra and Sandton, Bachelors and Maidens, your bound terror at the end of a gun in Killarney and your unbound release on the landing outside Hopey’s flat […] Welcome home. (332)

Hierdie oproep van ’n soom wat heterogene bestane instik, is vergelykbaar met De Kock (2001) se konsep van ’n soom as leitmotif vir Suid-Afrikaanse poëtika. In daardie artikel val die klem op die gelyktydige inwerk en loswikkel, ’n “crisis of inscription” wat gekenmerk word deur soomeienskappe, want dit impliseer lostrek én saambind. Vir Gevisser beteken die soombeeld egter ’n triomfantelike samebinding, ’n soort tuiskoms wat die spanning tussen “bound terror at the end of a gun” en “unbound release” oplos. Sodanige oplossing in Lost and found word uitgebeeld deur ’n opbouende ontmoeting tussen Gevisser en sy hegte vriend uit sy kinderjare, Hopey (die Gevisser-gesin se oudbediende se dogter). Maar selfs in hierdie klinkende finale, ’n stikwerkvertelling van hoogstaande gehalte, keer die Killarney- voorval van “bound terror” terug: ’n afbakening by ’n reeks teengestelde posisies; ’n kruissteek by elke verkondiging van “tuis” en “welkom”, ’n onuitroeibare oorskot van patologie.

Bibliografie

Altbeker, A. 2010. Fruit of a poisoned tree: A true story of murder and the miscarriage of justice. Johannesburg: Jonathan Ball.

Baudrillard, J. 1994. Simulacra and simulation. Ann Arbor: University of Michigan Press.

Berlant, L. 2008. The female complaint: the unfinished business of sentimentality in American culture. Durham: Duke University Press.

Birkerts, S. 1994. The Gutenberg elegies: The fate of reading in an electronic age. New York: Faber.

Bozzo, P. s.j. The perfect crime: The mass media’s murder of reality and the “public sphere” of documentary film. Exposé: Essays from the Harvard College Writing Program 2008- 2009.http://www.people.fas.harvard.edu/~jsterron/expose/pdfs/bozzo (November 2015 geraadpleeg).

Brown, W. 1993. Wounded attachments. Political Theory, 21(3):390–440.

Carr, N. 2010. The shallows: What the internet is doing to our brains. New York: Norton.

CNN. 2011. Andries Tatane dies following police beating. YouTube, 22 April. https://www.youtube.com/watch?v=oL-FuBGioHw (Februarie 2016 geraadpleeg).

De Kock, L. 2001. South Africa in the global imaginary: An introduction. Poetics Today, 22(2):263–98.

—. 2012. So, what should academic critics be doing, on the edge of the now – skimming the surface or plumbing those depths? English Studies in Africa, 55(2):3–17.

289

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

De Kock, L. en A. Pieterse. 2012. A vast domain of death: Decomposition and decay in Marlene van Niekerk’s “Die kortstondige raklewe van Anastasia W”. South African Theatre Journal, 26(1):61–92.

Deleuze, G. en F. Guattari. 2004 [1980]. A thousand plateaus: Capitalism and schizophrenia. Vertaal deur B. Massumi. Londen en New York: Continuum.

Derrida, J. 1997 [1967]. Of grammatology. Londen en Baltimore: Johns Hopkins University Press.

Foster, H. 1996. Death in America. October, 75:37–59.

Fox-Gordon, E. 2015. Confessing and confiding. The American Scholar. https://theamericanscholar.org/confessing-and-confiding (November 2015 geraadpleeg).

Fraser, N. 2007. Transnationalizing the public sphere: On the legitimacy and efficacy of public opinion in a post-Westphalian world. Theory, Culture and Society, 24(4):7–30.

Gevisser, M. 2014. Lost and found in Johannesburg: A memoir. Johannesburg: Jonathan Ball.

Gevisser, M. en J. Steinberg. 2014. The Granta podcast, Ep. 86. Granta, 13 Maart. http://granta.com/granta-1093-suicide-pact-3-24 (November 2015 geraadpleeg).

Gordimer, N. 1979. Burger’s daughter. Harmondworth: Penguin.

Green, J. 2005. Late postmodernism: American fiction at the millennium. New York: Palgrave Macmillan.

Habermas, J. 1989. The structural transformation of the public sphere: An inquiry into a category of bourgeois society. Cambridge, Mass.: MIT Press.

Hensher, P. 2004. I think, therefore I am published. The Guardian, 28 Augustus. http://www.theguardian.com/books/2004/aug/29/features.review (November 2015 geraadpleeg).

Koyana, X. 2014. Gugulethu boys drown in wetland. Cape Times, 3 Desember. http://beta.iol.co.za/capetimes/gugulethu-boys-drown-in-wetland-1789829 (November 2015 geraadpleeg).

Krog, A. 2009. Begging to be black. Kaapstad: Random House Struik.

Lupton, D. 2014. “Feeling better connected”: Academics’ use of social media. Canberra: News and Media Research Centre, University of Canberra. http://www.canberra.edu.au/about-uc/faculties/arts-design/attachments2/pdf/n-and- mrc/Feeling-Better-Connected-report-final.pdf (Februarie 2016 geraadpleeg).

Mackenzie, J. 2008. Random violence. Kaapstad: Umuzi.

Marinovich, G. 2016. Murder at Small Koppie. The real story of the Marikana massacre. Kaapstad: Penguin.

290

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Mbembe, A. 2013. Consumed by our lust for lost segregation. Mail & Guardian, 28 Maart. http://mg.co.za/article/2013-03-28-00-consumed-by-our-lust-for-lost-segregation (November 2015 geraadpleeg).

McCarthy, C. 1985. Blood meridian, or, the evening redness in the west. New York: Random House.

McRobbie, A. en S.L. Thornton. 1995. Rethinking “moral panic” for multi-mediated social worlds. The British Journal of Sociology, 46(4):559–74.

Munusamy, R. 2013. The agony of South Africa’s daughter Anene Booysen. The agony of South Africa. The Daily Maverick,8 Februarie. http://www.dailymaverick.co.za/article/2013- 02-08-the-agony-of-south-africas-daughter-anine-booysen-the-agony-of-south-africa/#.VlH- YRCrR-U (November 2015 geraadpleeg).

Murray, M.J. 2011. City of extremes: The spatial politics of Johannesburg. Durham, NC: Duke University Press.

Nuttall, S. 2011a. The way we read now. SLiPnet, 14 Maart. http://slipnet.co.za/view/blog/sarah-nuttall/the-way-we-read-now (April 2016 geraadpleeg).

—. 2011b. Hungry for what? SLiPnet, 26 April. http://slipnet.co.za/view/blog/hungry-for- what (April 2016 geraadpleeg).

Nuttall, S. en A. Mbembe (reds.). 2009. Johannesburg: The elusive metropolis. Johannesburg: Witwatersrand University Press.

O'Brien, A. 2001. Against normalization: Writing radical democracy in South Africa. Durham: Duke University Press.

Oschner, A. 2009. Lad trouble: Masculinity and identity in the British male confessional novel of the 1990s. Bielefeld: Transcript.

Robbins, B. (red.). 1993. The phantom public sphere. Minneapolis: University of Minnesota Press.

Sacks, J. 2013. Shack fires: A devil in the detail of development. The Daily Maverick, 7 Januarie. http://www.dailymaverick.co.za/article/2013-01-07-shack-fires-a-devil-in-the- detail-of-development/#.VlH-8hCrSjQ (November 2015 geraadpleeg).

Sebald, W.G. 2001. Austerlitz. Vertaal deur A. Bell. Londen: Hamish Hamilton.

Seltzer, M. 1997. Wound culture: Trauma in the pathological public sphere. October, 80:3–26.

—. 1998. Serial killers: Death and life in America’s wound culture. New York: Routledge.

—. 2007. True crime: Observations on media and modernity. New York: Routledge.

—. 2008. Murder/media/modernity. Canadian Review of American Studies, 38(1):11–41.

Shields, D. 2010. Reality hunger: A manifesto. New York: Knopf.

291

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Spivak, G.C. 1997. Translator’s preface. In Derrida 1997.

Steinberg, J. 2002. Midlands. Johannesburg: Jonathan Ball.

Struik, W. en B. le Roux. 2012. Annual book publishing industry survey report 2011. Publishers’ Association of South Africa (PASA) en Departement Inligtingkunde, Universiteit van Pretoria. http://www.publishsa.co.za/documents/industry-statistics (Mei 2016 geraadpleeg).

Twidle, H. 2014. Johannesburg and Lagos: Two striking new portraits. New Statesman, 20 June. http://www.newstatesman.com/culture/2014/06/johannesburg-and-lagos-two- striking-new-portraits (November 2015 geraadpleeg).

Van Noorden, R. 2014. Scientists and the social network. Nature,512:126–9. http://www.nature.com/polopoly_fs/1.15711!/menu/main/topColumns/topLeftColumn/pdf/512 126a.pdf (Februarie 2016 geraadpleeg).

Virilio, P. Open sky. 1997. Vertaal deur J. Rose. Londen: Verso.

Wa Afrika, M. 2014. Nothing left to steal: Jailed for telling the truth. Johannesburg: Penguin.

Warner, M. 1993. The mass public and the mass subject. In Robbins (red.) 1993.

—. 2002. Publics and counterpublics. New York: Zone Books.

Eindnotas

1 Daar is wel nog heelwat denkende mense wat nie sosiale media gebruik nie, maar dié word al hoe minder in die huidige media-era, wat veral sogenaamde “millennials” orals insuig. Akademici maak al hoe meer gebruik van sosiale media, sowel in hulle persoonlike lewens as op professionele vlak. Lupton (2014:4) skryf soos volg hieroor, met verwysing na akademici in die VSA: “Regular surveys using representative samples of American faculty members conducted by the educational publishing company Pearson continue to find that their respondents use social media far more in their personal lives than for professional purposes. However their latest report notes that the professional use of social media has increased since their surveying began in 2009. More than half (55 per cent) of their respondents said that they used social media for professional purposes other than teaching at least monthly, but only 41 per cent did so for teaching purposes.” Sien ook Van Noorden (2014).

2 CNN (2011), Andries Tatane dies following police beating.

3 Oor Marikana, die toneel van ’n slagting in Augustus 2012 deur die Suid-Afrikaanse Polisiediens (SAPD) waarin 34 betogende mynwerkers doodgeskiet is, sien https://en.wikipedia.org/wiki/Marikana_killings. Sien ook Marinovich (2016).

4 Sien eindnota 1 hierbo.

5 Gesprekke met uitgewers (o.m. Fourie Botha van Penguin Random House, Eugene Ashton van Jonathan Ball en Frederick de Jager, voorheen Umuzi en Penguin) dui daarop dat

292

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

niefiksie tans – 2015/16 – baie beter verkoop as fiksie, tot selfs in groter mate as voorheen, en dat “true crime” meer eksemplare as misdaadfiksie verkoop. Nielsen BookScan lewer dieselfde resultate op (http://www.nielsenbookscan.co.uk/controller.php?page=48). Die Publishers’ Association of South Africa (PASA) se Annual book publishing industry survey report 2011 (Struik en Le Roux 2012:57–8, figure 8.2 en 8.3) toon aan dat verkope van Local Adult Fiction in 2011 op altesame R88 miljoen gestaan het terwyl Local Adult Non-fiction se verkope R206 miljoen was.

6 Volgens Wikipedia (https://en.wikipedia.org/wiki/Prebendalism) verwys prebendalism na politieke stelsels waarin “elected officials, and government workers feel they have a right to a share of government revenues, and use them to benefit their supporters, co-religionists and members of their ethnic group”, soos wat dit in die algemeen die geval is in ’n land soos Nigerië. Achille Mbembe (2013) gebruik die term prebendalism t.o.v. die postapartheid politieke bestel soos volg in ’n meningstuk in die Mail & Guardian: “South Africa has entered a new period of its history: a post-Machiavellian moment when private accumulation no longer happens through outright dispossession but through the capture and appropriation of public resources, the modulation of brutality and the instrumentalisation of disorder.” Volgens Mbembe, is Suid-Afrika (in 2013) nie immuun teen wat hy beskryf as ’n “mixture of clientelism, nepotism and prebendalism” wat orals in postkoloniale lande in Afrika voorkom nie, en hy waarsku dat ’n “armed society” soos dié in Suid-Afrika is “hardly a democracy”; dit is eerder “mostly an assemblage of atomised individuals isolated before power, separated from each other by fear, prejudice, mistrust and suspicion, and prone to mobilise under the banner of either a mob, a clique or a militia rather than an idea and, even less so, a disciplined organization.”

7 Oor Anine Booysen, sien bv. Munusamy (2013).

8 In hierdie verband verbaas dit dus nie dat die karakter Daan in Marlene van Niekerk se verhoogstuk koerantknipsels bymekaarmaak en uitlees asof sy lewe daarvan afhang nie. Van Niekerk sê dat sy toe sy hierdie stuk geskryf het, sy tot sewe koerante per dag bestudeer het (in De Kock en Pieterse 2013:63–4).

9 Sien in hierdie verband die uitbeelding in Ivan Vladisavić se roman, Double negative, van die karakter Jane Amanpour, wat die wêreld wat sy verken verfilm en aanlyn “pos” so gou moontlik ná die gebeure wat sy waarneem en afneem (sien De Kock 2012).

293

Afdeling: Godsdienswetenskappe

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Groeperings in nominale relatiewe konstruksies in die Griekse Nuwe Testament Herman du Toit

Herman du Toit, Departement Nuwe Testament, Navorsingsgenoot: Universiteit van die Vrystaat

Opsomming

In nominale relatiewe konstruksies in die Griekse Nuwe Testament met ’n overte (d.w.s. foneties-gerealiseerde) antesedent bestaan daar ’n verband tussen die antesedente en die tipe relatiewe bysin (beperkend of bystellend) wat daarmee saam groepeer. Groeperings kom ook voor waar ’n relatiewe bysin, ná ’n overte antesedent, deur ’n asindetiese relatiewe bysin gevolg word. In die Griekse vakliteratuur bestaan daar egter weinig inligting oor dié groeperings.

Dit het egter uit die navorsing geblyk dat Lehmann (1984), wat steeds die standaardwerk oor relatiewe konstruksies in ’n groot verskeidenheid tale is en wyd in onlangse publikasies aangehaal word, ’n aantal belangrike insigte na vore bring wat moontlik op bogenoemde groeperings lig kan werp. Dit het ook geblyk dat die beskrywing van soortgelyke verskynsels in sommige moderne tale ’n bydrae in dié verband kan lewer.

Die doel van die navorsing wat hierdie artikel onderlê, was om hierdie insigte sistematies op nominale relatiewe konstruksies in die Griekse Nuwe Testament toe te pas en die bruikbaarheid daarvan vir die verstaan en beskrywing van bogenoemde groeperings vas te stel. Die fokus van die navorsing was op nominale relatiewe konstruksies met ’n overte antesedent, en het nie nominale relatiewe konstruksies sonder antesedent (die sogenaamde vrye relatiewe) ingesluit nie.

Die resultate van die navorsing het getoon dat die groepering van antesedente en relatiewe bysinne in Nuwe-Testamentiese Grieks, soos in talle moderne tale, verband hou met die tipe bepaling van die hoofnominaal van die antesedent, dit is, of dit definitief, generies of spesifiek bepaal is. ’n Hoofnominaal wat definitief of generies bepaal word, byvoorbeeld deur die gebruik (of afwesigheid) van die lidwoord, groepeer tipies saam met ’n bystellende relatiewe bysin, terwyl ’n nie-definitiewe en nie-generiese (maar opsioneel spesifieke) hoofnominaal met ’n beperkende relatiewe bysin groepeer. Hierdie beginsel geld in relatiewe konstruksies met ingebedde sowel as aangehegte relatiewe bysinne. Kwantifiseerders, wat gewoonlik saam met lidwoorde (en soms ook demonstratiewe voornaamwoorde, adjektiewe, ens.) in die antesedent voorkom, het ook ’n invloed op die tipe relatiewe bysin wat tipies by ’n hoofnominaal groepeer, asook eiename en persoonlike voornaamwoorde, in gevalle waar hulle die hoofnominaal van die antesedent is.

294

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Daar is ook in die Griekse Nuwe Testament moontlike voorbeelde van groeperings (tegnies: opstapelings) van sowel beperkende as bystellende relatiewe bysinne ná dieselfde antesedent. Die anaforiese verbande tussen sodanige opgestapelde relatiewe bysinne en hul antesedent(e) stem ooreen met dié in verskeie moderne tale, asook die volgorde van beperkende en bystellende relatiewe bysinne, in gevalle waar hulle saam opstapel.

Trefwoorde: Grieks, groepering, Nuwe Testament, opstapeling, relatiewe konstruksie, relatiewe bysin

Abstract

Groupings in nominal relative constructions in the Greek New Testament

Most relative constructions in the Greek New Testament consist of an overt nominal antecedent and a postnominal relative clause. Syntactically, relative constructions of this type are determiner-phrases, with the antecedent consisting typically of a head-noun, together with a combination of other elements, for example, articles, quantifiers, adjectives and prepositional phrases. The antecedent is followed directly by a restrictive or appositive relative clause which is embedded in the determiner-phrase.

Within such nominal relative constructions, there appears to be a relationship between the head nominal of the antecedent and the type of relative clause (restrictive or appositive) that typically groups together with it. There are possibly also examples of a related phenomenon in nominal relative constructions where more than one relative clause group together (technically, stack) after the same antecedent.

A scrutiny of the literature on the Greek New Testament indicated that there existed no in- depth discussion of these phenomena, except for some remarks in Du Toit (1984:188–99; 2014:23–5) and occasional references in New Testament grammars to passages where a high percentage of relative clauses occur, for example, 1 Cor. 15:1–2 and Rom. 9:4ff. (Robertson 1919:954).

However, research indicated that Lehmann (1984), which is still the standard publication on relative constructions in a variety of languages and widely quoted in recent publications, contains a number of important insights that could shed light on the above phenomena. In addition, some publications on modern languages offer useful information in this respect.

The objective of the research that underlay this paper was to apply these insights and information systematically to nominal relative constructions in the Greek New Testament and ascertain their usefulness in understanding and describing the above phenomena. The research focused only on nominal relative constructions with overt antecedents. Nominal relative constructions without antecedents (often referred to as free relatives) did not form part of the research.

The following are the main points made by Lehmann (1984:259–67) with regard to groupings in nominal relative constructions:

1. The grouping of the head nominals of antecedents together with restrictive or appositive relative clauses has to do with the type of determination of the head nominal of the antecedent.

295

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

2. Three fundamental types of determination by means of the presence (or absence) of the article can be distinguished, namely definite, specific and generic determination. Quantifiers and demonstratives are more concrete types of determiners. The three fundamental types are defined as follows:

 Definite determination indicates that a certain group of referents which fall under the determined concept exists in the speech situation (in Lehmann’s terminology, Redeuniversum)and that they are all involved.  Specific determination builds a real subgroup of the group referred to by the initial concept (in Lehmann’s terminology, Ausgangsbegriff) without fixing its extension. It indicates also that a complementary group of elements which are referred to by the same concept has to be accounted for, but is not referred to.  Generic determination indicates the opposite of specific determination, namely that no subgroup is delimited and, therefore, no elements are excluded. Generic determination assists in referring to a group denoted by a concept with exclusion of the present speech situation.

3. If the head nominal of an antecedent is definite or generic, it groups together with an appositive relative clause. If it is not definite or generic, but optionally specific, it groups together with a restrictive relative clause.

4. The scope of determiners differs between relative constructions with restrictive and appositive relative clauses. In the former case, the scope of the determiner includes the head nominal and the relative clause. In the latter case, it includes the head nominal, but not the relative clause as well.

5. Quantifiers usually occur together with articles and also have an influence on the type of relative clause which groups together with the head nominal. For example, head nominals with universal quantifiers group almost exclusively with restrictive relative clauses, whereas head nominals with some other quantifiers group together with restrictive or appositive relative clauses.

6. Proper nouns and personal pronouns, which are inherently definite, group almost exclusively with appositive relative clauses.

7. Both restrictive and appositive relative clauses can stack. When a restrictive and an appositive relative clause group together, they can also stack, but only in that order.

The application of Lehmann’s views to groupings in nominal relative constructions in the Greek New Testament indicated that they were applicable and valuable for an understanding of these phenomena. It also showed that New Testament Greek corresponded to a large extent with a number of modern (and other ancient) languages in this regard.

The following are some of the specific findings of the research:

1. Groupings involving restrictive relative clauses

Restrictive relative clauses in the New Testament group together with head nominals which are not definite or generic, but could be specific. In this case the scope of the article (or its absence) includes the head nominal and the restrictive relative clause, for example in Matt. 8:4c and John 1:30a. The same principle applies in relative constructions with adjoined relative clauses, for example in John 9:24a.

296

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

In cases where a universal quantifier such as πᾶς (every, each, all, whole [in the latter meaning with the article], any), οὐδείς (no, none) and ἕκαστος (each) precedes the head nominal, the relative clause is almost always restrictive – cf. Jude 15b (πᾶσαν), John 16:15a (πάντα) and Mark 9:39b (οὐδείς). In a few instances, however, an appositive relative clause occurs after a head nominal with a universal quantifier, for example in Rom. 1:5b–6a (πᾶσιν) and 2 Tim. 1:15b (πάντες).

Quantifiers like πολλοί (many), τινές (some), ὀλίγοι (a few), ἱκανοί (many, quite a few) occur freely with restrictive, as well as with appositive relative clauses – cf. τινές (some) in John 6:64a (followed by a restrictive relative clause) and Acts 24:19 (followed by an appositive relative clause).

A possible example of stacked restrictive relative clauses occurs in Luke 18:29b–30. In this case an asyndetic relative clause in verse 30 follows directly on a relative clause in verse 29b, after the same head nominal οὐδείς (nobody).

2. Groupings involving appositive relative clauses

Appositive relative clauses group together with head nominals that are definite or generic. In these cases the scope of the determiner, which could be an article (or its absence) or a quantifier, includes the head nominal, but not the relative clause as well, for example in 1 Tim. 1:4. In some instances the relative clause could be interpreted as appositive or restrictive, for example in Matt. 7:15.

Proper names which function as head nouns group almost exclusively with appositive relative clauses, for example, in 3 John 1 (Γαΐῳ, to Gaius) and Acts 21:29 (Τρόφιμον, Trophimus). In a few cases a proper noun groups together with a restrictive relative clause, for example Ἰησοῦν (Jesus) in Acts 19:13b and 1 Cor. 11:4a.

Only a few examples occur in the New Testament where a personal pronoun functions as head nominal of a relative construction. In Acts 10:40b–41c the relative clause after ἡμῖν (to us) is probably restrictive, and is also interpreted as such by all the Bible translations consulted. In some instances both an appositive and a restrictive interpretation is possible, for example in 1 Cor. 10:11b after ἡμῶν (to us).

It seems as if appositive relative clauses can also stack, for example in Rom. 16:3–5a, where an asyndetic relative clause follows directly on another relative clause in verse 4, with the same coordinate head nouns (Πρίσκαν, Priscilla, and Ἀκύλαν,Aquila).

A possible example of stacking of a restrictive relative clause and an asyndetic appositive relative clause which follows directly on it occurs in Luke 18:29b–30, although both relative clauses could also be interpreted as restrictive in the context. An example of stacking of a participial restrictive relative clause and an appositive one (with a finite verb), in that order, occurs in Matt. 27:55–6. No examples were found where an appositive relative clause stacks with an asyndetic restrictive relative clause following it.

Keywords: Greek, grouping, New Testament, relative construction, relative clause, stacking

297

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

1. Inleiding

Die relatiewe konstruksie kom in ’n verskeidenheid sintaktiese vorme in tale voor, waaronder die tipes met prenominale (dit wil sê, voor die antesedent) en postnominale (dit wil sê, direk ná die antesedent) relatiewe bysinne die algemeenste is.1 Vergelyk die Turkse en Engelse voorbeelde in (1a en b) respektiewelik):2

(1) a. [[Hasanin Sinana verdiği] patatesi] yedim.3 (Ek het die aartappel geëet wat Hasan vir Sinan gegee het.)

b. [Which portrait [that Harry likes]] did he buy?4

In (1a) is die relatiewe bysin prenominaal, voor die selfstandige naamwoord patatesi (aartappel), en in (1b) postnominaal, ná die selfstandige naamwoord portrait.

Die funksionele tipes relatiewe bysinne in tale is aansienlik minder, waaronder die sogenaamde beperkende en bystellende relatiewe bysinne die algemeenste is. Vergelyk Radford (2009:226) se voorbeelde van dié tipes in Engels:

(2) a. I saw the [man [who/that they arrested]] on TV.

b. [John, [(who used to live in Cambridge)]], is a very good friend of mine.

c. Yesterday I met [my bank manager, [who was in a filthy mood]].

d. [Mary has left home – [which is very upsetting for her parents]].

Volgens Radford is die funksie van die relatiewe bysin in (2a) om die klas mans waarna verwys word te beperk5 tot die een wat hulle arresteer het. Bystellende6 relatiewe bysinne is gewoonlik parentetiese opmerkings of nagedagtes wat in die Engelse spreektaal ’n aparte intonasiegroep vorm, en in die skryftaal deur kommas, hakies of ’n enlyn aangedui word, soos in (2b–d), respektiewelik (ibid.). In (2d) verwys die relatiewe voornaamwoord na die hele voorafgaande sin Mary has left home, en nie na ’n nominale element soos in (2a–c) nie.

Relatiewe konstruksies is ook ’n algemene verskynsel in Hellenistiese (en Klassieke) Grieks en kom in ’n verskeidenheid sintaktiese vorme voor, byvoorbeeld met ’n overte (dit wil sê, foneties-gerealiseerde) antesedent, in kombinasie met verskillende tipes relatiewe bysinne, waaronder postnominale, prenominale, sirkumnominale (dit wil sê, met die hoofnominaal binne-in die relatiewe bysin), voor- en agteraangehegte (dit wil sê, voor en ná die hoofsin respektiewelik) relatiewe bysinne, en ook in relatiewe bysinne sonder ’n overte antesedent.7

Die meeste relatiewe konstruksies in die Griekse Nuwe Testament, soos ook in Hellenistiese Grieks in die breë en in Klassieke Grieks, bestaan uit ’n overte nominale antesedent8 en ’n postnominale relatiewe bysin, wat beperkend of bystellend kan wees. In hierdie tipe relatiewe konstruksies lyk dit of daar ’n verband is tussen sekere eienskappe van die hoofnominaal van die antesedent en die tipe relatiewe bysin (beperkend of bystellend) wat gewoonlik daarmee saam groepeer. Daar is in die Griekse Nuwe Testament ook moontlike voorbeelde van ’n verwante verskynsel, waar meer as een relatiewe bysin in nominale relatiewe konstruksies saam groepeer ná dieselfde antesedent. In sulke gevalle volg ’n asindetiese (dit wil sê, sonder ’n voegwoord) relatiewe bysin direk op die eerste relatiewe bysin ná die antesedent.

298

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

’n Verkenning van die literatuur oor die Griekse Nuwe Testament het getoon dat daar geen grondige bespreking van bogenoemde verskynsels bestaan nie, behalwe opmerkings in Du Toit (1984:188–99; 2014:23–5) en enkele verwysings in Nuwe-Testamentiese grammatikas na gedeeltes waar ’n hoë persentasie relatiewe bysinne voorkom, soos byvoorbeeld 1 Kor. 15:1–2 en Rom. 9:4 e.v. (Robertson 1919:954).

Die navorsing het egter getoon dat die werk van Lehmann (1984), wat steeds die standaardwerk oor relatiewe konstruksies in ’n groot verskeidenheid tale is en wyd in onlangse publikasies aangehaal word,9 ’n aantal belangrike insigte bied wat moontlik op bogenoemde groeperings lig kan werp. Dit het ook geblyk dat die beskrywing van soortgelyke verskynsels in moderne tale ’n bydrae in dié verband kan lewer.

Die doel van die navorsing wat hierdie artikel onderlê, was om hierdie insigte sistematies op bogenoemde groeperings in nominale relatiewe konstruksies in die Griekse Nuwe Testament toe te pas en die bruikbaarheid daarvan vir die verstaan en beskrywing van dié groeperings vas te stel. Die fokus van die navorsing was op nominale relatiewe konstruksies met ’n overte antesedent, en het nie nominale relatiewe konstruksies sonder antesedent (die sogenaamde vrye relatiewe), soos byvoorbeeld in Rom. 8:30 en 2 Kor. 11:17, ingesluit nie.10

’n Problematiese aspek van taalondersoek in die antieke tale in die breë, en in relatiewe konstruksies in die besonder, is dat die primêre data slegs in geskrewe vorm voorkom. In die geval van relatiewe konstruksies lei dit byvoorbeeld tot probleme met die identifisering van die tipes relatiewe bysinne wat daarin voorkom. In moderne tale kan daar gewoonlik in die spreektaal tussen beperkende en bystellende relatiewe bysinne onderskei word as gevolg van verskille in intonasiepatrone en aksentuering,11 en in die skryftaal deur die gebruik van leestekens (kommas, hakies, enlyne, ens.).12 In die Griekse Nuwe Testament is interpunksie egter geen betroubare aanduiding van hierdie verskille nie. In die vroeë Griekse manuskripte was punktuasie trouens wisselvallig, en dit was eers ná die ontwikkeling van die kodeks dat dit ’n betreklik gevestigde fase bereik het (Porter 2013:85). Die navorser en eksegeet was dus sover, in mindere of meerdere mate, op die konteks aangewese om die funksie van ’n relatiewe bysin in ’n teks te bepaal, ’n werkswyse wat dikwels ook nie duidelike resultate opgelewer het nie.

2. Insigte vanuit die algemene taalwetenskap

Lehmann (1984:259–80) identifiseer verskeie algemeen-taalkundige beginsels waarop groeperings in relatiewe konstruksies berus. In afdelings 2.1–2.2 hier onder volg ’n kort uiteensetting van Lehmann se beginsels vir groeperings in nominale relatiewe konstruksies.

2.1 Groepering van antesedente en relatiewe bysinne (beperkend of bystellend) in nominale relatiewe konstruksies

Volgens Lehmann (1984:259) bestaan daar in relatiewe konstruksies ’n verband tussen die tipe bepaling (in sy terminologie, Determination) van die hoofnominaal van die antesedent (in sy terminologie, die Nukleus, kern) en die tipe relatiewe bysin (beperkend of bystellend) wat daarmee saam groepeer.13

Bepaling het volgens Lehmann (ibid.) te doen met die vaslegging van ’n nominaal se verwysing. Daar is drie fundamentele tipes bepaling, nl. definitiewe, spesifieke en generiese bepaling.14 Meer konkrete bepalings, soos byvoorbeeld deur demonstratiewe, kwantifiseerders, ens., tree net in samewerking met die fundamentele tipes op. Die fundamentele bepalings word soos volg deur Lehmann (1984:259–60) gedefinieer:

299

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

 Definitiewe bepaling dui aan dat daar in die spreeksituasie (in Lehmann se terminologie, Redeuniversum) ’n sekere groep referente bestaan wat onder die bepaalde begrip val, en dat almal betrokke is.  Spesifieke bepaling bou ’n egte subgroep van die groep wat deur die uitgangsbegrip aangedui word, maar lê nie die omvang daarvan vas nie. Dit dui ook aan dat daar ’n komplementêre klas elemente is wat onder dieselfde begrip val, waarna nie verwys word nie.  Generiese bepaling dui die teenoorgestelde van spesifieke bepaling aan, naamlik dat geen subgroep afgegrens word nie en daarmee geen elemente uitgesluit word nie. Generiese bepaling help met die verwysing na ’n groep met uitsluiting van die teenwoordige spreeksituasie.

Volgens Lehmann (1984:261) is dit ’n voorvereiste vir ’n relatiewe bysin om beperkend te werk dat nog geen aksie aangewend is wat die verwysing van die hoofnominaal vaslê nie. Omdat definitiewe en generiese bepaling die verwysing van ’n nominaal vaslê, kan die hoofnominaal van die antesedent van ’n beperkende relatiewe bysin nie definitief of generies wees nie. Die hoofnominaal mag wel spesifiek wees, want spesifieke bepaling bou ’n subgroep van die groep wat deur die aanvangskonsep aangedui word, maar grens dit nie af nie. ’n Relatiewe bysin kan wel by ’n nominaal groepeer as dit definitief of generies is, maar in sulke gevalle is die relatiewe bysin altyd bystellend(in Lehmann se terminologie, appositiv).

Die skopus (reikwydte) van ’n bepaler, soos byvoorbeeld ’n lidwoord of kwantifiseerder, is verskillend in relatiewe konstruksies met beperkende en bystellende relatiewe bysinne. Dit word deur Lehmann (1984:262) beskryf aan die hand van die algemene strukture in (3a en b). Ten opsigte van dié strukture word veronderstel dat die skopus van ’n bepaler (hier aangedui deur Det) sy onmiddellike medekonstituent15 presies omvat.16

(3) a. Restriktive Relativkonstruktion (3) b. Appositive Relativkonstruktion (Beperkende relatiewe konstruksie) (Bystellende relatiewe konstruksie)

NS NS

Det Nom NS S

Nom S Det Nom

Die skopus-effek van hierdie strukture kan deur die volgende sin geïllustreer word (Lehmann 1984:262–3):

(4) [Schlangen, [die einen stumpfen Schwanz haben]], sind giftig. (Slange wat ’n stomp stert het, is giftig; OF: Slange, wat ’n stomp stert het, is giftig)

In die beperkende interpretasie van die relatiewe bysin in (4) word die hele sin vertaal as Slange wat ’n stomp stert het, is giftig. In hierdie geval is die hoofnominaal Schlangen en die relatiewe bysin die einen stumpfen Schwanz haben beide in die skopus van die generiese bepaler, wat hier kovert (dit wil sê, nie foneties gerealiseer nie) is. Die intonasiepatroon, wat ’n goeie aanduiding van skopus is, is hier kontinuerend, dit wil sê daar is nie ’n intonasiebreuk (in Lehmann se terminologie, Intonationsbruch) tussen die hoofnominaal Schlangen en die relatiewe bysin nie (Lehmann 1984:263). In die beperkende interpretasie maak die sin in (4) ’n uitspraak oor slange wat ’n stomp stert het, en die hele nominaal Schlangen, die einen stumpfen Schwanz haben is generies (Lehmann 1984:262). Die struktuur in (3a) is dus hier van toepassing.

300

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

In die bystellende interpretasie van die relatiewe bysin in (4) word die geheelsin vertaal as Slange, wat ’n stomp stert het, is giftig. Die stelling in (4) gaan in dié geval oor alle slange, en nie net oor dié met ’n stomp stert (soos in die beperkende interpretasie nie). Hier is slegs die hoofnominaal van die antesedent, Schlangen, in die skopus van die generiese bepaler en dus generies, en nie ook die relatiewe bysin nie (ibid.). Die skopus word in hierdie geval aangedui deur ’n intonasiebreuk tussen die hoofnominaal Schlangen en die relatiewe bysin. Tussen die laaste woord haben (het) en die res van die hoofsin is daar ook ’n duideliker pouse as in die beperkende interpretasie (Lehmann (1984:263). Die struktuur in (3b) is hier van toepassing.

Hierbenewens gee Lehmann (1984:263–7) ook die volgende riglyne vir die groepering van antesedente en relatiewe bysinne:

2.1.1 Eiename en persoonlike voornaamwoorde

Eiename en persoonlike voornaamwoorde, wat inherent definitief is, groepeer feitlik deurgaans met ’n bystellende relatiewe bysin wanneer hulle die hoofnominaal van die antesedent is. Vgl. die volgende voorbeelde:

(5) a. [Emil, [der das Buch zur Bibliothek brachte]], muß es irgendwo auf dem Wege verloren haben. (Lehmann 1984:264) (Emil, wat die boek biblioteek toe gebring het, moes dit êrens op pad verloor het.)

b. [Ich, [der ich mein Leben lang gearbeitet habe], [der ich noch jeden Pfenning zweimal umgedreht habe]], ausgerechnet ich werde für einen Lebemann gehalten. (Lehmann 1984:198) (Ek, wat my hele lewe lank gewerk het, wat nog elke sent twee maal omgedraai het, ek van alle mense word as ’n swierbol beskou.)

In (5a) groepeer die bystellende relatiewe bysin ná die eienaam Emil as hoof selfstandige naamwoord.17 In (5b) kom twee bystellende relatiewe bysinne ná die persoonlike voornaamwoord ich as hoofnominaal voor.

Wanneer die bepaalde lidwoord egter by ’n eienaam as hoof selfstandige naamwoord van die antesedent voorkom, groepeer die eienaam saam met ’n beperkende relatiewe bysin, soos in die volgende voorbeeld (Lehmann 1984:264):

(6) [der Goethe, [der den Werther schrieb]] (dié Goethe wat die Werther geskryf het)

In (6) verwys die eienaam Goethe na ’n persoon wat in sy verskillende skeppingsfases nie dieselfde gebly het nie.

In sommige gevalle kan ’n persoonlike voornaamwoord as hoofnominaal saam met ’n beperkende relatiewe bysin groepeer, soos in (7) (ibid.):18

(7) [he [who pays the piper]] calls the tune.

301

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

2.1.2 Universele kwantifiseerders

Hoofnominale van die antesedent waarby universele kwantifiseerders soos kein(e), jede(r, - s),ens. voorkom, groepeer feitlik uitsluitlik met ’n beperkende relatiewe bysin, soos in die volgende voorbeeld (Lehmann 1984:265):

(8) [Kein Ölscheich, [der genug Geld hat]], wird sich diese Gelegenheit entgehen lassen. (Geen oliesjeik wat genoeg geld het, sal hierdie geleentheid by hom laat verbygaan nie.)

In (8) kom die universele kwantifiseerder kein by die hoof selfstandige naamwoord Ölscheich voor en die relatiewe bysin der genug Geld hat (wat genoeg geld het) het ’n beperkende funksie. Die interpretasie van sulke relatiewe bysinne as beperkend hang volgens Lehmann (ibid.) daarmee saam dat universele kwantifiseerders die bou van ’n basisgroep (in sy terminologie, Grundmenge) veronderstel, waaroor gekwantifiseer word.

2.1.3 Bepalings wat nie-definitief en spesifiek is

By sekere vorme van bepaling is daar volgens Lehmann (1984:265) inhoudelik geen betekenisverskil tussen ’n beperkende en ’n bystellende interpretasie nie. Vgl. sy voorbeeld (ibid):

(9) [Ein Vietnamese, [der geflohen war]], wurde engagiert. (’n Viëtnamees wat gevlug het, is in diens geneem)

In (9) is die bepaling van die hoof selfstandige naamwoord (hier ’n eienaam) Vietnamese nie-definitief en spesifiek. In so ’n geval kan die bepaling op die hoër nominaal betrek word en die sin beperkend geïntoneer word (met die vertaling soos hier bo), of dit kan op die hoofnominaal van die antesedent betrek word en die sin bystellend geïntoneer word. In dié geval sou die vertaling wees: ’n Viëtnamees, wat gevlug het, is in diens geneem. Inhoudelik kom die twee interpretasies op dieselfde neer. In ’n gegewe konteks kan die gebruik van die twee alternatiewe egter deur funksionele sinsperspektiewe bepaal word.19

2.1.4 Kwantifiseerders soos einige (’n paar, sommige) en viele (baie)

Die hoofnominaal van ’n antesedent met kwantifiseerders soos einige en viele kan met beperkende of bystellende relatiewe bysinne groepeer. Vgl. die volgende voorbeeld (Lehmann 1984:266):

(10) [Einige Bücher, [die ich bestellt habe]], sind angekommen. (’n Paar boeke wat ek bestel het, het aangekom [BEPERKEND]; OF: ’n Paar boeke, wat ek bestel het, het aangekom [BYSTELLEND].)

In die beperkende interpretasie van die relatiewe bysin in (10), wat deur kontrastiewe klem op die kwantifiseerdereinige eksplisiet gemaak kan word, het die kwantifisering ’n partitiewe parafrase: einige von den Büchern, die ich bestellt habe (’n paar van die boeke wat ek bestel het), maar nie in die bystellende interpretasie nie.

2.2 Groeperings van meer as een relatiewe bysin ná ’n antesedent

Volgens Lehmann (1984:197) bestaan die moontlikheid van opstapeling (in sy terminologie, Stapelung, Eng.stacking)20 van relatiewe bysinne ná ’n antesedent in baie tale en tipes relatiewe bysinne, bv. prenominale relatiewe bysinne (Japannees), vooraangehegte

302

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

relatiewe bysinne (Hetities en Oudlatyn) en agteraangehegte relatiewe bysinne (Homeriese Grieks). Sowel beperkende as bystellende relatiewe bysinne kan opstapel. Vgl. die voorbeelde in (11a) (Lehmann 1984:264) en (11b) (Lehmann 1984:198):

(11) a. [That [which frightened Paul] [which surprised Mary]] pleased John.

b. [Ich, [der ich mein Leben lang gearbeitet habe], [der ich noch jeden Pfennig zweimal umgedreht habe]], ausgerechnet ich werde für einen Lebemann gehalten. (Ek, wat my lewe lank gewerk het, wat nog elke sent tweemaal omgedraai het, ek van alle mense word as ’n swierbol beskou.)

In (11a) word die antesedent that gevolg deur die beperkende relatiewe bysin which frightened Paul. Die hele reeksthat which frightened Paul is op sy beurt die antesedent van die asindetiese beperkende relatiewe bysin which surprised Mary. In (11b) word die persoonlike voornaamwoord ich, wat die hoofnominaal van die antesedent is, gevolg deur die bystellende relatiewe bysin der ich mein Leben lang gearbeitet habe (wat my lewe lank gewerk het). Die hele reeks ich, der ich mein Leben lang gearbeitet habe (ek, wat nog my lewe lank gewerk het) is weer die antesedent van die asindetiese bystellende relatiewe bysin der ich noch jeden Pfennig zweimal umgedreht habe (wat nog elke sent tweemaal omgedraai het).

’n Beperkende en ’n bystellende relatiewe bysin kan ook opstapel, maar net in daardie volgorde (Lehmann 1984:263). Vergelyk die voorbeelde in (12a en b) (Lehmann 1984:264):

(12) a. [That [which frightened Paul], [which surprised Mary]], pleased John.

b. *[That, [which frightened Paul] [which surprised Mary]] pleased John.

Die sin in (12a), waar die asindetiese bystellende relatiewe bysin which surprised Mary op die beperkende relatiewe bysin which frightened Paul volg, is grammatikaal. Die rede hiervoor is dat die eerste relatiewe bysin, which frightened Paul, nie die verwysing van die hoofnominaal that afgrens nie, maar ooplaat (ibid.). Die omgekeerde volgorde soos in (12b), waar die asindetiese beperkende relatiewe bysin which surprised Mary op die bystellende relatiewe bysinwhich frightened Paul volg, is egter ongrammatikaal. Die rede vir dié ongrammatikaliteit is dat ’n naamwoordstuk (soosthat, which surprised Paul) reeds definitief is, en dus nie deur ’n beperkende relatiewe bysin verder afgegrens kan word nie (ibid.).

3. Groeperings in nominale relatiewe konstruksies in die Griekse Nuwe Testament

Soos in afdeling 1 hier bo aangedui, bestaan die grootste aantal relatiewe konstruksies in die Griekse Nuwe Testament uit ’n overte nominale antesedent en ’n postnominale relatiewe bysin.21 Die meeste van hierdie tipe relatiewe konstruksies is bepalerstukke,22 waarin die antesedent bestaan uit ’n hoof selfstandige naamwoord, saam met ’n kombinasie van ander elemente, soos bv. lidwoorde, kwantifiseerders, demonstratiewe voornaamwoorde en adjektiewe. Die klem in die bespreking wat volg, val op groeperings in hierdie tipe relatiewe konstruksies. Daar word ook verwys na groeperings in relatiewe konstruksies waar die relatiewe bysin agter aangeheg is. ’n Relatiewe konstruksie met ’n agter-aangehegte relatiewe bysin is nie ’n bepalerstuk nie. In hierdie geval verskyn die relatiewe bysin direk regs van die hoofsin wat die antesedent bevat, en nie direk ná die antesedent (soos by

303

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

postnominale relatiewe bysinne nie). Sowel beperkende as bystellende relatiewe bysinne kom ook in dié tipe relatiewe konstruksies voor.

Soo+ uit die bespreking in 3.1–3.2 sal blyk, lyk dit of die saamgroepering van antesedente en relatiewe bysinne in nominale relatiewe konstruksies in die Griekse Nuwe Testament, asook die opstapeling van relatiewe bysinne in sulke relatiewe konstruksies, deur Lehmann (1984) se beginsels vir groepering (afdelings 2.1–2.2) verklaar kan word.

3.1 Die groepering van antesedente en beperkende relatiewe bysinne

Soos in afdeling 2.1 hier bo aangetoon, groepeer beperkende relatiewe bysinne (volgens Lehmann 1984:261) by die hoofnominaal van die antesedent as dit nie definitief of generies bepaal is nie. Dit kan egter spesifiek wees. In relatiewe konstruksies met beperkende relatiewe bysinne sluit die skopus van die bepaler die hoof selfstandige naamwoord én die beperkende relatiewe bysin in. Die struktuur in (3a) is dus in hierdie geval van toepassing. Hierdie beginsel werk ook goed in die Griekse Nuwe Testament. Vergelyk die volgende voorbeelde:

(13) Jak. 1:12a.: Μακάριος [ἀνὴρ23 [ὃς ὑπομένει πειρασμόν]] (Gelukkig is die/’n mens wat versoeking weerstaan.)24

In (13) is die verwysing van die hoof selfstandige naamwoord ἀνήρ (mens), wat nie ’n overte bepaler het nie, nie na ’n spesifieke mens nie, maar na ’n “tipe” mens. Die skopus van die koverte generiese bepaler25 sluit hier die hoof selfstandige naamwoord van die antesedent en die relatiewe bysin in, wat as beperkend geïnterpreteer word. Die sintaktiese struktuur van die relatiewe konstruksie in (13) word in (14) in vereenvoudigde vorm weergegee. (Die afkorting BEP-S word in die diagram gebruik vir bepalerstuk, BEP vir bepaler, NS vir naamwoordstuk, N virselfstandige naamwoord, GEN vir generies, en KOMP-S vir komplementeerderstuk [Engels complementizer phrase, CP]. Die simbool e dui aan dat die posisie nie leksikaal gevul is nie (dit wil sê, daar is nie ’n overte bepaler nie.)

(14) BEP-S

BEP NS

e N KOMP-S [GEN] ἀνήρ (mens) ὃς ὑπομένει πειρασμόν (wat versoeking weerstaan)

Vergelyk egter die volgende voorbeeld:

(15) Matt. 8:4c: προσένεγκον [τὸ δῶρον [ὃ προσέταξεν Μωϋσῆς]], εἰς μαρτύριον αὐτοῖς (Offer die geskenk wat Moses voorgeskryf het, as bewys vir hulle.)

In hierdie geval word die lidwoord τό (die) individualiserend26 gebruik (dit wil sê, dit is nie generies nie), en verwys na ’n subgroep van die groep waarna deur die aanvangsbegrip δῶρον (geskenk) verwys word. Die bepaling van die hoof selfstandige naamwoord is dus spesifiek. Daar bestaan ook in die spreeksituasie ’n groep referente (= een) waarna

304

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

δῶρον (geskenk) verwys, en almal (= een) is betrokke. Die bepaling is dus ook definitief. Die skopus van die lidwoord sluit in hierdie geval, waar daar ’n beperkende relatiewe bysin voorkom, die hoof selfstandige naamwoord sowel as die beperkende relatiewe bysin in, dit wil sê die reeks δῶρον ὃ προσέταξεν Μωϋσῆς (geskenk wat Moses voorgeskryf het). Die struktuur van die relatiewe konstruksie in (15) kan in vereenvoudigde vorm soos in (16) voorgestel word. (Die afkorting SPES word gebruik vir spesifiek en DEF vir definitief.)

(16) BEP-S

BEP NS

τό N KOMP-S (die) [SPES] δῶρον [DEF] (geskenk) ὃ προσέταξεν Μωϋσῆς (wat Moses voorgeskryf het)

Vergelyk ook die volgende voorbeeld:

(17) Joh. 1:30a: ὀπίσω μου ἔρχεται ἀνὴρ [ὃς ἔμπροσθέν μου γέγονεν]], ὅτι πρῶτός μου ἦν. (Ná my kom ’n man wat voor my bestaan het, omdat Hy belangriker was as ek.)

In dié voorbeeld verwys die hoof selfstandige naamwoord ἀνήρ (man) van die antesedent na ’n persoon wat ’n subgroep is van die groep waarna deur die ἀνήρ (man)verwys word. Die bepaling van die hoof selfstandige naamwoord ἀνήρ (man) is dus spesifiek. Dit is ook nie- definitief, omdat ’n groep van die referente waarna ἀνήρ (man) verwys, nie in die spreeksituasie bestaan nie. Die skopus van die bepaler sluit hier ook die hoof selfstandige naamwoord en die beperkende relatiewe bysin in, d.w.s die reeks ἀνὴρ ὃς ἔμπροσθέν μου γέγονεν (man wat voor my bestaan het).

In voorbeelde (13), (15) en (17) is die beperkende relatiewe bysinne almal postnominaal. Vergelyk egter die voorbeeld in (18):

(18) Joh. 9:24a. Ἐφώνησαν οὖν [τὸν ἄνθρωπον ἐκ δευτέρου27 [ὃς ἦν τυφλός]] (Hulle het toe vir ’n tweede keer die man geroep wat blind was.)

In (18) is die posisie van die relatiewe bysin direk ná die hoofsin wat met ἐκ δευτέρου (vir ’n tweede keer) eindig, en nie direk ná die antesedent τὸν ἄνθρωπον (die man) nie. Die relatiewe bysin is dus aangeheg, maar bogenoemde beginsel vir saamgroepering van antesedente en beperkende relatiewe bysinne geld ook in hierdie geval. Die bepaling deur die lidwoord τόν (die) is individualiserend en die hoof selfstandige naamwoord ἄνθρωπον (man) verwys na ’n subgroep van die begrip ἄνθρωπος (man). Die bepaling is dus spesifiek. Die referent van die hoof selfstandige naamwoord bestaan in die spreeksituasie en is in totaliteit betrokke, en die bepaling van ἄνθρωπον (man) is dus ook definitief. Die skopus van die lidwoord τόν (die) sluit die hoof selfstandige naamwoord en die aangehegte relatiewe bysin, wat as beperkend geneem word, in.

305

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

In gevalle waar ’n universele kwantifiseerder – soos πᾶς (elke, alle, hele/totale [laasgenoemde betekenis met die lidwoord], enige), οὐδείς (geen) en ἕκαστος (elke) – die hoof selfstandige naamwoord van die antesedent voorafgaan, is die relatiewe bysin feitlik deurgaans beperkend.28 ’n Universele kwantifiseerder kan ook genominaliseer word en as antesedent van ’n relatiewe bysin optree. In sulke gevalle groepeer dit ook met beperkende relatiewe bysinne. Vergelyk die volgende voorbeelde:

(19) a. Jud. 15b: ἐλέγξαι πᾶσαν ψυχὴν περὶ [πάντων τῶν ἔργων ἀσεβείας αὐτῶν [ὧν ἠσέβησαν]] (om elke persoon te straf vir al hul goddelose dade [lett.: dade van hulle goddeloosheid] wat hulle in hul goddeloosheid gedoen het) b. Joh. 16:15a: [πάντα [ὅσα ἔχει ὁ πατὴρ]] ἐμά ἐστιν· (alles wat die Vader het, is myne) c. Mark. 9:39b: [οὐδεὶς γάρ ἐστιν [ὃς ποιήσει δύναμιν ἐπὶ τῷ ὀνόματί μου]] 29 (want daar is niemand wat in my Naam ’n kragtige daad doen)

In (19a) kom die kwantifiseerder πάντων (al) voor die hoof selfstandige naamwoord ἔργων (dade) van die antesedent voor, en sy skopus sluit die hoof selfstandige naamwoord en sy attribuut ἀσεβείας αὐτῶν (lett.: van hulle goddeloosheid), sowel as die beperkende relatiewe bysin, in. In (19b) is die genominaliseerde kwantifiseerder πάντα (alles) die hoofnominaal en die ingebedde relatiewe bysin is beperkend. In (19a en b) is die relatiewe bysin postnominaal en ingebed, en in (19c) aangeheg.

In enkele gevalle kom ’n bystellende relatiewe bysin ná ’n hoof selfstandige naamwoord met ’n universele kwantifiseerder voor, soos in die volgende voorbeelde:

(20) a. Rom. 1:5b–6a: ἐλάβομεν χάριν καὶ ἀποστολὴν εἰς ὑπακοὴν πίστεως ἐν [πᾶσιν τοῖς ἔθνεσιν ὑπὲρ τοῦ ὀνόματος αὐτοῦ, [ἐν οἷς ἐστε]] 30 (ek [lett.: ons] het die genade om ’n apostel te wees [lett.: genade en apostelskap] ontvang om ter wille van sy naam geloofsgehoorsaamheid onder al die heidene te bring, onder wie julle is) b. 2 Tim 1:15b: ἀπεστράφησάν με [πάντες οἱ ἐν τῇ Ἀσίᾳ, ὧν ἐστιν Φύγελος καὶ Ἑρμογένης. (Al dié in Asië het my in die steek gelaat, onder wie Figelus en Hermogenes is.)

Alhoewel die kwantifiseerder πᾶσιν (al) in (20a), in kombinasie met die lidwoord τοῖς (die), by die hoof selfstandige naamwoord ἔθνεσιν (heidene) voorkom, is die relatiewe bysin bystellend. In (20b) kom die kwantifiseerder πάντες (al) by die nominale frase οἱ ἐν τῇ Ἀσίᾳ (dié in Asië) voor, en die relatiewe bysin is ook bystellend. In (20a) is die relatiewe bysin aangeheg en in (20b) ingebed. Die voorkoms van bystellende relatiewe bysinne ná die universele kwantifiseerder kan te doen hê met die feit dat die relatiewe voornaamwoorde οἷς (wie) en ὧν (onder wie) in (20a en b) respektiewelik in ’n partitiewe konstruksie is. In (20a) word die partitiewe betekenis uitgedruk deur die preposisionele frase ἐν οἷς (onder wie), en in (20b) deur die partitiewe genitief ὧν (onder wie).31

Kwantifiseerders soos πολλοί (baie), τινές (sommige), ὀλίγοι (’n paar), ἱκανοί (baie, ’n hele paar), verskil van universele kwantifiseerders in dié opsig dat hulle vrylik saam met

306

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

beperkende of bystellende relatiewe bysinne groepeer. Dié kwantifiseerders kan ook in genominaliseerde vorm in die antesedent voorkom en met beide tipes relatiewe bysinne groepeer. Vergelyk die volgende voorbeelde waarin die kwantifiseerder τινές (sommige) voorkom:

(21) a. Joh. 6:64a: ἀλλ ’ εἰσὶν [ἐξ ὑμῶν τινες [οἳ οὐ πιστεύουσιν]]. (maar daar is sommige van julle wat nie glo nie) b. Hand 24:19: [τινὲς δὲ ἀπὸ τῆς Ἀσίας Ἰουδαῖοι, [οὓς ἔδει ἐπὶ σοῦ παρεῖναι καὶ κατηγορεῖν εἴ τι ἔχοιεν πρὸς ἐμέ]]. (maar sommige van die Jode uit Asië, wat hier voor U moes gewees het en ’n aanklag gebring het as hulle iets teen my sou hê)

In (21a) is die genominaliseerde kwantifiseerder τινές (sommige) die hoofnominaal van die antesedent ἐξ ὑμῶν τινές (sommige van julle) en word gevolg deur ’n beperkende relatiewe bysin. In (21b) word τινές adjektiewies gebruik by die hoof selfstandige naamwoord Ἰουδαῖοι (Jode) van die antesedent, en die ingebedde relatiewe bysin is bystellend.

3.2 Die groepering van antesedente en bystellende relatiewe bysinne

Soos in afdeling 2.1 aangedui, groepeer ’n bystellende relatiewe bysin volgens Lehmann (1984:261) by ’n hoofnominaal wat definitief of generies is. Die skopus van die bepaler, hetsy ’n lidwoord of ’n kwantifiseerder, dek in hierdie geval net die hoofnominaal van die antesedent, en nie ook die relatiewe bysin nie. Die struktuur in (3b) is dus van toepassing. Hierdie beginsel geld klaarblyklik ook in nominale relatiewe konstruksies in die Griekse Nuwe Testament. Vergelyk die volgende voorbeeld:

(22) 1 Tim. 1:4: μηδὲ προσέχειν [μύθοις καὶ γενεαλογίαις ἀπεράντοις, [αἵτινες ἐκζητήσεις παρέχουσιν μᾶλλον ἢ οἰκονομίαν θεοῦ τὴν ἐν πίστει]]. (en nie aanhou glo in versinsels en eindelose geslagsregisters nie, wat eerder betekenislose spekulasie bevorder as God se plan deur die geloof)

In (22) is die referente van die hoof selfstandige naamwoorde van die antesedent μύθοις καὶ γενεαλογίαις (verdigsels en geslagsregisters) nie spesifieke entiteite nie, maar tipes, wat aangedui word deur die afwesigheid van die lidwoord voor beide selfstandige naamwoorde. Die hoof selfstandige naamwoorde is dus generies. Die skopus van die koverte generiese bepaler dek net die hoofnominaal μύθοις καὶ γενεαλογίαις ἀπεράντοις (versinsels en eindelose geslagsregisters), en sluit nie die relatiewe bysin, wat as bystellend geïnterpreteer word, in nie. Die betekenis van die reeks in (22) kan in die volgende sinne weergegee word: (Sekere persone moet) nie aanhou glo in versinsels en eindelose geslagsregisters nie; en versinsels en eindelose geslagsregisters bevorder eerder betekenislosespekulasie as God se plan deur die geloof.

Al die geraadpleegde vertalings interpreteer die relatiewe bysin in (22) ook as bystellend, en vertaal dit óf met ’n bystellende relatiewe bysin, bv. Die Bybel, 1933/1953-vertaling (AFR53) en die English Standard Version (ESV) (2011), óf as ’n selfstandige sin, wat die bystellende interpretasie ondersteun. Onder laasgenoemde groep val bv. Die Bybel, Nuwe Testament en Psalms, ’n Direkte Vertaling (BDV) (2014), Die Bybel, 1983-vertaling (AFR83), The Holy Bible, New Living Translation (NLT) (2006), The New Jerusalem Bible (NJB) (1990) en The Holy Bible, International Standard Version: New Testament (ISV) (2000).

307

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die vereenvoudigde sintaktiese struktuur van die relatiewe konstruksie in (22) kan soos volg voorgestel word:

(23) BEP-S

BEP’ KOMP-S

BEP NS

e N ADJ-S [GEN] αἵτινες ἐκζητήσεις παρέχουσιν μᾶλλον ἢ οἰκονομίαν θεοῦ τὴν ἐν πίστει μύθοις καὶ γενεαλογίαις (wat eerder betekenislose spekulasie (versinsels en geslags- bevorder as God se plan deur die geloof) registers) ἀπεράντοις (eindelose)

In sommige gevalle is dit egter nie duidelik of die relatiewe bysin bystellend of beperkend is nie. Vergelyk die volgende voorbeeld:

(24) Matt. 7:15: Προσέχετε ἀπὸ [τῶν ψευδοπροφητῶν, [οἵτινες ἔρχονται πρὸς ὑμᾶς ἐν ἐνδύμασιν προβάτων, ἔσωθεν δέ εἰσιν λύκοι ἅρπαγες]]. (pas op vir [die] vals profete, wat tipies in skaapsklere na julle toe kom,32 maar in hulle binneste bose en vernielsugtige wolwe is) [BYSTELLEND]; OF: pas op vir die vals profete wat tipies in skaapsklere na julle toe kom, maar in hulle binneste bose en vernielsugtige wolwe is [BEPERKEND].)

In die bystellende interpretasie word die lidwoord τῶν (die) by die hoof selfstandige naamwoord ψευδοπροφητῶν (vals profete) as generies33 beskou, bv. deur die ESV, New American Standard Bible (NASB) (1995), New Revised Standard Version of the Bible (NRSV) (1989), AFR83 en New International Version (NIV) (2011).34 Die skopus van die bepaler sluit net die hoof selfstandige naamwoord in, en nie ook die bystellende relatiewe bysinne nie. In dié interpretasie kan die betekenis van die sin in (24) in die volgende sinne weergegee word: Pas op vir (die) vals profete; en (die) vals profete kom tipies in skaapsklere na julle toe, maar in hulle binneste is hulle bose en vernielsugtige wolwe. In dié interpretasie sou die vereenvoudigde sintaktiese struktuur van die relatiewe konstruksie in (24) soos volg voorgestel kon word:

308

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

(25) BEP-S

BEP’ KOMP-S35

BEP NS36 KOMP-S1 KOMP-S2

τῶν ψευδοπροφητῶν (die) (vals profete) [GEN] οἵτινες ἔρχονται πρὸς ὑμᾶς ἐν ἔσωθεν εἰσιν λύκοι ἅρπαγες ἐνδύμασιν προβάτων ([wat]) in hul binneste (wat in skaapsklere bose en vernielsugtige na julle toe kom) wolwe is)

In die beperkende interpretasie, wat in die AFR53, BDV, NLT, ISV en NJB aangetref word, word die struktuur van die relatiewe konstruksie soos volg verstaan: die gebruik van die lidwoord τῶν (die) is individualiserend (en nie generies nie), en die hoof selfstandige naamwoord ψευδοπροφητῶν (vals profete) dui ’n subgroep van referente aan waarna ψευδοπροφητῶν (vals profete) verwys. Die bepaling is ook definitief, want die groep referente waarna ψευδοπροφητῶν (vals profete) verwys, bestaan in die spreeksituasie en is in geheel betrokke. Die skopus van die lidwoord τῶν sluit in hierdie geval die hoof selfstandige naamwoord sowel as die beperkende relatiewe bysin in. Die vereenvoudigde sintaktiese struktuur van die relatiewe konstruksie in (24) sou dan soos volg daar uitsien:

(26) BEP-S

BEP NS

τῶν N KOMP-S (die) [SPES] ψευδοπροφητῶν KOMP-S1 KOMP-S2 [DEF] (vals profete)

οἵτινες ἔρχονται πρὸς ὑμᾶς (οἵτινες) ἔσωθεν εἰσιν ἐν ἐνδύμασιν προβάτων λύκοι ἅρπαγες (wat na julle toe kom ([wat] in hulle binneste in skaapsklere) bose en vernielsugtige wolwe is)

In Grieks groepeer eiename wat as hoof selfstandige naamwoord van die antesedent in nominale relatiewe konstruksies optree, feitlik deurgaans saam met bystellende relatiewe bysinne, soos ook in verskeie moderne tale.37 Vergelyk die voorbeelde in (27a en b):

(27) a. 3 Joh. 1: Ὁ πρεσβύτερος [Γαΐῳ τῷ ἀγαπητῷ, [ὃν ἐγὼ ἀγαπῶ ἐν ἀληθείᾳ]]. (die Oudste aan die geliefde Gaius, wat ek waarlik liefhet) b. Hand. 21:29: ἦσαν γὰρ προεωρακότες [Τρόφιμον τὸν Ἐφέσιον ἐν τῇ πόλει σὺν αὐτῷ,38 [ὃν ἐνόμιζον ὅτι εἰς τὸ ἱερὸν εἰσήγαγεν ὁ Παῦλος]].

309

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

(want hulle het Trofimus, die Efesiër, saam met hom in die stad gesien, en het gedink dat Paulus hom in die tempel ingebring het (lett.: wat hulle gedink het Paulus in die tempel ingebring het)

In (27a) groepeer die bystellende relatiewe bysin saam met die antesedent Γαΐῳ τῷ ἀγαπητῷ (die geliefde Gaius), waarin die eienaam Γαΐῳ (Gaius) die hoof selfstandige naamwoord is. In (27b) is die relatiewe bysin ook bystellend by die antesedent Τρόφιμον τὸν Ἐφέσιον (Trofimus, die Efesiër) waarin Τρόφιμον die hoof selfstandige naamwoord is. Die relatiewe bysin in (27a) is ingebed en dié in (27b) aangeheg.

Enkele gevalle is in die Griekse Nuwe Testament gevind waar ’n beperkende relatiewe bysin saam met ’n eienaam groepeer, soos in die volgende voorbeelde:

(28) a. Hand. 19:13b: ὁρκίζω ὑμᾶς [τὸν Ἰησοῦν [ὃν Παῦλος κηρύσσει]] (ek besweer julle by dié Jesus wat Paulus verkondig) b. 2 Kor. 11:4a: εἰ μὲν γὰρ ὁ ἐρχόμενος [ἄλλον Ἰησοῦν κηρύσσει [ὃν οὐκ ἐκηρύξαμεν]] (want as iemand wat kom dan ’n ander Jesus verkondig as die een wat ons verkondig het [lett.: ’n ander Jesus verkondig wat ons nie verkondig het nie])

In (28a en b) kom die eienaam Ἰησοῦν (Jesus) saam met ’n beperkende relatiewe bysin voor. In sulke gevalle tree die eienaam soos ’n soortnaam op. Die meeste geraadpleegde vertalings vertaal die relatiewe bysin in (28a) dan ook as beperkend, behalwe Die Bybel, Nuwe Lewende Vertaling (NLV) (2011) en die Good News Translation (GNT) (1976), wat dit as bystellend interpreteer.39 Die meeste geraadpleegde Engelse vertalings vertaal die relatiewe konstruksie in (28b) as ’n vergelyking, soos bv. die ESV: another Jesus than the one we proclaimed (ESV), en die NJB: a Jesus other than the one we preached (NJB), wat die beperkende interpretasie ondersteun. Die NASB vertaal dit as another Jesus whom we have not preached, dit wil sê as ’n relatiewe konstruksie met ’n beperkende relatiewe bysin.

Vergelyk ook die relatiewe konstruksie in die volgende sin:

(29) Hand. 9:5b: ὁ δέ· ἐγώ εἰμι [ Ἰησοῦς [ὃν σὺ διώκεις]]. (en [Hy] sê: Ek is Jesus vir wie jy vervolg) / Ek is Jesus, vir wie jy vervolg

In (29) kan die relatiewe bysin as beperkend (identifisering van Jesus as die een wat vervolg word) of bystellend (agtergrondsinligting) geïnterpreteer word. Laasgenoemde lyk die waarskynlikste en word ook so deur al die geraadpleegde vertalings interpreteer, met uitsondering van die AFR53.40

Persoonlike voornaamwoorde is volgens Lehmann (1984:264) definitief en groepeer feitlik deurgaans saam met bystellende relatiewe bysinne, hoewel hulle soms saam met beperkende relatiewe bysinne voorkom.41 Daar kom in die Griekse Nuwe Testament min gevalle voor waar ’n persoonlike voornaamwoord die antesedent van ’n relatiewe bysin is. Vergelyk die volgende voorbeeld waar die relatiewe bysin, ná die persoonlike voornaamwoord ἡμῖν (aan ons), waarskynlik beperkend is (en ook so deur al die geraadpleegde vertalings geïnterpreteer word):

310

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

(30) Hand. 10:40b–41c ὁ θεὸς…ἔδωκεν αὐτὸν ἐμφανῆ γενέσθαι…[ἡμῖν, [οἵτινες42 συνεφάγομεν καὶ συνεπίομεν αὐτῷ] μετὰ τὸ ἀναστῆναι αὐτὸν ἐκ νεκρῶν· (God … het Hom laat verskyn … aan ons wat saam met Hom geëet en gedrink het ná sy opstanding uit die dood.)

In (31) is ’n bystellende sowel as ’n beperkende interpretasie moontlik ná die persoonlike voornaamwoord:

(31) 1 Kor. 10:11b: ἐγράφη δὲ πρὸς νουθεσίαν [ἡμῶν, [εἰς οὓς τὰ τέλη τῶν αἰώνων κατήντηκεν]]. (Maar dit is as waarskuwing vir ons geskryf, op wie die einde van die eeue gekom het [BYSTELLEND]; OF: Maar dit is as waarskuwing vir ons geskryf op wie die einde van die eeue gekom het [(BEPERKEND].)

Die bystellende interpretasie word deur die vertalings in die ESV, NRSV en NJB ondersteun, terwyl die AFR53, AFR83, BDV, NLT en ISV dit as beperkend beskou.

3.3 Groeperings van meer as een relatiewe bysin ná ’n antesedent

In sommige gedeeltes in die Nuwe Testament kom ’n hoë persentasie relatiewe konstruksies voor.43 Vgl. die volgende voorbeeld:

(32) Hand. 1:1–3a.: 1Τὸν μὲν πρῶτον λόγον ἐποιησάμην περὶ [πάντων, ὦ Θεόφιλε,44 [ὧν ἤρξατο ὁ Ἰησοῦς ποιεῖν τε καὶ διδάσκειν]], 2ἄχρι [[ἧς ἡμέρας ἐντειλάμενος [τοῖς ἀποστόλοις διὰ πνεύματος ἁγίου [οὓς ἐξελέξατο]] ἀνελήμφθη]]. 3 οἷς καὶ παρέστησεν ἑαυτὸν ζῶντα μετὰ τὸ παθεῖν αὐτὸν ἐν πολλοῖς τεκμηρίοις. (Die eerste boek, Teofilus, het ek daargestel oor alles wat Jesus gedoen en onderrig het45 tot die dag waarop Hy opgeneem is, nadat Hy deur die Heilige Gees aan die dissipels wat Hy uitgekies het, opdrag gegee het. Aan hulle het Hy Hom ook, na sy lyding, met baie oortuigende bewyse lewend vertoon.)

In die kort gedeelte in (32) kom drie relatiewe konstruksies voor. Die relatiewe konstruksie in vers 1 bestaan uit die genominaliseerde kwantifiseerder πάντων (alles) as antesedent en die beperkende relatiewe bysin ὧν ἤρξατο ὁ Ἰησοῦς ποιεῖν τε καὶ διδάσκειν (wat Jesus gedoen en onderrig het). In vers 2 kom twee relatiewe konstruksies voor: die eerste bestaan uit ’n sirkumnominale konstruksie ἧς ἡμέρας ἀνελήμφθη (die dag waarop Hy opgeneem is), waarin die hoof selfstandige naamwoord van die antesedent ἡμέρας (dag) in die relatiewe bysin voorkom. Die tweede relatiewe konstruksie, wat binne-in die sirkumnominale konstruksie voorkom, bestaan uit ’n antesedent τοῖς ἀποστόλοις (die apostels) en die beperkende relatiewe bysin οὓς ἐξελέξατο (wat Hy uitgekies het). Vers 3 word ingelei deur die relatiewe voornaamwoord οἷς (aan hulle).

In sommige gevalle kom ’n reeks vrye relatiewe direk na mekaar voor, soos in (33):

(33) 1 Joh. 1,1–3a: 1[[Ὃ ἦν ἀπ’ ἀρχῆς]], [[ὃ ἀκηκόαμεν]], [[ὃ ἑωράκαμεν τοῖς ὀφθαλμοῖς ἡμῶν]], [[ὃ ἐθεασάμεθα καὶ αἱ χεῖρες ἡμῶν ἐψηλάφησαν περὶ τοῦ λόγου τῆς ζωῆς]] – 2 καὶ ἡ ζωὴ ἐφανερώθη, καὶ ἑωράκαμεν καὶ μαρτυροῦμεν καὶ ἀπαγγέλλομεν ὑμῖν [τὴν ζωὴν τὴν αἰώνιον [ἥτις ἦν πρὸς τὸν πατέρα καὶ

311

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

ἐφανερώθη ἡμῖν]] – 3[[ὃ ἑωράκαμεν καὶ ἀκηκόαμεν]], ἀπαγγέλλομεν καὶ ὑμῖν. (wat van die begin af was, wat ons gehoor het, wat ons met ons oë gesien het, wat ons gesien en ons hande aangeraak het aangaande die Woord van die Lewe – en die lewe is geopenbaar en ons het dit gesien en getuig daarvan en verkondig aan julle die ewige lewe wat by die Vader was en aan ons geopenbaar is – wat ons gesien en gehoor het, verkondig ons aan julle)

In vers 1 kom ’n opeenhoping van vier vrye relatiewe direk na mekaar voor: ὃ ἦν ἀπ’ ἀρχῆς (wat van die begin af was), ὃ ἀκηκόαμεν (wat ons gehoor het), ὃ ἑωράκαμεν τοῖς ὀφθαλμοῖς ἡμῶν (wat ons met ons oë gesien het) en die neweskikkende relatiewe bysin ὃ ἐθεασάμεθα καὶ αἱ χεῖρες ἡμῶν ἐψηλάφησαν περὶ τοῦ λόγου τῆς ζωῆς (wat ons gesien en ons hande aangeraak het aangaande die Woord van die Lewe). Dié reeks vrye relatiewe is almal direkte voorwerpe van die werkwoord ἀπαγγέλλομεν (ons verkondig) in vers 3. In die parentese in vers 2 kom die neweskikkende relatiewe bysin ἥτις ἦν πρὸς τὸν πατέρα καὶ ἐφανερώθη ἡμῖν (wat by die Vader was en aan ons geopenbaar is) voor. In vers 3 kom die neweskikkende vrye relatief ὃ ἑωράκαμεν καὶ ἀκηκόαμεν (wat ons gesien en gehoor het) voor, wat (net soos die vrye relatiewe in vers 1) die direkte objek is van ἀπαγγέλλομεν (ons verkondig).

In die geval van opstapeling van relatiewe bysinne is daar egter spesifieke anaforiese verhoudings betrokke, soos wat in afdeling 2.1 bespreek is.46 Dit wil voorkom of die beginsels vir opstapeling, asook die toelaatbare volgorde van tipes relatiewe bysinne in opgestapelde strukture, op dieselfde wyse in die Griekse Nuwe Testament werk as in moderne tale (sien afdeling 2.1).

Die volgende is ’n moontlike voorbeeld van opstapeling van beperkende relatiewe bysinne:

(34) Luk. 18:29b–30: 29b [οὐδείς ἐστιν47 [ὃς ἀφῆκεν οἰκίαν ἢ γυναῖκα ἢ ἀδελφοὺς ἢ γονεῖς ἢ τέκνα ἕνεκεν τῆς βασιλείας τοῦ θεοῦ],30 [ὃς οὐχὶ μὴ [ἀπο]λάβῃ πολλαπλασίονα ἐν τῷ καιρῷ τούτῳ καὶ ἐν τῷ αἰῶνι τῷ ἐρχομένῳ ζωὴν αἰώνιον]] (Daar is niemand wat huis of vrou of broers of ouers of kinders ter wille van die koninkryk van God verlaat het wat nie in hierdie tyd baie keer soveel [terug]kry, en in die era wat kom, die ewige lewe nie.)

Die relatiewe bysin in vers 29b en die asindetiese relatiewe bysin in vers 30 kan albei as beperkend geïnterpreteer word ná die genominaliseerde universele kwantifiseerder οὐδείς (niemand) as antesedent, en as opgestapeld beskou word. Dit beteken dat die relatiewe bysin in vers 29 by die antesedent οὐδείς (niemand) in vers 29 groepeer, en dat die hele groepering, dit wil sê οὐδεὶς ὃς ἀφῆκεν οἰκίαν ἢ γυναῖκα ἢ ἀδελφοὺς ἢ γονεῖς ἢ τέκνα ἕνεκεν τῆς βασιλείας τοῦ θεοῦ (niemand wat huis of vrou of broers of ouers of kinders ter wille van die koninkryk van God verlaat het) op sy beurt die antesedent is van die relatiewe bysin in vers 30. Dié interpretasie word deur die ISV en NJB ondersteun.

’n Aantal vertalings, waaronder die AFR53, DBV, NRSV, NASB, ESV en NLT, beskou die relatiewe bysin in vers 30 skynbaar as bystellend. Al hierdie vertalings plaas ’n komma direk ná vers 29. Dié interpretasie is moontlik in die konteks, en die opeenvolging van ’n beperkende en asindetiese bystellende relatiewe bysin (in daardie volgorde) is grammatikaal volgens algemeen-taalkundige beginsels.48 Die feit dat die antesedent van die relatiewe

312

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

bysinne in verse 29b–30 die universele kwantifiseerder οὐδείς (niemand) as antesedent het, kan egter as ’n argument ten gunste van ’n beperkende interpretasie van dié relatiewe bysinne beskou word.49 Verder is dit ook ’n vraag of die gebruik van die komma aan die einde van vers 29 deur sommige vertalings noodwendig ’n bystellende interpretasie impliseer, en of die komma nie bloot ’n leesfasiliteerder is in die lang sin wat vanaf vers 29 tot 30 strek nie.

Bystellende relatiewe bysinne kan klaarblyklik ook in die Griekse Nuwe Testament opstapel.50 Vergelyk die volgende voorbeeld:

(35) Rom. 16:3–5a: 3 Ἀσπάσασθε [Πρίσκαν καὶ Ἀκύλαν τοὺς συνεργούς μου ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ, 4 [οἵτινες ὑπὲρ τῆς ψυχῆς μου τὸν ἑαυτῶν τράχηλον ὑπέθηκαν], [οἷς οὐκ ἐγὼ μόνος εὐχαριστῶ ἀλλὰ καὶ πᾶσαι αἱ ἐκκλησίαι τῶν ἐθνῶν]], 5a καὶ τὴν κατ’ οἶκον αὐτῶν ἐκκλησίαν. (Groet Priska en Akwila, my medewerkers in Christus Jesus, wat hul lewe vir my gewaag het, teenoor wie nie net ek nie, maar ook al die gemeentes onder die heidene dankbaar is, en [groet ook] die gemeente by hulle aan huis.)

In vers 3 in (35) word die antesedent Πρίσκαν καὶ Ἀκύλαν τοὺς συνεργούς μου ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ (Priska en Akwila, my medewerkers in Christus Jesus), wat die direkte voorwerp van ἀσπάσασθε is, gevolg deur twee relatiewe bysinne wat saam as ’n parentese in vers 4 voorkom. Dié relatiewe bysinne is albei bystellend ná die eiename Πρίσκαν (Priska) en Ἀκύλαν (Akwila), wat die hoof selfstandige naamwoorde van die antesedent is. Die konstruksie in vers 3 word, ná die parentese in vers 4, in vers 5 voortgesit met ’n verdere direkte voorwerp van ἀσπάσασθε (groet), naamlik τὴν κατ’ οἶκον αὐτῶν ἐκκλησίαν (die gemeente by hulle aan huis), wat deur καί (en) aan die direkte objek in vers 3 gekoppel word. Dit lyk of die twee bystellende relatiewe bysinne in vers 4 as opgestapel geïnterpreteer kan word.51

Geen voorbeelde is in die Griekse Nuwe Testament aangetref van bystellende en beperkende relatiewe bysinne (in hierdie volgorde) wat opstapel nie. Dit stem ooreen met Lehmann (1984:264) se algemene beginsel dat ’n naamwoordstuk wat reeds definitief bepaal is, nie deur ’n beperkende relatiewe bysin verder afgegrens kan word nie.52

Woord van dank

My dank aan Johan Oosthuizen van die Departement Algemene Taalwetenskap, Universiteit Stellenbosch, vir sy waardevolle bydrae tot hierdie artikel.

Bibliografie

Abney, S. 1987. The English noun phrase in its sentential aspect. Doctoral dissertation. MIT.

Aland B., K. Aland, J. Karavidopoulos, C.M. Martini en B.M. Metzger (reds.). 2012. Novum Testamentum Graece. 28ste uitgawe. Geredigeer deur die Institut für Neutestamentliche Textforschung. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft.

313

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Baldi P. en P. Cuzzolin (reds.). 2011. Complex sentences, grammaticalization, typology. New Perspectives on Historical Latin Syntax 4. Berlyn: De Gruyter Mouton.

Blass, F. en A. Debrunner. [1913] 1967. A Greek grammar of the New Testament and other early Christian literature.Vertaal en hersien deur R.W. Funk. Chicago: University of Chicago Press, Toronto: The University of Toronto Press.

—. [1913] 1979. Grammatik des neutestamentlichen Griechisch. 14de uitgawe, volledig herbewerk en uitgebrei deur F. Rehkopf. Göttingen: VandenHoeck.

Chomsky, N. 1977. Essays on form and interpretation. Den Haag: Mouton.

—. 2006. Approaching UG from below. In Sauerland en Gärtner (reds.) 2008.

Comrie, B. 1989. Language universals and linguistic typology. Syntax and morphology. 2de uitgawe. Chicago: University of Chicago Press.

Culicover, P.W. 1997. Principles and parameters. An introduction to syntactic theory. Oxford Textbooks in Linguistics. Oxford: Oxford University Press.

Danker, F.W. 2000. A Greek-English lexicon of the New Testament and other early Christian literature. 3de uitgawe. Chicago, Londen: University of Chicago Press.

De Vries, M. 2006. The syntax of appositive relativization: On specifying coordination, false free relatives, and promotion. Linguistic Inquiry, 37(2):229–70.

Die Bybel: 1933/1953-vertaling. Kempton Park: Bybelgenootskap van Suid-Afrika.

Die Bybel: 1983-vertaling. Kempton Park: Bybelgenootskap van Suid-Afrika.

Die Bybel: Nuwe Lewende Vertaling. 2011: Vereeniging: Christelike Uitgewersmaatskappy.

Die Bybel: Nuwe Testament en Psalms: ’n Direkte Vertaling. 2014. Bellville: Bybelgenootskap van Suid-Afrika.

Du Toit, H.C. 1984. Semantiek en sintaksis van relatiewe sinne in die Griekse Nuwe Testament. Ongepubliseerde DLitt-proefskrif. Universiteit van Pretoria.

—. 2014. The semantics and syntax of relative sentences in the Greek New Testament. Voordrag by die 69ste Algemene Vergadering van die SNTS. Szeged, Hongarye.

—. 2015. Exploring the function of relative sentences in New Testament Greek. Hervormde Teologiese Studies, 71(1):1–8.

—. 2016. Some syntactic features of relative constructions in the Greek New Testament. Accepted for publication in Stellenbosch Papers in Linguistics (SPIL), 45.

Gilliard, F.D. 1989. The problem of the Antisemitic comma between 1 Thessalonians 2:14 and 15. New Testament Studies,35(4):481–502.

Good News Translation. 1976. Philadelphia: American Bible Society.

314

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Greenberg, J.H. 1966. Some universals of grammar with particular reference to the order of meaningful elements. In Greenberg(red.) 1966.

Greenberg, J.H. (red.). 1966. Universals of language. 2de uitgawe. Cambridge: MIT Press.

Haegemann, L. 1994. Introduction to government and binding theory. 2de uitgawe. Oxford: Blackwell Publishers.

Hayes, M.E. 2014. An analysis of the attributive participle and the relative clause in the Greek New Testament. Ongepubliseerde PhD-proefskrif. Concordia Seminary: St Louis.

Heberlein, F. 2011. Temporal clauses. In Baldi en Cuzzolin (reds.) 2011.

Hendery, R. 2012. Relative clauses in time and space. A case study in the methods of diachronic typology. Typological studies in Language 101. Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.

Hornstein, N., J. Nunes en K.K. Grohmann. 2006. Understanding minimalism. Cambridge Textbooks in Linguistics. Cambridge: Cambridge University Press.

Lehmann, C. 1984. Der Relativsatz: Typologie seiner Strukturen; Theorie seiner Funktionen; Kompendium seiner Grammatik. Language Universal Series 3. Tübingen: Gunter Narr Verlag.

New American Standard Bible. 1995. La Habra: The Lockman Foundation.

Nuwe Testament en Psalms: ’n direkte vertaling. 2014. Bellville: Bybelgenootskap van Suid- Afrika.

Oosthuizen, J. 2013. Obligatory reflexivity in a minimalist grammar of Afrikaans. Stellenbosch Papers in Linguistics Plus, 42:205–41.

Peranteau, P.M., J.N. Levi en G.C. Phares (reds.). 1972. The Chicago which hunt. Papers from the Relative Clause Festival. A paravolume to papers from the Eighth Regional Meeting. Chicago: Chicago Linguistic Society.

Porter, S.E. 2013. Translation, exegesis, and 1 Thessalonians 2.14–15. Could a comma have changed the course of history? The Bible Translator, 64(1):82–98.

Quirk, R., S. Greenbaum, G. Leech en J. Svartvik. 1985. A comprehensive grammar of the English language. New York: Longman.

Radford, A. 2009. Analysing English sentences. A minimalist approach. New York: Cambridge University Press.

Reibel, D.A. en S.A. Shane (reds.). 1964. Modern Studies in English. Readings in transfomational grammar. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice Hall.

Robertson, A.T. 1919. A grammar of the Greek New Testament in the light of historical research. Hersiene en uitgebreide 3de uitgawe. Cambridge: Cambridge University Press.

315

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Sauerland U. en H.-M. Gärtner (reds.). 2008. Studies in Generative Grammar 89. Berlyn: Mouton de Gruyter.

Smith, C.S. 1964. Determiners and relative clauses in a generative grammar of English. In Reibel en Shane (reds.) 1964.

The Holy Bible: English Standard Version. 2011. Wheaton: Good News Publishers.

The Holy Bible: International Standard Version. 2000. Santa Ana: ISV Foundation.

The Holy Bible: New International Version.2011. Grand Rapids: Zondervan Publishing House.

The Holy Bible: New King James Version. 1982. Nashville: Thomas Nelson. Inc..

The Holy Bible: New Living Translation. 2007. Wheaton: Tyndale House Publishers.

The Holy Bible: New Revised Standard Version of the Bible. 1989. Peabody: Hendrickson Publishers.

The New Jerusalem Bible. Reader’s Edition. 1990. New York, Londen, Toronto, Sydney; Doubleday.

Van Valin, R.D. en R. J. LaPolla. 1997. Syntax. Structure, meaning and function. Cambridge: Cambridge University Press.

Voelz, J.W. 2006. Participles, Part 3. Concordia Journal, 32:401–3.

Wallace, D.B. 1996. Greek grammar beyond the basis. An exegetical syntax of the New Testament. Grand Rapids: Zondervan Publishing House.

Eindnotas

1 Volgens Greenberg (1966:77) lyk dit of die voorkoms van dié tipes relatiewe bysinne verwant is aan algemene kenmerke van taal in terme van sy tipologie van woordordes, naamlik VSO (verb-subject-object), SVO (subject-verb-object) en SOV (subject-object-verb). In OV-tale soos Mandaryns, Japannees, Koreaans, Telegu, Turks, Amharies en Baskies is die relatiewe bysin prenominaal, terwyl dit in VO-tale soos Engels, Frans, Hebreeus, Persies en Wallies postnominaal is.

2 Ten einde verwysing te vergemaklik en die bespreking te vereenvoudig, word relatiewe konstruksies in genommerde voorbeelde soos (1) deur kursiewe vierkantige hakies (= [ ]) aangedui en relatiewe bysinne deur gewone vierkantige hakies (= [ ]).

3 Voorbeeld uit Comrie (1989:142).

4 Voorbeeld uit Hornstein, Nunes en Grohmann (2006:36).

5 Die term beperkend (Eng. restrictive) word algemeen vir hierdie funksie gebruik (bv. De Vries 2006:234–5, 264 en Van Valin en Lapolla 1997:500). Alhoewel “identifiserend” ’n meer

316

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

omvattende beskrywing van die funksie is (Du Toit 2015:3–5), vind identifikasie gewoonlik deur middel van beperking plaas. Die term beperking speel ’n belangrike rol in Lehmann (1984) se beskrywing van groeperings in relatiewe konstruksies wat in afdeling 2 bespreek sal word, en word in hierdie studie gebruik om verwarring uit te skakel.

6 Radford gebruik appositive vir hierdie tipe relatiewe bysin. Die term nonrestrictive kom ook dikwels voor, bv. in Chomsky (1977:65) en Comrie (1989:138) (albei algemeen-taalkundige publikasies), asook in Porter (2013:86) en Voelz (2006:401–3) (Griekse vakliteratuur). Die terme descriptive en explanatory word ook soms gebruik (verwysing deur Comrie 1989:138).

7 Vir ’n bespreking van die sintaksis van relatiewe konstruksies in die Griekse Nuwe Testament, sien Du Toit (2016).

8 ’n Nominale antesedent het ’n naamwoordelike element as sy hoof/kern, en is gewoonlik ’n selfstandige naamwoord, maar ook soms ’n persoonlike voornaamwoord, demonstratiewe voornaamwoord, adjektief, ens., wat sintakties soos ’n selfstandige naamwoord optree.

9 Sien bv. Hendery (2012:32, 40), Heberlein (2011:270, vn. 84, 278), De Vries (2006:243, 251), ens.

10 Volgens Boyer (1988:236) is daar 473 vrye relatiewe (in sy terminologie, nominal relative sentences) in die Griekse Nuwe Testament waar die antesedent ontbreek, verstaan word, of doelbewus weggelaat word.

11 Volgens Lehmann (1984:263) is daar byvoorbeeld in relatiewe konstruksies met appositiewe relatiewe bysinne ’n intonasiebreuk (in sy terminologie, Intonationsbruch) tussen die postnominale relatiewe bysin en die antesedent-naamwoord, terwyl die intonasie in die geval van relatiewe konstruksies met beperkende relatiewe bysinne op dieselfde plek aaneenlopend is.

12 Sien byvoorbeeld ook Radford (2009:226) se gebruik van leestekens in (2a-d) hier bo om die twee tipes te onderskei. Soms is leestekens ook nie van waarde in hierdie verband nie. In geskrewe Duits, byvoorbeeld, word kommas deurgaans direk ná die antesedent, sowel as aan die einde van die relatiewe bysin, gebruik. Dit geld vir relatiewe konstruksies met beperkende en bystellende relatiewe bysinne. In die Duitse spreektaal is daar egter duidelike intonasie- en aksentverskille tussen die twee tipes (Lehmann 1984:263).

13 Hierdie verband is reeds kortliks deur Smith (1964:248) t.o.v. Engels aangetoon.

14 Lehmann gebruik wat ons sou vertaal as nie-definitief, nie-spesifiek en nie-generies om aan te dui dat die fundamentele bepaling in die betrokke geval afwesig is (ibid.).

15 Die term onmiddellike medekonstituent beteken die volgende in die diagramme in (3a) en (3b): in (3a) is die boonste Nom (wat in hierdie geval die hoofnominaal van die relatiewe konstruksie én die relatiewe bysin insluit) die onmiddellike medekonstituent van die bepaler (Det), en in (3b) is Nom (wat hier net die hoofnominaal insluit) die bepaler se onmiddellike medekonstituent.

16 Lehmann gebruik in die diagramme in (3a) en (b) ’n vroeër weergawe van die teorie van generatiewe grammatika. Sy afkorting NS staan vir Nominalsyntagma (naamwoordstuk), VS vir Verbalsyntagma (werkwoordstuk), Det virDetermination (bepaling), N vir Nominal (nominaal), en GEN vir generisch (generies). Dit moet in gedagte gehou word dat die

317

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

konseptualisering van die begrip naamwoordstuk verskeie belangrike veranderings ondergaan het sedert die generatiewe benadering in die laat vyftigerjare bekendgestel is, onder andere a.g.v. die baanbrekerswerk van Abney (1987). Dit word vandag algemeen aanvaar dat ’n naamwoordstuk (NS; Eng. noun phrase, NP) altyd deel vorm van ’n groter nominale frase wat deur ’n overte of koverte bepaler (Eng. determiner, D) ingelei word. Dit beteken dat ’n nominale uitdrukking soos the man as ’n bepalerstuk (Eng. determiner- phrase, DP) ontleed word, waarin die naamwoordstuk man die komplement van die bepaler the verteenwoordig (sien Haegemann 1994, hoofstuk 11 en Culicover 1997, hoofstuk 3 vir verdere bespreking). Daar is verder ook geargumenteer dat ’n bepalerstuk self deel vorm van ‘n groter nominale frase wat deur ’n funksionele kategorie, ’n sogenaamde light noun ingelei word (vgl. bv. Chomsky 2006, Oosthuizen 2013). Die term naamwoordstuk word egter in hierdie stuk gebruik wanneer na sekere nominale uitdrukkings verwys word, ten einde die bespreking so nie-tegnies as moontlik te hou.

17 Vgl. ook Lehmann (1984:271) se voorbeeld uit Latyn: Ad Italiam accedet, in qua nos sedentes quid erimus? (Cic.Cat.M.59) (hy sal na Italië toe kom, waar ons dan sal sit en wat sal ons wees?).

18 In (7) is he volgens Lehmann (ibid.) nie die antesedent nie, maar ’n tipe bepaler by die relatiewe bysin sonder ’n hoofnominaal in die antesedent.

19 Sien Lehmann (1984:265) se bespreking van sy voorbeeld 8, wat verskillende funksionele sinsperspektiewe illustreer.

20 Opstapeling verwys tegnies na ’n opeenvolging van relatiewe bysinne waarin die eerste relatiewe bysin die antesedent-naamwoord modifieer, die tweede relatiewe bysin (wat asindeties is) die antesedent-naamwoord soos deur die eerste relatiewe bysin gemodifieer, die derde relatiewe bysin (wat asindeties is) die antesedent-naamwoord soos gemodifieer deur die eerste relatiewe bysin soos gemodifieer deur die tweede relatiewe bysin, ens. Sien Chomsky (1977:66) vir meer besonderhede.

21 In relatiewe konstruksies wat uit ’n overte antesedent en ’n partisipiale relatiewe bysin bestaan, kan die relatiewe bysin pre- of postnominaal voorkom. Die werkwoord in partisipiale relatiewe bysinne is in ’n partisipium-vorm en nie, soos in bostaande voorbeelde, in ’n finiete (dit wil sê, indikatiewe of subjunktiewe) modus nie. Vgl. bv. 1 Pet. 4:3a.: ὁ παρεληλυθὼς χρόνος (die tyd wat verbygegaan het) en 3 Joh. 9a.: ὁ φιλο-πρωτεύων αὐτῶν Διοτρέφης (Diotrefes, wat onder hulle eerste wil wees). Sien Hayes (2014:103–4, 123, 210, 214) vir verdere voorbeelde.

22 Vir ’n verduideliking van die term, sien eindnota 15.

23 In genommerde Griekse voorbeelde soos hier word die element in die relatiewe konstruksie (gewoonlik die hoof selfstandige naamwoord, maar soms ’n genominaliseerde kwantifiseerder, demonstratiewe voornaamwoord, ens.) wat die getal en geslag van die relatiewe voornaamwoord bepaal, gekursiveer. Kursivering word nie gebruik waar ’n relatiewe bysin deur ’n onverbuigbare element (soos ’n relatiewe bywoord) of ’n vaste frase (soos ἀφ’ ἧς [sedert], ἀνθ’ ὧν (omdat), ens.) ingelei word nie, aangesien die gewone kongruensiereëls in sulke gevalle nie van toepassing is nie.

24 Die vertalings van Griekse woorde en tekste in hierdie studie is my eie, tensy anders aangedui.

318

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

25 Sien Wallace (1996:253–4) vir nog voorbeelde waar die afwesigheid van die lidwoord voor ’n selfstandige naamwoord op ’n generiese bepaling dui.

26 Sien Blass en Debrunner (1979:202) en Wallace (1996:216–7).

27 Die preposisionele frase ἐκ δευτέρου (’n tweede keer) vorm nie deel van die antesedent nie.

28 So ook in Engels. Vgl. Quirk, Greenbaum, Leech en Svartvik (1985:1241) se voorbeeld van die ongrammatikaliteit van *Every book, which is written to deceive the reader, should be banned (bystellend) teenoor Every book which is written to deceive the reader, should be banned (beperkend).

29 Die reeks γάρ ἐστιν (want is) vorm nie deel van die relatiewe konstruksie nie.

30 Die reeks ὑπὲρ τοῦ ὀνόματος αὐτοῦ (ter wille van sy Naam) vorm nie deel van die relatiewe konstruksie nie.

31 De Vries (2006:234) wys ook op gevalle in Engels waar die universele kwantifiseerder all by die hoof selfstandige naamwoord van relatiewe konstruksies voorkom wat bystellende (in sy terminologie, non-restrictive) relatiewe bysinne bevat. In sulke gevalle is daar, volgens De Vries, ’n verskil in die skopus van die kwantifiseerder tussen beperkende en bystellende relatiewe bysinne. So byvoorbeeld in (1) all the lecturers that passed the test (beperkend) teenoor (2) all the lecturers, who passed the test (bystellend). In (1) is die implikasie dat sommige dosente nie die toets geslaag het nie, wat nie die implikasie in 2) is nie. In (2) dek die skopus van die kwantifiseerder all net die hoof-N lecturers, terwyl dit in (1) die hoof-N en die relatiewe bysin that passed the test insluit.

32 Die onbepaalde relatiewe voornaamwoord οἵτινες (hulle wat) beklemtoon in hierdie teks ’n kenmerkende eienskap van vals profete. Vgl. bv. Danker (2000:729) en Wallace (1996:344) vir hierdie gebruik van ὅστις.

33 Vir die generiese gebruik van die lidwoord, sien Blass en Debrunner (1979:202, 214), Danker (2000:687) en Wallace (1996:227).

34 Die ESV, NASB en NRSV vertaal die relatiewe bysin in (24) met ’n relatiewe bysin, terwyl die AFR83 en NIV dit as ’n aparte sin vertaal, wat die bystellende interpretasie ondersteun.

35 Hier word aangeneem dat KOMP-S ’n koördineringskonstruksie is, bestaande uit die twee konjunkte (KOMP-S1 en KOMP-S2). Dieselfde geld ook in (26). Dit is egter onduidelik presies hoe die interne struktuur van dié konstruksie beskryf kan word. Vir ’n bespreking van sulke konstruksies, sien Zhang (2010).

36 Sien voetnoot 15 oor die naamwoordstuk as deel van ’n bepaler.

37 Vgl. Lehmann (1984:264) se voorbeeld van dieselfde verskynsel in Duits in (5a) hier bo.

38 Die reeks ἐν τῇ πόλει σὺν αὐτῷ (in die stad saam met hom) vorm nie deel van die relatiewe konstruksie nie.

39 Die NLV en GNT vertaal die relatiewe konstruksie in (28a) as in the name of Jesus, whom Paul preaches. Vgl. ook Lehmann 1984:264 se Duitse voorbeeld in (6) hier bo, waar ’n lidwoord voor ’n eienaam voorkom en die relatiewe bysin beperkend is.

319

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

40 Volgens Quirk e.a. (1985:1241) kan eiename in Engels ook saam met beperkende relatiewe bysinne groepeer as die eienaam tydelik die kenmerke van ’n soortnaam aanneem, soos bv. in the Springfield that is in Illinois of the Johnson who wrote the dictionary. In hierdie gevalle is die vooronderstelling dat daar meer as een Springfield en Johnson bestaan.

41 Sien (5b) in afdeling 2.1 hier bo.

42 In die Evangelie van Lukas en Handelinge word οἵτινες as ekwivalent van οἵ (wat) gebruik (Blass en Debrunner 1967:152–3).

43 Volgens Robertson 1919:954 is relatiewe bysinne by uitstek die middel waarmee periodiese strukture in die Nuwe Testament gebou word.

44 Die reeks ὦ Θεόφιλε (Teofilus) is nie deel van die relatiewe konstruksie nie.

45 Letterlik begin het om te doen en te onderrig.

46 Vgl. Lehmann (1984:264, 198) se voorbeelde van opgestapelde beperkende en bystellende relatiewe bysinne in (11a en b) hier bo, respektiewelik.

47 Die woord ἔστιν (is) vorm nie deel van die relatiewe konstruksie nie.

48 Vergelyk die bespreking van Lehmann 1984:263–4 se beginsel in afdeling 2.2 hier bo, veral voorbeelde (11a) en (12a). In die Griekse Nuwe Testament word ’n partisipiale, beperkende relatiewe bysin soms ook deur ’n asindetiese, bystellende relatiewe bysin gevolg, soos bv. in Matt. 27:55–6: 55῏Ησαν δὲ ἐκεῖ [γυναῖκες πολλ αὶ [ἀπὸ μακρόθεν θεωροῦσαι], [αἵτινες ἠκολούθησαν τῷ Ἰησοῦ ἀπὸ τῆς Γαλιλαίας διακονοῦσαι αὐτῷ]· 56[ἐν αἷς ἦν Μαρία ἡ Μαγδαληνὴ καὶ Μαρία ἡ τοῦ Ἰακώβου καὶ Ἰωσὴφ μήτηρ καὶ ἡ μήτηρ τῶν υἱῶν Ζεβεδαίου]] (daar was baie vroue wat van ver af toegekyk het, wat Jesus van Galilea af gevolg en Hom gedien het; onder hulle [lett. onder wie] was Maria Magdalena en Maria, die vrou van Jakobus en Josef, en die ma van die seuns van Sebedeus). In vers 55 volg die partisipiale relatiewe bysin ἀπὸ μακρόθεν θεωροῦσαι (wat van ver af toegekyk het) direk ná die antesedent γυναῖκες πολλαί (baie vroue). Dié relatiewe bysin word gevolg deur die asindetiese relatiewe bysin αἵτινες ἠκολούθησαν τῷ Ἰησοῦ ἀπὸ τῆς Γαλιλαίας διακονοῦσαι αὐτῷ (wat Jesus van Galilea af gevolg het en Hom gedien het), wat bystellend is.

49 Sien die bespreking van universele kwantifiseerders in afdeling 2.1 hier bo en veral voorbeelde (19a–c).

50 Dit ondersteun dus Lehmann 1984:197 se teorie in dié verband wat in afdeling 2.2 bespreek is. Sien ook sy voorbeeld van opgestapelde, bystellende relatiewe bysinne in (11b) hier bo (Lehmann 1984:198). Volgens Chomsky (1977:66) kan bystellende relatiewe bysinne nie opstapel nie. Hy beskou trouens die opstapeling van beperkende relatiewe bysinne en die nie-opstapeling van bystellende relatiewe bysinne as ’n universele kenmerk van taal, met sekere kwalifikasies. De Vries (2006:254) ondersteun egter Lehmann se siening en is van mening dat daar geen sintaktiese beperkings op die opstapeling van bystellende relatiewe bysinne is nie, hoewel dit min voorkom. Vgl. sy voorbeeld uit Nederlands (bl. 253): Hij woont in Amsterdam, dat 750,000 inwoners heeft, waar bovendien vele toeristen komen (hy woon in Amsterdam, wat 750 000 inwoners het, waar daar bowendien baie toeriste kom), wat duidelik die kenmerke van opstapeling vertoon.

320

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

51 Nog ’n moontlike voorbeeld van opgestapelde, bystellende relatiewe bysinne kom in 1 Kor. 4:17 voor: Διὰ τοῦτο ἔπεμψα ὑμῖν [Τιμόθεον, [ὅς ἐστίν μου τέκνον ἀγαπητὸν καὶ πιστὸν ἐν κυρίῳ], [ὃς ὑμᾶς ἀναμνήσει τὰς ὁδούς μου τὰς ἐν Χριστῷ [Ἰησοῦ]], καθὼς πανταχοῦ ἐν πάσῃ ἐκκλησίᾳ διδάσκω (daarom het ek Timoteus na julle toe gestuur, wat my geliefde en getroue kind in die Here is, wat julle sal herinner aan my lewenswyse in Christus [Jesus], soos ek oral in elke gemeente onderrig gee).

52 Sien Lehmann (1984:264) se voorbeeld wat in (12b) hier bo weergegee word.

321

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Uitverkiesing en evangeliese spiritualiteit Vincent Brümmer

Vincent Brümmer, Buitengewone professor in Sistematiese Teologie, Universiteit Stellenbosch

Opsomming

Hierdie is die eerste van twee artikels oor die rol van die uitverkiesingsleer in die NG Kerk. Eers word daar geargumenteer dat leerstukke soos die Gereformeerde leer van sola gratia mettertyd verskillend geïnterpreteer word. Calvyn se uitverkiesingsleer is één so ’n interpretasie, wat afgestem was op die vrae waarmee hy in sy tyd gekonfronteer was. Vervolgens word Calvyn se uitverkiesingsleer ontleed en aangetoon dat dit ’n hele aantal lastige vrae oproep wat dit in ons tyd vir mense moeilik maak om dit sonder meer te onderskryf. Daarna word die debat in die 1880’s tussen Abraham Kuyper en J.J. Gunning jr. in Nederland bespreek, omdat hulle twee standpunte oor die uitverkiesingsleer verdedig het wat ook in Suid-Afrika ’n rol gespeel het. Ten slotte word die debat in Suid-Afrika uitvoerig ontleed en word daar aangetoon dat daar in die NG Kerk spanning was tussen die oorwegend evangeliese spiritualiteit van die Kerk en ’n streng Calvinistiese uitverkiesingsleer. Ten spyte van sporadiese protes was die neiging in die Kerk oor die algemeen om die evangeliese spiritualiteit uit te leef en terselfdertyd die uitverkiesingsleer as ortodoks Gereformeerd formeel te onderskryf sonder om die konsekwensies daarvan te aanvaar. Dat hier ’n teenstrydigheid bestaan het, is gewoon aanvaar sonder om dit te probeer oplos. Soos Andrew Murray dit gestel het, die geloof impliseer nou eenmaal teenstrydighede wat die verstand nie kan oplos nie. In ’n volgende artikel sal die debat oor hierdie spanning wat in die 1930’s uitgebars het, uitvoeriger ontleed word en sal daar nagegaan word wat die gevolge daarvan was vir die Kerk, vir die Afrikanernasionalisme en vir die (apartheids)politiek.

Trefwoorde: Abraham Kuyper, Andrew Murray, beperkte versoening, Calvyn, Evangeliese spiritualiteit, J.I. Marais, J.J. Gunning, Nicolaas Hofmeyr, S.J. du Toit, sleutelmetafore in die teologie, uitverkiesing, neo-Calvinisme

Abstract

Predestination and evangelical spirituality

This is the first of two papers on the role that the Calvinistic doctrine of predestination played in the Dutch Reformed Church in South Africa. The article begins with some preliminary remarks on the role that doctrines fulfil within religious traditions. The doctrine of sola gratia, according to which our salvation is due to God’s grace alone and is not something that we can in any way earn with our good works, is a defining principle in Reformed

322

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

theology. Through the course of time this principle has been interpreted in various ways. Calvin’s doctrine of predestination is one such interpretation. Although this interpretation has been very influential, it was always controversial. What are the main objections that have been levelled against it? And could the doctrine of sola gratia be interpreted in ways that avoid these objections? In order to answer these questions it is important to note that Church doctrine is never an immutable system of thought. It is, rather, a heritage of faith which is handed down in a religious tradition. Each generation of believers is called upon to reinterpret this heritage in ways that are adequate and relevant to issues of the day.

There are especially two factors that call for such reinterpretation. First, the forms of thought in terms of which the heritage of faith is conceptualised, may change through the course of time. Thus a conceptualisation that seems obvious to believers in a specific period might become incomprehensible to believers in a later age. Secondly, the issues confronting believers could also change over time. Doctrines that express the heritage of faith adequately in a specific period could be quite inadequate or even irrelevant to issues of a later period. When interpreting the heritage of faith, believers tend, therefore, to select those aspects of the heritage that are relevant to the issues of the day and ignore other aspects that might be relevant in another age when they are faced with other issues. This selection is usually done by the use of “key metaphors” in the light of which the interpretation of the heritage is structured. Thus for a pietist like Andrew Murray, the key metaphor of his whole theology was the love of God in Christ, whereas for John Calvin it was the absolute sovereignty of God. These factors played a decisive role in the debate about the doctrine of sola gratia in the Reformed tradition.

In the second section of the paper I discuss Calvin’s version of the doctrine of predestination according to which “God in his eternal counsel had determined what he willed to be done with the whole human race. Thus it was determined that Adam should fall […] and by his defection should involve all his posterity in sentence of eternal death. Upon the same decree depends the distinction between the elect and the reprobate: as he adopted some for himself for salvation, he destined others for eternal ruin.” In this way Calvin safeguarded the absolute sovereignty of God that was the key metaphor of his theology.

This doctrine of double predestination raises some serious objections: (1) It involves a determinism in which human beings lack the freedom of choice to initiate their own actions. But then they cannot be held responsible for what they do, whether good or bad. (2) If God is the only free agent in the relationship with us, then God alone is responsible for the salvation of the elect and for the eternal ruin of the rest. (3) If God’s eternal decree is the sufficient condition for the salvation of the elect, it becomes unclear how the merit of Christ is also necessary for their salvation. (4) The doctrine of double predestination entails the doctrine of “limited atonement”: the gospel message of atonement is not addressed to all people, but only to the elect. It assures the elect about their status as elect, but it is not a call to all human beings to (freely) turn to God. This runs contrary to the practice of evangelism and mission in the Dutch Reformed Church in South Africa. (5) The doctrine of double predestination entails a spirituality of resignation to the eternal, divine decree and a longing for certainty about one’s predestined status: Do I belong to the elect or to the reprobate? This is contrary to the traditional evangelical spirituality in the Dutch Reformed Church in which believers freely devote themselves to conversion and sanctification, to mission and evangelism.

The third section of the paper deals with the debate in the Netherlands in the 1880s between Abraham Kuyper and J.J. Gunning. Kuyper was the father of neo-Calvinism. As with Calvin, the key metaphor of his theology was the absolute sovereignty of God. He therefore subscribed to the doctrine of double predestination. In addition to this he developed the

323

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

distinction between special and general grace. Special grace is the grace of salvation that God bestows on the elect. General grace is not saving but preserving. It preserves both the elect and the reprobate from the worst effects of sin and enables them to cooperate in improving the world. The elect are joined together in the church and are called upon to honour God by applying the principles of the neo-Calvinist ideology based on the Reformed confessions to all spheres of life. This ideology is the Reformed alternative to rival ideologies such a socialism, liberalism, Roman Catholicism, Modernism, Methodism, and so forth.

Gunning was a leading proponent of “ethical theology” in the Netherlands. The key metaphor of this theology was the love of God in Christ and its spirituality was evangelical. Believers did the will of God because they were constrained by the love of Christ, and not because they subscribed to the neo-Calvinist ideology. To Gunning’s disgust, Kuyper suggested that his refusal to submit to the neo-Calvinist ideology was an indication that he did not belong to the elect.

The final section of the paper deals with the debate between neo-Calvinists and evangelicals in the Dutch Reformed Church. Under the influence of Andrew Murray, Nicolaas Hofmeyr and the Theological Seminary in Stellenbosch, the pervading spirituality and theology in the Dutch Reformed Church were evangelical. However, all Dutch Reformed theologians considered themselves to be orthodox followers of Reformed doctrine without bothering about the logical tension between their evangelical spirituality and the Reformed doctrine of predestination. They were attacked on this point from two sides. First, the Modernist the Rev. J.J. Kotze from Darling argued that Andrew Murray’s theology entailed the rejection of the Reformed doctrine of predestination. In an ensuing debate Murray failed to provide an answer to any of the points raised by Kotze. In the end Murray had to admit that there was a logical contradiction between human responsibility and divine predestination that faith accepts even though the mind cannot resolve it. Secondly, the neo-Calvinist the Rev. S.J. du Toit from the Paarl and his followers rejected evangelical spirituality as being Methodist rather than Reformed. They were especially annoyed by the fact that the Rev. (later Professor) John du Plessis rejected the doctrine of limited atonement. Du Plessis admitted that his objection to this doctrine was based on Scripture rather than on Reformed doctrine. In 1932 the neo-Calvinists and the fundamentalists in the Dutch Reformed Church managed to have Du Plessis removed from his chair at the Theological Seminary in Stellenbosch on account of his liberal views on Scripture.

It is significant that the issue of limited atonement played no role in the controversy between Du Plessis and his opponents. I think that evangelical spirituality and practice were so pervasive in the Dutch Reformed Church that there was not the slightest chance that the synod would have rejected Du Plessis on this count. Nevertheless, there remained a tension between the pervasive evangelical piety of the Church and the neo-Calvinism that was on the rise in South-Africa in the 1930s and 1940s. This tension erupted in a debate in Die Kerkbode in 1935. In the next paper I hope to discuss this debate and to show how it played a role in the rise of Afrikaner nationalism and also in the rise of apartheid.

Key words: Abraham Kuyper, Andrew Murray, Calvin, Evangelical Spirituality, J.I. Marais, J.J. Gunning, key metaphors in theology, limited atonement, neo-Calvinism, Nicolaas Hofmeyr, predestination, S.J. du Toit

324

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

1. Inleiding: Leerstukke en geloofstradisies

Sola gratia, “genade alleen”, is ’n kenmerkende beginsel van die Gereformeerde teologie: my heil as mens is ’n genadegawe van God en nie iets wat ek kan verdien nie. Aan God alleen kom daarom al die eer toe. Hierdie beginsel is egter mettertyd op verskillende maniere geïnterpreteer. Een van die belangrikste interpretasies was Calvyn se leer van die uitverkiesing. Hoewel hierdie interpretasie baie invloedryk was, was dit nooit onomstrede nie. Maar wat is dan die besware wat daarteen ingebring kan word? En kan die beginsel van sola gratia nie miskien op ’n ander manier geïnterpreteer word sodat hierdie besware vermy kan word nie?

Die leer van die kerk is nie ’n onveranderlike denksisteem nie. Dit is eerder ’n erfenis wat in ’n geloofstradisie aan ons oorgelewer word en onder veranderende omstandighede deur elke nuwe geslag opnuut geïnterpreteer moet word op maniere wat ter sake en toereikend is vir die vrae van die dag.1 Leerstukke soos die uitverkiesingsleer is daarom nie tydlose waarhede nie, maar pogings van gelowiges om die geloofserfenis te interpreteer met die oog op die omstandighede waaronder hulle lewe.

Daar is veral twee veranderlike faktore wat hier ’n rol speel: eerstens kan kulturele veranderinge daartoe lei dat die konseptuele middele of denkvorme in terme waarvan mense hulle geloof formuleer, mettertyd verander. Die gevolg is dat die konseptualisering wat op een tydstip vir mense vanselfsprekend is, vir mense van ’n ander tyd moeilik te verstaan is. So byvoorbeeld het die kerkvaders in die eerste eeue gedink in terme van die Hellenistiese denkvorme van die Platonisme en die Griekse filosofie. Omdat hierdie denkvorme vir hulle vanselfsprekend was, het hulle die geloofserfenis van die Bybel uit sy Joodse konteks in die denkvorme van die Hellenisme vertaal. Die probleem is nou dat ons vandag nie meer in daardie kategorieë dink nie. Daarom is die manier waarop die kerkvaders die geloofserfenis van die Christendom geformuleer het, vandag dikwels vir die meeste gewone gelowiges vreemd en moeilik om te begryp. Wat beteken dit byvoorbeeld dat God drie “persone” maar één “wese” is? Of dat Christus één “persoon” met twee “nature” is?

Die ander faktor wat hier ’n rol speel, is dat die vrae en uitdagings waarvoor mense te staan kom, mettertyd verander. Leerstukke word gewoonlik geformuleer om ’n antwoord te bied op die brandende vrae van die dag. Met sulke leerstukke word daardie aspekte van die geloofserfenis na vore gehaal wat vir hierdie doel ter sake is. Hiermee word ander aspekte van die erfenis wat in ander tye met ander uitdagings belangrik is, buite beskouing gelaat. So het die Gereformeerde vaders in die 17de eeu die Gereformeerde geloofsbelydenisse opgestel om ’n antwoord te bied op die uitdagings van hulle tyd. Die gevolg is dat daardie belydenisskrifte nie in alle opsigte ter sake of toereikend is in ander tye met ander uitdagings nie. Die hele debat in Suid-Afrika oor die Belharbelydenis is hiervan ’n mooi voorbeeld.

In sommige gevalle kan die beklemtoning van aspekte van die geloofserfenis wat onder bepaalde omstandighede baie ter sake is, later in ander omstandighede selfs skadelik wees.

Sally McFague (1987: 29-30) gee hiervan ’n mooi voorbeeld:

In an era when evil powers were understood to be palpable principalities in contest with God for control of human beings and the cosmos, the metaphor of Christ as the victorious king and lord, crushing the evil spirits and thereby freeing the world from their control, was indeed a powerful one. In our situation, however, to envision evil as separate from human beings rather than as the outcome of human decisions and actions, and to see the solution of evil as totally a divine responsibility, would be not

325

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

only irrelevant to our time and its needs but harmful to them, for that would run counter to one of the central insights of the new sensibility: the need for human responsibility in a nuclear age.

Leerstukke is op hierdie manier selektief. Hierdie seleksie word dikwels gemaak deur middel van “sleutelmetafore” in terme waarvan die geloofserfenis geïnterpreteer word. Verskillende sleutelmetafore lei so tot verskillende vertolkings van die geloofserfenis. In verskillende tye en omstandighede sal verskillende sleutelmetafore dus ter sake wees vir die manier waarop die boodskap toereikend verstaan moet word.2 In sy boekie oor die 18de-eeuse Duitse piëtis en stigter van die Morawiese broederskap, graaf Von Zinzendorf, wys Andrew Murray (1905: vii-viii) op die rol van sulke sleutelmetafore (of hoofwaarhede, soos hy dit genoem het):

By die groot godsmanne, met wie die Heer sy kerk van tyd tot tyd geseën het, [...] was daar meestal één hoofwaarheid waardeur hulle ondervinding gekenmerk word en wat by hulle altyd op die voorgrond staan. [...] So het ook Graaf von Zinzendorf, wie se woorde in hierdie boekie aan die leser aangebied word, één waarheid wat kenmerkend is van sy lewensondervinding en sy prediking – die liefde van Christus.3

Murray het hom ook baie tuis gevoel in hierdie “hoofwaarheid” van die liefde van Christus, of meer presies in “die liefde van God in Christus”.

Die keuse van hoofwaarheid of sleutelmetafoor het egter verreikende gevolge vir die manier waarop die Christelike geloofserfenis geïnterpreteer word. Hierdie erfenis word op ’n baie ander manier verstaan wanneer ons, soos in die voorbeeld van Sally McFague wat ons hier bo aangehaal het, uitgaan van die oorwinnende almag van God, of soos ons by Calvyn sal sien, van die absolute soewereiniteit van God.

Hierdie faktore speel almal ’n rol in die debat oor die beginsel van sola gratia in die Gereformeerde tradisie. In hierdie artikel word hierdie debat nader ontleed, maar dan beperk tot drie dinge. Om mee te begin word gekyk na die manier waarop Calvyn die uitverkiesingsleer geformuleer het. Daarna word die debat in Nederland in die 1880’s tussen Abraham Kuyper en die Etiese teoloog J.H. Gunning jr. ontleed. Ten slotte word ingegaan op die debat hieroor in die NG Kerk, met name in die tweede helfte van die 19de eeu en die eerste helfte van die 20ste eeu. Daarna het die debat in die NG Kerk veral gegaan oor apartheid. Die uitverkiesingsleer is veronderstel, maar as onderwerp van diskussie is dit op die agtergrond geskuif.

2. Die uitverkiesingsleer van Calvyn

By Calvyn het die uitverkiesing die vorm aangeneem van voorbeskikking of predestinasie. Hy het sy uitverkiesingsleer as volg geformuleer (Calvin 1954:179):

Before the first man was created, God in his eternal counsel had determined what he willed to be done with the whole human race. In the hidden counsel of God it was determined that Adam should fall from the unimpaired condition of his nature, and by his defection should involve all his posterity in sentence of eternal death. Upon the same decree depends the distinction between elect and reprobate: as he adopted some for himself for salvation, he destined others for eternal ruin. While the reprobate are the vessels of the just wrath of God, and the elect vessels of his compassion, the ground of the distinction is to be sought in the pure will of God alone, which is the supreme rule of justice.

326

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Daar was in sy tyd veral twee omstandighede wat vir Calvyn aanleiding gegee het tot hierdie vorm van die uitverkiesingsleer. In die eerste plek het Calvyn geleef in ’n tyd van absolute heersers wat aanspraak gemaak het op volstrekte soewereiniteit oor hulle onderdane. Só ’n soewereine heerser was byvoorbeeld koning Frans I van Frankryk aan wie Calvyn sy Institusie van die Christelike Godsdiens opgedra het. Teenoor sulke vorste wou Calvyn sê: “Julle dink dat julle soewereine heersers is, maar julle is verkeerd. Alleen God is soewerein. Julle het nie soewereine mag nie, want God het soewereine mag oor julle.” Op hierdie manier was die volstrekte soewereiniteit van God die sleutelmetafoor (of hoofwaarheid) van Calvyn se teologie. Van hieruit het hy die geloofserfenis van die Christelike tradisie geïnterpreteer. Vir Calvyn was die soewereiniteit van God absoluut. Alles wat gebeur, is in die ewige raad van God van alle ewigheid af voorbeskik. Hierdie voorbeskikking is deterministies. Mense beskik daarom nie oor die handelingsvryheid om selfstandig of soewerein te besluit wat hulle wel sal doen of nie sal doen nie. Alleen God is soewerein. Hy alleen bepaal van alle ewigheid af wat mense sal doen en wat met hulle sal gebeur. Of in die woorde in die vertaling hier bo: “Before the first man was created, God in his eternal counsel had determined what he willed to be done with the whole human race.”

In die tweede plek was Calvyn ’n voorman van die kerkhervorming. Net soos Luther het hy hom veral sterk verset teen die Roomse idee in dié tyd dat die mens met goeie werke of met aflate sy heil kan verdien. Ons heil is alleen van die genade van God afhanklik en nie van ons vrye keuse nie. Sola gratia. Calvyn se uitverkiesingsleer het ’n radikale basis gebied vir hierdie reformatoriese beginsel en het elke sweem van ’n teologie van verdienstelike werke uitgesluit: “Julle is inderdaad uit genade gered, deur geloof. Hierdie redding kom nie uit julle self nie, dit is ’n gawe van God. Dit kom nie deur julle eie verdienste nie, en daarom het niemand enige rede om op homself trots te wees nie” (Efesiërs 2:8–9). Omdat die mens in sy verhouding tot God geen handelingsvryheid besit nie, het hy ook nie die handelingsvryheid om uit homself verdienstelike werke voor God te verrig nie. Daarom is die heil van die mens afhanklik van die genade alleen en kan dit op geen enkele manier verdien word deur menslike handelinge nie. Alle eer kom alleen aan God toe: Soli Deo Gloria.

Calvyn sluit hom hier aan by die standpunt wat Augustinus later in sy lewe verdedig het. Oor die algemeen was die kerkvaders van mening dat die verlossende daad van Christus die weg na die verlossing vir alle mense oopgemaak het. Elkeen van ons moet egter self kies of hy of sy hierdie weg wil betree. Die reaksie van die geloof is ons eie verantwoordelikheid. Aangesien die sondeval die menslike keusevryheid beperk het, maar nie heeltemal vernietig het nie, word van elke mens vereis dat hy of sy uit vrye wil sal reageer op die aanbod van verlossing. Sonder hierdie vrywillige reaksie van ons kant kan die verlossing nie bereik word nie. Dit was die algemene opvatting van die kerkvaders.

Aanvanklik het Augustinus hierdie opvatting gedeel. God kan ons op verskillende maniere in staat stel en inspireer om op sy aanbod van verlossing te reageer, maar hy kan nie ons reaksie as sodanig veroorsaak nie, omdat dit dan sal ophou om ons reaksie te wees. (Kyk Augustinus 1978; Brümmer 1992, hoofstuk 3; en Brümmer 2006, hoofstuk 31.) In sy stryd teen Pelagius teen die einde van sy lewe het Augustinus egter begin twyfel of dit wel voldoende reg laat geskied aan die volstrekte voorrang van die goddelike genade. As die instemming van die geloof noodsaaklik is vir ons verlossing, en as ons in staat is om dit self te gee, dan kom die eer van ons verlossing nie langer uitsluitend aan die genade van God toe nie. Daarom het Augustinus besluit dat selfs die reaksie van die geloof deur God teweeggebring word en nie deur ons nie. As God egter die reaksie veroorsaak, hoe verklaar ons dan dat nie alle mense in geloof reageer nie? Hierop antwoord Augustinus dat God sommige mense uitverkies het om sy genade te ontvang, maar die res verlore laat gaan het. Uiteindelik bepaal die ondeurgrondelike wil van God wie verlos word en wie vir ewig verlore gaan. Hierdie leer van ’n dubbele uitverkiesing is deur Calvyn oorgeneem. In sy woorde, hier

327

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

bo aangehaal: “He adopted some for himself for salvation, he destined others for eternal ruin. […] The ground of the distinction is to be sought in the pure will of God alone.”

Die uitverkiesingsleer van Calvyn was daarom bedoel om in sy tyd die volstrekte soewereiniteit van die genade veilig te stel. Hoe lofwaardig hierdie doelstelling ook is, eis die oplossing van Calvyn ’n baie hoë prys, en die vraag is of die meeste gelowiges vandag nog bereid is om hierdie prys te betaal. Ek noem die belangrikste vrae wat deur Calvyn se uitverkiesingsleer opgeroep word, op:

1. As ons nie tot selfstandige vrye handelinge in verhouding tot God in staat is nie, kan ons uit onsself geen verdienstelike werke voor God verrig nie. Maar dan kan ons ook nie selfstandig dinge doen waardeur ons skuldig staan voor God nie. Wanneer ons doen en late deur God voorbeskik word, kan ons op geen manier verantwoordelik gehou word vir die manier waarop ons ons gedra of vir die staat waarin ons ons bevind nie. Menslike wesens kan geen aanspraak maak op enige eer vir hulle redding uit hulle staat van verderf nie. Maar ewemin kan enige blaam hulle tref vir die feit dat hulle ooit in hierdie staat beland het.

2. As die enigste vryhandelende wese binne die verhouding met ons, is God nie alleen verantwoordelik vir ons heil nie, maar ook vir ons staat van verderf. Sowel die heil (van sommiges) as die ewige verdoemenis (van ander) vloei voort uit God se “eternal counsel”, waarin hy ook bepaal het “that Adam should fall from the unimpaired condition of his nature, and by his defection should involve all his posterity in sentence of eternal death” (sien aanhaling hier bo). Bowendien verordineer God ook die sonde van mense en laat dit nie alleen maar toe nie. “While God is truly wrathful with sin and condemns whatever is unrighteousness in men since it displeases him, nevertheless all the deeds of men are governed not by his bare permission but by his consent and secret counsel” (Calvin 1954:180). God is dan nie alleen die Bron van alles wat goed is nie, maar ook die Skepper van alles wat boos is. Ook die sondes van mense word deur hom voorbeskik. Dit is daarom logies teenstrydig om te beweer, soos Calvyn in sy Articles concerning Predestination (Calvin 1954:179) doen, dat “while the will of God is the supreme and primary cause of all things, and God holds the devil and the Godless subject to his will, nevertheless God cannot be called the cause of sin, nor the author of evil, nor subject to any guilt.” Calvyn se voorstelling van sake was “supralapsaries”, d.w.s. die verkiesing vind plaas vóór (supra) die sondeval, van alle ewigheid af. Die onvermydelike implikasie hiervan is dat God ook die sondeval voorbeskik het, en daarom daarvoor verantwoordelik gehou moet word. By die Dordtse sinode was dit ’n punt van hewige diskussie. Die meerderheid van die Dordtse vaders het toe gekies vir ’n “infralapsariese” standpunt: die verkiesingsbesluit het plaasgevind ná (infra) die sondeval van Adam en as reaksie op die sonde waarmee Adam homself en al sy nageslag vryelik in die verderf gestort het. Die skuld van die sondeval lê daarom nie by God nie, maar by Adam en sy nageslag, wat almal “in Adam” gesondig het. Hierdie standpunt is toe neergelê in die Gereformeerde belydenisskrifte wat by Dordt aanvaar is.4 Die vraag is of hierdie alternatief meer bevredigend is. Ten eerste impliseer dit, teen die bedoeling in, ’n beperking van God se soewereiniteit, omdat Adam se vrye daad van sonde aan die soewereiniteit van God ontglip. Ten tweede is dit vir die meeste mense vandag nie duidelik wat dit beteken dat ons almal “in Adam” gesondig het en daarom saam met hom verantwoordelik gehou moet word vir ons staat van sonde nie. Kan ons verantwoordelik gehou word vir die gevolge van die sonde van ons verre voorouer? Augustinus het hierdie vraag probeer beantwoord deur sonde te koppel aan seksuele begeerte. Aangesien alle mense deur die seksualiteit van hulle ouers verwek word, is die sonde as ’n soort seksueel oordraagbare siekte van Adam deurgegee aan al sy nageslag. Hierdie antwoord kan miskien die sondige staat van al Adam se nageslag verklaar, maar kan dit ook die verantwoordelikheid van almal vir hierdie staat verklaar? Bowendien het hierdie

328

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

antwoord aanleiding gegee tot die bedenklike neiging in die Westerse tradisie om seksualiteit op sig te beskou as sondig.

3. Dit word moeilik om uit te lê hoe die dood van Christus op Golgota noodsaaklik was vir ons heil. Ons heil is meer die gevolg van God se ewige raadsbesluit as van die werk van Christus. Die laaste is hoogstens ’n toevallige middel om die eerste uit te voer, maar is op geen manier logies noodsaaklik daarvoor nie. Dit is ook denkbaar dat die almagtige God ons staat van verderf kan ophef deur die uitoefening van sy soewereine mag alleen. So verklaar Calvyn (Calvin 1954:179) dat “while we are elected in Christ, nevertheless God reckons us among his own is prior in order to his making us members of Christ”. Maar dan ontstaan die vraag of die werk van Christus nog iets toevoeg aan die eerdere feit dat God “reckons us among his own”.

Dieselfde vraag ontstaan ook ten aansien van die volgende uitspraak van Calvyn in sy (Calvin 1953:II.17.1):

When we treat of the merit of Christ, we do not place the beginning in him, but ascend to the ordination of God as the primary cause, because of his mere good pleasure he appointed a Mediator to purchase salvation for us. […] There is nothing to prevent the justification of man from being the gratuitous result of the mere mercy of God, and, at the same time, to prevent the merit of Christ from intervening in subordination to this mercy.

As die “mere mercy of God” dan voldoende is, is dit moeilik om in te sien waarom die “intervention of the merit of Christ” noodsaaklik is vir “the purchase of salvation for us”.

4. Die dubbele uitverkiesing impliseer ook die leer van die “beperkte versoening”: die verdienste van Christus geld alleen vir die uitverkorenes en nie vir alle mense nie. Die vraag is nou: Wat impliseer dit vir die verkondiging van die heilsboodskap? Moet die boodskap van Christus nog aan alle mense en alle volkere verkondig word, of alleen aan die uitverkorenes vir wie dit bedoel is? Is die boodskap ’n oproep aan alle mense tot bekering en heiligmaking of alleen ’n mededeling aan die uitverkorenes oor hulle uitverkore status? Maar wat beteken “bekering” en “heiligmaking” nog as dit dinge is wat deterministies in my teweeggebring word en nie dinge wat van my gevra word om te doen nie? Is dit dinge waartoe mense opgeroep word of die outomatiese gevolg van hulle uitverkorenheid? Dit is duidelik dat die leer van die beperkte versoening bots met die houding van die NG Kerk deur die jare heen oor verkondiging, sending en evangelisasie.

5. Watter implikasies het die uitverkiesingsleer vir die aard van Christelike spiritualiteit? In die Gereformeerde tradisie het dit dikwels aanleiding gegee tot ’n spiritualiteit van berusting. As my heil volledig afhang van God se ewige raadsbesluit, kan ek daar niks aan doen nie en moet ek berus in die uitkoms wat God vir my van alle ewigheid af voorbeskik het. Hierdie soort spiritualiteit word ook gekenmerk deur die kwellende vraag na “geloofsekerheid”: Hoe weet ek seker wat God vir my voorbeskik het? Behoort ek tot die uitverkorenes of tot die verworpenes? Hoewel hierdie soort spiritualiteit kenmerkend was van die Gereformeerde skolastiek in die 18de en 19de eeu, en vandag nog voorkom in sommige kringe van die konserwatiewe oudgereformeerdes in Nederland, is dit baie seldsaam in die NG Kerk.

Dit is duidelik dat Calvyn se uitverkiesingsleer ’n aantal lastige vrae oproep. Dit is maar die vraag of hierdie teenstrydighede binne die denkskema van Calvyn op ’n bevredigende manier opgelos kan word. Dit is daarom begryplik dat hierdie vrae in die Gereformeerde tradisie tot hewige diskussies aanleiding gegee het. In die res van hierdie artikel, en in die vervolgartikel, wil ek veral ingaan op die rol wat hierdie vrae in die NG Kerk gespeel het.

329

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Voor ek dit doen, wil ek egter eers kyk na die debat in die 1880’s in Nederland tussen Abraham Kuyper en J.J. Gunning jr., omdat hulle twee standpunte verteenwoordig wat ook in die NG Kerk ’n rol gespeel het.

3. Kuyper en Gunning

Net soos vir Calvyn was ook vir Abraham Kuyper die volstrekte soewereiniteit van God die sleutelmetafoor van sy teologie (Rasker 1974, hoofstukke 13–14; Brümmer 2013:140 e.v.). Ook by hom het hierdie sleutelmetafoor tot uitdrukking gekom in die leer van die dubbele uitverkiesing: sommige mense is van ewigheid af voorbestem om gered te word, terwyl die res voorbestem is om verlore te gaan. Op grond van die ewige raadsbesluit van God is ook bepaal wie uiteindelik wel gered sal word en wie nie. Die uitverkiesing tot heil word vir die uitverkorenes verwerklik in hulle wedergeboorte. Op grond van die ewige verkiesing word die saad van die wedergeboorte deur God in die uitverkore mens gelê. Die wedergeboorte is ’n synsverandering, ’n ingestorte nuwe kwaliteit, die “invloeiing van goddelike lewe in die hart” (Kyk Rasker 1974: 192). Dit is die roeping van die wedergeborenes om die goddelike lewe soos dit in hulle hart ingestort is, al meer en meer “as oortuiging in hulle menslike bewussyn te laat ingaan” (Kyk Rasker 1974:192). Die vermoë om te glo is op hierdie manier die saad van die wedergeboorte wat God in die uitverkore mens gelê het. Uit hierdie saad “kiem te synertyd die stengel van die geloof” wat uitbot in die bekering en vrugte dra in geloofsdade (Kyk Rasker 1974:192).

Die uitverkiesing verdeel die mensheid in twee strome: die wedergeborenes en die onwedergeborenes. Die wedergeborenes word verenig in die Kerk. Die basis van hulle eenheid is geleë in hulle gemeenskaplike oortuiging soos dit tot uitdrukking kom in die belydenisskrifte. Op hierdie manier is die Gereformeerde belydenisskrifte ook “formuliere van eenheid”. Hierdie eenheid van oortuiging bepaal ook die grense van die Kerk. Waar mense nie hierdie gemeenskaplike konfessionele oortuiging deel nie, kan daar “ander formasies” ontstaan wat ook die “erenaam van kerk” mag dra, hoewel daar by hulle sprake is van ’n “mindere graad van suiwerheid”. Die belydenis is dus nie alleen ’n “riglyn” soos by die Etiese teoloë in Nederland nie, maar ook die ideologiese grondslag vir die eenheid van die kerk.

Vir Kuyper was die Gereformeerde belydenis egter ook die grondslag vir ’n omvattende neo- Calvinistiese ideologie wat van toepassing was op alle terreine van die lewe en die maatskappy, en dus kon geld as Calvinistiese alternatief vir ander ideologieë, soos die liberalisme, sosialisme, Rooms-Katolisisme, humanisme, ens. Die antitese tussen wedergeborenes en onwedergeborenes het daarom nie alleen die grense van die kerk bepaal nie, maar het ook in twee soorte kultuur uitgemond. Teenoor die moderne kultuur moet die wedergebore mens volgens Kuyper ’n Calvinistiese of “suiwer Christelike” kultuur ontwikkel. Teenoor die humanisme van die onwedergebore mens moet ’n humanisme van die wedergebore mens ontwikkel word. Die tweede moet ’n “edele wedywering” met die ander aangaan.

Dit het gevolge vir alle terreine van die lewe, insluitend die wetenskap en die politiek. Dit het daartoe gelei dat Kuyper die Vrye Universiteit op Gereformeerde grondslag gestig het, met die oog daarop om ’n Calvinistiese (of “suiwer Christelike”) wetenskap te ontwikkel. Ook het hy hom in die politiek begewe as leier van die Antirevolusionêre Party met ’n politieke program op Gereformeerde grondslag. Hiervolgens was die hele Nederlandse samelewing verdeel in sogenaamde suile wat elkeen op sy eie ideologiese grondslag vir alle terreine van die lewe ’n alternatiewe kultuur moes ontwikkel. Dit het egter nie samewerking tussen die

330

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

verskillende suile uitgesluit nie. Volgens Kuyper was samewerking altyd moontlik op grond van die idee van die “algemene genade” soos hy dit uitvoerig ontwikkel het in sy boek De Gemeene Gratie. Kuyper onderskei skerp tussen die algemene genade (“gemeene gratie”) en die besondere genade (“partikuliere gratie”).

Die besondere genade is die saligmakende genade wat op grond van die uitverkiesing aan die wedergeborenes geskenk word. Die algemene genade is nie “saligmakend” nie, maar “bewarend”. Dit is die genade waardeur God sowel die wedergeborenes as die onwedergeborenes teen die ergste gevolge van die sonde bewaar. Die kerk is die plek waar die besondere genade die wedergeborenes tot saligheid lei, terwyl die algemene genade in die burgerlike maatskappy daarvoor sorg dat die gevolge van die sonde binne perke gehou word. Op grond van die algemene genade kan die wedergeborenes en die onwedergeborenes dus saamwerk in die opbou van die samelewing en beskawing van die wêreld.

Op grond van sy leer van die “gemeene gratie” huldig Kuyper ’n optimistiese opvatting oor sending en kolonialisme uitgaande van die Christelike deel van die wêreld wat volgens Kuyper op die duur aan die hoof van die mensheid sal staan. “Die Christelike nasies vorm nouliks een derde van die wêreldbevolking en tog weet almal dat sodra die Christelike nasies één lyn sal trek, nóg die heidendom nóg die Islam iets te sê sal hê. Die triomf van Christelike Europa is dan volkome” (Kuyper 1904:247).

Die rol van die Kerk in hierdie ontwikkeling is nie om die saligmakende genade aan die wêreld te bring nie. Dat die uitverkorenes salig word, is immers die gevolg van die ewige raadsbesluit van God en nie van die sendingwerk van mense nie. Volgens Kuyper is dit die Arminiaanse dwaling van sendingverenigings soos die Morawiese, van die volgelinge van die Réveil en ook van die opwekkingsbewegings in Engeland en Amerika, dat hulle dink hulle kan “siele wen” vir die Koninkryk van God. Die heilsboodskap geld alleen die uitverkorenes en moet aan hulle verkondig word. Aangesien ons egter nie vooraf weet watter mense wel of nie uitverkore is nie, moet die boodskap aan alle mense meegedeel word, maar dit is alleen vir die uitverkorenes bedoel. Hierin onderskryf Kuyper die leer van die “beperkte versoening”.

J.J. Gunning jr. was een van die belangrikste verteenwoordigers van die “Etiese Rigting” in die Nederlands Hervormde Kerk in die tweede helfte van die 19de eeu (kyk Brümmer 2013, hoofstuk 7). Hierdie rigting het aangesluit by die vroomheid van die Réveil, ’n piëtistiese opwekkingsbeweging wat aan die begin van die 19de eeu in Genève ontstaan het en na die res van Europa uitgebrei het (Brümmer 2013, hoofstuk 1). Belangrike Nederlandse verteenwoordigers van die Réveil was Willem Bilderdijk, Izaak Da Costa, Nicolaas Beets, en in ’n sekere mate ook Groen van Prinsteren (Gunning 2014:88–9). Vir die aanhangers van die Réveil was die hoofwaarheid van hulle teologie die liefde van Christus en nie soos by Calvyn en Kuyper die soewereiniteit van God nie. Hierin het hulle hulle inspirasiebron, graaf Von Zinzendorf, nagevolg.

Aanvanklik was Kuyper en Gunning goeie vriende, maar mettertyd het die verskille tussen hulle gegroei en die openbare polemiek tussen hulle al feller geword. Dit het sy dieptepunt bereik toe Kuyper in Junie 1885 as redakteur van De Standaard ’n hoofartikel geskryf het met die titel “De Heelen en de Halven” (opgeneem in Gunning 1885). Kuyper verwys na 1 Johannes 2:19, waar die apostel skryf oor mense wat aanvanklik meegeloop het met die volksbeweging van die opkomende Christendom, maar later uitgestap het. “Dit was nie opset nie, maar die onweerstaanbare dryfkrag van ’n ander lewensbeginsel wat hulle sywaarts getrek het. Toe skryf die apostel: ‘hulle het wel uit ons geledere voortgekom, maar niemand van hulle was werklik een van ons nie, want as hulle werklik van ons was, sou hulle

331

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

by ons gebly het.’” Volgens Kuyper geld dit ook vir die aanhangers van die Etiese teologie wat hom nie wil navolg in sy ideologiese stryd vir ’n Calvinistiese kultuur nie. Hulle doen dit nie uit boosheid of uit jaloersheid nie, maar eenvoudig omdat hulle ander mense is; op ’n ander wortel stoel; hulleself kinders voel van ’n ander gees; en van daar uit die streng- logiese konsekwensie van die allesdeurdringende mag van die Naam van die Heer nie wil nie en ook nie saam aandurf nie. Hulle is nie “de Heelen” nie maar “de Halven”.

Gunning was hierdeur diep gegrief. In sy reaksie (Gunning 1885:13) wys hy daarop dat in die denkskema van Kuyper die feit dat hy Kuyper nie navolg in sy ideologiese stryd nie, alleen maar “openbaar maak” dat “Halven” soos hy nie tot die wedergeborenes gereken kan word nie. Die afvalliges na wie 1 Johannes 2:19 verwys, word immers in vers 18 die “antichriste” genoem. Hulle is die “Halven”, terwyl die “Heelen” volgens Kuyper diegene is aan wie die benaming “volk van die Heer” toegeken word. Volgens Gunning verlaag Kuyper op hierdie manier die geloof van ’n “besielende beginsel” tot ’n politieke “geloofstelsel” wat onderwerping opeis (Gunning 1885:26). Dit het vir Gunning die deur toegeklap: “So is voortaan die kloof tussen ‘die gereformeerdes’ en diegene wat deur hulle ‘die etiese’ genoem word, onoorbrugbaar” (Gunning 1885:27).

Dit is duidelik dat Gunning nie heeltemal gelukkig was met die term eties wat Kuyper op hom en sy geesverwante geplak het nie. Dit het geïmpliseer dat hulle in hulle teologie oppervlakkig “moralisties” was. Tog is die teologie van Gunning en sy geesverwante wel “eties” in die sin dat dit eerder eksistensieel as intellektueel is. Geloof is vir hulle nie, soos by Kuyper, ’n konfessionele “oortuiging in hulle menslike bewussyn” nie. Dit is eerder ’n persoonlike verhouding met God en ’n lewe vanuit hierdie verhouding. “Niet de leer maar de Heer.” Ons kennis van God is daarom nie ’n teorie oor hoe God in homself is, los van sy verhouding met ons nie, maar kennis van ’n Persoon met wie ons in ’n liefdesverhouding leef. Gunning beroep hom vir hierdie “etiese beginsel” op die slotwoorde van artikel 2 van die Nederlandse Geloofsbelydenis: Ons ken God alleen vanuit God se openbaring en God maak God aan ons alleen bekend “soveel as wat ons nodig het in hierdie lewe, tot sy ere en die saligheid van wie aan hom behoort” (Gunning 2014: 80).

Volgens Gunning het Calvyn ook soms laat blyk dat hy hierdie “etiese beginsel” onderskryf. As voorbeeld noem Gunning die “gewigtige verklaring” in Calvyn se Institusie I.2.2 “dat ons nie mag vra wat God in homself is nie, d.w.s. buite verband met ons behoefte (quid sit) maar alleen wat God is in sy openbaring en mededeling aan ons (qualis sit). […] Ek sou dieselfde karakter maklik nog in ander dele van die Institutie kon aanwys; waarby natuurlik nie beweer word dat Calvyn, in ’n atmosfeer wat gedra word deur die skolastiese filosofie, oral en altyd aan hierdie beginsel getrou gebly het nie” (Gunning 2014:74).

Calvyn se ontrou aan die “etiese beginsel” blyk uit die feit dat hy hom, in navolging van Augustinus en die skolastiese filosofie, nie heeltemal kon losmaak van die spekulatiewe godsbegrip van die neo-Platonisme nie (Gunning 2014:68 e.v.). In hierdie godsbegrip word aan God ’n abstrakte almag toegeskryf waarin alles deterministies voorbepaal word. Hierdie goddelike determinisme kan nie “erken dat iets moontlik kan wees sonder om tog werklik te word nie, en kan ook nie glo dat God […] vrye wesens kan skep nie … só dat hierdie skepsels tog waarlik self handel, self oorsaak kan word. Nou sê ek nie […] dat ons in ons tyd minder geroepe is om van God se mag maar wel van sy liefde uit te gaan nie. Maar ek sê liewer dat ons juis wél van God se mag, en dan van God se hoogste almag uit moet gaan, naamlik van sy mag om liefde te wees, om aan sy skepsels vryheid te verleen” (Gunning 2014:87. Kyk ook Brümmer 2006, hoofstuk 31 oor Calvyn se ambivalente houding oor die vrye wil.)

332

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Dit is duidelik dat vir Gunning die mag van God ondergeskik is aan sy liefde en dat daarom vir Gunning, in navolging van die Réveil, die liefde van God (in plaas van sy abstrakte soewereine mag) die sleutelmetafoor van sy teologie is. Daarvoor is dit egter nodig om getrou te bly aan die “etiese beginsel” en nie uit te gaan van die spekulatiewe filosofiese godsbegrip van die neo-Platonisme nie, maar van die wyse waarop God hom konkreet aan ons openbaar het in Christus. Die Christologie moet daarom die uitgangspunt van ons teologie wees. In Christus het ons te make met “’n God wat so volkome in die menslike geskiedenis ingaan dat Hy self mens word en daarin sy eie natuur nie verander nie maar juis heerlik openbaar” (Gunning 2014:69). In die menswording het God Homself vryelik onderwerp aan die beperkings van die menslike bestaan. Deur God se soewereine mag op hierdie manier uit liefde te beperk, kan God die mens as vryhandelende persoon skep, wat in staat is om selfstandig God se liefde te beantwoord en so in ’n persoonlike liefdesverhouding met God te tree. God se verhouding met ons is daarom een waarin ons vryhandelende persone is en nie louter objekte van God se soewereine mag nie. Dit is nie ’n verhouding waarin “die selfstandigheid van die skepsel swig voor God se onweerstaanbare genade in plaas van juis daardeur gevestig te word” nie (Gunning 2014:68).

Die neo-Calvinisme van Kuyper en die Etiese teologie van Gunning vloei dus voort uit radikaal verskillende godsbeelde: die soewereine God van die Calvinistiese uitverkiesingsleer en die God van liefde wat ons in Christus tegemoet kom. Hierdie godsbeelde impliseer ook heel verskillende opvattings oor die verhouding tussen God en mens. By die uitverkiesingsleer is God die enigste vryhandelende persoon, terwyl die mens die objek is van God se soewereine magsbeskikking. Met die God van liefde gaan dit om ’n liefdesverhouding waarin albei deelgenote vryhandelende persone is. ’n Liefdesverhouding kan alleen in wedersydse vryheid aangegaan en in stand gehou word. Liefde is daarom per definisie kwesbaar, omdat die deelgenote van mekaar afhanklik is vir wederliefde. Die een kan nie eensydig die wederliefde van die ander afdwing of veroorsaak nie.5 Augustinus en Calvyn wou die beginsel van sola gratia absoluut maak met die soewereine God van die deterministiese uitverkiesing. Die vraag is nou of die voorstelling van God as die God van liefde wat met die mens ’n verhouding van wedersydse liefde wil aangaan, reg kan laat geskied aan die beginsel van sola gratia en terselfdertyd die probleme vermy wat die uitverkiesingsleer oproep. Ons bekyk vervolgens hierdie probleme een vir een van nader.

1. As God my bestemming tot heil of tot verderf van alle ewigheid af voorbeskik, kan ek geen aanspraak maak op krediet vir my verlossing nie, maar ook geen verantwoordelikheid dra vir my sonde of verderf nie. As God die enigste handelende persoon in die verhouding is, is God ook die enigste persoon wat verantwoordelik is vir die staat waarin ek verkeer. In die supralapsarisme van Calvyn word dit duidelik gestel: God het ook die sondeval van alle ewigheid af voorbeskik. Die infralapsarisme van die Dordtse vaders help ons hier nie veel verder nie. Dit verklaar alleen dat die sondeval, waardeur Adam en al sy nageslag in die verderf gestort is, die gevolg is van Adam se vrye daad en daarom nie die skuld van God nie. Daarna het die mens egter sy staat as vryhandelende persoon verloor en is dit alleen God wat kan bepaal of sommiges uit die staat van verderf gered word en ander nie. Van hier af is God die enigste vryhandelende persoon in die verhouding en is God alleen aanspreeklik vir my lot. Liefdesverhoudings kan egter alleen in wedersydse vryheid aangegaan en in stand gehou word. God kan in Christus sy liefde aan my toon en my so tot wederliefde inspireer, maar nie my wederliefde veroorsaak of afdwing nie. As God dit sou doen, kan dit nie mý wederliefde wees nie. Om mý wederliefde te wees, moet dit my eie selfstandige respons wees. As ek daarom nie sy aanbod van liefde aanvaar nie, maar dit verwerp, is ek self verantwoordelik en skuldig vir my sonde en verderf. Ek gaan dus nie verlore omdat God my verwerp nie, maar omdat ek God verwerp. Anders gestel: ek gaan nie verlore omdat God my nie lief het nie, maar omdat ek sy liefde nie beantwoord nie. “Dit is

333

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

beslis nie my wil dat die goddelose moet sterf nie, sê die Here my God, dit is my wil dat hy hom bekeer van sy verkeerde dade en dat hy bly lewe” (Esegiël 18:23).

2. Ons het gesien dat by die uitverkiesingsleer ons heil uitsluitend bepaal word deur God se ewige raadsbesluit. Maar dan word dit onduidelik hoe die verdienste van Christus ook nog noodsaaklik is vir ons heil. Soos Gunning dit stel: “die noodsaaklikheid van die vleeswording word verswak” (Gunning 2014:69). In ’n teologie soos dié van die Réveil en die Etiese Rigting in Nederland, waarin die liefde van Christus die hoofwaarheid is, is die menswording wel noodsaaklik vir ons heil. As God nie in Christus sy liefde aan ons verklaar nie, sou ons ook nie in staat wees om die liefde te beantwoord nie. Maar meer nog: in die mens Jesus toon God aan ons wat dit beteken om binne die grense van die menslike bestaan God se liefde te beantwoord. Bowendien inspireer God ons deur die Gees om dit met vreugde te doen en nie uit blote plig nie. Kortom, deur God se Woord en Gees open God self vir ons die weg om ons heil te vind in die liefdesverhouding met God. Met dit alles motiveer God ons, maar dwing ons nie. God verlang na ons wederliefde en is nie tevrede met ’n respons wat Hy self in ons veroorsaak nie.

Die genade is daarom nie “onweerstaanbaar” in ’n kousale sin soos by Calvyn en die Dordtse Leerreëls nie. God ontneem ons nie die vermoë om dit te weerstaan nie. In hierdie sin kán ons God se liefde afwys ten spyte daarvan dat God in Christus God se liefde aan ons verklaar het en ons in staat gestel en geïnspireer het om hierdie liefde in ons lewe te beantwoord. Die liefde van God is egter wel “onweerstaanbaar” in die sin dat dit die hoogste vorm van onredelikheid sou wees om dit af te wys. Dit is “onmoontlik” in die sin waarop Luther by die Ryksdag van Worms verklaar het: “Hier staan ek, ek kán nie anders nie.” Luther sê nie hier dat hy ’n soort zombie is wat nie in staat is om anders te handel as wat hy geprogrammeer is nie. Hy verklaar egter wel dat dit nie van hom verwag kan word om teen sy gewete en oortuiging te handel nie, omdat dit hoogs onredelik sou wees om dit te doen.6

Ons het gesien dat die leer van die beperkte versoening een van die implikasies van die dubbele uitverkiesing is. Die versoeningsboodskap is alleen vir die uitverkorenes bedoel en nie vir alle mense nie. Daarom moet dit ook nie aan alle mense verkondig word nie, maar alleen aan die uitverkorenes. Bekering is daarom nie ’n daad waartoe alle mense opgeroep kan word nie. Dit is eerder die noodsaaklike gevolg van die wedergeboorte wat deur God alleen in die uitverkorenes teweeggebring word. Die heilsboodskap is dus nie ’n oproep nie, maar ’n mededeling aan die uitverkorenes waardeur hulle sekerheid kan kry oor hulle uitverkore staat. In ’n teologie wat uitgaan van die liefde van Christus is die verkondiging wel ’n boodskap van die liefde van God vir alle mense en ’n oproep aan alle mense om met hulle lewe op hierdie liefde te antwoord. As mense die (rasioneel) onmoontlike doen deur nie op hierdie oproep in te gaan nie, is dit nie omdat die boodskap nie vir hulle bedoel is nie, maar omdat hulle die boodskap verwerp. Mense gaan dus nie verlore omdat God hulle verwerp nie, maar omdat hulle God verwerp, nie omdat God hulle nie lief het nie, maar omdat hulle God se liefde nie beantwoord nie. Dit is duidelik dat ons hier te make het met twee heeltemal verskillende opvattings oor die aard van die evangelieverkondiging en oor die betekenis van sending en evangelisasie.

4. Gunning wys daarop dat Groen van Prinsteren, anders as Kuyper, nie die uitverkiesing op die voorgrond gestel het nie, maar as kind van die Réveil veel meer die oorspronklike gedagte van die Réveil, naamlik die bekering, vooropgestel het (Gunning 2014:89). Hierdie verskil in aksente lei tot verskillende vorme van spiritualiteit. Wanneer ons die liefde van Christus op die voorgrond stel, soos by die Réveil en by die Etiese Rigting, lei dit tot ’n spiritualiteit van bekering en heiligmaking. Gelowiges word geroep om self die liefde wat God in Christus aan ons openbaar, te beantwoord deur die liefde van Christus in hulle lewens gestalte te gee. Hierdie soort spiritualiteit gaan dus saam met aktiewe diens aan die

334

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

wêreld waarin die liefde van God die wêreld ingedra word. Op hierdie manier gee die gelowige vorm aan sy lewe vanuit die liefdesverhouding met God waarin hy sy geluksaligheid vind.

Wanneer ons egter die soewereiniteit van God op die voorgrond stel, lê die aksent op die uitverkiesing. Dit impliseer ’n “lydelike”, na binne gekeerde spiritualiteit van berusting in God se ewige raadsbesluit, en ook ’n verlange na geloofsekerheid oor wat God vir my voorbeskik het: Behoort ek tot die uitverkorenes of tot die verworpenes? Hierdie soort spiritualiteit was tiperend vir die Gereformeerde skolastiek in die 18de en 19de eeu en tot vandag toe ook vir sommige konserwatiewe oudgereformeerdes in Nederland: die sogenaamde “swarte kouse”- kerke.7

Vir Kuyper het hierdie spiritualiteit van berusting wel ten opsigte van die saligmakende genade gegeld. Wanneer gelowiges egter in hulle wedergeboorte sekerheid ontvang oor hulle uitverkore status, kan hulle op grond van die algemene genade saamwerk, ook met diegene wat nie wedergebore is nie, tot verbetering van die wêreld. Kuyper se neo- Calvinistiese program het daarom ’n ideologiese basis gebied vir die wedergeborenes om in die politiek saam te werk met Rooms-Katolieke, sosialiste, liberales, humaniste en ander om die samelewing te verbeter en die wêreld te ontwikkel. So kon Kuyper die lydelike, berustende spiritualiteit ten opsigte van die besondere genade, waarin die saligheid aan die wedergeborenes geskenk word, verbind met ’n politieke aktivisme in die burgerlike maatskappy op grond van die algemene genade. Kuyper was hierin nie gehinder deur die logiese spanning tussen die determinisme van die besondere genade en die aktivisme op grond van die algemene genade nie. Hierteenoor wou die Etiese Rigting die liefde van God in die wêreld uitdra, omdat hulle deur die liefde van Christus daartoe geïnspireer en “gedring” is (2 Korintiërs 5:14), nie op grond van ’n ideologiese program soos by Kuyper nie.

5. Ons kyk ten slotte nog of die Etiese teologie reg kan laat geskied aan die Gereformeerde beginsel van sola gratia. Volgens Calvyn en Kuyper beteken hierdie beginsel dat die genade die enigste en die voldoende oorsaak van ons heil is. Daarom kom al die eer vir ons heil uitsluitend die genade van God toe. Volgens die Etiese teologie het God self soewerein besluit om aan die mens ’n vrye wil te gee waarmee hy in staat is om God se aanbod van genade aan te neem of te verwerp. Maar dan is die genade nie meer die voldoende oorsaak van my heil nie. My heil is ook afhanklik van my vrye aanvaarding van die aanbod van genade. Dan kom al die eer vir my verlossing nie meer die genade alleen toe nie. Ook my vrye keuse om die heil te aanvaar en nie te verwerp nie, kry deel van die krediet. Word op hierdie manier die beginsel van sola gratia dan nie ondergrawe nie?

Hierdie argument berus op ’n verwarring tussen wat ons kan noem die verdeling van kousale werking en die verdeling van morele verantwoordelikheid. Hierdie punt kan kortliks as volg verduidelik word:8 By elke gebeurtenis kan ons ’n groot aantal noodsaaklike kousale faktore onderskei wat gesamentlik voldoende is om die gebeurtenis te laat plaasvind. As ek byvoorbeeld die skakelaar aansit, sal die lig brand. Maar alleen as die gloeilamp werk, en die elektriese leiding nie stukkend is nie, en hulle nie by die kragstasie staak nie, ens. ens. Elkeen van hierdie faktore is noodsaaklik, maar nie een van hulle is alleen voldoende om die kousale effek te bereik nie. Die verdeling van kousale werking oor al hierdie faktore moet egter nie verwar word met die verdeling van verantwoordelikheid vir die effek nie. Ons verdeel die verantwoordelikheid nie gelyk oor al die noodsaaklike kousale faktore nie, maar selekteer altyd een of meer van die faktore as dié oorsaak wat lof of blaam ontvang.

335

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

So byvoorbeeld:

The coroner will say the cause of death was drowning, the unsuccessful rescuer will think the cause was his failure to dive well enough, the teenage chum will know that it was his folly in having dared his friend to swim to the wreck, the mother that it was having let him go out swimming on such a nasty cold day, the father that it was his having failed to instil more sense and more moral courage into his head. (Lucas 1976:4)

Op hierdie manier sal gelowiges altyd sê: Soli Deo Gloria! en hulle eie bekering en geestelike oorwinnings uitsluitend aan God toeskryf: As God nie sy liefde aan my in Christus geopenbaar het nie en my in staat gestel en geïnspireer het om sy liefde in my lewe te beantwoord nie, sou ek dit nooit gedoen het nie. Daarom kom aan God alleen alle lof en dank toe! Ook al beskou gelowiges God op hierdie manier as “die oorsaak” van hulle eie handelinge, ontken hulle nie dat hulle hierdie handelinge self en vrywillig uitgevoer het nie. As ons aan God alleen alle lof wil toeskryf vir ons eie heil, is dit daarom nie nodig om, soos Kuyper en Calvyn, ’n deterministiese uitverkiesingsleer nie.

4. Die uitverkiesingsleer in die NG Kerk

Veral vanaf die tweede helfte van die 19de eeu was die Kaapse NG Kerk gekenmerk deur die Evangeliese spiritualiteit van die Réveil en die teologie van die liefde van God. Hierdie spiritualiteit het tot uiting gekom in onder andere bidure en pinksterdienste, in ’n strewe na bekering en heiligmaking, in bekeringsprediking en ywer vir sending en evangelisasie, ens. Alle mense moes gewen word vir die Koninkryk van God. Hiertoe het ’n belangrike invloed uitgegaan van Andrew Murray, Nicolaas Hofmeyr en die Kweekskool op Stellenbosch. Soos ons gesien het, was die sleutelmetafoor van Andrew Murray se teologie die liefde van Jesus (Brümmer 2013, hoofstuk 1). Hofmeyr het dit nader toegespits op ons kindskap van God: ons is geroep om kinders van God te wees wat lewe in die liefde van ons Vader en nie knegte van God wat loon by Hom wil verdien nie (Brümmer 2013, hoofstuk 2). Murray het veral sterk bande gehad met opwekkingsteoloë in Skotland, Engeland en Amerika en ook met sy Réveil-vriende in Nederland. Hofmeyr het veral noue bande gehandhaaf met die Utrechtse Universiteit (waar hy ’n eredoktoraat gekry het) en met die Etiese teoloë in Nederland (Kestell 1911, hoofstuk 15).

Dieselfde soort teologie van die liefde van God was ook kenmerkend vir al Hofmeyr se kollegas in die Kweekskool (Brümmer 2013, hoofstuk 10). Onder hulle het veral J.I. Marais baie gereis en buitelandse kontakte gehandhaaf. In Nederland het hy veral kontakte gehandhaaf met die Etiese teoloë. Hy het die meeste affiniteit gevoel met Gunning en Bavinck. Vir Kuyper het hy nie ooghare gehad nie. Hy was met afsku vervul oor Kuyper se houding ten opsigte van die sending. In die Gereformeerd Maandblad vra hy: “Vind ons lesers dit nie allertreurigs nie dat ’n evangeliedienaar hom só uitlaat oor die sending? En is dit dan verwonderlik dat Nederland met sulke geestelike leidsmanne so min doen vir die uitbreiding van die koninkryk van God?” (Julie 1893, bl. 35. Kyk ook Brümmer 2013:144.)

Soos ons gesien het, kan liefde alleen vryelik geskenk word en nie afgedwing of verdien word nie. Albei persone in die liefdesverhouding moet vryelik die liefde van die ander beantwoord. In die Kaapse teologie van die liefde van God word daarom herhaaldelik beklemtoon dat God nie die wederliefde van mense afdwing of veroorsaak nie, maar aan hulle die vryheid skenk om sy liefde te beantwoord of af te wys. So skryf Murray (1942:273) byvoorbeeld:

336

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Toe God die mens as ’n vrye wese met die wonderlike vermoë van selfbeskikking geskape het, het Hy hom sy lot in eie hande gegee. Juis dit is die adel en die heerlikheid van die mens dat hy […] die vermoë besit om deur vrye keuse die goeie te wil en te doen. Om teen God te kla dat Hy die sonde nie verhinder nie, is om Hom te verwyt dat Hy die mens so ’n edele natuur gegee het, en aan sy dade so ’n hoë sedelike waarde. […] Die hoogste almag van God is die almag van Gods liefde in Christus: die kruis is die krag van God. Dié wat dit weerstaan, kan deur geen daad van dié almag gered word nie. […] God het aan die mens die vermoë gegee om te wil wat hy sal wees. (Kyk ook Brümmer 2013:98 e.v.)

So ook skryf Hofmeyr (1896:227): “Die kind, wat leef in die liefde van God […] weet dat God die mens in liefde geskep het, ook al laat Hy toe dat die mens val. Ook al weet die kind dat God in liefde sy evangelie tot die mens stuur, ook al laat Hy toe dat die mens dit verwerp.”

Ook P.G.J. de Vos van die Kweekskool verklaar (Gereformeerd Maandblad, November 1914, bl. 169):

God bly die mens behandel as vrye wese, wat deur die keuse van sy eie hart tot God moet terugkeer, as hy ooit sal terugkeer; en vrywillig en van harte moet besluit om God te gehoorsaam en die goeie stryd te stry, en steeds in die gebed die hulp van God af te smeek.

Dit is duidelik dat die opvatting dat God aan die mens die vryheid gee om sy liefde te beantwoord of te verwerp, op gespanne voet staan met die uitverkiesingsleer van Calvyn en die Dordtse vaders. Tog het die Kaapse teoloë hulleself altyd beskou as behoudend en ortodoks Gereformeerd. Hulle het daarom die uitverkiesingsleer nooit eksplisiet verwerp nie, maar ook geen moeite gedoen om aan te toon dat hulle teologie daarmee te rym is nie. In November 1870 het Andrew Murray tydens die sinode selfs verklaar: “Ek daag iedereen uit om vir my te bewys dat ek nie suiwer is in die uitverkiesingsleer nie” (De Onderzoeker, 1871, bl. 9).

Die modernistiese J.J. Kotze van Darling het toe hierdie uitdaging aanvaar en in De Onderzoeker, die blad van die Kaapse Moderniste, met Murray oor die Dordtse uitverkiesingsleer in debat getree. Hy skryf (De Onderzoeker, 1870, bl. 68):

As ds. Murray in die Dordtse sinode sitting gehad het, en as hy dan die stoutmoedigheid gehad het om hierdie soort taal daar te gebruik, dan sou die eerbiedwaardige vaders hom as ’n ketter uit hulle midde verban het en met die Remonstrante die kerk uitgesit het. […] Ds. Murray is op hierdie punt ’n afvallige seun van die kerk van die vaders. Hy verwerp hulle uitverkiesingsleer en verkondig dat dit van die mens afhang of hy wel of nie salig word nie.

Kotze het in ’n reeks ope briewe probeer aantoon dat Murray se teologie met die Dordtse leer in stryd is. Murray het op sy beurt in ope briewe geantwoord en probeer om die Dordtse uitverkiesingsleer só te interpreteer dat dit wel ruimte laat vir sy spiritualiteit van ’n liefdesverhouding met God. Helaas was Murray nie in staat om op één van die punte wat Kotze aangeroer het, ’n bevredigende antwoord te bied nie. Op die ou end moes hy erken dat daar op al Kotze se punte ’n logiese spanning sit. “Ek glo dat die waarhede van die Goddelike Voorbeskikking en die Menslike Verantwoordelikheid skynbare teenstrydighede bevat wat die geloof aanneem al kan die verstand dit nie verklaar nie” (De Onderzoeker, 1871, bl. 48). Hierop antwoord Kotze dat daar nie geredeneer kan word met iemand wat teenstrydighede aanvaar en hom die reg ontsê om hierteen beswaar te maak nie (De Onderzoeker, 1871, bl. 54). Ten slotte stel Murray dit dat “u voorstelling van die

337

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

gereformeerde leer […] in lynregte stryd met myne is”. Onder sulke omstandighede is “verdere korrespondensie enkel tydsverspilling” (De Onderzoeker, 1871, bl. 74). Daarmee was die debat beëindig.9

Ook vanuit ’n ander hoek is die Kaapse spiritualiteit en teologie van die liefde van God deur S.J. du Toit van Noorder Paarl en sy volgelinge onder skoot geplaas.10 Anders as by Kotze, het hulle die NG Kerk nie beskuldig dat haar leer in stryd was met die uitverkiesingsleer as sodanig nie, maar wel dat dit in stryd was met bepaalde implikasies daarvan. Die leer van die NG Kerk was in stryd met die leer van die beperkte versoening. Die praktyk van die NG Kerk was Metodisties en het berus op die veronderstelling dat die mens opgeroep kan word om hom vryelik te bekeer en die heiligmaking na te streef. Du Toit is veral bekend as leier van die Eerste Afrikaanse Taalbeweging en redakteur van die eerste Afrikaanse koerant, Di Afrikaanse Patriot. Hy was ’n bewonderaar van Abraham Kuyper en ’n vurige verdediger van Kuyper se neo-Calvinisme. In sy studietyd op Stellenbosch het hy hom baie ontuis gevoel by die Evangeliese spiritualiteit van die Kweekskool: “Die godsdienstige oortuiging in die Paarl by my aangekweek, het my bietjie soos ’n uil onder die voëls laat voel in Stellenbosch. Byna al die studente het vyandig teenoor my gestaan” (Du Toit 1917:9). In Di Afrikaanse Patriot het hy reëlmatig fel gepolemiseer teen die “Skots-Wesleyaanse opwekkingsgees” van NG Kerk-dominees soos Andrew Murray, van die Kweekskool en die Hugenote Kollege, en teen die bekeringsprediking, die bidure en die pinksterdienste in die NG Kerk. Vir hom was dit alles uitinge van die Arminiaanse dwaling en in stryd met die suiwer Gereformeerde leer.

Hierdie gedurige polemiek het groot ergernis in die NG Kerk gewek. Reeds in die sinode van 1880 is daar drie dae lank gedebatteer oor die aanvalle op die NG Kerk wat in Di Afrikaanse Patriot verskyn het. Aan die einde van die debat is ’n mosie van afkeuring en veroordeling deur C.F.J. Muller en P.J.G. de Vos (albei later professore aan die Kweekskool) ingedien en byna eenstemmig aanvaar (alleen S.J. du Toit en sy ouderling uit Noorder Paarl het teengestem).11

In ’n preek getiteld “Verwerping der Predestinatie is opstand tegen God” het Du Toit van sy eie wedergeboorte vertel (Du Toit 1917:6–8). Dit is ’n mooi voorbeeld van die spiritualiteit van berusting en verlange na geloofsekerheid wat saamgaan met die deterministiese uitverkiesingsleer van Calvyn. Toe hy nog sewe jaar oud was

het die Satan my jong gemoed met al die Godvyandige ingewinge ingefluister, soos: As God alwetend, almagtig, vrymagtig is, waarom het Hy dan […] die mens laat val om hom dan vir ewig te verdoem? […] En toe […] begin hy my te pynig met die ingewing: Nou het jy die sonde teen die Heilige Gees begaan; […] dan is dit die bewys dat jy nie uitverkies is nie.

Een aand het hy in die tuin gaan bid:

Ek het nou genoeg gekerm en geworstel! As u my vir die ewige verderf voorbestem het, kan ek daar tog niks teen doen nie, en het ek dit verdien. […] Nou dan, ek gee my vanaand oor aan die hel, om vir ewig verlore te gaan. Alleen werp ek my neer aan die voet van die kruis. Laat my daar verlore gaan.

Hierna het hy bewusteloos word.

Toe ek weer by bewussyn kom, was dit [...] lig in my siel. Daar spreek die Gees tot my: Wie sy lewe wil behou, sal dit verloor, maar wie sy lewe verloor om my ontwil, sal

338

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

dit vind. En ter ere van die verbondstrou van God durf ek te verklaar: Ek het nooit weer aan my genadestaat getwyfel nie.

Du Toit se seun J.D. du Toit (die digter Totius) het in die 1890’s teologie gaan studeer. Hy het egter nie na die Kweekskool op Stellenbosch gegaan nie, maar na die Teologiese Skool van die Gereformeerde Kerk op Burgersdorp, waar die teologie meer in ooreenstemming was met die opvattings van sy vader. In 1903 het hy aan die Vrye Universiteit in Amsterdam onder H.H. Kuyper (die seun en volgeling van Abraham Kuyper) gepromoveer op ’n proefskrif oor Het Methodisme. Hoewel hy hom in sy proefskrif toegespits het op die Metodisme van Wesley en nooit direk na die NG Kerk verwys het nie, is dit duidelik dat dit vir hom eintlik daarom gegaan het om wortels van die spiritualiteit van die NG Kerk in die Metodisme te lokaliseer en aan te toon dat dit ongereformeerd is. Na sy terugkeer uit Nederland het hy Gereformeerde predikant in Potchefstroom geword. In dié tyd het hy hom vanuit ’n Kuyperiaanse perspektief sterk krities uitgelaat oor die rol van die Strewersvereniging in die NG Kerk. Volgens hom was die Strewersvereniging ’n tipiese vrug van die Metodisme en daarom ongereformeerd.

In 1906 het J.I. Marais as redakteur van die Gereformeerd Maandblad probeer om die Kuyperiaanse kritiek van Totius te beantwoord. Hy skryf (Gereformeerd Maandblad, Februarie 1906, bl. 25):

Is dit ’n leraar waardig om vyandig en smalend op te tree teen jong mense wat hulle voorgeneem het om die wil van die Heer tot wet van hulle lewe te maak […] en ’n Christelike lewe te lei? […] Waarlik met só ’n dooie, ongevoelige ortodoksie hoef ’n mens jou nie te verwonder nie as die kerk meer lyk op ’n vallei van doodsbeendere as op ’n woonplek van God in die Gees.

Die algemene opvatting in die NG Kerk was dat die liefde van God tot alle mense uitgaan en niemand uitsluit nie. J.I. Marais stel dit as volg (Gereformeerd Maandblad, Julie 1893, bl. 36):

As die liefde die wese van God is, wat is dan die wese van die goddelike liefde? Hoe word dit aan ons geopenbaar na die getuienis van die Skrif? Dit is alomvattend. In haar is daar geen partydigheid nie. […] Sy neem nie die een willekeurig in haar gemeenskap op, om die ander ewe willekeurig buite te sluit nie. … Terwille van wie het die Seun van God sy lewe aan die kruis gegee? Was dit nie terwille van die ganse sondige menslike geslag nie? Betuig die Skrif nie nadruklik dat Hy Gods gawe aan die wêreld is nie, en dat sy bloed gestort is as ’n versoening van die sonde van die gehele wêreld nie? Aan wie moet die blye boodskap verkondig word? Was dit nie aan alle volkere nie, aan alle kreatuur?

Dit is duidelik dat hierdie opvatting direk in stryd is met die leer van die beperkte versoening.

Ek kan nog baie voorbeelde noem van Kaapse teoloë wat dieselfde standpunt verkondig het as Marais. Die interessante punt is dat hulle gewoonlik, net soos Marais hier doen, ’n standpunt inneem wat in stryd is met die leer van die beperkte versoening, sonder om hulle uitdruklik van hierdie leer te distansieer. Soos Marais, beroep hulle hulle op die Skrif en ignoreer hulle die spanning tussen hulle standpunt en die Dordtse belydenis. Trouens, hulle verwys heeltemal nie na die belydenis nie!

In 1911 het Johannes du Plessis, wat as persoon baie meer polemies aangelê was as die meeste Kaapse teoloë (Gerdener 1943, hoofstuk 8) hom as redakteur in De Kerkbode

339

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

uitdruklik verset teen die leer van die beperkte versoening. Hy skryf (De Kerkbode, 13 April 1911):

Daar word gemeen dat ons op gevaarlike wyse afwyk van die suiwer Gereformeerde leer deur vol te hou dat die versoening van Christus sig tot alle mense uitstrek. Dit moet ons nie kwalik geneem word as ons eerlik erken dat dit ons hier meer te doen is om ’n suiwer skriftuurlike dan om ’n suiwer Gereformeerde voorstelling van hierdie punt in die versoeningsleer.

Die volgelinge van S.J. du Toit (wat self in 1911 oorlede is) kon hierdie uitdaging nie ignoreer nie: 37 van hulle uit Paarl en Wellington het ’n “Memorie” aan die ring van Paarl voorgelê waarin hulle hulle “diep leedwese” te kenne gee “oor die houding wat die offisiële orgaan van ons kerk die laaste tyd in meer as één opsig aanneem.”12 In ’n stuk met die titel “De Dordtsche Canones en de beperkte verzoening” in De Kerkbode van 19 Oktober 1911 het Du Plessis uitvoerig op hierdie aanklag geantwoord. Hy beroep hom hierin op die standpunt wat Andrew Murray oor hierdie punt ingeneem het in sy debat met J.J. Kotze. Volgens Murray was daar op die Dordtse sinode verskil van mening oor hierdie punt, en is die Leerreëls as kompromis só geformuleer dat vir albei standpunte ruimte gelaat word. In die woorde van Murray (De Onderzoeker, 1871, bl. 19): “Die Leerreëls is opsetlik opgestel om ruimte te laat vir die gevoelens van diegene wat uitdruklik preek dat Christus wel vir alle mense gesterf het, en dat God wel ernstiglik die saligheid van alle mense wil.” In die lig hiervan maak Du Plessis aanspraak op “die vryheid wat tydens die Dordtse sinode aan leraars van die kerk en ondertekenaars van haar belydenis gegun is.”

Die probleem is dat Du Plessis en Murray die leer van die beperkte versoening behandel as ’n leerstuk wat op sy eie staan en nie as ’n logiese onderdeel van Calvyn se leer van die dubbele uitverkiesing nie. Die twee kan nie van mekaar losgemaak word nie: as jy die beperkte versoening betwyfel, ondergrawe jy logies die dubbele-uitverkiesingsleer van Calvyn. Die vraag is dus wie meer konsekwent Gereformeerd was: Du Plessis of die “Memorialiste”?

Die “Du Plessis-stryd” in die 1920’s en 1930’s het eintlik gegaan oor die interpretasie van die Bybelinspirasie en die legitimiteit van die historiese-kritiese Bybelondersoek. Die kuratorium van die Kweekskool en die meerderheid in die Kaapse sinode het ’n veel meer fundamentalistiese Bybelopvatting gehuldig as Du Plessis. Uiteindelik het dit hom sy posisie aan die Kweekskool gekos (kyk Brümmer 2013, hoofstukke 11–12). Dit is egter opvallend dat die leer van die beperkte versoening geen enkele rol gespeel het in hierdie stryd nie. Ek dink dat die leer van die beperkte versoening so in stryd was met die gevestigde Evangeliese spiritualiteit en die daarmee saam hangende kerklike praktyk in die NG Kerk, dat daar nie die geringste moontlikheid was dat die Kaapse sinode dit sou onderskryf nie.

Du Plessis het veral twee soorte teenstanders gehad. Enersyds was daar Kuyperiane soos E.E. van Rooyen van die Kweekskool wat die neo-Calvinistiese ideologie van Kuyper onderskryf het. Die neo-Calvinisme het veral in die Dopperkerk baie aanhangers gehad, maar daar was ook ’n groeiende aantal ondersteuners daarvan in die NG Kerk, onder andere F.J.M. Potgieter (later professor in die Kweekskool) en J.D. Vorster (later actuarius van die Kaapse Kerk). Andersyds was daar ook ’n aantal teoloë wat aan Princeton studeer het en daar onder invloed van die Amerikaanse fundamentalisme gekom het. Onder hulle was die Kweekskoolprofessore D.G. Malan en D. Lategan. Hierdie fundamentaliste het wel die Bybelopvatting van Kuyper gedeel, en op grond daarvan het hulle saam met die neo- Calviniste vir Du Plessis teengestaan. Die fundamentaliste het egter nie noodwendig die konsekwensies van die Kuyperiaanse uitverkiesingsleer aanvaar nie en het oopgestaan vir die Evangeliese spiritualiteit van Andrew Murray en Du Plessis wat gemeengoed in die NG

340

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Kerk was. Malan en Van Rooyen het teenoorgestelde opvattings hieroor uitgespreek, maar nooit met mekaar hieroor in debat gegaan nie.

E.E. van Rooyen het in die dertigerjare ’n “dogmatiek” geskryf in die vorm van ’n uitgebreide kommentaar op die Nederlandse Geloofsbelydenis.13 Daarin het hy na aanleiding van artikel 16 van die belydenis die uitverkiesingsleer van Calvyn en Kuyper verdedig (1946:131). “By [die suiwer-gereformeerde Kerke] is die uitverkiesingsleer […] tereg beskou as die hart van die Kerk (cor ecclesiae).” In sy uiteensetting van die uitverkiesingsleer skryf hy onder andere (1946:134–5):

Dat God [die verworpenes] verbygaan en in hulle “val en verderf” laat, is in die diepste grond van die saak nie aan hulle sondes te wyte nie. […] Immers as net die sonde as sodanig die oorsaak van die verwerping moes beskou word, dan sou niemand salig word nie. Want almal het gesondig. Nee, die verwerping het sy laaste en diepste grond in die ewige, ondeurgrondelike, vrymagtige Raadsbesluit van God.[…] Aangesien die uitverkiesing uit die ganse menslike geslag geskied, en ons nie weet wie uitverkore is en wie nie, daarom moet die Evangelie aan alle kreature gebring word. Want die uitverkorenes is versprei onder alle volke.

In Die Gereformeerde Vaandel van Oktober 1933 (ble. 358–9) het D.G. Malan hom heeltemal anders uitgelaat oor die uitverkiesing:

In hierdie genadewerk van God [die uitverkiesing] maak Hy gebruik van menslike instrumente, […] en hou Hy tewens rekening met die mens se vrywillige medewerking. […] Die onbekeerde […] moet eenvoudig op die roepstem van God tot geloof en bekering wat tot hom kom deur die Evangelie, ag neem, en daarvolgens handel. […] Weier hy daarenteë, so neem hy op homself die ontsettende verantwoordelikheid die Christus Gods, die enige Redder van die mensheid te verwerp. […] die uitnodiging gaan dus tot almal.

Na die Du Plessis-stryd was almal in die NG Kerk moeg van teologiese getwis. Die verdeeldheid tussen die voor- en teenstanders van Du Plessis was groot en pynlik. Dit is egter duidelik dat daar ’n ernstige logiese spanning bestaan het tussen die Calvinistiese uitverkiesingsleer en gangbare Evangeliese spiritualiteit en praktyk in die NG Kerk. Die meeste mense het hulle egter hierby neergelê en hulle aangesluit by Andrew Murray se konklusie na sy debat met J.J. Kotze: “Ek glo dat die waarhede van die Goddelike Voorbeskikking en die Menslike Verantwoordelikheid skynbare teenstrydighede bevat wat die geloof aanneem al kan die verstand dit nie verklaar nie” (De Onderzoeker, 1871, bl. 48). Hulle het die uitverkiesingsleer formeel onderskryf as ’n regsinnig Gereformeerde leerstuk, maar hulle in die praktyk min moeg gemaak oor die logiese konsekwensies daarvan. In die praktyk het hulle hulle heelhartig gewy aan die gangbare Evangeliese spiritualiteit van die NG Kerk. Die Kuyperiaanse neo-Calviniste het egter die uitverkiesingsleer (in sy Kuyperiaanse vorm) baie ernstig opgeneem en hulle voorbehoude oor die Evangeliese spiritualiteit gehad.

Dit is duidelik dat hierdie verskil van benadering op die duur nie onderdruk sou bly nie, maar tot openlike botsing aanleiding sou gee. Hierdie kontroversie het dan ook in 1935 uitgebars na aanleiding van ’n reeks briewe wat A.A. Weich, ’n Du Plessis-ondersteuner, onder die skuilnaam “Bekommerd” in Die Kerkbode geskryf het om die Evangeliese spiritualiteit van die NG Kerk teen die opkomende neo-Calvinisme te verdedig.

341

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

B.B. Keet het hierdie kontroversie as volg omskryf (Die Soeklig, 15 Januarie 1936):

Aan die een kant vind ons ’n hartstogtelike instemming met die standpunt van “Bekommerd”, aan die ander kant ’n felle teenkanting. Losgemaak van veel wat glad nie te pas kom nie (ek meen dat hy in twee briewe kon klaar gesê het wat hy wou sê) is sy klagte dat daar in die laaste jare ’n rigting in die Ned. Geref. Kerk te bespeur is wat deur eensydige klem te lê op die Soewereiniteit van God, die Evangeliese roeping van die Kerk verwaarloos en so afdwaal van die rigting wat van oudsher die karakter van ons Kerk geteken het. Oor hierdie stelling is die penne in beweging gebring met pleitredes, voor sowel as teen, en dit lyk nie of die stroom van geskrifte gou sal opdroog nie.

Die spook het uit die kas ontsnap en dit het nie gelyk of dit gou weer daarin weggestop sou kon word nie! Behalwe voor- en teenstanders van “Bekommerd” was daar ook baie reaksies, waaronder dié van Keet, wat die hele kontroversie betreur het omdat dit alleen maar verdeeldheid saai in die Kerk. Hulle het op verskillende maniere probeer om die teenstellinge te verwater en die vrede te bewaar.

Hierdie kontroversie het egter teenstellinge in die Kerk aan die lig gebring wat in die daaropvolgende jare ’n belangrike rol sou speel, nie net in die Kerk nie, maar ook in die Afrikanernasionalisme en die (apartheids)politiek. Om reg te laat geskied aan hierdie belangrike kontroversie vereis egter ’n aparte behandeling. Dit kan nie behoorlik binne die perke van hierdie artikel gedoen word nie. Ek hoop om dit in ’n vervolgartikel meer uitgebreid te ontleed.

Bibliografie

Augustine, 1978. Treatise on the Spirit and the Letter. In Shaff (red.) 1978.

Brümmer, V. 1992. Speaking of a Personal God. Cambridge: Cambridge University Press.

—. 1993. The Model of Love. Cambridge: Cambridge University Press.

—. 2006. Brümmer on Meaning and the Christian Faith. Collected Writings of Vincent Brümmer. Aldershot: Ashgate.

—. 2013. Vroom of Regsinnig? Teologie in die NG Kerk. Wellington: Bybel-Media.

Calvin, J. 1953. Institutes of the Christian Religion. Vert. Henry Beveridge. Londen: James Clark.

—. 1954. Articles concerning predestination. In Reid (red.) 1954.

Du Toit, J.D. 1917. Ds. S.J. du Toit in Weg en Werk. Paarl: Paarl Drukpers Maatschappij Beperkt.

Gerdener, G.B.A. 1943. Die Boodskap van ’n Man. Stellenbosch: Christen-Studente Vereniging van Suid-Afrika.

Gereformeerd Maandblad. Verskillende jaargange (aangegee in die verwysings).

342

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Gereformeerde Vaandel, Die. Verskillende jaargange (aangegee in die verwysings).

Gunning jr., J.H. 1885. De Heelen en de Halven. Den Haag: W.A. Beschoor.

—. 2014. Verzamelde Werken. Deel 2, 1879–1905. Zoetermeer: Boekencentrum.

Hofmeyr, N.J. 1896. Niet Knecht maar Kind. Kaapstad: Jacques Dusseau.

Kerkbode, De. Verskillende jaargange (aangegee in die verwysings).

Kestell, J.D. 1911. Het Leven van Prof. N.J. Hofmeyr. Kaapstad: Hollandsch-Afrikaansche Uitgevers Maatschappij.

Kuyper, A. 1904. De Gemeene Gratie. Deel 2. Kampen: Kok.

Lucas, J.R. 1976. Freedom and grace. Londen: S.P.C.K.

McFague, Sallie 1987. Models for God. Londen: S.C.M. Press.

Murray, A. 1905. Het Godzalig leven. Gedachten van Graaf von Zinzendorf. Kaapstad: Christelijk Literatuur Depot.

—. 1942. Versamelde Werke. Deel 2. Stellenbosch: Christen-Studente Vereniging van Suid- Afrika.

Onderzoeker, De. Verskillende jaargange (aangegee in die verwysings).

Rasker, A.J. 1974. De Nederlandse Hervormde Kerk vanaf 1795. Kampen: Kok.

Reid, J.K.S. (red.). Calvin: Theological Treatises. Philadelphia: Westminster Press.

Shaff, P. (red.). 1978. A Select Library on the Nicene and Post-Nicene Fathers. Deel 5. Grand Rapids: Eerdmans.

Zoeklicht, Het / Die Soeklig. Verskillende jaargange (aangegee in die verwysings).

Eindnotas

1 Elders het ek die aard van geloofstradisies uitvoerig bespreek. Kyk Brümmer (2006): hoofstuk 35.

2 Elders het ek die rol van sulke sleutelmetafore in die teologie uitvoerig bespreek. Kyk Brümmer (2006): hoofstuk 13.

3 Terwille van die leesbaarheid het ek alle Nederlandse aanhalings verafrikaans. Akademiese fynproewers kan egter my vertalings kontroleer omdat ek altyd die verwysings volledig aangee.

343

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

4 Kyk byvoorbeeld die Dordtse Leerreëls en artikel 16 van die Nederlandse Geloofsbelydenis.

5 Elders het ek die verskil tussen hierdie verhoudings uitvoerig ontleed. Kyk Brümmer (1993): veral hoofstukke 6–8, en Brümmer (2006): hoofstukke 27 en 36.

6 Elders het ek die verskillende betekenisse van “onmoontlik” wat hier ’n rol speel, uitvoerig ontleed. Kyk Brümmer (1992): hoofstuk 3.

7 In die moderne Nederlandse letterkunde word hierdie soort spiritualiteit in die romans van o.a. Maarten ‘t Hart en Jan Siebelink beskryf.

8 Elders het ek hierdie punt uitvoerig bespreek. Kyk Brümmer (2006): hoofstuk 31 en Brümmer (1992): hoofstuk 3. Kyk ook Lucas (1976): hoofstuk 1.

9 Elders het ek hierdie interessante debat uitvoerig ontleed. Kyk Brümmer (2013): hoofstuk 6.

10 Elders het ek die houding van S.J. du Toit en sy volgelinge uitvoerig bespreek. Kyk Brümmer (2013): hoofstuk 8.

11 ’n Verslag van die sinodedebat is herdruk in Het Zoeklicht, 15 November 1932, 242–52.

12 In 1916 het die Memorialiste in die Paarl ’n brief geskryf in die Paarl Post om beswaar te maak teen die beroep na die Kweekskool van iemand soos Du Plessis wat die leer van die beperkte versoening verwerp.

13 Dit het eers as ’n reeks artikels in Die Gereformeerde Vaandel verskyn. In 1946 het hierdie reeks gebundeld onder die titel Die Nederlandse Geloofsbelydenis in die Verkennerreeks van die Federasie van Calvinistiese Studenteverenigings in Suid-Afrika verskyn.

344

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die einde van transendensie in Kontinentale godsdiensfilosofie?1 Anné H. Verhoef

Anné H. Verhoef, Noordwes-Universiteit, orcid.org/0000-0002-9627-1969

Opsomming

Die laaste paar jaar is daar ’n hernude belangstelling in en fokus op die begrip transendensie binne die Kontinentale filosofie, teologie, kuns, politiek en letterkunde. Wat met die begrip transendensie in hierdie verskeie dissiplines bedoel word, wissel nie net nie, maar ’n betekenisverskuiwing vind ook plaas. Waar die begrip byvoorbeeld vroeër sterk konnotasies met ’n vertikale transendente gehad het, val die klem al hoe meer (amper uitsluitend) op die horisontale transendente. Die betekenis van transendensie word hierdeur so “vervlak” en vereng dat dit geheel en al skuif na die immanente, met die gevolg dat die betekenismoontlikheid van transendensie in die sin van ‘n verwysing na die tradisioneel godsdienstig vertikale transendente – tot ’n einde blyk te gekom het. Hierdie artikel ontleed of die begrip transendensie steeds ’n toekoms kan hê, spesifiek in Kontinentale godsdiensfilosofie, aan die hand van drie moontlike toekomsscenario’s, naamlik die Messiaanse, bevryding- en plastisiteitscenario. Alhoewel transendensie in hierdie toekomsscenario’s negeer word, bly dit ’n vraag – soos wat ten slotte aangetoon word – of die einde van transendensie in Kontinentale godsdiensfilosofie werklik bereik is.

Trefwoorde: godsdiensfilosofie, immanensie, Kontinentale filosofie, Kontinentale godsdiensfilosofie, teologie, transendensie

Abstract

The end of transcendence in continental philosophy of religion?

This article’s primary thesis is that the shift in meaning of the concept of transcendence – especially in Continental philosophy of religion – is of such a nature that one might question whether one should talk about “the end of transcendence” in this discipline. Ironically, the past 15 years have shown a renewed interest in the concept of transcendence in a variety of disciplines. What is meant by transcendence varies in these disciplines, but the shift in meaning towards a more immanent understanding thereof is consistent.

345

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Transcendence (from the Latin trans + scendere – to climb across, surmount) refers to the exceeding of certain boundaries. Transcendence is thus related to where and how something is transcended, to that which has been transcended, and for what reason it was transcended. In Christianity, God is seen as the transcendent, but in Continental philosophy of religion the concept of God is increasingly being replaced by terms such as the Absolute, Mystery, the Other, the other as other or alterity. Transcendence as a concept – in both religion and philosophy – normally fulfils a robust normative and directive role. “The end of transcendence” therefore holds far-reaching consequences and for this reason the philosopher Wessel Stoker, for example, tries to reconceptualise transcendence in his heuristic typology of transcendence. This typology also indicates the shift in the meaning of the concept of transcendence.

Transcendence is first of all typified as “radical transcendence”. This is a “vertical” type of transcendence where the absolute (God) is (1) seen as the totally other, and (2) clearly distinguished from the mundane reality. This type of transcendence becomes problematic if all value of the world is linked merely to the divine, since there is a danger that nihilism may arise should the possibility of the transcendent be questioned. In philosophy this type of questioning is especially prevalent in the onto-theological critique of metaphysics.

Stoker also identifies a concept of transcendence called “immanent transcendence”, which also falls under his critique of transcendence. Immanent transcendence places emphasis on the notion that one can experience the absolute/divine through mundane reality. Despite the emphasis on the immanent, here, radical transcendence remains evident. In the light of this the concept remains open to the same critique as radical transcendence.

One can also critique the concept of transcendence as immanent transcendence through the notion of immanence itself. Merold Westphal (2012:154), for example, states that immanence is the privileged term in immanent transcendence, which results in pantheism rather than theism.

The radicalisation of immanence can also be understood as a type of transcendence, namely as “radical immanence”. This transcendence is seen as the default position in contemporary culture (Van der Merwe 2012:509). In radical immanence the absolute is not sought outside the mundane reality; it is rather the case that both realities flow into the immanent (e.g. Deleuze’s plane of immanence). That one can still speak of transcendence in reference to immanence shows that the immanent self obtains a normative and/or divine character. Although transcendence of the outside world is discarded here, radical immanence ironically functions again as a transcendent ideal or norm. The critical question is from which position radical immanence can be judged as the normative or ideal.

Stoker presents an alternative view of transcendence as “alterity” that primarily seeks to retain something of the metaphysical and existential nature of transcendence. Transcendence as alterity gravitates back towards radical transcendence and builds further upon it, by emphasising the ineffability of the “Other”. It differs from radical transcendence since it rejects the notion of transcendence and immanence as opposing concepts. Instead, one should think beyond this opposition and acknowledge the “totally other” that is in “every other” (Levinas and Derrida). However, this mediation of transcendence as alterity is

346

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

problematic since, on the one hand, it leads to radical transcendence, and on the other hand it degenerates into radical immanence.

In philosophy and theology, earlier understandings of transcendence were conceived of in a radical and vertical way, but more recent understandings are marked by a shift in meaning towards horizontal and radical immanence in Continental philosophy of religion. My question is whether the concept of transcendence is not losing the impact and meaning as regards the “crossing of boundaries”. Do we not eventually have a contradiction in terms here? These questions escalate in importance when one reviews the recent developments in Continental philosophy of religion.

These developments, and the question of transcendence within them, can be easily seen in the recent publication The Future of Continental Philosophy of Religion (2014). The first part of the book focuses on the “Messianic” as derived from Derrida’s deconstruction. The messianic in this context concerns the “form of any promise of something to come” (Caputo 1997:117–8) and it stands in contrast to determined content of specific messianic religions. The possibility of faith lies in the “passion of non-savoir [not knowing], impassioning the desire for the impossible and the unforeseeable” (Caputo 1997:312). It is thus a “religion without religion”, a messianic expectation without a messiah, a non-supernatural expectation and mostly materialistic. Transcendence within this messianic view cannot be accommodated as radical or vertical. This “postmodern theology” does allow for religious discourse (religion without religion), but then only within radical immanence and materialism. The space for theology (or God-talk) in this context is one of “theopoetics” – “a poetics of what stirs within the name of God, within what ‘we’ call ‘God’. Since these quasi- phenomenological forms of theopoetics never reach the stasis of a fundamental Absolute reality, one must acknowledge that religion is Vorstellungen all the way down!” (Caputo 2014:52). The transcendent is, in other words, found on a horizontal level within language, text, and on the boundaries of space-time, but not in the metaphysical sense thereof.

A second development, the theme of liberation, occupies the second part of the book. The focus here is on the ethical potential and practices of Continental philosophy of religion. In this context, Philip Goodchild’s work is discussed due to his emphasis on the “extraordinary transformation and emancipation” potential of Continental philosophy of religion. Continental philosophy of religion obtains a new task, namely one of immanent critical theology. This “theology” takes its lead from the contemporary world as presently lived and not from traditional faith communities or theological thinking. Goodchild’s critique on capitalism is a specific example cited by the book’s contributors. Notice that the “theology” to which this version of Continental philosophy of religion is reformed is an immanent theology in which transcendence as radical or vertical is rejected. Within this understanding of Continental philosophy of religion, immanent transcendence and transcendence as alterity can hardly find a space to exist. The only space for transcendence is within the parameters of radical immanence.

The third and final part of the text focuses on Catherine Malabou’s concept of plasticity. Malabou deconstructs the presumed linearity of time and space and, within this deconstruction, inquires whether the future of Continental philosophy of religion (or of transcendence, as the focus of this article) is a question about the concepts of time and

347

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

future themselves. The future is not, for her, the unknown or the unknowable, but rather the malleable and transformable. It is not only possible to figure the future (à-venir), but it is always already figured and refigured. This type of continuous reciprocity of time fits into the double meaning she ascribes to plasticity – to be capable of receiving and giving form. This type of plasticity is found par excellence in the human brain, hence why Malabou derives this concept from neuroplasticity.

With Malabou’s focus on plasticity she moves to the functioning of a biological system and thereby enters the world of untainted materiality. In doing so, Malabou rejects a messianic (unknown and unknowable) understanding of time and proposes a dialectic understanding of time. This dialectic develops because the plasticity of the transcendental (Kant) is, on the one hand, historical (in that the truth is nothing outside the genealogical composition thereof) and, on the other hand, biological (in as far as we must keep the natural character of the creative power of reason in mind). In this dialectic position, humans are themselves responsible for the forming of their rational products, convictions and values (like transcendence and time), while knowing that all of this is deconstructable. Therefore transcendence is just another concept, conviction, or value (like time) that is part of the plasticity of the human brain and thus is malleable, transformable and deconstructable. Transcendence is possible only as radical immanence which is radically situated within the biological (and in the philosophical new materialism). There is no outside, no “transcendence, breaches, or holes”, as Malabou postulates.

Other approaches to the conceptualisation of transcendence in Continental philosophy of religion are not necessarily committed to rehabilitating transcendence as “power, an argument without recourse, an authority beyond reason, the tyranny of the most excellent, … a totalitarian deity”. This point of departure is supported by various French phenomenologists who prefer to see transcendence as “the ground of humility: epistemological, ethical, aesthetic, and political” (Schwartz 2004:vii). In this regard the heightened interest towards transcendence is an outcome of postmodern thinking devoid of the plea for a return or recovery of previous figures of transcendence.

Given the normative and directional role of the concept of transcendence, it becomes hardly conceivable that the concept could disappear. Transcendence, or at least the search for it, is deeply embedded in human existence – whether biological, spiritual or both – and for this reason transcendence is continually being understood and interpreted anew. Within the Continental philosophy of religion, transcendence is being reflected upon with renewed, creative and fruitful interest. In the light of this it is difficult to accept that we have reached the end of transcendence in Continental philosophy of religion.

Keywords: Continental philosophy, Continental philosophy of religion, immanence, philosophy of religion, theology, transcendence

348

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

1. Inleiding

Die sentrale argument van hierdie artikel is dat die betekenisverskuiwing van die begrip transendensie – veral binne die Kontinentale godsdiensfilosofie – van so ’n aard is, dat die vraag ontstaan of daar gepraat moet word van “die einde van transendensie” in hierdie dissipline. Die afgelope 15 jaar is daar ironies ’n hernude soort belangstelling in en fokus op die begrip transendensie binne die Kontinentale godsdiensfilosofie. Hierdie belangstelling in transendensie is identifiseerbaar in filosofie, teologie, kuns, politiek, letterkunde en verskeie kultuurvorme. Wat bedoel word met die begrip transendensie in hierdie verskeie dissiplines wissel, maar die betekenisverskuiwing na ’n meer immanente verstaan daarvan is konsekwent.

In die eerste deel van die artikel is die fokus op die normatiewe en rigtinggewende belang van die konsep transendensie, sowel as op die “gebruiklike” en/of “tradisionele” eienskappe en verstaan daarvan. Die kritieke verband tussen godsdiens en transendensie word belig sodat die implikasies van “die einde van transendensie” vir godsdiens en godsdiensfilosofie beklemtoon word.

In die tweede deel van die artikel sal op die betekenisverskuiwing van die begrip transendensie gefokus word. Waar die begrip vroeër ’n sterk konnotasie met ’n vertikale transendente gehad het, val die klem al hoe meer (amper uitsluitend) op die horisontale transendente. Die immanente (teenoor die transendente) kry byvoorbeeld al hoe meer klem – hoofsaaklik om etiese en “beliggaamde” redes. Verskillende soorte transendensie is ook al hoe meer identifiseerbaar (soos wat die Nederlandse teoloog Wessel Stoker byvoorbeeld in sy tipologie daarvan aandui)2 en boonop is die onderskeid tussen immanensie en transendensie nie meer so duidelik nie. Laasgenoemde word duidelik in die verstaan van transendensie as “andersheid” (alterity) – ’n soort verstaan daarvan wat deur die werk van Derrida en Levinas geïnspireer is. Al hierdie veranderinge in die verstaan van transendensie veroorsaak dat die “konvensionele” en/of “tradisionele” verstaan daarvan trefkrag en betekenis verloor het. Die begrip word uiteindelik tot so ’n mate “vervlak” en vereng dat dit net op ’n horisontale vlak figureer, met die gevolg dat die betekenis totaal verskuif het na die immanente en dat die tradisioneel religieus vertikale transendensie se verwysing en betekenismoontlikheid tot ’n einde blyk te gekom het.

In die derde deel van die artikel word die toekomstige gebruiksmoontlikhede van die begrip transendensie spesifiek binne Kontinentale godsdiensfilosofie ondersoek. ’n Onlangse bundel wat fokus op die toekoms van Kontinentale godsdiensfilosofie, The Future of Continental Philosophy of Religion (2014), wys onder andere op drie toekomsscenario’s, naamlik die Messiaanse, bevryding- en plastisiteitscenario’s. In al drie hierdie scenario’s word die begrip transendensie óf al hoe meer oorbodig, óf dit word in ’n totaal immanente en horisontale konteks gebruik, met die gevolg dat die vertikale transendente aard daarvan opgehef word. Daar word op grond van die betekenisverskuiwing van transendensie (soos in die tweede deel bespreek) en die toenemende (en toekomstige) uitrangering daarvan in die Kontinentale godsdiensfilosofie (soos in die derde deel bespreek) aangevoer dat die gebruik van die begrip transendensie in gedrang gekom het.

349

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

“Die einde van transendensie”, veral binne die Kontinentale godsdiensfilosofie, is egter nie ’n voldonge feit nie. In die slot word op enkele maniere gewys waarop ’n herbesinning en herwaardering van transendensie binne die Kontinentale godsdiensfilosofie (en ander dissiplines) plaasvind. Hierdie herbesinning poog nie om die gesag van transendensie te rehabiliteer nie, maar demonstreer eerder die energie en toewyding waarmee die begrip herbedink word. Dit lei tot twyfel oor die kwessie of ons werklik by die “einde van transendensie in godsdiensfilosofie” gekom het.

2. Hernude fokus op die begrip transendensie

Dit is veral binne die kontinentale filosofie dat daar die afgelope 15 jaar ’n hernude belangstelling in en fokus op die begrip transendensie was.3 Dit blyk duidelik uit die talle internasionale publikasies hieroor.4 Ook in Suid-Afrika het verskeie akademici uit verskillende dissiplines – die filosofie, teologie, kuns, politiek, kultuurkritiek – op transendensie gefokus.5 Die aandag aan hierdie begrip is myns insiens toe te skryf aan die toenemend ingewikkelde en gevarieerde herinterpretasie en herdefiniëring daarvan. Die verskeie dissiplines se herbesinning oor transendensie wissel aansienlik, maar die tendens is om weg te beweeg daarvan om transendensie as “gesaghebbend” te beskou, na die beklemtoning van transendensie se “beskeidenheid” (Schwartz 2004:vii). Om hierdie tendens te verhelder, moet daar eers duidelikheid gekry word oor wat transendensie is.

Transendensie (van die Latyn trans + scendere – om oor te steek, te bowe te kom, transendeer) verwys na die oorskryding van sekere grense.6 Die transendente staan teenoor die immanente – dit wat hier en nou binne mens se bereik is; die bewoning van ons onmiddellike tyd en ruimte. Transendensie is dus relatief tot dit wat getransendeer word, waarnatoe of hoe iets getransendeer word en om watter rede dit getransendeer word. Augustinus gebruik byvoorbeeld die term transcendere in twee kontekste. Die eerste verwys – soos in sy beskrywing van die Platoniese strekking – na die opstyg van die siel na God. Transendensie is in hierdie tipies Augustiniaanse sin (as transcende et te ipsum)7 ’n dinamiese imperatief, ’n eksistensiële moment waarin die mens se soeke na God nie net alles moet oorskry wat ekstern is nie, maar ook die self. Tweedens verwys die term vir Augustinus na die eindbestemming van menslike strewe of verheffing na God self – dit wat hoër is as alle tydelike dinge. God is die “hoogste substansie wat alle veranderlike en onbestendige skepsels transendeer”.8 Hierdie siening is tipies van monisme – wat verskeie ontologiese areas tot een beginsel reduseer – en in ooreenstemming met die Platoniese tradisie, waarin die transendente oorheersend is. God as die transendente, as ’n “buitewêreldse” gerigtheid, was dan ook die oorheersende soort verstaan van transendensie in die Middeleeue (Stoker 2015:516).9

Terwyl God in die Christelike geloofstradisie dikwels steeds beskou word as die “transendente Oorsprong en Bestemming van alle realiteit as sodanig en as geheel” (Nürnberger 2011:1), word die term God (as transendente) in die Kontinentale godsdiensfilosofie toenemend vervang met terme soos die Absolute, Misterie, die Ander, die ander as ander of andersheid (“alterity”) (Stoker 2012:5). Die keuse van terminologie hierin word bepaal deur mens se wêreldbeskouing, godsdiens of morele waardes.

350

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Hierdie meer algemene soort beskrywing van die transendente in die Kontinentale godsdiensfilosofie hang baie nou saam met die tipiese woordeboekdefinisies van transendensie, naamlik “dit wat teenoor die immanente staan” (Stoker 2015:514); “die bosinnelike; dit wat die grense van die ervaring oorskry; onkenbaar, onvatbaar” (Odendal en Gouws 2000:1173); die bestaan of ervaring van dít wat agter of bo of verder as die normale of fisiese vlak lê.10 Die veelvlakkigheid van die begrip transendensie word in die definisies toenemend erken. Transendensie word byvoorbeeld onderskei op epistemologiese vlak (waar onderskeid gemaak word tussen die subjek se bewussyn en/of waar kennis van objekte dit transendeer), op antropologiese vlak (die selftransendering van die menslike subjek wat gerig is op ander mense of dinge), op ontologiese vlak (die vraag is of ’n mens se bewussyn getransendeer word deur die werklikheid, en of die werklikheid immanent deel is daarvan), op metafisiese vlak (met die verskil tussen die natuurlik waarneembare wêreld en die bonatuurlik onkenbare wêreld) en op eksistensiële vlak (die oorbrugging van historiese tyd na ’n primitiewe/mitiese tyd of ’n toekomstige/utopiese tyd wat buite die geskiedenis lê).

Verdere onderskeid of groepering van bogenoemde tipes transendensie kan gemaak word deur te verwys na “horisontale en vertikale transendensie” (Verhoef 2013, 2014; Schwartz 2004:x-xi) en na “radikale transendensie, immanente transendensie, radikale immanensie as transendensie en transendensie as andersheid” (Stoker 2012:5-26). Die fokus in hierdie artikel is spesifiek op hoe hierdie verskillende definisies, vlakke en nuanses van transendensie verband hou met Kontinentale godsdiensfilosofie. Dit het egter ook implikasies vir ander dissiplines, soos die filosofie, teologie, kuns, politiek en kultuurfilosofie.

Die konsep transendensie vervul normaalweg in godsdiens en filosofie ’n sterk normatiewe en rigtinggewende rol. Hierdie aspek van transendensie kom na vore wanneer mens transendensie en nihilisme as opponerende terme vergelyk. Nietzsche verduidelik byvoorbeeld dat nihilisme die gevolg is van God se dood. Hierdie afsterwe en verlies lei daartoe dat die mens geen oriëntasiepunt en geen struktuur meer het binne die leë en betekenislose heelal nie – net die niks (nihil) bly oor (Van Tongeren 2012:179). Transendensie, wat met God geïdentifiseer is, is in hierdie tweeledige skema ’n nodige voorwaarde vir bestaan gebaseer op oriëntasie, waarde en interpretasie. Met ander woorde, die mens het God nodig gehad om die wêreld te verstaan, daaraan waarde te gee en ook om ons eie plek en waarde daarbinne te verstaan. Dit is om hierdie rede dat Nietzsche sê God was die “heiligste en magtigste van alles wat die wêreld besit het” (1974:181 [my vertaling]). In hierdie opsig was God nie net die skepper van die wêreld vir godsdienstige mense nie, maar ook ’n sleutelelement in die struktuur van wese vir niegodsdienstige denkers (Van Tongeren 2012:180). Hierdie konsep van transendensie veronderstel twee werklikhede: die een (transendente) is voorafgegewe aan die ander (immanente), wat op sy beurt afhanklik is van die eerste. Die prioriteit is ontologies, epistemologies en eties. Die verwerping van hierdie voorafgegewe transendente realiteit reduseer die immanente realiteit tot “niks”, want dit is totaal afhanklik van die transendente, en dit lei tot die angswekkendheid en verlorenheid van nihilisme. Paul van Tongeren sê daarom tereg dat dit van uiterste belang is om oor transendensie na te dink, want as nihilisme onvermybaar is, sal ons óf in wanhoop verval óf vergaan, of ons sal nuwe maniere moet vind om oor transendensie en/of God na te dink (2012:153). Die gevaar is met ander woorde dat ons met die prysgee van transendensie ook ons eksistensieel noodsaaklike aspekte (oriëntasie, waarde en interpretasie) sal prysgee. Só ’n prysgawe van transendensie bots met ’n verdere essensieel

351

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

menslike eienskap, naamlik “dat mense nie anders kan as om die wêreld te transendeer nie” (Van Tongeren 2012:187 [my vertaling]) – eenvoudig omdat ons genoodsaak is om oor die wêreld te praat, dit te interpreteer en daaraan waarde te gee.

Hierdie normatiewe en lewensoriënterende belang van die konsep transendensie vind mens in verskillende opvattings. In die werk van byvoorbeeld Paul Tillich, wat die transendente assosieer met die mens se diepste gronde van sy bestaan (dit wat mens sin en betekenis in die lewe gee11), is transendensie iets wat op die immanente gebaseer is (Schüssler 2012:40, Stoker 2012:11–2). Dit is ’n “immanente transendensie”, want transendensie word ontdek en verstaan vanuit en in die immanente. In Karl Barth se konsep van God as die radikale transendente lê die normatiewe waarde van die konsep daarin dat dit mens wys op ware godsdiens, ’n ware etiese lewe en die bied van ‘n epistemologiese grondslag vir alle kennis (Van der Kooi 2012:65). In hierdie opsig vervul transendensie die tradisionele rol wat mens in godsdiens vind.

In niegodsdienstige denke vervul transendensie ook ’n normatiewe en etiese funksie. ’n Voorbeeld hiervan is Gilles Deleuze se “radikale immanensie” wat as transendensie ons lewens begrond en rig. Volgens Deleuze is dit net op die plat vlak van immanensie waar ons waarlik denkend, eties en bevrydend kan leef (Verhoef 2013:185), maar hierdie radikale immanensie funksioneer ironies weer as ’n transendente ideaal of norm (Van der Merwe 2012:509).

Transendensie as “horisontale transendensie” en/of “transendensie as andersheid” funksioneer ook as normatiewe en rigtinggewende konsep. Voorbeelde hiervan vind mens in die werk van Levinas en Derrida, wat die transendente in die a/Ander beklemtoon (Stoker 2012:18-24). Hierdie tradisionele eienskappe van transendensie beklemtoon die belang daarvan vir ons menswees – vir singewing en ’n etiese lewe.

3. Betekenisverskuiwings en problematisering van transendensie

In die Christelike godsdiens is transendensie – soos byvoorbeeld in die siening van Augustinus – gekoppel aan God self – dit wat hoër is as alle tydelike dinge; die hoogste substansie wat alle veranderlike en onbestendige skepsels transendeer. Hierdie beskouing word geëggo deur die teoloog Karl Barth, wat God as die radikale transendente sien. In Wessel Stoker se heuristiese tipologie van transendensie word hierdie soort transendensie as “radikale transendensie” beskryf. Radikale transendensie is ’n “vertikale” soort transendensie waar die absolute (God) (1) as die totaal andere beskou word en (2) duidelik onderskei word van die aardse werklikheid. Die transendente word as die bonatuurlike verstaan en dit is onbereikbaar. Transendering vind van bo na onder plaas, sodat daar van openbaring gepraat word. Hierdie soort transendensie word egter problematies indien – soos wat Van Tongeren uitwys – alle waarde van die aardse werklikheid net aan die goddelike gekoppel word, want die gevaar van nihilisme ontstaan indien mens die transendente se moontlikheid bevraagteken. In die filosofie vind hierdie soort bevraagtekening veral in kritiek op metafisika as ontoteologie plaas.12 Heidegger wys byvoorbeeld op die probleem van die gelykstelling van metafisiese denke (ooreenstemming

352

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

tussen logos en realiteit) en wys oortuigend daarop dat die begronding of “logos” van enige “ontos” problematies is, want wese en wesens val nie saam nie.13 In Heidegger se afwys van ontoteologie en metafisika word radikale transendensie – as die diepste gronde van ons bestaan – uiters problematies.

Hierdie kritiek op transendensie (via Heidegger se afwys van ontoteologie) is ook van toepassing op die tweede soort heuristiese transendensie wat Stoker identifiseer, naamlik “immanente transendensie”. Met immanente transendensie word die klem daarop geplaas dat daar vanuit die immanente (die alledaagse werklikheid) die absolute of goddelike ervaar word. Die absolute of transendente is dus direk gekoppel aan die immanente en die twee werklikhede is baie nou verweef met mekaar. Die beginpunt is die menslike ervaring van die absolute en transendering vind van onder na bo plaas.14

Tillich se beskrywing van God as die diepste gronde of “ultimate concern” van die menslike bestaan is ’n goeie voorbeeld hiervan.

Ook in Bonhoeffer se teologie vind mens hierdie konsep van immanente transendensie, want in sy identifisering van die goddelike as die transendente is daar ’n baie sterk Christologiese inkleding (Vosloo 2012:45) met die menslike wese van Jesus as die immanente beginpunt. Bonhoeffer is veral uitgesproke teen ’n transendensie wat “the beyond” wil losmaak van hierdie wêreld. God is in menslike vorm met ons – nie in die Oriëntaal-godsdienstige of filosofies-konseptuele sin nie, maar in die Gekruisigde Een (die menslike wese wat die transendente uitleef). Transendensie word so gekoppel aan die medemens binne jou bereik, binne hierdie wêreld, in die hier en nou (Vosloo 2012:52–3). Transendensie kan vir Bonhoeffer uiteindelik nie losgemaak word van die inkarnasie nie, en die regte verstaan daarvan lei tot geweldige etiese implikasies – gelokaliseer in die etiese kwaliteite van die lewe, die spreke, dade, lyding en dood van Jesus Christus. Transendensie, selfs in hierdie meer immanente vorm, behou die normatiewe aard daarvan – dit lei tot etiese aansprake en tot ’n ander taal oor God.

Ten spyte van die klem op die immanente is hier egter steeds sprake van ’n transendente – ’n “oorbeweeg na ’n buitewêreldse”. In hierdie opsig is die konsep steeds oop vir kritiek, soos by radikale transendensie. Kritiek op die konsep transendensie as immanente transendensie is egter nie net te vinde in die kritiek teen die oorbeweeg vanaf die immanente na die transendente – as metafisiese en/of ontoteologiese of buitewêreldse – nie, maar ook op die immanente aspek daarvan. Merold Westphal (2012:154) sê byvoorbeeld dat immanensie die voorkeurterm is in immanente transendensie, en dat dit daarom uiteindelik neerkom op panteïsme eerder as teïsme. Westphal sê dat “the primacy of pantheistic immanence over theistic transcendence is indicated in a[n] ... [insistence] that God is being itself” (2012:155).

Hierdie verstaan van transendensie as bloot wese self is ’n skuif na ’n meer immanente of horisontale vorm van transendensie teenoor die vertikale of teïstiese. Hierdie skuif word volgens Kunneman (2005:67) nie net in die kontemporêre teologie waargeneem nie, maar ook in die kontemporêre kultuur – deur werke van byvoorbeeld Luc Ferry en Luce Irigaray. Die rede vir hierdie skuif, sê Kunneman, het te make met die etiese waardes waarin respek vir “die ander” al hoe sterker na vore kom. Hierdie verskuiwing na die immanente hang

353

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

verder nou saam met die breëre kontemporêre filosofiese konteks waarin dit blyk dat transendensie sy metafisiese ankertoue verloor het juis in die oorgang van modernisme na postmodernisme (Van der Merwe 2012:508).15 Dit het ook te make met ’n sterker erkenning van ons liggaamlikheid in die filosofie (bv. Merleau-Ponty) en teologie (bv. Sally McFague). In ’n vorige artikel het ek dan ook aangetoon hoe klem op beliggaamde godsdiens – in ons postmetafisiese, posttransendentale en postmoderne konteks – die radikalisering van immanensie ten koste van transendensie tot gevolg het (Verhoef 2013:187). Hierdie radikalisering van immanensie kan tog ook as ’n soort transendensie verstaan word, naamlik transendensie as “radikale immanensie”. Dit is die derde tipe transendensie wat Stoker in sy heuristiese tipologie van transendensie onderskei.

Radikale immanensie word beskou as die verstekposisie in ons hedendaagse kultuur,16 en dit word veral sigbaar in die filosofie van Gilles Deleuze (2007) en die teologie van byvoorbeeld Thomas Altizer (1966). In radikale immanensie word die absolute nie meer buite die alledaagse werklikheid gesoek nie. Dit is eerder ’n geval dat beide werklikhede ineenvloei in die immanente (Deleuze) of dat die absolute sigself ledig in die alledaagse werklikheid (Altizer/teologie se klem op byvoorbeeld kenosis, inkarnasie, die nuwe mensdom, die koninkryk van God). Die transendente word só geneutraliseer dat net die immanente oorbly.

Dat mens steeds van transendensie kan praat met verwysing na radikale immanensie, het te make daarmee dat die immanente self ’n normatiewe en/of goddelike karakter kry – as ’n soort panteïsme waarin daar steeds ’n transendente teenwoordig is, maar glad nie in ’n buitewêreldse sin nie. Radikale immanensie verwyder effektief die skeiding tussen die heilige en profane,17 met die gevolg dat die “ewigheid” nou bestaan in die bevestiging van hierdie lewe self. Die normatiewe en lewensoriënterende funksie van transendensie as radikale immanensie lê vir Deleuze byvoorbeeld dan daarin dit net op die plat vlak van immanensie is dat mens waarlik denkend, eties en bevrydend (van hiërargie en dualisme) kan leef (Deleuze 2007:389), en vir Altizer (1966:22) vind die mens juis sy lewe se “volheid en passie” in hierdie wêreld bevry van ’n buitewêreldse God.18 Alhoewel hier dus afgesien word van die buitewêreldse transendente, funksioneer radikale immanensie ironies tog weer as ’n transendente ideaal of norm.

Die kritieke vraag is vanuit watter posisie radikale immanensie beoordeel kan word as die normatiewe of ideaal. Van der Merwe (2012:509) sê dat daar geen antwoord hierop blyk te wees nie, want ’n waardering van radikale immanensie as die enigste en hoogste realiteit is óf sirkelvormig (wat die hoogste is, is immanent; want wat immanent is, is die hoogste), en daarom selfweerleggend, óf verborge.19 Radikale immanensie hou ook die bedreiging in dat dit die immanente wêreld van ’n essensiële menslike eienskap kan ontneem, naamlik dat mens noodwendig die wêreld transendeer deur daaroor na te dink, daaroor te praat en daaraan waarde te gee (Van Tongeren 2012:159). Die vraag ontstaan daarom of transendensie as radikale immanensie nie lei tot ’n reduksionistiese siening van die mens nie.20Stoker bied egter ’n alternatiewe siening van transendensie aan as “andersheid” wat juis iets van die metafisiese en eksistensiële aard van transendensie probeer behou.

Transendensie as andersheid (alterity) neig terug na radikale transendensie en bou daarop voort deur die onuitspreeklikheid van die “Ander” te beklemtoon. Dit verskil volgens Stoker

354

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

(2012:7) van radikale transendensie deurdat dit die opposisie van transendensie en immanensie verwerp. Daar moet nou eerder verby hierdie opposisie gedink word, sodat die “totaal andere” wat “in elke andere” te voorskyn kan kom, raakgesien word. Hierdie tipe transendensie kry mens in die denke van byvoorbeeld Levinas, Derrida, Irigaray, De Dij en Mark Taylor. Dit het ’n oop karakter en kan godsdienstige en niegodsdienstige inhoud gegee word. Derrida veralgemeen byvoorbeeld die absolute verantwoordelikheid teenoor God as ’n absolute verantwoordelikheid wat elkeen het. ’n Skuif van geloof na etiek (en politiek) vind hierdeur plaas omdat die totaal andere veralgemeen word – transendensie gaan nie net oor God as die totaal andere nie, maar elke andere is die totaal andere (Derrida 1992:78, Stoker 2012:21). Die oneindige andersheid van die totaal andere behoort aan elke ander, aan elke man en vrou, aan elke lewende wese (Derrida 1992:83 e.v., 87). Transendensie as absolute andersheid vorm só ’n middeweg tussen radikale immanensie (wat die wêreld aanvaar soos dit is deur die ontkenning van die totaal andere) en radikale transendensie (wat die totaal andere in die alledaagse werklikheid onderbeklemtoon). Hierdie bemiddeling van transendensie as andersheid is egter albei problematies.

Aan die een kant voer Westphal byvoorbeeld aan dat transendensie as andersheid bloot radikale transendensie is. Hy sê dat daar nie by Derrida ’n dekonstruksie van transendensie en immanensie plaasvind nie, maar dat hy bloot transendensie definieer deur ’n omgekeerde intensionaliteit – deurdat ek deur ander aangespreek word, word my wêreld gedefinieer en word ek opgeroep tot onvoorwaardelike verantwoordelikheid (Westphal 2012:160). Transendensie, wat voorheen aan God gekoppel was, word nou oorgedra na eindige subjekte (elke ander is die totaal andere). Die goddelike predikate word sodoende verplaas na die menslike ander en transendensie word bloot ateïsties geïnterpreteer; en transendensie as andersheid kan daarom steeds as radikale transendensie beskou word.

Aan die ander kant val die klem in transendensie as andersheid juis op die immanente, of die menslike. Lucy Irigaray argumenteer byvoorbeeld dat die ander – wat radikaal verskil van my – transendent is teenoor my as wese, en dat transendensie daarom in die andersheid van die ander lê, konkreet in die vlees (1993:147). Transendensie word sodoende herinterpreteer as ’n transendensie “tussen ons”, ’n interpersoonlike transendensie wat vra dat die ruimte wat met ander gedeel word, gerespekteer word, want die ander bly ’n misterie vir my. So ’n tipe transendensie is sterk eties bepalend en maak erns met mens se liggaamlikheid en seksualiteit. Dit probeer ter wille van die wording van die self en die ander (Halsema 2012:133) die skeiding tussen transendensie en immanensie oorkom. In die proses word radikale transendensie (buitewêreldse God/absolute) verwerp ter wille van die transendente (absolute) in die ander. Alhoewel dit die etiese sterk beklemtoon, is hierdie soort transendensie by uitstek ’n horisontale transendensie en tiperend van die rigting waarin transendensie as immanensie herinterpreteer word in filosofie, en in die besonder in Kontinentale godsdiensfilosofie.

Waar daar vroeër in filosofie en teologie ’n verstaan was van transendensie in ’n radikale en vertikale sin – hoofsaaklik geïdentifiseer of geassosieer met God (Augustinus) – is daar ’n opmerklike betekenisverskuiwing na ’n horisontale transendensie en selfs radikale immanensie in Kontinentale godsdiensfilosofie. Du Toit (2011:9) sê byvoorbeeld dat die klem op horisontale transendensie die gevolg is van die feit dat in teologie en filosofie die grense van transendensie verskuif het van die metafisiese oortuiging dat die essensie van die Ander

355

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

of Waarheid of Transendensie geken kan word, na ’n openheid vir transendensie op ’n historiese, immanente vlak. My vraag is egter of die begrip transendensie nie so sy trefkrag en betekenis ten opsigte van die “oorskryding van grense” verloor nie. Hoekom moet daar nog van transendensie gepraat word as net die immanente, of ten minste horisontale transendensie, oorbly? Het mens nie hier uiteindelik met ’n selfweerspreking te make nie?

Hierdie vrae raak meer akuut in die lig van nuwe ontwikkelinge in Kontinentale godsdiensfilosofie.

4. Transendensie en die toekoms van Kontinentale godsdiensfilosofie

Die vraag oor die toekoms van Kontinentale godsdiensfilosofie word in ’n onlangse boek, The Future of Continental Philosophy of Religion (2014), deur verskeie filosowe in oënskou geneem. In watter mate daar nog ruimte is vir die begrip transendensie binne hierdie verskillende toekomsscenario’s, is die hooffokus van die volgende bespreking. Uiteraard omvat die boek nie die hele akademiese dissipline van Kontinentale godsdiensfilosofie nie, maar dit gee wel ’n goeie aanduiding van die rigting waarin die dissipline beweeg.21

4.1 Die Messiaanse

In die eerste deel van die boek word die verskillende essays gegroepeer onder die tema van die “Messiaanse”, soos wat dit in Derrida se dekonstruksie na vore kom. Die fokus is veral hier op die werk van John Caputo en die reaksies daarop. Die messiaanse in hierdie konteks gaan oor die “vorm van enige belofte van iets wat nog kom” (Caputo 1997:117–8) en dit staan teenoor die bepaalde inhoud van spesifieke messiaanse gelowe. Die messiaanse belofte het vir Caputo te make met die “absolute toekoms”, die onvoorsiene, die verrassende, die inbreek van die transendente waarvoor ‘n mens nie kan voorberei nie. Die absolute toekoms dui op die onmoontlike wat Caputo beskryf as ’n gebeurtenis (event), ’n radikaal onstabiele tydstip wat tyd self oopmaak vir die andersheid daarvan (Crockett e.a. 2015:4). Op hierdie manier word die messiaanse gekoppel aan ’n “godsdiens sonder godsdiens”. Met ander woorde, vir Caputo is dit presies op hierdie punt van die absolute toekoms dat mens die godsdienstige sfeer betree – dit is hier waar mens beweeg “into a darker and more uncertain and unforeseeable region, into the domain of ‘God knows what’ (literally!)” (Caputo 2001:9). Caputo vind op hierdie manier met behulp van postmoderne filosofie ’n ruimte vir godsdiens in die rigting van onbepaaldheid en openheid, weg van die dogmatiese van godsdiens. Vir hom lê die moontlikheid van geloof in die “passie van ‘nieweet’, die passievolle begeerte na die onmoontlike en onvoorsiene” (Caputo 1997:312 [my vertaling]). Dit is egter by uitstek ’n “godsdiens sonder godsdiens”, ’n messiaanse verwagting sonder ’n messias, ’n niebonatuurlike verwagting en in die breë materialisties – “I think there is only one world, that of the flux unfolding in space and time, the flux that is spacing-timing” (Caputo 2014:52).

Transendensie binne hierdie “messiaanse” siening van Caputo word nie as radikaal of vertikaal geakkommodeer nie. Inteendeel, Caputo (2014:52) verduidelik dat terwyl iemand

356

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

soos Merold Westphal perke vir kennis wil stel om ruimte vir geloof in transendensie te maak, hy eerder transendensie se perke wil bepaal en geloof wil herbeskryf. Hy breek met enige metafisiese Absolute (om transendensie so in te perk) en verkies om “rond te tas in die donker op soek na die onderliggende ‘gebeurtenisse’” (2014:52 [my vertaling]) (geloof word so herbeskryf). Die naam van God is vir hom die naam van die gebeurtenis wat beslag lê op ons – dit wat ons aanroep en waarop ons reageer (2014:53).

Hierdie soort “God of gebeurtenis” sluit nou aan by Tillich se konsep van God as die mens se diepste gronde of “ultimate concern”,22 maar Caputo se konsep van transendensie is meer radikaal immanent as dié van Tillich (wat ’n immanente transendensie is), want hierdie “beslagleggende” gebeurtenisse of “events” bly vir Caputo deur en deur “kosmologies” en hy verwerp ’n tweewêreldse (bo-en–onder-) teologie ten sterkste.23 In hierdie opsig leen Caputo se “postmoderne teologie” hom wel tot die moontlikheid van godsdienstige diskoers (godsdiens sonder godsdiens), maar dan net binne ’n radikale immanensie en materialisme. Die ruimte vir teologie (of God-spreke) in hierdie konteks is een van “theopoetics” – “a poetics of what stirs within the name of God, within what ‘we’ call ‘God’. Since these quasi- phenomenological forms of theopoetics never reach the stasis of a fundamental Absolute reality, one must acknowledge that religion is Vorstellungen all the way down!” (Caputo 2014:52). Die toekoms van Kontinentale godsdiensfilosofie, asook teologie, is vir hom slegs binne hierdie soort raamwerk van “theopoetics” moontlik.24 Die transendente word met ander woorde op ’n horisontale vlak binne taal, teks, en op die grense van ruimte-tyd gevind – in die andersheid wat daardeur ontsluit word – met die etiese potensiaal wat sodoende ontgin kan word, maar nie in ’n metafisiese verstaan daarvan nie. Sodoende bly daar vir Kontinentale godsdiensfilosofie ’n toekoms moontlik, maar transendensie se grense word tot so ’n mate ingeperk dat dit net tot geloof kan lei in ’n soort onbekende en oop toekoms – altyd op ’n horisontale vlak.25

Die godsdiensfilosoof Richard Kearney (2001, 2011), se godsdiensfilosofie en anateïsme is in die lig van bostaande veelseggend, want Kearney (The God Who May Be, 2001) het ten minste ’n implisiete metafisiese verwagting: die God wat moontlik tans nie bestaan nie, kan dalk in die toekoms kom. Buiten hierdie soort eskatologiese skuiwergat vir ’n moontlike metafisiese verstaan van transendensie word die begrip egter tot so ’n mate vervlak dat dit net op ’n horisontale vlak figureer, met die gevolg dat die betekenis totaal verskuif het na die immanente – die tradisioneel godsdienstig vertikale transendensie se verwysing en betekenismoontlikheid blyk tot ’n einde te gekom het. Clayton Crockett (2014:6) sê daarom tereg dat Kontinentale godsdiensfilosofie in die toekoms een sal wees wat ons dalk glad nie as sodanig sal herken nie.26

4.2 Bevryding

’n Tweede toekomsscenario word in The Future of Continental Philosophy of Religion geskets onder die opskrif van bevryding (liberation). Die fokus val op die etiese potensiaal en praktyke van Kontinentale godsdiensfilosofie. Philip Goodchild word hier as sentrale figuur bespreek weens sy klem op die “buitengewoon transformatiewe en bevrydende” potensiaal van Kontinentale godsdiensfilosofie (2002:38 [my vertaling]). Bevryding het hier veral te make met die ontsluiting van alternatiewe moontlikhede vir Verligting-rasionaliteit en vir kritiek op teologies-politiese kwessies. Die twee aspekte hang nou met mekaar saam,

357

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

want Kontinentale godsdiensfilosofie verbreed volgens Goodchild die abstrakte ontliggaamde rasionaliteit van Verligtingsdenke (soos by Descartes) deur rede te plaas binne die konteks van die sosiale voorveronderstellings en (teologies-politiese) beliggaamdheid daarvan. Hierdie soort verbreding van rasionaliteit kan volgens Goodchild in die toekoms ’n meer kritiese en bevrydende rol aan Kontinentale godsdiensfilosofie gee.

Hierdie rol van Kontinentale godsdiensfilosofie is belangrik, want eietydse godsdiensfilosofie is problematies in die sin dat dit steeds binne analitiese beperkinge beoefen word. Hierdie analitiese beperkinge is deel van die nalatenskap van moderne sekulêre rasionaliteit waar godsdiens – met al die voorveronderstellings daarvan – verstaan word binne sy eie soort logika en koherensie, weg van of losstaande van filosofie. Godsdiensfilosofie het in hierdie konteks net die rol om godsdienstige stellinge te regverdig – om dit bloot as nog ’n logiese probleem te ontleed en te probeer oplos. Godsdiens word sodoende in hierdie proses gereduseer tot sekere geloofstellinge en godsdiensfilosofie is uiteindelik net ’n soort legitimering van geloof. Alhoewel dit in sekere opsigte bydra tot die “bevryding” van godsdiens, dra hierdie soort legitimering dan net by tot die probleem van fideïsme. Crockett (2014:10) vra tereg of godsdiensfilosofie nog ’n toekoms kan hê, of behoort te hê, as dit bloot dekking of verskansing bied vir geloof en godsdiens. Die probleem met hierdie soort benadering van eietydse analitiese godsdiensfilosofie is dat rasionaliteit steeds baie eng beskou word en dat dit nie die voorveronderstellings van godsdiens, die opvatting oor gesag en openbaring, insluit nie. Kontinentale godsdiensfilosofie word onderskei van hierdie tipe analitiese godsdiensfilosofie deurdat dit (1) godsdiens nie net reduseer tot geloofstellinge nie en (2) rasionaliteit verruim deur juis die teologies-politiese gesitueerdheid daarvan in te sluit. Rasionaliteit moet daarvolgens eerder saam bedink word in die konteks van “its social preconditions, its psychological motivations, its gendered and embodied locations, its strategies of domination and violence ... and its religious modes” (Goodchild 2002:7), sodat dit ’n kritiese diskoers kan open en kritiek op onderdrukkende aspekte van ons samelewing kan lewer.

Op hierdie punt maak Goodchild ’n kritieke skuif in sy denke (amper soos Caputo met sy “teologie” as godsdiens sonder godsdiens) oor die rol van Kontinentale godsdiensfilosofie na ’n soort “kritiese teologie”. Hierdie “teologie” vind vir hom sy rigsnoer nie in tradisionele geloofsgemeenskappe of teologiese denke nie, maar in die kontemporêre wêreld waarin tans geleef word (Crockett 2014:10). Kontinentale godsdiensfilosofie verkry sodoende ’n nuwe taak, naamlik een van immanente kritiese teologie. ’n Voorbeeld hiervan is juis Goodchild se kritiek op kapitalisme – die feit dat geld in die hedendaagse wêreld as God funksioneer.27 Die bevrydende aspek van Kontinentale godsdiensfilosofie hang saam met ideologiese kritiek – wat ook in die filosofie van niegodsdienstige denkers soos Slavoj Žižek en Alain Badiou gevind word. Die bevrydende aspek het egter ook ’n transformasie tot gevolg van Kontinentale godsdiensfilosofie self na ’n vorm van “spiritualiteit” (Goodchild se alternatiewe piëteit) of na ’n vorm van “teologie”, maar dan as ’n teologie van “radical thinking to-the-limit that takes place immanently within finite beings” (Crockett 2014:12). Laasgenoemde vind plaas deur die verruiming van die begrip rasionaliteit en eersgenoemde deur die teologies-polities gesitueerdheid wat met Kontinentale godsdiensfilosofie verreken word.

358

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die vraag is natuurlik hoe die begrip transendensie binne hierdie toekomsscenario van Kontinentale godsdiensfilosofie as bevryding verstaan kan word.

Twee aspekte is belangrik om hier in ag te neem. Die eerste is dat Kontinentale godsdiensfilosofie nie net op analitiese vlak moet help om godsdiens meer logies en koherent te legitimeer nie – en sodoende fideïsme te versterk nie – maar dat Kontinentale godsdiensfilosofie krities sal kyk na godsdiens in die geheel (met die siening van gesag en openbaring daarvan), vanuit ’n breëre verstaan van rasionaliteit. In hierdie opsig word godsdiens se voorveronderstellinge – byvoorbeeld die konsep van God as radikaal transendent – self bevraagteken, gekritiseer en nuut bedink (soos wat byvoorbeeld Caputo doen).

Tweedens is die soort “spiritualiteit” of “teologie” waartoe Kontinentale godsdiensfilosofie omvorm word, pertinent ’n immanente teologie – een wat vanuit hierdie wêreld ontwikkel as kritiek op enige vorm of ideologie van onderdrukking. Transendensie in ’n radikale of vertikale vorm word in beide hierdie gevalle verwerp. Selfs immanente transendensie en transendensie as andersheid vind moeilik ruimte binne hierdie soort verstaan van Kontinentale godsdiensfilosofie. Tot ’n mate vind mens horisontale transendensie in die “immanente kritiese teologie” van Žižek en Badiou (met byvoorbeeld hul klem op die transendente aard van die liefde), maar dan net in ’n ateïstiese vorm. Die enigste ruimte vir transendensie is moontlik vir radikale immanensie – wat natuurlik in kritiek op Stoker se tipologie van transendensie bevraagteken kan word as sou dit werklik transendensie behels.

4.3 Plastisiteit

Die derde toekomsscenario wat in The Future of Continental Philosophy of Religion geskets word, is dié van plastisiteit (plasticity), met die filosofie van Catherine Malabou wat sentraal staan. Alhoewel Malabou nie self enige aansprake maak oor Kontinentale godsdiensfilosofie nie, het haar neurologiese konsep van plastisiteit die toekoms van hierdie dissipline verander (Crockett 2014:13). Malabou se kenmerkende begrip plasticity28 is nie net rigtinggewend wat betref die sogenaamde nuwe materialisme29 in godsdiens en filosofie en dié se verhouding tot die natuurwetenskappe nie, maar dit bied ook ’n nuwe en ander konsep van tyd wat teenoor dié van Caputo se messiaanse tyd staan.

Malabou ontwrig of dekonstrueer die algemeen aanvaarde lineêre konsep van tyd en ruimte sodat die vraag oor die toekoms van Kontinentale godsdiensfilosofie (of van transendensie, soos in hierdie artikel se fokus) eerder ’n vraag raak oor die begrippe tyd en toekoms self. Die toekoms het nie vir Malabou te make met die onbekende en onkenbare nie, maar met die buigsame en veranderbare. Die toekoms kán nie net gefigureer word nie, maar wórd altyd alrééds gefigureer en herfigureer (Crockett 2014:14). Hierdie soort voortdurende wederkerige beweging van tyd pas in by die dubbele betekenis wat Malabou aan plastisiteit heg. Plastisiteit het die vermoë om vorm te ontvang en te gee: “Plasticity has the double meaning of what is susceptible to receive form, like clay or marble, and also to be able to bestow form, to give form, as we can hear in the expressions of plastic arts or plastic surgery. Plasticity also characterizes what is about to explode” (Malabou 2014:211). Hierdie soort plastisiteit vind mens by uitstek by die menslike brein en Malabou lei dan ook die konsep plastisiteit af van neuroplastisiteit.30 Twee van die kenmerkendste eienskappe van

359

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

neuroplastisiteit word deur Malabou (2014:213) beskryf as (1) die vorming van neurale verbindings gedurende die embrionale lewe en in die jong kind – ’n genetiese determinisme, en (2) die aanpassing van neurale verbindings deur die regulering van sinaptiese werksaamheid en deur die formasie van nuwe verbindings en verdwyning van ander – ’n niegenetiese vryheid of epigenese wat bydra tot die vorming van die brein.

Plastisiteit wys dus op die subjek se temporale modus van bestaan in verhouding tot die gebeure wat daaraan vorm gee en daardeur gevorm word. Hierdie neurologiese konsep van plastisiteit bied vir Malabou ’n ander manier om oor tyd te dink as die messiaanse (die verrassende, die “buite”). Plastisiteit is vir haar die perspektief op temporaliteit wat nie voortspruit uit “the opening of an outside” en nie assimileerbaar is tot transendensie nie. Sy sê: “[P]lasticity, in Hegel as in neuroscience, is precisely the name of the dynamism of events as well of the mode of being and meaning of the future in a world deprived of transcendence, breaches, or holes” (Malabou 2014:213). Deur haar fokus op plastisiteit beweeg Malabou na die funksionering van ’n biologiese sisteem en betree daarmee die wêreld van loutere materialiteit. Malabou materialiseer met ander woorde tyd deur die neurologiese konsep plastisiteit wat dit moontlik maak om die toekoms self te (her)figureer. Tyd word hierdeur weer deel van filosofie – en nie net ’n onbekende en ondenkbare (messiaanse) toekoms nie – maar die ironie is dat tyd sodoende dekonstrueerbaar word. Vir Malabou is niks meer heilig nie en alles is dekonstrueerbaar – ’n punt waarop sy eksplisiet van Derrida verskil.

Malabou ontwikkel hierdie perspektief op die materialiteit van tyd aan die hand van Immanuel Kant se denke. Waar Kant (in sy Kritiek van die Suiwer Rede) geloof geposisioneer het as buite die perke van die rede – as dit wat die rede nie kan bedink nie; of die rede se ander – argumenteer Malabou dat geloof nie blind (sonder rede) is nie. Sy sê dat ’n epigenese van die rede (die niegenetiese vryhede wat bydra tot die vorming van die brein) veronderstel dat daar geen ander oorsprong as die rede kan wees nie. Hierdie afleiding maak sy op grond van Kant se eie gebruik van die uitdrukking “Epigenesis of Reason” (in die eerste Kritiek, §27) – ’n biologiese metafoor van Kant – waarin dit vir haar duidelik word dat rede self die kreatiewe mag van die transendentale31 met sy kategorieë is. Die a priori is daarom nie ’n geskenk van God nie, en ook nie die resultaat van ervaring nie (dit kom nie van buite nie), maar is deur sigself gevorm. As die rede kreatief en selfvormend verstaan word, kan die transendentale self as plasties beskryf word. Malabou noem dit die plastisiteit van die transendentale – die feit dat al ons a priori-konsepte en -kategorieë vormbaar en vervormbaar is.32 Dit het die implikasie dat tyd nie meer as die opening van ’n messiaanse horison gesien kan word nie, maar eerder as die immanente ontwikkeling van die transendentale (Malabou 2014:216). Om dit anders te stel: die epigenese van rede konformeer tot niegenetiese veranderlikheid van die brein, wat ’n niereduktiewe biologiese materialisme daarstel. Wanneer daar “geen buite” of “nêrens anders” is nie, wanneer niks heilig is nie en alles dekonstrueerbaar is, kan die plastiese toekoms (her)figureer word as deel van tyd se eie horison, net soos geloof as die moontlikheid van rede (of selfs bios) se eie moontlikheid self verstaan kan word (Crockett e.a. 2014:15). Die lokus van tyd word vir Malabou dus nie net beperk tot die uiteensetting van temporaliteit (soos by Hegel) nie, maar “spread[s] out everywhere as the very ticking of the absolute” (Malabou 2014:211).

360

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Malabou verwerp hiermee nie net ’n messiaanse verstaan van tyd nie, maar ontwikkel ook ’n dialektiese verstaan van tyd. Hierdie dialektiek ontstaan omdat die plastisiteit van die transendentale aan die een kant die historiese is (die waarheid is niks buite die genealogiese samestelling daarvan nie) en aan die ander kant die biologiese (ons moet die natuurlike karakter van die kreatiewe mag van die rede in ag neem). Die spasie tussen die historiese en biologiese is die tussenin-spasie waarbinne ons in hierdie neurobiologiese era leef (Malabou 2014:216). In hierdie dialektiese posisie is die mens self verantwoordelik vir die vorming van sy rasionele produkte, oortuigings en waardes (soos transendensie en tyd), terwyl hy weet dat dit alles dekonstrueerbaar is.

Die vraag oor transendensie, en veral die toekoms daarvan, word ingevolge Malabou se konsep van plastisiteit so ondermyn dat nie meer daarna gevra kan word nie. Transendensie is maar net nog ’n begrip, oortuiging of waarde wat – soos tyd – deel is van die plastisiteit van die menslike brein. Dit is iets wat nie buite die mens se epigenese van sy rede kan bestaan nie – dit is vormbaar, vervormbaar en dekonstrueerbaar. Dit is ’n vorm van radikale immanensie wat radikaal binne die biologiese (en filosofiese nuwe materialisme) gevestig is. Daar bestaan geen “buite” nie; geen “transcendence, breaches, or holes”, soos wat Malabou dit stel nie. Die transendentale (in die Kantiaanse sin) kom altyd voort uit die self: dit is self plasties, en daar is geen “ander” waarop gewag (of gehoop) kan word nie. Die “andersheid van die ander” en die transendensie wat daarmee geassosieer word, val met ander woorde ook weg. Selfs tyd gaan ons nie vooraf (as die messiaanse horison) nie, maar is slegs die immanente ontwikkeling van die transendentale. In hierdie “skema” van plastisiteit word die begrip transendensie in al sy vorme van sy betekenismoontlikhede gestroop. Die transendente is slegs ’n dekonstrueerbare begrip binne die plastisiteit van die rede.

5. Slotsom

Ten spyte van die fel kritiek teen en gepaardgaande verwerping van die konsep transendensie – veral in Malabou se werk – is daar, soos vroeër genoem, tog ’n hernude belangstelling in en fokus op die begrip. Vanuit die godsdienstig- natuurwetenskaplike debat word transendensie egter nie meer gesien as metafisiese geloof in die Ander nie, maar eerder as ’n oopheid vir sekere ervaringe op historiese en immanente vlak. Die biologiese en neurologiese aard van hierdie ervaringe word veral in die godsdienstig-natuurwetenskaplike debat (Du Toit 2011:2,9) ondersoek. Alhoewel die benadering anders is as dié van Malabou se konneksie tussen plastisiteit en dekonstruksie, is die moontlike uiteinde daarvan dieselfde, naamlik dat geen “buite”-transendensie bestaan nie, maar net die immanente ontwikkeling of ervaring daarvan. Tog is Veldsman (2011:134) van mening dat ’n geloofwaardige verstaan van transendensie net kan plaasvind indien transendensie herplaas word as produk van teologiese refleksie én dit strook met wat natuurwetenskappe oor menslike kognisie en persoonskap leer. Veldsman verduidelik dat die moontlikheid dat ons ons biologiese oorsprong kan transendeer, “open[s] up the exciting possibility to turn to consciousness and self-consciousness, and then to explore the analogical relationship of the human mind/body (spirit/matter) with God/universe” (2011:136) in ons poging om transendensie nuut te verbeel en te konseptualiseer.

361

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die godsdiensfilosoof Merold Westphal bied ’n ander benadering tot die probleem, veral ten opsigte van ’n poging tot die behoud van ’n soort metafisiese transendensie in die lig van dekonstruksie en postmodernisme. Hy probeer spesifiek ’n teïstiese transendensie behou en beskryf drie tipes transendensie, of “Aufhebungen”, naamlik ’n eties-godsdienstige (die roepe tot geloof en gehoorsaamheid deur ’n “stem van bo”), epistemiese (’n ervaring van God in en deur God se openbaring) en kosmologiese (’n geloof in God as die skepper). Westphal steun egter swaar op die konsep openbaring – wat hom posisioneer as teoloog eerder as filosoof (Sands 2014:249) – en hy fokus ook sterk op die eskatologiese (soos wat Kearney doen) om die moontlikheid van God / die transendente oop te hou. Hierdie eskatologiese en messiaanse tydskonsep van Derrida en Caputo is egter juis deur Malabou se plastisiteit in gedrang geplaas. Westphal word uiteindelik daarvan beskuldig dat hy die postmoderne kritiek nie radikaal genoeg opneem nie, en dit maak sy perspektiewe op transendensie problematies (Sands 2014:246).

Ander benaderings wat gevolg word in Kontinentale godsdiensfilosofie ten opsigte van die begrip transendensie is meer beskeie. Dit sluit aan by Schwartz (2004:vii) se standpunt dat die eietydse filosofiese belangstelling in transendensie nie soseer die term wil rehabiliteer nie – veral nie as “power, an argument without recourse, an authority beyond reason, the tyranny of the most excellent, … a totalitarian deity” nie. Hierdie benadering word gevolg deur die Franse fenomenoloë soos Paul Ricoeur, Jean-Luc Marion, Michel Henry, Jean- Louis Chrétien, Jean-Yves Lacoste en Emmanuel Falque:33 hulle beskou transendensie eerder as “the ground of humility: epistemological, ethical, aesthetic, and political” (Schwartz 2004:vii). In hierdie opsig is die nadenke oor en soeke na transendensie ’n uitkoms van postmoderne denke en nie ’n terugkeer na vorige figure van transendensie nie. Dit bly egter ’n vraag in watter mate hierdie alternatiewe benaderings die kritiek van byvoorbeeld Malabou kan oorkom. Die absolute of radikale immanensie van Malabou, Deleuze en Spinoza word wel deur Zizek ondermyn as hy wys op “die kraak, of simboliese gaping, in die Werklikheid” (2004:246), waardeur “the Beyond shines through”. Zizek se argument (wat ongelukkig nie in besonderhede hier bespreek kan word nie) dien as ’n voorbeeld daarvan dat alhoewel die toekoms van die begrip transendensie in die Kontinentale godsdiensfilosofie ernstig in gedrang gekom het, dit nie noodwendig tot ’n einde gekom het nie.

Indien mens die (tradisionele) normatiewe en rigtinggewende rol van die begrip transendensie in ag neem, is die vraag of die begrip ooit kan verdwyn.34 Stoker en Van der Merwe (2012b) voer byvoorbeeld aan dat transendensie (of ten minste die soeke daarna) baie diep gesetel lê in die menslike bestaan (hetsy biologies of spiritueel, of albei) en daarom word transendensie waarskynlik voortdurend nuut verstaan, dit word herinterpreteer, die grense daarvan word aanhoudend verskuif,35 die perspektief daarop binne ons kultuur verander heeltyd – binne die filosofie, teologie, kuns en politiek, soos wat die subtitel van hul boek Looking Beyond? tereg aandui. Hierdie verskuiwinge word genoodsaak deur die talle veranderinge in ons Westerse kultuur, soos sekularisasie, ’n groter wordende tegnowetenskaplike wêreldbeskouing, nuwe verstaan van tyd en ruimte (kosmologie), nuwe ontwikkelings in biologie, kognitiewe en breinwetenskappe, sowel as nuwe filosofiese idees. In ’n posttransendente, postmetafisiese tyd is die vraag dus nie net eenvoudig of transendensie tot ’n einde gekom het nie, maar eerder wat dit vervang het, en hoe dit nuut verstaan word. Binne die Kontinentale godsdiensfilosofie kan hierdie soort nadenke lei tot ’n

362

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

meer kreatiewe en vrugbare verstaan van die begrip transendensie en daarom kan daar nie sonder meer aanvaar word dat die einde van transendensie in Kontinentale godsdiensfilosofie bereik is nie.

Bibliografie

Aertsen, J.A. 2004. The Concept of “Transcendence” in the Middle Ages: What is Beyond and What is Common. In Van Riel en Macé (reds.) 2004.

Altizer, T.J.J. 1966. The Gospel of Christian Atheism. Philadelphia, PA: Westminster Press.

Blum, P.C. 2015. Review: The Future of Continental Philosophy of Religion, Notre Dame Philosophical Reviews. An Electronic Journal, http://ndpr.nd.edu/news/56526-the-future-of- continental-philosophy-of-religion (19 November 2015 geraadpleeg).

Caputo, J.D. 1997. The Prayers and Tears of Jacques Derrida: Religion without Religion. Bloomington: Indiana University Press.

—. 2001. On Religion. New York: Routledge.

—. 2014. Response by John D. Caputo: One Slight Tweak. In Crockett, Putt en Robbins (reds.) 2014.

Caputo, J.D. en J.M. Scanlon (reds.). 2007. Religion and Postmodernism 4: Transcendence and Beyond: A Postmodern Inquiry. Indiana: Indiana University Press.

Crockett, C. 2010. Foreword. In Malabou 2010.

—. 2011. Radical Political Theology: Religion and Politics after Liberalism. New York: Columbia University Press.

Crockett, C., B.K. Putt en J.W. Robbins (reds.). 2014. The Future of Continental Philosophy of Religion. Bloomington: Indiana University Press.

Daur, K.D. en J. Martin (reds.). 1962. Corpus Christianorum Series Latina (CCSL 32). Augustinus. De doctrina christiana. De vera religione. Turnhout: Brepols.

Deleuze, G. 2007. Two Regimes of Madness: Texts and Interviews 1975-1995. New York: Semiotext(e).

Derrida, J. 1992. The Gift of Death. Vertaal deur D. Willis. Chicago: University Press of Chicago.

Du Toit, C.W. 2010. Self-transcendence and Eros: the Human Condition between Desire and the Infinite. In Du Toit (red.) 2010.

363

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

—. 2011. Shifting Frontiers of Transcendence in Theology, Philosophy and Science. HTS Theological Studies, 67(1):1–10. Art #879, http://www.doi.10.4102/hts.v67i1.879.

Du Toit, C.W. (red.). 2010. Homo transcendentalis. Transcendence in Science and Religion: Interdisciplinary Perspectives. Pretoria: Research Institute for Theology and Religion, University of South Africa.

Faulconer, J.E. (red.). 2003. Transcendence in Philosophy and Religion. Indiana: Indiana University Press.

Gaudette, P. (red.). 2000. Mutations culturelles et transcendance: à l'aube du XXIe siècle. Québec: Faculté de théologie et de sciences religieuses Université Laval.

Goodchild, P. 2002. Capitalism and Religion: The Price of Piety. New York: Routledge.

—. 2009. Theology of Money. Durham: Duke University Press.

Goodchild, P. (red.). 2002. Rethinking Philosophy of Religion: Approaches from Continental Philosophy. New York: Fordham University Press.

Goosen, D. 2012. Radical Immanence: An Anomaly in the History of Ideas. In Stoker en Van der Merwe (reds.) 2012b.

Gschwandtner, C.M. 2013. Postmodern Apologetics? Arguments for God in Contemporary Philosophy. New York: Fordham University Press.

Halsema, A. 2012. Lucy Irigaray’s Transcendence as Alterity. In Stoker en Van der Merwe (reds.) 2012a.

Heidegger, M. 1926 (1962). Being and Time. Vertaal deur John Macquarrie en Edward Robinson. Cambridge: Blackwell.

—. 1957 (1969). Identity and Difference. Vertaal deur John Stambaugh. New York: Harper & Row.

Irigiray, L. 1993. An Ethics of Sexual difference. Vertaal deur C. Burke en G.C. Gill. New York: Columbia University Press.

Kearney, R. 2001. The God Who May Be: A Hermeneutics of Religion. Bloomington and Indianapolis: Indiana University Press.

—. 2011. Anatheism: Returning to God after God. New York: Columbia University Press.

Kunneman, H. 2005. Voorbij het Dikke-ik: Bouwstenen voor een Kritisch Humanisme. Amsterdam: Humanistics University Press.

364

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Malabou, C. 2005. The Future of Hegel: Plasticity, Temporality and Dialectic. New York: Routledge.

—. 2010. Plasticity at the Dusk of Writing: Dialectic, Destruction, Deconstruction. New York: Columbia University Press.

—. 2014. The Future of Derrida. Time between Epigenesis and Epigenetics. In Crockett, Putt en Robbins (reds.) 2014.

McGinn, C. 1994. Can We Solve the Mind-body Problem? In Warner en Szubka (reds.) 1994.

Meylahn, J.-A. 2011. The Limits and Possibilities of Postmetaphysical God-talk: A Conversation between Heidegger, Levinas and Derrida. Ongepubliseerde PhD-proefskrif: Vrije Universiteit Amsterdam. http://dare.ubvu.vu.nl/handle/1871/43610.

—. 2012. Beyond Categories, Proper Names, Types and Norms toward a Fragile Openness (Offen-barkeit) of différance, but Always from within the Text. HTS Theological Studies,68(1):1-9. Art #1003, http://dx.doi.org/10.4102/hts.v68i1.1003.

Nietzsche, F.W. 1974. The Gay Science. Vertaal deur W. Kaufmann. New York: Vintage.

Nürnberger, K. 2011. Transcendence as the Key Issue Between Naturalism and the Christian Concept of God: A Dialogue with Richard Dawkins, Stuart Kauffman, and Brian Swimme. Ars Disputandi, 11:1–23. http://www.ArsDisputandi.org.

Odendal, F.F. en R.H. Gouws (reds.). 2000. Verklarende Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal. Kaapstad: Perskor.

Sands, J. 2014. Radical Eschatology: Westphal, Caputo, and Onto-Theology. Louvain Studies, 38:246–68, http://www.doi.org/10.2143/LS.38.3.3105907.

Schrijvers, J. 2006. Ontotheological Turnings? Marion, LaCoste and Levinas on the Decentring of Modern Subjectivity.Modern Theology, 22(2):221–53.

Schüssler, W. 2012. God as “Depth of Being”: On the Relation between Immanence and Transcendence in the Thinking of Paul Tillich. In Stoker en Van der Merwe (reds.) 2012a.

Schwartz, R.M. (red.). 2004. Transcendence: Philosophy, Literature, and Theology approach the Beyond. New York: CRC Press.

Segal, R.A. en K. von Stuckrad (reds.). 2015. Vocabulary for the Study of Religion. Leiden: Brill.

Stoker, W. 2012. Culture and Transcendence: a Typology. In Stoker en Van der Merwe (reds.) 2012a.

365

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

—. 2015. Transcendence and Immanence. In Segal en Von Stuckrad (reds.) 2015.

Stoker, W. en W.L. Van der Merwe (reds.). 2012a. Culture and Transcendence – A Typology of Transcendence. Leuven: Peeters.

—. 2012b. Looking Beyond? Shifting views of Transcendence in Philosophy, Theology, Art, and Politics. Amsterdam: Rodopi.

Tillich, P. 1948. The Shaking of the Foundations. New York: Scribner.

Van der Kooi, C. 2012. Struck by an Arrow from Beyond an Impassable River: Transcendence in Karl Barth’s “The Epistle to the Romans”. In Stoker en Van der Merwe (reds.) 2012a.

Van der Merwe, W.L. 2012. Vicissitudes of Transcendence. In Stoker en Van der Merwe (reds.) 2012b.

Van Riel, G. en C. Macé (reds.). 2004. Platonic Ideas and Concept Formation in Ancient and Medieval Thought. Leuven: Leuven University Press.

Van Tongeren, P. 2012. Nihilism and Transcendence. In Stoker en Van der Merwe (reds.) 2012a.

Veldsman, D.P. 2010. God, Moses and Levinas: On Being the Other and Relating to the Other. A Perspective on Transcendence from Religious Experience. Nederduitse Gereformeerde Teologiese Tydskrif,51(3&4):177–84.

—. 2011a. Transcendence: What on Earth are We Talking About? Acta Theologica: Faith, religion and the public university: Supplementum,14:128–40.

—. 2011b. What Does the End of Traditional Metaphysical Language about God Mean? In Conversation with New Testament scholar Andries Gideon van Aarde on his Understanding of a Post-secular Spirituality. HTS Theological Studies, 67(1):1-6. Art. #886, http://dx.doi.org/10.4102/hts.v67i1.886.

—. 2012. Boekbesprekings. Looking Beyond? Shifting Views of Transcendence in Philosophy, Theology, Art and Politics. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 52(4):765–69.

Verhoef, A.H. 2012. How to do Philosophy of Religion: Towards a Possible Speaking about the Impossible. South African Journal of Philosophy, 31(1):373–86.

—. 2013. Embodied Religion’s Radicalization of Immanence and the Consequent Question of Transcendence. Acta Academica, 45(4):173–94.

—. 2014. Paul Ricoeur and the Importance of a Transcendent Nature of Happiness. Tydskrif vir Geesteswetenskappe, 54(4):771–86.

366

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Verhoef, A.H. en W.L. Van der Merwe. 2015. Ricoeur’s Notion of Transcendence in Relation to Time and Narrative. LitNet Akademies (Geesteswetenskappe), 12(2):196– 210. http://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2015/11/LitNet_Akademies_12- 2_VerhoefVanderMerwe_196-210.pdf.

Vosloo, R. 2012. Bonhoeffer, Transcendence and the “Turn to Religion”. In Stoker en Van der Merwe (reds.) 2012a.

Warner, R. en T. Szubka (reds.). 1994. The Mind-body Problem: A Guide to the Current Debate. Cambridge: Blackwell.

Westphal, M. 2012. Dimensions of Divine Transcendence: From Abstract to Concrete. In Stoker en Van der Merwe (reds.) 2012a.

Willems, R. (red.). 1954. Corpus Christianorum Series Latina (CCSL 36). Augustinus. In Iohannis evangelium tractatus CXXIV. Turnhout: Brepols.

Eindnotas

1 Die artikel is ’n verwerking van ’n referaat wat by die Nederlands- en Afrikaanstalige Wysgerige Genootskap (NAWG) se simposium in Januarie 2016 in Stellenbosch aangebied is.

2 Dit word later meer volledig bespreek. Sien Stoker (2012).

3 Dit wil nie sê dat die analitiese (Angel-Saksiese) filosofiese tradisie nie hierin geïnteresseerd is nie. Die benadering – en terminologie – is dikwels anders binne die analitiese tradisie, alhoewel die fokus daarvan nou aansluit by vrae rakende transendensie. Veldsman (2012:768) se verwysing na die werk van die Britse filosoof McGinn (1994), is ’n goeie voorbeeld in hierdie verband.

4 Caputo en Scanlon (reds.) (2007) se boek is veral hier van belang, maar die bundel is voorafgegaan deur boeke soos dié van (almal as redakteurs) Gaudette (2000), Faulconer (2003) en Schwartz (2004). In 2012 verskyn twee verdere boeke oor transendensie wat deur Stoker en Van der Merwe geredigeer is.

5 In die natuurwetenskaplik-teologiese debatsvoering is ’n onlangse Suid-Afrikaanse voorbeeld Cornél du Toit (red.) se versamelbundel (2010) asook sy artikel (2011). Suid- Afrikaners wat in Stoker en Van der Merwe se 2012-bundels bydraes gelewer het, sluit in Robert Vosloo (teologie), Willie van der Merwe, Danie Goosen, Pieter Duvenage, Schalk Engelbrecht, Vasti Roodt (filosofie) en Amanda du Preez (kunste). Suid-Afrikaanse teoloë het weer elkeen hulle eie invalshoek tot transendensie: Danie Veldsman (2010, 2011a) fokus op die “einde van tradisionele metafisiese taal oor God” en op die belang van natuurwetenskaplike insigte oor menslike kognisie; Klaus Nürnberger (2011) fokus op

367

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

transendensie vanuit ’n godsdienstige perspektief; en vir Johan Meylahn (2011, 2012) is dit deel van ’n soeke na “post-metafisiese God-spreke”.

6 Vir ’n onlangse oorsig oor die historiese ontwikkeling van die begrippe transendensie en immanensie bied Stoker (2015) ’n goeie perspektief.

7 Augustinus, De vera religione 39, n. 72 (Dauer en Martin 1962:234).

8 Augustinus, In Iohannis Evangelium, tract. I, 8 (Willems 1954:5).

9 Dit is egter so dat die term transendensie nie so gereeld in die Middeleeue gebruik is nie (Aertsen 2004:140).

10 Laasgenoemde is ’n samevatting van verskeie woordeboekdefinisies.

11 Tillich stel dit so: “The name of this infinite and inexhaustible depth and ground of all being is God. That depth is what the word God means. And if that word has not such meaning for you, translate it, and speak of the depths of your life, of the source of your being, of your ultimate concern, of what you take seriously without any reservation” (1948:57).

12 Vir Heidegger is ontoteologie fundamenteel dieselfde as metafisika. Sy argument hieroor word uiteengesit in sy Being and Time (1926). Sy mees sistematiese bespreking van die probleem van ontoteologie is in Identity and Difference (1957).

13 Metafisika is vir Heidegger in essensie die vergeet van wese (being). Denke – en gevolglik wetenskap en tegnologie – is begaan oor wesens (beings) en filosofie kan gevolglik nie ontvanklik wees vir die verskil tussen wese en wesens (die ontologiese verskil) nie. ’n Voortdurende voorkeur word aan wesens of dinge gegee en in ontoteologie word die begronding hiervoor gevind in God (Schrijvers 2006:221). Die verskil tussen wese en wesens (soos Heidegger uitwys) ondermyn egter enige “logos” of begronding van die “ontos”, selfs deur God.

14 Die godsdiensfilosoof William Desmond (sien Verhoef 2012:379–82) se werk kan ook in hierdie kategorie geplaas word: “Desmond sees the agapeic origin as the Creator of the world who transcends the world but is yet revealed in the immanence of the world in the hyperboles of being” (Verhoef 2012:382).

15 Meylahn verduidelik dat die “turn to language, or the linguistic turn, makes traditional ontological interpretations of transcendence impossible as ‘there is nothing outside of the text’” (2012:1). Du Toit (2010c:77) sê insgelyks: “Ours is a post-transcendent era. Human dogma has unravelled God; meta-physics has unravelled existence; and science has unravelled the cosmos.”

16 Van der Merwe stel dit soos volg: “In our present-day culture (philosophy, politics, art, and even theology) the default position is not radical transcendence or even immanent transcendence, but radical immanence” (2012:509).

368

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

17 Altizer sê “the sacred changes into the profane” (1966:51).

18 Vir Altizer is die Christelike transendente God, wat teen die lewe is, dood. Hy sê: “It is God himself who is the transcendent enemy of the fullness and passion of man’s life in the world, and only through God’s death can humanity be liberated from that repression, which is the real ruler of history” (1966:22).

19 Goosen (2012:61) beskryf die probleem as dat “immanent being is fully enclosed within itself, locked in an endless repetition of the same. To speak of the transcendent in this context is to enter the space of the anomalous.”

20 Vir Armstrong (2009:19) is die begeerte om ’n gevoel van transendensie te koester ’n bepalende menslike eienskap. Van der Merwe (2012:509 e.v.) sluit hierby aan as hy sê menslike wesens het ’n “existential longing for and experiential claim about an ultimate sense of life breaking in from beyond human relations and history”.

21 Blum (2015:2) is van mening dat die boek “provides a valuable sounding of the Zeitgeist in current Continental philosophy of religion circles”.

22 Caputo sê self sy godsdiensfilosofie ontwikkel vanaf Hegel, deur Kierkegaard en Tillich (2014:51).

23 Caputo (2014:54) sê byvoorbeeld: “I am ‘cosmological’ about the names we give to events, treating them as so many contingent figures, historical formations, or substitutable constructions” en “eventually it [two-world theology] is going to look so bad that we will just give it up.”

24 Meylahn (2012:8) wys in hierdie opsig op die “aktiewe afwagtende openheid van theopoetics (sonder outeur, betekenis, orde of finaliteit) op die onbekende, ondenkbare, en onmoontlike ander wat altyd steeds komende is”.

25 In aansluiting by hierdie soort verstaan van transendensie het ek in vroeëre artikels gewys op die transendente aard van die konsep geluk (Verhoef 2014:772) en spesifiek op Paul Ricoeur se siening van transendensie in verhouding tot tyd en narratiewe (Verhoef en Van der Merwe 2015:196).

26 Crockett sê oor die toekomstige Kontinentale godsdiensfilosofie: “It is a Continental philosophy of religion that has suffered its own theological becoming, and as such, is now poised to realize its own radical promise” (2014:6).

27 Goodchild (2002, 2009) poog dan ook om die illusies van ekonomiese globalisering en oneindige uitbreiding aan te toon en om ’n alternatiewe piëteit daar te stel.

28 Sien Crockett (2010:xi).

369

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

29 Crockett (2011) gebruik die konsep plastisiteit om die grondslag te lê vir ’n nuwe materialisme én definieer die toekoms van dekonstruksie as ’n oriëntasie na ’n immanente (eerder as ’n transendente) vorm van vryheid.

30 Malabou stel dit so: “It is not by chance that the notion of plasticity today operates in the domain of cell biology and neurobiology. For example, the ‘plasticity’ of the nervous system or the immune system means their ability to tolerate modifications, transformations of their particular components which affect their structural closure, or modifications and transformations caused by perturbations from the environment. Thus, the possibility of a closed system to welcome new phenomena, all the while transforming itself, is what appears as plasticity” (2005:192–3).

31 Die term word hier in die Kantiaanse sin gebruik om te verwys na ons a priori-konsepte en -kategorieë, en dit moenie verwar word met die konsep transendensie wat tot dusver in die artikel omskryf en gebruik is nie.

32 Die omvang hiervan is wyd en Malabou (2014:216) sê byvoorbeeld: “Categories and rational principles of knowledge as well as moral rules are plastic, movable, moldable, deconstructible instances.”

33 Christina Gschwandtner bespreek die meeste van hierdie denkers se bydrae tot die godsdienfilosofie in haar boek (2013).

34 Zizek wys ook daarop dat radikale immanensie kan lei tot ’n ontologie sonder etiek, tot ’n “is without an ought” (2004:x).

35 Sien ook Du Toit (2011).

370

Afdeling: Opvoedkunde

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Depolarisering van onderrig en navorsing: Besinning deur aksienavorsing by ’n tradisionele universiteit Linda du Plessis

Linda du Plessis, waarnemende kampusrektor van die Noordwes-Universiteit (NWU) se Vaaldriehoekkampus

Opsomming

Onderrig- en navorsingsverantwoordelikhede word as komplementêre dog uiteenlopende take van akademiese personeel in hoër onderwys beskou. Daar bestaan ’n behoefte om meer sinergie tussen onderrig- en navorsingsinisiatiewe te vestig. Gegewe dat die verwagtinge vir dissiplinêre navorsing gedurende dieselfde tyd styg as wat eise vir groter aanspreeklikheid ten opsigte van studentesukses hoër onderwys in die gesig staar, kan die potensiële voordele vir die bevordering van die verwantskap tussen navorsing en onderrig nie geïgnoreer word nie. Die doel van hierdie verslag is om die kritieke suksesfaktore vir die volhoubare toepassing van die Akademieskap van Onderrig en Leer (AvOL) by ’n tradisionele universiteit te bepaal, asook om die impak van AvOL op navorsingsuitsette te moniteer en vas te stel watter formele en informele strukture nodig is om AvOL te ondersteun.

Met behulp van aksienavorsing word die beplanning, toepassing en impak van die verskillende inisiatiewe ontleed, en verbeterings word siklies aangedui. Tydens die eerste siklus is ’n bestuurskomitee saamgestel. Die bestuurskomitee het ’n projek van stapel gestuur om te bepaal tot watter mate huidige beleidsdokumente en prosesse by die universiteit navorsing en onderrig ondersteun en beloon, en ook om vas te stel wat die persepsies van akademici is rondom die balans tussen onderrig en navorsing. Tydens die tweede siklus is AvOL-projekte formeel bekendgestel en data is deur middel van terugvoerverslae ingesamel. Tydens die derde siklus is die projekte hersien en opnuut in die daaropvolgende akademiese jaar van stapel gestuur. Hierdie studie het kritieke suksesfaktore vir die suksesvolle vestiging van AvOL geïdentifiseer. Navorsingsbevindinge dui verder daarop dat AvOL daarin geslaag het om die gaping tussen navorsing en onderrig as twee pole te verklein, en dit voorsien akademici van ’n platform vir prestasie en om tot die gehalte van onderrig en leer by te dra. Daar is ook bevind dat proaktief opgetree moet word om akademici aan te moedig om formeel by AvOL betrokke te raak. Die daarstel van ’n bestuurskomitee, met verteenwoordiging van die bestuur, akademici en akademiese- ondersteuningspersoneel, sowel as die totstandkoming van belangegroepe, was strukture wat daartoe bygedra het dat AvOL momentum gekry het en oor ’n driejaarperiode aansienlik gegroei het. Die resultate verskaf waardevolle insig in die toepassing, ondersteuning, uitdagings en monitering van AvOL.

371

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Trefwoorde: Akademieskap van Onderrig en Leer, aksienavorsing, AvOL, onderrig en leer

Abstract

Depolarisation of teaching and research, reflection through action research at a traditional university

Teaching and research responsibilities are considered to be complementary, yet distinct tasks of academic staff in higher education. The general belief that research and teaching are inextricably intertwined is simplistic – the measurable outcomes of teaching and research are actually quite different. Academics are expected to be good researchers and effective lecturers, whereas the factors that influence professional development emphasise research. It is therefore not surprising that there is constant tension between the attempt to maintain a balance between the recognition of teaching responsibilities and the recognition of research responsibilities, and that it is something of a challenge to ensure that both get the necessary recognition.

Only 27% of the total of enrolled students complete their degrees in the minimum time, while almost 40% leave the system without completing their qualifications. Although not directly linked to poor teaching, these statistics unquestionably highlight the need for a better understanding of teaching and learning situations and exploring ways to adapt the learning process in order to improve the throughput rate. The poor throughputs rates, along with other challenges in the education system, such as underprepared students, multilingualism and rapidly developing technology, require academics to continually take stock of their scholarly approach to the teaching of their discipline. Contrary to the view that students are unprepared for higher education, there is a strong challenge to access and use the unique knowledge and skills that students bring to the classroom to enrich the learning process.

While the Scholarship of Teaching and Learning (SoTL) movement and the literature have grown considerably and gained momentum during the past two decades, the introduction of a new initiative like SoTL at a university, does not take place overnight, and an integrated approach is required to ensure that capacity and support are available, and that policy and practice support each other. The purpose of this study was to determine whether investment of a university in SoTL would succeed in promoting the relationship between teaching and research. Action research is used to investigate the establishment of SoTL at a traditional university. The core questions that arose were:

 What are the critical success factors for the sustainable implementation of SoTL at a traditional university?  What is the impact of a focus on the research output of SoTL?  What formal and informal structures are needed to support SoTL?

SoTL evolved from a basic scientific education in a discipline, but it is not the same as excellent teaching. It meets the following additional criteria in the context of the promotion of learning:

 It requires high levels of discipline-related expertise.  It requires an understanding of who the students are, how they are learning and what the most effective practices in the context of the discipline are (pedagogical content knowledge).  It generates new knowledge and innovation.

372

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

 It can be repeated and extended.  It is documented and exposed to peer review.

The objectives of SoTL include:

 Creating an awareness of, and interest in, how students learn.  Applying the discipline of teaching and learning.  Improving students’ experiences by following a scholarly approach to teaching and learning.  Improving the quality of teaching and learning by empowering academics in reflective teaching.  A planned increase in research output in the field of teaching and learning.

The North-West University (NWU) is a multi-campus traditional university. The university was established in 2004 through a politically motivated merger of two universities with very different histories, traditions and cultures, namely the Potchefstroom University for Christian Higher Education and the University of North-West. The staff and students of the Sebokeng Campus of the Vista University were incorporated, which further enriched our heritage. However, the cultures, student profiles and development trajectories on the three campuses are not the same. The university's mission is to become a balanced teaching-learning and research university, and to implement its expertise in an innovative way. One of the main driving forces behind the university's mission for the past ten years has been to attract more postgraduate students in order to expand research expertise and establish research niche areas. This has strengthened the perception that research carries more weight than does good teaching. In 2012 it was decided to launch a new strategic initiative, namely SoTL, at the university as one of the strategies to help realise the mission of the NWU. The aim of the focus on SoTL was to strengthen the quality of teaching and learning, as well as to distinguish the NWU from its competitors through its institutional culture of excellence and focus on the quality of teaching and research. The conceptualising of SoTL at the university is based on the following strategic thrusts, as defined extensively by educational experts:

 Encouragement of reflective practice and promotion of best practices.  Promotion of research and innovative ideas in teaching and learning.  Creation of opportunities for discourse analysis on assumptions, beliefs and values in teaching and learning.  Support of staff development in teaching and learning by practical experience.  Creation of space for cooperation and discussion about teaching and learning across subject fields.

Action research was used as the research methodology. The applicability of the methodology is due to its ability to analyse and explain the institutional process that unfolds during the implementation of SoTL as a new strategic initiative. Data was gathered by studying the progress reports of academics as well as through interviews with academics. The information gathered at the end of each cycle was used to revise the SoTL strategy for the following year. The following three cycles were conducted:

In cycle one a project steering committee consisting of subject chairpersons, the Director of Academic Support Services and the Vice-rector: Academy was formed to steer the project. The project steering committee is launching a project to determine the extent to which current policies and processes at the university support research and teaching and reward, as well as to determine the perceptions of academics in respect of the balance between teaching and research.

373

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

In cycle two the SoTL projects were formally introduced; academics engaged in SoTL projects and data was identified through feedback reports. These reports were analysed by the project steering committee and reflected upon to improve the next cycle of implementation.

Cycle three began at the start of the following academic year. In the new academic year, SoTL projects as well as supporting capacity-building workshops were initiated. Data was collected and the findings were analysed. Academics had the opportunity to reflect on the process they were involved in and were invited to make suggestions on how to improve the process.

The following operational changes were made over time to improve SoTL support on the campuses:

 The funding criteria were revised to support projects for more than one year, provided that satisfactory progress reports are submitted.  Projects that include staff members from more than one faculty or campus were encouraged.  Projects that are carried out in collaboration with colleagues from other universities were also considered for funding.  The types of projects considered for funding were aligned with the strategic priorities of the campus.

The application of SoTL at a multi-campus traditional university was not without challenges. The biggest challenge was to convince staff and management that SoTL is a viable route for academics to pursue, and that they should support SoTL through policy and practice. This study found that critical success factors for the sustainable use of SoTL at a traditional university include the following:

 Recognition of the importance of SoTL, and the support of it, by senior academic management.  The availability of seed funding with clear guidelines and reporting.  The creation of platforms where academics can share projects and network.  Purposeful processes to ensure that SoTL is recognised as part of the workload and performance agreement of academics.  Focused training and support.  Policies and reward systems that make provision for the recognition of SoTL projects.

To give due recognition to SoTL it is critical that the tension between the recognition of research on the one hand and teaching on the other is reduced. In addition to monitoring the research outputs generated by academics, it is essential to monitor the impact on student success as well. There is a wide range of factors that affect student success, of which socio- economic conditions and conditions inside and outside the classroom are but a few. A single indicator will never be sufficient to determine the impact of an intervention. Rather than concentrating on quantitative performance indicators, it is recommended that a scholarly approach to teaching and learning should form part of the philosophical approach to teaching and learning at a university. A lecturer’s teaching philosophy describes the beliefs that the teaching approach to the subject and the learning process of the student are based on. The inclusion of SoTL as part of a lecturer's teaching philosophy will serve as a good indicator that SoTL is regarded as an important and enriching aspect of the learning process.

The teaching and learning strategy of the university is being reviewed and the new strategy recognises SoTL as one of the building blocks of the university's approach to teaching:

374

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Promotion of the Scholarship of Teaching and Learning in order to support learning communities in which academic and professional support staff conduct research into the curriculum, student learning and development, teaching and assessment, and other aspects that impact on student success [quoted from NWU teaching and learning strategy].

The second research objective was to investigate the impact on research productivity by focussing on SoTL. Research findings indicated that SoTL managed to close the gap between research and teaching as two opposite poles and provided academics with a platform for performance and an opportunity to contribute to the enhancement of teaching and learning. It was also found that proactive steps must be taken to encourage academics to engage formally with SoTL. The practice of SoTL was established after three years, but it remains necessary to manage perceptions.

The appointment of a project steering committee, with representation from management, academics and academic support staff, as well as the forming of interest groups contributed to the fact that SoTL gained momentum and grew significantly over a three-year period.

SoTL interest groups have become an important forum for academics to engage in discussions and share ideas. Academics were introduced to SoTL champions (more experienced SoTL researchers). As a result of the interest groups, cooperation between staff members from different faculties grew. These interest groups were not formally created, but developed spontaneously when academics began meeting. The value of interest groups cannot be over-emphasised. Informal discussions on academic projects stimulated new ideas and have led to the continuation of new and collaborative solutions.

These discussions have also contributed to a more informed dialogue with decision-makers, which has often led to improved outcomes and promoted professional development. It is important to shift the focus from a result-oriented approach to teaching and learning, to a professional approach which leads to deeper insights within a discipline. It is a national priority to improve the throughput rate and success rate of students in higher education. Recognition of the scholarship of teaching and learning as a research niche has the potential to improve the quality of education at universities, schools and other training facilities.

"If you do what you always did, you will get what you always got." (Anonymous)

Keywords: action research; Scholarship of Teaching and Learning; SoTL; teaching and learning

1. Inleiding

Onderrig- en navorsingsverantwoordelikhede word as komplementêre, dog uiteenlopende take van akademiese personeel in hoër onderwys beskou. Die algemene oortuiging dat navorsing en onderrig onlosmaaklik verweef is, is simplisties en die meetbare uitkomste van onderrig en navorsing verskil heeltemal (Bulterman-Bos 2008; Hattie en Marsh 2004; Prince, Felder en Brent 2007; Robertson 2001). Die persepsie dat onderrig en navorsing geskei word, word versterk deur interne sowel as eksterne evaluerings van werkverrigting wat hoofsaaklik op navorsingsuitsette as maatstawwe fokus. Internasionale ranglyste vir universiteite fokus ook hoofsaaklik op navorsing (Alpay en Verschoor 2014; Barnett 1997; DHET 2014; Pelikan 1992). Die waarneming wat met reg gemaak kan word, is dat die beloningstelsels nie die volle spektrum van akademiese aktiwiteite erken nie. Dit word van ’n

375

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

akademikus verwag om ’n goeie navorser sowel as ’n effektiewe dosent te wees, terwyl die faktore wat professionele ontwikkeling beïnvloed, navorsing beklemtoon. Dit is dus nie vreemd dat daar voortdurende spanning is in ’n poging om die balans tussen die erkenning van onderrig- en navorsingsverantwoordelikhede te handhaaf en te sorg dat beide die nodige erkenning kry nie (Alpay en Verschoor 2014; Barnett 1997; DHET 2014; Li-ping Tang en Chamberlain 1997; Pelikan 1992; Toch 1990).

Resultate van kohort-ontledings wat deur die Raad vir Hoër Onderwys (CHE 2013) gepubliseer is, dui daarop dat die uitvalsyfer van studente in hoër onderwys onrusbarend hoog is. In tabel 1 word ’n opsomming gegee van die deurvloeisyfer van kontakstudente wat by universiteite in Suid-Afrika studeer. Die persentasie wat in die minimum tyd gradueer, sowel as die persentasie wat uitval, word aangedui. Slegs 27% van alle studente voltooi hulle kwalifikasies in die minimum tyd, terwyl sowat 40% die stelsel verlaat sonder om hulle kwalifikasie te voltooi. Alhoewel dit nie direk aan swak onderrig gekoppel kan word nie, dui hierdie statistiek onteenseglik op die behoefte om onderrig- en leersituasies beter te verstaan en metodes te vind om die leerproses aan te pas ten einde die deurvloeisyfer te verbeter. Die swak deurvloeisyfers, tesame met ander uitdagings in die onderwysstelsel, soos onvoorbereide studente, meertaligheid en snelveranderende tegnologie, noodsaak akademici om voortdurend hul benadering tot die onderrig van hulle vakgebied in oënskou te neem. Teenstrydig met die beskouing dat studente onvoorbereid is vir hoër onderwys, is daar ’n sterk uitdaging om die unieke kennis en vaardighede wat studente na die klaskamer toe bring, te ontgin en te gebruik ten einde die leerproses te verryk (Boughey 2007). Dit bly ’n risiko vir enige universiteit wanneer studente uitsak of nie hul studies in die aangewese tyd voltooi nie. Studentedeurvloei- en gradueringsyfers is deel van die data waaroor jaarliks aan die Departement van Hoër Onderwys en Opleiding gerapporteer moet word en die monitering hiervan sal vir alle universiteite ’n prioriteit bly.

Kwalifikasie Gradueer in minimum tyd (%) Uitvalsyfer – studente wat nie gradueer nie (%)

Swart Bruin Indiër Wit Alle Swart Bruin Indiër Wit Alle rassegroepe rassegroepe

Driejaargraad 20 20 26 43 29 39 50 37 31 37

Vierjaargraad 30 28 31 47 36 41 47 43 33 39

Driejaardiploma 16 27 27 38 20 45 45 39 38 44

Alle 20 24 28 44 27 42 47 39 33 40 kwalifikasies

Tabel 1. Opsomming van kontakstudente se deurvloei

2. Probleemstelling

Gegewe dat die verwagtinge vir dissiplinêre navorsing gedurende dieselfde tyd styg as wat eise vir groter aanspreeklikheid ten opsigte van studentesukses hoër onderwys in die gesig staar, kan die potensiële voordele vir die bevordering van die verwantskap tussen navorsing en onderrig nie geïgnoreer word nie.

376

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die doel van hierdie studie is om vas te stel of ’n belegging van ’n universiteit in die Akademieskap van Onderrig en Leer (AvOL) daarin slaag om die verwantskap tussen onderrig en navorsing te bevorder.

Terwyl die AvOL-beweging en -literatuur aansienlik gegroei en momentum gekry het gedurende die afgelope twee dekades, vind die vestiging van AvOL by ’n universiteit nie oornag plaas nie en ’n geïntegreerde benadering is nodig ten einde te verseker dat vermoë (kapasiteit) en ondersteuning beskikbaar is, en dat beleid en praktyk mekaar ondersteun (Hubball, Pearson en Clarke 2013; Hutchings, Taylor en Ciccone 2011; Pearson en Clarke 2013).

Die kernvrae wat ontstaan, is:

 Wat is die kritieke suksesfaktore vir die volhoubare toepassing van AvOL by ’n tradisionele universiteit?  Wat is die impak van ’n fokus op AvOL se navorsingsuitsette?  Watter formele en informele strukture is nodig om AvOL te ondersteun?

Aksienavorsing is gebruik om die vestiging van AvOL by ’n tradisionele universiteit te ondersoek.

3. Agtergrond

Die term vakkunde word normaalweg geassosieer met die werk van ’n akademikus wat betrokke is by navorsing en publisering. Die term navorsing het egter eers die afgelope eeu deel van hoër onderwys se woordeskat geword. Die Engelse term is in 1870 in Engeland gebruik deur reformatore wat Cambridge en Oxford wou vestig as instansies waar leer plaasvind, teenoor instansies waar onderrig plaasvind (Chalmers, Hedges en Cooper 2002). Die fokus op navorsing is in 1906 deur Daniel Colt Gilman by Amerikaanse instansies gevestig. Die term vakkunde in hierdie era het verwys na kreatiewe werk en die integriteit daarvan is bepaal deur die vermoë om te dink, te kommunikeer en te leer (Boyer 1996).

In 1990 het Ernest Boyer die verantwoordelikhede en rolle van akademici ontleed en tot die gevolgtrekking gekom dat dieselfde meriete nie aan die verskillende verantwoordelikhede toegedeel word nie. Hy beskou ’n wetenskaplikgefundeerde, vakkundige benadering tot ’n dissipline as die allereerste en noodsaaklikste vorm van wetenskaplike aktiwiteit, in teenstelling met die siening van sy tydgenote, wat sterk gefokus het op vakwetenskaplike navorsing (wat ook as basiese navorsing bekend staan).

Boyer voer aan dat die magstryd rondom die erkenning van onderrig enersyds en navorsing andersyds onnodig is. Hy meen dat die term akademikus die volle omvang van akademiese werk behoort in te sluit. ’n Akademikus se werk behels die vermoë om betrokke te raak by basiese navorsing, sowel as om ’n tree terug te gee van die ondersoek en brûe te bou tussen teorie en praktyk ten einde kennis effektief aan studente en kollegas te kommunikeer. Die fokus op die tydsbesteding van akademici het sterk gefigureer na aanleiding van Boyer (1990). Boyer voer verder in die 1990-artikel aan dat akademici verantwoordelik is vir onderrig, ontdekking en bevordering van kennis, die integrasie en sintese van kennis oor dissiplines, en die toepassing van kundigheid tesame met die meting van die impak.

377

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die vier areas soos deur Boyer uitgewys, word kortliks toegelig: Die vakkunde van ontdekking (navorsing) sluit in die soeke na nuwe kennis, die ontdek van nuwe inligting en modelle, sowel as die bekendmaking van inligting deur vakkundige publikasies. Die vakkunde van integrasie verwys na die integrasie van kennis vanuit verskillende bronne en ook die vermoë om tendense te bepaal. Die vakkunde van toepassing beteken dat kennis gebruik word om oplossings vir bestaande probleme te vind en die besef dat nuwe intellektuele probleme as gevolg van praktiese toepassings van oplossings kan ontstaan. Die vakkunde van onderrig sluit in die soeke na vernuwende benaderings en beste praktyke om vaardighede te ontwikkel en oor te dra. Onderrig sluit in formele onderrig, informele leer, advisering sowel as mentorskap (Boyer 1996).

Hierdie vakkundige benadering tot onderrig en leer moenie verlaag word tot ’n praktyk wat opsioneel aan die kantlyn van die wetenskaplike praktyk bedryf word nie, maar moet eerder gesien word as deel van die normale posbeskrywing van akademici.

3.1 Akademieskap van Onderrig en Leer (AvOL)

Ongeag die dissipline word hoëvlakvaardighede in die stimulering van studente en die bevordering van hul leer op ’n verskeidenheid gepaste maniere gevestig. AvOL het ontwikkel vanuit ’n basis van wetenskaplike onderrig binne ’n dissipline, maar dit is nie dieselfde as uitstekende onderrig nie. Dit voldoen aan die volgende bykomende kriteria in die konteks van die bevordering van leer:

 Dit vereis hoë vlakke van dissipline-verwante kundigheid.  Dit vereis 'n begrip van wié die leerders is, hóé hulle leer en watter praktyke die doeltreffendste in die konteks van die dissipline is (pedagogiese inhoudskennis).  Dit genereer nuwe kennis en is vernuwend.  Dit kan herhaal en uitgebrei word.  Dit is gedokumenteer en blootgestel aan eweknie-evaluering (Hutchings e.a. 2011; Shulman 2011).

Die doelwitte van AvOL sluit in die skep van bewustheid van en belangstelling in hóé studente leer; die dissipline van onderrig en leer; die verbetering van studente-ervarings deur ’n vakkundige benadering tot onderrig en leer te volg; die verbetering van die gehalte van onderrig en leer deur die bemagtiging van akademici in reflektiewe onderrig, asook ’n beplande toename in die onderrig-en-leer-navorsingsuitsette van die universiteit (Hutchings e.a. 2011; Pitso 2013; Shulman 2011). Huber en Hutchings (2008) argumenteer dat AvOL ’n praktiese onderneming is, geanker in die konkrete werklikhede van dosente, studente en vakinhoud.

Die fokus op AvOL is besig om toenemend by universiteite in Suid-Afrika te groei (Brew 2006; Pitso 2013). Dit blyk ook duidelik uit die hersiene kriteria van HELTASA oftewel die Hoër Onderwys Leer- en Onderrigvereniging van Suid-Afrika (Higher Education Learning and Teaching Association of South Africa) se nasionale toekennings vir onderriguitnemendheid, wat spesifiek verwys na die wyse waarop onderriguitnemendheid gedefinieer word. Om vir ’n toekenning in onderriguitnemendheid in aanmerking te kom, moet ’n kandidaat onder andere:

 kreatief reageer op uitdagings in die onderrigkonteks, insluitende dié wat deur beperkte hulpbronne meegebring word  nuwe idees, navorsing en ontwikkelings in onderrig binne sowel as buite die klaskamer toepas

378

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

 ontvanklik wees vir die gebruik van ’n verskeidenheid metodes van onderriglewering en vernuwend in onderrig wees  betekenisvolle bydraes tot onderrigmateriaal, die ontwikkeling van kurrikula, onderrigmetodes of die assessering van studenteleer binne die vakgebied lewer  terugvoer oor onderriggehalte op ’n gereelde en sistematiese basis verkry en hierdie terugvoer gebruik om onderrig en assessering te verbeter  betrokke wees by aktiwiteite om onderrig te verbeter (CHE 2014).

’n Spesiale HELTASA-belangegroep het drie areas aangedui wat aandag moet kry ten einde die toepassing van AvOL in die Suid-Afrikaanse konteks te ondersteun, naamlik toegang tot die diskoers van onderrignavorsing, botsende druk tussen AvOL en dissiplinêre navorsing, asook strukturele afsondering van akademici betrokke by AvOL-projekte (Gosling 2009).

Volgens Shulman (2011), president van die Carnegie-stigting, moet ’n aktiwiteit die volgende drie eienskappe bevat om as AvOL geklassifiseer te word:

 Dit moet openbaar of bekendgemaak word.  Dit moet aan kritiese eweknie-evaluering onderhewig wees.  Dit moet beskikbaar en toeganklik wees sodat ook ander lede van die akademiese gemeenskap dit kan gebruik of toepas.

Shulman (1996) voer ook aan dat professionaliteit, pragmatisme en beleid die drie dryfkragte van AvOL behoort te wees. Professionaliteit hou verband met die inherente verantwoordelikheid wat akademici teenoor studente en ander belanghebbendes het. Dit sluit ook geleenthede in wat vir personeel geskep word om hulle eie dissiplinêre kundigheid deur middel van vernuwende onderrig en leer uit te brei en te deel. Die professionele rasionaal vir die beoefening van AvOL is dat dit aan akademici die geleentheid bied om kursusse en lesinglokale as “laboratoria” te gebruik en kan tot die verbetering en begrip van onderrig en leer in ’n bepaalde dissipline bydra. Vakkundiges, sowel as studente, is leerders tydens die onderrigproses (Kreber 2002). Die professionele noodsaaklikheid van AvOL is dus nie net vir die individu van belang nie, maar ook vir die gemeenskap (Shulman 1996).

Volgens ander navorsers kan twee betekenisse aan die woord professionaliteit gekoppel word, naamlik professionele gedrag en die handeling om in ’n beroep (professie) te staan. Professionele gedrag verwys na die gehalte van die werk wat verrig word en die gedragskodes en standaarde wat gestel word. Onderrig as professie (professionalisering) het te doen met hoe akademici meen hulle deur ander mense waargeneem word ten opsigte van hul status, onderrigreputasie en vlakke van professionele beloning (Englund 1996; Hargreaves en Goodson 1996; Helsby 1995).

Hargreaves (2000) voer aan dat daar ’n sterk verband behoort te wees tussen professionaliteit (verbetering van die gehalte en standaarde van die praktyk) en professionalisering (verbetering van status); met ander woorde standaarde behoort te verbeter namate die status van die beroep verbeter, maar dit gebeur nie noodwendig in die praktyk nie.

Pragmatisme verwys na die feit dat akademici, veral in Suid-Afrika, uitgedaag word om nuwe maniere vir die fasilitering van leer te vind en dat daar ’n sterk aanspreeklikheid ten opsigte van die slaagsyfers en uitvalsyfers in hoër onderwys is (CHE 2013). Hierdie uitdaging vereis kritiese selfrefleksie en deurlopende verbetering om die uitdagings van ’n komplekse 21ste eeu in die klaskamer te hanteer. Die vraag is of ’n vakkundige benadering tot onderrig en leer in dissiplines daarin kan slaag om ’n positiewe impak op bogenoemde aanspreeklikheidseise te maak.

379

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

3.2 Konteks van die studie

Die Noordwes-Universiteit (NWU) is ’n multikampus tradisionele universiteit. Die universiteit is in 2004 gevestig deur ’n polities-gemotiveerde samesmelting van twee universiteite met baie uiteenlopende geskiedenisse, tradisies en kulture: die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys en die Universiteit van Noordwes. Die personeel en studente van die Sebokengkampus van Vista Universiteit is ook geïnkorporeer en het verdere rykdom by ons erfenis gevoeg. Die kultuur, studenteprofiel en ontwikkelingstrajekte is nie dieselfde op die drie kampusse nie. Die universiteit se missie is om ’n gebalanseerde onderrig-leer- en navorsingsuniversiteit te word, en om sy kundigheid op ’n vernuwende manier ten uitvoer te bring.

Een van die sterk dryfkragte agter die universiteit se missie die afgelope tien jaar was om meer nagraadse studente te kry, navorsingskundigheid uit te brei en navorsingsnisgebiede te vestig (CHE 2009). Dit het die persepsie versterk dat navorsing meer gewig dra as goeie onderrig.

In 2012 is daar besluit om AvOL as ’n nuwe inisiatief by die NWU te ondersteun, as een van die strategieë in die verwesenliking van die missie van die universiteit. Hierdie fokus op AvOL het ten doel gehad om die gehalte van onderrig en leer te versterk, sowel as om die NWU te onderskei van sy mededingers deur middel van sy institusionele kultuur van uitnemendheid en fokus op die gehalte van onderrig en navorsing.

Die konseptualisering van AvOL by die universiteit is gebaseer op die volgende strategiese dryfvere, soos omvattend deur opvoedkundige kenners (Andresen en Webb 2000; Boyer 1990; Butin 2010; Grossman en McDonald 2008; Huber en Hutchings 2008; Kreber 2013) omskryf:

 Moedig reflektiewe praktyk aan en bevorder beste praktyke.  Bevorder navorsing en vernuwende idees in onderrig en leer.  Skep geleenthede vir diskoersanalise oor aannames, oortuigings en waardes in onderrig en leer.  Ondersteun personeelontwikkeling in onderrig en leer deur praktiese ervaring.  Skep ruimte vir samewerking en gesprekke oor onderrig en leer oor vakgebiede heen.

In die etiekkode van die universiteit word die volgende waardes vervat:

Om my intellektuele en persoonlike integriteit, bevoegdheid, professionalisme en ander hulpbronne daaraan te wy om voortreflike uitkomste te bereik. Om my verworwe kundigheid oor die algemeen en dié op my spesialiseringsgebiede aan te wend om opbouende veranderinge in die gemeenskap en die omgewing teweeg te bring terwyl ek my eie kapasiteit om selfs meer tot positiewe groei by te dra, verdiep en verbreed. (NWU 2014).

380

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

4. Navorsingsmetodologie

Aksienavorsing word as navorsingsmetodologie gebruik. Die toepaslikheid van die metodologie lê daarin dat dit die institusionele proses wat ontvou het om AvOL as ’n nuwe strategiese inisiatief in werking te stel, ontleed en toelig. Data is ingewin deur die vorderingsverslae van akademici te bestudeer, sowel as onderhoude met akademici te voer.

Die term aksienavorsing is deur Kurt Lewin gevestig en is aanvanklik gebruik om ’n vorm van navraag of ondersoek te beskryf waar bestaande wette van sosiale interaksies in die praktyk getoets is (Lewin 1952). Dit is gedoen vanuit ’n positivistiese navorsingsparadigma en het hoofsaaklik van kwantitatiewe data gebruik gemaak.

Vroeg in 1970 het die besef gegroei dat konvensionele opvoedkundige navorsing nie die praktiese probleme van opvoedkundige praktisyns hanteer nie. Dit het tot die herlewing van aksienavorsing gelei. Een van die groot veranderinge was die verwerping van ’n positivistiese navorsingsmetodologie ten gunste van meer vertolkende metodes wat toenemend in die sosiale wetenskappe gebruik word. Die tweede groot verandering was die aanwending van kwalitatiewe navorsingstegnieke wat op deelnemers en kwalitatiewe terugvoer fokus (Kemmis 1988).

Aksienavorsing poog om ‘n konstruktiewe bydrae te maak tot praktiese uitdagings van mense midde in ’n problematiese situasie en terselfdertyd die doelwitte van die sosiale wetenskap te bevorder. Daar is dus dubbele toewyding in aksienavorsing: om ’n stelsel te bestudeer en tegelykertyd saam met ander lede van die stelsel te werk om dit te verander. Dit behels ’n sikliese proses van aksie, kritiese besinning en evaluering, en is gebaseer op die versameling van bewyse, ten einde veranderinge in die praktyk ten uitvoer te bring (Koshy, Koshy en Waterman 2010; Rublee 2014).

Aksienavorsing is vir hierdie studie gebruik, aangesien dit ’n ontwikkelende projek is en die navorser aan die studie deelneem. Aksienavorsing is ’n deurlopende proses, ’n spiraal wat die navorser toelaat om die probleem te ontleed deur die versameling van data, die toepassing van ’n verbeterde proses, gevolg deur ’n herhaling van eersgenoemde stappe.

Die inligting, ingewin aan die einde van elke siklus, is gebruik om die AvOL-strategie vir die daaropvolgende jaar te hersien. Die ontwerp van die aksienavorsingsproses word grafies in figuur 1 voorgestel.

381

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Figuur 1. Skematiese voorstelling van aksienavorsing as metodologie (Koshy e.a. 2010).

382

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Siklus een: ’n Bestuurskomitee, bestaande uit vakvoorsitters, die direkteur van akademiese steundienste en die viserektor: akademie, is gevorm ten einde die projek te stuur.

Die bestuurskomitee stuur ’n projek van stapel om te bepaal tot watter mate huidige beleidsdokumente en prosesse by die universiteit navorsing en onderrig ondersteun en beloon, asook om vas te stel wat die persepsies by akademici is ten opsigte van die balans tussen onderrig en navorsing.

Siklus twee: AvOL-projekte word formeel bekendgestel, akademici raak betrokke by AvOL- projekte en data word deur middel van terugvoerverslae ingesamel. Hierdie verslae word deur die bestuurskomitee ontleed en daar word besin oor die proses en hoe om dit te verbeter.

Siklus drie: In die nuwe akademiese jaar word AvOL-projekte sowel as ondersteunende inisiatiewe weer geïnisieer, data ingesamel en bevindings ontleed. Akademici word die geleentheid gebied om te besin oor die proses waarby hulle betrokke was en uitgenooi om voorstelle te maak oor hoe om die proses te verbeter.

4.1 Aksienavorsingsiklus 1

Die eerste stap was om ’n bestekopname te maak van die balans ten opsigte van onderrig en navorsing, soos vervat in die universiteit se prosesse wat werksverdeling, evaluering en bevordering beskryf, asook die persepsies wat by personeel bestaan.

4.1.1 Aksiestappe en toepassing

Ten einde die sterk punte, leemtes, sowel as geleenthede te bepaal, is daar ook ’n evalueringsprojek oor die status van onderrig en leer by die universiteit van stapel gestuur (Clarence-Fincham 2012). Tydens die projek is alle beleide wat betrekking het op navorsing en onderrig ontleed en fokusgroeponderhoude met akademici gevoer.

Die projek het die evaluering van die volgende aspekte ingesluit:

 geskiktheid van die huidige beleid en praktyk vir onderrig en leer, assessering en moderering  geskiktheid en samehang van strukture vir die koördinering van onderrig- en leeraktiwiteite op institusionele, kampus- en fakulteitsvlak  geskiktheid van die universiteit se benadering tot die ontwikkeling van akademiese personeel  geskiktheid van die fisiese infrastruktuur met betrekking tot onderrig en navorsing.

’n Dokumentontleding is gedoen van al die universiteit se beleide sowel as bevorderingskriteria met die oog daarop om vas te stel tot watter mate daar voorsiening gemaak word vir AvOL en tot watter mate dit aangemoedig word. Bestudeerde dokumente het ingesluit:

 die verslag van die hoër onderwys kwaliteitkomitee (CHE 2009)  die onderrig-en-leer-raamwerk  die prosesdokument wat die kursus vir nuwe dosente omskryf  die beleid en maatstawwe vir die beoordeling van onderriguitnemendheid  die bevorderingskriteria vir akademiese personeel.

383

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die resultate van hierdie projek word vervolgens bespreek.

4.1.2 Evaluering

Resultate van bogenoemde projek het getoon dat daar ’n beduidende verskil tussen die universiteit se voorneme en personeel se persepsie bestaan wanneer onderrig en leer ter sprake is.

Akademiese personeel het oor die algemeen navorsing oor onderrig en leer as los van “regte” navorsing beskou, en vir baie was AvOL steeds ’n vae, indien nie vreemde nie, konsep. Soos een senior akademikus opgemerk het:

Die strewe na die akademieskap van onderrig en leer neem effek, maar dit neem ’n lang tyd om inkoop te kry, want mense vind die idee ’n bietjie vreemd ... dat mense aksienavorsing in hul klaskamer kan beoefen, wat sistemies opgeskryf kan word op ’n wetenskaplike manier.

Personeel werksaam by akademiese ontwikkeling en ondersteuning was dit eens dat “daar ’n sterk klem moet wees op die nodigheid om navorsing te doen ten einde ’n goeie dosent te wees en ’n reflektiewe praktisyn te word”.

Terugvoer het ook getoon dat daar aansienlike skeptisisme bestaan oor die mate waarin onderrig en leer werklik by die universiteit geag word. Onderrig word beskou as “te moeilik om te evalueer” en as gewaardeerd “slegs op papier”, maar nie as ’n aktiwiteit wat intrinsieke waarde het nie. Op die ou end word dit beskou as “iets wat personeel moet doen om hul salarisse te verdien”. Dit is navorsing wat “die status dra” en soos een akademikus dit gestel het: “Aan die einde van die jaar, wanneer ons instelling se bonusse betaal word, is dit navorsing wat tel. Mense kry erkenning vir goeie onderrig, maar dit is dikwels die navorsers wat wegloop met die bonusse.”

Akademici was ook nie geneë om in onderrigkomitees te dien nie, aangesien “status op die kampus verkry word deur op ’n navorsingskomitee te dien”.

Baie min akademici het ’n formele onderwyskwalifikasie en gevolglik is daar beperkte vermoë vir kurrikulumhersiening en -ontwerp. Die volgende opmerking deur ’n respondent bevestig die feit dat akademici nie altyd eienaarskap neem vir die vernuwing van onderrigmetodes nie: “Die fakulteit het ’n onderrig-leer-komitee waar daar voortdurend gekyk word na maniere om onderrig te verbeter.”

Verder is daar ’n huiwering aan die kant van baie akademiese personeel om onderrigmetodes aan te pas om studente se leerbehoeftes te bevredig en daar is ’n dringende behoefte om, soos ’n respondent dit beskryf, “die regte meganismes te vind om verouderde leerplanne in goeie pedagogie te omskep” en “beperkte tyd en administratiewe verpligtinge word dikwels voorgehou as verskonings, maar ’n gebrek aan vertroue en onsekerheid oor hoe om betrokke te raak by AvOL, is ’n meer akkurate assessering van die onderliggende redes vir hierdie reaksie.”

Uit akademici se terugvoer blyk dit dat navorsingsuitsette belangriker geag word as onderrig- en leeraktiwiteite, terwyl laasgenoemde ’n aansienlike gedeelte van akademici se werkslading uitmaak. Hierdie beskouing het ’n potensiële negatiewe impak op die gehalte van onderrig en leer. Die persepsie dat onderrig en navorsing afsonderlike aktiwiteite is,

384

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

word versterk deur die feit dat afsonderlike jaarlikse funksies georganiseer word om navorsing- en onderriguitnemendheid te beloon.

Die persepsies van akademici rakende die belangrikheid en waarde van navorsingsuitsette teenoor onderrig beklemtoon die behoefte aan ’n substantiewe verandering in die kultuur van die instelling. Omdat besef is dat akademici ’n formele gestruktureerde proses benodig waardeur AvOL erken kan word as ’n belangrike aspek van hul akademiese rol, is strukture deur die universiteit in werking gestel om sulke pogings toe te lig, te bevorder en te bestuur.

Clarence-Fincham (2012) het bevind dat daar ’n algemene gebrek aan kennis is onder personeel oor die hoëronderwyslandskap en die huidige leerbehoeftes. Akademici het ’n beperkte begrip van studente se leerbehoeftes, sowel as die verwantskap tussen toegang tot hoër onderwys en sukses.

4.2 Aksienavorsingsiklus 2

4.2.1 Verbetering en projekhersiening

Die volgende besluite is deur die bestuurspan geneem vir die verdere bevordering van AvOL:

 Groter sigbaarheid en blootstelling moet aan AvOL verleen word.  Platforms moet geskep word waar AvOL-projekte met kollegas gedeel kan word.  Die strategiese fokus op AvOL moet duidelik gemotiveer en binne die konteks van die kernbesigheid geplaas word.  Ondersteuning oor navorsingsmetodologieë moet aan akademiese personeel verskaf word.  Fondse moet beskikbaar gestel word.

Dit was nodig en belangrik vir die universiteit om sy benadering te motiveer en akademici te ondersteun wat die beoefening van AvOL oorweeg. Om eersgenoemde reg te kry, was dit nodig om senior akademiese bestuur te bemagtig met ’n grondige kennis van wat AvOL behels. Die volgende stap was om ’n kerngroep akademici te vestig wat die proses dryf en verdere geleenthede skep om kundigheid te ontwikkel.

4.2.2 Aksiestappe en toepassing

Ten einde kundigheid oor AvOL te kry, het ’n afvaardiging van senior akademiese bestuurders ’n internasionale werkswinkel1 bygewoon. Die doel was om ’n eenvormige begrip te verkry en beste praktyke te identifiseer vir die vestiging van AvOL.

’n AvOL-uitrolstrategie is vervolgens ontwikkel en deur die senaat goedgekeur. Die strategie omskryf vier prioriteitsgebiede vir die bevordering van AvOL:

 die skep van geleenthede vir opleiding en ondersteuning  die daarstel van platforms om resultate te versprei en beste praktyke te deel  die beskikbaarstelling van fondse  die hersiening van institusionele beleide en bevorderingskriteria sodat die waarde van AvOL onderskryf word.

Befondsing vir die strategie is versoek en deur die raad van die universiteit goedgekeur vir 2013. Akademici is genooi om aansoek te doen vir befondsing ten einde op ’n klein skaal

385

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

studente se leerproses en ook hul eie onderrig te ondersoek. Hierdie fondse is op ’n jaarlikse grondslag beskikbaar gestel, en dit is tans die derde jaar van befondsing. Figuur 2 bevat ’n opsomming van die riglyne wat vervolgens deur die universiteit vir die nominasie en evaluering van AvOL-projekte saamgestel is.

Figuur 2. Riglyne vir AvOL-projekte (NWU 2013)

4.2.3 Opleiding, verspreiding van resultate en die deel van beste praktyke

’n Jaarlikse AvOL-konferensie is by die universiteit geïnisieer. Die konferensies is rondom ’n tema georganiseer, hoofsprekers is uitgenooi en werkswinkels oor AvOL is aangebied. Akademici is uitgenooi om hul onderrigervarings te deel. Akademici wat toekennings vir onderriguitnemendheid in die afgelope vyf jaar ontvang het, is gekies om beste praktyke te deel.

386

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die temas vir die konferensies was:

 2012 – Vestiging van belangegroepe in onderrig en leer.  2013 – Studentesukses. Hierdie tema is beïnvloed deur ’n nasionale fokus in Suid- Afrika op studente se sukses. Studente se sukses gebeur nie per toeval nie, maar dit moet ’n doelbewuste en sistematies-beplande en goedgekoördineerde proses regdeur die universiteit wees.  2014 – Onderhandeling van die koppelvlak tussen die kurrikulum en beroepsgereedheid van graduandi. Die bespreking het gefokus op die wyse waarop kurrikulumsake bydra tot generiese eienskappe wat graduandi besit (“graduateness”), sowel as gesprekvoering oor die omvang en betekenis van die tipe graduandi-eienskappe wat nodig is in die hedendaagse beroepswêreld.

4.2.4 Nuwe inisiatiewe

Die fokus op AvOL het gelei tot ander inisiatiewe op die kampus. In 2013 is daar ’n kompetisie vir vernuwende onderrig van stapel gestuur. Akademici kon deur hul lynbestuur of kollegas genomineer word na aanleiding van vernuwende werk wat hulle in die klaskamer verrig. Hierdie persone is dan met behulp van fondse en advies ondersteun om ’n aanbieding vir ’n internasionale konferensie voor te berei. Met aanvaarding van die voordrag is die koste van die konferensie betaal en die persone is ook die geleentheid gebied om die Online Educa-konferensie by te woon wat jaarliks in Berlyn plaasvind.

Ten einde genomineer te word, moes ’n persoon bewyse kon toon van een of meer van die volgende:

 ’n vernuwende onderrigbenadering wat op ’n gemeenskaplike leerbehoefte en gedokumenteerde bewyse van suksesvolle toepassing fokus  ’n deeglik omskrewe verkenning van ’n bekende onderwerp wat nuwe insigte bied, en/of  ’n kreatiewe aanwending van tegnologie wat verbeterde leer tot gevolg het.

4.2.5 Evaluering

Aangesien dit ’n nuwe inisiatief is, is akademici aangemoedig om aansoek te doen vir befondsing. Die totale aansoeke in die eerste jaar het nie die beskikbare fondse oorskry nie, en die maatstawwe vir die toekenning van fondse is nie streng toegepas nie. Dit het daartoe gelei dat akademici aansoek gedoen het vir fondse en dan gesukkel het om die projekte suksesvol uit te voer, te dokumenteer en met kollegas te deel. Dit is belangrik om akademici met ’n belangstelling in AvOL te identifiseer. Personeel van akademiese steundienste wat werkswinkels aanbied en dosent-evaluerings doen, lewer hier ’n groot bydrae. Dit is ook belangrik om kandidate wie se aansoeke onsuksesvol was te ondersteun en hulle aansoeke te verbeter. Akademici het in hul terugvoer die behoefte aan mentorskap uitgespreek.

Op nasionale vlak het die raad vir hoër onderwys ook hersiene maatstawwe vir nasionale toekennings in onderriguitnemendheid vrygestel. Die bestuurskomitee het besluit om die universiteit se maatstawwe met nasionale maatstawwe in ooreenstemming te bring ten einde sinergie te verseker.

387

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

4.3 Aksienavorsingsiklus 3

Die volgende stappe was om gefokuste ondersteuning te verskerp, die universiteit se maatstawwe met nasionale maatstawwe te vergelyk, in ooreenstemming te bring en ’n hersiene beleid uit te voer vir die erkenning van onderriguitnemendheid waar AvOL deel van die maatstawwe vorm.

4.3.1 Aksiestappe en toepassing

Die bestuurskomitee het besluit om, waar moontlik, persone binne fakulteite aan te wys wat voltydse ondersteuning bied. Om vermoë te bou neem egter tyd, en tot op hede is daar persone in slegs twee fakulteite aangewys. Vanuit die jaarlikse vorderingsverslae van die AvOL-toekenninghouers het dit duidelik geword dat sommige toekenninghouers dit moeilik gevind het om hulle projekte te begin, aangesien hulle nie oor die metodologiese kundigheid beskik wat vir AvOL nodig is nie. Gevolglik is ’n werkswinkel oor aksieleer en -navorsing met ’n internasionale spesialis in aksienavorsing gereël (Zuber-Skerrit 2009). Ook ’n aantal ander werkswinkels rondom AvOL is aangebied.

Daar is besluit om sessies te hou waar akademici die geleentheid gebied word om oor hulle AvOL-projekte te besin.

4.3.2 Beleidsondersteuning

Die behoefte aan erkenning vir uitnemendheid in onderrig, sowel as ’n vakkundige benadering tot onderrig en leer, is by verskeie geleenthede deur akademici geïdentifiseer. Die universiteit het ’n goedgedokumenteerde proses waar kandidate ’n proses deurloop wat insluit: eweknie-evaluering, die saamstel van portefeuljes, en terugvoer vanaf studente (Du Plessis 2007). Hierdie proses word ITOU (Institusionele Toekenning vir Onderriguitnemendheid) genoem. Suksesvolle kandidate ontvang ’n toekenning vir uitnemende onderrig. Hierdie resultate word in die bevorderingskriteria in ag geneem, maar dit dra nie dieselfde gewig as navorsingsuitsette nie. Tans is daar geen ander formele proses vir evaluering of ‘n beloningstelsel vir onderrigprestasie of -uitnemendheid nie. Die fokusverskuiwing vanaf uitstekende onderrig na AvOL het tot die hersiening van hierdie proses gelei. Verskillende toekennings vir uitstekende onderrig enersyds en die akademieskap van onderrig en leer andersyds is in 2014 ingestel. Laasgenoemde erken dosente se leierskap en prestasies in AvOL. Kandidate word aanbeveel vir die toekenning na aanleiding van hulle deelname aan ITOU en die besinnende portefeulje wat hulle indien. Die inhoud van die besinnende portefeulje moet bewyse van die volgende bevat:

 voorbeelde van sukses in AvOL-kennis sowel as -onderrig  eksterne erkenning  vernuwende onderrigstrategieë  besinning oor onderrig en leer wat persoonlike ontwikkeling demonstreer  nasionale teenwoordigheid in sy/haar veld deur byvoorbeeld op direksies van professionele liggame, programevalueringspanele, eksterne eksaminering of moderering te dien  studentekommentaar op die evaluering van die kandidaat as dosent  leierskap in die fakulteit deur onder andere betrokke te wees by: o kurrikulumontwikkeling binne die fakulteit en daarbuite o mentorskap van kollegas.

388

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die finansiële aansporing vir hierdie toekenning is aansienlik verhoog en daar word ook fondse vir ’n driejaarsiklus beskikbaar gestel om die kandidaat in staat te stel om die werk verder uit te brei.

4.3.3 Evaluering

’n Groep van drie akademici uit verskillende dissiplines het na afloop van ’n werkswinkel waar hulle aanbiedings gedoen het, besluit om gesamentlike multidissiplinêre projekte te begin en het ook daarin geslaag om befondsing te kry. Die verskeidenheid geleenthede en werkswinkels wat georganiseer is, het dus daadwerklik daarin geslaag om akademici te help om netwerke te vorm en multidissiplinêre projekte aan te pak.

Daar was ’n merkbare toename in die diepte en omvang van die projekaansoeke vanaf 2012 tot 2014, wat op ’n verhoogde bewustheid van AvOL dui. Daar was ook ’n merkbare toename in die navorsingsuitsette. Tabel 2 bevat ’n opsomming van die aantal navorsingsuitsette wat vir subsidie ingedien is en ten opsigte van AvOL gelewer is.

Navorsingsuitsette 2012 2013 2014

Konferensieverrigtinge 1 4 9

Hoofstuk in ’n boek 3 1 2

Geakkrediteerde artikels 6 6

Totaal 4 11 17

Totale aantal uitsette van die kampus 96 134 126

AvOL-persentasie van totale navorsingsuitset 4% 8% 13,5%

Tabel 2. Navorsingsuitsette vir die periode 2012–2014

4.3.3.1 Totstandkoming van ’n belangegroep

Werkswinkels vir akademici word op die universiteit se intranet geadverteer. Ook baie akademici wat nie formeel vir fondse aansoek gedoen het nie, het werkswinkels bygewoon en by AvOL-projekte betrokke geraak. Tydens die besinning het dit duidelik geword dat die werkswinkels op kampus daadwerklik daartoe bygedra het dat belangegroepe gevorm word. Akademici het genoem dat hulle deur kollegas vir raad en leiding oor hul navorsingsprojekte genader is. Dit beklemtoon die belangrikheid om voltooide projekte te kommunikeer en met kollegas te deel. Die strategiese fokus op AvOL het dus daarin geslaag om kapasiteit te bou en akademici rondom hierdie onderwerp te verenig.

Van die akademici wat werkswinkels bygewoon het, het tot die besef gekom dat hulle ’n vakkundige benadering tot onderrig en leer gevolg het, maar dit nooit gedokumenteer en as wetenskaplike navorsing aangebied het nie, aangesien hulle primêre dissipline nie onderrig is nie. Die fokus op AvOL is veral deur hierdie groep akademici as uiters positief en motiverend beleef. Die inisiatiewe wat gevestig is, het mense se netwerke vergroot en hulle selfvertroue gegee. Soos een dosent opgemerk het: “[E]k gee al ’n geruime tyd op hierdie wyse klas, maar ek besef nou vir die eerste keer dat dit ’n naam het – omgekeerde leer (‘flipped learning’). Skielik besef ek dat ek eintlik met ’n vernuwende projek in onderrig en leer besig is.”

389

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

4.3.3.2 Verbeterings aanbeveel

Die volgende operasionele veranderinge is met verloop van tyd aangebring om AvOL- ondersteuning op die kampusse te verbeter:

 Die befondsingskriteria is hersien om projekte vir meer as een jaar te ondersteun, met dien verstande dat daar bevredigende vordering is.  Projekte wat oor fakulteite en kampusgrense strek, is aangemoedig.  Ook projekte wat saam met kollegas by ander universiteite gedoen word, is vir befondsing oorweeg.  Die tipe projekte wat befonds is, is met die strategiese prioriteite van die kampus in ooreenstemming gebring.

5. Gevolgtrekking en aanbevelings

Die toepassing van AvOL by ’n multikampus tradisionele universiteit was nie sonder uitdagings nie. Die grootste uitdaging was om personeel en bestuur te oortuig dat AvOL ’n lewensvatbare roete vir akademici is en dit dan met beleid en praktyk te ondersteun. Hierdie studie het bevind dat die kritieke suksesfaktore vir die volhoubare toepassing van AvOL by ’n tradisionele universiteit die volgende insluit:

 die erkenning en ondersteuning van die belangrikheid van AvOL deur senior akademiese bestuur  die beskikbaarstelling van saadfondse met duidelike riglyne en verslagdoening  die skep van platforms waar akademici projekte kan deel en netwerke kan vorm  doelgerigte prosesse om seker te maak dat die werksverdeling en -evaluering van akademici AvOL erken  gefokuste opleiding en ondersteuning  beleide en beloningstelsels wat vir die erkenning van AvOL voorsiening maak.

Om die nodige erkenning aan AvOL te gee, is dit krities dat die spanning tussen die erkenning van navorsing en onderrig uitgewis word.

Bykomend tot die monitering van die navorsingsuitsette wat deur akademici gegenereer word, is dit noodsaaklik om ook die impak op studentesukses te moniteer. Daar is ’n breë spektrum faktore wat studentesukses beïnvloed, waarvan sosio-ekonomiese omstandighede en faktore binne en buite die klaskamer maar enkeles is. ’n Enkele aanduider sal nooit voldoende wees om die impak van ’n ingryping te bepaal nie. Eerder as om op indikatore te konsentreer, is die aanbeveling dat ’n vakkundige benadering tot onderrig en leer deel van die filosofiese benadering tot onderrig en leer by ’n universiteit moet wees. ’n Dosent se onderrigfilosofie beskryf die oortuigings wat die onderrigbenadering tot die vakgebied en die leerproses van die student begrond. Die insluiting van AvOL as deel van ’n dosent se onderrigfilosofie sal as ’n goeie aanduider dien dat AvOL wel as belangrik en verrykend tot die leerproses geag word.

Die onderrig- en leerstrategie van die universiteit word tans hersien en die nuwe strategie erken AvOL as een van die boustene van die universiteit se benadering tot onderrig:

... die bevordering van die akademieskap van onderrig en leer om leergemeenskappe te ondersteun waarbinne akademiese en professionele

390

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

ondersteuningspersoneel navorsing kan doen oor die kurrikulum, studente se leerproses en ontwikkeling, onderrig, assessering en ander aspekte wat ’n impak het op studente se sukses. (NWU 2015)

Die tweede navorsingsdoelwit het ten doel gehad om die impak van ’n fokus op AvOL op navorsingsuitsette te ondersoek. Navorsingsbevindinge dui daarop dat AvOL daarin geslaag het om die gaping tussen navorsing en onderrig as twee pole te verklein en dit voorsien akademici van ’n platform vir prestasie en om tot die gehalte van onderrig en leer by te dra. Daar is ook gevind dat proaktief opgetree moet word om akademici aan te moedig om formeel by AvOL betrokke te raak. Die praktyk van AvOL is na drie jaar gevestig, maar dit bly noodsaaklik om persepsies te bestuur.

Die daarstel van ’n bestuurskomitee, met verteenwoordiging van bestuur, akademici en akademiese ondersteuningspersoneel, sowel as die totstandkoming van belangegroepe was twee strukture wat daartoe bygedra het dat AvOL momentum gekry het en oor ’n driejaarperiode aansienlik gegroei het.

AvOL-belangegroepe het ’n belangrike forum geword vir akademici om betrokke te raak by gesprekke en om idees te deel. Akademici is aan AvOL-kundiges (meer ervare AvOL- navorsers) bekendgestel. Samewerking tussen verskillende fakulteite is besig om toe te neem. Hierdie belangegroepe is nie formeel geskep nie, maar het spontaan ontwikkel toe akademici begin vergader het. Die waarde van belangegroepe kan nie oorbeklemtoon word nie. Informele gesprekke oor akademiese projekte stimuleer nuwe idees en lei tot die voortsetting van nuwe en gesamentlike oplossings. Hierdie gesprekke dra ook by tot ’n meer ingeligte dialoog met besluitnemers, wat dikwels lei tot verbeterde uitkomste, en dit bevorder professionele ontwikkeling.

Dit is belangrik om die fokus te verskuif vanaf ’n resultaatgedrewe benadering tot onderrig en leer, na ’n vakkundige benadering wat toenemend tot nuwe begrippe en dieper insigte binne ’n dissipline lei. Dit is ’n nasionale prioriteit om die deurvloeisyfer en suksessyfer van studente in hoër onderwys te verbeter. Erkenning van die akademieskap van onderrig en leer as ’n navorsingsnis het die potensiaal om die gehalte van opleiding by universiteite, skole en ander opleidingsgeriewe te verbeter.

“As jy doen wat jy nog altyd gedoen het, sal jy kry wat jy nog altyd gekry het.” Anoniem.

Bibliografie

Alpay, E. en R. Verschoor. 2014.The teaching researcher: faculty attitudes towards the teaching and research roles. European Journal of Engineering Education, 39(4):365–76.

Andresen, L.W. en C.A. Webb. 2000. Discovering the scholarship of teaching. Richmond: University of Western Sydney Hawkesbury.

Barnett, R. 1997. Towards a higher education for a new century. Universiteit van Londen: Institute of Education.

Boughey, C. 2007. Educational development in South Africa: From social reproduction to capitalist expansion? Higher Education Policy, 20:5–18.

391

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Boyer, E. 1990. Scholarship reconsidered: priorities of the professoriate. Princeton, NJ: The Carnegie foundation for the advancement of teaching.

—. 1996. The scholarship of engagement. Journal of Public Service and Outreach, 1(1):11–20. http://openjournals.libs.uga.edu/index.php/jheoe (1 Junie 2015 geraadpleeg).

Brew, A. 2006. Research and teaching: beyond the divide. (Universities into the twenty-first century). Londen: Palgrave MacMillan.

Bulterman-Bos, J.A. 2008. Will a clinical approach make education research more relevant for practice? Educational Researcher, 37(7):412–20.

Butin, D. 2010. The education dissertation: A guide for practicing scholars. Thousand Oaks, CA: Corwin.

Chalmers, I., L.V. Hedges en H. Cooper. 2002. A brief history of research synthesis. Evaluation and the Health Professions, 25(1):12–37.

Raad vir Hoër Onderwys(CHE). 2009. Audit Report on North-West University. Report of the Higher Education Quality Committee (HEQC) to the North-West University. http://www.che.ac.za/sites/default/files/institutional_audits/institutional_audits_2009 (11 November 2015 geraadpleeg).

—. 2013. Report of the task team on undergraduate curriculum structure, the case for a flexible curriculum structure. Pretoria, Suid-Afrika. http://www.che.ac.za (25 Februarie 2015 geraadpleeg).

—. 2015. HELTASA. Higher education learning and teaching association of South Africa. National excellence in teaching and learning awards 2015. http://heltasa.org.za (12 Mei 2015 geraadpleeg).

Clarence-Fincham, J. 2012. Review of the status of teaching and learning. Interne verslag, geargiveer deur die Senaat van die NWU.

Colbert, A., P. Desberg en K. Trimble (reds.). 1996. The case for education: Contemporary approaches to using case methods. Boston: Allyn en Bacon.

Departement van Hoër Onderwys en Opleiding (DHET). 2014. Policy framework on differentiation in the South African post-school system. Staatskoerant, 591, 15 September.

Du Plessis, L.A.2007. How to measure and reward teaching excellence within the changing higher education landscape. South African Journal of Higher Education, 19(1):1379–94.

Englund, T. 1996. Are professional teachers a good thing? In Goodson en Hargreaves (reds.) 1996.

Felder, R.M. 1988. Learning and teaching styles in engineering education. Engineering Education, 78(7):674–81.

Goodson, I. en A. Hargreaves (reds.). 1996. Teachers’ professional lives. Londen, Philadelphia: Falmer Press.

392

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Gosling, D. 2009. Report on the survey of directors of Academic Development in South African Universities, HELTASA. http://www.academia.edu/2233134/Report_on_the_survey_of_ directors_of_Academic_Development_in_South_African_Universities (1 November 2015 geraadpleeg).

Grossman, P. en M. McDonald. 2008. Back to the Future: Directions for research in teaching and teacher education. American Educational Research Journal, 45(1):184–205. http://aerj.aera.net (21 Mei 2015 geraadpleeg).

Hargreaves, A. 2000. Four ages of professionalism and professional learning. Teachers and Teaching: History and Practice, 6(2):159–82.

Hargreaves, A. en I. Goodson. 1996. Teachers’ professional lives: aspirations and actualities. In Goodson en Hargreaves (reds.). Londen: Falmer Press.

Hattie, J. en H.W. Marsh. 2004. One journey to unravel the relationship between research and teaching. Referaat gelewer by die Maxwell-konferensie, Colden Common Winchester, Hampshire, 18–19 Maart. https://cdn.auckland.ac.nz/assets/education/about/research/documents/relationship- between-research-and-teaching-(2004).pdf (11 November 2015 geraadpleeg).

Helsby, G. 1995. Teachers’ construction of professionalism in England in the 1990s. Journal of Education for Teaching, 21(3):317–32.

Hemmings, B. en D. Hill. 2009. The development of lecturer research expertise: Towards a unifying model. Issues in educational research, 19(1):14–24.

Hubball, H., M.L. Pearson en A. Clarke. 2013. SoTL inquiry in broader curricular and institutional contexts: Theoretical underpinnings and emerging trends. Teaching and Learning Inquiry: The ISSOTL Journal, 1(1):41–57.

Huber, M. en P. Hutchings. 2008. Placing theory in the scholarship of teaching and learning. Arts and Humanities in Higher Education, 7(3):229–44.

Hutchings, P., M.T. Taylor en A. Ciccone. 2011. The scholarship of teaching and learning reconsidered. Institutional Integration and Impact. San Francisco: Jossey-Bass.

Keeves, J.P. (red.). 1998. Educational research, methodology and measurement: An international handbook. Oxford: Pergamon Press.

Kemmis, S. 1988. Action research. In Keeves (red.) 1998.

Koshy, E., W. Koshy en H. Waterman. 2010. Action research for healthcare: A practical guide. Londen: Sage.

Kreber, C. 2002. Teaching excellence, teaching expertise, and the scholarship of teaching. Innovative Education, 27(1):5–23.

—. 2013. The transformative potential of the scholarship of teaching. Teaching and Learning Inquiry: The ISSOTL Journal, 1(1):5–18.

393

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Kvale, S. 1996. Interviews: An introduction to qualitative research interviewing. Thousand Oaks, CA: Sage.

Lewin, K. 1952. Group decision and social change. In Swanson, Newcomb en Hartley (reds.) 1952.

Li-Ping Tang, T. en M. Chamberlain. 1997. Attitudes toward research and teaching – Difference between administrators and faculty members. Journal of Higher Education, 68(2):212–27.

NWU. 2013. Riglyne vir AvOL-projekte. Interne verslag, geargiveer deur die Senaat van die NWU.

—. 2014. NWU se etiekkode. Jaarverslag 2014. http://www.nwu.ac.za/sites/www.nwu.ac.za/files/files/i-institutional-information/annual- report/AR-2014/NWU%20jaarverslag-2014-links.pdf (4 Desember 2015 geraadpleeg).

—. 2015. NWU teaching and learning strategy (draft 1). Interne dokument, geargiveer deur die Senaat van die NWU.

Pelikan, J. 1992. The Idea of the University: A re-examination. Yale: University Press.

Pitso, T. 2013. Status of the scholarship of teaching and learning in South African universities. SAJHE, South African Journal of Higher Education, 27(1):196–208.

Prince, M.J., R.M. Felder en R. Brent. 2007. Does faculty research improve undergraduate teaching? An analysis of existing and potential synergies. Journal of Engineering Education, 96(4):283–94.

Robertson, J. en C.H. Bond. 2001. Experiences of the relation between teaching and research: What do academics value? Higher Education Research and Development, 20(1):5–19.

Rublee, M.R. 2014. Rubrics in the political science classroom: Packing a serious analytical punch. Political Science and Politics, 47(1):199–203.

Shulman, L.S. 1996. Just in case: Reflections on learning from experience. In Colbert, Desberg en Trimble (reds.) 1996.

—. 2011.The scholarship of teaching and learning: A personal account and reflection. International journal for the scholarship of teaching and learning, 5(1):1-7.

Swanson, G.E., T.M. Newcomb en E.L. Hartley (reds.). 1952. Readings in social psychology. New York: Holt.

Toch T. 1990. A return to teaching? America’s best colleges. Washington, DC: US News and World Report LP.

Universiteit van die Vrystaat (UFS). 2014. Annual teaching and learning report 2014: Moving the needle towards success. http://www.ufs.ac.za (21 Mei 2015 geraadpleeg).

394

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Zuber-Skerrit, O. 2009. Action learning and action research. Songlines through interviews. Rotterdam: Sense Publishers.

Eindnota

1 International Institute for SoTL Scholars and Mentors 2012 (IISSAM) on “The Ecology of Teaching and Learning”, Loyola Marymount University, Los Angeles, CA, 31 Mei – 3 Junie, 2012.

395

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Volwasse studente in hoëronderwysinstellings: Die portefeulje-ontwikkelingskursus as ’n voorbereidingsmeganisme vir akademiese sukses Faith Langeveldt en Liezel Frick

Faith Langeveldt, grondslagfase-onderwyseres by Beverley Park Primêr in Eersterivier Liezel Frick, Sentrum vir Hoër en Volwassene Onderwys, Stellenbosch Universiteit

Opsomming

Hoëronderwysinstellings moet toenemend aanpas by uiteenlopende, nietradisionele studentegemeenskappe, insluitend ouer volwasse studente. Die ondersoek waarop hierdie artikel gebaseer is, het bepaal hoe die erkenning-van-voorafleer- (EVL-) proses by een so ’n instelling die volwasse student voorberei om suksesvol te wees. Hierdie volwassenes se kennis, vaardighede en houdings wat op ’n alternatiewe wyse tot leer opgedoen is (hulle voorafleer) word deur middel van nadenke in die portefeulje-ontwikkelingskursus ontgin. Voorafleer word op dié wyse geïdentifiseer en gedokumenteer volgens die spesifikasies van die instelling. Studente se kognitiewe vaardighede word gestimuleer, hulle maak kennis met die formele opvoedingsdiskoers, en hulle verbeter hulle akademiese taalvaardighede. ’n Selfgeadministreerde vraelys, semigestruktureerde individuele onderhoude, asook die tekstuele data in die portefeuljes van die volwasse studente wat aan die studie deelgeneem het, is gebruik as databronne om die potensiële bydrae van hierdie proses tot die volwassenes se akademiese sukses te ondersoek. Die bevindinge van die studie dui daarop dat die holistiese benadering alle rolspelers betrek wat volwasse studente se kanse op akademiese sukses verbeter. Ondersteuningstelsels en mentorprogramme wat akademiese vooruitgang van volwasse studente bevorder, is ook beskikbaar. Die studente se eie motivering word hierdeur bevorder, wat verder tot hul akademiese sukses bydra.

Trefwoorde: erkenning van voorafleer (EVL); hoër onderwys; volwasse studente

Adult students within higher education institutions: The portfolio development course as a preparatory mechanism for academic success

Abstract

Higher education institutions have to adapt increasingly to diverse, non-traditional student communities, including older adult students. Recognition of prior learning (RPL) is one of the ways in which these students can be accommodated. RPL enables the older adult student who has a limited formal education and who does not meet the required academic entry requirements to access higher education. RPL can also be used to gain credit for learning

396

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

achieved outside a formal education facility. RPL is, furthermore, a mechanism of redress for previously disadvantaged groups who did not have equal access under the previous government dispensation. RPL is thus an inclusive approach to education, which is especially important given marginalised and disadvantaged groups that persist in the South African higher education sector. South African higher education institutions differ in terms of how RPL is spelled out in policy and implemented in practice, as it can be used for access and/or credit within earmarked formal higher education programmes. Despite these differences, RPL does provide a flexible manner of providing access to diverse student populations, particularly older adult students, as was the case in this study.

The way in which older adult students document their prior learning can influence their further academic success and possibilities. But such students are not necessarily well prepared for such a documentation process, particularly as they might not ever have been part of the dominant formal higher education discourses ever, or not been a part of it for a long time. Therefore the RPL process needs to include support and guidance activities such as academic writing support, mentoring, counselling, administrative services, alternative access programmes, as well as preparation for formative and summative feedback and assessment. Such a comprehensive process requires a specialised pedagogical approach in order to help these students convert their informal learning gains into recognisable formal requirements through reflection on their prior learning The students also need to provide proof that they are able to function in an academic environment, even though they may initially lack the necessary self-confidence and skills. They therefore require a structured process, such as a portfolio development programme. Portfolio development programmes are successful only if they include relevant reflection activities, relate to the students’ real-life worlds and are linked to the skills required by the higher education institution. This is no easy task, as academic knowledge construction does not happen by itself. The question therefore arises: How does a portfolio development course prepare an older adult student to be successful in a higher education institution?

Previous studies on RPL (particularly in the South African context) focused on policy analyses and guidelines, theoretical conceptualisations, and/or institutional approaches. These contributions were valuable in conceptualising RPL within a South African context, and in critiquing existing policy and practice, but did not directly address student perceptions and experiences of the RPL process within higher education institutions. This article therefore set out to document a student perspective on RPL practices at one South African higher education institution with specific reference to the portfolio development programme for older adult students seeking access to the institution through alternative means.

The investigation on which this article is based determined how the recognition of prior learning (RPL) process at one higher education institution prepares the adult student to be successful. These adults’ knowledge, skills and attitudes that were gained through an alternative way of learning (their prior learning) are explored by means of reflection through a portfolio development process. Prior learning is identified and documented according to the specifications of the institution. Students’ cognitive skills are stimulated; they come into contact with the formal educational discourse, and improve their academic language skills.

The study itself employed a self-administered questionnaire, semi-structured individual interviews, as well as an analysis of the textual data in the portfolios of the adult students who took part in the study as sources of data to investigate the potential contribution of this process to the adults’ academic success. The respondents to this study all had adult responsibilities such as family and work commitments. The decision to study further was, therefore not easy, but they were motivated by their family background, early departure from

397

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

formal schooling, previous and current work experiences, current circumstances, and potential career possibilities.

The findings indicate that these students’ motivation for accessing formal education is complex and multiple. The respondents reported that time planning was a major factor they needed to master in order to find a balance between academic demands and everyday life. The portfolio development process exposed students to the schedule of university life, the workload and tempo that would be expected of them. The students furthermore found constructive feedback on their portfolio development tasks useful in monitoring their own performance, and it helped them to (re)define their academic goals, which is important for achieving academic success and for managing their personal and occupational circumstances.

The findings of the study furthermore indicate that the holistic approach involves all role players that could improve adult students’ changes of academic success. Support systems and mentoring programmes that may promote adult students’ academic progress are also available. The students’ own motivation is promoted in this manner, which in turn contributes to their academic success. The RPL process and the provision of adult-centred learning activities in the portfolio development programme studied were in accordance with current national legislation. The involvement of all institutional role players in constructing a coherent RPL system helps to position the portfolio development programme as core support mechanism in ensuring older adult students’ academic success. The availability of mentors and age-appropriate tutors ensured that students felt comfortable to ask for help and establish their own support networks. In this way the students encouraged one another to improve their academic performance, which led to personal growth and development, and easier adjustment to the university environment. They could monitor their own academic success with the help of these support mechanisms in order to achieve their full potential. Active academic monitoring of RPL students furthermore contributed to continuous improvement of the existing system and the improvement of the academic success of the students in it.

This article provides an older adult student perspective on the portfolio development component of the RPL process at one South African higher education institution. As such, it contributes to our understanding of both adult learning within a formal learning setting, as well as to understanding how such learning can be made accessible and possible through a process such as the recognition of prior learning. The article highlights the importance of a student-centred approach from the onset of prospective adult students’ interaction with formal higher education learning environments. It also emphasises the role that support structures, peer learning and structured approaches play in older adult students’ entry into higher education programmes and their eventual academic success. The findings indicate that the portfolio development process at the particular institution is well structured to ensure that the older adult students show progression towards academic success.

There are some aspects that may require further deliberation and consideration. Academic writing is a difficult process to master. Therefore mentoring and peer learning should take place in the older adult students’ home languages, and that is not currently the case. Social networks (such as WhatsApp) can be used as a platform for giving academic guidance regarding the completion of assignments, in building communication networks, as well as providing moral support and building motivation among participants during the portfolio development process. Peer tutors should include first-year students who themselves went through the RPL and portfolio development process in gaining access to the institution. Such peer tutors can provide feedback to prospective older adult students on their own

398

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

experiences of university life, and on which strategies they found useful in negotiating access and academic success.

The limitations of the study on which this article reports caution us against generalising the findings beyond the institution included in the study. We also acknowledge the individual nature of adult learning and circumstances. The study does, however, create the scope for further research. Currently English is used as the language of instruction within the institution, which has a diverse student population. We still do not know how home language instruction can address older adult students’ language barriers to academic success. The question arises how mentoring programmes that take home language preferences into account can facilitate the development of older adult students’ academic writing skills. We would, furthermore, like to find out how social media could be used as a support mechanism to prepare the older adult student during the RPL process for eventual academic success within the particular higher education institution. It would also be interesting to compare older adult students’ experiences of RPL processes within a variety of higher education institutions, both nationally and internationally. In this way we may not only better understand the learning needs of older adult students, but also envisage how we may make RPL processes truly meaningful and transformational.

Keywords: adult students; higher education; recognition of prior learning (RPL)

1. Inleiding

Die opvoedkundige behoeftes en sukses van volwasse studente binne die konteks van ’n toenemend uiteenlopende studentebevolking in hoëronderwysinstellings is nasionaal en internasionaal ’n prioriteit (Harris 2006; Parker en Walters 2008). Een van die behoeftes was diė van die implementering van die erkenning van voorafleer (Harris 2006). Die erkenning van voorafleer (EVL) stel die volwassene wat ’n beperkte formele opleiding gehad het, en wat nie oor die nodige akademiese toelatingsvereistes beskik nie, in staat om toelating tot ’n hoëronderwysinstelling te verkry (Parker en Walters 2008; SAKO 2013). EVL kan ook gebruik word vir die oordra van krediete wat vir prestasies buite die formele opset verwerf is (SAKO 2013). Verder word EVL ook beskou as ’n meganisme vir regstelling en gelykheid vir voorheen benadeelde groepe – veral in die Suid-Afrikaanse verband, waar sommige bevolkingsgroepe onder die apartheidstelsel nie gelyke toegang tot hoëronderwysinstellings gehad het nie. EVL behels dus ’n inklusiewe onderwysbenadering wat alle rasse en sosiale groepe insluit (Castle en Attwood 2001). Alhoewel daar nie ooreenstemming binne en tussen hoëronderwysinstellings ten opsigte van die toepassing en die implementeringsbeleid van EVL heers nie, bied dit ’n buigsame manier van toelating (Frick, Bitzer en Leibowitz 2007; Osman 2004 en 2006). Die wyse waarop volwasse studente hul EVL dokumenteer, kan dus as ’n faktor in die akademiese sukses binne hoër onderwys beskou word.

EVL behels die erkenning van volwassenes se beperkte formele studies, asook werken/of lewenservaringe in verskillende verbande – dus die erkenning van formele, nieformele en informele leer wat ’n nuwe leergeleentheid voorafgaan vir verdere studiemoontlikhede en ontwikkeling (Osman 2004; SAKO 2013). Die EVL-proses sluit ondersteuning en leiding van akademiese aktiwiteite en dienste in, soos akademiese bystand, sowel as leiding ten opsigte van akademiese skryfwyse, mentoronderrig, berading, administratiewe dienste, alternatiewe toelatingsprogramme en verlengde voorbereiding vir formatiewe en summatiewe assessering (Departement van Hoër Onderwys en Opleiding 2013; SAKO 2013). Hierdie alternatiewe vorme van leer word dan as ekwivalent aan die verlangde leeruitkomste wat verlang word, aangebied alvorens die student toegelaat word tot ’n program (in die geval van

399

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

EVL vir toegang), en ekwivalent aan die leeruitkomste wat deur die modules van die betrokke program vereis word waarvoor die volwasse student aansoek doen (wanneer EVL vir krediet aangewend word). Daarom verwys Ralphs (2012) na EVL as ’n gespesialiseerde pedagogiese praktyk waar volwasse studente se voorafkennis gemeet word teen akademiese kennis, dus die kurrikula en geassesseer word teen die leeruitkomste van die program(me) wat hulle wil volg om aan die akademiese toelatingsvereistes te voldoen.

Volgens Knowles (1998) en Mezirow (1991) beskik volwassenes oor ’n reserwevoorraad ervaringe wat hulle opbou tydens formele leer (wat plaasvind binne ’n formele opleidingsopset soos skole en hoëronderwysinstellings), nieformele leer (wat plaasvind by werksplekke en in die gemeenskap), en informele leer (wat plaasvind deur middel van alledaagse gebeurtenisse). Hierdie ervaringe kan volwasse studente as hulpbronne in die leerproses benut, maar nadenke is noodsaaklik om die kennis te ontsluit (Kolb 1984; Mezirow 1991). Nadenke stel volwasse studente in staat om hulle voorafleer in verband te bring met hul formele opleiding asook professionele lewe. Volwassenes se voorafleer word dus geïnterpreteer en omgeskakel in nuwe kenniskonstruksie, en betekenis word daaraan geheg om sodoende die nuwe leerproses beter te kan verstaan (Brown 2001 en 2002).

EVL-studente moet bewys dat hulle op akademiese vlak kan funksioneer. Dit is egter nie altyd vir sodanige studente maklik om bewys te lewer van hulle akademiese bevoegdheid nie, aangesien dit verskil van hulle voorafleer (Moore en Van Rooyen 2002; Motaung, Fraser en Howie 2008). Hulle onvermoë om hul voorafleer binne die leerproses te identifiseer (Moore en Van Rooyen 2002; Motaung e.a. 2008; Van Kleef 2007) word toegeskryf aan ’n gebrek aan selfvertroue, vaardighede en houdings (Van Kleef 2007). Die volwasse studente kry dus die geleentheid om hul waardes, houdings en voorafkennis te bevraagteken deur kritiese denkwyses binne die leerproses toe te pas (Brown 2001; Osman 2004). Kritiese denkwyse stel die volwasse studente in staat tot selfontdekking (Brown 2001; Michelson, Mandell en Contributors 2004; Osman 2006), asook om teorie en praktyk met mekaar te verbind (Brown 2001).

Deur die proses van leer en nadenke oor hulle ervaringe interpreteer en verfyn volwasse studente dus hulle voorafleer (Kolb 1984; Mezirow 1991). Sodoende word nuwe kenniskonstruksies geformuleer wat in verband gebring moet word met die kurrikulum van die hoëronderwysinstelling ten einde die verlangde leeruitkomste vir die spesifieke leerprogram te bereik (Ralphs 2012).

Volgens Volbrecht (2009) en Joosten-Ten Brinke e.a. (2009) sal bogenoemde prosesse suksesvol wees slegs indien akademici relevante refleksie-aktiwiteite aan die volwasse studente verskaf. Hierdie aktiwiteite moet aansluit by die vaardighede soos vereis deur die hoëronderwysinstelling en moet voorts op die studente se lewenservaringe (informele leer en nieformele leer) gebaseer wees. Hierdie nadenkprosesse maak dus ’n integrale deel uit van die ontwikkeling en samestelling van die portefeulje wat die student se voorafleer dokumenteer. Soos wat die portefeulje ontwikkel, verwag die volwasse studente dat daar konstruktiewe terugvoering aan hulle gegee sal word. Terselfdertyd konsentreer akademici op die behoeftes van die volwasse studente deur aan die hand te doen waar hulle kan verbeter om suksesvol te wees ten opsigte van hulle akademiese geletterdheid. Dit bied aan volwasse studente die geleentheid om tot selfgerigte leerders te ontwikkel. Verder lei dit ook tot persoonlike groei en ontwikkeling en verbetering van hulle selfbeeld, en dien ook as aanmoediging om sukses te behaal. Terugvoering van geskrewe teks word dus as ’n bepalende faktor vir die volwasse student se akademiese sukses aan die hoëronderwysinstelling beskou (Conrad 2008; Henry, Bromberger en Amstrong 2011).

400

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Een van die metodes waardeur EVL gefasiliteer kan word, is om ’n portefeulje- ontwikkelingskursus te voltooi wat eindig in die saamstel van ’n portefeulje wat hul voorafleer dokumenteer. Volgens Cooper en Harris (2013) is die wyse waarop volwasse studente hul voorafleer dokumenteer, ’n ingewikkelde en moeilike proses, aangesien akademiesekenniskonstruksie nie outomaties of alleen deur kritiese nadenke gekonstrueer word nie, maar ’n spesifieke opvoedkundige proses vereis (Ralphs 2012), wat die volwasse student binne die ontwikkelingskursus ontvang. Ná suksesvolle voltooiing van die ontwikkelingskursus is toegang tot ’n hoëronderwysinstelling moontlik, selfs al het die volwasse student op alternatiewe wyses voorafkennis, vaardighede en/of houdings bekom (Motaung e.a. 2008). ’n Portefeulje-ontwikkelingskursus stel dus die volwasse studente tot kritiese nadenke in staat om sodoende hul voorafleer tot akademiesekenniskonstruksie te ontwikkel, dit dan te kan beskryf en vir die assessore te kan verduidelik (Brown 2001). Dus kan die wyse waarop volwasse studente hul voorafleer dokumenteer en saamstel, as ’n alternatiewe roete vir toelating dien.

Die nadenkproses tydens ’n portefeulje-ontwikkelingskursus vereis dat volwassenes in staat moet wees om hulle voorafleer uit te wys, te formuleer, en te kan dokumenteer. Nadenke maak dus ’n integrale deel uit van die portefeulje-ontwikkeling waartydens die volwassene bewys moet kan lewer dat voorafleer wel plaasgevind het (Harris 2006; Hendricks en Volbrecht 2003; Motaung e.a. 2008). Die portefeulje bevat gewoonlik lewensverhale, ’n motiveringsverslag vir toelating tot die instansie, ’n uitgebreide curriculum vitae, en stawende dokumentasie van die volwassenes se voorafleer wat as bewys dien van hulle voorafleer soos gebaseer op die hul ervaringe (Brown 2002). Verder kan dit ook as ’n aanwysing dien van die volwasse student se potensiaal om sukses in ’n spesifieke program te behaal. Die wyse waarop volwassenes hulle eie lewensverhaal teen die agtergrond van hulle voorafleer vertel, is daarom van belang ten opsigte van hulle gereedheid vir hoër onderwys (Castle 2003; Hendricks en Volbrecht 2003; Motaung e.a. 2008; Osman 2006).

Die vraag het dus ontstaan: Hoe berei die portefeulje-ontwikkelingskursus die volwasse student voor om suksesvol te wees in ’n hoëronderwysinstelling?

Hierdie artikel werp lig op die EVL-praktyke binne een Suid-Afrikaanse hoëronderwysinstelling. Die bydrae van die artikel lê daarin dat dit EVL vanuit die perspektief van volwasse studente benader, waar vorige studies merendeels op teoretiese verkennings van die verskynsel, institusionele benaderings, en/of beleidsriglyne gefokus het.

2. Literatuurstudie

2.1 Definiëring van terminologie

2.1.1 Erkenning van voorafleer (EVL)

Erkenning van voorafleer (EVL) is ’n begrip wat verskillend omskryf kan word na gelang van die verband waarin dit gebruik word. Australië, Kanada, die VSA, die VK en Suid-Afrika, definieer die begrip EVL byvoorbeeld op verskillende wyses. Die toepassings en implementeringsbeleid van EVL verskil van een hoëronderwysinstelling tot ’n ander (Osman 2004 en 2006; Singh 2011). Verskillende definisies word in tabel 1 opgesom.

401

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Tabel 1. Definisies van EVL

Land Definisie Bron

Australië EVL behels die assessering van vaardighede en kennis Australiese van individue wat buite die formele opset opgedoen is en Kwalifikasieraamwerk wat nie voorheen erken is nie. (2004, aangehaal deur Singh 2011)

Kanada Die erkenning van vroeëleerassessering is ’n proses wat Kanadese Assosiasie van erkenning gee aan volwasse leer wat buite die formele vroeëleerassessering (2008, opset opgedoen is en in verband gebring moet word met aangehaal deur Singh 2011) ervaringsleer, asook die artikulering daarvan teen akademiese krediete of industriestandaarde.

Verenigde EVL behels die assessering vir kollegekrediete of kennis en Council for Adult and State van vaardighede wat ’n persoon gedurende sy of haar Experiential Learning Amerika lewenservaringe (of uit niekollege-opleidingsprogramme) (CAEL) (2010) opgedoen het met inbegrip van werkservaring, reis, stokperdjies, burgerlike aktiwiteite en vrywillige werk.

Suid-Afrika EVL is die assessering van ’n leerder se vorige Suid-Afrikaanse Kwalifikasie leerervaringe en ondervindinge wat hy of sy opgedoen het Owerheid (2013) en wat beoordeel moet word teen die leeruitkomste van ’n spesifieke leerprogram of kwalifikasie waarvoor aansoek gedoen word met as doel toegang tot daardie spesifieke leerprogram of kwalifikasie of wat verdere leergeleenthede bied vir ontwikkeling.

Verenigde EVL word beskryf as die formele erkenning van vorige- Learning from Experience Koninkryk ervaring-leer wat professioneel geassesseer word. Die Trust (2002) vorige-ervaring-leer wat opgedoen is, toon geen verband met leer in die akademiese konteks nie.

Aangepas uit CAEL (2010), Learning from Experience Trust (2002) en Singh (2011)

Die lande wat in tabel 1 genoem word, gebruik verskillende terme vir die definiëring van EVL. Sowel Australië as Suid-Afrika verwys daarna as die erkenning van voorafleer. Dieselfde term word in Kanadese verband as die herkenning en assessering van vorige- ervaring-leer beskou. Die VK verwys na die akkreditering van vorige-ervaring-leer of vroeëleerassessering, na gelang van die verband waarbinne dit gebruik word. In die VSA verwys die term na vroeë assesseringsleer.

Alhoewel verskillende terme vir dieselfde begrip gebruik word, is al die lande dit eens dat die begrip groter toeganklikheid vir voorheen benadeelde groepe impliseer (Buchler, Castle, Osman en Walters 2007; Castle en Attwood 2001; Conrad 2008).

Volgens bostaande definisies is dit duidelik dat EVL die volwasse student se voorafbestaande kennis, vaardighede en houdings wat op ’n alternatiewe wyse bekom is, erken (Moore en Van Rooyen 2002; Osman 2004 en 2006; Singh 2011). Die Suid- Afrikaanse Kwalifikasie Owerheid (2004 en 2013) erken en identifiseer die verskillende soorte leer (formele, informele en nieformele leer en werkservaringe) wat ’n persoon opdoen. Leer wat buite die formele leeropset opgedoen is, word deur middel van toelating tot ’n leerprogram en/of die toekenning van krediete binne die formele leeropset erken.

402

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Vir die doel van die ondersoek en hierdie artikel is EVL beskou as leer wat aan volwassenes met beperkte formele onderrig en leer, maar wat kennis, vaardighede en/of houdings op alternatiewe wyses bekom het, toelating tot ’n hoëronderwysinstelling bied. Hierdie alternatiewe roete, wat ’n makliker en buigsame manier van toelating is, verskaf verdere studiemoontlikhede aan volwasse studente wat nie oor die nodige akademiese toelatingsvereistes beskik nie ten einde ’n kwalifikasie te verwerf. EVL word dus as ’n meganisme vir regstelling, billikheid en gelykheid in die hoëronderwysinstelling beskou en aangewend.

2.1.2 Volwasse student

Literatuur beskryf volwasse studente met inagneming van hulle chronologiese ouderdom, biologiese en sielkundige gesteldheid (Rogers 1996; Merriam en Brockett 1997, Walters en Watters 2006). Walters en Watters (2006) verwys ook na die sosio-ekonomiese rolle wat volwasse studente in die gemeenskap vervul. Buchler e.a. (2007), asook Walters en Watters (2006), noem dat volwassenes lewenslange leerders moet word om aan die eise van die samelewing te kan voldoen. Hierdie volwassenes beskik oor lewenservaringe en kennis wat hulle tydens die leerproses kan toepas. Hulle vrye tyd is egter beperk weens die veelvuldige rolle en verantwoordelikhede wat hulle moet vervul (Buchler e.a. 2007; Walters en Koetsier 2006; Walters en Watters 2006).

Vir die doel van die studie is volwasse studente beskryf ten opsigte van hulle chronologiese ouderdom, spesifiek persone wat nie formele opleiding gehad het nie, lewenslange leer wat deel moet uitmaak van volwassenes se lewe, en wat volwasse verantwoordelikhede het met inbegrip van gesinne, gemeenskaps- en/of ekonomiese verpligtinge. Hierdie volwassenes aanvaar verantwoordelikheid vir hul eie leerproses, en die EVL-proses vereis dat hulle krities oor persoonlike ervarings sal nadink en oor die vermoë sal beskik om hulle eie opinies te formuleer.

2.1.3 Akademiese sukses

Volgens die werk van Moissidis, Schwarz, Marr, Repo en Remdisch (2011) en Ronning (2009) is dit duidelik dat daar drie hoofstrome bestaan waarvolgens akademiese sukses gedefinieer kan word. Tradisioneel was dit aanvanklik aanvaarbaar om sukses te meet aan die suksesvolle voltooiing van ’n graad- of sertifikaatkursus (Moissidis e.a. 2011). Laasgenoemde bron noem dat volwasse studente sukses meet aan die bereiking van persoonlike doelwitte in lewenslange leeraktiwiteite en nie slegs die suksesvolle voltooiing van ’n kursus of die studieprogram nie. Akademiese sukses word beskryf as die bemeestering van studiemateriaal soos aan ’n hoëronderwysinstelling vereis, aktiewe betrokkenheid by jou eie leerproses en dat die program by die volwasse student se behoefte en belangstelling moet pas (Ronning 2009). Bykomend beïnvloed ’n persoon se metakognitiewe prosesse asook beskikbare fondse ook akademiese sukses (Moissidis e.a. 2011; Ronning 2009). Akademiese sukses is vir die doeleindes van hierdie studie as die voltooiing van ’n graad- of sertifikaatkursus gedefinieer.

Shalem en Steinberg (2006) voer egter bykomend aan dat die sukses van volwasse studente se leerproses kan afhang van die vertrouensverhouding wat tussen dié studente en akademici bestaan. Akademici se entoesiasme, toeganklikheid en interaksie met volwasse studente kan vir die studente dien as motivering om sukses te behaal, aangesien dit hulle aanpassing by onderrig en leer vergemaklik (Kantanis 2002; Shalem en Steinberg 2006). Daarom word ’n bewustheid van die soort kennis (nieformele en informele kennis) wat die volwasse student na die leeromgewing bring, aanbeveel (Osman 2004; Shalem en Steinberg 2006).

403

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Akademici is ook die persone wat besluit watter kennis in die hoëronderwysomgewing van belang en aanvaarbaar is. Hulle taak is om aan volwasse studente riglyne en ondersteuning te bied ten einde hulle akademiese vaardighede, soos taal-, skryf- en leesvaardighede, soos deur die hoëronderwysinstelling vereis, te ontwikkel. Terselfdertyd vind persoonlike groei en ontwikkeling ten opsigte van akademiese geletterdheid plaas (Moore en Van Rooyen 2002; Motaung 2009; Osman 2006).

2.2 Kontekstualisering en implementering van EVL

Sowel internasionaal as in Suid-Afrika word daar oor die in werking stelling van voorafleer gedebatteer. In beide kontekste fokus die debatte op groter toeganklikheid tot hoëronderwysinstellings vir volwassenes, ekonomiese vooruitgang en sosiale insluiting. Die voortdurende verandering in die ekonomie en kennis vereis dus dat volwassenes voortdurend hul kennis en vaardighede moet opskerp (Buchler e.a. 2007; Motaung 2009). Daar is dus ’n groeiende bewuswording dat akademiese geletterdheid nie die enigste manier is waarop volwassenes hulle kennis en vaardighede kan demonstreer nie (Breier en Ralphs 2009; Osman 2006). Binne die werksplek beklee volwassenes dikwels verantwoordelike poste, asook in die uitvoering van hul pligte, sonder dat hulle oor die nodige formele kwalifikasie beskik (Breier en Ralphs 2009). Van hierdie werke sluit in unie- (Cooper 2006; Breier en Ralphs 2009) en politieke deelname, asook leierskapsrolle wat volwassenes binne hul gemeenskap vervul (Breier en Ralphs 2009). Waardevolle kennis, bevoegdhede en ervaringe word sodoende opgedoen. Hierdie voorafkennis van die volwassenes kan binne die werksplek erken word en as maatstaf dien om bevorder te word. In die formele opset kan die voorafkennis vir krediete aangewend word om een of meer spesifieke leerprogramme te volg of vir toelating tot ’n hoëronderwysinstelling (Breier en Ralphs 2009).

Internasionaal (Buchler e.a. 2007; Osman 2004; Motaung e.a. 2008) én nasionaal (Buchler e.a. 2007; Castle, Munro en Osman 2006) het regerings in beginsel besluit dat EVL makliker en verhoogde toegang tot hoëronderwysinstellings vir volwasse persone kan bydra, veral omdat EVL die volwassene wat nie oor die nodige akademiese vereistes beskik nie, die geleentheid bied om deelname aan lewenslange leeraktiwiteite te hê (Buchler e.a. 2007). Buchler e.a. (2007) het verder bevind dat meer as 50% van die studente aan drie plaaslike hoëronderwysinstellings (die Vaal Universiteit van Tegnologie, die Universiteit van die Witwatersrand en die Universiteit van Wes-Kaapland) ouer as 23 jaar is, en dat 80% van hierdie studente ’n voorgraadse program volg. Bunting (2006) noem dat ’n hoë aantal volwasse studente aan ’n hoëronderwysinstelling sosiale insluiting en regstelling kan bevorder veral vir volwassenes wat nie oor ’n naskoolse kwalifikasie beskik nie.

Castle en Attwood (2001) noem verder dat hulpbronne aangewend moet word vir EVL- volwassenes om verhoogde en gelyke toegang aan ’n hoëronderwysinstelling vir volwassenes te verseker. Toegang tot leer- en onderrigprogramme is dus nodig om die volwasse student se potensiaal maksimaal te ontsluit (Castle en Attwood 2001; Moore en Van Rooyen 2002; Shalem en Steinberg 2006).

Krediete kan toegeken word vir ’n gedeelte van die leerprogram, asook vir leer wat volledig aan die vereistes van ’n module of gedeeltelik aan die vereistes van ’n leerprogram of ’n kwalifikasie voldoen (Castle en Attwood 2001). Die toekenning van krediete vir leer wat buite die formele leeropset verwerf is, voorkom dat duplisering en herhaling van leer aan die hoëronderwysinstelling plaasvind, aangesien daar op die volwasse student se vorige ervaringe gebou kan word (Castle en Attwood 2001; Moore en Van Rooyen 2002). Cretchley en Castle (2001) noem dat akademici by hoëronderwysinstellings bereid moet wees om ’n buigsame leerklimaat te skep. Dit vereis buigsame modelle van leer en onderrig en beroepsgerigte kurrikula wat by die belangstelling en behoeftes van die volwasse student

404

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

pas (Castle en Attwood 2001; Cretchley en Castle 2001; Moissidis e.a. 2011; Shalem en Steinberg 2006).

Nasionaal bestaan daar egter geen spesifieke riglyne waarvolgens EVL in hoëronderwysinstellings toegepas en geïmplementeer moet word nie. Visie- en missiestellings van die hoëronderwysinstellings bepaal hoe EVL toegepas en geïmplementeer word (Frick e.a. 2007). Gevolglik word EVL nie op dieselfde wyse by alle Suid-Afrikaanse hoëronderwysinstellings toegepas nie. Redes wat aangevoer word, sluit in dat die implementeringsbeleid ’n ongetoetste terrein in die hoëronderwysinstellings is (Osman 2004, 2006). Die geloofwaardigheid van die vorme van assessering vir toegang, asook die akademiese vordering van die volwasse studente, word ook bevraagteken (Motaung 2009). Volgens Osman (2004) verskaf die mentor ’n konseptuele raamwerk ten opsigte van watter voorafleer van belang en aanvaarbaar binne die hoëronderwysinstelling is. Die konseptuele raamwerk stel EVL-studente in staat om hul voorafleer te ϊdentifiseer en saam te stel met as doel toegang vir ’n spesifieke leerprogram/me of kwalifikasie. Daarom bevraagteken Shalem (2001, aangehaal deur Osman 2004) eiernaarskap van die nuwe kenniskonstruksie wat geformuleer word.

Verder verwys akademici na EVL as ’n ander soort kennis wat verwyderd is van akademiese geletterdheid soos deur hoëronderwysinstellings vereis (Osman 2004). Om hierdie redes is hoëronderwysinstellings huiwerig om EVL toe te pas, uit vrees dat die beeld van instellings dalk skade mag ly (Motaung 2009).

Ook word van die volwasse student met beperkte formele onderrig en wat nie oor die nodige hoëronderwyskwalifikasies beskik nie, verwag om die verlangde leeruitkomste te bereik. Leeruitkomste is verwant aan die formele leeropset en weens die volwassenes se akademiese beperkinge vind hulle dit moeilik om hul informele en nieformele leer uit te wys, te formuleer en te dokumenteer soos deur die hoëronderwysinstelling vereis (Breier en Ralphs 2009; Osman en Castle 2002). Die Suid-Afrikaanse geskiedenis noop egter hoëronderwysinstellings om EVL met erns te benader, vernaamlik om die fragmentasie en ongelykhede in onderwys en opleiding uit te skakel (Buchler e.a. 2007) deur die daarstelling van een nasionale onderwysstelsel met onder andere die doel om lewenslange leer te fasiliteer (Castle e.a 2006). Sodoende word volwassenes die kans gebied om hul vaardigheidsvlakke te verhoog om ’n bydrae tot die land se ekonomie te kan lewer (Castle e.a. 2006).

Een van die uitwerkings van die apartheidstelsel op die Suid-Afrikaanse onderwysstelsel was die ongelyke en ondoeltreffende onderwys vir miljoene swart Suid-Afrikaners (Baatjes 2008). Volgens Baatjes (2008) was een van die gevolge van die apartheidstelsel in Suid- Afrika dat miljoene mense uit swart bevolkingsgroepe uitgesluit was van enige werksbevordering en verdere onderwys en opleiding. Hierdie persone se kennis, vaardighede en ervaringe wat hulle in die werksplek of nieformele opleidingsprogramme opgedoen het, is nie erken nie. Ná 1994 was hoëronderwysinstellings genoodsaak om te herstruktureer en te transformeer ten opsigte van buigsame modellle van leer en onderrig asook verhoogde en versnelde toegang vir alle Suid-Afrikaners, insluitend gestremdes en vrouens (Departement van Onderwys 1997:13, aangehaal deur Castle e.a. 2006). Dit het ook vereis dat ’n beleidsimperatief waarvan EVL deel uitmaak, deur die demokratiese regering ingestel is. EVL is ook veronderstel om toegang en sosiale insluiting vir miljoene swart Suid-Afrikaners regoor alle onderwys- en opleidingsektore te verseker. Hierdie toegangsmeganisme het veral die volwassenes wat nie oor die nodige akademiese toelatingsvereistes beskik nie, ingesluit (Harris 2006; Parker en Walters 2008; Ralphs, 2012). Dit is egter nie ’n universele interpretasie van EVL nie. Die Hoër Onderwys Kwalifikasie Raamwerk (HOKR) het ten doel om ’n effektiewe stelsel daar te stel wat

405

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

voorheen benadeelde groepe die geleentheid bied om tot hul volle potensiaal te ontwikkel. Die HOKR bevestig dus dat EVL groter toeganklikheid onder volwasse studente behoort te fasiliteer. EVL kan aan diegene wat nie aan die vereistes van die hoëronderwysinstellings voldoen nie, toegang verleen, en dit kan tot ’n kwalifikasie lei (Departement van Onderwys 2007).

Verskeie navorsers het reeds die in werking stelling en toepassing van en toegang tot EVL in hoëronderwysinstellings ondersoek (Castle e.a. 2006; Motaung 2009; Volbrecht 2009). Wat tekort skiet, is voldoende empiriese navorsing oor die persepsies van volwasse studente, die wyse waarop hulle die programme ervaar, en of hulle by die akademiese omgewing kan aanpas (Buchler e.a. 2007). Daar is dus ’n leemte in die bestaande literatuur oor hoe die EVL-proses volwassenes wat programme suksesvol voltooi het, asook dié wat besig is om ’n program te voltooi, voorberei om suksesvol te wees in die hoëronderwysverband (Buchler e.a. 2007). Bogenoemde leemtes in literatuur kan moontlik toegeskryf word aan die lae getalle van volwasse graduandi. Verder verlaat volwassenes die universiteit omdat daar nie vir hul opvoedkundige behoeftes voorsiening gemaak word nie (Moissidis e.a. 2011). Hierdie skrywers noem ook dat volwassenes hul doelwitte bereik deur een of meer modules te slaag. Krediete word dan aangewend om ’n ander studierigtigting op die universiteit of elders te volg, wat almal faktore is wat geïgnoreer word, daarom die leemtes in literatuur.

3. Navorsingsontwerp en metodes

Die studie is vanuit ’n interpretivistiese paradigma gedoen met ’n kwalitatiewe benadering tot data-insameling. ’n Interpretivistiese aanslag was gepas omdat dit ons in staat gestel het om te begryp hoe EVL as ’n meganisme kan bydra om volwasse studente voor te berei om akademies suksesvol te wees, asook hoe hierdie studente die EVL-proses aan die instelling vanuit hulle eie perspektief ervaar. Hierdie perspektiewe beïnvloed hulle persepsie van die werklikheid – veral hoe hulle die kennis wat hulle na die leeromgewing bring, konstrueer (Creswell 2009; Henning, Van Rensburg en Smit 2004). Die interpretasie van volwasse studente se perspektiewe is gebruik om ’n geheelbeeld te ontwikkel ten einde beter insig in die persepsies van volwasse studente te verkry. Volgens Babbie en Mouton (2001) word kwalitatiewe data gebruik om menslike aksies vanuit ’n binnekringperspektief te ondersoek.

Die steekproef het bestaan uit sewe volwassenes ouer as 23 jaar wat deur middel van EVL toegang tot voorgraadse programme aan die betrokke hoëronderwysinstelling verkry het. Vier van die deelnemers was ten tye van die studie studente aan die instelling. Hierdie studente is gevra om na te dink oor hoe die proses van EVL moontlik tot hulle akademiese sukses kon bygedra het. Die ander drie deelnemers was pas afgestudeerde graduandi wat deur middel van EVL toegang tot die instelling verkry het. Die gegradueerde studente is ook gevra om na te dink oor die rol van die EVL-proses in hulle akademiese sukses. Verder is twee dosente wat as fasiliteerders asook mentors opgetree het vir die bogenoemde studente, en by EVL betrokke was, gekies vir deelname aan die ondersoek. Hierdie twee deelnemers het waarde tot die studie toegevoeg deurdat hulle ’n institusionele perspektief op die EVL-proses kon bied. Die steekproef was dus relatief klein en daar was nie genoeg potensiële deelnemers om ’n loodsstudie aan die instelling uit te voer nie. Daar moet egter in ag geneem word dat die EVL-proses in elk geval nie groot getalle studente inneem nie. Die veralgemeenbaarheid van die resultate is dus beperk. Die resultate word aangebied met inagneming van hierdie beperkings.

406

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Data-insameling het geskied by wyse van selfgeadministreerde vraelyste, onderhoude en dokumentontleding. ’n Selfgeadministreerde vraelys wat die biografiese agtergrond uiteengesit het, is voor die aanvang van die onderhoude aan die studente asook die gegradueerde deelnemers gegee om te voltooi. Die vraelys het gefokus op geslag, ouderdom, beroep en kwalifikasies. Dit sou onnodig tyd in beslag geneem het om hierdie inligting tydens ’n onderhoud in te samel, en daarom is besluit om die deelnemers vooraf vir hierdie agtergrondinligting te vra.

Onderhoudvoering het by die instelling plaasgevind deur middel van semigestruktureerde vrae. Onderhoude is met behulp van ’n bandopnemer opgeneem. Oop vrae het die navorser in staat gestel om na die verduidelikings van die deelnemers te luister en aan hulle die geleentheid te bied om self te besluit hoe hulle op spesifieke vrae reageer. Vrae is gestel in die taal waarmee die deelnemers gemaklik was, sodat hulle openlik en vryelik kon praat. Onderhoude het ongeveer 30–40 minute geduur. Opnames is verbatim getranskribeer. Handgeskrewe notas is tydens die onderhoudvoering gemaak om die opnames te ondersteun. Onderhoude is ook gevoer met die twee genoemde dosente.

Nog ’n manier om data in te samel, is die bestudering van dokumente met die fokus op die geskrewe teks as ’n kommunikasiemiddel. Data wat op hierdie manier ingesamel word, verskaf inligting oor die verskynsel wat bestudeer word (Merriam 1998). Die ouer volwasse studente se portefeuljes is bestudeer. Hierdie dokumentasie het volwasse EVL-studente- deelnemers se vorige kwalifikasies, hulle huidige werksbeskrywing, hulle vorige werkservaringe, en kursusse wat hulle gevolg het en hulle prestasie in hierdie kursusse bevat. Dit sluit ook opstelle (essays) in wat as bewys dien van die leeruitkomste wat die studente bereik het, op welke wyse daar omgegaan was met die akademiese teks om aan die vereistes van die betrokke hoëronderwysinstelling te voldoen. Die data wat uit die dokumentasie verkry is, is gebruik as agtergrondinligting en is vergelyk met die data van die deelnemers tydens die onderhoudvoering en die vraelyste. Al die data uit al die bronne het ’n integrale deel van die data-ontledingsproses gevorm.

Kwalitatiewe inhoudsontleding soos beskryf deur Henning e.a. (2004) is gebruik om data te ontleed. Onderhoude is ontleed vir eenhede van betekenisse wat verder in die vrae ondersoek is. Nuwe eenhede van betekenisse wat voorgekom het, is ontleed. Data is weer vergelyk om patrone te soek en om kodes in verwante groepe te plaas. Die groepering van kodes het gelei tot die uitwys en benoeming van kategorieë. Volgens Henning e.a. (2004) word sentrale temas gevorm deurdat die kategorieë noukeurig en stelselmatig verfyn word. Die verwantskappe wat tussen die kategorieë na vore kom, en wat verander of dieselfde bly, is ook waar moontlik geïdentifiseer. Die navorser het ook probeer om die getranskribeerde data met bestaande teorieë te verbind soos voorgestel deur Henning e.a. (2004). Dit het die teoretiese raamwerk en die navorser se bevindinge met die werklikheid in verband gebring. Daarbenewens is die literatuuroorsig gebruik om die data te verifieer. ’n Ryk bron van beskrywende en gedetailleerde data is op hierdie manier ingesamel. Die deelnemers se perspektiewe, asook hulle ervaringe in hulle natuurlike omgewing is bestudeer. Daar is gepoog om die volwasse studente se persoonlike interpretasies binne hulle eie leefwêreld te verstaan. ’n Induktiewe benadering is dus tydens die studie gebruik.

Om die geldigheid en betroubaarheid van die ondersoek te verseker, was een primêre navorser vir die data-insamelingsproses verantwoordelik. Die verskillende instrumente wat gebruik is om data in te samel het triangulering moontlik gemaak, wat die betroubaarheid van die studie verhoog het. Voor die onderhoude plaasgevind het, het ’n kundige die vraelyste nagegaan. Een navorser het al die onderhoude gevoer. Enige onduidelikhede wat tydens die onderhoude opgeduik het, is aan die deelnemers verduidelik om sodoende duidelikheid omtrent die vrae te verkry. Nadat die data van die onderhoude opgeteken en

407

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

getranskribeer is, is dit aan die deelnemers voorgelê vir verifikasie. Hulle kon van die data verwyder, maar kon nie die woordorde van die sinne verander nie om die integriteit van die data te beskerm.

Institusionele toestemming om die studie te onderneem, is van die dekaan: navorsing by die betrokke instelling verkry. Deelnemers is ten volle ingelig oor die doel en prosedures van die studie. Ingeligte toestemming is van alle deelnemers verkry om die onderhoude met behulp van ’n bandopnemer op te neem en vir die navorser om hulle EVL-portefeuljes te bestudeer. Privaatheid, anonimiteit en vertroulikheid is te alle tye verseker. Deelnemers kon te eniger tyd gedurende die ondersoek onttrek en was onder geen verpligting om daaraan deel te neem nie.

4. Resultate en bespreking

Om die navorsingsvraag te beantwoord, word die resultate van die semigestruktureerde onderhoude, die selfgeadministreerde vraelyste en/of persoonlike dokumentasie van die deelnemers bespreek. Die deelnemers se identiteite word om etiese redes weerhou; daarom word daar na hulle verwys as A, B, C, D, E, F en G. Deelnemers A–D stel die EVL-studente voor wat ten tye van die ondersoek ingeskryf was, terwyl deelnemers E–G die gradueerde EVL-studente voorstel. Na die twee dosentedeelnemers word verwys as H en I. Onderhoude is in Afrikaans gevoer met ses van die deelnemers (B–F, en I), aangesien dit hulle huistaal was. Deelnemers A en G was Xhosasprekend, en die onderhoude het in Engels geskied; een deelnemer (H) was Engelssprekend en dié onderhoud het in Engels plaasgevind.

4.1 Definisie van EVL

Binne die beleid van die betrokke instelling (Universiteit van Wes-Kaapland s.j.) word EVL omskryf as die formele erkenning van kennis en vaardighede waaroor ’n persoon beskik as gevolg van vorige kennis wat hy of sy opgedoen het. Die EVL-proses by die instelling waar die ondersoek uitgevoer is, vorm deel van die instelling se verbintenis tot lewenslange leer en sosiale insluiting en transformasie. Academici sowel as studente aan die instelling het aan protesoptogte deelgeneem as gevolg van die land se ondoeltreffende en ongelyke onderwysstelsel. Gevolglik is die institusionele EVL-beleid daarop gemik om verskillende maniere van toegang tot die universiteit te bevorder. Volgens Walters (2011) bied die instelling se EVL-beleid geleenthede en hoop aan die arm werkersklasgemeenskappe om ’n gesertifiseerde kwalifikasie te behaal. Hierdie volwassenes kan voortgaan met hulle voltydse beroepe om vir hulle studie te betaal en hulle gesinne finansieel te versorg. Verder vorm die EVL-beleid ook ’n integrale deel van die universiteit se strategie om te verseker dat volwassenes sukses aan die instelling sal behaal (Walters 2011).

Deelnemers het EVL soos volg gedefinieer:

A very clear shift from what we called a narrative way of knowing and understanding, experimental way of knowing and understanding, into the more academic literacy, academic ways of knowing and understanding. It's a pedagogical practice that enables people to move [from] one mode and space of learning into another one. (Deelnemer H)

Hier skenk hulle nou vir jou die geleentheid om in te kom sonder matriek, maar jy moet at least courses gedoen het en working experiences het om te kan qualify. (Deelnemer B)

408

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Ek dink dat RPL [recognition of prior learning] die mense ’n kans gee. Dit het my die kans gegee. Ek dink dat hulle [die universiteit] reg doen deur die mense wat daai opportunity soek, dit vir hulle te gee. Hier het ek die kans gekry en ek het die kans om myself te bewys. (Deelnemer D)

Deelnemers aan die ondersoek voel dus dat hulle deur middel van die EVL-beleid ’n tweede kans gegun is om ’n kwalifikasie aan ’n hoëronderwysinstelling te verwerf. Buchler e.a. (2007) bevestig dat verhoogde toegang vir volwasse studente wêreldwyd voorkom weens ekonomiese ontwikkeling en die globaal mededingende markte. Daarom behoort volwassenes hulle vaardighede en kennis te verbreed asook op te skerp deur ’n kultuur van lewenslange leer te skep. Volgens Castle en Attwood (2001), Cooper (2006) asook Parker en Walters (2008) behoort EVL nie net geleenthede te skep vir verdere studiemoontlikhede nie; EVL behoort ook te dien as ’n meganisme om informele en nieformele kennis (Cooper 2006) te erken, wat die instelling wel doen. Om die sukses van volwasse studente te bevorder, is dit egter belangrik om te verstaan wie hierdie studente is.

4.2 Kenmerke van die volwasse student

Volgens die data was die deelnemers almal ouer as 30 jaar en het volwasse verantwoordelikhede (sien tabel 2) gehad. Hierdie bevinding stem ooreen met bevindinge deur Walters en Koetsier (2006), asook dié deur Buchler e.a. (2007), naamlik dat die nietradisionele of die deeltydse student ouer as 23 jaar is.

Tabel 2. Oorsig van demografiese inligting van die deelnemers

Hoogste Respon- Ouderdom Jaar Naskoolse Vorige Huidige Geslag Huistaal formele Huwelikstaat dent (jr) behaal kwalifikasie beroep(e) beroep kwalifikasie

Kroegman

Gr. 12 Kelner (sonder Rekenaar Voltydse Getroud, met A Manlik Xhosa 40 1995 matriek- -kursus Skoonmaker student kinders vrystelling)

Gesondheids- werker

Vroeë kinder- ontwikkeling Hulpwerker Voltydse Geskei, met B Vroulik Afrikaans 37 Gr. 8 1990 by tehuis vir Noodhulp student 2 kinders bejaardes

Sekuriteits- opleiding

Sekuriteits- Rekenaar- beampte kursus Gr. 12 Tuis- (sonder Voltydse Getroud, met C Vroulik Afrikaans 31 2006 Tuissorg versorger matriek- student 2 kinders vrystelling) Sekuriteits- Hulpwerker opleiding by tehuis vir bejaardes

409

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Werker by Tuissorg visfabriek Voltydse D Vroulik Afrikaans 38 Gr. 12 1999 Ongetroud Sekuriteits- Hulpwerker student opleiding by tehuis vir bejaardes

Werker in klerefabriek

Skoonmaker Gr. 12 Diploma in Admini- (sonder Bode Geskei, met E Vroulik Afrikaans 43 1988 volwassene- stratiewe matriek- 2 kinders onderwys klerk vrystelling) Werker by handelaar

Motor- bestuurder

Werker in tekstiel- BA-graad fabriek Respon- Onder- Geskei, met F Vroulik Afrikaans 42 Gr. 11 dent wyseres 2 kinders onseker Onderwys- Sendeling diploma

MIV-berader

Projek- Getroud, met G Vroulik Xhosa 35 Gr. 11 1995 BA-graad Aktivis koördineerder 2 kinders

Vier van die deelnemers het matriek voltooi, maar het nie aan die toelatingsvereistes van die universiteite voldoen nie, terwyl die res nie hulle skoolopleiding voltooi het nie. Daarom is dit te verstane dat hulle op ’n alternatiewe manier toegang tot die instelling verkry het. Twee van die deelnemers (C en F) moes die skool weens swangerskappe verlaat. Deelnemer F was in standerd 8 (graad 10), terwyl deelnemer C in haar matriekjaar (graad 12) was. Deelnemer F het daarna aandklasse bygewoon waartydens sy grade 10 en 11 suksesvol voltooi het. Hierdie deelnemer het haar twee hoofvakke gedruip en daarom was sy onsuksesvol in matriek. Sy het egter nie weer aandklasse bygewoon om haar matriek te voltooi nie. Die ander deelnemer (C) het by ’n privaat korrespondensiekollege ingeskryf waar sy haar matriek suksesvol voltooi het, soos in die portefeulje en tydens die onderhoudsessie aangedui is. Deelnemer G het matriek gedruip en was selfbewus daaroor, soos tydens die onderhoudsessie bevind. Om terug te keer na die formele opset was dus nie ’n opsie nie en die deelnemer het verkies om te gaan werk. Die beroepe wat die deelnemers beklee het, was dié van laagbesoldigde betrekkings wat hulle onvervuld gelaat het en ook nie in hulle finansiële behoeftes voorsien het nie (deelnemers B, C, E en F).

Die deelnemers het volwasse verantwoordelikhede soos gesins-, werks- en/of gemeenskapverpligtinge. Soos deelnemer B dit stel: "… ek is ’n geskeide vrou en ek maak twee kinders groot", terwyl deelnemer E sê: "jy sal moet juggle tussen werk, tussen huis en studie". Verder noem deelnemer D: "... ek doen home care en ek kyk na ’n ou vroutjie twee dae in die week." Deelnemers A–C en E en F het bevestig dat hulle gesinslede morele en/of finansiële ondersteuning verskaf. Volgens deelnemer B bied haar familie sowel finansiële as morele ondersteuning aan haar gesin aangesien sy ’n geskeide dame met minderjarige kinders is wat voltyds studeer. Daarteenoor het deelnemer D genoem dat sy geen afhanklikes het nie. Hierdie deelnemer voel egter verantwoordelik vir haar suster se tweejarige kind, aangesien die suster aan alkohol verslaaf is. Deelnemer D verpleeg

410

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

deeltyds ’n ouerige dame vir ekstra sakgeld. Met hierdie sakgeld word die nasorgsentrum van die tweejarige kind betaal. Deelnemers E en F het genoem dat hulle soms direk van die werk af moes kom om klasse by te woon. Dan word daar op hulle mans, kinders en/of ander familielede gesteun om na die huishouding asook na die minderjarige kinders om te sien.

Die deelnemers het ook almal genoem dat tydsbeplanning vir die volwasse student belangrik is om suksesvol op universiteitsvlak te wees. Hulle moes tyd inruim om met hulle gesinne te verkeer, huishoudelike take te verrig én nog aan die eise van die universiteit te voldoen. Daarom neem hulle ook nie aktief aan die studentelewe (wat as deel van ’n student se persoonlike groei en ontwikkeling beskou word) deel nie, tensy dit van waarde is vir hulle studie. Volgens McGivney (2004, aangehaal deur Buchler e.a. 2007) is die lewenstyl, leerdoelwitte en aspirasies van volwasse studente in hulle laat 30's, 40's en 50's verskillend van dié van jong volwasse studente wat pas die skool verlaat het of wat in hul 20’s is. Motaung (2009) se studie bevestig bostaande stelling, naamlik dat die ouer volwasse leerder ander behoeftes as die jong volwasse student het.

Hierdie volwasse EVL-studente met hulle uiteenlopende werks- en lewenservaringe maak nou deel uit van die hoëronderwysinstelling se studentekorps. Aangesien die volwasse EVL- studente wat aan die ondersoek deelgeneem het, ’n voorgraadse program gevolg het, was hulle genoodsaak om uit hulle werk te bedank. Die program is tans nie deeltyds beskikbaar nie, maar was wel tydens deelnemers E–G se studiejare. Deelnemers E en G het bevestig dat hulle kollegas by die werk baie ondersteunend was terwyl hulle gestudeer het. Deelnemer G het selfs finansiële ondersteuning by die werk ontvang as aanmoediging om haar graad te voltooi. Aangesien deelnemer F probleme ondervind het om tyd af te kry by die werk om eksamen af te lê, of om die werk vroeër te verlaat om betyds te wees vir wanneer die klasse begin, moes sy uit haar werk bedank in belang van haar studies.

Die deelnemers se besluit om verder te studeer, is deur hulle persoonlike omstandighede en agtergrond beïnvloed. Vir hierdie studente was ’n hoëronderwyskwalifikasie ’n weg na ’n beter toekoms.

4.3 Ondersteuningstelsels vir die volwasse student

Ondersteuningstelsels op universiteit behoort akademiese sukses te bevorder. Hierdie stelsels was veral beskikbaar vir die deelnemers tydens die portefeulje-ontwikkelingskursus. Die doel was om die volwasse EVL-studente akademies voor te berei volgens die vereistes van die instelling. Inligting moes dus vir dié studente toeganklik wees. Die deelnemers het almal positief gereageer en aangedui dat hulle van die ondersteuningstelsels gebruik kon maak, alhoewel hulle op daardie stadium nog nie geregistreerde studente was nie en slegs deel van die ontwikkelingskursus uitgemaak het. Binne hierdie tema het drie subtemas na vore gekom, naamlik: toeganklikheid van die EVL-inligting; mentorskap en portuuronderrig; en die beskikbaarheid van institusionele ondersteuningstelsels.

4.3.1 Toeganklikheid van die EVL-inligting

Die deelnemers het op verskillende maniere van die voorafleerportefeulje- ontwikkelingskursus gehoor. Vanuit ’n institusionele perspektief het deelnemer H aangedui:

We do have our own information and advising entry level system. So people can walk in, can phone in or they can contact us through the website, through the internet, e-mail us [and] through post inquiries about RPL. We do have a frontline advisor that can advise, in fact, between us we can advise in all languages of the

411

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

region. When they [voornemende EVL-studente] walk in there's a learning conversation that takes place with this person.

Alle navrae aangaande wat die EVL-proses behels, word ook deur personeellede op ’n noukeurige, vriendelike, gemaklike en verstaanbare manier aan die voornemende EVL- studente oorgedra. Die personeellede beskou die navrae oor die program as ’n gesprek waar leer plaasvind. Tydens hierdie mondelinge kommunikasie gebeur dit maklik dat die voornemende EVL-studente hulle lewensverhale aan die administratiewe personeel vertel, aldus deelnemer H, veral in hulle soeke na juiste inligting oor die EVL-program wat die instelling aanbied. Daarom is dit belangrik om die voornemende volwasse EVL-student met ’n toegeneë gesindheid te behandel deur die skep van ’n gemaklike atmosfeer. Op hierdie manier word die nodige bystand en ondersteuning ten opsigte van hulle vrae op ’n professionele manier gehanteer. Voornemende EVL-studente word ook verseker dat daar mentors en ondersteuningsgroepe beskikbaar is vir diegene wat ’n behoefte daaraan het, volgens deelnemer H. Deelnemer I het genoem dat daar by die Afdeling vir Lewenslange Leer verskillende gidse vrylik beskikbaar is oor wat EVL is, asook wat die prosesse en prosedures van EVL behels. Voornemende EVL-studente wat by die Afdeling van Lewenslange Leer instap om navraag te doen oor die program kan van die gidse neem. Sodoende kan hulle hulself vergewis van wat die prosesse en prosedures van EVL behels.

Die deelnemers het op verskeie wyses van die EVL-proses te hore gekom:

I came in personally, then I spoke to them [staff members] they gave me a date to come again for the session. (Deelnemer A)

… toe sien ek die berig in die koerant. Uhm … jong dit was sommer die koerantjies wat hulle uitdeel. Die verniet koerantjies, die Tygerburger. Uhm … toe het ek toe met haar [die fasiliteerder] gepraat. En toe sê die [vriendin] toe: "Nee, maar ek sit sommer jou naam ook op.” (Deelnemer F)

I know through the website also through the local newspaper, The City Vision and yeah that's where I started to hear and then I apply. (Deelnemer G)

Hy [’n vriend] is ’n lopende advertensie. Ek het alles by hom gekry, al die inligting. So, ek het die vorm ingevul en terug aan hom gegee en hy het dit kom ingee en hy het aan baie mense so gemaak. (Deelnemer D)

Die deelnemers kom almal uit voorheen benadeelde gemeenskappe. Daarom gebruik die instelling van die verskillende maniere wat as effektiewe meganismes beskou kan word om hulle EVL-program te adverteer. Op hierdie manier verseker die instelling dat die inligting aangaande hulle EVL-program almal bereik. Hierdie toeganklikheid van inligting is ’n bewys van die instelling se verbintenis daartoe om aan die uiteenlopende gemeenskap van Suid- Afrika toegang te verleen tot hoër onderwys. Terselfdertyd is dit ook ’n bewys van hulle verbintenis tot regstelling, billikheid en gelykheid van die Suid-Afrikaanse gemeenskap.

4.3.2 Mentorskap en portuuronderrig

Volgens Budge (2014) is die minderheidsgroepe binne ’n hoëronderwysinstelling die persone wat mentorprogramme benodig. Hierdie stelling onderskryf die profiel van die ouer volwasse EVL-studente in die studie, aangesien hulle uit voorheen benadeelde gemeenskappe kom. Mentorprogramme is daarop gemik om ondersteuning en leiding te verskaf aan studente wat akademiese hindernisse en of aanpassingsprobleme ondervind. Hierdie ondersteuning en leiding word deur ’n mentor of ’n portuurmentor aangebied om die

412

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

akademiese sukses van die student te probeer verseker (Budge 2014; Lorenza, Casado- Muňoz en Collado-Fernặndez 2013; Terrion en Leonard. 2007). Die deelnemers het almal saamgestem dat die ondersteuningstelsels wat in die portefeulje-ontwikkelingskursus aangebied is, in hulle behoeftes voorsien het.

Ondersteuning en leiding deur die mentors tydens die samestel van deelnemers se portefeuljes was noodsaaklik ten opsigte van watter bewysstukke in die portefeulje moes wees. Hierdie stelling sluit aan by Lorenza e.a. (2013) se siening dat die mentor ’n kenner op sy/haar gebied is wat tydens die leerproses kennis en ervaringe op ’n individuele grondslag met die student deel. Hierdie tipe mentorskap is meer doelgerig. Die ondersteuning en leiding van die mentors het in ’n groot mate bygedra tot die suksesvolle voltooiing van die deelnemers se portefeuljes met die oog op toegang tot die instelling. Op hierdie wyse bewys die ouer volwasse EVL-studente oor watter kennis, houdings en vaardighede hulle beskik ten opsigte van die program(me) wat hulle wil volg. Hierdie stelling word verder deur Motaung e.a. (2008) gestaaf wanneer hulle aanvoer dat die EVL-studente nie op hulle eie ’n portefeulje kan saamstel nie. Van Kleef (2007), Moore en Van Rooyen (2002) en Motaung e.a. (2008) is enkele skrywers wat aanvoer dat volwassenes se onvermoë om hul voorafleer te identifiseer deel vorm van die problematiek. Daarom noem Brown (2001 en 2002) dat volwassenes wel bewys kan lewer van hul akademiese bevoegdheid deur kritiese denkwyses toe te pas tydens aktiewe deelname aan die leerproses, wat wel die geval was met die deelnemers. Volwassenes ervaar derhalwe wat van hulle verwag word binne die hoëronderwysomgewing (Brown 2001) aangesien hulle hul eie voorafleer assesseer. Die samestelling van die portefeulje bied volwassene die geleentheid om hulself te ontdek (Brown 2001; Michelson e.a. 2004) deur verantwoordelikheid vir hul eie leerproses te aanvaar asook om hul opvoedkundige behoeftes te identifiseer (Michelson e.a. 2004). Die die samestel van die portefeulje is noodsaaklik in die skep van ’n leeromgewing (Cretchley en Castle 2001), soos ook by die betrokke instelling die geval is.

Die rol van die mentor is ook om studente op ’n akademiese vlak te kry wat vir die universiteit aanvaarbaar is.

They each get a mentor. So, they will meet with their mentors who will give them some feedback on the kind of reading and writing that they've been doing which is much more academically. (Deelnemer H)

Volgens deelnemer I word die ouer volwassene se vaardighede, “net ’n bietjie ge-split [sic] en gepolish … hulle word net geleer hoe om te kyk na dinge, hoe om te lees, [en] waarvoor lees ek".

Deelnemer A het genoem dat hulle artikels moes lees, dit moes ontleed en in hulle eie woorde moes opsom. Hy verwys só daarna: “… and you will write that, and submit, you get feedback, you will write it again until you get it right." Terugvoering van hulle take word as ’n bepalende faktor vir akademiese sukses beskou (Conrad 2008; Henry e.a. 2011), beide deur die mentors en deur ouer volwasse EVL-studente. Sodoende kan die ouer volwasse EVL- studente hulle sterk- en swakpunte ten opsigte van hulle akademiese skryfwyse waarneem en probeer om daarop te verbeter, en sodoende vind monitering van hulle eie leerprosesse ook plaas.

Die toeganklikheid van die mentors asook die belangstelling in die akademiese vordering van die deelnemers het tot gevolg gehad dat hulle gemaklik gevoel het om hulle mentors te nader indien hulle werk nie akademies op standaard was nie. Volgens deelnemers A en G kon persoonlike konsultasie met die mentors plaasvind en dit was vir hulle van groot hulp en waarde. Nie net het hulle ’n vertrouensverhouding met en onder mekaar opgebou nie, maar

413

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

interaksie met mekaar was ook van belang. Dit is deur die mentors aangemoedig en sodoende kon hulle die vordering van die studente monitor. Tydens hierdie sessie kon vrae wat hulle nie verstaan het nie, uitgeklaar word. Take kon ook bespreek word indien daar enige onduidelikhede ervaar is. Sodoende is hulle selfvertroue verhoog en is hulle aangemoedig om hulle akademiese werk te verbeter.

Hierdie bevinding stem ooreen met bevindinge deur Shalem en Steinberg (2006), naamlik dat die akademici se entoesiasme, toeganklikheid en interaksie met volwasse studente, asook die vertrouensverhouding wat tussen dié studente en akademici bestaan, die sukses van die ouer volwasse studente se leerproses kan bevorder. Die doel van die mentors is dus om die ouer volwassenes te laat besef dat hulle oor die potensiaal beskik om op ’n akademiese vlak te kan skryf. Met die mentors se hulp en leiding was die respondente wat aan die ondersoek deelgeneem het, suksesvol.

Die mentors het morele ondersteuning aan die ouer volwasse EVL-studente gegee tydens die portefeulje-ontwikkelingskursus. Die studente se families kon hulle na die oriënteringsessies vergesel. Sodoende kon die gesin van die moontlike veranderings wat in gesinsverband sou plaasvind wanneer die vader of moeder gaan studeer, te wete kom. Deelnemer I stel dit as volg:

… dis hoekom die mentoring-groep altyd op ’n Saterdag gehou is sodat ons vir hulle kan sê bring die familie saam. Bring jou man of jou vrou en jou kinders saam sodat hulle kan hoor by die ander is nie net jy wat ou nag in die huis kom nie.

Portuuronderrig het deurgaans deel uitgemaak van die portefeulje-ontwikkelingskursus. Volgens Terrion en Leonard (2007) vind portuuronderrig plaas tussen persone wat min of meer tot dieselfde ouderdomsgroepe behoort. Hierdie persoon moet deur sy/haar studie kennis opgedoen het ten minste ten opsigte van die program(me) wat onderrig word, sowel as die akademiese vereistes wat verlang word. Deelnemer H het opgemerk:

… what we introduce this year was tutor guys who are RPL students for the most part, who are either in their third year of study or they graduated already and they do get to meet these tutors. So, mediating the entry into a disciplinary, into a field of study is very important.

Die gegradueerdes of senior EVL-studente (portuurtutors) is gebruik om die volwasse EVL- studente die nodige leiding te bied ten opsigte van sosiale, akademiese en persoonlike sake. Volgens deelnemer I is telefoonnommers en e-pos-adresse van die gegradueerde of senior EVL-studente (portuurtutors) aan die ouer volwasse EVL-studente verskaf. Sodoende kon hulle ’n portuurondersteuningsnetwerk onder mekaar opbou. Die metode blyk effektief te gewees het, want die volwasse EVL-studente kon maklik met hulle portuurtutors identifiseer.

… oudstudente wat die kursus geloop het, wat in hulle vierde jaar is, het daar ’n praatjie kom hou met ons. Hulle het ons wonderlik geïnspireer. Sommige van ons was onseker of ons dit gaan maak en so aan. Daai praatjie, dit help baie. (Deelnemer C)

en almal die ouens wat RPL studente was, was meer as gewillig om mekaar te help omdat jy al voorheen daar was. (Deelnemer F)

Op hierdie manier is die volwasse EVL-studente daarvan bewus gemaak dat hulle akademies suksesvol kon wees.

414

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

4.3.3 Die beskikbaarheid van institusionele ondersteuningstelsels

Op grond van die inligting wat die voornemende volwasse EVL-studente op hulle aansoekvorms verskaf het, is hulle op die kortlys geplaas om die werksessies by te woon. By hierdie werksessies is daar take aan die volwasse studente gegee wat deur die fasiliteerders nagesien en geëvalueer is. Dit is gedoen in ’n poging om die volwassenes se basiese geletterdheids- en syfervaardighede te bepaal. Hierdie volwassenes moes ook voldoen aan die kriteria/uitkomste soos deur die werksessie gestel. Daarna het die finale keuring vir die kortlys plaasgevind om hulle vir toelating tot die portefeulje- ontwikkelingskursus (waarop hierdie ondersoek gefokus het) of die akademiese toets te keur. Die volwassenes wat nie suksesvol was nie, is dan na die Verdere Onderrig- en Opleidingskolleges of aandklasse verwys. Die koördineerder van die EVL-proses bied ook vir die assessore werksessies aan om vas te stel wanneer die student se portefeulje geassesseer moet word sodat die student nie benadeel word nie. Nadat die volwasse EVL- studente die portefeuljes voltooi het, word daar van hulle verwag om ’n onderhoud af te lê voordat toelating tot die universiteit geskied. Deelnemers A, C en G het bevestig dat hulle senuweeagtig was tydens die onderhoudsessie. Volgens die deelnemers was die suksesvolle aflegging van die onderhoudsessie, tesame met hulle portefeulje, ’n aanwyser vir toelating tot die betrokke instelling.

Die skryfsentrum maak ’n integrale deel van die werksessie tydens die portefeulje- ontwikkelingskursus uit. Die volwasse EVL-studente kry dus blootstelling aan hoe om met akademiese tekste om te gaan en sulke tekste te skryf, asook aan die toepassing van konstruktiewe terugvoering. Dié studente word ook aangemoedig om van die skryfsentrum gebruik te maak om te verseker dat hulle take op akademiese vlak is.

… ons het ook ’n verhouding opgebou met die writing centre sodat die studente wat op die portfolio-kursus is … [daarvan gebruik kan maak]. As dit kom by die opskryf van die portfolio, dan kan hulle ook ’n konsultant gaan sien, jy weet, om te kyk na die editing en so aan, voordat hulle die portfolio indien en dit is verniet. (Deelnemer I)

… the writing centre is pro-active on the portfolio development course. All our students are introduced effectively to the writing centre as a facility that they can go to in order to get further support if needed in reading and writing skills. (Deelnemer H)

Studente het die skryfsentrum en biblioteek as institusionele ondersteuningsmeganismes gebruik.

Die writing centre is ook hier wat jou help om jou essay te skryf op ’n academic level. (Deelnemer B)

Uhm … om jou moeite te doen en na die writing centre te kom, want hulle het ons verwys na dit, en te kom vra, kyk of ek die regte grammar gebruik het, of ek die regte manier die ding doen, beantwoord ek die vraag en so aan. (Deelnemer F)

... ek het baie skills hier geleer [by die biblioteek], kom leer omtrent die computer. Die studente [in] die computer-kamer het my ook baie kom help. (Deelnemer C)

Dit was exciting vir my om mos nou na die library te gaan en uhm … dinge te gaan uitvind omtrent die assignments wat hulle vir my gegee het om te doen. (Deelnemer D)

415

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

I took my kids in the library [with me] ... and [while] I'm busy doing my stuff … (Deelnemer G)

… ek het mos nie geweet hoe om te summarise nie. Ek het niks geweet van reference nie. So, ek moes ook baie navrae gaan doen het. Ek moes baie biblioteek toe gaan om navrae te gaan doen het sodat hulle ook vir my kan verduidelik. (Deelnemer B)

Die data dui daarop dat die institusionele ondersteuningstelsels tot voordeel van die deelnemers se akademiese vordering strek. Daar is aan hulle behoeftes aandag geskenk, en hulle lees- en skryfvaardighede het sodanig verbeter dat hulle werk aan akademiese standaarde voldoen het. Hierdie aktiewe betrokkenheid het hulle kognitiewe vaardighede verbeter en ’n deurdagte benadering tot leer tot gevolg gehad. Deelnemers kon hulle eie vordering monitor en seker maak dat hulle die verlangde leeruitkomste bereik.

Dit blyk dat die studente voel dat hulle voorberei word ten opsigte van wat om te verwag as hulle akademiese programme aanvaar word. Hulle word die basiese vaardighede geleer wat hulle in staat sal stel om hulle pad vorentoe aan die universiteit te vind. Ondersteuning kom ook van die topbestuur van die universiteit aangesien alle fasiliteite by die universiteit tot die ouer volwasse EVL-studente se beskikking is terwyl hulle besig is met die portefeulje- ontwikkelingskursus. Om te verseker dat dié studente met behulp van die ondersteunings- program akademiese vordering toon, word hulle vordering gemonitor.

5. Monitering van ouer volwasse studente se vordering

Akademiese monitering van die ouer volwasse EVL-studente deur die koördineerder van die EVL (wat ook as mentor optree) en sy span word as deel van die ondersteuningstelsel aan dié studente beskou. So kan daar vasgestel word of hulle EVL-projekte toereikend is, en word die tekortkominge uitgewys. Verder dien die monitering as ’n aanduiding van aspekte wat spesifiek op die ouer volwasse student betrekking het en waarvoor verdere navorsing benodig word.

Volgens deelnemers H en I begin die akademiese monitering van die ouer volwasse EVL- student so spoedig moontlik na registrasie.

Ons kom gewoonlik een keer per semester bymekaar, dit wil sê, die eerste week nadat klasse begin het. Net om te weet is jy okay. (Deelnemer I)

Tydens hierdie samekoms word die ouer volwasse EVL-studente volgens hulle vakdissiplines gegroepeer, waarna hulle die ouer volwasse EVL-studente (seniors/ portuurtutors) wat in hulle tweede, derde en vierde jaar is, ontmoet. Dit word gedoen in ’n poging om die nuwe ouer volwasse EVL-studente as studente te verwelkom, asook om die aanpassing op universiteit te vergemaklik. Op hierdie manier word die ouer volwasse EVL- studente bewus gemaak van die sosiale netwerk wat alreeds bestaan en waarvan hulle vir akademiese ondersteuning gebruik kan maak.

Die tweede monitering vind ná die Junie-eksamen plaas. Sodoende kan die ouer volwasse EVL-studente wat akademies potensieel onsuksesvol mag wees vroegtydig geïdentifiseer word.

416

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

When we see people that are struggling at that point, we might phone them and call them in and say, look how's it going, what's happening? (Deelnemer H)

Morele ondersteuning word dan aan hierdie studente gegee. Telefoonnommers of e-pos- adresse van vorige EVL-studente wat min of meer dieselfde probleme ondervind het, word aan die risikostudent verskaf. Op hierdie manier word daar seker gemaak dat die student nie die universiteit verlaat sonder dat daar enige vorm van bystand was nie. Die EVL-studente monitor mekaar ten opsigte van klasbywoning en rapporteer aan die Afdeling vir Lewenslange Leer as hulle opmerk dat een van hulle medestudente ’n geruime tyd nie klasse bywoon nie. Die mentors sal dan die persoon skakel om vas te stel wat die probleem is. Die uitslae van EVL-studente wat in hulle eerste jaar is, word gemonitor, asook die aantal EVL-studente wat jaarliks gradueer. Hierdie interne moniteringsprosesse dien as belangrike bakens vir die koördineerder van die EVL-proses, aangesien so vasgestel kan word hoeveel ouer volwasse EVL-studente nog steeds in die stelsel is en hoeveel reeds gegradueer het en suksesvol was. Die Suid-Afrikaanse Kwalifikasie Owerheid (2004) beklemtoon dat die rekordhouding van die EVL-student se akademiese vordering, asook hulp en leiding wat hierdie studente van die mentors ontvang, ’n integrale deel van die prosesse vorm waarvolgens volwassenes se sukses op universiteitsvlak gemonitor kan word.

Bostaande inligting dui aan dat die akademiese vordering van die respondente aktief gemonitor word deur die koördineerder, mentors en ander wat by die EVL-program betrokke is. Dit het ook aangedui dat daar seker gemaak word van die akademiese suksessyfer van ouer volwasse EVL-studente. In dié verband word daar veral gelet op risikostudente, sodat hierdie studente die nodige hulp en akademiese bystand kan ontvang.

Deelnemers het ook genoem dat hulle te eniger tyd hulle mentors kon bereik, hetsy per e- pos, tydens ’n persoonlike konsultasie of deur middel van ’n telefoonoproep. Hierdie oopdeurbeleid dra daartoe by dat die ouer volwasse EVL-studente gewaardeer voel. Die mentors stel deurentyd hoë verwagtinge aan hulle sodat hulle binne die stelsel kan bly deur die bereiking van die leeruitkomste. Studente voel dus ook meer gemotiveer om sukses te behaal en daarom is hulle ook meer verbind tot hulle studies.

Van die deelnemers het Engels as ’n uitdaging beskou, veral in hulle geskrewe tekste. Hulle het dus woordeboeke aangeskaf as hulpmiddel by die leerproses. Verder het hulle ook in hierdie verband bystand van die mentors ontvang en veral van die skryfsentrum gebruik gemaak. Die werk in hulle portefeulje was ’n bewys van die hoë akademiese standaard wat bereik is.

6. Gevolgtrekking en moontlike implikasies

Die erkenning van voorafleer (EVL) het volwasse onderwys wêreldwyd op die voorgrond geplaas (Harris, 2006; Parker en Walters, 2008). Internasionaal kom die implementering en toepassing van EVL in onder andere die VK, die VSA, Kanada, Australië en Suid-Afrika voor (Harris, 2006). Nasionaal het die implementering van EVL deur hoëronderwysinstellings ’n wetlike verpligting geword (Harris 2006; Motaung 2009; Osman 2006; Parker en Walters 2008). Die hoofdoel van hierdie studie was om te bepaal op welke wyse die portefeulje- ontwikkelingskursus by ’n spesifieke hoëronderwysinstellings die volwasse student voorberei om suksesvol te wees.

Die visie- en missiestellings van die betrokke universiteit verbind die instelling tot die proses van lewenslange leer, aangesien sommige bevolkingsgroepe nie gelyke toegang tot

417

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

hoëronderwysinstellings gehad het nie (Walters 2011). Daarom is die EVL-beleid gemik op verskillende maniere van toegang tot die instelling om in die opvoedkundige behoeftes van die uiteenlopende Suid-Afrikaanse gemeenskap te voorsien. Terselfdertyd is die instelling se beleid ook belyn met die regering se verbintenis daartoe om lewenslange leeraktiwiteite aan miljoene swart Suid-Afrikaners te verskaf. Hierdie persone was voor 1994 onder die apartheidstelsel uitgesluit van werksbevordering en verdere onderrig en opleiding (Baatjes 2008). Die instelling se EVL-beleid dien as ’n meganisme vir makliker toegang tot die universiteit, sosiale insluiting, regstelling en gelykheid, asook om die volwassenes se vaardighede op te skerp vir ekonomiese vooruitgang vir die land.

Volwasse EVL-studente aan die instelling is almal ouer as 30 jaar met volwasse verantwoordelikhede soos gesins- en werksverpligtinge. Die besluit om verder te studeer was nie maklik vir hierdie studente nie, weens hul veelvuldige verantwoordelikhede. Volgens die data wat verkry is, is die deelnemers se motivering vir leer beïnvloed deur hulle gesinsagtergrond, vroeë skoolverlating, vorige werk, huidige lewensomstandighede, asook toekomstige loopbaanmoontlikhede. Hierdie bevindinge dui aan dat die deelnemers se motivering vir leer kompleks en meervoudig is. Daarom was konstruktiewe terugvoering van hul take vir die EVL-studente belangrik om hul eie akademiese prestasie te kon monitor. Op hierdie wyse kon hulle seker maak of hulle nog op peil is met hul akademiese sowel as lewensdoelwitte. Hierdie doelwitstelling is belangrik vir die volwassenes ten opsigte van hul akademiese sukses binne die hoëronderwysinstelling wat derhalwe aanleiding kon gee tot verbeterde lewensomstandighede.

Verder was die EVL-studente blootgestel aan die skedule van die universiteitslewe en moes hulle ’n balans vind tussen hulle universiteitslewe en hulle volwasse verantwoordelikhede. Gevolglik is tydsbeplanning ’n faktor, aangesien tyd ingeruim moes word om saam met hulle gesinne deur te bring, huishoudelike take te verrig, asook om aan die eise van die universiteit te voldoen. Dus bestuur, beplan en aanvaar die deelnemers eienaarskap van hul eie leerproses deur aktiewe deelname tydens die samestel van hulle portefeulje. Deelnemers was blootgestel aan die werkslading en tempo wat gehandhaaf word op universiteit. In die proses ontwikkel die EVL-studente tot selfgerigte leerders wat hulself bemagtig om hulle eie opvoedkundige behoeftes te identifiseer en daarop te verbeter. Sodoende word verantwoordelike besluite geneem ten opsigte van hul studie om akademiese sukses te behaal.

Ook beskik internasionale EVL-studente in die algemeen oor ’n basiese vlak van formele onderwys, geletterdheid en wiskunde (Breier 2011). In hierdie studie is bevind dat vier van die ouer volwasse EVL-studente matriek (graad 12) voltooi het, terwyl die ander drie nie hulle skoolopleiding tot matriek voltooi het nie. Laasgenoemde volwassenes het wel oor ’n beperkte formele opvoedkundige agtergrond beskik (sien tabel 2). Dié deelnemers kon met die hulp en leiding van mentors tot hul volle potensiaal ontwikkel om aan die vereistes van die hoëronderwysinstelling te voldoen. Met ander woorde, deelnemers se formele– onderwys-agtergrond is ingespan om hulle te leer hoe om akademiese tekste te lees en te ontleed ten einde ’n argument op te bou dat hulle akademies suksesvol kon wees.

Akademiese sukses van EVL-studente aan die betrokke instelling word bevorder deur institusionele en mentorondersteuningstelsels, asook portuuronderrig. Shalem en Steinberg (2006) voer aan dat die toeganklikheid van akademici, interaksie met volwasse studente en die opbou van ’n vertrouensverhouding bepalende faktore kan wees vir volwassenes om suksesvol te wees in die hoëronderwysomgewing. Die beskikbaarheid van mentors, die opbou van vertrouensverhoudings met mentors en die daarstel van ’n portuurondersteuningsnetwerk het bygedra tot die akademiese sukses van die deelnemers in

418

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

hierdie studie. Sosialisering met hul medestudente is ook deur die mentors aangemoedig sodat deelnemers mekaar op akademiese vlak kon ondersteun.

Terugvoer oor volwasse studente se akademiese werk word as ’n faktor vir sukses beskou (Conrad 2008; Henry e.a. 2011). In die studie is bevind dat terugvoer oor take vir beide deelnemer en mentor ’n aanduiding is van die student se akademiese vordering. Op hierdie wyse vind monitering van die deelnemer se eie leerproses plaas (Henry e.a. 2011). Interne moniteringstelsels soos klasbywoning, die Junie- en November-eksamenuitslae en die aantal EVL-studente wat jaarliks gradueer, word aktief deur die mentors en die koördineerder van die EVL-proses gemonitor. Akademiese en morele ondersteuning word aan die volwasse EVL-student wat akademies sukkel gebied. Op hierdie manier word daar seker gemaak dat die volwasse EVL-studente sukses aan die instelling behaal.

Assessering maak ’n integrale deel van die proses van erkenning van voorafleer uit. Voornemende volwasse EVL-studente moet die leeruitkomste vir die programme waarvoor hulle aansoek doen, demonstreer soos vereis deur die instelling voordat toelating tot die universiteit geskied (Castle en Attwood 2001; Castle e.a. 2006; Cretchley en Castle 2001; Departement van Onderwys 1997, 2007; Ralphs 2012). Dit is nie altyd vir hierdie studente maklik om bewys te lewer van hulle akademiese bevoegdheid of hulle voorafleer nie (Moore en Van Rooyen 2002; Motaung e.a. 2008). Slegs deur die volwasse EVL-student se relevante formele, informele en nieformele leer te assesseer, kan gefokus word op gedeeltelike bereiking van leeruitkomste vir toelatingsdoeleindes. Dit kan ook as ’n moontlike buigsame manier van toelating tot die universiteit dien, veral waar die volwasse EVL- studente dit moeilik vind om hulle akademiese bevoegdheid of voorafleer te demonstreer.

Beskikbaarheid van institusionele ondersteuningstelsels, asook mentor- en portuuronderrig in die instansie behoort aan dié studente bekend gestel te word om hulle persoonlik en holisties te ontwikkel.

Die hulp en leiding wat volwasse EVL-studente ontvang, kan as motivering dien om voort te gaan met hulle studie en om verantwoordelikheid vir hulle eie toekoms en leerproses te aanvaar.

Die EVL-proses en die verskaffing van lewenslange leeraktiwiteite vir volwassenes is in ooreenstemming met die doelstellings van die Onderwyswitskrif 3 soos voorgestel deur die Departement van Onderwys (1997). Alle rolspelers word betrek om ’n koherente EVL- sisteem binne die instelling te bewerkstellig. Die portefeulje-ontwikkelingskursus dien as ’n kern van die ondersteuningstelsel om studente voor te berei vir akademiese sukses.

Die beskikbaarheid van die mentors en die portuurtutors het verseker dat studente gemaklik gevoel het om te vra vir hulp en om ondersteuningsnetwerke te skep. Op hierdie manier het die studente mekaar aangemoedig tot beter akademiese prestasie wat aanleiding gegee het tot persoonlike groei en ontwikkeling en makliker aanpassing binne die universiteitsomgewing. Hulle kon dus hulle akademiese sukses self monitor ten einde hulle volle potensiaal te verwesenlik.

Daadwerklike akademiese monitering van EVL-studente dra verder by tot deurgaanse verbetering van die bestaande sisteem en bevordering van die akademiese sukses van die studente daarbinne.

Uit die bevindinge is dit duidelik dat die instelling se proses om voorafleer te erken, goed gestruktureer is om te verseker dat die volwassene akademiese vordering sal toon ten einde suksesvol te wees.

419

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Om die instelling se erkenning-van-voorafleer- (EVL-) proses te verbeter kan moontlik aandag aan die volgende geskenk word:

 Akademiese skryfwyse is ’n moeilike proses om baas te raak. Daarom behoort mentor- en portuuronderrig in die student se huistaal plaas te vind  Sosiale netwerke (soos WhatsApp) kan as platform dien vir akademiese leiding ten opsigte van voltooiing van hul take, om kommunikasienetwerke onder mekaar op te bou, asook om mekaar moreel te ondersteun en te motiveer tydens die portefeulje- ontwikkelingskursus.  Portuurtutors behoort eerstejaarstudente wat deur EVL tot die instelling toegelaat is, in te sluit wat aan die voornemende volwasse studente terugvoering kan gee oor hoe hulle die universiteitslewe ervaar het en watter strategieë aangewend was om hul akademiese sukses te verseker.

Verdere navorsing kan moontlik uit die volgende vraagstellings spruit:

1. Engels word as medium van onderrig beskou binne die instelling met sy diverse studentebevolking. Hoe kan huistaalonderrig as ’n ondersteuningstelsel volwasse studente se taal hindernisse oorkom om verder akademiese sukses te bevorder? 2. Hoe kan sosiale media gebruik word as ’n ondersteuningsmeganisme om die volwasse EVL-student voor te brei om suksesvol te wees in die hoëronderwys- verband? 3. Hoe kan mentorprogramme wat huistaalvoorkeur in ag neem, volwasse EVL- studente se akademiese skryfvaardighede help ontwikkel?

Bibliografie

Andersson, P. en J. Harris (reds.). 2006. Re-theorising the recognition of prior learning. Leicester: National Institute of Adult Continuing Education.

Baatjes, I. 2008. Adult basic education and training. In Kraak en Press (reds.) 2008.

Babbie, E. en J. Mouton. 2001. The practice of social research. Kaapstad: Oxford University Press Southern Africa.

Breier, M. en A. Ralphs. 2009. In search of phronesis: Recognizing practical wisdom in the recognition (assessment) of prior learning. British Journal of Sociology of Education, 30(4):479–93.

Brown, J. 2001. The portfolio: A reflective bridge connecting the learner, higher education, and the workplace. Journal of Continuing Higher Education, 49(2):1–12.

—. 2002. Know Thyself: The impact of portfolio development on adult Learning. Adult Education Quarterly, 52(3):228–45.

Buchler, M., J. Castle, R. Osman en S. Walters. 2007. Equity, access and success: Adult learners in public higher education. In Council of Higher Education (2007).

Budge, S. 2014. Peer mentoring in postsecondary education: Implications for research and practice. Journal of College Reading and Learning, 37(1):71–85.

420

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Bunting, I. 2006. Governing access: A four country comparison. Kaapstad: Sentrum vir Hoër Onderwys Transformasie.

Castle, J. 2003. The prior learning paths of mature students entering a postgraduate qualification in adult education. Journal of Education, 29:29–56.

Castle, J. en G. Attwood. 2001. Recognition of prior learning for access or credit? Problematic issues in a university adult education department in South Africa. Studies in the Education of Adults, 33(1):60–72.

Castle, J., K. Munro en R. Osman 2006. Opening and closing doors for adult learners in a South African university. International Journal of Educational Development, 26:363–72.

Conrad, D. 2008. Building knowledge through portfolio learning in prior learning assessment and recognition. The Quarterly Review of Distance Education, 9(2):139–50.

—. 2011. The role of language in portfolio learning. The International Review on Research in Open and Distance Learning, 12(1):1–8.

Cooper, L. 2006. "Tools of mediation": An historical-cultural approach to RPL. In Andersson en Harris (reds.) 2006.

Cooper, L. en J. Harris. 2013. Recognition of prior learning: exploring the “knowledge question”. International Journal of Lifelong Education, 32(4):447–63.

Council for Adult and Experiential Learning. 2010. Prior learning assessment: An introduction. http://www.okhighered.org/reachhigher/docs/cael-pla-intro-61810 (10 Februarie 2012 geraadpleeg).

Council of Higher Education. 2007. Review of higher education in South Africa. Pretoria, Suid-Afrika: Raad vir Hoër Onderwys.

Creswell, J.W. 2009. Research design: Qualitative, quantitative, and mixed methods approaches. Thousand Oaks: Sage.

Cretchley, G. en J. Castle. 2001. OBE, RPL and adult education: Good bedfellows in higher education in South Africa? International Journal of Lifelong Education, 20(6):487–501.

Departement van Onderwys 1997. Onderwys Witskrif 3:’n Program vir die transformasie van hoëronderwys. Pretoria: Staatsdrukker.

—. 2007. Die Hoëronderwysraamwerk. Hoëronderwyswet, 1997 (Wet No. 101 van 1997). Staatskoerant No. 30353. Pretoria: Staatsdrukker.

Departement van Hoër Onderwys en Opleiding 2013. Ministerial task team on a national strategy for the Recognition of Prior Learning. Pretoria: Staatdrukker.

Frick, B.L., E.M. Bitzer en B.L. Leibowitz. 2007. Implications of variance in ARPL policy: A South African case study. South African Journal of Education, 21(4):640–53.

Harris, J. 2006. Questions of knowledge and curriculum in the Recognition of Prior Learning. In Andersson en Harris (reds.) 2006.

421

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Hendricks, N. en T. Volbrecht. 2003. RPL as cognitive praxis in linking higher education, the African Renaissance and lifelong learning. South African Journal of Higher Education, 17(1):47–53.

Henning, E., W., van Rensburg en B. Smit. 2004. Finding your way in qualitative research. Pretoria: Van Schaik.

Henry, G.D., N. Bromberger en S. Amstrong. 2011. Constructive guidance and feedback for learning: The usefulness of exemplars, marking sheets and different types of feedback in a first year law subject. Assessment and Evaluation in Higher Education, 37(2):149–61.

Joosten-Ten Brinke, D., D.M.A. Sluijsmans en W.M.G. Jochems. 2009. Self-assessment in university assessment of prior learning procedures. International Journal of Lifelong Education, 28(1):107–22.

Kantanis, T. 2002. Same or different: Issues that affect mature age undergraduate students' transition to university. Referaat gelewer by die 6de Pacific Rim se Eerste Jaar in Hoër Onderwys-kongres: Changing Agendas "TeAoHurihuri", Christchurch (Nieu-Seeland).

Knowles, M. 1998. The adult learner. Houston: Gulf Publishing.

Kolb, D. 1984. Building upon the foundation PLAR in Ontario's Colleges. Ontario: Ministry of Training.

Kraak, A. en K. Press (reds.). 2008. Human resources development review. Kaapstad: HSRC Press.

Learning from Experience Trust. 2002. Mapping APEL: Accreditation of prior experiential learning in English higher education institutions. Londen: Learning from Experience Trust.

Lorenza, D., R. Casado-Muňoz en M. Collado-Fernặndez. 2013. Tutoring and mentoring at the university level: Experiences in Padua and Burgos. International Journal for Cross- Disciplinary Subjects in Education, 3(1):1406–15.

Merriam, S.B. 1998. Qualitative research and case study applications in education. 2de uitgawe. San Francisco: Jossey-Bass.

Merriam, S.B. en R.G. Brockett. 1997. The profession and practice of adult education. San Francisco: Jossey-Bass.

Mezirow, J. 1991. Transformative dimensions of adult learning. San Francisco: Jossey-Bass.

Michelson, E. en A. Mandell 2004. Portfolio Development and the Assessment of Prior Learning. Stylus Publishing. LLC.

Moissidis, S., J. Schwarz, L. Marr, S. Repo en S. Remdisch. 2011. The challenge of access, retention and drop-out in higher education in Europe: The experiences of non-traditional students. Referaat gelewer by die RANLHE Internasionale Kongres, Seville (Spanje).

Moore, A. en L. Van Rooyen. 2002. Recognition of prior learning as an integral component of competence-based assessment in South Africa. South African Journal of Education, 22(4):293–6.

422

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Motaung, J. 2009. The “nuts and bolts” of Prior Learning Assessment in the Faculty of Education of the University of Pretoria, South Africa. Perspectives in Education, 27(1):78–84.

Motaung, J., W.J. Fraser en S. Howie. 2008. Prior Learning Assessment and quality assurance practice: Possibilities and challenges. South African Journal of Higher Education, 22(6):1249–59.

Osman, R. 2004. Access, equity and justice: Three perspectives on Recognition of Prior Learning in higher education. Perspectives in Education, 22(4):139–45.

—. 2004. After Apartheid. The Recognition of Prior Learning at the College of Education, University of the Witwatersrand. In Michelson en Mandell (reds.) 2004.

—. 2006. RPL: An emerging and contested practice in South Africa. In Andersson en Harris (reds.) 2006.

Osman, R. en J. Castle. 2002. Recognition of Prior Learning: A soft option in higher education in South Africa? South African Journal of Higher Education, 16(2):63–8.

Parker, B. en S. Walters. 2008. Competency based training and national qualifications frameworks: Insights from South Africa. Asia-Pacific Education Review, 9(1):70–9.

Ralphs, A. 2012. Exploring RPL: Assessment device and/or specialised pedagogical practice? Journal of Education, 53:75–96.

Rogers, A. 1996. Teaching adults. 2de uitgawe. Buckingham: Open University Press.

Ronning, W.M. 2009. Adult, flexible students' approaches to studying in higher education. Scandinavian Journal of Educational Research, 53(5):447–60.

SAKO (Suid-Afrikaanse Kwalifikasie Owerheid). 2004. Criteria and guidelines for the implementation of the Recognition of Prior Learning. Pretoria: Staatsdrukker.

—. 2013. Policy and Criteria for the Registration of Qualifications and Part Qualifications on the National Qualification Framework. Pretoria: Staatsdrukker.

Shalem, Y. en C. Steinberg. 2006. Portfolio-based assessment of prior learning: A cat and mouse chase after invisible criteria. In Andersson en Harris (reds.) 2006.

Singh, A.M. 2011. Let the doors of learning be open to all – a case for recognition of prior learning. South African Journal of Higher Education, 25(4):803–18.

Terrion, J. en D. Leonard. 2007. A taxonomy of the characteristics of student peer mentors in higher education: Findings from a literature review. Mentoring & Tutoring, 15(2):149–64.

Universiteit van Wes-Kaapland. S.j. The Recognition of Prior Learning (RPL): Policy, procedures and practice at UWC (#2). 196.21.45.52/usrfiles/users/5204080804/RPL- policy.pdf (9 Desember 2011 geraadpleeg).

Van Kleef, J. 2007. Strengthening PLAR: Integrating theory and practice in post-secondary education. Journal of Applied Research on Learning, 1(2):1–22.

423

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Volbrecht, T. 2009. New courses for Trojan horses: Rethinking RPL in a South African teacher education curriculum. Studies in Continuing Education, 31(1):13–27.

Walters, S. 2011. Prioritising the realities that students face. http://mg.co.za/article/2011-10- 14-prioritising-the-realities-that-students-face (9 Desember 2011 geraadpleeg).

Walters, S. en J. Koetsier 2006. Working adults learning in South African higher education. Perspectives in Education, 24(3):97–108.

Walters, S. en K. Watters 2006. Twenty years of adult education in Southern Africa. Perspectives in Education, 24(3):223–43.

424

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die assessering van huistale in die Suid-Afrikaanse Nasionale Seniorsertifikaateksamen1 – die strewe na regverdigheid en groter geloofwaardigheid Colleen du Plessis, Sanet Steyn en Albert Weideman

Colleen du Plessis, Departement Engels, Universiteit van die Vrystaat Sanet Steyn, Sentrum vir Akademiese en Professionele Taalpraktyk, Noordwes-universiteit Albert Weideman, Universiteit van die Vrystaat

Opsomming

Regverdigheid is ’n onontbeerlike vereiste vir hoërisiko-toetse, soos uittreevlakeksamens vir skoolverlaters. Die eksaminering van eerste tale met ’n amptelike status in Suid-Afrika aan die einde van graad 12 bied ’n pertinente voorbeeld van waarna hier verwys word. Nie net dui verskeie verslae aan dat die taalvraestelle leerders oor die verskillende tale heen tans ongelyk behandel nie, maar daar is ook geen voor die hand liggende oplossing vir tekortkominge in die toetsinstrumente nie. Daar bestaan ook onsekerheid of die voorgeskrewe formaat en inhoud van die eksamenvraestelle voldoende ooreenstem met die doelwitte van die kurrikulum. Hierdie artikel doen verslag oor ’n projek wat onderneem word deur ’n vieruniversiteitsvennootskap in taaltoetsingsnavorsing om ’n daadwerklike oplossing vir die probleem te vind. As ’n eerste stap om groter ekwivalensie tussen die standaarde van hierdie taalvraestelle te bewerkstellig word konseptuele duidelikheid verlang oor die konstruk waarop die uittreevlak-assesserings volgens die doelstellings en spesifikasies van die nuwe Kurrikulum- en assesseringsbeleidsverklaring (KABV) gegrond is. Die artikel sluit af met die aanbevelings van ’n eerste en voorfinale verslag, en verskaf ’n raamwerk vir die daaropvolgende ondersoeke.

Trefwoorde: graad 12; huistaal; KABV; konstrukgeldigheid; Nasionale Senior Sertifikaat; taalassessering

The assessment of home languages in the South African National Senior Certificate examinations – ensuring fairness and increased credibility

Abstract

High-stakes tests, such as exit-level examinations for school leavers, demand fairness in every respect. The examination of first languages, referred to as home languages (HL) in South Africa, at the end of grade 12 is a particular case in point. Not only have several

425

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

reports indicated that the language papers treat learners across the various languages unequally, but there is also no immediately apparent remedy for their shortcomings. Reports by the Council for Quality Assurance in General and Further Education and Training (Umalusi) and the Department of Basic Education show patent discrepancies between national averages per language and province, with variations in excess of 10%, as well as average pass rates of as high as 99% in the case of at least eight of the home languages over a four-year period (2009–2012). Concerns have also been raised as to whether the prescribed format and content of the examination papers are adequately aligned with the objectives of the curriculum.

In this context, it is understandable that the statutory body tasked with the oversight of the quality of these examinations, Umalusi, would be concerned that the 11 home languages for which examinations are written have papers whose quality and effects are comparable and fair. In order to address this problem, Umalusi has commissioned a number of research projects. This paper reports on one such project being undertaken by a four-university partnership in language testing research to design a deliberate solution for the lack of equivalence between the HL papers. The Inter-Institutional Centre for Language Development and Assessment (ICELDA) is a pool of expertise bound together in a partnership between the Universities of Pretoria, Free State and Stellenbosch and North- West University that develops and designs language tests and courses (ICELDA, 2013).

As a first step towards introducing greater comparability of standard between the language papers, conceptual clarity is sought on the construct on which the exit-level examination papers should be premised in accordance with the objectives and specifications of the new Curriculum and Assessment Policy Statement (CAPS). This is considered to be a key aspect in the process to validate any language test or examination. Concerns about the way HL ability is examined have existed for some time. Even before the introduction of the outcomes-based National Senior Certificate, which replaced the previous grade 12 exit qualification in 2008, assessment practices were identified as an area of contention in the 2007 report on “Making educational judgements: Reflections on judging standards of intended and examined curricula” (Umalusi 2011). From reports on the quality of the grade 12 examinations issued since then, it is clear that the emphasis up to now has been on the determination of standards and the compilation of comprehensive and revised curriculum statements. However, insufficient attention has been devoted to the design of the three HL examination papers and the abilities that they assess. As a result, the various examinations cannot be compared across languages or different years of administration.

In view of the fact that the predominant purpose of the grade 12 school-leaving examination is to measure the achievement of curriculum objectives and subject content covered during the school year, it is imperative that the HL papers be aligned appropriately with the curriculum and that they are founded on the same philosophical principles. There is no doubt that the conceptual framework that underlies CAPS goes back to linguistic ideas originating in the early 1970s on a differentiated communicative competence that supports actual language use by varied repertoires of functionally defined language acts. In their subsequent development, these constitute socially informed ideas about language that have broadened our perspective of what constitutes language ability and language use – that mastery of language is much more than having a grammatical command of it. It should, therefore, not be surprising that CAPS refers to the teaching approaches underlying it as communicative and text-based, in line with current international thinking about language use and language mastery. Although all the HL examination papers are based on the same curriculum, it is clear from an initial analysis of examination tasks that there is a lack of conceptual clarity on what the focus of the papers should be. In other words, the HL papers do not reflect the same understanding of language and do not measure the same constructs.

426

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

The word construct in language testing is a technical term that refers to the overall ability or trait being measured, or a theoretically defensible definition of what is to be assessed. Since language is a complex phenomenon incorporating heterogeneous types of language, rather than a singularly identifiable object, various abilities and different kinds of knowledge are involved simultaneously in the execution of any language act. There are also normative principles that guide language use in different contexts. One therefore needs to distinguish between the language situation itself and the conditions for using language in that situation. Such a distinction is important when articulating any construct. An important descriptor in CAPS is the required assessment of “high knowledge and high skills”, signalling the assessment of an advanced language ability. It is therefore clear that the distinction between the First Additional Language (FAL) and HL examination papers relates to the measurement of more advanced language than basic interpersonal communicative skills (BICS). Moreover, in addition to developing a cognitive academic language proficiency (CALP), HL students also need to display a professional language proficiency for employment purposes and access to trade and industry. This level would require greater proficiency than conversational language ability, but not necessarily the same kind of academic language ability referred to in CALP. The three levels identified above – social, academic and professional – apply to a number of different fields of discourse. Examinees writing the HL papers should therefore be able to handle different types of discourse and display an advanced command of features of language across them.

Language operates in particular contexts and lingual spheres, relating to what Halliday refers to as fields of discourse. These spheres may be considered material, since they are governed by “typical norms and principles that give a different content to the factual language used” within a situation. Consequently, distinct lexical and syntactic differences can be discerned in the language used in diverse contexts. The use of different dialects within communities and varying tones of voice to convey meaning further illustrate this. The norms that regulate the lingual spheres are typical because they apply to social forms or relationships that require a typical kind of language use within a particular temporal and structural context. Human beings as the users of language fulfil a subjective lingual role in which they then select from a repertoire of already developed registers in order to express themselves through language in ways deemed appropriate to a given situation. There are “normative principles of a logical, aesthetic, legal, technico-formative, economic, social, ethical or confessional nature” that guide and stamp language use in different contexts. One therefore needs to distinguish between the language situation itself and the conditions for using language in that situation. Such a distinction is evidently important when articulating any construct related to high language ability.

Humans seem to have an inherent ability (a communicative competence) to recognise and use different varieties of language. Vocabulary plays a role in distinguishing between material lingual spheres, but is insufficient on its own because in different contexts language is qualified by various aspects of our experience. Each sphere has a typical language of its own. Moreover, the social structure in which the language is employed is responsible for further distinctions, for example different roles we assume when using language as writers or readers, or as speakers or hearers. In terms of the content of the language curriculum outlined in CAPS, the dominant material lingual spheres of relevance to the teaching and assessment of the respective languages would seem to be the following:

 social (including inter-personal communication and the handling of information)  economic/professional (including the world of work and commerce)  academic (including academic and scientific language and advanced language ability)  aesthetic (including the appreciation of literature and art)

427

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

 ethical (including an appreciation of the values embedded in language use)  political (including the critical discernment of power relations in discourse).

On the basis of the lingual spheres identified in the curriculum and the stated learning outcomes a proposed formulation of the general underlying construct for the HL examination papers would be the following:

The assessment of a differentiated language ability in a number of discourse types involving typically different texts, and a generic ability incorporating task-based functional and formal aspects of language.

The conceptual framework and primary construct such as that proposed here enables us to devote our attention to the articulation of the construct in a selection of language papers by examining the task specifications reflected in the papers and marking memoranda, so as to be able to express an opinion on whether these are sufficiently representative of the curriculum and whether the same abilities are being measured across the language groups. Any underrepresentation of tasks that assess high language ability will undermine the validity of the examination.

Inasmuch as the curriculum and assessment standards may help to organise what should happen in the classroom, they provide no guarantee of contributing towards the quality of education and assessment practices, or of ensuring equivalence across different language examinations. One of the main contributing factors to the varying standards and quality of the HL examination papers identified so far is the fact that important norms and principles in language testing have not been applied to the design of the papers, an issue that will be covered in detail in subsequent studies. The extent to which examiners are adequately trained in the principles of construct validity and reliability in language assessment thus needs investigating.

Without denigrating the importance of standards and curricula, the emphasis needs to be shifted from setting standards to ensuring accountability, which can be defined simply as a way of explaining that all measures undertaken may be considered appropriate and necessary. This aspect of accountability in language teaching and assessment is directly related to defining the underlying construct and articulating it in the form of detailed specifications based on defensible theories of language and communicative competence.

Keywords: CAPS; construct validity; grade 12; home language; language assessment; National Senior Certificate

1. Konteks en verduideliking van terme en probleem

Hoe verseker nasionale onderwysdepartemente regverdigheid in die hoërisiko-assesserings wat hulle administreer? Hierdie artikel sal aantoon hoe een van die gehaltebeheerowerhede vir onderwys en opleiding in Suid-Afrika, naamlik Umalusi, geraak word deur ’n klaarblyklik onregverdige meting van taalvermoë en dan oplossings vir die probleem oorweeg. Die klem val op ’n besonder problematiese kwessie, een wat begryp moet word binne die konteks van beduidende beleidskommelinge oor die afgelope 20 jaar as gevolg van ’n proses van grondwetlike en sosiale verandering.

428

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

In Suid-Afrika tel die Nasionale Seniorsertifikaat- (NSS-) eksamen (Departement van Onderwys 2008a; 2008b) aan die einde van graad 12, die finale jaar op sekondêre skool, as hoëbelangassessering. Dié uitslae dra proporsioneel die meeste by om te bepaal wie toelating tot die arbeidsmark verkry, asook aan wie geleenthede vir verdere studie aan hoëronderriginstansies gebied word (Nel en Kistner 2009). Volgens die sogenaamde Toelatingspunt-telling (TPT), die indeks wat gebruik word om ’n individuele kandidaat se algehele peil in hierdie eksamen aan te dui, lewer die uitslae van die stel eerstetaaleksamenvraestelle, of sogenaamde huistaalvraestelle, ’n beduidende bydrae. Binne hierdie konteks is dit te verstane dat die Raad vir Gehalteversekering in Algemene en Verdere Onderwys en Opleiding (bekend as Umalusi), die statutêre liggaam wat met die toesig oor eksamengehalte gemoeid is, die verwagting koester dat vraestelle in die 11 huistale regverdig en vergelykbaar sal wees.

Om hierdie kwessie te bekyk, het Umalusi talle ondersoeke van stapel gestuur (Umalusi 2009a; 2009b; 2009c; 2010; 2011; 2012a; 2012b; 2012c). Kortliks bevestig hierdie ondersoeke dat die klem tot nou toe op die vasstelling van standaarde en die samestelling van uitgebreide en hersiene kurrikulumverklarings geval het. Die onderskeie eksamens kan egter nie as regverdige en gelyke assesserings bestempel word nie. Tabel 1 illustreer die opvallende teenstrydighede tussen nasionale gemiddeldes per taal en provinsie oor ’n vierjaarperiode.

Tabel 1. Vierjaar gemiddelde leerderprestasie in die huistaaleksamen: 2008–2011 (Umalusi 2012a:9)

’n Besondere teenstrydigheid is die buitengewoon hoë gemiddelde van net oor die 85% vir SiSwati wat deur leerders in die Mpumalanga-provinsie behaal is teenoor die ooreenstemmende en kommerwekkend lae 33% wat in dieselfde eksamen deur leerders in Noordwes behaal is. Hierdie uitslae illustreer dat daar nie net oor huistaaleksamens heen uiterse prestasieskommelinge voorkom nie (met meer as 10% variasie), maar selfs binne dieselfde taaleksamenvraestel.

’n Verdere bekommernis: vergeleke met nietalige skoolvakke is die gemiddelde persentasie van leerders wat die huistaalvakke slaag, buitengewoon hoog (Departement van Basiese Onderrig 2012b:5; Umalusi 2012c:61). Tabelle 2 en 3 stel die gemiddelde slaagsyfers per

429

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

huistaaleksamen oor die vierjaarperiode 2009–2012 teenoor die gemiddelde slaagsyfers in ander skoolvakke.

Tabel 2. Gemiddelde nasionale NSS-slaagsyfer per huistaaleksamen (2009–2012)

(Saamgestel uit data verkry van Departement van Basiese Onderwys 2010:57, 2011b:55; 2012a:59)

Tabel 3. Gemiddelde nasionale NSS-slaagsyfer per sleutelvak2 2009–2012

(Departement van Basiese Onderwys 2012b:5)

Die gemiddeldes mag moontlik daarop dui dat sommige eksamenvraestelle van ’n veel hoër standaard as ander is. So ’n vergelyking is egter nie moontlik sonder ’n verduideliking van presies wat gemeet word en ’n gedetailleerde ontleding van vraestelle nie. ’n Oorvereenvoudigde interpretasie van moeilikheidsvlakke gebaseer op gemiddelde tellings is derhalwe nie noodwendig nuttig en betroubaar nie.

430

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Assesseringspraktyke is reeds in Umalusi se 2007-verslag, Making educational judgements: Reflections on judging standards of intended and examined curricula (Umalusi 2011), en nog voor die inwerkingtreding van die uitkomsgebaseerde Nasionale Seniorsertifikaat, wat die vorige graad 12-uittreekwalifikasie in 2008 vervang het, as ’n kontensieuse gebied geïdentifiseer. Besonder relevant vir die huidige bespreking is die spesifieke verwysing in hierdie verslag na die noodsaaklikheid om ondersoek in te stel na die gebruik van tegnologie om die eksamineringstelsel te verbeter. Boonop ontbreek konseptuele klaarheid oor die onderliggende taalvermoë wat in die eksamenvraestelle gemeet word, met ander woorde dit wat in taaltoetsing bekend staan as die konstruk, ’n voorvereiste vir die aanwending van enige vorm van psigometriese meting (Umalusi 2011:23).

In taaltoetsing word die term konstruk gebruik om te verwys na die onderliggende vermoë, kennis of vaardigheid wat gemeet word (Bachman 1990; Davies, Brown, Elder, Hill, Lumley en McNamara 1999; Davidson en Lynch 2002; Hughes 2003; Van Dyk en Weideman 2004; Weir 2005). Die konstruk verteenwoordig dus ’n abstrakte voorstelling van iets wat as basis moet dien by die vertolking van toetsuitslae. Dis belangrik dat die konstruk breedvoerig beskryf word, sodat dit op ’n konkrete manier deur middel van toetsvrae en take gemeet kan word (Van Dyk en Weideman 2004). ’n Leesbegripstoets sou byvoorbeeld leesvermoë as konstruk kon gebruik, wat daarna in heelwat fyner besonderhede geartikuleer kon word. Met ander woorde, alle tersaaklike leesverwante strategieë en kognitiewe verwerking wat benodig word om inligting in ’n teks te ontsluit, word gedek. By die artikulering van die toets- of eksamenkonstruk word daar besluit watter geskikte toetstake en -items gebruik sou kon word om die meting op ’n geldige en betroubare manier uit te voer. Die itemspesifikasies en gepaardgaande taaktipes wat aangewend word ten einde die nodige toonbeelde of bewyse van die gedefinieerde konstruk te genereer, vorm dan die bloudruk of raamwerk van so ’n toets of eksamen (vgl. Patterson en Weideman 2013b).

Om die probleem in die eksamenvraestelle onder die loep te neem en die eksamineringstelsel te verbeter, het Umalusi die Interinstitusionele Sentrum vir Taalontwikkeling en -Assessering [ICELDA] genader om ’n oplossing voor te stel. ICELDA verteenwoordig ’n vennootskap tussen die Noordwes-Universiteit en die Universiteite van Pretoria, Vrystaat en Stellenbosch en betrek vakkundiges wat taaltoetse en -kursusse ontwikkel (ICELDA 2013). Toe die ICELDA-span aanvanklik die vorige Umalusi-verslae (Umalusi 2009a; 2009b; 2009c; 2010; 2011; 2012a) oorweeg het, het dit gou aan die lig gekom dat die bestaande assesseringstelsel nog nie grondig ondersoek is nie. Onsekerheid bestaan oor die mate waartoe die huidige eksamineringsformaat van die onderskeie taalvraestelle ooreenstem met die doelstellings van die hersiene kurrikulum. ’n Kompliserende faktor by hierdie verkenning was dat die vraestelle tot die span se beskikking gebaseer was op die uitgediende kurrikulum. Dié is pas vervang deur ’n ander, die Kurrikulum- en assesseringsbeleidsverklaring: Graad 10‒12 (KABV) (Departement van Basiese Onderwys 2011a), wat onderrig en assessering vanaf 2013 en daarna sou rig. ’n Vlugtige vergelyking van die nuwe en ou kurrikula het egter aangetoon dat hulle grootliks dieselfde is. Daarom het die span besluit om die huidige ondersoek op die toekoms te rig eerder as om gedane sake te probeer goedmaak. ’n Bykomende oorweging was dat, na alle waarskynlikheid, die vorige assesseringspraktyke nie gou en drasties sou verander nie (Weideman 2014). Inteendeel, die moontlikheid was groter dat taalassessering in sy huidige formaat voortgesit sou word. Dit is betekenisvol dat die ICELDA-navorsingspan se aanvanklike beoordeling een van die kernbesorgdhede van die Umalusi-verslae bevestig het (Umalusi 2011), te wete dat klaarheid ontbreek oor die onderliggende eksamenkonstruk. Die hersiene kurrikulum, wat in elk geval dieselfde vir alle huistale is, blyk ’n goeie vertrekpunt te wees by die identifisering en artikulasie van die konstruk. Klaarheid oor die konstruk hou direk verband met die beginsel van regverdigheid in taaltoetsing en is noodsaaklik vir die geldigheid van die assessering. Alle huistaaleksamens behoort op dieselfde konstruk

431

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

gebaseer te word, en daar behoort genoeg samewerking te wees tussen opstellers van die onderskeie kurrikula en assesserings om te oortuig dat standaarde en verwagtinge deurgaans vergelykbaar is, met ander woorde dieselfde omvang en moeilikheidsgraad het.

Wanneer dit oor die gelyktydige assessering van wyd uiteenlopende taalvermoëns binne die bestek van ’n enkele metingsgeleentheid gaan (byvoorbeeld ’n eksamen), word die artikulering van ’n konstruk nog belangriker. Daar moet boonop ’n teoretiese grondslag bestaan wat die konstruk regverdig. Patterson en Weideman (2013a:108) stel dit duideliker deur konstruk te omskryf as ’n teorie-ondersteunde begrip wat aandui wat gemeet moet word. Soos later in die bespreking sal blyk, is enige konstrukartikulering afhanklik van die eiesoortige kenmerke van die betrokke taalsfeer of -sfere waarbinne vermoë gemeet moet word. Die graad 12-studente wat die huistaaleksamen aflê, sal eerstens verskil in hulle vermoë om verskillende diskoerstipes te hanteer wat ’n differensiële taalvermoë blootlê (Patterson en Weideman 2013a:108). Tweedens sal hulle ook verskil in hulle beheersing van taalstrukture en -kenmerke oor die verskillende diskoerstipes heen. Daar word dus verwys na ’n differensiële en generiese taalvermoë wat op verskillende maniere gemeet moet word.

Die vernaamste doelstelling van die huidige artikel is dus om die oorkoepelende konstruk van die graad 12-huistaaleksamen te artikuleer. Dit sal meebring dat daar in opvolgstudies ondersoek ingestel kan word na die teoretiese verdedigbaarheid van die take en items wat in huistaalvraestelle voorkom. Hierdie soort konstrukverheldering word erken as ’n kernaspek by die validering van ’n taaltoets of -eksamen (Hughes 2003; Weir 2005; Green 2014). Dit is juis omdat belangrike norme en beginsels in taaltoetsing nie toegepas word by die opstel van huistaalvraestelle nie dat wisselende standaarde en gehalte voorkom (Bachman en Palmer 1996; Fulcher en Davidson 2012). As eerste stap begin hierdie artikel dus deur ondersoek in te stel na die nuwe Kurrikulum- en Assesseringsbeleidsverklaring (KABV) vanuit die perspektief van die nuwe kurrikulumdoelwitte, asook die taalteorieë wat daaraan ten grondslag lê. Die ondersoek word gedoen aan die hand van die taalvaardighede (nl. praat-, luister-, lees- en skryfvaardighede) en generiese en gedifferensieerde taalvermoëns wat in die beleidsdokument gespesifiseer word. Die verwagte uitkoms van die artikel is om uiteindelik ’n konseptuele raamwerk vir die assessering van die huistale aan die einde van die graad 12-skooljaar te help ontwikkel, asook om ’n plan voor te stel wat groter assesseringsekwivalensie oor die verskeie huistaaleksamens heen sal verseker.

2. Algemene doelwitte van die Suid-Afrikaanse kurrikulum

Enige konseptuele raamwerk by die assessering van die huistale behoort ontwikkel te word volgens die norme en standaarde van die Nasionale Kurrikulumverklaring graad R−12, wat teen 2014 ten volle geïmplementeer moes gewees het. Duidelikheidshalwe sal alle verwysings in hierdie artikel betreffende hierdie verklaring betrekking hê op die KABV vir die Verdere Onderwys- en Opleidingsfase (graad 10−12) en die huistale in die besonder.

Die breë mikpunt van die kurrikulum is om leerders in staat te stel om binne ’n aantal uiteenlopende kontekste te kan funksioneer. Hulle behoort in staat te wees om as vrye landsburgers aan die samelewing deel te neem, toelating tot hoër onderwys te bekom en in staat te wees om die oorgang vanaf skool na die werksplek te kan oorbrug (Departement van Basiese Onderwys 2011a:4). Gesamentlik verskaf hierdie doelstellings die agtergrond waarteen taalaanleer en -assessering behoort plaas te vind. Dit is opvallend dat die KABV die beginsel van “hoë kennis en hoë vaardighede” onderskryf en dat die minimum

432

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

standaarde wat verwerf moet word as “hoë, bereikbare standaarde in alle vakke” sal wees (Departement van Basiese Onderwys 2011a:4).

Die gebruik van die term hoë hou verband met ’n onderskeid wat die KABV tref tussen verskillende onderrigvlakke wat op al 11 die amptelike tale van toepassing is. Daar word na hierdie vlakke verwys as huistaalvlak en eerste addisionele taalvlak. Tegnies gesproke verwys die opvatting oor huistaal na daardie taal wat deur ’n leerder binne die konteks van die huis of as die eerste taal aangeleer word. In werklikheid is baie huishoudings meertalig, wat die leerder aan verskeie tale blootstel. Derhalwe stel die KABV-dokument dit duidelik dat die verwysing na “huistaal” verwant is aan die vlak waarop die taal aangebied word eerder as aan die omgewing waarin die taal aangeleer is en gebruik word. Die standaard wat daarom vir huistaalvlak gestel word, is die hoogste moontlike in die sekondêreskoolstelsel. In hierdie lig beskou kan twee taalvaardigheidsvlakke aanvanklik geïdentifiseer word wat van toepassing op die assessering van huistaalvermoë is, naamlik ’n basiese sosiale vlak van taalgebruik en ’n gevorderde akademiese vermoë:

Huistaalvlak maak voorsiening vir taalvaardighede wat die bemeestering van basiese interpersoonlike kommunikasievaardighede en kognitiewe akademiese vaardighede reflekteer. Basiese interpersoonlike kommunikasievaardighede word benodig in sosiale situasies en kognitiewe akademiese vaardighede is nodig vir leer oor die kurrikulum heen. Klem word op die onderrig van luister-, praat-, lees- en skryfvaardighede gelê. Hierdie vlak bevorder leerders se literêre, estetiese en verbeeldingsryke bevoegdhede sodat hulle oor die vermoëns beskik om hulle leefwêrelde te herskep, beter te begryp en hul verbeelding te gebruik. (Departement van Basiese Onderwys 2011a:8)

Hierdie siening van twee bemeesteringsvlakke spruit ongetwyfeld voort uit die werk van Cummins (Cummins 1980; Cummins en Davison 2007), waarin onderskei word tussen die vaardigheid van eerstetaal- en tweedetaalsprekers in tweetalige opvoedkundige omgewings, en die verskillende vermoëns wat benodig word vir Basiese Interpersoonlike Kommunikasievaardighede [BICS], of omgangstaal, en Kognitiewe Akademiese Taalvermoë/-vaardigheid [CALP], of akademiese taal. Daar word ook aan die einde van afdeling 2.1 van die KABV verwys na die noodsaaklikheid om in staat te wees om taal van ’n voldoende hoë standaard te besig ten einde toelating tot verdere en hoër onderwys of die werksomgewing te bekom (Departement van Basiese Onderwys 2011a:8). In die lig van laasgenoemde kan ’n derde bemeesteringsvlak toegevoeg word, naamlik dié van professionele taalvaardigheid wat nodig is vir indiensnemingdoeleindes en die beroepe. Hierdie vlak sal groter vaardigheid as omgangstaalvlak vereis, maar nie noodwendig dieselfde soort akademiese taalvaardigheid waarna daar in CALP verwys word nie. Hierdie drie vlakke – sosiaal, akademies en professioneel – is van toepassing in verskillende diskoersvelde, ’n aspek wat verder aan in die artikel ter sprake kom.

Dit word uit die staanspoor duidelik dat die KABV se konseptuele terminologie die oogmerk benadruk om gedifferensieerde taalvaardighede by leerders te ontwikkel. Ter opsomming: vanuit die algemene kurrikulumdoelwitte en -beginsels kan verskillende linguale werklikhede of sfere geïdentifiseer word wat, tesame met funksioneel-gedefinieerde, generiese opvattings oor taalgebruik, deel van ’n kontekstuele en teoretiese raamwerk vorm waarvolgens taalonderrig en assessering behoort te geskied.

433

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

3. Konseptuele onderskeide wat die KABV ten grondslag lê en as ’n basis vir die formulering van ’n onderliggende konstruk vir taalassessering mag dien

Daar bestaan geen twyfel nie dat die konseptuele raamwerk onderliggend aan die KABV terugreik na linguistiese begrippe wat in die vroeë 1970’s geformuleer is met betrekking tot ’n gedifferensieerde kommunikatiewe vaardigheid (Habermas 1970; Hymes 1972; Halliday 1978) en wat taalgebruik in uiteenlopende repertoires van funksioneel-gedefinieerde taalhandelinge ondersteun (Searle 1969; Wilkins 1976). In vorige tradisies in die toegepaste linguistiek – die dissipline wat taalonderrig en -toetsing onderlê – word die klem geplaas op suiwer grammatiese aspekte van taal (fonologie, morfologie, sintaksis en semantiek). Die sosiale konteks waarbinne taal gebruik word om gedeelde betekenis te bewerkstellig en die invloed van konteks op taalgebruikskeuses word grootliks oor die hoof gesien (Myburgh 2015). Danksy die werk van taalkundiges soos Habermas (1970), Hymes (1972) en Halliday (1978) en taalassesseringskundiges soos Bachman (1990), Van Dyk en Weideman (2004), Weir (2005) en Fulcher en Davidson (2007) word die klem verskuif na funksionele eienskappe van taal. In die daaropvolgende ontwikkeling het hierdie oorspronklike sosiale begrippe aangaande taal nie net ons perspektief verdiep en verbreed oor wat taalvermoë en taalgebruik behels nie – dat die bemeestering van taalvaardighede byvoorbeeld veel meer vereis as net grammatiese kennis – maar het dit ook die toets van die tyd deurstaan, en toenemend hul relevansie vertoon (Van der Walt, Evans en Kilfoil 2009). Hierdie perspektiewe lê byvoorbeeld ten grondslag van toonaangewende wyses van taalonderrig in talle lande (Richards 2006), en bied ook die teoretiese onderbou vir ’n volledige spektrum van genregebaseerde benaderings tot taalonderrig (Carstens 2009; Polio en Williams 2011). Dit is daarom nie verbasend nie dat die KABV na die onderrigbenaderings onderliggend daaraan as “kommunikatief” en “teksgebaseerd” verwys (Departement van Basiese Onderwys 2011a:11). Ons moet verder daarop let dat hierdie konseptuele raamwerk volkome in ooreenstemming is met huidige internasionale denke oor taalgebruik en die aanleer van ’n taal.

Ten grondslag van hierdie ontslote en verrykte sosiolinguistiese taalbegrippe lê die opvatting dat taal in spesifieke kontekste en linguale sfere funksioneer, in aansluiting by dit waarna Halliday as diskoersvelde verwys (Halliday 1978:221). Weideman (2009:40) verduidelik dat hierdie sfere as materieel beskou mag word, aangesien hulle gereguleer word deur tipiese norme en beginsels wat verskillende inhoude verleen aan die feitelike taal wat binne ’n gegewe konteks gebruik word. Op basis van sulke konteksgespesifiseerde taalnorme kan beduidende leksikale en sintaktiese verskille onderskei word in die taal wat in uiteenlopende kontekste gebruik word. Die gebruik van verskillende dialekte binne gemeenskappe en variasies in stemtone om betekenis oor te dra, illustreer die punt verder. Die norme wat die linguale sfere reguleer, is tipies, want hulle is van toepassing op eiesoortige sosiale verhoudings, wat elk ’n tipiese soort taalgebruik binne ’n spesifieke temporale en strukturele konteks vereis. As taalgebruikers vervul mense ’n subjektiewe linguale rol waarin hulle dan ’n keuse vanuit ’n repertorium van reeds-ontwikkelde registers uitoefen om sodoende hulleself op ’n gepaste wyse, volgens die gegewe situasie, deur taal uit te druk. Daar bestaan normatiewe beginsels van ’n logiese, estetiese, juridiese, tegnies- formatiewe, ekonomiese, sosiale, etiese of gelowige aard (Weideman 2009:41) wat taalgebruik in verskillende kontekste rig en stempel. Daar moet dus ’n onderskeid getref word tussen die taalsituasie self en die vereistes vir taalgebruik binne daardie situasie. Dié onderskeid is veral belangrik by die artikulering van enige konstruk wat met hoë taalvermoë verband hou.

Mense blyk oor ’n inherente vermoë te beskik om verskillende taalvariasies te herken en te besig. Woordeskat speel ’n rol om onderskeid tussen materiële linguale sfere te tref, maar is onvoldoende op sy eie, want in verskillende kontekste word taal deur verskillende aspekte

434

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

van ons ervaring gerig. Elke sfeer bevat dus sy eie tipiese taal of diskoers. Die sosiale strukture waarin die taal aangewend word, gee aanleiding tot verdere onderskeide, deur byvoorbeeld te differensieer tussen die verskillende rolle wat ons aanneem wanneer ons taal gebruik: as sprekers en luisteraars; as skrywers en lesers; as luisteraars en notaskrywers; of as dosente of onderwysers en leerders.

Die nut van ’n sistematiese en teoretiese raamwerk soos hier bo uiteengesit met betrekking tot materiële linguale sfere blyk nog duideliker wanneer taalvaardighede en -vermoë gemeet word. Die implikasie is dat voorsiening in die skooleksamineringstelsel gemaak moet word vir beide ’n gedifferensieerde taalvermoë binne verskillende materiële linguale sfere en ’n generiese taalgebruiksbevoegdheid wat funksionele en formele taalaspekte inkorporeer. Die vermoede bestaan egter dat die formaat en spesifikasies vir die graad 12-huistaalvraestelle juis nie voldoende voorsiening maak vir die genoemde taalsfere en diskoerstipes nie, en boonop nie ’n onderskeid tref tussen generiese taalgebruik en die vermoë om taalgebruik te kan afwissel in ooreenstemming met gebruikskonteks nie (vgl. Du Plessis en Weideman 2014).

Wat betref die inhoud van die taalkurrikulum soos in die KABV uiteengesit, blyk die relevante dominante materiële linguale sfere in die onderrig en assessering van die onderskeie tale die volgende te wees:

 sosiaal (insluitend interpersoonlike kommunikasie en inligtinghantering)  ekonomies/professioneel (insluitend die arbeidsmag en sakewêreld)  esteties (insluitend die waardering van letterkunde en kuns)  akademies/opvoedkundig (insluitend akademiese en wetenskapstaal en gevorderde taalbeheersing)  eties (insluitend die waardering van die waardes wat in taalgebruik vasgelê is)  polities (insluitend die kritiese vermoë om magsverhoudinge in diskoers raak te kan sien).

Die sosiolinguistiese begrippe waarna daar in hierdie artikel verwys word wat onderskeid moontlik maak tussen die taalnorme wat taalgebruik in sulke linguale sfere of diskoerstipes spesifiseer, en die feitelike taalgebruik (“tekste”) wat in die verskillende diskoerssfere voorkom, kan diagrammaties so voorgestel word (figuur 1).

Figuur 1: Vereistes vir gedifferensieerde taalgebruik en feitelike tekste

435

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die diagram illustreer dat diskoerssfere die vereistes vir taalgebruik in ’n wye verskeidenheid feitelike tekste bepaal. Hierdie verskeidenheid diskoerstipes ondersteun nie slegs die opvatting oor ’n gedifferensieerde taalgebruiksvaardigheid nie, maar begelei en waarborg ook die verskille in verskillende tekstipes. Die KABV maak voorsiening hiervoor deur verwysing na ’n groot verskeidenheid tekstipes wat onderrig moet word, ongeag van die mate waarin elkeen van die inheemse tale geskiedkundig al sulke tekste ontwikkel het al dan nie. Die kombinasie van tekste wat verband hou met die onderrig van lees en skryf en relevant is tot die huistaaleksamenvraestelle3 word opgesom in tabelle 4 en 5 hier onder volgens die dominante sfere wat in die leerplan geïdentifiseer is. Etiese en politieke tekste mag ook in enige van hierdie diskoerstipes opduik.

Tabel 4. Diskoersvelde wat gedifferensieerde leesvermoëns in die KABV illustreer (KABV, Departement van Basiese Onderwys 2011a)

Tabel 5. Diskoersvelde wat gedifferensieerde skryfvermoëns in die KABV illustreer (KABV, Departement van Basiese Onderwys 2011a)

436

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Vanselfsprekend bestaan daar oorvleueling van tekste en tekstipes oor diskoerssfere heen. Die vermoë van graad 12-huistaalleerders om op verskillende vaardigheidsvlakke in hierdie uiteenlopende sfere te funksioneer en om veelsydigheid in terme van register en styl te toon, is wat in die huistaaleksamens geassesseer moet word.

Gepaardgaande met die duidelike klem in die KABV op ’n gedifferensieerde taalvermoë is daar terselfdertyd ’n sterk aanduiding dat algemene, gevorderde-vlak-taalvaardighede net so belangrik is. Sulke funksionele taalvaardighede word geag bruikbaar te wees oor die gedifferensieerde stel linguale sfere of diskoerstipes heen. Daarom is dit belangrik dat hierdie algemene, funksionele taalvermoëns behoorlik in ag geneem word by die volledige stel toetsspesifikasies wat die bloudruk van die taaleksamenvraestelle gaan uitmaak. Soos ons reeds aangedui het, en weer hier onder gaan doen, sal die definisie van taalvermoë dus uit beide ’n generiese en ’n gedifferensieerde komponent moet bestaan.

4. Potensieel problematiese aspekte van die nuwe kurrikulum

Of die huidige komponente van die eksamenvraestelle en taakseleksie as ’n voldoende basis vir die assessering van hoëvlaktaalbeheersing beskou kan word, is ’n vraag wat nog beantwoord moet word in die gedetailleerde ontleding van die taalvraestelle, ’n verdere aspek van die ondersoek. In taaltoetsing word aanvaar dat ’n lae verteenwoordiging van noodsaaklike vermoëns of die insluiting van onnodige of irrelevante take die geldigheid van die assessering sal ondermyn (vgl. Davidson en Lynch 2002:11; Weir 2005:18). Laasgenoemde kwessies sal deel uitmaak van die bespreking in latere verslae oor die geldigmaking van die taalvraestelle. ’n Verdere bekommernis is tot watter mate al die teks- en taaktipes wat deur die leerplan geïdentifiseer word, van toepassing gaan wees op daardie tale wat nog nie tot op die vlak van akademiese tale ontwikkel is nie.

Verder verkry die ontwikkeling van kritiese taalbewustheid beduidende prominensie in die KABV, asook die ontwikkeling van kritiese vermoëns. Dit is ’n leergebied wat nie net gevorderde taalvermoë vereis nie, maar ook ander tipes kennis, byvoorbeeld ’n bewustheid van huidige vraagstukke, menseregte en omgewingsaangeleenthede. Die konstruk strek dus verder as die toetsing van ’n gevorderde algemene taalvermoë en verbrei tot die terrein van gevorderde burgerlike, etiese en akademiese geletterdheid. Tabel 6 bevat ’n seleksie van hoërorde-vermoëns wat deur die KABV vereis word.

Tabel 6: Kritiese taalbewustheidsvermoëns (KABV, Departement van Basiese Onderwys 2011a:23-24)

Die insluiting van ’n kritiese taalbewustheidskomponent in die Nasionale Beleidsverklaring word geregverdig deur sy doel om toelating tot hoër onderwys te bevorder en sy beginsel

437

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

van aktiewe en kritiese leer: dit moedig ’n aktiewe en kritiese benadering tot leer aan, eerder as papegaaiwerk en onkritiese onderrig van geykte waarhede (KABV, Departement van Basiese Onderwys 2011a:4). Studies rakende die akademiesegeletterdheidsvlakke van universiteitstudente suggereer inderdaad dat daar baie meer aandag aan kritiese denke en lees op skoolvlak geskenk behoort te word om sodoende die ongelykhede van die verlede uit te wis en leerders van ’n meer vloeiende oorgang vanaf graad 12 tot hoër onderwys te verseker (Van Dyk en Weideman 2004; Van der Slik en Weideman 2007). Die diskoerstipe wat hulle op tersiêre vlak sal aantref, is van ’n hoogs tipiese aard (Patterson en Weideman 2013a; 2013b) en dit is vandag bekend dat heelparty studente onvoldoende voorbereid is om die akademiese en geletterdheidseise van hoër onderrig baas te raak. Dieselfde is van toepassing op die hoëvlakvermoë wat benodig word om ’n welsprekende burger en deelnemer aan openbare en etiese debatte te wees. Nietemin, wanneer gevorderde taalvaardighede van dié aard geassesseer word, behoort daar omsigtig te werk gegaan te word, veral waar van lesers verwag word om pragmatiese gevolgtrekkings te maak, met ander woorde waar daar van hulle verwag word om inligting in ’n sekere teks met kennis van buite die teks te kombineer (Hughes 2003:139). Dit spreek vanself dat om eksamentake wat sekere leerders bevoordeel te voorkom, alle leerders dieselfde toegang tot eksterne kennis behoort te hê. In die Suid-Afrikaanse konteks is dit problematies en uiters idealisties. Nie net het skole in Suid-Afrika nie ewe veel hulpbronne tot hul beskikking nie, maar onderwysers is self nie altyd ewe goed gekwalifiseer vir die vereistes van taalontwikkeling in die klaskamer nie. Kreatiewe maniere sal gevind moet word om bestaande klaskamerpraktyke aan te vul sodat die hoërorde-denke en -vaardighede kan ontwikkel soos in die ou en in die nuwe kurrikulum in die vooruitsig gestel word (KABV), veral as dit die bedoeling is om sistematies en regverdig te assesseer.

’n Verdere ongemaklikheid met die KABV is dat dit ’n moontlike teenstrydigheid huisves: aan die een kant maak dit gebruik van die verouderde opvatting oor die skeiding van taal- “vaardighede” (luister en praat, lees en skryf), en aan die ander kant vereis dit “integrasie” van hierdie vaardighede. ’n Oplossing is om te aanvaar dat luister, lees, praat en skryf in die eerste instansie nie werklik geskei kan word nie: hulle is in so te sê alle vorme van taalgebruik verweef. ’n Vaardigheidsneutrale taalstandpunt voer ons inderwaarheid veel verder in die soeke na ’n oplossing (Powers 2010; Plakans 2012; Weideman 2013; Yu 2013). Dit is waarskynlik dat hierdie feitelike integrasie weerspieël sal word in die finale voorstellings van daaropvolgende verslae wat ICELDA aan Umalusi sal voorlê.

5. Gevolgtrekkings

In soverre die kurrikulum en assesseringstandaarde mag help met klasbeplanning, bied hulle steeds geen waarborg dat dit ’n bydrae sal lewer tot die gehalte van onderrig en assesseringspraktyke, of die versekering van ekwivalensie oor verskillende taaleksamens heen nie. Sonder om die belangrikheid van standaarde en kurrikula gering te skat, wys Davies daarop dat die klem verskuif moet word vanaf die stel van standaarde na die versekering van verantwoordbaarheid, wat hy eenvoudig definieer as ’n verduideliking dat dit wat gedoen is, toepaslik en noodsaaklik is (Davies 2010:484). Hierdie aspek van verantwoordbaarheid in taalonderrig en -assessering is direk verwant aan die bepaling van die onderliggende konstruk. Dit artikuleer in die gedaante van gedetailleerde spesifikasies wat op verdedigbare teorieë van taal en kommunikatiewe vaardigheid gebaseer word; dit is ook die gekose strategie hier ten einde die probleem wat in die inleiding van hierdie artikel geopper is, onder die loep te neem.

438

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Vanuit die voorgaande bespreking van gedifferensieerde en generiese vermoëns is dit voor die hand liggend dat taal ’n komplekse verskynsel is wat veelvuldige en heterogene taaltipes omvat eerder as dat dit ’n enkelvoudige, uitkenbare objek is. Enige taalverwante handeling vind plaas binne ’n unieke konteks wat direk verband hou met die taalsoort wat gebruik word. Ons merk op dat taal uit baie vlakke bestaan, dinamies is en voortdurend aan die verander is. Hierdie taalbeskouing word voldoende in die KABV weerspieël, beide in die erkenning en identifisering van verskillende diskoerstipes se materiële linguale sfere, en in die generiese vermoëns wat weerspieël word in die taaktipes wat van leerders verwag word om uit te voer in die afdelings rakende funksionele taalgebruik en formele taalstrukture en - konvensies.

As al die bogenoemde in ag geneem word, behels ’n voorgestelde formulering van ’n algemene onderliggende konstruk vir die huistaaleksamenvraestelle die volgende: die assessering van ’n gedifferensieerde taalvermoë in ’n aantal diskoerstipes soos vergestalt in tipies verskillende tekste, en ’n generiese vermoë wat taakgebaseerde, funksionele en formele aspekte van taal inkorporeer.

Die konseptuele raamwerk en primêre konstruk wat hier voorgestel word, laat ons toe om aandag te skenk aan die aanwending van die konstruk in ’n seleksie taalvraestelle deur die taakspesifikasies te bestudeer wat in die vraestelle en nasienmemoranda weerspieël word. Dit stel ons in staat om ’n mening te lug oor of hierdie aanwending voldoende verteenwoordigend van die kurrikulum is en of dieselfde vermoëns oor taalgroepe heen gemeet word. Voorlopige ontledings (Du Plessis 2014; Du Plessis en Weideman 2014) openbaar ’n gebrek aan vergelykbaarheid van konstrukte in veral huistaalvraestelle 1 en 3. Daar word van sommige geëksamineerdes verwag om aansienlik meer vrae te beantwoord as ander, en die afwisselende moeilikheidsgraad tussen die vraestelle kan tot ’n sekere mate toegeskryf word aan die gebrek aan konseptuele klaarheid oor konstrukte wat gemeet word. Eerder as om ’n gedifferensieerde taalvermoë te weerspieël, soos in die KABV uiteengesit, blyk die klem in van die huistaalvraestelle op algemene taalvermoë te val. As gevolg hiervan bestaan daar onvoldoende verteenwoordiging van die materiële linguale sfere waarna daar in hierdie artikel verwys word, asook min bewyse van die toetsing van die beginsel van “hoë kennis en hoë vaardighede” soos onderskryf in die KABV (Departement van Basiese Onderrig 2011:4), dié onderskeidende faktor tussen taalvermoë op huistaal- en eerste addisionele taal-vlak.

Opvolgstudies oor groter gelykheid of ekwivalensie in standaarde tussen die huistaalvraestelle behoort na drie aspekte in die besonder te kyk. Eerstens moet ondersoek ingestel word na die mate waartoe eksamineerders en moderators van die vraestelle voldoende opgelei is in die beginsels van konstrukgeldigheid en betroubaarheid in taaltoetsing. Onlangse maatreëls wat aangekondig is deur die Minister van Onderwys (Motshekga 2015) om groter vergelykbaarheid by die gehalte van die nasienwerk te verseker, asook die moontlike instel van bevoegdheidstoetse vir nasieners, is daarom prysenswaardig. Nogtans, al sou nasieners die nodige onderrigervaring en vakkennis besit, en al word hulle deeglik opgelei in die nasien van eksamenvraestelle, sal dit hoegenaamd nie kan vergoed vir ’n gebrek aan kennis oor die belangrike beginsels van konstrukgeldigheid en betroubaarheid by die persone wat verantwoordelik is vir die ontwerp van die vraestelle nie.

Tweedens moet ondersoek ingestel word na moontlike alternatiewe vorme vir die huidige formaat van die vraestelle en puntetoekenning om voorsiening te maak vir die gedifferensieerde taalvermoë wat in die KABV voorgeskryf word, asook vir ’n meer geïntegreerde benadering tot die assessering van taalvermoë wat meer outentieke taakspesifikasies ten toon stel.

439

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Laastens: deur die ontwikkeling van ’n stel parallelle toetse van gevorderde taalvermoë oor die huistaal-spektrum heen, kan die onderwysowerhede voorsien word van ’n verdedigbare empiriese maatstaaf om prestasie in die huistale te vergelyk. Indien sulke toetse ’n ruim 20% van die totale punte van die eksamen uitmaak, kan ruimte gelaat word om ekwivalensie in meting deur statistiese bewerkings van die uitslae te verkry. Dit sou ook die moontlikheid bied om prestasie oor verskillende jare heen te vergelyk.

Geldigheidstudies bied nuttige bykomende inligting oor beide die gehalte van die kurrikulum en die graad 12-uittreevlakassessering. In Suid-Afrika is sulke bekragtigings van taalkurrikula en -eksamens skaars. Deur konstrukverheldering as vertrekpunt te gebruik, kan toekomstige eksamenvraestelle as meetinstrumente groter geloofwaardigheid verkry. Terselfdertyd sal die uitkomste van die assessering meer vergelykbaar wees en ook billiker teenoor die ongeveer halfmiljoen graad 12-studente wat jaarliks die huistaaleindeksamen aflê.

Ten slotte stel ons in die vooruitsig dat ons voorgestelde benadering die aantal assesseringsopsies en -strategieë tot die beskikking van toekomstige eksamineerders beduidend kan uitbrei deur beide die aanwending van ’n nuwe (generiese) komponent, en die nuwe kombinasies van huidige komponente daar te stel vir die assessering van veral die gedifferensieerde kant van die taalvermoë wat hier ter sprake is. Per definisie kan sulke toetsplanne dan die assessering van die volle taalvermoë wat deur die kurrikulum in die vooruitsig gestel word, bestryk. Sonder voldoende aandag aan beide komponente, die generiese en die gedifferensieerde kante van kommunikatiewe taalvermoë, in al 11 die huistale, sal ongelykhede bly voortbestaan en sal die mikpunt van regverdige en verantwoordelike assessering ons bly ontwyk.

Bibliografie

Bachman, L.F. 1990. Fundamental considerations in language testing. Oxford: Oxford University Press.

Bachman, L.F. en A.S. Palmer. 1996. Language testing in practice: Designing and developing useful language tests. Oxford: Oxford University Press.

Carstens, A. 2009. The effectiveness of genre-based approaches in teaching academic writing: Subject-specific versus cross-disciplinary emphases. Ongepubliseerde D.Phil- proefskrif, Universiteit van Pretoria.

Cummins, J. 1980. The cross-lingual dimensions of language proficiency: Implications for bilingual education and the optimal age issue. TESOL Quarterly, 14(2):175–87.

Cummins, J. en C. Davison (reds.). 2007. International handbook of English language teaching Part 1. New York: Springer Science+Business Media, LLC.

Davidson, F. en B.K. Lynch. 2002. Testcraft: A teacher’s guide to writing and using language test specifications. New Haven: Yale University Press.

Davies, A. 2010. Accountability and standards. In Spolsky en Hult (reds.) 2010.

Davies, A., A. Brown, C. Elder, K. Hill, T. Lumley en T. McNamara. 1999. Studies in language testing: Dictionary of language testing. Cambridge: Cambridge University Press.

440

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Departement van Basiese Onderwys. 2010. Report on the National Senior Certificate Examination Results. Pretoria: Departement van Basiese Onderwys.

—. 2011a. Kurrikulum- en assesseringsbeleidsverklaring: Verdere onderwys- en opleidingsfase Graad 10–12 Afrikaans Huistaal. Pretoria: Departement van Basiese Onderwys.

—. 2011b. Report on the National Senior Certificate examination: Technical report. Pretoria: Departement van Basiese Onderwys.

—. 2012a. National Senior Certificate Examination: Technical Report 2012. Pretoria: Departement van Basiese Onderwys.

—. 2012b. National Senior Certificate Examination Schools Subject Report 2012. Pretoria: Departement van Basiese Onderwys.

Departement van Onderwys. 2008a. National Curriculum Statement Grades 10‒12 (General). Subject Assessment Guidelines. Languages: Home Language, First Additional Language, Second Additional Language. Pretoria: Departement van Basiese Onderwys.

—. 2008b. National Senior Certificate report. Pretoria: Departement van Onderwys.

Dreitzel, H.P. (red.). 1970. Recent sociology 2. Londen: Collier-Macmillan.

Du Plessis, C. 2014. Issues of validity and generalisability in the Grade 12 English Home Language examination. Per Linguam, 30(2):1–19.

Du Plessis, C. en A. Weideman. 2014. Writing as construct in the Grade 12 Home Language curriculum and examination. SAALT Journal for Language Teaching, 48(2):127–47.

Fulcher, G. en F. Davidson. 2007. Language testing and assessment: An advanced resource book. Londen: Routledge.

Fulcher, G. en F. Davidson (reds.). 2012. The Routledge handbook of language testing. New York: Routledge.

Green, A. 2014. Exploring language assessment and testing: Language in action. New York: Routledge.

Habermas, J. 1970. Toward a theory of communicative competence. In Dreitzel (red.) 1970.

Halliday, M.A.K. 1978. Language as social semiotic: The social interpretation of language and meaning. Londen: Edward Arnold.

Hughes, A. 2003. Testing for language teachers. 2de uitgawe. Cambridge: Cambridge University Press.

Hymes, D. 1972. On communicative competence. In Pride en Holmes (reds.) 1972.

ICELDA. 2013. Inter-Institutional Centre for Language Development and Assessment. http://icelda.sun.ac.za (18 September 2013 geraadpleeg).

Long, M.H. en C.J. Doughty (reds.). 2011. The handbook of language teaching. Chichester, West Sussex: Wiley-Blackwell.

Motshekga, A. 2015. Competency tests for matric exam markers, principals, and educators. OQ 70 NA. Response by the Minister of Basic Education to parliamentary questions in the National Assembly, 10 March 2015.

441

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

http://www.education.gov.za/Newsroom/ParliamentaryQuestions/2015ParliamentaryQuestio ns/tabid/884/ctl/Details/mid/3407/ItemID/3488/Default.aspx.

Myburgh, J. 2015. The assessment of academic literacy at pre-university level: A comparison of the utility of academic literacy tests and Grade 10 Home Language results. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Universiteit van die Vrystaat.

Nel, C. en L. Kistner. 2009. The National Senior Certificate: Implications for access to higher education. South African Journal for Higher Education, 23(5):953–73.

Patterson, R. en A. Weideman. 2013a. The typicality of academic discourse and its relevance for constructs of academic literacy. Journal for Language Teaching, 47(1):107–23.

—. 2013b. The refinement of a construct for tests of academic literacy. Journal for Language Teaching, 47(1):125–51.

Plakans, L. 2012. Writing integrated items. In Fulcher en Davidson (reds.) 2012.

Polio, C. en J. Williams. 2011. Teaching and testing writing. In Long en Doughty (reds.) 2011.

Powers, D.E. 2010. The case for a comprehensive, four-skilled assessment of English language proficiency. TOEIC Compendium 12.10, ETS. https://www.ets.org/Media/Research/pdf/TC-10-12.pdf (2 Desember 2015 geraadpleeg).

Pride, J.B. en J. Holmes (reds.). 1972. Sociolinguistics: Selected readings. Harmondsworth: Penguin.

Richards, J.C. 2006. Communicative language teaching today. New York: Cambridge University Press.

Searle, J.R. 1969. Speech acts: An essay in the philosophy of language. Londen: Cambridge University Press.

Spolsky, B. en F.M. Hult. 2010. The handbook of educational linguistics. Chichester, West Sussex: Wiley-Blackwell.

Umalusi (Raad vir Gehalteversekering in Algemene en Verdere Onderwys en Opleiding). 2009a. 2008 Maintaining standards report part 1: Overview. Pretoria: Umalusi.

—. 2009b. 2008 Maintaining standards report part 2: Curriculum evaluation. Pretoria: Umalusi.

—. 2009c. 2008 Maintaining standards report part 3: Exam paper analysis. Pretoria: Umalusi.

—. 2010. Report on the quality assurance of the National Senior Certificate assessment and examination 2010. Pretoria: Umalusi.

—. 2011. All the cattle in the kraal: An overview of Umalusi’s research 2003–2011. Research report. Pretoria: Umalusi.

—. 2012a. The standards of the National Senior Certificate Home Languages examinations: A comparison of South African official languages. Pretoria: Umalusi.

—. 2012b. Developing a Framework for assessing and comparing the cognitive challenge of Home Language examinations. Pretoria: Umalusi.

442

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

—. 2012c. Technical report on the quality assurance of the examinations and assessment of the National Senior Certificate (NSC) 2012. Pretoria: Umalusi.

Van der Slik, F. en A. Weideman. 2007. Testing academic literacy over time: Is the academic literacy of first year students deteriorating? Ensovoort, 11(2):126‒37.

Van der Walt, C., R. Evans en W.R. Kilfoil. 2009. Learn 2 teach: English language teaching in a multilingual context. 4de uitgawe. Pretoria: Van Schaik.

Van Dyk, T. en A. Weideman. 2004. Switching constructs: On the selection of an appropriate blueprint for academic literacy assessment. Journal for Language Teaching, 38(1):1‒13.

Weideman, A. 2009. Beyond expression: A systematic study of the foundations of linguistics. Grand Rapids: Paideia Press.

—. 2013. Academic literacy interventions: What are we not yet doing, or not yet doing right? Journal for Language Teaching, 47(2):11‒23.

Weideman, A. 2014. Innovation and reciprocity in applied linguistics. Literator, 35(1):1‒10.

Weir, C.J. 2005. Language testing and validation: An evidence-based approach. New York: Palgrave Macmillan.

Wilkins, D. 1976. Notional syllabuses: A taxonomy and its relevance to foreign language curriculum development. Londen: Oxford University Press.

Yu, G. 2013. From integrative to integrated language assessment: Are we there yet? Language Assessment Quarterly, 10(1):110-14.

Eindnotas

1 Met erkenning aan Jeanne Smit wat betrokke was by die vertaling van sekere gedeeltes van die artikel.

2 Sleutelvakke is daardie skoolvakke met die hoogste aantal leerders, m.a.w. die gewildste vakke (Departement van Basiese Onderwys 2012b:5).

3 Die assessering van gesproke vaardigheid vorm deel van skoolgebaseerde assessering; die mondelinge–eksamen-komponent dra tot 12,5% van die finale skoolverlaterpersentasie by (Departement van Basiese Onderwys 2011a:80).

443

Afdeling: Regte

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Geregtelike en wetgewende reaksies op seksuele misdade deur en teen kinders in Suid-Afrika en die potensiële gebruik van herstellendegeregtigheidspraktyke Rushiella Songca en Michelle Karels

Rushiella Songca, uitvoerende dekaan, Kollege vir Regsgeleerdheid, Universiteit van Suid-Afrika Michelle Karels, Departement Straf- en Prosesreg, Universiteit van Suid-Afrika

Opsomming

In hierdie voorlegging word regsprekende en wetgewende reaksies op seksuele misdrywe wat deur en teen kinders gepleeg is, ondersoek. Daar word aangevoer dat tradisionele bestraffende reaksies op verskillende vorme van seksuele misdaad ondoeltreffend is. Daar word verder aan die hand gedoen dat die status quo, altans wat betref kindermisdade, indruis teen herstellende geregtigheid. Die Suid-Afrikaanse strafregstelsel kan nie bloot óf vergeldende óf herstellende geregtigheid op misdrywe van hierdie aard toepas nie. Hierdie twee benaderings kan wel vermeng word as deel van ’n multidissiplinêre benadering tot sowel kinders wat seksuele misdrywe pleeg as kinders wat slagoffers van sulke misdade is. Die skrywers demonstreer die nadele van ’n blote vergeldende uitgangpunt vir vonnisoplegging teenoor ’n regstellende uitgangspunt. Hulle argumenteer vir die formalisering van herstellendegeregtigheidsprosedures in die Suid-Afrikaanse reg. Die toepassing van herstellendegeregtigheidspraktyke, hoofsaaklik slagoffer-oortreder- bemiddeling, word, waar van pas, en op meriete, voorgestaan.

Trefwoorde: herstellende geregtigheid; gesinsgroepkonferensie; seksuele misdrywe, seksuele oortreders; slagofferdeelname; vergeldende geregtigheid; vonnisoplegging

Abstract

Judicial and legislative responses to sexual crimes committed by and against children and the potential use of restorative justice practices

In this article the authors demonstrate the current judicial and legislative response to children who are the victims of sexual crimes or perpetrate such offences. They argue that using either restorative or retributive responses to crimes of a sexual nature is the incorrect approach; sexual crimes committed against or by children require the intervention of a multidisciplinary approach to justice. It is submitted that restorative justice, displayed in the

444

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

practice of, for example, victim-offender dialogue and family group conferencing, provides the ideal ground on which a restorative approach can be centred, analogous to traditionally retributive responses.

Contemporarily, traditional retributive responses to child sexual abuse and child perpetrators of sexual offences have drawn much criticism from various sectors of society. The criticism is trite although well-founded when one considers the oft-quoted statistics relating to child sexual abuse in South Africa. In response to these statistics the legislature introduced various laws aimed at reducing the occurrence of sexual misconduct. However, the continued upward trend of such crimes, by and against children, indicates that perhaps traditionally retributive responses are ineffective in curbing the scourge of sex-related crimes in South Africa. To reiterate: it is submitted that the use of restorative justice practices, parallel to retributive practices, will have the effect of both reducing the impact of such crimes and begin to normalise the sexualised view of children in society.

Naturally, the use of such practices is justified only by the merits and circumstances of each particular case. The factors which have the potential to influence the use of restorative practices relate generally to the characteristics of sex offenders (both adults and children); societies’ reaction to the alarming sex-crime-related statistics; and the socio-economic and political factors which contribute to the commission of sexual offences in South Africa. Restorative justice, and its unstated reliance on the values espoused by ubuntu, contribute to the field of sexual offences and thus cannot be ignored within a multi-disciplinary approach to criminal cases of such a nature. The underlying factors driving the commission of sexual offences are best understood through a process of restoration as opposed to adversarial trial, where these factors are hardly, if ever, explored before trial or sentencing. The victim, in the current system, remains an outsider who is considered little more than a witness. The accused, by contrast, is viewed as little more than the offence allegedly committed, which naturally invokes revulsion and stigmatisation. These often continue once the convicted are released back into society where they are expected to conform to society’s rules and laws. It is submitted that this not only reinforces potential recidivism but leaves the victim with unresolved resentment and conflict. This is especially trite where sexual crimes occur within a family group where the victim and offender are well acquainted. In these types of cases in particular, both parties may be better served through a process of victim-offender dialogue or family group conferencing. Victim-offender dialogue is a well understood and acceptable practice, particularly in customary law, where it has long been used as an alternative conflict resolution mechanism by, for example, the Khoi-San and other ethnic groups. It provides a platform where the victim and offender can meet in a structured and secure environment in order to begin the process of healing through dialogue. It often results in a written plan according to which the accused undertakes certain tasks or restitutions to the satisfaction of the victim. Family group conferencing is not an alternative to victim- offender dialogue, but rather extends participation to a wider community of people. Considering that the aim of restorative justice is the reharmonisation of community relations, victim-offender dialogue and family group conferencing rely on the active participation of those involved in a specific conflict resolution mechanism.

Recent legislative and on-going judicial responses to the use of restorative justice and its associated practices indicate, however, that it is often seen as an alternative to retributive justice as opposed to an equal co-worker in response to perpetrators and victims of sexual offences; at least in so far as it relates to adult offenders. The supreme court of appeal’s response in DPP v Thabethe 619/10) [2011] ZASCA 186; 2011 2 SACR 567 (SCA) is an example of a system of law relying on outmoded approaches to justice, even in cases where the victim indicates a preference for restorative justice as part of sentence. It is conceded that the court a quo implemented an almost impossible set of sentencing conditions, and

445

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

exceeded the bounds of the Criminal Law Amendment Act 105 of 1997, but is argued that the trial court demonstrated the possibilities inherent in using restorative practices in parallel to punitive responses to the infringement of criminal law. While the case before the appeal court provided an ideal platform to formalise restorative justice, the court concerned itself more with the weight of the victim’s input in sentencing, the impossibility of effective implementation of sentence, and the procedural irregularities in the trial court. While these factors are important for the administration of justice, it is submitted that they overshadowed the potential effect of restorative justice and highlighted the effect of the opposite approach on the victim and her family.

In the case of child offenders charged with sexual offences, the legislature saw fit to incorporate restorative justice practices in the form of diversion or sentencing mechanism in the Child Justice Act 75 of 2008. This is a welcome development; the process is formalised and can be implemented only in certain circumstances. One of these relates to the victim’s preference for diversion over trial. The role of the victim within the act is central to diversion decision-making which contrasts clearly with the role of the victim in a case where the accused is an adult. The act is premised on the best-interest standard and has already influenced judicial decision-making in, for example, in J v National Director of Public Prosecutions 2014 7 BCLR 764 (CC).

In conclusion, we posit that a multi-disciplinary challenge such as sexual offending requires a multi-disciplinary problem-resolution mechanism. We argue that formalised restorative justice, practised in communities and implemented by courts, can take over where punitive justice leaves off, and contribute a more effective solution to the challenge of sexual crimes in South Africa.

Keywords: family group conference; restorative justice; retributive justice; sentencing; sexual offences; sexual offenders; victim participation

1. Inleiding

Oor die jare heen is kritiek uitgespreek teen die Suid-Afrikaanse strafregstelsel se onvermoë om die dinamiek te hanteer wat voortspruit uit sake waarin kinders seksueel mishandel is.1 Die voorkoms van die seksuele mishandeling van kinders en die uitwerking daarvan op slagoffers en hul gesinne is nog nie volledig in Suid-Afrika ondersoek nie.2 Daarbenewens is die oorsake en gevolge van seksuele misdrywe3 deur kinders ook nog nie voldoende bestudeer nie.

In reaksie op die vlaag seksuele geweld teen kinders en die onrusbarende voorkoms van kinders wat seksuele misdrywe pleeg, het Suid-Afrikaanse beleidmakers en wetgewers verskeie wetgewende en ander regulerende maatreëls ingestel om die probleem te probeer voorkom.4 Ten spyte hiervan het die toename in die aantal verslae oor geweldsmisdade, met inbegrip van gevalle van seksuele misdrywe teen en deur kinders, die persepsie versterk dat die formele strafregstelsel kinderseksmisdrywe nie bevredigend hanteer nie.5 Daar word aangevoer dat die oplossings wat tot dusver aangebied is, misluk het omdat daar hoofsaaklik op die vergeldende benaderings tot geregtigheid staatgemaak is. As oplossing word voorgestel dat herstellendegeregtigheidbenaderings toegepas moet word, veral die gebruik van ’n slagoffer-misdadiger-proses in gevalle van seksuele misdrywe teen en deur kinders. Die toepassing van herstellendegeregtigheidspraktyke vir kinders wat seksuele misdrywe pleeg, sal ook daartoe bydra om die seksuele rol wat aan kinders in die gemeenskap toegeken word, te normaliseer.6

446

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

As teorie fokus herstellende geregtigheid op misdaad en oortredings, en die hoofdoel daarvan is om die nadeel of leed te herstel wat deur misdaad en oortredings veroorsaak is.7 Gevalle van seksuele mishandeling vereis sowel vergeldende as herstellende benaderings weens die feit dat kinders in sommige gevalle seksueel mishandel word deur mense wat goed aan hulle bekend is.8

Hierdie voorlegging berus op ’n kort bespreking van ’n verskeidenheid faktore wat onderliggend moet wees aan herstellende praktyke en daarom enige besluit kan beïnvloed in vonnisoplegging teen ’n kind of ’n volwassene wat van ’n seksuele misdaad aangekla is. Daarna volg ’n kort ondersoek na die mees onlangse wetgewende hervormings wat betrekking het op die vervolging van beweerde en straf van bewese seksoortreders. In hierdie bespreking word die potensiële bydrae van herstellende geregtigheid in misdade van ’n seksuele aard beklemtoon.

Laastens doen ons maniere aan die hand waarop herstellendegeregtigheidsprosesse in die algemeen en slagoffer-oortreder-dialoog in die besonder as voorkomende meganismes gebruik kan word; hier kan die kinderslagoffer, die kinderoortreder, die gesin en die gemeenskap ’n integrale rol in die strafregproses en uiteindelik in die voorkoming van gevalle van mishandeling van kinders speel.

2. Algemene bespreking van seksuele oortreders en seksuele misdrywe in Suid-Afrika

2.1 Die eienskappe van volwasse seksoortreders

Oortredertipologie is noodsaaklik in gevalle van ’n seksuele aard. Die samestelling van ’n profiel van ’n seksoortreder kan insig in die verskynsel van seksuele mishandeling in die gemeenskap bevorder. Daar is egter geen eensgesindheid oor wat veroorsaak dat ’n persoon seksuele misdrywe pleeg nie.9 Sommige outeurs10 is van mening dat daar geen profiel van ’n "tipiese" seksoortreder is nie. Ten spyte hiervan is daar wel ’n paar gedagtes oor seksoortreders wat kinders as prooi uitsoek.11 Navorsing het ook bevind dat seksoortreders tot ’n diverse bevolking behoort en dat daar variasies is wat betref die wyse waarop seksuele misdrywe teen kinders gepleeg word, asook wat betref die kenmerke van die seksoortreder self. Navorsers stem saam dat seksuele oortredings teen kinders ’n multidimensionele verskynsel is waarvan kulturele, maatskaplike en ander faktore die grondslag vorm.12 Alhoewel oortreders wat seksmisdade teen kinders pleeg, individueel van mekaar verskil, is daar sekere gemeenskaplike kenmerke waaroor daar in die algemeen saamgestem word. In die meeste gevalle is oortreders byvoorbeeld volwasse mans wat óf aan die kind verwant, óf aan die kind bekend is.13 Kinders is meer kwesbaar vir daardie volwassenes wat mag of gesag oor hulle het.14 In die meeste gevalle het die oortreder toegang tot die kind, wat dit makliker maak om die kind te oorreed om aan die seksuele aktiwiteit deel te neem. In hierdie verband kan die oortreder byvoorbeeld ’n stiefpa, onderwyser of buurman wees.

Navorsing het ook aan die lig gebring dat volwasse seksoortreders gewoonlik as adolessente sodanige misdrywe begin pleeg en dat sommige oortreders self slagoffers van seksuele mishandeling was.15 Dit is ’n belangrike punt in ’n proses van herstellende geregtigheid, want dikwels is ’n volwasse oortreder die produk van seksuele mishandeling in sy of haar kinderjare. Slagoffer-oortreder-bemiddeling gee die volwasse oortreder die kans om sy of haar eie trauma te identifiseer en om herhaling van die misdaad te voorkom.

447

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

2.2 Die eienskappe van kinders wat seksuele oortredings pleeg

Oor die afgelope paar jaar het studies aan die lig gebring dat sowel kinders as volwassenes seksueel aggressief teenoor ander kan optree.16 Alhoewel navorsing dui op ’n toename in die aantal kinders wat ander seksueel mishandel, is daar te min statistieke beskikbaar oor die voorkoming van hierdie tipe oortredings; jong seksoortreders is dus ’n problematiese kategorie.17 Die gebrek aan sodanige statistieke is moontlik daaraan te wyte dat die meeste van hierdie gevalle nie vervolg word nie, veral daardie gevalle waarby kinders onder die ouderdom van toerekenbaarheid betrokke is.18

Die benaderings wat tot jong seksoortreders gevolg word, is grotendeels gegrond op dit wat oor volwasse seksoortreders bekend is. Die probleme wat verband hou met die gedrag van jong seksoortreders is egter nie soortgelyk aan dié van volwasse oortreders nie. Kinderoortreders is uiteenlopend wat hul ouderdom19 en ekonomiese agtergrond betref.20

Brownlie21 onderstreep die behoefte aan verskillende teoretiese raamwerke om tussen volwasse en jong oortreders te onderskei. Sy redeneer dat dit van deurslaggewende belang is dat ’n mens die jong oortreder se motivering verstaan, elkeen se besondere geskiedenis in ag neem, asook die feit dat hul gedrag moontlik beïnvloed word deur die verskille wat hul omstandighede teweegbring. Jong kinders oortree om verskillende redes. Sommiges word hoofsaaklik gemotiveer deur seksuele nuuskierigheid, terwyl ander weer toegee aan kompulsiewe drange of as gevolg van swak oordeelsvermoë.

Navorsing22 dui daarop dat die maatskaplike en gesinsagtergrond van oortreders uiteenlopend is, dat sommige kinders grootword in omgewings wat gekenmerk word deur ernstige gesinsgeweld en onvanpaste seksuele gedrag, en dat hulle hierdie gedrag naboots. In sommige gevalle kan die gebrek aan positiewe rolmodelle waarskynlik bydra tot die wyse waarop jong kinders die lewe in die algemeen en seksuele verhoudings in die besonder beskou.

Hierdie bevindings beklemtoon die dinamiek van slagoffer-oortreder-tweeledigheid waar oortreders as kinders in hul gemeenskap of gesin mishandeling ondervind en uiteindelik self as volwassenes seksuele oortreders word. Die gemeenskap moet dus die wyse verander waarop hul reageer op gevalle van seksuele mishandeling ten einde insidente van sodanige mishandeling deur kinders te voorkom en die toenemende stroom van jong seksoortreders te stuit.

2.3 Die voorkoms van seksuele geweld teen en deur kinders

Die 2012/2013-misdaadstatistiek vir Suid-Afrika het onthul dat die voorkoms van kinder- en sogenaamde babaverkragtings van die hoogste ter wêreld is.23 Dié statistiek dui aan dat 49 550 gerapporteerde seksuele misdrywe plaasgevind het24 – hiervan was 28% gevalle van seksuele misdrywe teen kinders. Die 2010/2011-statistiek bring verder aan die lig dat verkragtings vir Suid-Afrika oor ’n tydperk van vyf jaar bestendig toegeneem het.

Nuusdekking oor seksuele misdrywe wat deur en teen kinders gepleeg word, het ’n negatiewe reaksie by die publiek ontlok.25 As voorbeeld kan ’n mens noem dat die publiek soms geëis het dat oortreders gekastreer of gestenig word, en by tye het die debat ook opgevlam oor die herinstelling van die doodstraf vir oortreders wat kinders seksueel mishandel.26 Alhoewel die media en statistiekverslae dui op ’n toename in die aanmelding van gevalle van seksuele mishandeling van kinders, is ons van mening dat daar baie meer gevalle is wat nooit aangemeld word nie. Mediaberigte is gewoonlik gegrond op gerapporteerde sake en waar die oortreders óf skuldig bevind is aan die misdrywe óf skuld

448

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

aan die misdrywe erken het. Ongerapporteerde sake gaan dus vir die strafregspleging verlore.

Sommige gemeenskappe in Suid-Afrika is onlangs diep geskok oor die bekendmaking van die aantal kinders wat misdrywe teen ander kinders gepleeg het. Verslae oor hierdie misdrywe dui daarop dat die meeste professionele persone nie duidelikheid het oor die wyse waarop hierdie oortreders behandel moet word nie.27 Die meeste van hulle stem saam dat hierdie kinders, van wie sommige so jonk as tien jaar oud is, nie op dieselfde wyse as volwassenes behandel moet word nie.

Soos hier bo genoem, het persepsies oor seksmisdade en seksoortreders, onder andere op grond van mediaberigte, grotendeels beleid en wetgewing oor seksmisdrywe gevorm. In reaksie daarop is wette georden wat hoofsaaklik beoog om seksoortreders in te perk, te reguleer en te monitor. Die register vir seksoortreders is byvoorbeeld redelik onlangs ingestel weens amptelike reaksie op kommer oor die teenwoordigheid van seksoortreders in die gemeenskap.

2.4 Sosio-ekonomiese en politieke faktore verantwoordelik vir die voorkoms van seksuele mishandeling van kinders in Suid-Afrika

Alhoewel die seksuele mishandeling van kinders ’n wêreldwye probleem is wat oor alle kulture heen voorkom,28 kan die gevolge daarvan nie onafhanklik van die geskiedkundige, maatskaplike en ekonomiese agtergrond behandel word nie. Dit is veral die geval in Suid- Afrika. Dit is belangrik om te erken dat misdaad, en veral seksuele misdaad, diep verweef is met institusionele geweld, patriargie, kultuur en sosiale faktore. Geweld in Suid-Afrika is byvoorbeeld geïnstitusionaliseer deur drakoniese beleide en wetgewing wat teruggevoer kan word na kolonialisme en die apartheidstelsel.29 Hierdie stelsels is gekenmerk deur militarisering wat gelei het tot die verarming van, en ontneming van die kiesreg van, hoofsaaklik swart gemeenskappe.30 Suid-Afrika herstel nog van die nalatenskap van apartheid en die meerderheid swart Suid-Afrikaners beleef nog steeds die negatiewe gevolge daarvan.31 Dit is belangrik om hierdie faktor te erken wanneer ’n herstellende oplossing gesoek word. Geskiedenis het wel ’n impak op die interaksie tussen slagoffer en oortreder, veral wanneer hulle van verskillende rassegroepe afkomstig is.

Die Suid-Afrikaanse samelewing het verder toegelaat dat ’n patriargale stelsel, geslagsgeweld, intimidasie en seksuele aanranding van kwesbare groepe, soos kinders, floreer. Party kinders leef en word groot in gemeenskappe en in ’n samelewing wat deur geweld gekenmerk word. Hulle word gekonfronteer deur geweld in hul eie huise, skole en gemeenskappe.32 Navorsing dui daarop dat persone wat met gestremdheid leef, vroue en jong meisies die kwesbaarste persone van ons samelewing is.33

Suid-Afrika is ’n multikulturele samelewing. Elke kulturele groepering het ’n besondere benadering tot seks en seksualiteit. Kulturele benaderings tot seksuele verhoudings, met inbegrip van seksuele mishandeling, is ook belangrike faktore wat in ag geneem moet word, aangesien hulle steeds uitdagings vir Suid-Afrika bied. Die multikulturele samestelling van groepe kom tot uiting in kulturele praktyke wat weerklank vind in ’n verskeidenheid beskouings en waardes oor intieme verhoudings, hofmakery en houdings teenoor vroue en kinders.34 Hierdie faktore is besonder belangrik, aangesien hulle inderdaad struikelblokke kan bied vir herstellendegeregtigheidspraktyke.

’n Mens moet daarop let dat sosiale faktore asook kulturele en morele norme voortdurend verander, en daarom die manier verander waarop kinders en jongmense die lewe beskou en besluite oor hul seksuele en intieme verhoudings neem. As ’n mens ter verduideliking kyk na

449

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

sommige intieme verhoudings of gedrag, kom die kompleksiteit van die seksuele mishandeling van kinders duidelik na vore. Dit kom byvoorbeeld algemeen voor dat sommige jong meisies meedoen aan ouderdom-uiteenlopende35 of tussengenerasieseks.36 Studies oor tussengenerasie- en transaksieverhoudings het aan die lig gebring dat finansiële gewin die hoofrede is waarom vroue, en veral jong meisies, in landelike gebiede hierdie tipe verhoudings aangaan.37 Gebrek aan toegang tot onderwys, swak gesondheidsdienste en ’n gebrek aan werksgeleenthede dryf jong meisies na hierdie verhoudings; hulle beskou dit as ’n kans op ’n beter lewe. In die meeste gevalle beskou mans wat by transaksieverhoudings betrokke is, sulke verhoudings as sake-ondernemings en gevolglik word kondome nie gebruik nie; die gevolg is dat jong meisies met MIV/Vigs geïnfekteer word.38 In sommige gevalle knoop mans hierdie verhoudings aan vanweë ’n behoefte aan "skoon vennote". Jong meisies word gewoonlik beskou as synde vry te wees van seksueel oordraagbare siektes, waaronder MIV/Vigs. Hierdie persepsie word bevorder deur die mite dat seks met ’n maagd (veral ’n kind) die man beskerm teen of genees van HIV/Vigs.39 Gevolglik stel hierdie verhoudings jong meisies bloot aan alle vorme van uitbuiting, veral seksuele mishandeling.

Aan die ander kant verskil die motiewe van jong meisies in stedelike en buitestedelike gebiede. Alhoewel sommige by hierdie verhoudings betrokke raak net vir finansiële gewin, beskou ander hulself as gelyke vennote.40 Sodanige verhoudings lei wel tot materiële gewin, maar sommige meisies sien hierdie verhoudings as vennootskappe wat uiting gee aan hul gesag en onafhanklikheid, hul vermoë om betrokke te wees by invloedryke mans wat in hul eie gemeenskappe by tye gerespekteer en hoog geag word.41 Gevolglik beskou hierdie jong meisies hulself nie as slagoffers van seksuele mishandeling nie, wat die kompleksiteit beklemtoon wat seksmisdade meebring. In dieselfde trant boots jong manlike oortreders die gedrag van hul volwasse manlike rolmodelle na en hierdie gedrag beïnvloed ook die wyse waarop hulle seksuele verhoudings met vroue of meisies beskou.

Seksuele misdrywe teen kinders en seksuele misdrywe deur kinderoortreders is ’n multidimensionele verskynsel wat veroorsaak word deur maatskaplike, ekonomiese en ander faktore. Met die bogenoemde faktore en statistieke in gedagte, is dit duidelik dat tradisionele vergeldende geregtigheid nie die plaag van seksuele misdade in Suid-Afrika kon en nou kan oplos nie. Tradisionele vergeldende benaderings tot volwasse seksoortreders konsentreer op die oortreding en nie op die oortreder of die slagoffer nie. In die geval van kinderseksoortreders is die fokus dikwels op die kinderoortreder en nie op die misdaad of die impak daarvan op die slagoffer nie. In beide gevalle word die doelwitte van herstellende geregtigheid nie gedien nie. Die oortreding, oortreder en slagoffer moet geakkommodeer word en al drie partye moet aangemoedig word om aktief by genesing betrokke te wees. Dit is onaanvaarbaar dat herstellende geregtigheid teenoor vergeldende geregtigheid gestel word. Herstellende en vergeldende geregtigheid behoort beskou te word as parallelle benaderings in gevalle van seksuele misdade. Met ander woorde, dit is dikwels die geval dat herstellende geregtigheid begin waar vergeldende geregtigheid eindig. Herstellende geregtigheid konsentreer op die herstel van gebroke verhoudings en op prosesse wat onderliggende maatskaplike en politieke oorsake van misdaad en oortredings uit die weg ruim.

Herstellende geregtigheid konsentreer enersyds op die herstel en integrasie van oortreders in die samelewing, en andersyds op die benadering dat misdaad eerstens skadelik is vir menslike verhoudings en tweedens ’n oortreding van die reg is.42 Die gebruik van herstellende geregtigheid kan baie doen om seksmisdade te voorkom, omdat die beginsels daarvan breër gemeenskapstrukture kan beïnvloed om norme en waardes met betrekking tot die voorkoming van seksmisdade, kinderseksualiteit en die pleeg van seksuele misdade deur kinders te ontwikkel.

450

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Hier onder word die betekenis van herstellende geregtigheid in Suid-Afrika kortliks bespreek. Daarna word twee prominente herstellende praktyke, naamlik slagoffer-oortreder- bemiddeling en familiegroepkonferensies, ondersoek.

3. Herstellende geregtigheid as benadering tot seksoortreders

Soos uitgewys, benader herstellende geregtigheid misdaad vanuit ’n ander perspektief as vergeldende geregtigheid. Dit fokus op die gevolge van misdaad en institusionaliseerde vreedsame benaderings tot menseverhoudings.43 In die lig van Suid-Afrika se geskiedenis van geweld teen kinders kan ’n mens nie die belangrikheid van hierdie benadering oorbeklemtoon nie.

Herstellende geregtigheid word toegepas waar skade gely is as gevolg van ’n skending van individuele en menseregte weens misdaad, en waar probleemoplossing nodig is.44 Dit bied ’n alternatiewe benadering tot die akkusatoriese metode van kruisondervraging en verhoor deur stryd. Akkusatoriese geregtigheid wentel om drie kernvrae, naamlik watter regsvoorskrif geskend is, wie die misdryf gepleeg het en wat die gepaste straf is.45 Aan die ander kant erken herstellende geregtigheid dat misdaad die slagoffer, die gemeenskap en die oortreder almal benadeel. Die hoofdoel daarvan is om sowel die slagoffer as die gemeenskap te herstel, en nie bloot om die oortreder te straf nie.46 Hierdie tipe geregtigheid verontagsaam dus nie aanspreeklikheid en gevolge nie, maar herformuleer eerder die wyse waarop hierdie doelstellings bereik kan word.

Herstellende geregtigheid kan toegepas word in die korrektiewe behandeling van oortreders terwyl die oortreder nog steeds in gevangenskap is, en kan verder strek as gevangenskap. Raamwerke vir herstellende geregtigheid word eerstens gegrond op die beginsels van geweldloosheid, en die doel daarvan is om gebroke verhoudings in die gemeenskap te herstel.47

In teenstelling met formele strafreg wat misdaad beskou as ’n oortreding teen die staat wat gestraf, onderdruk of behandel moet word, is die doelwit van herstellende geregtigheid om die skade aan mense en verhoudings te genees en te herstel.48 Daarby is herstellende geregtigheid ’n slagoffergesentreerde benadering tot misdaad waarvolgens die slagoffer die geleentheid kry om ’n inset oor besluite oor vonnisoplegging te lewer. Dit stel die slagoffer in staat om die trauma te hanteer wat hy of sy weens die optrede van die oortreder ondervind het. Die belangrikste beginsel van herstellende geregtigheid is dat die oortreder verantwoordelikheid aanvaar vir die misdryf en die skade wat veroorsaak is.49 Bowendien kry die slagoffer die geleentheid om sy of haar eie tussenkoms te bewerkstellig deur direk betrokke te wees by die reaksie op die skade wat deur die misdaad veroorsaak is.50

Herstellende geregtigheid erken daarbenewens dat strafmaatreëls nie die enigste maatstaf van ’n regverdige samelewing is nie. Misdaad word as ’n gemeenskapsprobleem beskou en gevolglik moet die gemeenskap by die oplossing daarvan betrokke wees.

Die toepassing van herstellende geregtigheid wentel om vier vrae, naamlik: wie is benadeel, wie is daarvoor verantwoordelik, wat is die onderliggende oorsaak daarvan en hoe kan die skade herstel word?51 Dit verhef die status van die slagoffer in die strafproses en verseker dat die oortreder direk aanspreeklik gehou word teenoor die slagoffer en die gemeenskap wat hy of sy geviktimiseer het.52 Herstellende geregtigheid help die oortreder om die wederregtelikheid van die optrede, asook die gevolge daarvan te begryp.53 Die oortreder word die geleentheid gegee om die werklikheid te konfronteer, naamlik dat die slagoffer ’n

451

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

mens is en nie bloot ’n voorwerp wat mishandel kan word terwyl jy as oortreder ongestraf bly nie.54

Die doelwit van herstellende geregtigheid is om maatskaplike verhoudings te herstel en mense in gemeenskappe in staat te stel om beheer oor hul lewens te herwin. Hierdie benadering tot misdaad herstel waardigheid en harmonie onder diegene wat deur misdaad geraak is en bied ’n gevoel van geregtigheid wat die samelewing in staat stel om reëls vir maatskaplike verhoudings neer te lê wat vir die lede van die gemeenskap aanvaarbaar is.55 Dit bied ’n manier waarop slagoffers, oortreders en die breë gemeenskap betrokke kan raak by ’n dialoog met die doel om die onderliggende oorsake van misdaad en misdrywe te identifiseer en uit die weg te ruim.

Die sukses van herstellende geregtigheid kan bewerkstellig word deur dit by die vergeldende strafregstelsel te integreer sodat die stelsel nie stagnant word omdat net een benadering tot regspleging toegepas word nie. Dit moet kultureel uiteenlopend wees en moet kan aanpas by ander vorme van geregtigheid om doeltreffend te wees.56

Daar word aangevoer dat die toepassing van herstellende geregtigheid sosiopolitieke ongeregtigheid teenoor kwesbare groepe soos kinders – hetsy as slagoffers of as daders – onder die loep neem. Om individuele gedrag te verander, is dit dus net so belangrik om die gemeenskap se gedrag of praktyke te verander, asook die gedrag en praktyke van die howe, van wie verwag word om geregtigheid toe te pas. In Suid-Afrika is hierdie verandering gebiedend noodsaaklik in die lig van maatskaplike praktyke, soos geslagsgeweld, wat nog in sommige gemeenskappe voorkom. Hierdie praktyke beïnvloed die wyse waarop jong meisies en kinders behandel word57 en gevolglik die wyse waarop hulle uiting aan hul seksualiteit gee en besluite oor hul seksuele gedrag neem.

Praktyke soos mishandeling moet behartig word deur bykomende geregtigheidsmetodes toe te pas. In hierdie verband kan herstellende geregtigheid ’n deurslaggewende rol speel om gebroke verhoudings as gevolg van die wederregtelike optrede van die dader te herstel.

Dit is belangrik dat ’n mens daarop let dat sommige teorieë oor herstellende geregtigheid gegrond is op die begrip van die transformering van mag, en waarde heg aan die gees van onderlinge verbondenheid van mense en hul gemeenskappe.58 In Suid-Afrika is daar geregtigheidsbegrippe wat met herstellende geregtigheid verband hou. Herstellende- geregtigheidsteorieë en ubuntubeginsels kan wetgewing oor kinders konsolideer, waaronder gevalle waar kinders die slagoffers van misdaad is. Die Wet op Seksuele Misdrywe59 en die Child Justice Act60 het beide die strafregstelsel vir kinders vermenslik deur ubuntubegrippe daarby in te sluit. In albei hierdie wette word erken dat individuele en kollektiewe gesag ewe belangrik is; dat individue onderling intrinsiek aan hul gemeenskappe verbonde is. Gevolglik vereis herstellende geregtigheid en denkbeelde van ubuntu dat almal betrokke moet wees by ’n vrywillige en veilige, opbouende, kritiese dialoog waar mense aanspreeklikheid en verantwoordelikheid aanvaar, asook die inisiatief neem om te genees.61 Alhoewel ubuntu geen definisie het wat wêreldwyd aanvaar word nie, word dit dikwels geassosieer met vergifnis en genesing. Dit is gemik op die rol van gemeenskappe en neem ’n gemeenskaplike benadering tot oortredings van die strafreg in. In Suid-Afrika vorm dit dus die onderliggende waarde waarom herstellende geregtigheid wentel. Ubuntuteorieë plaas die gemeenskap eerste, voor die oortreder of die slagoffer as individue, in die oorweging van konflikoplossing.

Venter62 merk op dat herstellende benaderings tot regspleging ruimte skep om slagoffer- oortreder-dialoog as herstellendegeregtigheidsmetode te implementeer. Daar word aan die hand gedoen dat feitebeoordelaars, wanneer ook al toepaslik, gebruik moet maak van

452

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

slagoffer-oortreder-dialoog en die gesinsgroepkonferensie in gevalle van ’n seksuele aard waar die kind óf die slagoffer óf die beweerde oortreder is. Die argument is dat die resultaat van hierdie benadering voordelig is waar die oortreder weer by die gemeenskap geïntegreer word, en al die partye wat deur die oortreder se misdryf geraak is, die geleentheid gegee word om oor die misdryf te praat, asook oor die effek wat dit op hul waardigheid gehad het. Alhoewel slagoffer-oortreder-dialoog en gesinsgroepkonferensies dieselfde doel het, betrek hulle verskillende kategorieë mense, soos hier onder geïdentifiseer word.

3.1 Slagoffer-oortreder-dialoog

Slagoffer-oortreder-dialoog63 is ’n herstellendegeregtigheidsvorm en -praktyk. In Suid-Afrika vind ’n mens verskeie van die oorspronklike elemente daarvan in die tradisies van inheemse mense, soos die Khoi-San in Suider-Afrika.

Venter64 definieer slagoffer-oortreder-dialoog as ’n gestruktureerde ontmoeting tussen die slagoffer en die oortreder waar hulle van aangesig tot aangesig met mekaar praat. Die bedoeling was om die slagoffer te help om die oortreder in ’n veilige omgewing te ontmoet.65 Die ontmoeting word gefasiliteer deur ’n opgeleide bemiddelaar wat verseker dat ’n eerlike dialoog plaasvind om in die emosionele en ander behoeftes van al die partye te voorsien.66 Die slagoffer-oortreder-proses kan lei tot ’n skriftelike restitusie-ooreenkoms, alhoewel dit nie die hooffokus van die proses is nie. Die ooreenkoms kan vereis dat die oortreder vrywillig onderneem om gemeenskapsdiens te doen of om die een of ander diens aan die slagoffer en sy of haar gesin te lewer.67

In sommige ander Afrikakulture kan ook van die oortreder verwag word om ’n boete te betaal of om ’n diens te lewer.68 Dit is nie onvanpas in die geformaliseerde Strafproseswet 51 van 1977 nie, waar in gepaste omstandighede voorsiening gemaak word vir vergoeding aan die slagoffer.69

Die oortreder kan ook instem om berading te ondergaan of beloof om enige aktiwiteit te doen wat vir alle partye70 aanvaarbaar is, soos deelname aan ’n opvoedkundige veldtog in die gemeenskap. Die oortreder kan moontlik van alle oortredings vrygespreek word sodra die ooreenkoms suksesvol afgehandel is.71 As die proses egter deel van ’n vonnis uitmaak, kan hierdie misdryf steeds as ’n vorige veroordeling geag word.

Volgens Venter is dit noodsaaklik dat herstellendegeregtigheidsbeginsels en -waardes die grondslag vorm van slagoffer-oortreder-dialoog ten einde die sukses daarvan te verseker.72 Die slagoffer en die oortreder moet byvoorbeeld die geleentheid kry om oor die misdaad en die uitwerking daarvan op sowel die slagoffer as die oortreder te praat. Deur hierdie proses verkry die slagoffer insig in die rede waarom die misdaad in die eerste plek plaasgevind het. Deur middel van hierdie gesprek word sekerheid verkry oor wat die oortreder gaan doen om te verseker dat laasgenoemde nie weer oortree nie.73 In die meeste van hierdie tipe prosesse, indien nie almal nie, word van die oortreders verwag om verantwoordelikheid vir hulle optrede te aanvaar, die "menslike impak" van hulle gedrag te besef en om verantwoordelikheid te aanvaar om sake reg te stel.74 Die oortreder moet die werklikheid in die gesig staar dat die slagoffer ’n mens is en as gevolg van die oortreder se optrede skade gely het.

Die hoofdoel van hierdie proses moet wees om sowel die slagoffer as die oortreder weer by die gemeenskap in te skakel. Die oortreder moet "gekoppel" word aan ’n rolmodel of mentor wat hom of haar sal help om op die regte spoor te bly.

453

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Venter75 is ook van mening dat hierdie proses die strafregproses vermenslik en tradisionele waardes weerspieël wat erken dat misdaad ’n onreg is wat teen mense, en nie net teen die staat nie, gepleeg is.

Wanneer die dialoogproses op ’n geval van seksuele misdryf toegepas word, word die kind as slagoffer of dader deel van die proses en kan sy of haar eie selfstandigheid en bemiddeling uitoefen. Hierdie proses sal slagoffers die geleentheid bied om, na gelang van hulle ouderdom, oor die misdryf te praat en hoe hulle daardeur geraak is. Dit is ook deur middel van hierdie proses dat slagoffers sal besef dat hulle nie vir die seksuele misdryf te blameer is of daarvan beskuldig kan word nie, wat ’n tipiese reaksie in gevalle van seksuele mishandeling is.76 Verder kry die oortreder die geleentheid om verantwoordelikheid vir sy of haar eie optrede te aanvaar en te erken dat die slagoffer ’n mens met ’n identiteit en waardigheid is wat agtenswaardig is. Die slagoffer gee die oortreder ook die geleentheid om hulp te ontvang as mens, wat van die veronderstelling uitgaan dat laasgenoemde se gedrag die gevolg mag wees van faktore soos siekte, armoede, mishandeling, ens.

Na gelang van die formaat in ’n spesifieke jurisdiksie, is dit belangrik dat die proses die gemeenskap ook ’n geleentheid gee om deel van die proses te wees en om daardeur te help om die oortreder weer by die gemeenskap te integreer. Die gebruik van herstellende raamwerke in die geval van seksuele misdrywe kan ’n groot bydrae daartoe lewer om die risiko's te verminder wat seksuele oortreders inhou en om positiewe waardes by die gemeenskappe in te prent.

In weerwil van bogenoemde is van die uitdagings waarvoor statutêre hervorming en pogings van ander belanghebbende groepe te staan kom om seksoortreders in gemeenskappe te bestuur, lae openbare bewustheid en ’n beperkte begrip van die verskillende kwessies wat met seksuele misdrywe gepaard gaan.77 In die meeste gevalle onderskat die gemeenskap die verwoestende gevolge van seksuele misdrywe vir slagoffers en hul gesinne. Daar bestaan boonop ’n neiging om die oortreder te stigmatiseer, wat teenproduktief kan wees vir herstellende doelwitte. Die skande wat veral kinders stigmatiseer wat seksoortreders is, kan ’n vernietigende uitwerking op hul toekomstige ontwikkeling hê en bydra tot ’n bose kringloop waarvolgens die oortreder voortgaan om ná sy of haar vrylating ander te mishandel.

Die doeltreffendheid van herstellendegeregtigheidsraamwerke en ander vorme van geregtigheid, soos vergeldende wetgewing, hang in groot mate af van die verstewiging van die verhoudings tussen die regering, die gemeenskap, die media en nieregeringsorganisasie.78 Hierdie belanghebbendes behoort byvoorbeeld saam te werk om mites en persepsies oor seksuele oortredings aan die kaak te stel en daardeur probeer om ’n veiliger en doeltreffender manier te skep om kinders te beskerm en die risiko van herhaalde oortredings te verminder.79 Die behoefte aan samewerking deur hierdie instansies beklemtoon die waarde van intensiewe staatsopvoeding- en bewustheidsveldtogte geborg deur die regering, ontwerp om akkurate inligting oor te dra en populêre persepsies oor seksoortreders,80 die slagoffers van seksuele misdrywe81 en terugvalling uit die weg te ruim.82

3.2 Gesinsgroepkonferensies

Die idee van gesinsgroepkonferensies het in 1989 sy oorsprong in Nieu-Seeland gehad as gevolg van die groot aantal Maori-kinders wat deur die howe uit hul gesinne verwyder is. In Noord-Amerika word so ’n konferensie "family group decision-making" genoem. In 1991 het ’n Australiese polisiebeampte, Terry O'Connell, die konferensie ontwikkel as ’n gemeenskapspolisiëringstrategie om jong oortreders van die hofproses af te wend. Hierdie proses het dwarsoor die wêreld versprei en is onder baie name bekend.83 In Suid-Afrika is

454

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

die begrip in Afrikaïese praktyke vir geskilbeslegting vasgelê en het waarskynlik lank reeds bestaan voor hierdie frase deur ontwikkeling in Nieu-Seeland geskep is.

In ’n herstellende konferensie is die fasiliteerder nie ’n aktiewe deelnemer nie. Hy of sy vra die slagoffers, oortreders en hul gesinne en vriende om te beskryf hoe die betrokke insident hulle geraak het. Die slagoffer word gevra watter uitslag hy of sy van die konferensie wil hê. Dit word dan met die oortreder en die ander deelnemers bespreek en ’n ooreenkoms word oor die pad vorentoe gesluit.84

In ’n gesinsgroepkonferensie is die gesin die hoofbesluitnemer. ’n Onafhanklike koördineerder fasiliteer die konferensie en die gesin word alleen gelaat om ’n besluit oor die toekoms te neem.85 Dit is ’n heilsame strategie indien die slagoffer en die dader lede van dieselfde gesin is, en des te meer indien dit ’n seksuele misdryf is. Dit is algemeen bekend dat seksuele misdrywe gewoonlik tot die verdeling van gesinne lei en gesinsverhoudings ontwrig. ’n Gesinsgroepkonferensie het die potensiaal om, indien dit versigtig gehanteer word en in belang van al die partye is, te voorkom dat dit gebeur.

Die Restorative Justice Centre bied byvoorbeeld gesinsgroepkonferensies vir kinderoortreders aan.86 Eerstens word ’n verwysing van die hof ontvang, waarna ’n fasiliteerder die oortreder ontmoet om vas te stel of hy of sy verantwoordelikheid vir die misdryf aanvaar. Die oortreder en sy of haar ouers moet tot die proses instem. Die fasiliteerder stel vas wat die oortreder en sy of haar gesin se persepsies van die misdryf is en hierdie sienings word by ’n daaropvolgende ontmoeting aan die slagoffer oorgedra.87 So ’n konferensie word normaalweg in die betrokke gemeenskap (of gemeenskappe waar die oortreder en slagoffer uit verskillende gemeenskappe kom) om maksimum toeganklikheid van alle deelnemers te verseker.88

Nadat alle partye hul ervarings en persepsies van die misdryf bekend gemaak het, word ’n strategie beplan om die misdryf reg te stel. Die slagoffer beskryf sy of haar verwagtinge in hooftrekke, gevolg deur die oortreder se reaksie op die voorstelle wat by die konferensie gemaak is. Dit is die fasiliteerder se taak om te verseker dat alle partye saamstem voor die ooreenkoms opgestel word.89

Die finale ooreenkoms moet deur die betrokke hof oorweeg word. Indien dit deel van ’n voorverhoorprosedure uitmaak, is dit die fasiliteerder se taak om, nadat die klag teen die oortreder teruggetrek is, te verseker dat die oortreder die bepalings van die ooreenkoms nakom. Versuim om die bepalings van die ooreenkoms na te kom, kan tot gevolg hê dat die saak heropen word.90 Indien dit deel van ’n vonnis by skuldigbevinding uitmaak, kan enige versuim deur die oortreder moontlik tot gevolg hê dat ’n tradisionele vonnis opgelê word.

Bostaande bespreking bied ’n oorsig van die moontlikhede wat herstellende praktyke in die geval van seksuele misdrywe inhou. Ter bereiking van enige van hierdie doelwitte moet ’n mens egter kennis neem van die uitwerking van wetgewing, asook van die regterlike uitleg van herstellende geregtigheid en die toepassing daarvan. Hierna val die klem op ’n spesifieke voorbeeld waarin die hof herstellende geregtigheid op ’n volwasse seksoortreder toegepas het en daarna word die moontlikhede oorweeg wat herstellende geregtigheid binne die raamwerk van die Child Justice Act inhou vir kinders wat seksuele misdrywe pleeg.

455

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

4. Onderweg na herstellende geregtigheid in vonnisoplegging van seksoortreders

4.1 Regsprekende reaksie op vonnisoplegging van volwasse seksoortreders deur toepassing van herstellende praktyk

Alhoewel dit algemeen bekend is dat herstellende geregtigheid in die Suid-Afrikaanse strafreg aangeprys is, is die toepassing daarvan op volwasse seksoortreders hoofsaaklik akademies.91 Hoewel herstellendegeregtigheidspraktyke die potensiaal het om die tradisioneel Suid-Afrikaanse adversatiewe strafstelsel te verander sodat dit meer elemente van ubuntu, asook die ander waardes onderliggend aan ’n demokratiese samelewing bevat, het regsprekende en wetgewende kringe, ten minste sover dit betrekking het op volwasse seksoortreders, dit louwarm ontvang. Hierdie reaksies bemoeilik die toepassing van herstellende praktyke deur Suid-Afrikaanse howe. Die teenkanting is veral duidelik waar die klag van ’n seksuele aard en die beskuldigde ’n volwassene en ’n kind die slagoffer is.

As herstellende geregtigheid ondersoek word vanuit die perspektief waar ’n volwasse beskuldigde ’n beweerde seksuele misdryf gepleeg het, is dit duidelik dat die howe worstel om ’n sogenaamde "sagte" opsie toe te pas op ’n persoon wat van ’n seksuele misdryf aangekla word.

Dit het veral duidelik geblyk uit die uitspraak van die hoogste hof van appèl in Director of Public Prosecutions v Thabethe.92 Die saak voor die hof a quo93 het heelwat teenstrydige praktyke ten opsigte van vonnisoplegging na vore gebring, juis omdat die hof a quo ’n vonnis opgelê het wat in die woorde van regter Bertelsmann, "will have some people’s hair stand on end"94 vir die misdaad van verkragting van ’n kind onder die ouderdom van 16 jaar. Die hoogste hof van appèl het uiteindelik die vonnis wat deur die verhoorhofopgelê is, tersyde gestel, maar dié hof het interessante aspekte ten aansien van vonnisoplegging asook die toepassing van herstellende geregtigheid te vore gebring, wat ’n kort oorsig daarvan regverdig.

Die beskuldigde was die lewensmaat van die klaagster se moeder. Ten tye van die aanklag is een kind uit die verbintenis gebore en tydens vonnisoplegging nog ’n kind. Die geboorte van die tweede kind is veral ter sake by die oorweging van die getuienis wat die klaagster se moeder by vonnisoplegging gelewer het.

Die misdryf is gepleeg 18 dae voor die klaagster se 16de verjaarsdag.95 Sy is as die beskuldigde se "stiefkind" beskou, al was daar nie ’n wettige huwelik tussen die beskuldigde en die klaagster se moeder nie. Die lede van die huishouding (die huis bestaan uit een kamer) het bestaan uit die beskuldigde, sy lewensmaat, die klaagster, die klaagster se suster (nie ’n bloedverwant van die beskuldigde nie) en die twee kinders wat uit die verhouding tussen die beskuldigde en die klaagster se moeder gebore is.

Die klaagster se moeder was ’n huiswerker wat stukwerk teen R40 per dag gedoen het, en dit was algemeen bekend dat die gesin staatgemaak het op die inkomste van die beskuldigde. Ten tye van die insident het die beskuldigde ’n bedrag van R1 200 per maand verdien en het reeds ’n aantal jare vir dieselfde werkgewer gewerk. Op die dag wat tot die klag, skuldigbevinding en vonnis aanleiding gegee het, het die klaagster die huis sonder toestemming verlaat en sonder om haar moeder te sê waarheen sy gaan. Toe sy laat die aand nog nie teruggekeer het nie, is ’n soektog op tou gesit en die beskuldigde het haar opgespoor in die geselskap van ’n jong man wat skynbaar haar kêrel was. Die beskuldigde het die klaagster huis toe vergesel waartydens die klaagster by hom gepleit het om nie vir haar moeder te sê waar sy was nie. Die beskuldigde het ingestem, maar dit oënskynlik as ’n geleentheid gesien om, in ruil vir sy stilswye, die klaagster te verkrag (die motief vir die

456

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

verkragting, alhoewel nie relevant vir die probanda nie, is nie in die hof a quo ondersoek nie). Die klaagster het haar tante blykbaar die volgende dag van die insident vertel, en na ’n woordewisseling tussen die klaagster en die beskuldigde het laasgenoemde hom aan die polisie oorgegee. Hy het skuld96 erken en is dienooreenkomstig aangekla, verhoor en aan verkragting skuldig bevind. Die saak is daarna na die hooggeregshof vir vonnisoplegging kragtens artikel 52(a) van die Strafproseswet verwys.97

Tydens die verhoor oor vonnisoplegging voor regter Bertelsmann is vasgestel dat die klaagster sielkundige trauma ondervind het, maar geen fisieke beserings as gevolg van die insident gehad het nie. Die klaagster, wat ten tye van vonnisoplegging vier jaar ouer was, het gesmeek dat die beskuldigde nie opgesluit moet word nie, omdat die hele gesin, en sy ook, van sy inkomste afhanklik was. Die klaagster het verder verklaar dat sy vertroue in die beskuldigde verloor het en diep deur die insident seergemaak is, maar dat sy hom vergewe het en dat die verhouding tussen hulle ten tye van vonnisoplegging vriendeliker was.

Die klaagster se moeder het in haar getuienis ’n meer teenstrydige prentjie vir die hof geskilder. Dit het tydens haar getuienis oor vonnisoplegging duidelik geword dat sy wou hê die beskuldigde moet gevangenisstraf kry omdat sy aangeneem het dat dit is wat van haar verwag word. Die klaagster se moeder was nie seker wanneer die beskuldigde uit die gesinswoning getrek het en op watter tydstip hy teruggekeer het nie. Sy was egter baie beslis dat daar nie meer enige verhouding tussen haar en die beskuldigde bestaan het nie. Uit haar getuienis was dit egter interessant dat die beskuldigde die pa van haar pasgebore seun was.

Nadat regter Bertelsmann ’n slagoffer-oortreder-bemiddelingsprogram gelas het en daaropvolgende getuienis aangehoor het, het hy vasgestel dat daar wesenlike en dwingende omstandighede bestaan wat sy afwyking van die voorgeskrewe minimum vonnis van lewenslange gevangenisstraf geregverdig het. Hy het 15 redes genoem wat sy afwyking van die voorgeskrewe minimum vonnis regverdig, hoofsaaklik op grond daarvan dat dit gelyk het of die gesin op die beskuldigde se inkomste staatgemaak het.98 In die lig van die wesenlike en dwingende omstandighede

the court was of the view that this case was the one rape case – certainly the first this court has dealt with – in which restorative justice could be applied in full measure in order to ensure that the offender continued to acknowledge his responsibility and guilt; that he apologised to the victim and cooperated in establishing conditions through which she may find closure; that he recompensed the victim and society by further supporting the former and rendering community service to the latter; and that he continued to maintain his family.99

Die hof merk verder op dat ten einde volledig erkenning aan herstellende geregtigheid te verleen, veral in die lig van die ernstige uitdagings vir strafregspleging, dit nie net in minder ernstige misdrywe toegepas moet word nie, maar ook in die geval van ernstige misdrywe as die situasie dit regverdig.100 Die beskuldigde is tot tien jaar gevangenisstraf gevonnis wat op sekere voorwaardes ten volle vir vyf jaar opgeskort is.101

Die staat het teen die vonnis van die hof a quo kragtens artikel 316B102 van die Strafproseswet geappelleer.103 Die staat se argument was dat dit onvanpas was om uitvoering aan ’n herstellendegeregtigheidsbenadering te gee, (a) vanweë die erns van die misdaad, wat vererger is deur die slagoffer se ouderdom en die vertrouensverhouding tussen haar en die respondent (die vonnis wat opgelê is, sou boonop die misdryf as onbelangrik afmaak); (b) omdat die hof a quo sou gefouteer het deur te veel klem te plaas op die respondent se persoonlike omstandighede ten koste van die erns van die misdaad en

457

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

die belange van die gemeenskap; en (c) omdat artikel 51(5)(a) van die Strafregwysigingswet104 opskorting van die vonnis verbied. Die respondent het in reaksie daarop geargumenteer dat die vonnis herstelling en versoening bewerkstellig het.

Die hoogste hof van appèl het ’n amicus curiae105 toegelaat om die hof by te staan om die teoretiese en jurisprudensiegrondslag van herstellende geregtigheid as alternatiewe vorm van straf beter te begryp. Die amicus het van die veronderstelling uitgegaan dat "restorative justice heralds a new trend in the sentencing philosophy where the victim’s voice ought to be considered and accorded appropriate weight in sentencing". Die amicus waarsku egter dat die slagoffer se stem nie van groter belang as die gesag van die hof moet wees om gepaste vonnisse op te lê nie. Hierdie standpunt is egter strydig met die beginsels van herstellende geregtigheid wat ’n slagoffergesentreerde benadering tot misdaad aanvaar ingevolge waarvan die slagoffer die geleentheid gegee word om sy of haar eie tussenkoms te bewerkstellig.

Die hoogste hof van appèl beklemtoon die erns van die misdaad van verkragting en let verder op die kommerwekkende tendens dat jong kinders verkrag word deur volwassenes wat noue verhoudings met die slagoffers het. Die feit dat die respondent in ’n vertrouensverhouding met die slagoffer was en die ernstige sielkundig-emosionele skade wat die insident tot gevolg gehad het, is volgens die hof verswarend van aard. Volgens die hof het die verhoorhof versuim om gepas kennis te neem van die verswarende omstandighede en verwys vervolgens na R v Karg106 om die vergeldende element van vonnisoplegging wat erkenning gee aan die gemeenskap se woede oor sekere misdade te onderstreep. Ongelukkig herhaal die hoogste hof van appèl bloot die tendens in sake van hierdie aard wat ’n óf-óf-benadering volg in plaas daarvan om te erken dat herstellende geregtigheid tesame met tradisionele vonnisopleggingspraktyke vreedsame verhoudings kan herstel. Die hof bevestig dat die hof a quo gefouteer het deur die vonnis ten volle op te skort en bevestig dat die Strafregwysigingswet107 die hof belet om dit te doen.108 Voor die hof die vonnis van die verhoorhof tersyde gestel en dit vervang het deur ’n vonnis van tien jaar gevangenisstraf, kritiseer die hof die hof benede (a) omdat laasgenoemde die klaagster in kamers gesien het ten spyte daarvan dat sy aangedui het dat sy dit nie wil doen nie, en (b) weens die onuitvoerbaarheid van sommige van die hof a quo se vonnisvoorwaardes, wat ’n oormatige las op die respondent sou plaas selfs al sou hulle gehandhaaf word.

Teoreties gesproke moes die beskuldigde in Thabethe lewenslange gevangenisstraf gekry het ingevolge minimumvonnisoplegging-wetgewing, omdat die slagoffer ten tye van die misdryf onder die ouderdom van 16 was. Hoewel vasgestel is dat daar wesenlike en dwingende omstandighede was wat die hoogste hof van appèl aanvaar het, is die slagoffer se ouderdom in hierdie saak van groot betekenis is. Die hof a quo het ’n groot ophef gemaak van die feit dat die slagoffer 18 dae voor haar 16de verjaarsdag verkrag is, en selfs bevind dat hierdie feit een van die wesenlike en dwingende omstandighede was waarom van die voorgeskrewe minimum vonnis afgewyk is. Wat is die doel van die beskerming van kinders as kreatiewe wiskunde gebruik word om ’n plig te omseil wat wetgewing juis vir sodanige beskerming oplê? ’n Mens kan dit vergelyk met die redenasie dat ’n kinderoortreder ’n paar dae voor sy of haar 10de verjaarsdag vervolg moet word. Dit sou ongetwyfeld ’n menigte menseregte-argumente teen so ’n standpunt ontlok. Dit blyk egter dat ’n kind wat net voor haar 16de verjaarsdag verkrag word, nie dieselfde mate van verontwaardiging veroorsaak nie. In die Thabethe-saak in die besonder is die chronologiese ouderdom van die kind oorbeklemtoon en is daar nie soveel aandag geskenk aan haar vlak van volwassenheid nie, wat die besluit dat sy na genoeg aan 16 jaar was om die spesiale beskerming van minimum vonnisoplegging te verloor, nog meer onaanvaarbaar maak.

458

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Prosedurele onreëlmatighede en ouderdomsverwante kwellings nieteenstaande was die hoogste hof van appèl se uitspraak duidelik dat herstellende geregtigheid nie op ernstige misdade soos verkragting toegepas moet word nie. Nietemin wil dit voorkom of die howe meer ontvanklik daarvoor is om die herstellendegeregtigheidsproses in die geval van minder ernstige misdade toe te pas. Hoe ook al, die hof a quo het in Thabethe ’n progressiewe stap gevolg om ’n herstellende vonnis vir ’n ernstige misdryf te implementeer, maar die uitspraak deur die hoogste hof van appèl toon duidelik dat herstellende geregtigheid as parallelle medium vir geskilbeslegting nog glad nie volkome in Suid-Afrikaanse howe aanvaar word nie. Die hoogste hof van appèl het sy beslissing gegrond op ’n misdryfgedrewe perspektief in teenstelling met ’n oortreder-slagoffer-gedrewe perspektief. Tradisionele vergeldende geregtigheid vereis dat die hof die misdaad opweeg teen die oortreder en die gemeenskap; die slagoffer word nie in isolasie oorweeg nie. In hierdie koorddans gebeur dit dikwels dat die aard van die misdaad alle ander oorwegings oorskadu. In hierdie saak in die besonder het die hoogste hof van appèl nie voldoende aandag aan die slagoffer se stem verleen nie. Bowendien het die hof nie die doeltreffendheid van herstellende geregtigheid in hierdie tipe saak oorweeg nie.

In die geval van herstellende geregtigheid is die hoofkwessie nie die beskuldigde of sy of haar straf vir die skending van die strafregvoorskrif nie. In stede daarvan verskuif die fokus na die slagoffer en die skade wat gely is. Herstellende geregtigheid probeer ’n platform skep waarop die slagoffer gehoor kan word en om die skade wat veroorsaak is, deur middel van dialoog en ander herstellende prosesse te herstel. Die slagoffer en die oortreder word byeengebring om die skade te herstel wat die een die ander veroorsaak het. Die hof bly egter steeds die regsprekende liggaam wat verantwoordelik is vir vonnisoplegging en op dié wyse word die maatskaplike orde herstel en die oppergesag van die reg beskerm. Waar die huidige strafproses die slagoffer dikwels relegeer tot die status van "staatsgetuie",109 poog die herstellende proses om die slagoffer, op sy allerminste, in die middel van die vonnisopleggingsproses te plaas. Daar kan egter spanning bestaan tussen die stem van die slagoffer en die rol van die hof wat uiteindelik vir vonnisoplegging verantwoordelik is. Dit was duidelik die geval in hierdie saak voor die hoogste hof van appèl.

Waar trek ’n mens die streep tussen die bevordering van slagofferdeelname en erkenning van die feit dat die slagoffer dalk nie aan die herstellende proses wil deelneem nie, of soos ons vermoed die geval in Thabethe was, nie emosioneel of intellektueel volwasse genoeg was om sulke besluite te neem en keuses te maak nie, of dalk nog meer onrusbarend, deur gesagsfigure soos ouers voorgesê word om sulke keuses te maak? ’n Waarskuwing is nodig, soos die een wat die amicus inderdaad in haar getuienis gerig het, dat ’n mens versigtig moet wees om nie soveel gewig aan die slagoffer se voorkeur ten opsigte van vonnisoplegging te verleen dat dit die hof se diskresie vervang nie.

Daar is nog ’n waarskuwing in hierdie verband nodig: ’n hof moet ag slaan op die slagoffer se vlak van volwassenheid en hom of haar professioneel laat evalueer voor daar op sy of haar inset oor die daaropvolgende vonnis gesteun word. Dit kan moontlik ’n fundamentele funksie word van ’n instansie betrokke by herstellende praktyke in ’n toekomstige vonnisopleggingsregime en kan moontlik by toekomstige vonnisopleggingsriglyne ingesluit word. ’n Mens moet ook in ag neem dat ’n vonnis van gevangenisstraf in werklikheid meer ellende vir die slagoffer as ’n tipiese "sagter" vonnis kan veroorsaak. Daar is ongelukkig situasies waarin die moontlikheid dat die oortreder gevangenisstraf moet uitdien, groot ellende oor sowel die slagoffer as die sekondêre slagoffers kan bring. Dit was klaarblyklik die geval in Thabethe, waar die slagoffer daarvan bewus was dat haar gesin afhanklik was van die beskuldigde se finansiële bydrae, en die slagoffer se moeder eweneens al die gevolge van die oortreder se dade besef het.

459

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

’n Mens kan egter nie oormatig klem plaas op ’n slagoffer se ekonomiese afhanklikheid van die oortreder by vonnisversagting vir ’n ernstige misdaad, soos in Thabethe nie.110 Indien die howe toegelaat word om van minimum vonnisse af te wyk op grond van die finansiële posisie van die oortreder, veral waar die betrokke oortreder die slagoffer onderhou, kan dit ’n magswanbalans tot gevolg hê in ’n regstelsel wat kwansuis gelyk is. Wat Thabethe betref, kan ’n mens maar net veronderstel wat die hof a quo sou beslis het as die slagoffer en haar gesin nie van die finansiële steun van die beskuldigde afhanklik was nie. Sou die slagoffer se wense in dieselfde mate die kern van die probleem gewees het as sy haarself kon onderhou?

Nog ’n kwessie in Thabethe is of die slagoffer inderdaad in voldoende besonderhede aangehoor is om te regverdig dat op haar wense staatgemaak word. Tydens vonnisoplegging het sy aanvanklik aangedui dat sy ná die insident die gesinswoning verlaat het om by haar grootmoeder te gaan bly, omrede "I was scared we would look at each other, glaring at each other, we would not be looking at each other in a friendly way.”111 By nadere ondersoek het dit egter aan die lig gekom dat die beskuldigde kort voor vonnisoplegging uitgetrek het op advies van die maatskaplike werker.112 Die vraag waar die beskuldigde gewoon het hangende vonnisoplegging, is nie in voldoende besonderhede ondersoek om ’n duidelike beeld te verskaf van die tydstip waarop die beskuldigde die gesinswoning verlaat het nie, maar dit blyk, en dit is as ’n feit in sy getuienis gestel, dat hy nooit die gesinswoning na die insident verlaat het nie.113 Dit is buitengewoon in die lig van die standpunt van die slagoffer se moeder by aanvanklike ondervraging tydens vonnisoplegging, naamlik dat sy wou hê dat die beskuldigde gevangenisstraf moet kry. Sy het die beskuldigde toegelaat om steeds saam met die slagoffer te woon – om nie eers van haar ander kinders te praat nie – nadat die insident plaasgevind het (indien sy getuienis geloofwaardig is). Ten spyte daarvan dat die slagoffer gesê het dat sy uit die gesinswoning getrek het (alhoewel dit nie duidelik is of sy dit wel gedoen het nie) omdat sy bang was,114 verklaar sy ’n paar oomblikke later: "I say he must not go back to jail, because his child needs his support, his maintenance",115 en kort daarna, op die vraag of sy bang is vir die beskuldigde: "Yes sometimes."116 Dit is duidelik dat dit vir die slagoffer baie moeilik was om uiting aan haar presiese emosies en opinies te gee – sy was oënskynlik meer oor die ekonomiese welsyn van haar gesin as oor haar eie lyding begaan. Dit is waarskynlik om hierdie rede dat regter Bertelsmann besluit het om haar in kamers te sien, welke optrede deur die hoogste hof van appèl gekritiseer is.117 Dit kom voor of regter Bertelsmann, ten spyte van die strafprosesreëls, werklik belang gestel in die beste afloop van die vonnis, wat ongelukkig in die meeste sake nie die geval is nie.

Uit Thabethe, en met verwysing na S v Dlamini,118 is dit duidelik dat strafverhore in Suid- Afrika "scrupulously time consuming" is weens die aandag wat voor uitspraak daaraan geskenk word,119 maar dat vonnisoplegging "almost perfunctory" is. Appèlregter Ponnan merk verder die volgende oor hierdie kwessie op:

An enlightened and just penal policy requires consideration of a broad range of sentencing options, from which an appropriate option can be selected that best fits the circumstances of the case before the court. To that should be added, it also needs to be victim-centred. Internationally the concerns of victims have been recognised and sought to be addressed through a number of declarations, the most important of which is the UN Declaration of the Basic Principles of Justice for Victims of Crime and Abuse of Power. The declaration is based on the philosophy that adequate recognition should be given to victims and that they should be treated with respect in the criminal justice system.

Wat ons reg betref, bevestig die hof:

460

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

South African victim empowerment is based on restorative justice that seeks to emphasise that a crime is more than the breaking of the law or offending against the State – it is an injury or wrong done to another person.120

Die hoogste hof van appèl het bogenoemde aspekte egter nie voldoende behandel nie. Die slagoffer moet ook ’n belangrike rol by vonnisoplegging vir seksuele misdrywe speel, maar ons ondersteun die gedagte dat die hof nie uitsluitlik deur die standpunt van die slagoffer gelei kan word ten koste van die ondersoek na die oortreder, die misdryf en die gemeenskap nie. Ons stel voor dat liggame met professioneel opgeleide personeel die hof moet bystaan om die faktore te evalueer wat met betrekking tot die slagoffer, die oortreder en die gemeenskap genoem is by oorweging van ’n vonnis in die geval van seksuele misdrywe, veral dié in gesinsverband. Die betrokkenheid van sodanige liggame sal verseker dat enige herstellendegeregtigheidsbenadering noukeurig oorweeg word en in die praktyk regverdig is.

Hoewel herstellende geregtigheid die slagoffer ’n platform vir regverdiging en erkenning bied, kan ’n mens nie die feit ignoreer dat slagoffers as ’n groep persone sonder opset, hetsy positief of negatief, gekategoriseer kan word nie. As die slagoffer van ’n misdaad die sentrale "stem" by vonnisoplegging moet wees, kom die hof te staan voor ’n verpligting om die opset van die slagoffer te ondersoek en om die slagoffer, veral in die geval van ’n kind, nie alleen teen die formalistiese hofproses te beskerm nie, maar ook teen hom- of haarself. Die hof het ’n plig teenoor die gemeenskap om regverdige en billike vonnisse op te lê, maar moet in hierdie proses ook die beskuldigde se reg op ’n billike verhoor en die welsyn van die slagoffer verseker.

In Thabethe was dit duidelik dat die hof a quo probeer het om die belange van die slagoffer deur middel van verskillende meganismes te beskerm, onder andere deur ’n slagoffer- oortreder-konferensie voor te skryf.121 Hoewel die bedoeling positief was, het hierdie optrede egter die vrywillige aard van die herstellendegeregtigheidsprosedure weerspreek. Die beskuldigde sou kwalik so ’n konferensie van die hand wys, maar ’n mens kan aanvoer dat vrywillige deelname deur die slagoffer en haar moeder twyfelagtig is.122 Dit is duidelik dat die hof a quo die slagoffer wou beskerm. Herstellende prosesse is egter gegrond op vrywillige deelname, en die hof a quo se verontagsaming van die aard van ’n slagoffer-oortreder- konferensie was waarskynlik vir die slagoffer ’n aanduiding dat die hof verwag het dat sy daaraan moes voldoen.

Vonnisoplegging is in wese daarmee gemoeid om regsorde weer te balanseer nadat ’n misdaad teen ’n onskuldige slagoffer gepleeg is. Sekere regsteoretici en voorstanders van herstellende geregtigheid wys daarop dat die konfliksituasies wat ’n misdaad veroorsaak, nie dié van die staat is nie, maar eerder van die individue wat deur die misdaad geraak is. Hierdie individue behoort betrokke te wees by die vonnisopleggingsproses, en hulle behoeftes, en nie die staat s’n nie, moet die hoofsaak by vonnisoplegging wees.123 ’n Mens moet egter daarop let, soos gestel in S v M (Centre for Child Law as Amicus Curia),124 dat die "gemeenskap", en dus die individuele lede daarvan, nie "simply as a vengeful mass uninterested in the moral and social recuperation of one of its members” beskou moet word nie.125 As ’n mens dit in gedagte hou, bevind die hof hom in ’n moeilike situasie, vasgevang tussen sy opdrag om enersyds die samelewing teen skadelike oortreders te beskerm en andersyds te verseker dat sy grondwetlike plig versoenbaar is met die standpunte en waardes van die samelewing waarin hy funksioneer.126

Die herstel van die skade aan die slagoffer deur die oortreder, soos voorgestel deur die Suid-Afrikaanse Regshervormingskommissie, behoort op sigself ’n substantiewe vonnis te wees. Regter Bertelsmann se uitspraak oor vonnisoplegging in die hof a quo in Thabethe beoog juis om hierdie doel te bereik.

461

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Herstel van skade aan die slagoffer het egter nie altyd gemeenskapsbetrokkenheid by vonnisoplegging tot gevolg nie. Die gemeenskappe van sowel die slagoffer as die oortreder verdien om betrokke te wees by die herintegrasie van die oortreder by die samelewing. Met hierdie doel voor oë word aan die hand gedoen dat korrektiewe toesig besonder doeltreffend kan wees om die doel van gemeenskapsbetrokkenheid in die regsproses te bereik.

Dissel127 stel dit soos volg:

Corrective supervision aims to provide a means of rehabilitation within the community, thus preserving the important links which the offender may have with his or her family or community structures. While incarceration results in a loss of employment and the offender’s inability to support his or her dependants (resulting in additional costs for the State), correctional supervision allows, or encourages the offender to be employed. Since offenders still participate in the world, they are able to make decisions and take responsibility for their life.

Die toepassing van korrektiewe toesig tesame met die slagoffer-oortreder-proses dui op die parallelle gebruik van herstellende en vergeldende geregtigheid, asook die potensiaal wat dit inhou om die strafregstelsel in Suid-Afrika te herskep.

’n Ander belangrike aspek van die gemeenskap se betrokkenheid by vonnisoplegging en die herintegrasie van die oortreder hou verband met die begrip van oorgangsgeregtigheid wat gewoonlik ingespan word om geregtigheid te bewerkstellig in ’n gemeenskap wat gebuk gegaan het onder die skending van menseregte en humanitêre misbruike.128 In sulke gemeenskappe het die negatiewe ervarings en persepsies van die burgery as gevolg van ’n onderdrukkende bewind waarskynlik tot ’n gebrek aan respek vir die oppergesag van die reg gelei, asook tot ’n toename in misdaad, en hierdie wanbalans moet herstel word.129 Deur die gemeenskap by vonnisoplegging te betrek, ontwikkel gewone burgers weer respek vir die oppergesag van die reg om leiding te gee en beskerming te bied, en op hierdie wyse word die "menslikheid" van die reg en sy instrumente bewerkstellig.

Bogenoemde is ’n geïsoleerde, maar gesaghebbende saak oor die toepassing van herstellende geregtigheid op seksoortreders waar ’n kind die slagoffer is. Die hoogste hof van appèl het gefouteer deur herstellende geregtigheid te beskou as ’n proses wat afsonderlik van bestraffende geregtigheid is, en hierdie benadering het uiteindelik daartoe gelei dat die beskuldigde gevangenisstraf moes uitdien. As die hof erken het dat herstellende geregtigheid voortgaan waar vergelding eindig, en dat die twee begrippe saam kan funksioneer, sou dit die norm bepaal het vir die toepassing van herstellende geregtigheid in sake van ’n seksuele aard.

Die gebruik van herstellende geregtigheid is duideliker en beter geformaliseer in die geval van kinderoortreders. Vervolgens word dié bewering teen die agtergrond van die Child Justice Act en onlangse geregtelike interpretasie bespreek.

4.2 Wetgewende reaksie op kinders wat seksuele misdrywe pleeg

Die Child Justice Act vorm die kern vir die behandeling en vonnisoplegging van kinders wat seksuele misdrywe pleeg. Die wet bevorder die gebruik van die herstellende proses en beperk die hof se diskresie ten opsigte van vonnisoplegging wat gevangenisstraf betref.

Waar ’n kind beskuldig word van ’n seksuele misdryf, skryf die skedule van die misdaad die vereistes vir afwending voor wat die kern herstellende praktyk van die wet uitmaak, naas slagoffer-oortreder-bemiddeling en gesinsgroepkonferensies as opsies vir vonnisoplegging.

462

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

In wese word verskillende vorme van seksuele misdrywe by bylae 1, 2 en 3 van die Child Justice Act ingesluit. Verkragting en gedwonge verkragting ingevolge die Wet op Seksuele Misdrywe verskyn slegs in bylaag 3 van die Child Justice Act. Teoreties gesproke kwalifiseer enige van die misdrywe waarna in die Wet op Seksuele Misdrywe verwys word, vir afwending, met dien verstande dat voldoen word aan die vereistes van hoofstuk 8 van dié wet. Alhoewel daar ernstige en gebiedende oorwegings is met betrekking tot seksuele misdrywe wat kragtens bylae 1 en 2 van die Child Justice Act gepleeg word, word in hierdie artikel hoofsaaklik aandag geskenk aan verkragting, soos gedefinieer in bylae 3 van hierdie wet.

Voor ’n kinderoortreder wat beskuldig word van ’n bylae 3-misdryf (in hierdie geval verkragting) vir afwending oorweeg kan word, is die volgende noodsaaklike vereistes kragtens artikel 52(1)(a)–(e) van die Wet op Seksuele Misdrywe ter sprake:

a. die kind erken verantwoordelikheid vir die misdryf; b. die kind is nie onbehoorlik beïnvloed om verantwoordelikheid te erken nie; c. daar is ’n prima facie-saak teen die kind; d. die kind, en indien beskikbaar, sy of haar ouer, ’n geskikte volwassene of ’n voog, stem toe tot afwending; en e. die aanklaer dui aan dat die aangeleentheid afgewend kan word in ooreenstemming met subartikel (2) of die Direkteur van Openbare Vervolging dui aan dat die aangeleentheid in ooreenstemming met subartikel (3) afgewend kan word.

Artikel 52(3)(a) en (b) vereis verder ook die volgende in verband met ’n bylae 3-misdryf:

(3) (a) Die Direkteur van Openbare Vervolging wat jurisdiksie het, kan in die geval van ’n misdryf waarna in Bylae 3 verwys word, skriftelik aantoon dat die aangeleentheid afgewend kan word indien uitsonderlike omstandighede bestaan, soos bepaal deur die Nasionale Direkteur van Openbare Vervolgings in opdragte uitgereik kragtens artikel 97(4)(a)(iii).

(b) Die Direkteur van Openbare Vervolging mag slegs aandui dat ’n aangeleentheid afgewend mag word ingevolge paragraaf (a) nadat hy of sy-

(i) die slagoffer of enige persoon wat ’n direkte belang by die sake van die slagoffer het, waar dit redelik is om dit te doen, die geleentheid gebied het om ’n standpunt uit te spreek oor die vraag of die aangeleentheid afgewend moet word al dan nie, en indien wel, oor die aard en inhoud van die afwendingsopsie wat oorweeg word en die moontlikheid om die afwendingsopsie in te sluit, ’n voorwaarde ten opsigte van vergoeding of die lewering van ’n spesifieke voordeel of diens en die standpunte wat uitgespreek is, oorweeg het.

Die nasionale direkteur van openbare vervolging gee inhoud aan die vereiste van uitsonderlike omstandighede in amptelike instruksies uitgereik kragtens artikel 97(4)(a)(ii). Volgens die instruksie kan uitsonderlike omstandighede die volgende insluit:

a. besondere jeugdigheid b. besonder lae ontwikkelingsvlak van ’n kind c. aanwesigheid van besondere ontbering, kwesbaarheid of nadeel (bv. waar die kind hoof van ’n huishouding is) d. slagoffer verkies afwending bo verhoor aangesien hy/sy nie in die hof wil getuig nie e. onomstootlike versagtende omstandighede, soos verminderde toerekenbaarheid

463

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

f. onbehoorlike beïnvloeding uitgeoefen op die kind in die pleeg van die misdryf (bv. die kind word deur volwassene gebruik om misdaad te pleeg) g. getuies vir die vervolging is broos en/of onwillig om te getuig; of om voort te gaan kan moontlik skadelik vir ’n kindergetuie/-slagoffer wees.

As afwending gelas word, kan ’n gesinsgroepkonferensie of slagoffer-oortreder-bemiddeling as deel van die afwendingsopsie gelas word. Indien afwending nie oorweeg word nie en die kind daarna skuldig op verhoor bevind word, kan slagoffer-oortreder-bemiddeling en ’n gesinsgroepkonferensie deel vorm van die vonnis wat die kind wat aan verkragting skuldig bevind word, opgelê word.

As ’n mens die vroeëre bespreking in ag neem van die omstandighede van kinders wat misdrywe van ’n seksuele aard pleeg, is dit duidelik dat die Child Justice Act situasies voorsien het waarin die slagoffer nie sal wil hê dat die beskuldigde gevangenisstraf opgelê word nie. Die insluiting van die slagoffer by die oorweging van afwending lui ’n belangrike verandering in van die wyse waarop geregtigheid in Suid-Afrika geskied en los baie van die kwessies op wat die hof in Thabethe beredeneer het.

Bogenoemde vorm die kernwetgewing oor herstellendegeregtigheidspraktyke toepaslik op kinderoortreders. Die herstellende aard van die Child Justice Act en die prosesse wat dit behels, moet as deel van die wet se oogmerke beskou word, veral in soverre hulle daarmee verband hou om ’n kind se respek vir menseregte en die fundamentele vryheid van ander mense te versterk.

Herstellende geregtigheid is sentraal tot die kindergeregtigheidsproses. Teenoor die posisie van volwasse oortreders, is dit geformaliseer in wetgewing. Formalisering vergemaklik die implementering daarvan en waarborg ’n mate van geldigheid en betroubaarheid in die proses. Herstellende geregtigheid ingevolge die Child Justice Act het al verreikende gevolge gehad. Een voorbeeld is die impak daarvan op die Nasionale Register vir Seksoortreders.

Ingevolge die register130 sal enige persoon wat ’n seksuele misdryf pleeg of gepleeg het teen ’n kind of persoon wat verstandelik gestremd is, se naam en ander besonderhede waarskynlik by die register en/of die nasionale kindbeskermingsregister ingesluit word. Die hoofdoel van die register vir seksoortreders is om kinders en persone wat verstandelik gestremd is, teen seksoortreders te beskerm deur ’n rekord van seksoortreders in te stel en by te hou en om spesifieke entiteite oor die oortreders se wangedrag in te lig.131 Gevolglik kan die besonderhede van jong oortreders ook by hierdie register ingesluit word en dit kan rampspoedige gevolge vir kinderoortreders hê.132

In J v National Director of Public Prosecutions133 is die konstitusionele hof versoek om die beslissing van die Wes-Kaapse hooggeregshof te bevestig waarin artikel 50(2) van die Wet op Seksuele Misdrywe ongrondwetlik verklaar is in soverre dit ’n hof verhoed om vas te stel of omstandighede dit regverdig dat die oortreder se naam, wat in hierdie saak ten tye van die pleeg van die misdryf ’n kind was, op die register geplaas word.

In die konstitusionele hof merk regter Skweyiya op dat die Child Justice Act ’n nuwe prosedurele raamwerk ontwikkel het om kinderoortreders te hanteer. Hy verklaar dat die vertrekpunt oor aangeleenthede rakende die kind artikel 28(2) van die Grondwet134 is wat die beginsel van die beste belang van die kind bevestig. Volgens die regter is dié beginsel verstandig en het dit ’n reg geskep wat onafhanklik is van en verder gestrek het as die erkenning van ander kinderregte in die Grondwet.135 Hy verklaar voorts dat huidige benaderings tot kinderregte en die beste-belang-beginsel erken dat ’n kind ’n ontwikkelende wese, vatbaar vir verandering is. "This approach also recognises that a child needs

464

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

appropriate nurturing to enable him or her to determine him or herself to the fullest extent, and thus consolidate his or her moral compass."136

In navolging van die Child Justice Act is regter Skweyiya van mening dat ’n aantal beginsels uit hierdie nuwe benadering na die beste belang van die kinderoortreder gevloei het. Die regter meen eerstens dat die reg moet onderskei tussen volwasse en kinderoortreders en merk op dat artikel 50(2) nie in die toepassing daarvan vir hierdie onderskeid voorsiening maak nie.137 Hy merk ook op dat die reg vir ’n geïndividualiseerde benadering ruimte moet laat; gevolglik moet die toepassing van die beginsel van die beste belang van die kind buigsaam wees en volgens die omstandighede van elke kind bepaal word; dit sal die hof in staat stel om die faktore vas te stel wat die beste belang van ’n bepaalde kind beskerm.138 Laastens neem die regter kennis dat die toepassing van die beginsel van die beste belang van die kind vereis dat die kind, of sy of haar verteenwoordiger, die geleentheid gebied moet word om vertoë te rig en om in elke stadium van die regsproses gehoor te word, met inagneming van die ouderdom en volwassenheid van die kind.139

Die hof beslis dat artikel 50(2) ’n hof belet om te evalueer of die kinderoortreder waarlik ’n bedreiging vir ander inhou en of omstandighede dit regverdig dat die kind op die register geplaas word. Die hof neem kennis van die belang daarvan om kinders teen seksuele mishandeling te beskerm, maar beslis in weerwil daarvan dat dit nie geregverdig is om ’n kinderoortreder se reg te beperk nie, omdat die hof geen diskresie het oor die vraag of die bevel gemaak moet word al dan nie.140

Die slotsom is dat die regter die herstellende beginsels aanvaar wat die selfstandigheid en identiteit van die kind as individu versterk. Die uitspraak erken ook dat kinders nog steeds ontwikkel en moontlik foute kan maak. Dit bied die kinderoortreder dus die geleentheid om ’n konstruktiewe rol in die samelewing te speel. Die benadering wat die hof aanvaar, kom neer op ’n afwyking van ’n suiwer strafmodel van regspleging en brei die beginsels van herstellende geregtigheid uit en verskans hulle.

Die bespreking hier bo illustreer dat nieteenstaande die bestraffende elemente van Suid- Afrika se tradisionele strafregstelsel en hofbeslissings, daar tog ’n beweging is na herstellendegeregtigheidsbenaderings wat toon hoe die kombinasie van hierdie modelle van regspleging tot die vermensliking van die strafregproses kan bydra. Daarbenewens illustreer die hofbeslissings hoe die filosofie van herstellende geregtigheid nou verband hou met tradisionele stelsels van regspleging, soos ubuntu, en hoe laasgenoemde misdaadkwessies hanteer. Dit is ’n duidelike afwyking van die gewone benadering van strafreg, omdat dit erken dat kinderoortreders dikwels slagoffers van ander bydraende faktore is, soos kortliks hier bo uiteengesit is.

Soos uitgewys, moet die toepassing van herstellende geregtigheid op sowel volwasse seksoortreders as kinders wat seksuele misdrywe pleeg, egter nie beskou word as ’n óf-óf- benadering wat opgeweeg word teen vergeldende geregtigheid nie, maar eerder as die kombinasie van benaderings wat daarna streef om ’n oorgang te bewerkstellig in die Suid- Afrikaanse strafregstelsel en om te reageer op die hoë voorkoms van en toename in seksuele misdrywe.

465

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

5. Samevatting

Uit die bespreking is dit duidelik dat die doeltreffende voorkoming van seksuele misdrywe vereis dat multidissiplinêre benaderings ingespan word om breër gemeenskapsprobleme op te los. Hierdie misdrywe hou veelvlakkige risiko's in en die aard en omvang daarvan is ingewikkeld. Die doeltreffende beperking van hierdie misdrywe verg ’n holistiese benadering, omdat bestraffende reaksies nie op sigself die probleme uit die weg kan ruim wat deur seksuele misdrywe veroorsaak word nie. Net so is die vonnisoplegging van seksoortreders nie net ’n vergeldende optrede nie.

Daarbenewens moet praktyke vir vonnisoplegging verander word om die behoeftes in ag te neem van ’n samelewing in oorgang waarin verskillende praktyke beoefen word en meerdere kulture ter sprake is. ’n Suid-Afrikaanse hof het eweneens sy besorgdheid uitgespreek oor die omvang van geweld teen vroue en kinders in hierdie land. In DPP, WC v Prins141 reageer regter Wallis soos volg daarop:

[N]o judicial officer sitting in South Africa today is unaware of the extent of violence in this country and the way in which it deprives so many women and children of their right to dignity and bodily integrity, and in the case of children their right to be children; to grow up in innocence and, as they grow older, to awaken to the maturity and joy of full humanity. The rights to dignity and bodily integrity are fundamental to humanity and should be respected for that reason alone. It is a sad reflection on our world, and societies such as our own, that women and children have been abused and that such abuse continues, so that their rights require legal protection by way of international conventions and domestic laws, as South Africa has done in various provisions of our Constitution142 and in the Criminal Law (Sexual Offences and Related Matters) Amendment Act 32 of 2007 (the Act). It was rightly stressed in argument, in the light of evidence tendered and admitted in this appeal, that the Act is a vitally important tool in the on-going fight against this scourge in our society.143

Hoewel ons die hof se standpunt ondersteun, moet ons in die stryd teen seksuele geweld sommige van die onvanpaste vonnisopleggingspraktyke en vergeldende benaderings wat tans in die strafproses toegepas word, in ag neem. Ons betoog dat herstellende geregtigheid veel op sigself kan bied, maar des te meer as ’n parallelle meganisme in oorleg met vergeldende regspleging om op te voed en te genees, in plaas daarvan om te stigmatiseer en te straf.

Bibliografie

Action for prisoners' families. Serious and sex offender briefings: The sex offender register. August 2008. http://www.prisonersfamilies.org.uk/events/forgotten-families-sex-offenders- relatives/2014-03-26/ (23 Maart 2014 geraadpleeg).

Bailly, A. 2010. Putting teeth in the fight against rape. http://www.globalpost.com/dispatch/study-abroad/100326/south-africa-rape-axe (23 Maart 2014 geraadpleeg).

Bazemore, S. en M.S. Umbreit. 1994. Balanced and restorative justice for Juveniles: A Framework for Juvenile Justice in the 21st Century Justice and Delinquency Prevention US Department of Justice, Washington DC. https://www.ncjrs.gov/pdffiles/framwork.pdf (23 Maart 2014 geraadpleeg).

466

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Becker, P. 1994. Offenders: Characteristics and treatment: Sexual abuse of children. Future Child, 4(2):176–97.

Bezuidenhout, C. en S. Joubert (reds.). 2003. Child and youth misbehaviour in South Africa: A holistic approach. Pretoria: Van Schaik.

Broughton, T. 2014. Father kills daughter’s alleged rapist. http://www.iol.co.za/news/south- africa/kwazulu-natal/father-kills-daughters-alleged-rapist-1194545 (23 Maart 2014 geraadpleeg).

Brownlie, J. 2003. "An unsolvable justice problem? Punishing peoples sexual violence”. Journal of Law and Society, 30(4):506–31.

Bua News. SA rape statistics "unacceptably" high. http://www.southafrica.info/news/crimestats2011c.htm#.VrBzwrJ97IU(22 Maart 2014 geraadpleeg).

Burns, B.J., J.C. Howell, J.K. Wiig, L.K. Auimeri, B.C. Welsh, R. Loeber en Petechuk, D. 2003. Treatment Services, and Intervention Programs for Child Delinquents. Child Delinquency Bulletin Series, Maart, ble. 1–11.

Coertse, N. 2007. Previous convictions for sex offenders. De Rebus, 3:17–22.

Crime Statistics. South African Police Service. 2010. http://www.saps.gov.za/resource_centre/publications/statistics/crimestats/2014/ crime_stats.php (14 April 2014 geraadpleeg).

—. 2011. April 2010 – March 2011. http://www.saps.gov.za/resource_centre/publications/statistics/crimestats/2014/ crime_stats.php (23 Maart 2014 geraadpleeg).

Diedrich, R. (red.). 2011. Ubuntu, good faith and equity: Flexible legal principles in developing a contemporary jurisprudence. Kaapstad: Juta.

Eriksson, A.A. 2009. Bottom-up approach to transformative justice in Northern Ireland. The International Journal of Transitional Justice, 3:301–20.

Evans, S. 2013. The fear and fury of mothers of Diepsloot. Mail & Guardian. http://mg.co.za/article/2013-10-15-fear-and-anger-for-the-mothers-of-diepsloot (22 Maart 2014 geraadpleeg).

Finkelhor, D., R. Ormond en M. Chaffin. 2009. Juveniles who commit sex offenses against children. Juvenile Justice Bulletin, 1:2–3.

Fox, S. en Z. Nkosi. 2003. Child Sexual Abuse: A handbook for parents and caregivers. http://www.unicef.org/southafrica/SAF_publications_sexualabusehandbook.pdf (22 Maart 2014 geraadpleeg).

Goodman, G.S. 1984. Children’s testimony in historical perspective. Journal of Social Issues, 40(2):9–31.

467

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Gqola, P.D. 2007. How the "cult of femininity" and violent masculinities support endemic gender based violence in contemporary South Africa. African Identities, 5:111–24.

Hanson, R.K., A. Gordon, A.J. Harris, J.K. Marques, W. Murphy, V.L. Quinsey en M.C. Seto. 2003. First report of the collaborative outcome data project on the effectiveness of treatment for sex offenders. Sexual abuse. A Journal of Research and Treatment, 14(2):169–94.

Harris, M.K. 2004. An expansive, transformative view of restorative justice. Contemporary Justice Review, 7(1):117–41.

Hesselink, A.E. 2003. Child prostitution. In Bezuidenhout en Joubert (reds.). 2003.

Hesselink-Louw, A.E. en M. Schoeman. 2003. Treatment of incarcerated sex offenders in South Africa: An analytical perspective. Acta Criminologica, 16:158–73.

Hinz, M.O. 2008. Traditional governance and African customary law: comparative observations from a Namibian perspective. http://www.kas.de/upload/auslandshomepages/namibia/HumanRights/hinz.pdf (28 Desember 2015 geraadpleeg).

Howitt, D. 1995. Paedophiles and sexual offences against children. New York: John Wiley.

Joubert, J.J., G. Geldenhuys., J.P. Swanepoel, S.S. Terblanche en S.E. van der Merwe, S.E. 2011. Criminal Procedure Handbook. Kaapstad: Juta.

Kemshall, H. en M. Maguire. 2003. Sex offenders, risk penalty and the problem of disclosure. In Matravers (red.) 2003.

Khunou, S.K. en S. Nthai. 2011. The contribution of ubuntu to the development of constitutional jurisprudence in a democratic South Africa. In Diedrich (red.) 2011.

Kiss, E. 2000. Moral ambition within and beyond political constraints: Reflections on restorative justice. In Rotberg and Thompson (reds.) 2000.

Lamprecht, J. en A. Stuijt. 2001. Penis-mutilating tampon puts rapists out of business. http://www.rense.com/general19/rape.htm (23 Maart 2014 geraadpleeg).

Leclerc-Madlala, S. 2008. Age-disparate and intergenerational sex in Southern Africa: The dynamics of hypervulnerability. AIDS, 4:17–25.

Le Roux, R. en J. Williams. 2011. Sections 40–53: National Register for Sex Offenders. In Smythe en Pithey (reds.) 2011.

Levenson, J.L. 2007. Public perceptions about sex offenders and community protection policies. Analyses of Social Issues and Public Policy, 7:1–25.

Lobaido, A.C. 2001. Child-rape epidemic in South Africa. http://www.wnd.com/2001/12/12139/ (21 Maart 2014 geraadpleeg).

Madu, S.N. en K. Peltzer. 2001. Prevalence and patterns of child sexual abuse and victim- perpetrator relationship among secondary school students in the Northern Province (South Africa). Archives of Sexual Behavior, 311–2.

468

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Makiwane, P.N. 2015. Restorative justice: bringing justice for crime victims? Obiter, 36:79–94.

Maqoko, Z. en Y. Dreyer. 2007. Child-headed households because of the trauma surrounding HIV/AIDS. HTS, 63:717–31.

Mathews, S. 2012. Sexual abuse. In Van Niekerk, Saffla en Seedat (reds.) 2012.

Matravers, A. (red.). 2003. Sex offenders in the community: Managing and reducing the risks. Devon: Willan.

McAlinden, A. 2006. Managing risk: From regulation to the reintegration of sexual offenders. Criminology and Criminal Justice, 6:197–218.

McCold, P. 2004. Paradigm muddle: The threat to restorative justice posed by its merger with community justice. Contemporary Justice Review, 7:13–35.

Meir, E. 2002. Child rape in South Africa. http://www.medscape.com/viewarticle/444213 (21 Maart 2014 geraadpleeg).

Mohammed, A. 2000. SA: Standing up to rapists. http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/1043174.stm (23 Maart 2014 geraadpleeg).

Muller, K. en K. Hollely. 2000. Introducing the child witness. Port Elizabeth: Printrite.

Murithi, T. 2006. Practical Peacemaking wisdom from Africa: Reflections on ubuntu. The Journal of Pan African Studies, 4:25–37.

Nabudere, D.W. en A. Velthuizen. 2013. Restorative justice in Africa. Pretoria: Africa Institute of South Africa.

Nkosi, G. 2015. African children and sexuality: a perspective on traditional and contemporary approaches. Obiter, 36(1):112–21.

Nocella, A.J. 2011. An overview of the history and theory of transformative justice. Peace and Conflict Review, 6:42–52.

Pitcher, G. en D. Bowley. 2002. Commentary – Infant rape in South Africa. The Lancet, 359:274–5.

Report on the re-establishment of sexual offences courts. 2013. Ministerial advisory task team on the adjudication of sexual offence matters, August 2013. Beskikbaar by: http://www.justice.gov.za/reportfiles/other/2013-sxo-courts-report-aug2013.pdf (25 Oktober 2014 geraadpleeg).

Rotberg, R. en D. Thompson (reds.). 2000. Truth v justice: The morality of truth commissions. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Shenxane, V. 2012. Learn more about your criminal justice system: Part 10 –National Register for Sex Offenders. Servamus, 1:50–5.

469

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Silverman, J. en D. Wilson. 2002. Innocence betrayed: Paedophilia, the media and society. Cambridge: Polity.

Skelton, A. en M. Courtenay. 2003. The Child Justice Act: Practice and procedure. In Bezuidenhout and Joubert (reds.) 2003.

Smallbone, S.W. en R.K. Wortley. 2001. Child sexual abuse: Offender characteristics and modus operandi. Australian Institute of Criminology, 193:1–6.

Smith, C. 1999. Fighting back against rape. http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/452714.stm (23 Maart 2014 geraadpleeg).

Smythe, D. en B. Pithey (reds.). 2011. Sexual Offences Commentary. Kaapstad: Juta.

Songca, R. 2003. Aspects of sexual abuse of children: A comparative study. Ongepubliseerde LLD-proefskrif, Universiteit van Pretoria.

—. 2011. Evaluation of children’s rights in South African law: the dawn of an emerging approach to children’s rights? Comparative and International Journal of Southern Africa, XLIV(3):340–59.

—. 2012. Theorising children’s rights as a multi-disciplinary field of study. Comparative and International Journal of Southern Africa, XLV(3):365–88.

South African Human Rights Commission. 2002. Report on Sexual Offences against Children. Does the Criminal Justice System Protect Children? http://www.sahrc.org.za/home/21/files/child_sexual_offences_report_april_2002.pdf (22 Desember 2015 geraadpleeg).

Steyn, F. 2005. Review of South African innovations in diversion and reintegration of at-risk youth. Newlands: Open Society Foundation for South Africa.

Stuijt, A. 2014. Child rapes soared in South Africa this month. Digital Journal, December 21, 2008. http://www.digitaljournal.com/article/264259 (22 Maart 2014 geraadpleeg).

Swanzen, R. en T. Harris. 2012. Restorative justice in South Africa. Revista de Asistenta Sociala, XI:5–23.

Task Group on Sexual Abuse of Children. 2002. Sexual Abuse of Children: Public Hearings. https://pmg.org.za/committee-meeting/1246 (22 Maart 2015 geraadpleeg).

Van Niekerk, R., S. Saffla en M. Seedat (reds.). 2012. Crime, violence and injury in South Africa: 21st century solutions for child safety. Houghton: PsySSA.

Venter, A. 2005. Guidelines for victim-offender mediation for probation officers in South Africa. Ongepubliseerde MA-verhandeling, Noordwes-Universiteit.

Vizard, E. 2006. Sexually abusive behaviour by children and adolescents. Child and Adolescent Mental Health, 11:2–8.

Voorlegging van die amicus curiae. 2011. In DPP v Thabethe 619/10) [ZASCA 186 (30 September 2011). Beskikbaar by

470

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

http://www.rjc.co.za/Docs/Thabethe%20RJC%20amucus%20submissions%20final.pdf (23 Januarie 2012 geraadpleeg).

Wachtel, T. 1995. Family group conferencing: restorative justice in practice. Juvenile Justice Update, 1(4):1–2; 13–4.

Eindnotas

1 Sien Report on the re-establishment of sexual offences courts (2013); Pitcher en Bowley (2002:274).

2 Madu en Peltzer (2001:311–2); Mathews (2012:84). Let daarop dat die woorde "sex offences" en "sex crimes" uitruilbaar gebruik word. Verder verwys "sex offenders" in hierdie artikel na volwassenes wat kinders mishandel, alhoewel dieselfde beginsel van toepassing kan wees in gevalle waar die oortreder ’n kind is.

3 Ons vertolk seksuele geweld om alle vorme van verkragting, seksuele penetrasie, seksuele skending en seksuele aanranding in te sluit. Die verskillende vorme word duidelik gedefinieer in die Strafregwysigingswet (Seksuele Misdrywe en Verwante Aangeleenthede) 32 van 2007, hierna genoem die Wet op Seksuele Misdrywe.

4 Children’s Act 38 van 2005; die Wet op Seksuele Misdrywe; the Child Justice Act 75 van 2008 (hierna die Child Justice Act). Sien ook Skelton en Courtenay (2003:217).

5 Die Children’s Act, Sexual Offences Act en Child Justice Act is voorbeelde van wetgewing wat gepromulgeer is om die regte van kinders te reël. Die Sexual Offences Act kriminaliseer byvoorbeeld alle vorme van seksuele mishandeling en uitbuiting en het die gemeenregtelike misdryf van verkragting herroep. Volgens hierdie wet word verkragting gedefinieer as die opsetlike, onregmatige seksuele penetrasie sonder toestemming van die klaer of klaagster. Die nuwe definisie is van toepassing op alle vorme van seksuele penetrasie sonder toestemming, ongeag die geslag van die slagoffer. Die wet het ook die gemeenregtelike misdryf van seksuele skending herroep en vervang deur ’n wet met ’n wyer definisie wat ’n reeks handelinge van seksuele skending sonder toestemming omvat. Daarby het die wet ook ander handelinge van ’n seksuele aard teen kinders en persone met verstandelike gestremdheid ingestel. Sommige van hierdie handelinge is niefisiek van aard en sluit misdrywe in wat verband hou met seksuele uitbuiting en aanvoring, die skep van kinderpornografie, ens. Sien artt. 3 en 4–7 van die wet.

6 Sien spesifiek in hierdie verband Nkosi (2015:112–21).

7 Nabudere en Velthuizen (2013:3).

8 Waaronder familielede; of sodanige misdrywe pleeg teen diegene wat aan hulle bekend is, dikwels in die onmiddellike gesin. Dit is veral so teen die agtergrond van huishoudings met ’n kind aan die hoof waar kinders volwassenes se rol moet aanneem om vir jonger broers en susters en ander familielede te sorg.

9 Songca (2003:21).

10 Smallbone en Wortley (2001:1).

471

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

11 Ibid.

12 Mathews (2012:87).

13 Madu en Peltzer (2001:319).

14 Songca (2003:168).

15 Becker (1994:176–9).

16 Vizard (2006:2).

17 Ibid.

18 Kragtens art. 7 van die Child Justice Act is kinders onder die ouderdom van 10 jaar nie toerekenbaar nie. Die wet het ’n proses ingestel om kinders te hanteer wat oortree het.

19 Die ouderdom van jong oortreders strek van 10 tot 18 jaar. Onlangse mediaverslae in Suid-Afrika dui aan dat oortreders so jonk as 10 jaar is en slagoffers sluit tot eenjariges in.

20 Finkelhor e.a.(2009:2–3).

21 Brownlie (2003:506).

22 Vizard (2006:2).

23 Crime statistics South African Police Service (2010); Lobaido (2001); Meier (2002); Stuijt (2010).

24 Crime statistics South African Police Service (2010).

25 Sien bv. South African Human Rights Commission (2002); Task Group on Sexual Abuse of Children (2002); Fox en Nkosi (2003).

26 Broughton (2014); Smith (1999); Mohammed (2000); Bailly (2010); Lamprecht en Stuijt (2001:44–55).

27 Sien bv. Burns e.a. (2003:1–11).

28 Mathews (2012:84); sien ook Hesselink-Louw (2003:255).

29 Gqola (2007:114).

30 Ibid.

31 Gqola (2007:115).

32 Ibid.

33 Sien DPP, WC v Prins 2012 2 SACR 183 (HHA).

472

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

34 Ibid.

35 Ouderdom-uiteenlopende verhoudings kom voor wanneer die ouderdomsverskil tussen partye vyf jaar of meer is. In die meeste gevalle, indien nie almal nie, is die man gewoonlik die oudste.

36 Intergenerasieverhoudings kom voor wanneer daar ’n ouderdomsverskil van tien jaar of meer tussen die partye is. Daar word na mans wat sulke verhoudings aanknoop, verwys as "vroetelpappies" (sugar daddies) en hulle is soms betrokke by jong meisies van 14 tot 18 jaar oud.

37 Leclerc-Madlala (2008:19).

38 Ibid.

39 Hesselink-Louw en Schoeman (2003:161).

40 Hesselink-Louw en Schoeman (2003:20).

41 Leclerc-Madlala (2008:21).

42 Venter (2005:14).

43 Nabudere en Velthuizen (2013:3).

44 Ibid.

45 Nabudere en Velthuizen (2014:3); Venter (2005:14).

46 Venter (2005:14–5).

47 Nabudere en Velthuizen (2014:3); sien ook Swanzen en Harris (2012:6).

48 McCold (2004:14–5).

49 Venter (2005:21).

50 Venter (2005:19).

51 Nabudere en Velthuizen (2014:3).

52 Venter (2005:15).

53 Bazemore en Umbreit (1994:190).

54 Venter (2005:20–1).

55 Nabudere en Velthuizen (2014:12).

56 Nabudere and Velthuizen (2014:8).

473

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

57 Sien bespreking hier bo par. 5.

58 Nocella (2011:1–6).

59 Wet op Seksuele Misdrywe.

60 Wet op Seksuele Misdrywe en die Child Justice Act. Sien bv. art. 2(b)(iii) van die Child Justice Act, waar die klem op die toepassing van herstellende geregtigheidsbeginsels is; dit vorm die agtergrond waarteen die bepalings van die wet gelees moet word.

61 Ibid.

62 Ibid.

63 Navorsers gebruik verskillende terme om slagoffer-oortreder-dialoog te beskryf. Dit word ook o.a. slagoffer-oortreder-bemiddeling, slagoffer-oortreder-vergadering en slagoffer- oortreder-konferensie genoem.

64 Venter (2005:26).

65 Venter (2005:25).

66 Ibid.

67 Ibid.

68 Sien bv. Hinz (2008).

69 Sien bv. artt. 300 en 301 van die Strafproseswet.

70 Ibid.

71 Ibid.

72 Venter (2005:21–2).

73 Venter (2005:21).

74 Venter (2005:22).

75 Venter (2005:26).

76 In sommige gevalle laat die oortreder die kinderslagoffer voel dat hy of sy verantwoordelik is vir die misdryf en dit beïnvloed die wyse waarop die slagoffer die misdryf ervaar of daarop reageer.

77 McAlinden (2006:209).

78 Ibid.

79 Ibid.

474

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

80 Byvoorbeeld die neiging om seksuele oortreders te demoniseer of om seksuele oortreders as sielkundig abnormaal te beskou.

81 Byvoorbeeld die persepsie by sekere groepe dat vroue deur hul kleredrag of optrede seksuele misdrywe uitlok en dat kinders mense ouer as hulle "verlei".

82 Byvoorbeeld die persepsie by sekere groepe dat ’n seksuele oortreder nie gerehabiliteer kan word nie.

83 Wachtel (1995:13).

84 Ibid.

85 Ibid.

86 Steyn (2005:31).

87 Steyn (2005:34).

88 Steyn (2005:35).

89 Ibid.

90 Steyn (2005:36).

91 Makiwane (2015:94).

92 (619/10) [2011] ZASCA 186; 2011 2 SACR 567 (HHA); hierna DPP v Thabethe.

93 S v Thabethe 2009 2 SACR 62 (T).

94 Sien rekord vol. 1 van 2 bl. 81 r. 19.

95 Sien rekord vol. 1 van 2 bl. 17 r. 14.

96 Sien rekord vol. 1 van 2 bl. 13 rr. 1–10. In dieselfde reëls uit die hofverslag is dit duidelik dat die beskuldigde ook gewaarsku is oor die toepaslikheid van wetgewing oor minimum vonnisoplegging.

97 Wet 51 van 1977.

98 Die redes word opgesom in die uitspraak en is die volgende: die beskuldigde was ’n eerste oortreder; die beskuldigde het skuldig gepleit; die beskuldigde het opregte berou getoon; die klaagster is kort voor haar 16de verjaarsdag verkrag; die verkragting is nie voorafgegaan deur aanvoering nie; die gebrek aan fisieke beserings was nie irrelevant nie; die verkragting was nie van die ergste aard nie; die beskuldigde het by die gesin gebly; die beskuldigde en die klaagster se moeder het tydens die verhoor hul saamwonery hervat en het nog ’n kind verwek; die gesin was ten volle van die beskuldigde afhanklik; die beskuldigde en die slagoffer het slagoffer-oortreder-bemiddeling bygewoon; die beskuldigde het gedurende die verhoor aanhou werk en voortgegaan om die gesin te ondersteun; as die beskuldigde uit die gesin verwyder sou word, sou vyf mense vir maatskaplike bystand van die staat afhanklik geword het; die beskuldigde het nie ’n bedreiging vir die samelewing

475

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

ingehou nie en sou waarskynlik nie weer so ’n oortreding begaan nie; die beskuldigde was ’n goeie kandidaat vir rehabilitasie en in staat om gemeenskapsdiens te verrig; die beskuldigde was altesaam vier jaar op borg tydens die verhoor, en het desnieteenstaande elke hofsitting bygewoon en sy borgvoorwaardes nagekom.

99 Par. 36.

100 Par. 39.

101 Die voorwaardes was die volgende: dat die beskuldigde nie tydens die opskortingstermyn skuldig bevind word aan ’n misdryf waarby óf geweld óf ’n seksuele element betrokke is nie; dat hy sy huidige werk behou, tensy hy ontslaan word weens geen fout aan sy kant nie; dat hy onmiddellik moet probeer om weer werk te kry indien hy ontslaan word; dat minstens 80% van sy inkomste gebruik word om die slagoffer en haar gesin te onderhou, veral deur verantwoordelikheid te aanvaar vir die slagoffer se skoolgeld, en indien van toepassing, vir haar tersiêre onderrig; dat sy onderhoud vir die slagoffer se gesin voortduur selfs indien sy verhouding met die slagoffer se moeder, om watter rede ook al, beëindig word; dat die beskuldigde een dag per naweek by die proefbeampte aanmeld om aan enige program deel te neem wat sodanige beampte voorskryf, waaronder ’n Program vir Seksuele Oortreders op sy eie onkoste; dat hy 800 uur gemeenskapsdiens verrig, waarvan die aard deur die proefbeampte bepaal sal word.

102 Appèl deur prokureur-generaal teen vonnis van hoër hof:

(1) Die prokureur-generaal kan, behoudens subartikel (2), teen ’n vonnis wat ’n beskuldigde in ’n strafsaak in ’n hoër hof opgelê is, na die Appèlafdeling appelleer.

(2) Die bepalings van artikel 316 met betrekking tot ’n aansoek of appèl in daardie artikel bedoel deur ’n beskuldigde, is mutatis mutandis van toepassing met betrekking tot ’n saak waarin die prokureur-generaal ingevolge subartikel (1) van hierdie artikel appelleer.

(3) By ’n appèl ingevolge subartikel (1) of ’n aansoek in subartikel (2) bedoel wat deur die prokureur-generaal aangebring is, kan die hof gelas dat die Staat aan die betrokke beskuldigde die geheel of ’n gedeelte van die koste betaal wat teen die beskuldigde by bestryding van die appèl of aansoek opgeloop het, getakseer volgens die tarief in siviele sake van daardie hof.

103 Wet 51 van 1977, in die wandel bekend as die Wet op Minimum Vonnisoplegging.

104 Wet 105 van 1997.

105 Die Restorative Justice Centre is ingevolge par. 8 van sy voorlegging aan die hof ’n "non- profit, non-governmental organisation which promotes peace-making and peace-building through restorative justice and conflict transformation processes". Die Restorative Justice Centre is toegelaat om verskillende kwessies oor die hof a quo se benadering tot herstellende geregtigheid te bespreek – sien Voorlegging van die amicus curiae (2011) parr. 9, 10, 12 en 13.

106 1961 1 SA 231 (A).

107 Wet 105 van 1997, hierna genoem die Wet op Minimum Vonnisoplegging.

476

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

108 Par. 23.

109 Sien Joubert e.a. (2011:13).

110 Sien in hierdie verband R v Perks 2001 1 Cr App R (S) 19 waarin die Engelse hof die slagoffer se kommer oor vonnisoplegging in aanmerking geneem het.

111 Sien rekord vol. 1 van 2 bl. 34 rr. 23–4.

112 Sien rekord vol. 1 van 2 bl. 36 r. 23.

113 Sien rekord vol. 1 van 2 bl. 38 rr. 6–8.

114 Sien rekord vol. 1 van 2 bl. 36 r. 23, hier bo aangehaal.

115 Sien rekord vol. 1 van 2 bl. 40 rr. 5–6.

116 Sien rekord vol. 1 van 2 bl. 40 r. 20.

117 Sien rekord vol. 1 van 2 bl. 43 rr. 3–5.

118 1991 2 SACR 655 (A).

119 Par. 15.

120 Par. 16.

121 Sien rekord vol. 1 van 2 bl. 48 rr. 19–23.

122 Sien rekord vol. 1 van 2 bl. 64 rr. 17–21.

123 Tshehla (2004:1 e.v.).

124 2007 12 BCLR 1312 (KH).

125 Par. 75.

126 Vir ’n bespreking van hierdie punt, sien Home Affairs v NICRO 2005 3 SA 280 (KH).

127 Muntingh (2005:181).

128 Backer (2003: 297–313); sien ook Evenson (2004:730 e.v.).

129 Stromseth (2003:7); sien ook Swanepoel (2008:290–1).

130 Die Nasionale Register vir Seksoortreders is deur hfst. 6 van die Wet op Seksuele Misdrywe ingestel, terwyl die Children’s Act voorsiening maak vir ’n Nasionale Kinderbeskermingsregister. Ingevolge deel A verskyn die name van slagoffers in die register. Die name van oortreders verskyn in deel B van die register. Die doel van die register is om die name van die kinders wat in die register genoem word te beskerm en om kinders in die algemeen te beskerm teen blootstelling aan persone wat ongeskik is om met

477

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

kinders te werk. Sien Le Roux en Williams (2011:17–22). Die Wet op Seksuele Misdrywe het op 16 Desember 2007 in werking getree en die Nasionale Register vir Seksoortreders (hfst. 6) het op 16 Junie 2009 van krag geword.

131 Sien art. 43 van die wet.

132 Indien ’n kind byvoorbeeld skuldig bevind word aan die pleeg van ’n seksuele misdryf, kan sy of haar naam lewenslank by die register ingesluit word sonder die vooruitsig dat dit verwyder kan word, omdat die tydperk wat ’n persoon se naam op die register bly, bepaal word deur die vonnis wat hy of sy ontvang. Sien art. 51 van die wet.

133 2014 7 BCLR 764 (KH).

134 J v NDPP 776.

135 Ibid.

136 Ibid.

137777.

138 Ibid.

139 Ibid.

140 779–80.

141 DPP, WC v Prins 2012 2 SACR 183 (HHA).

142 Veral artt. 9, 10, 12(2), 28(1)(d) en 28(2) van die Grondwet.

143 DPP, WC v Prins 2012 2 SACR 186 (HHA) par. 1.

478

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Vonnisbespreking: Die magtiging wat vereis word vir strukturele verandering aan ’n deel en die aangrensende gemeenskaplike eiendom in ’n deeltitelskema Paganelli en Paganelli v Bleisheim en Body Corporate of San Kellind 3087/2014) [2015] ZAKZDHC 19 (10 March 2015) C.G. van der Merwe

C.G. van der Merwe, navorsingsgenoot, Departement Privaatreg, Universiteit Stellenbosch emeritus professor Privaatreg, Universiteit van Aberdeen

Abstract

The authorization required for a structural alteration of part of a section and the adjoining part of the common property in a sectional title scheme

In this case a farmhouse was subdivided into two sectional title units in a sectional title scheme that consisted of these two units and an additional six-storey building comprising a further 10 sectional title units. The applicants, the owners of the unit on the ground floor of the farmhouse, wanted to replace the two kitchen windows of the unit with larger windows in order to improve the flow of natural light into the kitchen. When the owner of the unit on the first floor above them objected to this project, the applicants approached the court in order to determine what kind of authority was needed to allow them to proceed with their plans. The court decided that two kinds of authorisation would be sufficient for them to proceed. In the first place the court found that the applicants would be allowed in terms of prescribed conduct rule 4 to effect not only minor alterations to the common property but also significant alterations to the outer part of the boundary wall associated with the unit as intended in this case. In the second place the court held that the intended alterations could also proceed in terms of management rule 33, which deals with luxurious and non-luxurious improvements to the common property for which the cooperation of the body corporate is needed in the form of a unanimous or a special resolution.

The problem with this judgment is that management rule 33 deals only with improvements to the common property and does not regulate alterations to the common property. With regard to alterations of a sectional title unit, the sectional owner is not allowed to effect alterations within his or her section that impair the stability or the implied servitudes of the subjacent support of the building and of lateral support of the outside walls of the section. Furthermore, the owner is not permitted to effect alterations to his or her section that might impair the harmonious outside appearance of the building. Although the proposed replacement of the windows would not affect the harmonious appearance of the building there was a chance

479

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

that the structural alterations to the outside wall, if not properly conducted, could jeopardise the stability of the building. Therefore it is submitted that the court erred in deciding that the proposed alterations could be authorised by the written consent of the trustees. This significant alteration could, as in the case of the extension of a section in terms of section 24 of the act, be effected only with the cooperation of the body corporate because it was similar to a non-luxurious improvement. Non-luxurious improvements could be carried out only if authorised by a special resolution adopted at a general meeting. Likewise, the alteration of the portion of the wall and window inside the section was impermissible without the approval of the body corporate.

Keywords: alteration of section; boundary; common property; luxurious improvements; non- luxurious improvements; section; special resolution; trustees’ consent; unanimous resolution

Trefwoorde: deel; eenparige besluit; gemeenskaplike eiendom; grens; regspersoon; spesiale besluit; toestemming van trustees; verandering van woonstel

1. Inleiding

In hierdie saak moes die hof uitspraak gee oor ’n regspunt wat nie voldoende deur die Wet op Deeltitels 95 van 1986 behandel word nie. Die applikante wou twee kombuisvensters in hul woonstel op die grondvloer van ’n deeltitelkompleks vervang deur groter vensters met die doel om die invloei van natuurlike lig in die kombuis te verbeter. Weens beswaar deur die eienaar van die woonstel op die eerste vloer bokant hulle nader die applikante die hof om te bepaal watter soort magtiging vereis word om die voorgestelde verandering aan te bring. Die nuutheid van die regsvraag in hierdie saak was dat die Wet op Deeltitels en die voorgeskrewe bestuurs- en gedragsreëls nie die veranderinge binne woonstelle en aan die gemeenskaplike mure wat die woonstel omring, behoorlik reguleer nie.

2. Feite

Die deeltitelskema in die onderhawige saak het bestaan uit ’n plaashuis wat omskep is in twee deeltiteleenhede tesame met ’n nuutopgerigte sesverdiepinggebou wat in 10 deeltiteleenhede onderverdeel is. Die ontwikkelaar het die oorspronklike tweeverdiepingplaashuis verdeel in grondvloerwoonstel 11 en ’n eersteverdiepingwoonstel 12 bokant woonstel 11. Die nuwe sesverdiepinggebou is onderverdeel in woonstelle 1 tot 10.

Die applikante, die eienaars van woonstel 11, het beoog om twee klein kombuisvensters aan teenoorgestelde kante van die kombuis wat die volle lengte van een vlerk van die gebou uitgemaak het, te vervang met twee groter vensters in die styl van die ander vensters in die woonstel ten einde die toevloei van natuurlike lig in die kombuis te verbeter. Vervanging van die twee kleiner vensters sou noodwendig veroorsaak dat die bestaande vensters tesame met ’n gedeelte van die muur rondom die vensters verwyder word en die groter vensters in die oop ruimte ingebou word (par. 4).

Die applikante het die trustees van die skema in kennis gestel van die beoogde verandering, maar getalm om die voorneme uit te voer weens aanhoudende besware deur die eerste respondent, die eienaar van woonstel 12. Die wese van die geskil het gegaan oor watter magtiging vereis word voordat die applikante kon voortgaan met die vervanging van die

480

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

kleiner vensters: Sou die skriftelike toestemming van die trustees voldoende magtiging daarvoor wees, of sou die projek goedkeuring deur die algemene vergadering van die regspersoon vereis?

Regter Olsen dui aan dat die antwoord op die vraag grootliks afhang van wie die eienaar is van die vensters en die omliggende muur wat gedeeltelik deel van die gemeenskaplike eiendom is. Hy meen dat die vraag in verband met venster 1 was of die gedeelte van die venster en die omringende muur wat aan die buitekant van die middellyn van die venster en muur geleë was, algemene gemeenskaplike eiendom was of gemeenskaplike eiendom onderhewig aan die uitsluitlike gebruik van die applikante. Die vraag in verband met venster 2 was of die venster en omringende muur deel was van die woonstel of deel van die algemene gemeenskaplike eiendom. Die dispuut oor venster 2 was gegrond op die feit dat die muur waarin die venster ingebou moet word, die woonstel afgeskei het van die voorportaal van die woonstel. Dit was dus problematies of die grens van woonstel 11 op die middellyn van die buitenste muur van die voorportaal of langs die middellyn van die binneste muur van die kombuis geloop het (parr. 4–6).

Die dooie punt oor hierdie geskilpunte het die applikante genoop om die hof te nader om te besluit watter bepalings van die Wet op Deeltitels op die vervanging van die twee vensters van toepassing was; of the trustees of die regspersoon die nodige magtiging kon verleen en watter regsbeginsels die uitvoering van die voorgenome verandering beheers het. Dit was duidelik dat indien die magtiging die vorm van ’n eenparige besluit van die regspersoon sou aanneem, die applikante die saak sou verloor omdat die respondent hul voorneme sou veto.

3. Toepaslike wetsartikels

3.1 Fisiese verdeling van grond en geboue in deeltitelskema

Die Wet op Deeltitels maak voorsiening vir die fisiese verdeling van die grond en die geboue in ’n deeltitelskema in dele, gemeenskaplike eiendom en uitsluitlike gebruiksgebiede. ’n “Deel” word omskryf as ’n deel wat as sodanig op die deelplan getoon word (art. 1) Hierdie komponente moet duidelik aangedui word op die konsepdeelplan en verskyn later op die geregistreerde deelplan. ’n Deel is die kubieke ruimte wat omgrens word deur ’n vloer, mure en ’n plafon. Die konsepdeelplan moet die grense van elke deel in die gebou omskryf en elke deel deur ’n nommer onderskei (art. 5(3)(d)). Die grense van ’n deel word omskryf met verwysing na die vloere, mure en plafonne van elke deel (art. 5(5)(a)) en die grens tussen een deel en ’n ander deel of gemeenskaplike eiendom is die middellyn van die skeidingsvloer, -muur of -plafon, na gelang van die geval (art. 5(4)). Enige venster, deur of ander struktuur wat ’n deel van ’n ander deel of van gemeenskaplike eiendom skei, word as deel van sodanige vloer, muur of plafon beskou (voorbehoud tot art. 5(5)(a)). Woonstel 11 strek dus tot die middellyn van die buitenste muur en vensters van die deel.

“Gemeenskaplike eiendom” word vir ons doeleindes omskryf as die grond wat in die skema ingesluit is en die gedeeltes van die gebou wat nie by ’n deel ingesluit is nie (art. 1). Die buitenste gedeelte van die buitemuur en die vensters van deel 11 wat buitekant die middellyn van die buitemuur en vensters geleë is, is dus deel van die gemeenskaplike eiendom.

“Uitsluitlike gebruiksgebied” word omskryf as ’n gedeelte of gedeeltes van die gemeenskaplike eiendom vir die uitsluitlike gebruik deur die eienaar of eienaars van een of meer dele (art. 1). Daar word onderskei tussen geregistreerde uitsluitlike gebruiksgebiede

481

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

(art. 27(1)) en uitsluitlike gebruiksgebied wat in die reëls van die skema aangedui word (art. 27A). Daar is geen sprake van enige sodanige uitsluitlike gebruiksgebied in hierdie saak nie.

3.2 Bevoegdhede van deeleienaar ten opsigte van sy of haar deel

Sekere bepalings van die Wet op Deeltitels en die voorgeskrewe bestuurs- en gedragsreëls van aanhangsel 8 en 9 van die regulasies (vervat in GK R664 SK 1145 van 8 April 1988 soos verbeter en gewysig) het betrekking op die wyse waarop ’n deeleienaar sy deel mag gebruik of benut. Alhoewel ’n deeleienaar afsonderlike eiendomsreg ten opsigte van sy deel ingevolge die wet verkry (art. 2(b)), word hy of sy vanweë die geïntensiveerde gemeenskap waarvan hy of sy deel is, nie toegelaat om sy of haar eiendom op eie houtjie te gebruik en benut nie. Daar word verskeie beperkings op sy of haar genots- en gebruiksbevoegdhede in belang van die deeleiendomsgemeenskap geplaas.

Die tersaaklike bepalings vir ons doeleindes is die volgende: Ingevolge artikel 28(1(b) van die wet is daar teen elke deel ’n stilswyend inbegrepe serwituut vir die ondersteuning en sydelingse steun van die gemeenskaplike eiendom en van enige ander deel wat bedoelde steun kan benut. In die onderhawige geval word die eiendomsbevoegdhede van die eienaar van deel 11 dus beperk in die sin dat hy geen verandering binne sy deel mag aanbring wat die ondersteuning van die gebou of die sydelingse steun van die aanliggende gemeenskaplike eiendom aantas nie. Bestuursreël 68(1)(iii) bepaal weer dat ’n eienaar geen veranderinge mag aanbring wat waarskynlik die stabiliteit van die gebou sal benadeel nie. Bestuursreël 68(1)(iv) bepaal op sy beurt dat ’n eienaar nie iets aan sy deel of uitsluitlike gebruiksgebied mag doen wat waarskynlik die estetiese voorkoms van die gebou sal benadeel nie.

In die onderhawige geval sal dus nagegaan moet word of die voorgestelde veranderinge binne die deel waarskynlik die stabiliteit van die gebou sal skend of die estetiese voorkoms van die gebou sal benadeel. Hierdie twee bestuursreëls bevat verbiedende bepalings, anders as bestuursreël 68(v) wat, hoewel dit saaklikgeregtigdes en eienaars verbied om die beoogde gebruik van ’n uitsluitlike gebruiksgebied te verander, wel die geregtigde toelaat om dit met die skriftelike toestemming van al die eienaars te doen.

3.3 Bevoegdhede van deeleienaar ten opsigte van gemeenskaplike eiendom

Ander bepalings het weer betrekking op die gebruik van die gemeenskaplike eiendom deur deeleienaars. In beginsel moet ’n eienaar die gemeenskaplike eiendom op sodanige wyse gebruik of benut dat hy nie op onredelike wyse die gebruik en benutting daarvan deur ander eienaars of ander persone wat wettig op die perseel is, belemmer nie (art. 44(1)(d)). Vir ons doeleindes is die belangrikste tersaaklike bepalings bestuursreël 33 en gedragsreël 4, wat wel ook deur regter Olsen behandel word. Bestuursreël 33 bepaal kortliks dat verbeterings van ’n luukse aard op die gemeenskaplike eiendom aangebring mag word slegs indien die eienaars eenparig so besluit (aanhangsel 8 reël 33(1)). Indien die trustees nieluukse verbeteringe wil aanbring, moet hulle skriftelike kennis van sodanige voorneme aan al die eienaars gee. Die kennisgewing moet aandui dat die trustees sal voortgaan met sodanige verbeterings na verstryking van 30 dae nadat die kennisgewing gepos is, en besonderhede verstrek ten aansien van die koste van die verbeterings, die metode waarop dit gefinansier sal word, die effek daarvan op die heffings van deeleienaars, asook die behoefte aan en wenslikheid en resultaat van die verbeterings. Enige eienaar kan die trustees skriftelik versoek om ’n spesiale vergadering te belê om die voorneme te bespreek. Indien dit gebeur, kan die nieluukse verbeteringe by wyse van ’n spesiale besluit goedgekeur word (aanhangsel 8, reël 33(2)). Let daarop dat bestuursreël 33 slegs verbeteringe en nie ook veranderinge nie dek.

482

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die opskrif van gedragsreël 4 lui: “Skade of veranderinge aan die gemeenskaplike eiendom”. Gedragsreël 4(1) verbied die eienaar of bewoner van ’n deel om sonder die skriftelike toestemming van die trustees enige gedeelte van die gemeenskaplike eiendom te verf of merke daarop te maak, spykers of skroewe of iets soortgelyks daarin te slaan of dit andersins te beskadig of te verander. Nieteenstaande gedragsreël 4(1) bemagtig gedragsreël 4(2) ’n eienaar om enige sluittoestel, veiligheidshek, diefwering of ander veiligheidstoestel vir die beskerming van sy deel, of enige skerm of ander toestel om diere of insekte uit te hou, te installeer. Dit is onderhewig aan die voorwaarde dat die trustees eers skriftelik die aard, ontwerp en wyse van aanleg moet goedkeur. Hierdie gedragsreël, wat die enigste bepaling is wat betrekking op veranderinge het, word uitvoerig deur regter Olsen behandel.

4. Die uitspraak

4.1 Algemeen

Op die dag van die verhoor het die partye ooreengekom betreffende die bevel wat ten opsigte van venster 2 gemaak moet word. Dit het daarop neergekom dat die respondent in wese die standpunt van die applikante aanvaar het, naamlik dat die gedeelte van die venster en die omringende muur wat aan die buitekant van die middellyn van die venster en muur geleë was, gemeenskaplike eiendom onderhewig aan die uitsluitlike gebruik van die applikante was.

Wat venster 1 betref, het die partye saamgestem dat die gedeelte van die venster en die omringende muur wat verwyder moet word om die groter venster te akkommodeer wat buite die middellyn van die buitenste muur geleë was, deel was van die gemeenskaplike eiendom, maar nie onderhewig was aan ’n uitsluitlike gebruiksreg van die applikante nie. Daarteenoor was die gedeelte van die venster en muur aan die binnekant van die middellyn deel van woonstel 11. Die oorblywende geskil was dus wie die bevoegdheid gehad het om magtiging tot die vervanging van die vensters te verleen: die trustees of die regspersoon (parr. 8–9).

4.2 Gedragsreël 4

Die applikante voer aan dat die voorgestelde verandering deur gedragsreël 4 vervat in aanhangsel 9 van die regulasies ingevolge die Wet op Deeltitels gedek word. Onder die opskrif “Skade of veranderinge aan die gemeenskaplike eiendom” bepaal reël 4 die volgende:

4. (1) ’n Eienaar of bewoner van ’n deel mag nie sonder die skriftelike toestemming van die trustees enige gedeelte van die gemeenskaplike eiendom verf of merke daarop aanbring, spykers of skroewe of iets soortgelyks daarin slaan of dit andersins beskadig of verander nie.

(2) Nieteenstaande subreël (1) mag ’n eienaar of ’n persoon deur hom gemagtig –

(a) enige sluittoestel, veiligheidshek, diefwering of ander veiligheidstoestel vir die beskerming van sy deel; of

483

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

(b) enige skerm of ander toestel om diere of insekte uit te hou, installeer: Met dien verstande dat die trustees eers skriftelik die aard en ontwerp van die toestel asook die wyse waarop dit geïnstalleer word, goedgekeur het.

(Par.10; sien in die algemeen Van der Merwe en Sonnekus 2015:11-68–11-70; Pienaar 2010:243.)

Die applikante beweer dat die vervanging van venster 1 die verandering van slegs ’n klein gedeelte van die gemeenskaplike eiendom omvat, naamlik die gedeelte van die omringende muur en venster wat aan die buitekant van die middellyn geleë is en wat verwyder moet word om die groter venster te huisves. Hulle betoog dat aangesien dit die primêre bedoeling van reël 4 is om die optrede van deeleienaars ten opsigte van daardie gedeelte van die omringende muur wat inherent met die woonstel verbind word, te reguleer, sodanige verandering van die gemeenskaplike eiendom gemagtig kan word deur die skriftelike toestemming van die trustees op ’n vergadering van die trustees (par. 11). Hierteenoor betoog die respondent met ’n beroep op die eiusdem generis-reël en die toepassing daarvan soos beskryf deur hoofregter Innes in Director of Education, Transvaal v McCagie 1918 AD 616, 623, dat gedragsreël 4 die woonsteleienaar bemagtig om die gemeenskaplike eiendom met die skriftelike toestemming van die trustees slegs in ’n geringe en onbeduidende mate te verander soos uiteengesit in die reël, naamlik deur die muur te verf, spykers in die muur te slaan en merke op die muur te maak. Daarom val die vergroting van die kombuisvenster buite die trefwydte van reël 4 (parr. 11–2).

Regte Olsen weier om die frase “of dit andersins beskadig of verander nie” so uitermate eng uit te lê. Eerstens bevind hy dat die verf van die buitemuur van ’n woonstel veral met ’n ander kleur verf as die oorspronklike kleur, wel ’n ingrypende verandering aan die gemeenskaplike eiendom sou wees wat nogtans deur reël 4 gedek sou wees. Verder bevind die regter dat die aanvang van reël 4 “nieteenstaande subreël (1)” beteken dat as dit nie vir subreël 4(2) was nie, die items wat in subreël 4(2) opgenoem word, ook deur die verbod in subreël 4(1) getref sou word. Daarom val die voorbeeld van ’n staalveiligheidshek wat deur die eienaar buite sy deur opgerig word om sy woonstel te beskerm, ook binne die bestek van subreël 4(1). Die regter besluit dus dat die wetgewer nie bedoel het om die trefwydte van subreël 4(1) tot geringe en onbeduidende veranderinge te beperk nie (par. 13).

Regter Olsen bevind dan dat hierdie wye interpretasie slegs ten opsigte van die gemeenskaplike eiendom geld wat direk met die bepaalde woonstel verbind kan word (“common property associated with an owner’s section”), naamlik die omringende buitemuur van die woonstel, en nie na ander gedeeltes van die gemeenskaplike eiendom uitgebrei kan word wat niks met die woonstel te doen het nie. Veranderinge aan ander gedeeltes van die gemeenskaplike eiendom val onder bestuursreël 33, wat nie gemagtig kan word deur die skriftelike toestemming van die trustees nie, maar wat ’n eenparige of spesiale besluit van die algemene vergadering van die regspersoon vereis. Aangesien die tersaaklike verandering egter betrekking het op die gemeenskaplike eiendom wat direk met die woonstel van die applikant verbind word, bevind die regter dat die vervanging van venster 1 ’n verandering is wat deur die skriftelike toestemming van die trustee gemagtig kan word (parr. 14–5).

4.3 Bestuursreël 33

Die regter behandel dan die betoog van die eerste respondent dat die vervanging van venster 1 ingevolge bestuursreël 33 gemagtig kan word. Bestuursreël 33(1) bepaal dat luukse verbeteringe aan die gemeenskaplike eiendom slegs deur ’n eenparige besluit van die regspersoon gemagtig kan word. Bestuursreël 33(2) bepaal dat die trustees ’n bepaalde

484

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

prosedure moet volg ten einde nieluukse verbeterings aan die gemeenskaplike eiendom te bewerkstellig. Die trustees moet skriftelike kennisgewing aan die eienaars gee van hul voorneme om nieluukse verbeterings aan te bring minstens 30 dae voor die trustees met die verbeterings kan voortgaan. Die kennisgewing moet inligting verskaf omtrent die koste verbonde aan die verbeterings, die manier van finansiering, insluitende die effek op die heffings van die eienaars, en die behoefte aan en die wenslikheid en resultaat van die verbeterings. Die trustees moet op skriftelike versoek van enige eienaar ’n spesiale algemene vergadering belê ten einde die voorstel te bespreek en daaroor te besin. Op die algemene vergadering kan die eienaars die voorstel, met of sonder wysigings, by wyse van ’n spesiale besluit goedkeur (par. 16).

Die eerste respondent betoog dat die veranderinge ’n luukse verbetering was op grond van die feit dat die verandering nie noodsaaklik was nie en dus ’n eenparige besluit van die regspersoon vereis. Omdat die voorgeskrewe bestuursreëls geen omskrywing van “luukse verbeterings” bevat nie, beroep die regter hom op die bekende gemeenregtelike klassifikasie van verbeterings soos uiteengesit deur hoofregter Innes in United Building Society v Smooklers’ Trustees and Golombick’s Trustees 1906 TS 623, 627:

The authorities classify the expenses which one man may conceivably bestow on the property of another under three heads: (1) necessariae impensae, that is, expenses which are necessary for the preservation of the property; (2) utiles impensae, that is, expenses which, although they are not necessary to preserve the property, nevertheless improve its market value; and (3) voluptuariae impensae, that is, expenses which neither preserve the property nor increase its market value, but merely gratify the caprice or fancy of a particular individual.

Op gesag van Goudini Chrome (Pty) Limited v MCC Contracts (Pty) Ltd 1993 1 SA 77 (A) 84–5 aanvaar die regter dat hoewel die omskrywing van “useful improvements” (gelykstaande aan nieluukse verbeterings) ingevolge bostaande uiteensetting gekritiseer kan word omdat “luukse verbeteringe” wat die waarde van die gemeenskaplike eiendom verhoog, geklassifiseer kan word as nuttige verbeteringe, die bostaande klassifikasie van verbeteringe aanvaarbaar is. Gevolglik omvat die term “nieluukse verbeteringe” sowel noodwendige as nuttige verbeteringe.

Die regter bevind dan dat die voorgestelde vervanging van die kombuisvensters dalk noodsaaklik was, sonder twyfel nuttig was en klaarblyklik nie luuks was nie. Die redes vir die bevinding dat die vervanging van die vensters nuttig was, was dat die groter vensters die invloei van natuurlike lig in die kombuis verbeter het en die waarde van die woonstel verhoog het, en dat die herontwerpte vensters om by die venster van die sitkamer aan te pas, die buite-aansig van die gebou verbeter het en dus die waarde van die gemeenskaplike eiendom verhoog het. Buitendien was die vergrote vensters, net soos die bestaande vensters, noodsaaklik vir die verskaffing van lig in die kombuis (parr. 17–9).

Die regter verwerp die betoog van die applikante dat bestuursreël 33(2) van toepassing is slegs op verbeteringe wat deur die trustees voorgestel word. Die regter bevind dat niks die trustees verhinder om op versoek van die applikante sodanige verandering voor te stel nie, te meer nog omdat die applikante moet inwillig dat hul gedeelte van die binnekant van die buitemuur verander kan word. Die regter beslis dus dat die voorgestelde vergroting van die kombuisvensters teweeggebring kan word óf deur die skriftelike toestemming van die trustees ingevolge gedragsreël 4 óf deur die prosedure ingevolge bestuursreël 33(2) vir die goedkeuring van nieluukse verbeteringe te volg. Die regter voeg by dat indien die vergroting van die kombuisvensters ingevolge bestuursreël 33(2) onderneem word, dit op die onkoste van die applikante moet geskied, maar onder toesig van die trustees, en dat die

485

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

kennisgewing oor die voorgestelde verbetering moet aandui dat die verandering nie die bestaande heffing sal beïnvloed nie (par. 21; sien in die algemeen oor die verskil tussen luukse en nieluukse verbeteringe Van der Merwe en Sonnekus 2015:11-64–11-65; Pienaar 2010:154, 183 vn. 372.)

4.4 Finale bevinding

Die hofbevel bevestig dat die gedeelte van die bestaande venster en die aangrensende buitemuur van woonstel 11 (soos op die deelplan beskryf) wat aan die buitekant van die middellyn geleë is, deel vorm van die algemene gemeenskaplike eiendom van die deeltitelskema. Die hof beveel dus dat die vergroting van venster 1 onderneem kan word óf volgens ’n skriftelike magtiging deur die trustees ingevolge gedragsreël 4 met die samewerking van die applikante óf ingevolge die prosedure soos voorgeskryf in bestuursreël 33(2) wat benewens die samewerking van die applikante dikwels ’n besluit van die regspersoon sal vereis. Indien die verandering op grond van gedragsreël 4 onderneem word, moet die vereistes van bestuursreël 68(iii) en (iv) nagekom word. Soos reeds bespreek, verplig hierdie subreëls ’n eienaar om nie veranderinge aan sy of haar woonstel aan te bring wat die stabiliteit van die gebou of die benutting en gebruik van ander dele, die gemeenskaplike eiendom of enige uitsluitlike gebruiksgebied sal benadeel nie en om nie iets aan sy deel te doen wat waarskynlik afbreuk sou doen aan die estetiese voorkoms van die gebou nie (par. 22 A). Met betrekking tot venster 2 beslis die hof dus dat, soos aangedui op die geregistreerde deelplan, venster 2 deel van woonstel 11 vorm. Daarom kon die verandering van woonstel 11 uitgevoer word met inagneming van bestuursreël 68(iii) en (iv) (par. 22B). Ter afsluiting beslis die hof dat die bogenoemde bevele slegs die interne besluitnemingsprosesse van die deeltitelskema raak met betrekking tot die vervanging van die vensters, maar nie die partye se verpligtings ophef om te voldoen aan al die tersaaklike regsvoorskrifte wat op die beoogde veranderinge van toepassing is nie (par. 22C).

5. Kritiese ontleding

5.1 Algemeen

Soos reeds vermeld, is die grens tussen 'n deel en 'n ander deel of gemeenskaplike eiendom ingevolge artikel 5(4) van die Wet op Deeltitels die middellyn van die skeidingsvloer of -muur of -plafon, na gelang van die geval. Die voorbehoud tot artikel 5(5)(a) stipuleer dat enige venster, deur of ander struktuur wat een deel van 'n ander deel of van gemeenskaplike eiendom skei, as deel van sodanige vloer, muur of plafon beskou word. Dit beteken dat die grens van ’n deel (woonstel) ook op die middellyn van ’n venster of deur van die betrokke grensmuur loop. Die beslissing dat die gedeelte van die grensmuur en die venster geleë buite die middellyn van die muur en venster deel van die gemeenskaplike eiendom is, is dus korrek.

5.2 Toepassing van gedragsreël 4

Daar moet verder beklemtoon word dat gedeeltes van die gemeenskaplike eiendom vir die uitsluitlike gebruik van een of meer deeleienaars voorbehou kan word. Soos reeds verduidelik, kan dit plaasvind deurdat dit as uitsluitlike gebruiksgebied aangedui word op die geregistreerde deelplan of indien voorsiening daarvoor gemaak word in die bestuurs- of gedragsreëls van die skema (Wet op Deeltitels artt. 27(1) en 27A). Die wet maak nie voorsiening vir ’n spesiale soort gemeenskaplike eiendom wat bestaan uit die buitenste gedeelte van die venster of muur wat met die deel (woonstel) geassosieer word nie

486

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

(“common property associated with an owner’s section” (par. 14)), maar slegs vir algemene gemeenskaplike eiendom en gemeenskaplike eiendom wat vir die uitsluitlike gebruik van een of meer eienaars voorbehou is.

Daarom het die hof ’n fout begaan deur ’n onderskeid te tref tussen algemene gemeenskaplike eiendom en gemeenskaplike eiendom wat met ’n deel (woonstel) geassosieer kan word, en dan te besluit dat in laasgenoemde geval selfs wesenlike veranderinge aan die buitekant van die aanliggende buitemuur met die skriftelike toestemming van die trustees aangebring kan word. In die onderhawige geval gaan dit oor wesenlike veranderinge wat aan die buitenste gedeelte van die vensters en die omringende muur aangebring sal moet word. Dit is gelykstaande aan die verbetering van die vooraansig van die gebou wat as ’n luukse of ten minste ’n nieluukse verbetering van die gemeenskaplike eiendom beskou sal word (sien Van der Merwe en Sonnekus 2015:11-64– 11-65). Hierdie soort verbeterings word gedek deur bestuursreël 33 en val dus binne die magtigingsfeer van die regspersoon wat enige veranderingsbevoegdhede deur die skriftelike toestemming van die trustees ingevolge gedragsreël 4 troef, omdat bestuursreëls meer gesag as gedragsreëls het (art. 35(2)(b)).

In Oktober 2015 is voorgestelde nuwe regulasies ingevolge die Wet op die Bestuur van Deeltitelskemas 8 van 2011 vir kommentaar gepubliseer (GK R 909 SK R10505 vol. 604 no. 39247 of 2 October 2015 46-112 Sectional Titles Schemes Management Act (8/2011): Sectional titles schemes management regulations: Publication for comment). Hierdie regulasies sal sodra dit in werking tree, onder andere die bestuurs- en gedragsreëls van aanhangsel 8 en 9 vervang en vervat word in aanhangsel 1 en 2 van die nuwe regulasies. Die voorgestelde regulasies bevat die volgende nuwe bewoording vir gedragsreël 4 (1) onder die opskrif “Damage to common property”:

The owner or occupier of a section must not, without the trustees’ written consent, mark, paint, drive nails, screws or [the like] other objects into, or otherwise damage or [alter] deface a structure that forms part of the common property.

(2) An owner or occupier of a section must be considered to have the trustees’ consent to install a locking or safety device to protect the section against intruders, or a screen to prevent entry of animals or insects, if the device or screen is soundly built and is consistent with a design, colour, style and materials approved in writing by the trustees.

(3) The owner or occupier of a section must keep a device installed under sub-rule (2) in good order and repair.

Die enigste wesenlike veranderinge met betrekking tot die ou gedragsreël 4 is dat die woorde “or alter” in subreël (1) vervang is deur die woorde “or deface” en dat die enigmatiese “Notwithstanding sub-rule (1)” aan die begin van subreël (2) uitgelaat is in die nuwe bepaling. Hierdie nuwe bewoording maak dit duidelik watter handelinge van die eienaar ten opsigte van die gemeenskaplike eiendom met die skriftelike toestemming van die trustees mag geskied. Dit sluit duidelik nie die vervanging van die helfte van ’n gedeelte van die buitemuur in ten einde plek te maak vir ’n groter venster nie.

Wat die nuwe gedragsreël 4 betref, is dit verblydend dat die gewraakte handelinge duidelik omskryf word en meestal op onbeduidende handelinge neerkom. Dit is egter onverstaanbaar in watter omstandighede die trustees hulle skriftelike toestemming sal verleen aan ’n eienaar om die buitemure van sy woonstel te skend of te beskadig.

487

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

5.3 Verbeterings op die gemeenskaplik eiendom

Dit is onseker watter bydrae die gemeenregtelike onderskeid soos bewoord in United Building Society v Smooklers’ Trustees and Golombick’s Trustees 1906 TS 623, 627 lewer om tussen luukse en nieluukse verbeteringe ingevolge bestuursreël 33 te onderskei. Die hof moet gelyk gegee word dat die basiese onderskeid tussen luukse verbeteringe en verbeteringe wat noodsaaklik of nuttig is, aanvaar kan word met die voorbehoud dat luukse verbetering wat die waarde van die gemeenskaplike eiendom verhoog, nie as nuttige verbeteringe beskou moet word nie. Daar moet egter beklemtoon word dat bestuursreël 33 handel oor verbeterings aan die gemeenskaplike eiendom. Daarom is die redes wat deur die hof aangedui word waarom die vergroting van die kombuisvensters ’n nieluukse verbetering van die gemeenskaplike eiendom is, nie altyd in die kol nie. Die feit dat ’n groter volume natuurlike lig die kombuis sal instroom en dat die vergroting van die vensters die waarde van die woonstel sal verhoog, het niks te doen met die verbetering van die gemeenskaplike eiendom nie. Die enigste aanvaarbare rede wat deur die hof geopper word, is die feit dat die herontwerpte vensters die visuele impak van die vooraansig van die geboue en dus die gemeenskaplike eiendom sal verbeter.

Die kernprobleem met die onderhawige saak is dat die Wet op Deeltitels en die voorgeskrewe bestuursreëls slegs vir verbeteringe aan die gemeenskaplike eiendom voorsiening maak, maar nie vir veranderinge aan die gemeenskaplike eiendom nie. In hierdie saak het ons nie te make met verbetering van die gemeenskaplike eiendom nie, maar wel met ’n verandering van sowel ’n wesenlike gedeelte van die gemeenskaplike eiendom as ’n gedeelte van die woonstel aan die binnekant van die buitemuur.

Die voorgestelde nuwe regulasies ingevolge die Wet op die Bestuur van Deeltitelskemas 8 van 2011 bevat ’n nuwe bewoording van bestuursreël 33 met betrekking tot verbeterings aan die gemeenskaplike eiendom en bied ’n sekere mate van duidelikheid deur verbeterings en veranderinge op dieselfde golflengte te plaas. Die nuwe bestuursreël 29 op bladsy 90 stipuleer dat die regspersoon op grond van ’n eenparige besluit veranderinge of verbeteringe aan die gemeenskaplike eiendom mag aanbring wat nie redelikerwys noodsaaklik is nie. Die bestuursreël maak dan voorsiening daarvoor dat veranderinge of verbeteringe wat redelikerwys noodsaaklik is op grond van dieselfde prosedure wat vir nieluukse verbeteringe voorgeskryf word in bestuursreël 33, aangebring mag word. Dit is belangrik om daarop te let dat die nuwe bestuursreël nie slegs vir verbeteringe nie, maar ook vir veranderinge aan die gemeenskaplike eiendom voorsiening maak. Ingevolge hierdie nuwe bestuursreël kan die veranderinge aan die buitenste deel van die buitemuur beskryf word as ’n verandering aan die gemeenskaplike eiendom wat redelikerwys noodsaaklik is en dus onderhewig is aan die goedkeuring van die regspersoon soos voorgeskryf. Indien dit gekoppel word aan die gelyktydige goedkeuring deur die regspersoon van die applikante se voorgestelde veranderinge aan die binneste deel van die buitemuur om die venster te akkommodeer (soos hier onder bespreek), sal daar voldoende gronde wees om die verandering wetlik te magtig.

’n Verdere rede waarom die veranderinge aan die buitemuur van die woonstel nie met die skriftelike toestemming van die trustees nie, maar slegs deur ten minste ’n spesiale besluit van die regspersoon gemagtig behoort te kan word, is dat die verandering wat teweeggebring word, in wese op ’n gelyke voet is met die verandering aan die buite-aansig van die gebou deur die uitbreiding van ’n deel. Vir die uitbreiding van ’n deel word ingevolge artikel 24(3) ’n spesiale besluit vereis.

488

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

5.4 Veranderinge aan dele

Ons het reeds gesien dat die Wet op Deeltitels en die voorgeskrewe bestuursreëls wel voorsiening maak vir die verandering van dele. In hierdie verband bevat die wet en die bestuursreëls sekere verbiedinge wat reeds hier bo aangedui is, naamlik ’n verbod op ’n verandering in ’n deel wat waarskynlik die stabiliteit van die gebou of die stilswyende serwitute van ondersteuning en sydelingse steun van die gebou of die buitemure kan benadeel (bestuursreël 68(1)(iii) en art. 28(1)(a)(i) van die wet) en ’n verandering wat die estetiese voorkoms van die gebou kan skaad (bestuursreël 68(1)(iv)).

Die enigste regvergelykende bron wat ek kon opspoor rakende veranderinge van ’n deel, is artikel 2-11 van die Amerikaanse Uniform Common Interest Ownership Act met nuutste wysigings in 2014. Hierdie artikel vereis die medewerking van die regspersoon vir ’n verbetering of verandering aan ’n deel wat die strukturele integriteit van die gebou of die meganiese voorsieningsgeriewe in die gebou aantas, die ondersteuning van enige gedeelte van die gebou ondermyn, of die buite aansig van ’n woonstel of enige deel van die gemeenskaplike eiendom minder aantreklik maak.

In die onderhawige saak sal die vervanging van die bestaande vensters deur herontwerpte vensters om aan te pas by die bestaande vensters, ongetwyfeld die visuele vooraansig van die gebou aantrekliker maak en daarom nie die estetiese voorkoms van die gebou benadeel nie. Maar hoewel die vervanging van die bestaande vensters op ’n tegnies aanvaarbare manier en in ooreenstemming met bouregulasies en ander toepaslike regsvoorskrifte, in ’n groot mate sal verhoed dat die stabiliteit en die strukturele ondersteuning van die gebou aangetas word, is daar ’n risiko dat die uitvoering van die veranderinge die stabiliteit en die ondersteuning en sydelingse steun wat deur die betrokke buitemuur verskaf word, kan aantas. Gevolglik sal sodanige veranderinge die medewerking van die lede van die regspersoon vereis en nie blote magtiging deur die trustees nie. Daarom het die applikante die goedkeuring van die regspersoon nodig om die binneste gedeelte van die venster en buitemuur te vervang. Wat die vervanging van die buitenste gedeelte van die venster en omringende muur betref, is reeds aangedui dat die ooreenstemmende prosedure ingevolge bestuursreël 33(2) gevolg word om venster 1 te vervang.

6. Naskrif

Ter afsluiting is dit interessant om te vermeld dat die regter geen probleem daarmee het om die aanspreeklikheid vir die vervanging van die vensters en die koste verbonde daaraan vierkantig op die skouers van die applikante te plaas nie. Hoewel die koste van luukse en nieluukse verbeteringe gewoonlik deur die administratiewe fonds van die regspersoon gefinansier word, stem ek saam met die regter dat die applikante eerder as die deeleienaars gesamentlik die koste van die verandering moet dra, omdat hulle, soos hier bo aangedui, die meeste voordeel uit die verandering sal trek.

489

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Bibliografie

Pienaar, G.J. 2010. Sectional titles and other fragmented property schemes. Kaapstad: Juta.

Van der Merwe, C.G. 1996. The placing of signs, billboards, and advertisements on the outside wall of sectional title buildings. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse Reg, 3:568–71.

—. 2011. A critical analysis of the innovations introduced by the Sectional Titles Amendment Bill. Stellenbosch Law Review, 22(1):115–36.

Van der Merwe, C.G. en J.C. Sonnekus. 2015. Sectional titles, share blocks and time- sharing, Vol 1: Sectional titles (Service Issue, 20 Oktober 2015). Durban: LexisNexis.

490

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Vonnisbespreking: Deliktuele aanspreeklikheid weens ’n late: onregmatigheid en nalatigheid Za v Smith 2015 4 SA 574 (HHA) Johann Neethling en Johan Potgieter

Johann Neethling, Departement Privaatreg, Universiteit van die Vrystaat Johan Potgieter, Departement Privaatreg, Universiteit van Suid-Afrika

Abstract

Delictual liability for an omission: wrongfulness and negligence

In contrast with South African Hang and Paragliding Association v Bewick 2015 3 SA 449 (SCA), in which Brand JA seemed willing to reconcile the traditional boni mores test with the controversial new test for wrongfulness as the reasonableness to hold the defendant liable, in the Za case he almost exclusively applied the new test.

It is unfortunate that the judge set the traditional test aside, as the reconciliatory approach has increasingly come to the fore in recent decisions of the constitutional court where the new test has not been applied exclusively and at the expense of the traditional test, but the boni mores legal-duty approach and the new test are utilised under the same umbrella, as it were, to determine wrongfulness.

Because Brand JA advocated the new test for wrongfulness so strongly, his handling of the distinction between the traditional test for wrongfulness and that for negligence, suggesting that the two tests could cause confusion, is subject to criticism. If the essential functions of these two delictual elements are kept in mind, namely, in the case of wrongfulness of and omission, whether there was a legal duty on the actor to prevent harm by positive conduct, and if so, in the case of negligence, whether the reasonable person would have foreseen damage and taken steps to prevent it, there can be no question of confusion.

Brand JA, following in the footsteps of the established approach to the wrongfulness of an omission, strangely enough, took into consideration the following two factors in order to determine whether wrongfulness was present: the fact that the defendants had control over a dangerous object and that they had knowledge of or foresaw that their omission could cause damage.

Lastly, the court’s treatment of negligence (the reasonable person test) and factual causation (the conditio sine qua non approach) can be supported.

Keywords: boni mores; causation; conditio sine qua non; control over a dangerous object;delict; knowledge and foreseeability; legal duty; loss of support; negligence; new test

491

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

for wrongfulness; omission; policy considerations; reasonableness; reasonable person; traditional test for wrongfulness; wrongfulness

Trefwoorde: Beheer oor gevaarlike voorwerp; beleidsoorwegings; boni mores; conditio sine qua non; delik; kennis en voorsienbaarheid; kousaliteit; late; nalatigheid; nuwe toets vir onregmatigheid; onregmatigheid; redelike persoon; redelikheid; regsplig; tradisionele toets vir onregmatigheid; verlies van onderhoud

1. Inleiding

Deliktuele aanspreeklikheid weens ’n late het in meerdere onlangse beslissings van die hoogste hof van appèl en die konstitusionele hof ter sprake gekom: Minister of Justice and Constitutional Development v X 2015 1 SA 25 (HHA) (sien Neethling en Potgieter 2015a:856 e.v.); South African Hang and Paragliding Association v Bewick 2015 3 SA 449 (HHA) (sien Neethling 2015:810 e.v.); Oppelt v Department of Health, Western Cape 2016 1 SA 325 (KH)). Onregmatigheid en nalatigheid, en die onderskeid tussen dié twee delikselemente, was telkens die kernkwessies waarop gefokus moes word. Dit was ook die geval in die Za- saak. Die oogmerk met hierdie bespreking is om hierdie kwessies onder die loep te neem, moontlike verwarring uit die weg te ruim en duidelikheid oor die toekomstige toepassing van die twee delikselemente te probeer bring.

2. Feite

Die eiseres (Za) stel ’n eis weens verlies van onderhoud weens die dood van haar man (P) in teen die eienaar van ’n plaas (Smith) en ’n maatskappy wat ’n privaatnatuurreservaat op die plaas bedryf het (die verweerders). Sy beweer dat die verweerders se late haar man se dood veroorsaak het. Die maatskappy het lede van die publiek toegelaat om sekere geriewe op die plaas, onder andere ’n viertrekvoertuigroete, teen vergoeding te benut. Op die gewraakte wintersdag het P die toegangsgeld betaal en sy viertrekvoertuig tot by die eindpunt van die roete, die kruin van die berg, bestuur, waar daar ’n parkeerterrein was. Daar het P uitgeklim en oor die sneeubedekte grond gestap om in die nabygeleë kloof af te kyk. Naby die rand van die kloof het P op ys geglip wat deur die sneeu bedek was, oor die rand gegly en hom dood geval.

Za baseer haar eis op die verweerders se versuim om onder meer die volgende stappe te doen om die ongeluk te vermy: (i) om besoekers in te lig oor die gevaar om op die sneeubedekte ys te glip en oor die rand van die kloof te gly; (ii) om die parkeerterrein laer te skuif sodat besoekers ’n entjie oor die sneeu moet loop om oor die kloof uit te kyk ten einde hulle van die oppervlak te vergewis; (iii) om die parkeerterrein te omhein en ’n opening te laat waardeur die besoekers moet beweeg en waar waarskuwingskennisgewings teen die gevaar geplaas moes word; en (iv) om die grens tussen die veilige en onveilige areas met pale te merk.

Za se eis misluk in die verhoorhof en sy wend haar met sukses tot die hoogste hof van appèl. Na ’n uiteensetting van die feitelike agtergrond van die saak, oorweeg appèlregter Brand die verskillende delikselemente.

492

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

3. Onregmatigheid

Wat onregmatigheid betref, verlaat die verweerders hulle op die stelling dat “owners and others in control of property are under a duty to warn and protect those who visit the property against hidden dangers of which the latter are unaware, but not against dangers which are clear and apparent” (581H – 582A). Regter Brand (582D-I) stem egter nie saam met die stelling nie. Volgens hom het die begrip “clear and apparent danger” niks met onregmatigheid te make nie, maar verwys na nalatigheid. Dit bring ’n moontlike verwarring tussen hierdie twee selfstandige delikselemente na vore. Aangesien hierdie saak handel oor die onregmatigheid van ’n late wat suiwer ekonomiese verlies veroorsaak het, maak die hof in ’n groot mate staat op die beslissing van regter Khampepe in the konstitusionele hof in Country Cloud Trading CC v MEC, Department of Infrastructure Development 2015 1 SA 1 (KH)parr. 20–1. Hier word verwys na die nuwe toets vir deliktuele onregmatigheid, wat behels dat onregmatigheid basies te make het met die redelikheid om die verweerder aanspreeklik te stel (sien Neethling en Potgieter 2015a:83–9). Regter Brand (583H–584A) haal dan sy formulering van dié toets in Le Roux v Dey 2011 3 SA 274 (KH) 315 aan (sien bv. ook Country Cloud Trading CC v MEC, Department of Infrastructure Development 2014 2 SA 214 (HHA) 223; Cape Empowerment Trust Limited v Fisher Hoffman Sithole 2013 5 SA 183 (HHA) 193; Oppelt 355 vn. 60) wat volgens hom waarsku teen die verwarring tussen onregmatigheid en nalatigheid en soos volg lui:

In the more recent past our courts have come to recognise, however, that in the context of the law of delict: (a) the criterion of wrongfulness ultimately depends on a judicial determination of whether – assuming all the other elements of delictual liability to be present – it would be reasonable to impose liability on a defendant for the damage flowing from specific conduct; and (b) that the judicial determination of that reasonableness would in turn depend on considerations of public and legal policy in accordance with constitutional norms. Incidentally, to avoid confusion it should be borne in mind that, what is meant by reasonableness in the context of wrongfulness has nothing to do with the reasonableness of the defendant’s conduct, but it concerns the reasonableness of imposing liability on the defendant for the harm resulting from that conduct.

Soos al herhaaldelik aangetoon is, moet opnuut gewys word op die omstredenheid en bygevolg onaanvaarbaarheid nie net van die beskrywing van die toets vir onregmatigheid as die redelikheid om die dader aanspreeklik te stel nie, maar ook van die beskouing dat onregmatigheid niks met die redelikheid van die dader se optrede te make het nie (sien Neethling en Potgieter 2015a:84–9; sien ook Knobel 2015:229 e.v.; Ahmed 2015:52–5).

Anders as by die nuwe toets vir onregmatigheid word onregmatigheid tradisioneel by aanspreeklikheid weens ’n late vasgestel met verwysing na die vraag of daar volgens die boni mores- of redelikheidsmaatstaf ’n regsplig op die verweerder gerus het om benadeling te voorkom, met ander woorde of daar redelikerwys (of volgens die boni mores) van die verweerder verwag kon gewees het om positief op te tree (sien bv. Van Eeden v Minister of Safety and Security 2003 1 SA 389 (HHA) 395; Lee v Minister for Correctional Services 2013 2 SA 144 (KH) 167; Neethling en Potgieter 2015a:58–9, 60 e.v.; Loubser en Midgley (reds.) 2012:219–20; Van der Walt en Midgley 2005:84). In die X-saak 28 (sien Neethling en Potgieter 2015b:856–7) stel die appèlhof dit soos volg:

In a claim such as the instant, where the conduct complained of manifests itself in an omission, the negligent conduct will be wrongful only if the defendant is under a legal duty to act positively to prevent the harm suffered by the plaintiff. The omission will be regarded as wrongful when the legal convictions of the community impose a legal

493

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

duty, as opposed to a mere moral duty, to avoid harm to others through positive action.

In Bewick kom dit egter voor of regter Brand (452–3) die tradisionele toets vir die onregmatigheid van ’n late met die nuwe toets probeer versoen aangesien hy verklaar dat die nuwe toets net die beginsels wat die tradisionele toets onderlê, op ’n ietwat ander wyse formuleer. Hy verklaar (ibid):

As has by now become well established, negligent conduct manifesting itself in the form of a positive act which causes physical injury raises a presumption of wrongfulness. By contrast, in relation to liability for omission and pure economic loss, wrongfulness is not presumed and depends on the existence of a legal duty. The imposition of this legal duty is a matter for judicial determination according to criteria of public and legal policy consistent with constitutional norms … On occasion the same principles had been formulated somewhat differently, namely that wrongfulness depends on whether or not it would be reasonable, having regard to considerations of public and legal policy, to impose delictual liability on the defendant for the loss resulting from the specific omission.

Hierdie versoenende benadering blyk ook uit Oppelt (343–4; sien ook H v Fetal Assessment Centre 2015 2 SA 193 (KH) 216; Loureiro v Imvula Quality Protection (Pty) Ltd 2014 3 SA 394 (KH) 410) waar die hof die boni mores, die regsplig om benadeling te voorkom en die redelikheid om die verweerder aanspreeklik te stel, as ’n potpourri vir die vasstelling van onregmatigheid aanbied (ons kursivering):

The next enquiry is whether the “negligent omission is unlawful only if it occurs in circumstances that the law regards as sufficient to give rise to a legal duty to avoid negligently causing harm”. In Loureiro, Van der Westhuizen J explained that the wrongfulness enquiry is based on the duty not to cause harm, and that in the case of negligent omissions, the focus is on the reasonableness of imposing liability. An enquiry into wrongfulness is determined by weighing competing norms and interests. The criterion of wrongfulness ultimately depends on a judicial determination of whether, assuming all the other elements of delictual liability are present, it would be reasonable to impose liability on a defendant for the damages flowing from specific conduct. Whether conduct is wrongful is tested against the legal convictions of the community which are, “by necessity underpinned and informed by the norms and values of our society, embodied in the Constitution”.

Nou is dit weliswaar so dat die nuwe toets die klem op beleidsoorwegings plaas wat al lank reeds gevestigde reg by aanspreeklikheid weens ’n late is en trouens ook die grondslag van die geykte boni mores- of redelikheidstoets uitmaak (sien bv. RH v DE 2015 5 SA 83 (KH) 101). Hieruit blyk dat die toepassing van die twee toetse waarskynlik dieselfde resultaat sal lewer, maar dit beteken nie dat die besware teen die formulering van die nuwe toets ook verdwyn nie (sien Neethling 2015:814–5). Daar word aan die hand gedoen dat ’n die hof in eerste instansie, met verwysing na die boni mores, ’n waardeoordeel moet vel wat alle relevante beleidsoorwegings omvat. Indien hierdie oorwegings dit regverdig, moet die hof bevind dat die late onregmatig is en die dader aanspreeklik stel mits natuurlik alle ander delikselemente ook aanwesig is (sien Country Cloud (HHA) 222; sien ook Minister van Polisie v Ewels 1975 3 SA 590 (A) 597; Local Transitional Council of Delmas v Boshoff 2005 5 SA 514 (HHA) 522; Neethling en Potgieter 2015a:85–6). Die gevolgtrekking dat die verweerder aanspreeklik is, is dus die gevolg van die besluit dat ’n delik gepleeg is en nie die toets vir onregmatigheid nie (sien Neethling en Potgieter 2015a:85; Neethling en Potgieter 2014:118).

494

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Ongelukkig sit appèlregter Brand in die Za-saak(582H–584A) nie sy versoenende benadering tussen die tradisionele en nuwe toets vir onregmatigheid voort nie, maar beperk hom in ’n groot mate tot die nuwe toets, met uitsluiting van die tradisionele boni mores-, regspligbenadering. By sy bevinding dat dit redelik sal wees om die verweerders aanspreeklik te stel (d.w.s. dat hulle onregmatig gehandel het), beroep hy hom (585E–H), verbasend genoeg, op dielocus classicus van die tradisionele benadering tot aanspreeklikheid weens ’n late, Ewels (597; sien ook Neethling en Potgieter 2015a:61–2), waar die uitgangspunt is dat "die totaal van omstandighede van ’n bepaalde geval" by die toepassing van die boni mores-maatstaf in aanmerking geneem moet word ten einde vas te stel of daar ’n regsplig aanwesig was om positief op te tree om skade te voorkom. Gevolglik moet alle faktore oorweeg word wat volgens die gemeenskapsopvatting op sodanige regsplig kan dui. Dit blyk dat veral twee faktore volgens regter Brand in die Za-saak ’n rol gespeel het. Die eerste is dat die verweerders beheer oor ’n gevaarlike voorwerp gehad het. Hy verklaar (585H; sien ook Neethling en Potgieter 2015a:65–8): "Having regard to this stereotype of those in control of dangerous property, as well as other considerations of policy finding application on the facts of this case, I am satisfied that the element of wrongfulness had been established by the appellant." Die tweede faktor gaan oor die kennis en voorsien van moontlike skade: waar ’n verweerder kennis gedra of voorsien het dat sy late skade kan veroorsaak, is dit aanduidend van die onredelikheid en gevolglik onregmatigheid van sy gedrag (sien bv. Minister of Forestry v Quathlamba 1973 3 SA 69 (A) 81, 83; Minister of Water Affairs v Durr [2007] 1 All SA 337 (HHA) parr. 18–9; Van der Merwe Burger v Munisipaliteit van Warrenton 1987 1 SA 899 (NK) 901–2, 908; sien verder Neethling en Potgieter 2015a:68–9). Regter Brand verklaar (586B):

[T]he second respondent, with the knowledge and consent of the first respondent, as owner of the property, allowed members of the public, for a fee, to make use of a four-wheel-drive route, designed to lead directly to the area which proved to be extremely dangerous.

In die lig van ons besware teen die nuwe formulering van die toets van onregmatigheid, is dit, soos aangedui, waarskynlik wenslik (en bloot makliker) om die geykte benadering met betrekking tot onregmatigheid by aanspreeklikheid weens ’n late toe te pas deur eenvoudig te vra of daar volgens die boni mores, in die lig van al die relevante faktore, ’n regsplig bestaan het om benadeling te vermy. Nieteenstaande lippediens wat aan die nuwe toets vir onregmatigheid bewys word, volg die hooggeregshowe en selfs die hoogste hof van appèl steeds feitlik deurgaans hierdie tradisionele benadering (sien Neethling en Potgieter 2015a:87–8). ’n Sprekende voorbeeld hiervan is die onlangse beslissing in BS v MS 2015 6 SA 356 (GP) 360–1 waar ’n kleuter permanente breinskade opgedoen het toe sy in ’n visdammetjie van familie se woonhuis geval het en die vraag was of die huiseienaar ’n regsplig gehad het om op te tree ten einde benadeling te vermy. Ten einde die vraag te beantwoord, pas die hof eenvoudig die boni mores-toets toe sonder om hoegenaamd van die nuwe toets kennis te neem.

4. Onregmatigheid en nalatigheid

Die onderskeid tussen onregmatigheid en nalatigheid word uitdruklik in die Za-saak ondersoek (584A–585D). Ons sien die onderskeid onder andere soos volg (sien Neethling en Potgieter 2015a:168–9): Alhoewel ’n mens by die beoordeling van sowel onregmatigheid as nalatigheid met ’n objektiewe redelikheidsmaatstaf te make het, word hierdie maatstaf by elk verskillend toegepas. By onregmatigheid word die redelikheid van die dader se optrede beoordeel aan die hand van die regsopvattings van die gemeenskap(boni mores) deur ’n

495

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

belange-afweging in die lig van toepaslike beleidsoorwegings; die vraag is met ander woorde of ’n regserkende belang van die benadeelde op ’n onredelike wyse of contra bonos mores aangetas is. By nalatigheid, daarenteen, word die redelikheid van die dader se optrede beoordeel aan die hand van die redelike persoon met verwysing na die redelike voorsienbaarheid en voorkombaarheid van skade vasgestel (sien Sonnekus 2015:459 e.v. vir ’n interessante beskouing van die nalatigheidstoets). Hierbenewens word onregmatigheid diagnosties (ex post facto) beoordeel, terwyl die beoordeling van nalatigheid prognosties (ex ante) geskied. Kort gestel, onregmatigheid word beoordeel op grond van werklikhede, nalatigheid op grond van waarskynlikhede. Aansluitend hierby lê die onderskeid volgens Knobel (2015:229 e.v.) daarin dat by onregmatigheid die redelikheid van die dader se gedrag vergelykend meer objektief beoordeel word, terwyl dit by nalatigheid meer subjektief plaasvind.

Dit beteken nie dat die onderskeid tussen die twee elemente absoluut is nie, maar dat ’n mate van oorvleueling moontlik en aanvaarbaar is omdat sekere faktore, soos die voorsienbaarheid van skade, volgens die hoogste hof van appèl by beide elemente ’n rol kan speel (sien Neethling en Potgieter 2015a:168–9 vne. 222–3; sien ook Ahmed 2015:56–7; Knobel 2015:229 e.v.; vgl. egter die Za-saak 584G-H). Nietemin moet onregmatigheid en nalatigheid nie ineengeteleskopeer te word wanneer die redelikheid van die verweerder se gedrag ondersoek word nie, aangesien die onregmatigheidselement ’n middel van beheer inbring wat verlore kan gaan indien die toetse vir hierdie twee delikselemente ineengestrengel word (sien Roux v Hattingh 2012 6 SA 428 (HHA) 439–40; Cape Town Municipality v Bakkerud 2000 3 SA 1049 (HHA) 1054–5).

Juis omdat die redelikheid van gedrag ’n rol kan speel met betrekking tot sowel onregmatigheid as nalatigheid, moet die twee delikselemente duidelik uitmekaar gehou word (sien Neethling en Potgieter 2015a:170–1; sien ook Knobel 2015:229 e.v.). Hierdie onderskeid tussen onregmatigheid en nalatigheid kan soos volg met betrekking tot aanspreeklikheid weens ’n late verduidelik word: ’n Late is onredelik en bygevolg onregmatig indien daar volgens die boni mores ’n regsplig op die dader gerus het om positief op te tree ten einde benadeling te voorkom en hy versuim het om die regsplig (volkome) na te kom. Indien die dader egter wel (onsuksesvol) gepoog het om die regsplig na te kom en sy poging met dié van die redelike persoon ooreenstem, gaan sy (onredelike) onregmatige handeling nie met (onredelike) nalatige optrede gepaard nie (skade was nie redelikerwys voorkombaar nie) en is hy nie aanspreeklik nie. Ter illustrasie kan die beslissing in Quathlamba geneem word. ’n Brand het sonder X se toedoen op sy grond ontstaan. Ten spyte van al sy stappe om die brand te blus, versprei dit na Y se grond en rig skade aan. Die hof beslis dat daar ’n regsplig op ’n eienaar van grond rus om beheer uit te oefen oor ’n brand wat op grond onder sy beheer voorkom. Omdat die brand skade vir Y veroorsaak het, het X nie sy regsplig volkome nagekom nie en moet sy handeling gevolglik as onregmatig (onredelik) beoordeel word. Die hof (88–9) bevind desnieteenstaande tereg dat X soos ’n redelike persoon gepoog het om die brand te stuit en daarom nie aanspreeklik is nie. Ten spyte dus van die feit dat X onregmatig gehandel het deur nie sy regsplig volkome na te kom nie, gaan hy vry uit omdat nalatigheid ontbreek.

In hierdie verband is dit belangrik om daarop te let dat verskeie beslissings die regsplig by onregmatigheid beskryf as “a legal duty not to act negligently” of soortgelyke formulerings (sien bv. Trustees, Two Oceans Aquarium Trust v Kantey & Templer (Pty) Ltd 2006 3 SA 138 (HHA) 144; Mediterranean Shipping Co (Pty) Ltd v Tebe Trading (Pty) Ltd [2007] 2 All SA 489 (HHA) 494). Hiermee word die indruk geskep dat die regsplig te make het met die vraag of die verweerder nalatig al dan nie opgetree het (Van der Walt en Midgley 2005:78– 9), dit wil sê, of hy anders as die redelike persoon in die omstandighede opgetree het. Hierdie benadering kan lei tot die gebruik van die nalatigheidstoets om onregmatigheid te

496

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

bepaal en sodoende, soos uitgewys, die funksie van onregmatigheid as ’n middel van beheer verlore laat gaan. Boonop is hierdie formulering ’n weerspieёling van die klassieke Engelsregtelike “duty of care”-benadering “which straddles both elements of wrongfulness and negligence” (Trustees, Two Oceans Aquarium Trust144) en wat uitdruklik deur die hoogste hof van appèl verwerp is (Telematrix (Pty) Ltd t/a Matrix Vehicle Tracking v Advertising Standards Authority SA 2006 1 SA 461 (HHA) 468; Steenkamp NO v Provincial Tender Board, Eastern Cape 2006 3 SA 151 (HHA) 159; sien ook Neethling en Potgieter 2015a:59–60, 164–5).

Van der Walt en Midgley (2005:78–9) se kritiek in hierdie verband verdien volle instemming:

Under the influence of the classic English doctrine of “duty to take care”, courts have customarily described the duty as a duty to take reasonable care or to conform to a certain standard of conduct. However, such an approach is not tenable in terms of a theoretical structure of delict which requires a distinction between the elements of wrongfulness and fault. The duty to take care, or to act reasonably, or not to act negligently, is a separate and independent duty, concerned with establishing whether or not the defendant was at fault, and which only arises after it had been established that the defendant was in breach of a legal duty not to harm the plaintiff … It is therefore incorrect to express the legal duty in terms of a standard of care.

Om nou terug te keer tot appèlregter Brand se behandeling van die onderskeid tussen onregmatigheid en nalatigheid in die Za-saak (584–5). Hy spring weg deur die omskrywing van die onregmatigheidsondersoek by ’n late in Van Eeden 395 onder verdenking te plaas as sou dit tot verwarring tussen onregmatigheid en nalatigheid kon lei. Ten onregte. Soos uitgewys (par. 3), word in Van Eeden heeltemal korrek verklaar dat die vraag na onregmatigheid by ’n late is of daar volgens die redelikheidsmaatstaf ’n regsplig op die verweerder gerus het om positief op te tree ten einde benadeling te vermy. Sodanige plig is aanwesig indien daar redelikerwys (of volgens die boni mores) van die verweerder verwag kon word om positiewe stappe te doen om die nadeel te voorkom. Hierna vergelyk regter Brand die Van Eeden-benadering met die formulering van die redelikepersoon-toets vir nalatigheid (redelike voorsien- en voorkombaarheid van skade) in Kruger v Coetzee 1966 2 SA 428 (A) 430. Hy vervolg (584F–G):

It should be readily apparent that if the test for wrongfulness is whether it would be reasonable to have expected the defendant to take positive measures, while the test for negligence is whether the reasonable person would have taken such positive measures, confusion between the elements is almost inevitable. It would obviously be reasonable to expect of the defendant to do what a reasonable person would have done. The result is that conduct which is found to be negligent would inevitably also be wrongful and vice versa.

Hierdie vergelyking tussen die toetse vir onregmatigheid en nalatigheid is vatbaar vir kritiek. Regter Brand negeer deur sy waninterpretasie van die twee toetse klaarblyklik die wesensonderskeid wat tussen hulle bestaan. Sy stelling dat die Van Eeden-toets vir onregmatigheid feitlik onafwendbaar tot verwarring met die Kruger v Coetzee- nalatigheidstoets sal lei, hou geensins steek nie. In werklikheid skep hy self die verwarring deur te verklaar dat "obviously [it would] be reasonable to expect of the defendant to do what a reasonable person would have done”, omdat hy daardeur die toetse vir die twee elemente ineenstrengel ten einde sy eie aanvegbare gevolgtrekking te regverdig en sodoende die korrekte onderskeid tussen onregmatigheid en nalatigheid, soos hier bo uiteengesit, geweld aandoen. Nieteenstaande herhaling, moet beklemtoon word dat dit by onregmatigheid net gaan oor die regsplig om benadeling te voorkom en nie oor die stappe wat die redelike

497

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

persoon sou doen ter uitvoering van die regsplig nie. Laasgenoemde vraag – dit wil sê dié na nalatigheid – kom ter sprake slegs waar daar inderdaad ’n regsplig bestaan het om positief op te tree. So gesien, anders as wat regter Brand dit wil hê, word onregmatigheid en nalatigheid geensins verwarrend ineengevleg nie. Derhalwe was die Van Eeden-formulering nie “unfortunate” nie, omdat dit net oor die regsplig by onregmatigheid handel en glad nie die redelikepersoon-toets vir nalatigheid betrek nie. Dieselfde geld regter Brand se afwysing van die beslissing in Administrateur van Transvaal v Van der Merwe 1994 4 SA 347 (A) wat, anders as wat hy te kenne gee, suiwer oor die bepaling van die regsplig by onregmatigheid gehandel het en waarin nalatigheid glad nie eers ter sprake gekom het nie. Die hof in Van der Merwe verklaar naamlik (361):

Die onderliggende filosofie is dat ’n gevolg slegs onregmatig is indien in die lig van al die omstandighede redelikerwys van die verweerder verwag kan word om positief op te tree en die voorgestelde voorsorgmaatreëls, vir die versuim waarvan hy deur die eiser verwyt word, te tref. Ten einde vas te stel of ’n positiewe handeling of late sodanig is dat dit as onregmatig aangemerk kan word, moet gevolglik onder andere die onderskeie belange van die partye, die verhouding waarin hulle tot mekaar staan en die maatskaplike gevolge van die oplegging van aanspreeklikheid in die betrokke soort gevalle, versigtig teen mekaar opgeweeg word. Faktore wat ’n belangrike rol speel in die opwegingsproses is, onder andere, die waarskynlike of moontlike omvang van nadeel vir andere; die graad van risiko van intrede van sodanige nadeel; die belange wat die verweerder en die gemeenskap of beide gehad het in die betrokke dadigheid of late; of daar redelik doenlik maatreëls vir die verweerder beskikbaar was om die nadeel te vermy; wat die kanse was dat gemelde maatreëls suksesvol sou wees; en of die koste verbonde aan die neem van sodanige maatreëls redelikerwys proporsioneel sou wees tot die skade wat die eiser kon ly.

Appèlregter Brand (384H–385C) se vrees dat die vermelde (gewaande) verwarring tot negering van die onregmatigheidselement sal lei, is ook ongegrond, mits die verskil tussen onregmatigheid en nalatigheid, soos hier bo uiteengesit, voor oë gehou word. Dit sal ook verseker dat onregmatigheid immer sy beheerfunksie behou en nie deur die nalatigheidselement verswelg word nie.

Uit regter Brand se uitspraak (583H–584B, 585C–D) blyk duidelik dat hy daarvan oortuig is dat al die verwarring uit die weg geruim sal word deur sy eie formulering van die onregmatigheidstoets waarna hier bo verwys is, naamlik dat onregmatigheid geleë is in die redelikheid daarvan om die verweerder aanspreeklik te stel. Rigtinggewende delikteregbeslissings van die appèlhof wat die tradisionele benadering tot onregmatigheid by ’n late handhaaf, soos Van Eeden (wat dikwels steeds deur die howe aangehaal word; sien bv. Swinburne v Newbee Investments (Pty) Ltd2010 5 SA 296 (KZD) 303; Holm v Sonland Ontwikkeling (Mpumalanga) (Edms) Bpk 2010 6 SA 342 (GNP) 347; sien ook Neethling en Potgieter 2011:689–90; Neethling en Potgieter 2015a:58 vn. 126 en die sake daar aangehaal) en Van der Merwe (sien ook Faiga v Body Corporate of Dumbarton Oaks 1997 2 SA 651 (W) 665–6; Neethling 1997:730–4; Neethling en Potgieter 2015a: 66), word sonder voldoende motivering eenvoudig van die tafel gevee. Hierdie tendens is betreurenswaardig. Johan Scott (2015:433) verwoord dit soos volg:

It is suggested that the new test for wrongfulness, seemingly firmly established after its conception in the Telematrix case in 2006, and which has grown into a general wrongfulness test for all human conduct (and not only for omissions and causing of pure economic loss), is running out of control and is now threatening the fabric of our law of delict which has been so carefully developed with the help of academics over many decades.

498

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

5. Nalatigheid

Met verwysing na die geykte toets in Kruger v Coetzee en ’n ondersoek na die spesifieke omstandighede van die saak, bevind appèlregter Brand dat die verweerders nalatig opgetree het. Omdat die gevaar nie ooglopend was nie, sou die redelike persoon stappe gedoen het om ’n persoon in die posisie van die oorledene te waarsku en te beskerm ten einde die gevaar af te weer, onder andere deur die stappe te doen waarop die eiseres haar eis baseer het (sien par. 2 hier bo; sien ook die aanbevelings van die eiseres se deskundige getuie, Tromp, wat deur die hof aanvaar word (588H)). Die hof bevind dat hierdie aanbevelings doeltreffend, bekostigbaar en volhoubaar sou gewees het (588E–I). Die verweerders was dus nalatig omdat die redelike persoon in hul posisie bedoelde voorkomende maatreëls sou getref het.

6. Kousaliteit

Die verhoorhof het die eiseres se eis verwerp, omdat sy nie kon aantoon dat die stappe wat Tromp aan die hand gedoen het, waarskynlik P se dood sou voorkom het nie – feitelike kousaliteit het dus ontbreek (sien die Za-saak 588I–589C). By die oorweging van hierdie beslissing met betrekking tot die toepassing van die conditio sine qua non- of "but for"-toets vir feitelike kousaliteit, formuleer appèlregter Brand die toets soos volg (589D–F; sien ook Neethling en Potgieter 2015a:195–8):

What it essentially lays down is the enquiry – in the case of an omission – as to whether, but for the defendant’s wrongful and negligent failure to take reasonable steps, the plaintiff’s loss would not have ensued. In this regard this court has said on more than one occasion that the application of the "but-for test" is not based on mathematics, pure science or philosophy. It is a matter of common sense, based on the practical way in which the minds of ordinary people work, against the background of everyday-life experiences. In applying this common sense, practical test, a plaintiff therefore has to establish that it is more likely than not that, but for the defendant’s wrongful and negligent conduct, his or her harm would not have ensued. The plaintiff is not required to establish this causal link with certainty.

Regter Brand verskil met die verhoorhof en kom tot die gevolgtrekking dat "but for" die verweerders se onregmatige en nalatige versuim om redelike stappe te doen, die oorledene nie sou gesterf het nie. Daar was dus wel ’n feitelike kousale verband tussen die verweerders se late en die oorledene se dood. Die appèl word gehandhaaf en die eiseres slaag met haar eis.

7. Samevatting

In teenstelling met die Bewick-saak, waarin appèlregter Brand bereid was om die tradisionele boni mores-toets te versoen met die nuwe toets vir onregmatigheid as die redelikheid om die verweerder aanspreeklik te stel, pas hy in die Za-saak feitlik uitsluitlik die nuwe toets toe. Dit is jammer dat die regter die tradisionele toets opsy skuif, aangesien die versoenende benadering al hoe meer na vore kom in onlangse beslissings van die konstitusionele hof, waar die nuwe toets nie uitsluitlik en ten koste van die tradisionele toets toegepas word nie, maar die boni mores-regspligbenadering en die nuwe toets as ’t ware onder dieselfde sambreel benut word om onregmatigheid te bepaal.

499

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Omdat regter Brand die nuwe toets vir onregmatigheid so sterk voorop stel, is sy hantering van die onderskeid tussen die tradisionele toets vir onregmatigheid en dié van nalatigheid, as sou dit tot verwarring aanleiding gee, vatbaar vir kritiek. Indien die wesensfunksies van hierdie twee delikselemente voor oë gehou word, naamlik by onregmatigheid of daar ’n regsplig op die dader was om deur positiewe optrede benadeling te voorkom, en indien wel, by nalatigheid of die redelike persoon nadeel sou voorsien en stappe sou gedoen het om die nadeel te voorkom, kan daar geen sprake van verwarring wees nie.

Regter Brand neem tereg, snaaks genoeg op die voetspoor van die geykte benadering tot die onregmatigheid van ’n late, die volgende faktore in ag ten einde te bepaal of onregmatigheid aanwesig is: dat die verweerders beheer oor ’n gevaarlike voorwerp gehad het en dat hulle kennis gedra of voorsien het dat hul late skade kan veroorsaak.

Ten slotte kan die hof se hantering van nalatigheid (die redelikepersoon-toets) en feitelike kousaliteit (die conditio sine qua non-benadering) ondersteun word.

Bibliografie

Ahmed, R. 2015. The influence of reasonableness on the elements of delictual liability. In Potgieter, Knobel en Jansen (reds.) 2015.

Knobel, J.C. 2015. Reasonableness, wrongfulness and fault. In Potgieter, Knobel en Jansen (reds.) 2015.

Loubser, M. en R. Midgley (reds.). 2012. The law of delict in South Africa. 2de uitgawe. Kaapstad: Oxford University Press.

Neethling, J. 1997. Nogmaals “duty of care” – onregmatigheid en nalatigheid by aanspreeklikheid weens ’n late. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 60(4):730–4.

—. 2015. Aanspreeklikheid weens ’n late: Versoening tussen die tradisionele en nuwe toets vir deliktuele onregmatigheid, of nie? LitNet Akademies, 12(3):810–22. http://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2015/12/LitNet_Akademies_12- 3_JohannNeethling_810-822.pdf.

Neethling, J. en J.M. Potgieter. 2011. Liability for an omission: control over a dangerous object. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 74(4):689–94.

—. 2014. Wrongfulness in delict: A response to Brand JA. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 77(1):116–23.

—. 2015a. Neethling-Potgieter-Visser Deliktereg. 7de uitgawe. Durban: LexisNexis.

—. 2015b. Delictual liability for an omission and statutory authority as ground of justification. Tydskrif vir die Suid-Afrikaanse reg, 4:856–63.

Potgieter, J.M., J.C. Knobel en R.-M. Jansen (reds.). 2015. Essays in honour of / Huldigingsbundel vir Johann Neethling. Durban: LexisNexis.

500

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Scott, J. 2015. Delictual liability for adultery – a healthy remedy’s road to perdition. In Potgieter, Knobel en Jansen (reds.) 2015.

Sonnekus, J.C. 2015. Inhoudelike objektivering van die nalatigheidstoets by deliktuele vorderings – geen lukrake raaiwerk nie. In Potgieter, Knobel en Jansen (reds.) 2015.

Van der Walt, J.C. en J.R. Midgley. 2005. Principles of delict. 3de uitgawe. Durban: LexisNexis.

501

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die eis om onregmatige lewe: bestaanbaar in die deliktereg of word die gemenereg buite sy perke gestrek? Marike Rabie

Marike Rabie, Belastingregkonsultant KPMG, Kaapstad

Opsomming

Alhoewel onregmatige-geboorte-eise reeds in Suid-Afrika erken word, word onregmatige- lewe-eise tot op datum nie toegestaan nie. Die konstitusionele hof het egter in H v Fetal Assessment Centre 2015 2 SA 193 (KH) ’n nuutgevonde positiwiteit jeens hierdie eise uitgespreek. Dit lyk of dié hof op distributiewe geregtigheid steun om talle tradisionele struikelblokke teen erkenning van die eis te oorkom.

Die kernvraag is of onregmatige-lewe-eise bestaanbaar in die deliktereg is. Die konstitusionele hof se uitspraak ondersteun die samelewing se toenemende erkenning van die beginsel van die kwaliteit van lewe eerder as die beginsel van die inherente waardigheid van lewe. Die onlangse erkenning van ’n geassisteerde-genadedood-eis bied ’n voorbeeld hiervan.

Alhoewel die konstitusionele hof die saak in eksepsie beslis het, is dit duidelik dat die hof, deur te steun op artikel 28 van die Grondwet, die konsep van die beste belange van die kind as basis vir die uitspraak gebruik en sodoende die deliktuele elemente van veral skade en onregmatigheid aansienlik uitbrei.

Hierdie artikel kritiseer egter bogenoemde benadering. Die “beste belang van die kind” is ’n inherent vloeibare konsep wat maklik misbruik kan word om ’n uitkoms te regverdig. Dit lyk ook of die hof te nougeset fokus op die spesifieke feite wat voor die hof dien, sonder om die implikasies van die erkenning van ’n onregmatige lewe-eis deeglik te oorweeg. Die gevaar is dat die deliktuele elemente van veral skade en onregmatigheid buite hul perke gestrek word. Sodoende word daar ’n presedent geskep, maar sonder die nodige riglyne om dit in toekomstige gevalle te kan toepas.

Die vrae wat onregmatige-lewe-eise van die hof vra, is oorweldigend in die aangesig van die min alternatiewe oplossings beskikbaar. Daar word aan die hand gedoen dat onregmatige- geboorte-eise, wat reeds in Suid-Afrika erken word, ’n beter balans as onregmatige-lewe- eise tussen teenstrydige belange handhaaf en daarom ’n beter oplossing as laasgenoemde kan bied.

Trefwoorde: beste belange van die kind, defekte, delik, distributiewe geregtigheid, genadedood, gestremdheid, geregtigheid, handeling, korrektiewe geregtigheid, handeling,

502

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

kousaliteit, kwaliteit van lewe, onregmatige-geboorte-eise, onregmatige-lewe-eise, onregmatigheid, skade, skuld, skuldlose aanspreeklikheid

Abstract

The claim for wrongful life: Can the law of delict accommodate such claims or is the common law extended beyond its limits?

Wrongful life claims pose difficult ethical, moral and social questions. The law, and especially the law of delict, cannot shy away from these questions. While the law of delict and specifically the element of unlawfulness have to reflect the legal convictions of the community, at the same time one has to be mindful of the role it plays in preventing limitless liability. In this context, wrongful life and wrongful birth are juxtaposed, based on the recent judgment of the constitutional court in H v Fetal Assessment Centre 2015 2 SA 193 (CC). Even though this case was decided on exception, the court reflects a positive attitude towards wrongful life claims, which in itself is a first in South Africa. To date, the delictual elements of harm and wrongfulness provided a guard against the successful instigation of wrongful life claims. This article questions the constitutional court’s approach and investigates the consequences that allowance of these claims would entail for the law of delict specifically, but also for the broader society.

Firstly, wrongful life claims are differentiated from wrongful birth claims. The last-mentioned is a claim instituted by the parents of a child born with disabilities. The plaintiffs claim that the medical practitioner failed to inform them of the presence of genetic or congenital defects and therefore deprived them of the opportunity to make an informed decision about whether to abort the foetus or not. In such a case, the parents are limited to claiming damages for patrimonial damage and cannot institute a claim for non-patrimonial damage on behalf of their child. Wrongful birth claims are recognised in South Africa. Wrongful life claims, on the other hand, are claims instituted by a child born with disabilities. The child claims that were his or her parents informed of his or her disability, they would have terminated the pregnancy and consequently the child would not have to live a life with disabilities. Because wrongful life claims are instituted by the child, the child can claim damages for both patrimonial and non-patrimonial damage, leading to large sums of money potentially claimed from medical practitioners. Wrongful life claims are not yet recognised, but the recent judgment of the constitutional court paved the way for future litigants potentially to succeed with claims of this nature.

Secondly, the stance taken on what the role and function of the law of delict should be, is fundamental to wrongful life claims. Two notions of justice have evolved, namely corrective and distributive justice. Whereas corrective justice places an emphasis on the bilateral nature of the relationship between the wrongdoer and the victim, distributive justice functions multilaterally and takes broader considerations into account. In McFarlane v Tayside Hospital Board2000 2 AC 59 the judge stated that “tort law is a mosaic in which principles of corrective justice and distributive justice are interwoven and in situations of uncertainty and difficulty a choice has to be made between the two approaches”. If wrongful life claims are to be accommodated by the law of delict, the emphasis seems to shift from traditional notions of corrective justice to distributive justice. The outcome of the constitutional court’s judgment seems to support this notion. This is, however, not in line with the traditional approach to the law of delict and has the potential to create a myriad of problems for the law of delict as we understand and study it today.

503

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Through an analysis of two cases, Stewart v Botha 2008 6 SA 310 (SCA) and H v Fetal Assessment Centre, the application of the delictual elements are analysed and compared. Stewart v Botha concluded that the law of delict cannot accommodate wrongful life claims. The court stated that the question posed by these cases, namely whether it is better to live with a defect than not to live at all, is so fundamental regarding humanity that it should not be asked of the law. In H v Fetal Assessment Centre, however, the court accepted that the law of delict cannot accommodate wrongful life claims in terms of the current common law. Therefore, if these claims are to be allowed, the law of delict must be developed significantly to accommodate wrongful life claims. The court relied on the principle of the best interests of the child to circumvent traditional obstacles to this claim and suggested potential development of the law of delict. The court emphasised that courts have the power to develop the common law, even though the common law could be stretched beyond its traditional boundaries.

This article criticises the constitutional court’s approach by reliance on a number of arguments which attempt to place wrongful life claims in context. For instance, the legal culture is relevant and plays a fundamental role. The legal convictions of the community have undergone a change and now tend to focus on the quality of life, rather than the intrinsic and inherent value thereof. The recent acknowledgement of assisted suicide in Stransham-Ford v Minister of Justice and Correctional Services is an example of this. In this context it can be expected that wrongful life claims will become increasingly prominent. But if that is the case, this article criticises the application of the delictual elements and highlights practical considerations which the constitutional court does not seem to have taken into account.

The constitutional court identified the harm in the case of wrongful life as the potential financial burden on the child if the parents do not institute a wrongful birth claim. The problem is, however, that this type of harm is contingent and would materialise only if the parents do not institute their own claim. What would the court’s conclusion be if the parents instituted their own claim? Would the child not have suffered harm in such a case, despite the fact that the child has to live with the same disability? This approach to harm is inconsistent with the law of delict and creates the impression that the harm that the child suffers is conditional and would arise only in specific circumstances. If the court is satisfied that harm is conditional and that the claim could be allowed, the element of harm would have to be significantly developed in order to come to the conclusion that claims can be allowed in cases where there is potential harm, as opposed to the traditional approach that harm is the founding block of the law of delict. The court’s approach could also give rise to a situation where parents refrain from instituting a wrongful birth claim in order rather to have the option to institute a wrongful life claim, in order to be able to claim more. If this is the case, the development of the law of delict may be guided by financial considerations, which is not ideal.

The determination of the amount of damages to be awarded is also problematic. If the child’s current position has to be compared with the potential position the child would be in if his or her parents had decided to terminate the pregnancy, the determination of damages becomes impossible. This is the problem that the court in Stewart v Botha attempted to avoid. If the court in H v Fetal Assessment Centre approved the wrongful life claim, it implies that the traditional method according to which damages are calculated is also adjusted. It would be preferable if the court at least then provided criteria according to which this could be done and can be applied in future cases.

Wrongfulness is another traditional hurdle that the constitutional court seems to jump over. Reliance is placed on the notion of distributive justice to conclude that the medical

504

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

practitioner is in the best position to carry the financial burden. Again, this is in contrast to the general principles of the law of delict.

Thirdly, the practical implications of allowance of wrongful life claims are considered, which strongly mitigates against the constitutional court’s approach. Wrongful life claims can easily be abused when parents have the benefit of hindsight. The large quantum that can be claimed can provide an incentive to institute such claims. The facts available to the medical practitioner at the time of consulting the parents are also never clear-cut and require a value judgement to be exercised. Awareness of wrongful life claims can induce parents to request more and more pre-birth tests to be conducted, which are harmful to both the mother and baby and by themselves cannot produce conclusive evidence of the baby’s health. Allowance of these claims also tends to imply that a life with defects is less valuable than a life without them. Defects can be viewed as unacceptable and thereby affect the dignity of many people living with disabilities.

Lastly, medical practitioners, especially gynaecologists and obstetricians, have to take out costly insurance in order to protect themselves against a flood of lawsuits. Over the last number of years this has led to a decreasing number of practitioners who can afford and are willing to provide this type of service. While both wrongful life and wrongful birth claims could make practitioners more aware of the standard of care that they provide, these could also lead to a situation where essential medical services are not readily available to pregnant mothers. The adverse effects in such a case weigh much more heavily than the potential gains.

The conclusion is that wrongful life claims pose very difficult questions and require significant development of the law of delict. The development required of especially the elements of harm, wrongfulness and the calculation of damages emphasise the need to take practical considerations into account. It appears that the constitutional court has failed to do so in H v Fetal Assessment Centre. At the same time, the law of contract, insurance and the possibility of a special fund that could be created to address these claims are unsatisfactory alternatives. The article suggests that wrongful birth claims, which are already recognised in South Africa and allow a relatively smaller quantum to be claimed, could strike a better balance than wrongful life claims by addressing the same factual scenario in a more satisfactory way.

Keywords: best interests of the child, causation, conduct, corrective justice, damage, defects, delict, disability, distributive justice, euthanasia, fault, justice, quality of life, strict liability, wrongful birth claims, wrongful life claims, wrongfulness

1. Inleiding

Vir die meeste mense is die geboorte van ’n kind en die lewe self rede tot feesviering.1 Die realiteite gepaardgaande met ’n lewe van gestremdheid impliseer egter dat daar ook ander, minder feestelike uitkomste is. Soms, as gevolg van onder andere nalatige mediese advies, word gesinne gekonfronteer met die realiteite van ’n lewe met gestremdheid. Die eis om onregmatige lewe is ’n eis wat deur ’n kind, verteenwoordig deur sy ouers, teen ’n mediese praktisyn ingestel word. Die eisoorsaak berus op die premis dat ’n mediese praktisyn op ’n onregmatige en nalatige wyse versuim het om spesifieke genetiese toetse met die nodige sorg uit te voer. Die ouers was gevolglik nie ten volle ingelig oor die teenwoordigheid van defekte by hul ongebore kind nie en beweer dat indien hulle ingelig was, hulle beëindiging van die swangerskap sou gekies het. Die implikasie hiervan is natuurlik dat die kind dan nie

505

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

’n lewe met gestremdheid tegemoet sou gegaan het nie.2 Skade wat in so ’n geval geëis word, behels ekonomiese onkoste ten opsigte van die kind se onderhoud, ekstra onkoste wat aangegaan moet word as gevolg van die kind se gestremdheid en ook nievermoënskade vir die kind se pyn en lyding.3

Onregmatige-lewe-eise moet onderskei word van onregmatige-geboorte-eise. Met ’n onregmatige-geboorte-eis is die ouers van die kind self die eisers. Die onregmatige- geboorte-eis berus op die bewering dat ’n mediese praktisyn nalatig versuim het om die moontlikheid van ’n genetiese gestremdheid tydens swangerskap vas te stel of versuim het om die ouers van spesifieke genetiese risiko’s in te lig. Die skade in laasgenoemde geval bestaan uit onderhoudskostes vir die kind en moontlike nievermoënskade vir beide die ouers vir die ontwrigting van hul familielewe.4 Behalwe dat die eisers hier die ouers is, in teenstelling met onregmatige-lewe-eise, waar die kind die eiser is, kan die ouers met ’n onregmatige-geboorte-eis ook nie die nievermoënskade eis wat deur pyn en lyding veroorsaak word nie.5 Alhoewel beide eise die bewering behels dat die swangerskap beëindig sou gewees het indien die ouers volledig ingelig was, is die eise op verskillende regsbeginsels gebaseer. Terwyl onregmatige-geboorte-eise wel in die Suid-Afrikaanse reg toegestaan word, word die eis om onregmatige lewe tans nie erken nie. Dit is nietemin ’n aangeleentheid van geweldige belang.6 Met die drastiese vordering wat in mediese tegnologie gemaak word, veral ten opsigte van voorgeboortelike toetse, verkry onregmatige- lewe-eise al hoe meer prominensie.

Die konstitusionele hof wys in H v Fetal Assessment Centre7 tereg daarop dat die gebruik van die term onregmatige lewe onwenslik is – die vraag is nie of die kind se lewe onregmatig is nie, maar of die reg vergoeding moet toestaan aan ’n kind weens die feit dat hy met ’n gestremdheid moet leef.8 Daar is egter nie ’n meer gepaste term neergelê nie en daar word dus voortaan steeds na die eis verwys as ’n eis om onregmatige lewe.9

Daar word eerstens gefokus op die rol en funksie van die deliktereg, aangesien dit deurslaggewend is vir die potensiële bestaan van onregmatige-lewe-eise. Tweedens word Suid-Afrikaanse regspraak, en spesifiek die onlangse uitspraak in H v Fetal Assessment Centre, oor onregmatige-lewe-eise bespreek. Die relevansie van die regsomgewing en aanpasbaarheid van die reg word daarna beklemtoon. Potensiële struikelblokke vir hierdie eis word as kritiek bespreek, tesame met ’n aantal praktiese implikasies wat met so ’n eis gepaard gaan voor ’n gevolgtrekking bereik word ten opsigte van die erkenning van so ’n eis in die deliktereg.

2. Rol en funksie van die deliktereg

Die lewensvatbaarheid van die erkenning van ’n eis om onregmatige lewe word bepaal deur die rol en funksie wat aan die deliktereg toegeskryf word. Die regskultuur bepaal hoe die regsisteem hierdie kwessie beskou en watter waardes aan die teenstrydige belange geheg word. Regsvergelyking kan ’n rol speel by die benadering tot hierdie sosiale, morele en regskwessie, alhoewel die oplossing tot die probleem altyd kontekstueel sal wees.

Die klassieke funksie van die deliktereg is om regserkenning aan belange te skenk en hierdie belange teen aantasting te beskerm. Sou ’n versteuring van hierdie belange wel plaasvind, funksioneer die deliktereg om die ewewig weer te herstel.10 Die deliktereg bepaal dan die gevalle wanneer ’n persoon die skade wat hy veroorsaak het, moet vergoed. In hierdie konteks het die deliktereg ’n sterk individualistiese karakter.11

506

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Aanspreeklikheid vloei nie outomaties voort bloot omdat ’n persoon skade aan ’n ander veroorsaak het nie en impliseer nie noodwendig dat hy aanspreeklik gehou sal word daarvoor nie.12 Al vyf deliktuele elemente, naamlik skade, handeling, kousaliteit, onregmatigheid en skuld, moet teenwoordig wees alvorens aanspreeklikheid opgelê sal word.13 In die afwesigheid van een van hierdie elemente kan ’n eis, ongeag hoe verdienstelik, nie slaag nie.

Daar bestaan hoofsaaklik twee beskouings van geregtigheid in hierdie konteks: korrektiewe geregtigheid en distributiewe geregtigheid.

2.1 Korrektiewe geregtigheid

Aristoteles was ten gunste van korrektiewe geregtigheid en beskryf dit as ’n wyse om ’n transaksie tussen twee persone te korrigeer en sodoende ’n regverdige uitkoms te bereik.14 Korrektiewe geregtigheid vereis dat die slagoffer in dieselfde posisie geplaas moet word waarin hy of sy sou gewees het as dit nie vir die regskending was nie.15 Die wyse waarop die regsplig gekoppel word aan party-outonomie en die waarde wat geheg word aan die wil van die individu, is op een lyn met die beginsels van korrektiewe geregtigheid. Die reg funksioneer dus om die status quote herstel.16

Vir korrektiewe geregtigheid om toepassing te vind, moet die aanspreeklikheid van die verweerder vasgestel word – die fundamentele vraag is dus of die verweerder die oorsaak van die eiser se skade was.17 Skuldlose aanspreeklikheid word baie moeiliker binne hierdie konteks geakkommodeer.18 By die bepaling of die las van die slagoffer na die verweerder geskuif behoort te word, word die verweerder se skuld as ’n deurslaggewende faktor gebruik. Gevolglik word die bilaterale verhouding tussen die verweerder en die slagoffer beklemtoon, asook die kousale verband tussen die partye.19

Onder twee belangrike vereistes vir deliktuele aanspreeklikheid is die handeling en kousaliteit. Hierdie twee elemente verbind die eiser en verweerder aan mekaar op ’n direkte, bilaterale wyse wat onderskeibaar is van hul verbintenis met die res van die gemeenskap. Sodoende word die oplegging van aanspreeklikheid op die verweerder geregverdig.20 Dit is egter strydig met die konsep van distributiewe geregtigheid.

2.2 Distributiewe geregtigheid

In teenstelling met korrektiewe geregtigheid, vind ons distributiewe geregtigheid. Distributiewe geregtigheid is ingestel op die verspreiding van voordele en laste en funksioneer multilateraal, teenoor die bilaterale werking van korrektiewe geregtigheid. Distributiewe geregtigheid vereis dat die totale verdeling van welvaart bepalend moet wees, eerder as die onderskeie deliktuele elemente. Sodoende word die fokus geplaas op ’n proporsionele verdeling en vergoeding geskied op grond van meriete en nie aan die hand van die skuld van die verweerder nie.21 Distributiewe geregtigheid oorweeg nie net die individuele partye voor die hof se belange nie, maar ook dié van die gemeenskap in die geheel.22

Die waarde wat aan skuld geheg word, dui ’n belangrike verskil tussen korrektiewe en distributiewe geregtigheid aan. Met distributiewe geregtigheid word die herverdeling van welvaart nie gedoen aan die hand van die skuld van die verweerder nie.23 Anders as met korrektiewe geregtigheid, word skuld nie hier vereis ten einde die herverdeling van welvaart te regverdig nie.24

507

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die vertrekpunt hier is normatief van aard. Aan die hand van kriteria soos welvaart word daar bepaal wat elke lid van die samelewing behoort toe te kom. Om hierdie rede word daar wyer as net die twee betrokke partye gekyk ten einde ’n sosiaal aanvaarbare oplossing te bewerkstellig.

Die uitgangspunt is dat die standpunt wat ingeneem word ten opsigte van geregtigheid, bepalend is in die erkenning en quantum van onregmatige-lewe-eise. Indien daar van distributiewe geregtigheid gebruik gemaak word, word ’n proporsionele verdeling van hulpbronne voorop gestel en ’n oplossing wat vir die samelewing in sy geheel bevredigend is, word bewerkstellig. Aangesien skuld nie ’n voorvereiste vir die toepassing van hierdie beginsel is nie, kan die uitkoms drasties verskil, afhangend van die teorie wat toegepas word.

2.3 Geregtigheid en onregmatige-lewe-eise

Die onderskeid tussen korrektiewe en distributiewe geregtigheid kan die uitkoms van onregmatige-lewe-eise bepaal. In McFarlane v Tayside Hospital Board25 word die volgende oor die keuse gesê: “[T]ort law is a mosaic in which principles of corrective justice and distributive justice are interwoven and in situations of uncertainty and difficulty a choice has to be made between the two approaches.”26

Die deliktereg bepaal wanneer ’n verweerder ’n eiser moet vergoed vir skade wat gely is – dit is per definisie dus bilateraal van aard. Die klem is duidelik op die teenoorstaande partye en hul botsende belange. Die gebruik van distributiewe geregtigheid in hierdie konteks pas moeilik in hierdie raamwerk in. Distributiewe geregtigheid beskou die eis vanuit ’n breër sosiale konteks en beslis oor die bestaan van regte en pligte vanuit ’n nuttigheids- of sosiale perspektief. Dit is egter strydig met die onderliggende, basiese idee van die deliktereg.27

Die morele struktuur van die deliktereg soos dit tans bestaan, kan moeilik die tipe koste- voordeel-analise wat distributiewe geregtigheid vereis, akkommodeer. Die deliktereg is gebaseer op die konsep dat konflikte tussen die botsende belange van gelyke partye opgelos moet word. Die onderliggende idee is dus party-outonomie en die aanname dat elkeen oor sy eie hulpbronne beskik soos hy goed dink. Indien die redelikheid van A se gedrag egter afhang daarvan of ’n regverdige balans gehandhaaf word tussen die voordeel wat A verkry en die koste wat B daarvoor moet dra, eerder as om te fokus op die vraag of A op ’n skuldige en onregmatige wyse inbreuk gemaak het op B se regserkende belange, word nie A of B as heerser oor sy hulpbronne geag nie. Hulle hulpbronne word in so ’n geval kumulatief beskou en die toelaatbaarheid van optrede word dan nie gereguleer deur die feit of A op ’n skuldige en onregmatige wyse inbreuk gemaak het op B se regte nie, maar eerder of A ’n voldoende aantal van sy hulpbronne aan B toewy.28 Om hierdie redes is die konsep van distributiewe geregtigheid nie versoenbaar met die aanvaarde, gemeenregtelike basis vir deliktuele aanspreeklikheid nie.

Dit impliseer egter nie dat daar geen ruimte bestaan vir distributiewe geregtigheid om ’n rol te speel nie. Die klassieke aard en funksie van die deliktereg is bloot nie die mees gepaste forum hiervoor nie. Die inherente waardes van distributiewe geregtigheid kan nietemin steeds uiting vind in onder andere die beleidsoorwegings wat deur die hof in ag geneem word. Dit is ook nie noodwendig ’n nul-somspel waar slegs korrektiewe of distributiewe geregtigheid eksklusief toegepas hoef te word nie. Distributiewe geregtigheid kan byvoorbeeld as addisionele regverdiging dien vir ’n belang wat deur korrektiewe geregtigheid beskerm word. Daar bestaan dus ’n normatiewe verband tussen die twee.29 Veral wanneer die konsep van geregtigheid as ’n morele beginsel eerder as ’n vorm van geregtigheid

508

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

beskou word, kan daar gesamentlike toepassing van beide korrektiewe en distributiewe geregtigheid wees.30

Indien die deliktereg en geregtigheid vanuit ’n bilaterale konteks beskou word, word ’n delikspleger en slagoffer geïdentifiseer. Ten einde die skade te herstel wat aangerig is, moet die slagoffer in die posisie geplaas word waarin hy of sy sou gewees het indien die delik nooit plaasgevind het nie. Hierdie uitgangspunt skep ’n aantal struikelblokke in die benadering tot onregmatige-lewe-eise en word in die volgende afdelings bespreek.

3. Suid-Afrikaanse regspraak met betrekking tot onregmatige-lewe-eise

Alhoewel die eis om onregmatige geboorte reeds in Suid-Afrika erken word, is onregmatige- lewe-eise tot op datum nog nie toegestaan nie. Hierdie eis het egter al in opspraakwekkende uitsprake na vore gekom en word vervolgens bespreek.

3.1 Stewart v Botha31

Die ma van ’n gestremde seun het in hierdie saak ’n onregmatige-geboorte-eis ingestel en die pa namens die seun ’n onregmatige-lewe-eis. Die kind het aan ernstige spinale en breindefekte gely wat gedurende amniosentese vasstelbaar is.32

Die respondent het egter eksepsie aangeteken op grond daarvan dat die aksie nie ’n eisoorsaak bevat nie. Die gronde vir hierdie argument was dat daar geen plig op die dokter was om te verseker dat die seun nie gebore word nie en indien so ’n eis wel erken word, dit contra bonos mores sou wees.33 Die dispuut in die hof het dus grootliks gehandel oor die onregmatigheid van die mediese praktisyn se versuim om die ouers van die defekte in te lig.34

Die hoogste hof van appèl beslis dat die aksie geen eisoorsaak bevat nie.35 Met verwysing na Speck v Finegold36 verklaar die hof dat die vertrekpunt van so ’n ondersoek is om ’n onmoontlike vergelyking tussen ’n lewe met gestremdhede en niebestaan te tref.37 In die bespreking van onregmatigheid verwys die hof na beleidsargumente soos die moontlikheid dat kinders eise teen ouers sal kan bring indien die ouers gekies het om nie die swangerskap te beëindig nie, dat mediese praktisyns oorversigtig sal wees of dat eise vir klein defekte aangemoedig sal word.

Die hof oorweeg ook artikels 11, 12(2)(a), 27, 28(1)(d) en 28(2) van die Grondwet. Met betrekking tot die reg op lewe beslis die hof dat die inherente waardigheid van lewe die gevolgtrekking noodsaak dat so ’n eis nie toegestaan kan word nie. Indien die teendeel bevind word, sou dit impliseer dat die kind se lewe met gestremdhede minder werd is as sy niebestaan – dit sou op sigself ’n skending van die reg op lewe wees.38

Met betrekking tot die beste belange van die kind en die reg op mediese dienste en gesondheidsorg verklaar die hof dat daar geen twyfel bestaan dat dit in die seun se beste belang is om toegang tot alle moontlike mediese dienste te kan hê nie. Die vraag is egter wie daarvoor aanspreeklik moet wees.39

In die lig van die inhoud van die sogenaamde plig van die mediese praktisyn teenoor die kind, die ooreenstemmende reg van die kind, onregmatigheid en skade, beslis die hof dat die vergelyking van ’n lewe met gestremdhede met niebestaan onvermybaar is. Indien die

509

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

gevolgtrekking bereik word dat niebestaan verkieslik is, word ’n arbitrêre voorkeur aan sekere beleidsargumente verskaf, terwyl ander nie in aanmerking geneem word nie.40

Die deliktuele elemente van skade en onregmatigheid was twee van die struikelblokke vir die erkenning van die eis. Onregmatigheid kon nie bewys word in die lig van die hof se bevinding van die afwesigheid van ’n regsplig op die dokter om die ouers in te lig en sodoende te verseker dat aborsie van die fetus sou volg nie. Vrae oor die aanwesigheid van skade was ook ’n praktiese probleem. Die hof beslis, in die nou reeds bekende aanhaling, dat die kernvraag “goes so deeply to the heart of what it is to be human that it should not even be asked by the law”.41 Die hof kom dus tot die gevolgtrekking dat die reg nie veronderstel is om hierdie diep, morele en etiese vrae te beantwoord nie en die aksie word van die hand gewys.42

3.2 H v Fetal Assessment Centre43

Die uitspraak van die hoogste hof van appèl in Stewart het as aansporing gedien vir die instel van ’n onregmatige-lewe-eis in H v Fetal Assessment Centre.44 Dié eis is ingestel deur ’n seun wat met Downsindroom gebore is. Sy bewering is dat indien sy moeder volledig ingelig was deur die dokter wat by die sentrum werksaam is, sy die swangerskap sou beëindig het. Die skadevergoeding wat geëis word, is spesiale skadevergoeding vir gelede en toekomstige mediese uitgawes en algemene skadevergoeding vir die gestremdheid en sy pyn en lyding.45 Die sentrum het eksepsie aangeteken op grond van die Stewart-uitspraak en gevolglik beweer dat die eis nie ’n erkende eisoorsaak openbaar nie. Die hoë hof46 het die eksepsie gehandhaaf en daar is na die konstitusionele hof geappelleer.

Gegewe dat die bestaande gemenereg nie die eisoorsaak erken nie, eis die applikant dus dat die gemenereg ontwikkel moet word om die kind se eis toe te staan.47 Afgesien van die onderliggende grondwetlike regte wat so ’n eis aanraak, naamlik die reg op menswaardigheid, kinderregte en die reg op liggaamlike integriteit, vereis artikel 39(2) van die Grondwet ook dat die gemenereg ontwikkel moet word om die gees, oogmerke en strekking van die handves van regte te weerspieël.48 Die hof beklemtoon die feit dat die erkenning van so ’n eis nie ’n inkrementele ontwikkeling van die gemenereg tot gevolg sou hê nie.49 Die huidige gemenereg sou met die erkenning van so ’n eis in geheel verander word en sou ’n fundamentele verandering teweegbring.

Die konstitusionele hof gebruik die konsep van die beste belange van die kind as uitgangspunt en omseil daarmee die tradisionele struikelblokke wat met onregmatige-lewe- eise geassosieer word.

3.2.1 Deliktuele elemente

Die hof se benadering tot elke element word in hierdie afdeling bespreek. Kritiek op dié uitspraak en addisionele kommentaar word in die voorlaaste afdeling gelewer. Die hoofpunte van kritiek hou met die elemente van skade en onregmatigheid verband.

3.2.1.1 Skade

Skade word beskryf as die hoeksteen van die deliktereg.50 Sonder om dit eksplisiet te noem, verwys die konstitusionele hof aanvanklik na die konsep van korrektiewe geregtigheid. Die hof beslis dat die skadeveroorsakende handeling geassesseer word tussen twee persone – een wat die skade veroorsaak en die ander wat die skade ly.51 Dit stem dus ooreen met die bilaterale eienskap van korrektiewe geregtigheid.

510

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Skade was tradisioneel (saam met kousaliteit en onregmatigheid) die deliktuele element wat teen die erkenning van die eis gespreek het. Die (beweerde) afwesigheid van hierdie element het daartoe gelei dat die onregmatige-lewe-eis nog nie in die Suid-Afrikaanse reg toegestaan is nie.

Die skade wat geïdentifiseer word, is dat die misdiagnose ’n las op die kind plaas waar die ouers nie teen die mediese praktisyn eis nie.52 In reaksie op die hoogste hof van appèl se uitspraak beskryf die konstitusionele hof dit egter as ’n praktiese regskwessie en nie ’n metafisiese probleem nie.53 Die uitgangspunt is dus dat die skade in die vorm van ’n finansiële las op die kind geïdentifiseer word slegs indien die ouers nie self ’n onregmatige- geboorte-eis instel nie.54

Die hof steun verder op die beginsel van distributiewe geregtigheid en die beste belange van die kind om die aanwesigheid van skade te bewys en te regverdig. Die hof beslis dat die beste belange van die kind erkenning moet geniet en dat die mediese praktisyn teenoor die kind vir die verlies aanspreeklik behoort te wees.55

Die hof erken dat skade van hierdie aard nie maklik in die huidige deliktereg-raamwerk geakkommodeer kan word nie. Terselfdertyd beklemtoon die hof egter die bevoegdheid wat die Grondwet aan howe verleen om die gemenereg uit te brei.56

3.2.1.2 Onregmatigheid

Dit is nie voldoende vir deliktuele aanspreeklikheid dat ’n handeling bloot skade veroorsaak nie. Die skade moet ook op ’n onregmatige wyse veroorsaak word.57 Onregmatigheid is die tweede element wat tot op hede gedien het as struikelblok vir die erkenning van onregmatige-lewe-eise. In die deliktereg funksioneer onregmatigheid as ’n hekwag en voorkom die oplegging van grenslose aanspreeklikheid.58 Die boni mores-maatstaf word gebruik en behels die vraag of die gemeenskap die handeling as deliktueel afkeurenswaardig ag.59 ’n Aspek van die onregmatigheidselement behels die vraag of daar ’n skending van die eiser se regte of van die verweerder se regsplig was. Die bestaan al dan nie van ’n regsplig om nie die skade te veroorsaak nie hang dus van die regsoortuigings van die gemeenskap af.60

In H v Fetal Assessment Centre word beslis dat die onregmatigheidsanalise moet bepaal of daar ’n verbreking van ’n regsplig of ’n skending van die eiser se regte was.61 Veral hier kom die beste belange van die kind na vore. Die hof verwys daarna dat die beste belange van die kind van fundamentele belang is en dat dit kan impliseer dat die skade nie by die kind moet rus indien die ouers nie sou eis nie. Die hof beslis dat dit die basis kan wees vir die bestaan van ’n regsplig op die mediese praktisyn om nie die skade te veroorsaak nie.62 ’n Nalatige en onregmatige versuim deur die mediese praktisyn kan dus die regsplig skend, asook die kind se regte ingevolge artikel 28(2) van die Grondwet.63

Wat beleidsoorwegings betref, behandel die hof onbeperkte aanspreeklikheid met sy beslissing dat óf die kind óf die ouers kan eis, maar dat beide eise nie toegelaat sal word nie.64 Die hof wys ook die argument van die hand dat erkenning van die eis inbreuk sal maak op die kind se menswaardigheid en dat dit sal impliseer dat ’n lewe met ’n gestremdheid minder werd is as een daarsonder. Volgens die hof moet hierdie eis bloot beskou word as ’n wyse om ’n kind by te staan in sy toestand en dit vir hom moontlik te maak om so gemaklik as moontlik te leef.65

511

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die gevolgtrekking van die hof dat daar geen algemene gronde bestaan in die konteks van onregmatigheid wat dit onredelik sal maak om aanspreeklikheid op te lê nie, is vernuwend in die Suid-Afrikaanse konteks.66

3.2.1.3 Kousaliteit

Alhoewel die mediese praktisyn nie die defek veroorsaak het nie, sou die geboorte en daaropvolgende lewe met gestremdhede nie plaasgevind het as dit nie vir die misdiagnose was nie.67 Daar word dus voldoen aan die but for-toets vir feitelike kousaliteit. Die hof erken dat beleidsoorwegings steeds tot gevolg kan hê dat juridiese kousaliteit nie teenwoordig is nie en dat die skade dus as te ver verwyderd beskou kan word.68

3.2.1.4 Nalatigheid

Die konstitusionele hof verklaar bloot dat nalatigheid in ooreenstemming met die algemene beginsels bewys moet word en dat erkenning van die eis nie die tradisionele beginsels in hierdie verband sal wysig nie.69 Die toets van die redelike mediese praktisyn sal dus gebruik word. Nalatigheid is waarskynlik nie ’n omstrede element in die konteks van onregmatige- lewe-eise nie. Die betrokke mediese verweerder se standaard van optrede in hierdie gevalle sal afwyk van die standaard van optrede wat van ’n redelike mediese praktisyn in daardie vertakking van sy beroep verwag kan word.70

3.2.2 Samevatting

Die hof kom tot die gevolgtrekking dat die eis om onregmatige lewe moontlik kan bestaan. Dit is op sigself reeds ’n ontwikkeling in die Suid-Afrikaanse reg. Die hof beslis ook dat selfs al sou erkenning van die aksie die deliktereg buite sy perke strek, howe die inherente bevoegdheid het om die gemenereg te ontwikkel. Die konstitusionele hof maak dus gebruik van hierdie bevoegdheid en van die beste belange van die kind om die nuutgevonde positiwiteit jeens onregmatige-lewe-eise te regverdig. Implisiet verskaf die hof dus die nodige aanmoediging aan die hoë hof om die saak te heroorweeg en tot ’n ander bevinding te kom.

Die konstitusionele hof het hom nie uitgespreek oor die vraag of die eis slegs werklike uitgawes sou dek en of nievermoënskade ook toegelaat sal word nie.71 Indien die eis om onregmatige lewe egter toegestaan word, impliseer dit dat die hof tevrede is dat skade teenwoordig is. Die skade wat die kind dan geag word te ly, is tweeledig: eerstens die finansiële uitgawes wat ’n lewe met gestremdheid meebring en tweedens skade ten opsigte van sy of haar pyn en lyding. Dit lyk nie of die hof verder ’n onderskeid sal maak en vergoeding vir slegs een van die twee skadeposte sou toelaat, ceteris paribus nie.72

4. Relevansie van die regskultuur

Die konteks waarbinne die reg funksioneer, is van groot belang in die erkenning van eise. Dit geld veral die deliktereg, waar openbare beleid ’n fundamentele rol in die bepaling van onregmatigheid en juridiese kousaliteit speel. Die Amerikaanse uitspraak Park v Chessin,73 waar ’n aksie vir onregmatige lewe vir die eerste keer in die VSA erken is, beklemtoon dat die reg aanpasbaar moet wees.

Op mediese gebied is daar al baie deurbrake gemaak, veral in die konteks van gesinsbeplanning en voorgeboortelike skanderings. Dit het ’n aantal etiese, morele en

512

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

regsdilemmas na vore gebring. Die onsekerhede wat telkens met nuutgevonde kennis en tegnologie gepaardgaan, kan tot ’n konflik van belange lei wat deur ’n regstelsel behandel moet word. Mediese nalatigheid vorm die basis van ’n nuwe tipe litigasie en daar word toenemend hierop in eise gesteun.74

Waar daar voorheen byna uitsluitlik op die beginsel van die inherente waarde van lewe gefokus is, lyk dit of daar tans ’n beweging is na die beginsel van die kwaliteit van lewe.75 Die regsomgewing vereis dat daar erkenning gegee moet word daaraan dat die lewe, in enige vorm, nie meer tot elke prys bo die niebestaan daarvan verkies word nie. Kwaliteit van lewe speel ’n wesenlike rol in die debat.

Die sukses wat in sommige lande met onregmatige-lewe-eise behaal is, het ’n presedent geskep vir die instel van genadedood-aksies deur ’n toenemende aantal eisers wat op hierdie uitsprake steun.76 Die konteks waarin onregmatige-lewe-eise beskou moet word, het dus ’n drastiese verandering ondergaan.

4.1 Kontekstuele faktore in Suid-Afrika

Onregmatige-lewe-eise raak implisiet die debat rakende die inherente waarde van lewe aan. Die inherente waardigheid van die lewe was tradisioneel ’n argument wat geopper was teen die erkenning van onregmatige-lewe-eise. As gevolg van wetgewing en veranderende sosiale waardes is hierdie argument egter besig om in Suid-Afrika afgewater te raak.77

Die Wet op Keuse oor die Beëindiging van Swangerskap 92 van 1996 beklemtoon artikel 12(1)(b) van die Grondwet, naamlik die reg op liggaamlike en psigiese integriteit. Ingevolge dié wet word ’n aborsie tot op 12 weke toegestaan in normale gevalle en tot op 20 weke indien daar ’n wesenlike risiko is dat die fetus aan ’n erge fisieke of geestelike abnormaliteit sal ly.78

Hierdie wet gee nie net aan ’n vrou se liggaamlike integriteit erkenning nie, maar ook aan die gemeenskap se regsgevoel dat die lewe nie in alle omstandighede verkieslik is bo niebestaan nie.79 Daar bestaan ’n korrelasie tussen ’n land se erkenning van die reg op liggaamlike integriteit en onregmatige-lewe-eise. In lande waar ’n vrou ’n baie beperkte reg op liggaamlike integriteit het, is daar baie sterk teenkanting teen onregmatige-lewe-eise. In teenstelling hiermee plaas die lande waar die eis om onregmatige lewe wel erken word, die minste beperkings op ’n vrou se reg op liggaamlike integriteit.80 Alhoewel korrelasie nie gelyk is aan kousaliteit nie, is die mate van erkenning van die reg op liggaamlike integriteit in ’n land wel ’n goeie aanduiding van die regsgevoel ten opsigte van die waardigheid van lewe.

Die onlangse erkenning van die eis om geassisteerde selfdood in Suid-Afrika ondersteun hierdie neiging.81 In Stransham-Ford v Minister of Justice And Correctional Services staan die hof die aansoek van ’n terminale-kanker-pasiënt toe om by die neem van sy eie lewe deur ’n gekwalifiseerde mediese praktisyn bygestaan te word. Sodoende is daar erkenning gegee aan bystand met selfdood – ’n handeling wat voorheen as ’n misdryf beskou is. Hierdie saak is ’n toonbeeld daarvan dat howe, gegewe die toenemende progressiwiteit van die samelewing, al hoe meer uitgedaag word deur liberale kwessies.

Boonop word die Suid-Afrikaanse regskultuur ook grotendeels beïnvloed deur die regte en onderliggende waardes vervat in die Grondwet. Soos die konstitusionele hof tereg uitwys, vereis die handves van regte dat die beste belange van die kind vooropgestel moet word in enige aangeleentheid wat die kind raak.82 Die hof beslis dat in gevalle waar die eis om onregmatige lewe nie toegestaan word nie, die beste belange van die kind telkens nie genoeg beklemtoon word nie.83 In Suid-Afrika word die beste belange van kinders uitdruklik

513

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

deur die Grondwet beskerm.84 Die Grondwet vereis ook dat die reg die grondwetlike waardes en regte moet weerspieël.85

Die reg moet aanpasbaar wees en kontekstueel funksioneer. Uit die voorgaande bespreking is dit duidelik dat die Grondwet vereis dat die beste belange van die kind voorrang moet geniet. Indien hierdie belange beskou word saam met die standpunt wat ingeneem word ten opsigte van aborsie, genadedood en argumente rakende die kwaliteit van lewe eerder as die inherente waardigheid van lewe, kan dit onomwonde gestel word dat die regsgevoel van die gemeenskap vereis dat onregmatige-lewe-eise erkenning behoort te geniet. Indien dit die geval is, is daar sekere oorwegings wat aandag moet geniet ten opsigte van die praktiese uitvoerbaarheid en langtermynimplikasies van hierdie eise.

5. Kritiek

5.1 Inleiding

Die erkenning van ’n eis om onregmatige lewe funksioneer nie in isolasie nie. Só ’n eis kan verreikende gevolge inhou. Dit lyk of die konstitusionele hof nie voldoende aandag skenk aan baie van hierdie gevolge nie, terwyl die spesifieke feite wat voor die hof dien, oorbeklemtoon word. Van die relevante oorwegings word in hierdie afdeling bespreek. Hierdie oorwegings moet vanuit die konteks van die deliktereg beskou word; daarom word veral struikelblokke wat die elemente van skade en onregmatigheid inhou, as kritiek geopper.

5.2 Skade

Deur aanspraak te maak op ’n remedie, word vergoeding geëis vir skade wat gely is as gevolg van ’n skending van belange.86 Skade word beskryf as die nadelige inwerking op ’n vermoëns- of persoonlikheidsbelang wat die reg as beskermenswaardig ag.87

5.2.1 Aard van die skade

Die skadevergoeding wat in H v Fetal Assessment Centre geëis word, is tweeledig. Spesiale skadevergoeding word geëis vir gelede en toekomstige mediese uitgawes en algemene skadevergoeding vir die kind se gestremdheid en pyn en lyding.88 Dus word vermoënskade en nievermoënskade geëis. Die tydstip waarop die skade bepaal moet word, is die vroegste datum waarop al die elemente van ’n delik teenwoordig is.89

Die skade wat die eiser ly, kan nie toegeskryf word aan die feit dat hy met gestremdhede moet lewe nie, aangesien die defekte reeds ten tye van die nalatigheid van die mediese praktisyn teenwoordig was en nie deur die mediese praktisyn veroorsaak is nie.90

Soos reeds gemeld, identifiseer die konstitusionele hof in H v Fetal Assessment Centre die skade as die las op die kind indien die ouers nie self ’n onregmatige-geboorte-eis teen die mediese praktisyn instel nie.91 Die hof identifiseer een party wat skade veroorsaak het, asook die finansiële las wat die ouers dra. Indien die ouers nie ’n eis instel nie, moet die kind ’n eis te kan instel.92 Die finansiële las tref die kind net indien die ouers nie ’n onregmatige- geboorte-eis sou instel nie. So ’n benadering lei dus tot die vraag: Wat sou die hof se gevolgtrekking wees indien die ouers wel so ’n eis instel – sou dit dan beteken dat die kind vir die hof se doeleindes glad nie skade ly nie of dat sy gelede skade geïgnoreer word?

514

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die probleem met die hof se benadering is dat dit lyk of die kind se skade voorwaardelik is. Indien die ouers nie ’n eis instel nie, word die voorwaarde vervul en verleen die hof erkenning daaraan dat die kind skade gely het. Dit is egter slegs in hierdie spesifieke omstandighede dat die hof bereid is om die skade van die kind te erken. Só ’n benadering strook nie met die algemene beginsels van skade in die deliktereg nie.

Alhoewel die hof die bevoegdheid het om die gemenereg uit te brei, is dit ’n drastiese uitbreiding wat hier beoog word. Die implikasie is dat eise dan toegelaat kan word waar daar moontlik skade kan wees, in plaas van die vertrekpunt dat skade die hoeksteen van die deliktereg is.

Die feit dat die skade van die kind erken word in gevalle waar die ouers nie eis nie, kan tot omstrede gevolge lei. Wanneer ’n huisgesin die opsie het om ’n onregmatige-geboorte-eis of onregmatige-lewe-eis in te stel, blyk dit dat die motivering vir die instel van ’n onregmatige- lewe-eis in plaas van die reeds erkende eis om onregmatige geboorte ’n hoër quantum is wat geëis kan word indien die kind die onregmatige-lewe-eis instel.93 Die rede vir die verskil in quantum is dat die ouers met ’n onregmatige-geboorte-eis nie die pyn en lyding van die kind kan eis nie, aangesien hulle dit nie subjektief ervaar nie. In Sigournay v Gilbanks94 beslis die hof dat ten einde vir pyn en lyding te kan eis, dit subjektief deur die eiser ervaar moet word. Dus, indien die kind die eis om onregmatige lewe instel, is daar ’n groter quantum wat moontlik geëis kan word as gevolg van die pyn en lyding wat die kind ervaar. Gevolglik blyk dit dat wanneer ’n keuse tussen die twee eise gemaak moet word, finansiële oorwegings die dryfveer is. Indien die ouers besluit om nie die onregmatige- geboorte-eis in te stel nie, blyk dit dat die motivering daaragter is om ’n groter quantum te kan eis indien die kind die onregmatige-lewe-eis in sy of haar eie naam kan instel. Die feit dat die konstitusionele hof in hierdie konteks beslis dat die kind se skade identifiseerbaar is wanneer die ouers besluit om nie ’n eis in te stel nie – dus wanneer die groter quantum wat moontlik toegestaan kan word, die beweegrede is – is kommerwekkend. Eenvoudig gestel: die hof se uitspraak impliseer dat die kind slegs skade ly slegs indien die groter quantum nagejaag word. Die skade wat die hof erken, is dan nie net voorwaardelik daarop dat die ouers nie ’n eis instel nie, maar ook voorwaardelik daarop dat groter quantum die bepalende faktor in die keuse is.

5.2.2 Bepaling van skadevergoeding

Die toekenning van skadevergoeding is ’n remedie wat daarop gemik is om die skade wat veroorsaak is, te korrigeer.95 In die lig van korrektiewe geregtigheid is die quantum van die skade ’n bedrag wat die eiser in die posisie sou plaas waarin hy of sy sou gewees het as dit nie vir die delik was nie.

In die Suid-Afrikaanse reg bestaan daar twee standpunte oor die bepaling van skade. Die sommeskadeleer vergelyk die eiser se huidige posisie met die hipotetiese posisie waarin hy sou gewees het as die skade nie aangerig is nie.96 Alhoewel die sommeskadeleer deur die hoogste hof van appèl onderskryf word, word die konkrete vergelykingsmetode as alternatief gebruik. Hierdie metode neem nie die eiser se hipotetiese posisie in ag nie en die eiser is dus beperk tot werklike skade en nie potensiële toekomstige skade wat kan ontstaan nie.97

In Transnet Ltd v Sechaba Photoscan (Pty) Ltd98 is die gebruik van die sommeskadeleer in die Suid-Afrikaanse reg bevestig. Gevolglik sal, in die konteks van onregmatige-lewe-eise, die huidige posisie van die eiser noodgedwonge vergelyk moet word met die hipotetiese posisie waarin hy hom sou bevind het as dit nie vir die delik was nie. Dit kan wesenlike probleme inhou vir die erkenning van die eis om onregmatige lewe.

515

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

5.2.3 Skadevergoeding in onregmatige-lewe-eise

Aangesien die sommeskadeleer gebruik word om vermoënskade vas te stel, moet die kind se posisie voor die mediese praktisyn se nalatigheid vergelyk word met die hipotetiese posisie waarin hy of sy sou gewees het as dit nie vir die nalatigheid was nie, dus indien die ouers die swangerskap sou beëindig het.

In ander jurisdiksies is weiering van die eis meestal gebaseer op die skade-element en kwantifisering daarvan. In Engeland word daar byvoorbeeld, soortgelyk aan die bevinding in Stewart v Botha, beslis dat ’n berekening van skade nie gemaak kan word nie, aangesien die vergelyking wat getref moet word, die bestaan van die kind met gestremdhede met die niebestaan van die kind behels.99

Howe in Nederland bevind dat dit onmoontlik is om so ’n vergelyking te maak en die werklike skade te bereken. Die oplossing in Leids Universitair Medisch Centrum v Molenaar100 is dat daar wel ’n vergelyking moet plaasvind ten opsigte van vermoënskade. Wat die eis om nievermoënskade betref, is die doel nie om die eiser se posisie te herstel nie maar om die effek van die skade te verlig. Gevolglik is die eis in Nederland erken en vergoeding vir pyn en lyding ook toegestaan. Die hof het in hierdie saak die probleem met die vergelyking van die eiser se posisie omseil deur te steun op artikel 6:97 van die Nederlandse Siviele Kode. Hierdie artikel bepaal dat die regter die skade moet bepaal op grond van die metode wat die beste ooreenstem met die tipe skade wat teenwoordig is. Waar die skade nie akkuraat bepaal kan word nie, kan ’n geskatte waarde gebruik word.101 Die hof maak sodoende nie gebruik van die vergelykende metode nie. Boonop is die hof se benadering dat skadevergoeding toegeken word om die effek van die skade te verlig, strydig met die uitgangspunt dat skadevergoeding toegeken word ten einde die eiser te vergoed vir die skade wat hy of sy ly.

Om die bestaan of niebestaan van die kind op te weeg, is volgens Neethling, Potgieter en Visser irrelevant.102 Dié skrywers is van mening dat die howe agter die kwantifisering van die skade skuil as ’n poging om die eis teen te staan.103 In die Suid-Afrikaanse konteks voer akademici as alternatief aan dat indien dit nie vir die nalatigheid van die mediese praktisyn was nie, die kind nie gebore sou gewees het nie. Dus ly die kind nou as gevolg van die nalatigheid skade in die vorm van finansiële uitgawes en pyn en lyding en daarom moet die mediese praktisyn daarvoor aanspreeklik wees.104 Die argument is verder dat aangesien daar by ’n onregmatige-geboorte-eis ook ’n vergelyking gemaak word tussen die bestaan en niebestaan van die kind ten einde die vermoënskade te kwantifiseer, daar geen rede bestaan waarom dit nie ook by onregmatige-lewe-eise gedoen kan word nie.105 Hierdie argument is analoog aan die konstitusionele hof se bevinding dat een van die eise toegestaan moet word ten einde die skade te versprei en die delikpleger aanspreeklik te hou. Die verskil is egter dat daar met die eis om onregmatige geboorte met konsepte gewerk word wat wel vergelykbaar is, naamlik die ouers se boedel voor en na die geboorte. Met die eis om onregmatige lewe egter, waar die kind self die eiser is, kan so ’n vergelyking prakties nie plaasvind nie. Die onderliggende regsbasis van die twee eise is duidelik onderskeibaar.

Kwantifisering van die skade kan dus ’n wesenlike probleem inhou. Soos reeds genoem, sal daar van die sommeskadeleer gebruik gemaak moet word wat vereis dat die kind se huidige posisie met sy hipotetiese posisie vergelyk moet word. Dit bring die argument van waarnemende appèlregter Snyders in die Stewart-saak weer na vore, naamlik dat die bestaan van die kind nie met sy of haar niebestaan vergelyk kan word nie. In H v Fetal Assessment Centre is die hof egter gretig om die skade te erken en stel dus implisiet ’n afwyking van die gevestigde deliktuele beginsels voor. Howe beskik oor die bevoegdheid om die gemenereg uit te brei, maar indien daar ’n uitbreiding plaasvind, sou dit wenslik wees

516

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

indien die nodige riglyne daarvoor neergelê word. Indien daar afstand gedoen word van die strenge toepassing van die sommeskadeleer, moet die kriteria daarvoor ten minste duidelik uiteengesit word om leiding vir die toekomstige aanwending daarvan te kan verskaf.

5.3 Onregmatigheid

Die vertrekpunt in die deliktereg is dat die skade rus waar dit val.106 Die nalatige veroorsaking van skade deur ’n late of die veroorsaking van suiwer ekonomiese verlies is nie prima facie onregmatig nie – beleidsoorwegings moet bepaal of die verweerder aanspreeklik gehou moet word vir die skade.107 Met betrekking tot suiwer ekonomiese verlies hang onregmatigheid daarvan af of daar ’n regsplig bestaan het om skade te vermy. Die bestaan van so ’n regsplig is afhanklik van die kriteria van openbare beleid, in ooreenstemming met grondwetlike norme.108 Beleidsoorwegings wat relevant kan wees, sluit onder andere die sosiale en ekonomiese gevolge van die oplegging van aanspreeklikheid, grondwetlike regte, erns en aard van die skending, die effek van aanspreeklikheid op die verweerder en die aard van die verweerder se optrede in.

Die konstitusionele hof kom met betrekking tot onregmatigheid tot die gevolgtrekking dat daar nie gronde bestaan wat aandui dat dit onredelik sou wees om aanspreeklikheid op te lê nie – gevolglik is onregmatigheid wel teenwoordig.109 Dit impliseer dus dat die hof tevrede is daarmee dat daar ’n regsplig op die mediese praktisyn was om nie die skade teenoor die kind te veroorsaak nie. Die hof brei egter nie verder hierop uit nie.

Met die eis om onregmatige geboorte bestaan daar ’n regsplig op die mediese praktisyn teenoor die ouers. Die aard van hierdie plig is om die ouers volledig in te lig en sodoende finansiële onkostes te verhoed wat sal ontstaan indien die ouers nie in die posisie was om te kon besluit oor die beëindiging van die swangerskap nie. Met die eis om onregmatige lewe is die eiser egter die kind. Wat sal die aard van so ’n plig ten tye van die delikpleging teenoor die ongebore kind wees? Die afleiding wat gemaak kan word van die hof se bevinding, is dat daar ’n regsplig op die verweerder was om toe te sien dat die kind se geboorte verhoed word. In Stewart v Botha was die onvermydelike implikasie van die bestaan van ’n regsplig indien onregmatigheid erken word, een van die argumente teen die erkenning van die eis.

Op grond van die beleidsoorweging van onbeperkte aanspreeklikheid beslis die konstitusionele hof dat erkenning van so ’n eis nie die sluise sal open nie, aangesien die vereistes om met ’n eis te slaag te spesifiek is – daar is slegs een, enkele delikpleger en die ma moes beëindiging van die swangerskap gekies het, sou sy ingelig gewees het.

Gegewe dat onregmatige-lewe-eise eers een jaar na die kind meerderjarig word, sal verjaar, is dit opmerklik dat die beste belange van die kind ’n wesenlike oorweging is.110 Dit kom egter voor of die hof hierdie konsep gebruik as regverdiging vir die radikale uitbreiding van die gemenereg. Dit is ongetwyfeld in die kind se beste belang om toegang tot goeie mediese behandeling en terapie te kry. Dit blyk egter dat slegs hierdie konsep gebruik word om inhoud aan die boni mores te gee, sonder inagneming van ander faktore. Dit sou wenslik gewees het indien die hof minstens ook ander beleidsoorwegings in ag geneem het.

Die gebruik van distributiewe geregtigheid is deurslaggewend vir die hof se gevolgtrekking. Deur na die samelewing in sy geheel te kyk en die dokter waarskynlik te beskou as ’n persoon wat finansieel in ’n beter posisie is om die skade te dra as die eiser, word daar tot die gevolgtrekking gekom dat skade wel teenwoordig is. Soos reeds gemeld, is dit strydig met die basiese uitgangspunt van die deliktereg.

517

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Die hoogste hof van appèl beslis in Stewart v Botha dat die belange van die partye inter se nie as die enigste oorweging kan dien nie, maar dat ’n balans gehandhaaf moet word tussen die partye se belange en dié van die samelewing in sy geheel. ’n Bespreking van ’n aantal relevante beleidsoorwegings dien as kritiek op die konstitusionele hof se benadering.

5.3.1 Beste belange van die kind

Eerstens word daar kommentaar gelewer oor die prominensie van “die beste belange van die kind”. Dit is inherent ’n vloeibare en oop konsep, soos onregmatigheid in die deliktereg. Die probleem is dat dit maklik as regverdiging gebruik kan word vir bykans enige aspek wat die kind raak. Die potensiaal bestaan dus dat die konsep misbruik kan word om enige uitkoms tot elke prys te regverdig.

Hiermee word daar nie aangevoer dat die kind se belange enigsins minder aandag moet geniet nie, maar bloot uitgelig dat die gebruik van so ’n vloeibare konsep as hoofoorweging in die erkenning van die eis tot misbruik kan lei.

5.3.2 Potensiaal vir misbruik

Tweedens sluit die konsep van misbruik in die algemeen hierby aan. Ouers kan die erkenning van onregmatige-lewe-eise misbruik. Die eis behels getuienis deur die ma van die kind dat sy die swangerskap sou beëindig het indien sy bewus was van die genetiese defekte. Die geweldige bedrag skadevergoeding wat in sulke gevalle toegestaan kan word, kan as aansporing dien om so ’n eis in te stel.111 Die omstandighede waarin die relevante voorgeboortelike skanderings gedoen word, skep ook ’n geleentheid vir misbruik van hierdie eise.

Voorgeboortelike skanderings vir defekte is opsioneel. In die VSA word daar beraam dat slegs 3% van alle babas genetiese defekte het.112 In Engeland en Wallis is dit ongeveer 2%.113 Die skanderingsproses behels ’n aantal toetse wat gedoen kan word. Aanvanklik word ’n skandering en bloedtoetse gedoen om ’n potensiële risiko van defekte uit te lig. Die resultate hiervan kan gebruik word om te bepaal of verdere diagnostiese toetse gedoen moet word. Wanneer die aanvanklike toetse daarop dui dat daar nie ’n verhoogde risiko teenwoordig is nie, beteken dit byvoorbeeld in die konteks van Downsindroom dat die risiko minder as een uit 300 is. Indien daar ’n verhoogde risiko is, lê die risiko tussen een en twee uit 300.114 Indien daar op grond van hierdie uitslag op verdere diagnostiese toetse besluit word, word daar van meer indringende prosedures gebruik gemaak, soos amniosentese. Amniosentese is ’n prosedure waar ’n naald gebruik word om van die amniotiese vloeistof rondom die baba te bekom ten einde vir abnormale chromosome te kan toets.115 Hierdie prosedure is baie riskant en hou gevare vir beide die ma en die baba in en word slegs in verhoogde-risiko-gevalle gedoen. Ten spyte van die indringende prosedure wat gevolg word, kan geen van hierdie toetse ’n definitiewe antwoord verskaf of alle potensiële gesondheidsprobleme geïdentifiseer nie.

Die implikasie hiervan is dus dat selfs met ’n positiewe uitslag van ’n verhoogde risiko, daar nie met absolute sekerheid verklaar kan word dat daar definitief genetiese defekte teenwoordig is nie.116 Hoe meer toetse egter gedoen word, hoe meer akkuraat kan die baba se gesondheidstatus bepaal word; terselfdertyd word beide die ma en baba se kanse op komplikasies verhoog.117 Vir ’n ma om dus met die voordeel van nawete (hindsight) te getuig dat sy definitief die kind sou geaborteer het indien sy bewus was van die risiko dat die kind potensieel genetiese defekte kan hê, blyk maklik misbruik te kan word. Die omvang van skadevergoeding wat toegeken kan word, kan die instel van hierdie eise aanmoedig.

518

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Howe maak gebruik van ’n objektiewe toets – die vraag is dus of die redelike ouer die swangerskap sou beëindig het. Alhoewel ’n subjektiewe toets ’n baie swaar bewyslas op die ouers sou plaas, word voorgestel dat die praktiese realiteite van ’n swangerskap tussen ’n objektiewe en subjektiewe toets lê. Indien die eis om onregmatige lewe toegestaan word, is dit dus maklik om te beweer dat die moeder die swangerskap sou beëindig het indien sy bewus was van die risiko’s, gebaseer op die bevinding dat ’n redelike ouer in dieselfde posisie die swangerskap sou beëindig het. Gegewe dat hierdie toetse selde ’n definitiewe uitkoms gee, is dit nie noodwendig die geval dat die swangerskap beëindig sou gewees het indien die ouers ten volle ingelig was nie. Potensiële misbruik van die eis is dus kommerwekkend en raak ook die aspek van juridiese kousaliteit aan. Indien ’n aksie toegestaan word op grond van die blote risiko dat ’n kind met defekte gebore kan word, word die konsep van skade aansienlik uitgebrei. Onbegrensde aanspreeklikheid raak dan ’n wesenlike risiko.

5.3.3 Samelewing se ingesteldheid teenoor persone met gestremdheid

Elke aksie behels implisiet of eksplisiet ’n ontleding van die waardigheid van ’n lewe met gestremdhede.118 Die doelwit van onregmatige-lewe-litigasie is immers nie om die waarde en gawe van die lewe self te beklemtoon nie, maar eerder om die erns van die gestremdheid te beklemtoon ten einde die skadetoekenning te kan verhoog. Die erkenning van so ’n eis behels ook ’n uitspraak ten opsigte van die samelewing se beskouing van gestremdheid. Daar bestaan baie teenstrydige menings oor hierdie uitgangspunt.

Die konstitusionele hof meld spesifiek dat so ’n eis nie impliseer dat ’n lewe met gestremdhede minder werd is as ’n lewe daarsonder nie en dat so ’n eis beskou moet word bloot as ’n meganisme om ’n kind te help om so gemaklik as moontlik met sy gestremdheid te leef.119 Daar word ook aangevoer dat erkenning van so ’n eis juis die waardigheid van persone met gestremdhede en die uitdagings wat hulle daagliks ervaar erken, eerder as om dit te ondermyn.120

Aan die ander kant kan die erkenning van so ’n eis beskou word as ’n wyse waarop daar implisiet bepaal word dat ’n persoon “normaal” moet wees ten einde bestaansreg te kan hê. Gestremdhede word sodoende as onaanvaarbaar beskou en die samelewing raak onverdraagsaam teenoor persone met gestremdhede.

In die Australiese saak Harriton v Stephens121 beskou die hof die effek van so ’n eis op die waardigheid van persone met gestremdheid as een van die redes teen die erkenning van die eis. Die hof beslis dat die verskillende behandeling van die waardigheid van die lewe van persone met gestremdhede nie geduld kan word nie.122

In Frankryk is onregmatige-lewe-eise vanaf 1996 tot 2001 toegestaan op grond van die uitspraak in die sogenaamdePerruche-saak.123 As gevolg van groot politieke druk van groepe wat die regte van persone met gestremdhede verteenwoordig, is wetgewing geïmplementeer wat hierdie eise nou verbied.124

Erkenning van onregmatige-lewe-eise behels in ’n mate ook die erkenning dat ’n lewe met gestremdhede nie wenslik is nie.125 Die president van Downsindroom Internasionaal, Vanessa dos Santos, beskryf die hof se hantering van onregmatige-lewe-eise in H v Fetal Assessment Centre as strydig met die Verenigde Nasies se konvensie oor die regte van persone met gestremdhede.126

Die konstitusionele hof se uitspraak is presies in ooreenstemming met distributiewe geregtigheid – dus moet daar na die samelewing se belange in die geheel gekyk word. Die

519

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

belange van gestremde persone in die algemeen behoort egter nie op risiko geplaas te word ten gunste van die voordeel van enkele gestremde individue nie.127 Om van die hof te vereis om die onderskeid te maak, kan verdeeldheid skep. Die negatiewe konnotasie wat aan hierdie eise gekoppel is, kan ’n veel groter effek hê as die finansiële gewin.

5.3.4 Mediese implikasies

Soos reeds gemeld, strek die implikasies van die erkenning van so ’n eis baie wyer as net die finansiële gewin van die eiser. Die gevolg daarvan vir mediese aanspreeklikheid is dat dokters, ten einde hulself teen hierdie tipe eise te beskerm, addisionele versekering moet uitneem. Daar is definitief ’n saak daarvoor uit te maak dat sulke eise dokters bedag kan maak op aanspreeklikheid en dat hulle hopelik hul aksies vervolgens sal rig om nalatigheid sover as moontlik te vermy. Die geweldige finansiële las waaronder mediese praktisyns egter gebuk sou gaan, kan tot baie ongewenste gevolge lei.

Die aanspreeklikheid van mediese praktisyns in die geval waar beide vermoënskade en nievermoënskade (vir pyn en lyding) toegestaan word, kan impliseer dat die mediese praktisyn dan vir ’n groter bedrag aanspreeklik sal wees as die ouers se finansiële onkostes ten opsigte van die kind.128

Met drastiese stygings in mediese-nalatigheid-litigasie is dit vir baie mediese praktisyns nie meer finansieel bekostigbaar om sekere dienste privaat aan te bied nie. Verloskunde is dié spesialisasieveld wat deur versekeraars as die hoogste-risiko-dissipline beskou word. Vanaf 2016 sal versekering vir hierdie spesialisasieveld R450 000 per jaar beloop – dus, om slegs die versekeringspremie te kan dek, sal ’n mediese praktisyn minstens R37 500 per maand moet verdien.129 Die gevolg is dat baie dokters nie meer kan bekostig om hierdie dienste in die privaatsektor aan te bied nie en dit dus staak.130 Suid-Afrika het reeds slegs 0,2 spesialiste vir elke 1 000 pasiënte – die helfte van die internasionale aanbevole getal.131 Privaatpasiënte moet hulself dus óf tot staatsdienste wend óf na groter sentra reis waar die dienste nog relatief winsgewend deur dokters aangebied kan word. Pasiënte in klein Wes- Kaapse dorpe soos Beaufort-Wes of Clanwilliam moet byvoorbeeld vir elke skandering of swangerskapkomplikasie na Kaapstad reis om mediese dienste in hierdie veld te bekom. Behalwe die ongerief hou dit wesenlike risiko’s vir beide ma en baba in indien die nodige mediese sorg nie geredelik beskikbaar is nie.

’n Ander relevante faktor is dat erkenning van onregmatige-lewe-eise dokters oorversigtig kan maak, met die gevolg dat hulle alle moontlike toetse doen om hulself te probeer beskerm. Net so kan die erkenning van hierdie eise ouers noop om oorversigtig te wees. Soos reeds gemeld, hou baie van hierdie toetse wesenlike risiko’s in, waarvan die primêre risiko is dat ’n prosedure soos amniosentese tot ’n miskraam kan lei. Die risiko van ’n miskraam met amniosentese is baie vergelykbaar met die risiko dat ’n kind byvoorbeeld Downsindroom kan hê132 – alhoewel beide laag is, is dit steeds ’n keuse wat ouers moet uitoefen. Dit kan beswaarlik in die beste belang van kinders wees indien erkenning van onregmatige-lewe-eise ’n kultuur skep waar onnodige toetse tot elke prys gedoen word en dit ’n gevaar vir beide die ma en die baba inhou. Sodoende word daar deur deliktuele aansporings ’n wanbalans geskep en gaan mediese praktisyns swaar gebuk onder die las van potensiële aanspreeklikheid.

5.4 Kousaliteit

Ons reg wend ’n soepel benadering133 ten opsigte van kousaliteit aan om te bepaal of aanspreeklikheid behoort te volg.134 Die konstitusionele hof verwys na juridiese kousaliteit, maar skenk geen verdere aandag daaraan nie. Alhoewel die saak op eksepsie beslis is, sou

520

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

’n bespreking van juridiese kousaliteit tog relevante leiding aan die hoë hof kon bied, veral aangesien die konstitusionele hof erken dat juridiese kousaliteit problematies vir onregmatige-lewe-eise kan wees.

Die feit dat die kind met ’n ernstige gestremdheid moet leef, impliseer dat hy moontlik nie vir homself sal kan sorg en ’n inkomste sal kan genereer nie. Waar sou die grens getrek word ten opsigte van die dokter se aanspreeklikheid vir mediese onkostes en die kind se pyn en lyding? Indien die dokter oor die geheel van die kind se leeftyd aanspreeklik is, neem hy tegnies die finansiële posisie van ’n ouer in. So ’n geval kan tot onbegrensde aanspreeklikheid lei, wat juis deur die elemente van juridiese kousaliteit en onregmatigheid voorkom behoort te word.

Die voorstel is dus dat, aangesien die ouers van die kind gewillig was om ’n gesonde kind te verwek en in te staan vir die finansiële onkostes van so ’n kind, slegs addisionele mediese onkostes en pyn en lyding toegestaan behoort te word, maar nie gewone onderhoudskostes nie.135

6. Gevolgtrekking

Die eis om onregmatige lewe vra besonder moeilike vrae van die reg, tesame met die aanspraak dat die bestaande gemeenregtelike beginsels wesenlike verandering moet ondergaan om hierdie eise te akkommodeer. Alhoewel die konstitusionele hof baie positief oor die toestaan van die eise is en van mening is dat daar potensieel voldoen kan word aan die deliktuele elemente of dat die gemenereg as alternatief bloot ontwikkel kan word, bly die fundamentele vraag steeds onbeantwoord: Is die erkenning van hierdie eis wenslik en kan dit deur die deliktereg geakkommodeer word?

Ongeag hoe verdienstelik ’n saak mag wees, bied die reg nie ’n remedie vir elke beweerde onreg nie. Indien die deliktereg as verkose forum gebruik word om die eise te bring, is daar bepaalde vereistes waaraan voldoen moet word. Die doel en aard van die reg is onder andere om aanpasbaar te wees, en dit lyk of dit endemies van die samelewing is dat onregmatige-lewe-eise wel erken moet word. Die regsgevoel van die gemeenskap en veranderende sosiale norme moet in ag geneem word, maar behoort op sigself nie deurslaggewend te wees nie.

Die elemente van skade en onregmatigheid bly wesenlike struikelblokke. Sonder voldoening aan die vereistes van hierdie elemente kan ’n eis nie toegestaan word nie, ongeag die samelewing se beskouing oor die aanneemlikheid van so ’n eis. Die probleme rakende die aard van die skade en kwantifisering daarvan is kwessies wat nie oorkom is deur die uitspraak in H v Fetal Assessment Centre nie. Onregmatigheid is die volgende struikelblok. Eerstens is die implikasie van ’n regsplig problematies. Tweedens lyk dit of die hof, deur te steun op distributiewe geregtigheid, slegs sekere beleidsoorwegings in ag neem. Praktiese implikasies, soos ’n dalende aantal mediese praktisyns wat bereid is om dié dienste aan te bied waarop die eis gebaseer is, die potensiaal vir misbruik en die impak van die samelewing se verdraagsaamheid teenoor persone met gestremdhede is van die kwessies wat relevant is tot die samelewing se beskouing van die verspreiding van die verlies. Ongelukkig word hierdie kwessies deur die konstitusionele hof buite rekening gelaat.

Uit Stewart v Botha blyk dit dat indien die niebestaan van die kind verkieslik is, daar ’n arbitrêre voorkeur aan sekere beleidsargumente verleen kan word, terwyl ander relevante oorwegings nie in ag geneem word nie. Die konstitusionele hof beklemtoon die feit dat

521

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

onregmatige-lewe-eise nie ’n metafisiese kwessie is nie, maar ’n praktiese regsprobleem. In die lig hiervan beskou, word alle relevante faktore en praktiese implikasies by hierdie gevolgtrekking in aanmerking geneem? Dit lyk of daar bloot blindweg en nougeset gefokus word op die beste belange van die kind en om die eis tot elke prys toe te staan, aangesien dit volgens die samelewing die beste verspreiding van die verlies tot gevolg sal hê.

Die feit dat die hof op distributiewe geregtigheid steun, is deurslaggewend. Sodoende lyk dit of die hof dié benadering gebruik om talle struikelblokke te omseil en die gevolgtrekking te regverdig. Vanuit ’n bilaterale beskouing van geregtigheid is hierdie eise baie meer problematies. Beleidsargumente, soos dat die verweerder ongeag die potensiële afwesigheid van deliktuele elemente in ’n beter posisie as die kind is om die las te dra en dat die samelewing die lasverskuiwing vereis, het nie soveel trefkrag indien daar van korrektiewe geregtigheid gebruik gemaak word nie. Indien daar aangedring word op distributiewe geregtigheid is dit éérs duidelik dat die hof selektief na die samelewing se belange kyk.

Die uitgangspunt is dus dat die deliktereg nie voorsiening kan maak vir onregmatige-lewe- eise sonder om buite sy perke gestrek te word nie. Slegs indien die konsepte van skade en onregmatigheid aansienlik uitgebrei word, sal so ’n eis potensieel in die deliktereg kan bestaan. So ’n benadering is onwenslik.

Die gevaar is dat daar op grond van die spesifieke feite wat voor die hof dien, ’n presedent geskep word. Wat is die implikasie egter vir ander gevalle, en selfs belangriker, wat is die langtermyngevolge van hierdie eise? Sal dit op lang termyn dokters byvoorbeeld meer attent maak op die standaard van hul optrede, of sal dit bloot daartoe lei dat hulle weens vrees vir aanspreeklikheid die dienste wat hier verlang word, nie meer aanbied nie, met die gevolg dat ouers slegter daaraan toe is?

Die vrae wat hier ontstaan, is ongelukkig oorweldigend in die lig van die min alternatiewe oplossings beskikbaar. Daar kan as alternatief van die kontraktereg gebruik gemaak word waar skuld glad nie ’n vereiste is nie. Die nadeel is egter dat ’n eiser dan beperk is tot vermoënskade. Wetgewing word ook in talle debatte geopper as ’n alternatief – dit lyk egter nie of die tradisionele struikelblokke so oorkom sal kan word nie. Daar kan moontlik ook van die versekeringsreg gebruik gemaak word. Die waarde van die skadetoekenning hang dan af van die omvang van versekering wat uitgeneem is en nie van ’n arbitrêre bedrag wat aan die waarde van lewe gekoppel word nie. Die probleem is egter dat die vereistes om met so ’n eis te slaag grootliks ooreenstem met dié van die deliktereg. ’n Fonds soortgelyk aan die Padongeluksfonds is ook nie ’n werkbare alternatief nie, aangesien die inkomste van so ’n fonds bloot van pasiënte en mediese praktisyns verhaal sal word – dus bly mediese dienste onbekostigbaar.

Indien die eis nie erken word nie, impliseer dit nie dat daar geen moontlikheid van vergoeding bestaan nie. Onregmatige-geboorte-eise is reeds geredelik in Suid-Afrika beskikbaar. Daar word aangevoer dat die steeds relatief hoë, maar tog kleiner, quantum by onregmatige-geboorte-eise in vergelyking met onregmatige-lewe-eise ’n beter balans kan handhaaf tussen die betrokke teenstrydige belange. Onregmatige-geboorte-eise kan ook die doel van afskrikking dien indien dit as ’n ideaal van die deliktereg beskou word.

Alhoewel die lewe vir meeste mense rede tot feesviering is, is dit duidelik dat hierdie stelling van die konstitusionele hof nie vir almal geld nie. Die reg vereis telkens antwoorde op moeilike vrae. In só ’n geval, waar daar ’n aantal fundamentele menseregte ter sprake is, wat wesenlike implikasies vir die deliktereg inhou en wydverspreide sosiale gevolge teweeg kan bring, is dit wenslik dat ’n deeglike analise van alle relevante oorwegings binne die

522

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

konteks van die spesifieke vereistes van die deliktereg geskied. Die versuim om dit te doen kan nadeliger wees as om bloot die eis van die hand te wys op grond daarvan dat dit nie iets is wat van die reg gevra behoort te word nie.

Bibliografie

Boezaart, T. 2015. Wrongful life – The Constitutional Court paved the way for law reform. Stellenbosch Law Review, 26(2):399–423.

Data and statistics. 2015. Centers for Disease Control and Prevention. http://www.cdc.gov/ncbddd/birthdefects/data.html (14 Augustus 2015 geraadpleeg).

Du Bois, F. 2011. Human rights and the tort liability of public authorities. Law Quarterly Review, 127(2):589–609.

Faircloth, R.C. 1993. Keel V. Banach: Alabama gives life to wrongful birth actions. Should we sue for malpractice? Cumberland Law Review, 24(3):545–601.

Farber, T. 2014. Mom sues over “wrongful life”. Cape Times. http://www.iol.co.za/capetimes/mom-sues-over-wrongful-life-1.1743036#.Vc3Qak0w-Uk (14 Augustus 2014 geraadpleeg).

Fokazi, S. 2013. Why being a gynae “is not worth it”. IOL News. http://www.iol.co.za/news/south-africa/western-cape/why-being-a-gynae-is-not-worth-it- 1.1595156#.Vc2-Bk0w-Uk (14 Augustus 2015 geraadpleeg).

Giesen, I. 2009. Of wrongful birth, wrongful life, comparative law and the politics of tort law systems. Tydskrif vir Hedendaagse Romeins-Hollandse Reg, 72(2):257–73.

Gruber, A. 2010. A distributive theory of criminal law. William and Mary Law Review, 52(1):1–73.

Gumboh, E. 2015. Case discussion: Can a child claim for pre-natal negligence? H v Fetal Assessment Centre. Centre for constitutional rights. http://www.cfcr.org.za/index.php/latest/384-case-discussion-can-a-child-claim-for-pre-natal- negligence-h-v-fetal-assessment-centre (21 September 2015 geraadpleeg).

Hefer, A. 2015. Medical law – Recognition of "wrongful life" claims and its impact on medical malpractice in South Africa. Markram inc Medical Law. https://www.markraminc.co.za/knowledge/medical-law-recognition-of-wrongful-life-claims (24 Augustus 2015 geraadpleeg).

Hensel, W.F. 2005. The disabling impact of wrongful birth and wrongful life actions. Harvard Civil Rights-Civil Liberties Law Review, 40(2):141–95.

Honoré, T. 1999. Responsibility and fault. Oregon: Hart Publishing.

Horder, J. 2000. Oxford essays in jurisprudence. Londen: Oxford University Press.

523

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Howarth, G.R. 2013. Obstetric risk avoidance: Will anyone be offering obstetrics in private practice by the end of the decade? South African Medical Journal,103(8):513–4.

—. 2015. Litigation benefits state-delivered medicine – but for how long? South African Medical Journal, 105(1):13–4.

Hugo, E.D.V. 1999. The actions for wrongful life, wrongful birth and wrongful conception – A comparative study from a South African perspective. Ongepubliseerde LLD-proefskrif, Universiteit van Pretoria.

Human, S. en L. Mills. 2010. The immeasurable wrongfulness of being: The denial of the claim for wrongful life. Stellenbosch Law Review, 21(1):67–89.

Keating, G.C. 2000. Distributive and corrective justice in the tort law of accidents. Southern California Law Review, 74(1):193–224.

Loubser, M.M. en J.R. Midgley (reds). 2010. Deliktereg in Suid-Afrika. Kaapstad: Oxford University Press, Southern Africa.

—. 2012. The law of delict in South Africa. Kaapstad: Oxford University Press, Southern Africa.

Maré, T.J. 2008. ’n Kritiese analise van die begrip “administratiewe geregtigheid” in die Grondwet, met besondere verwysing na die konkretisering daarvan in die Wet op die Bevordering van Administratiewe Geregtigheid, 3 van 2000. Ongepubliseerde DPhil- proefskrif, Universiteit van die Vrystaat.

Mbazira, C. 2005. Litigating socio-economic rights in South Africa – A choice between corrective and distributive justice. Pretoria: PULP.

Morgan, D. en B. White. 2005. Everyday life and the edges of existence wrongs with no name or the wrong name? University of New South Wales Law Journal, 29(1):239–49.

Mukheibir, A. 2007. The wages of delict – compensation, satisfaction, punishment? Ongepubliseerde DPhil-proefskrif, Universiteit van Amsterdam.

—. 2008. Wrongful life – The SCA rules in Stewart v Botha. Obiter, 29(3):515–23.

Neethling, J. en J.M. Potgieter. 2015a. Neethling-Potgieter-Visser deliktereg. 7de uitgawe. Durban: Lexis Nexis.

—. 2015b. Aksie weens onregmatige lyding vanweë gestremdheid (wrongful life). LitNet Akademies, 12(3):364–73.

Nizar, S. 2011. Impact of UNCRPD on the status of persons with disabilities. Indian Journal of Medical Ethics, 8(4):223–9.

Patterson, D. (red.) 2010. A companion to philosophy of law and legal theory. Oxford: Wiley- Blackwell.

Pearl, C. 2008. Amniocentesis: indications and risks. American Medical Association Journal of Ethics, 10(5):304–6.

524

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

Perry, S.R. 2000. On the relationship between corrective and distributive justice. In Horder (red.) 2000.

—. 2010. Tort Law. In Patterson (red.) 2010.

Prenatal screening and diagnostic tests. 2011. Genetic services of Western Australia http://www.health.wa.gov.au/docreg/Education/Prevention/Genetics/HP3131_prenatal.pdf (14 Augustus 2015 geraadpleeg).

Prenatal testing. 2006. NSW Health. http://www.genetics.edu.au/Publications-and- Resources/multilingual-resources/PrenatalTestingEnglish.pdf (14 Augustus 2015 geraadpleeg).

Sawicki, N.N. 2014. A new life for wrongful living. New York Law School Law Review, 58(1):279–302.

Slabbert, M.N. 2011. Medical law in South Africa. Londen: Kluwer Law International.

Smith, R. 2001. One in 50 babies has a birth defect: research. The Telegraph. http://www.telegraph.co.uk/news/health/news/8953930/One-in-50-babies-has-a-birth-defect- research.html (14 Augustus 2015 geraadpleeg).

Somerville M.A. 2001. Death Talk: The case against euthanasia and physician-assisted suicide. Montreal: McGill-Queen’s University Press.

Spriggs, M. en J. Savulescu. 2008. The Perruche judgment and the “right not to be born”. Journal of Medical Ethics, 28(2):63–4.

Van der Walt. J.C. en J.R. Midgley. 2005. Principles of delict. 3de uitgawe. Durban: Lexis Nexis Butterworths.

Van Niekerk, C. 2012. Wrongful life claims: A failure to develop the Common Law? Stellenbosch Law Review, 23(3):527–35.

Eindnotas

1 H v Fetal Assessment Centre 2015 2 SA 193 (KH) 19.

2 Faircloth (1993:545–6).

3 Giesen (2009:259–60).

4 Ibid.

5 Slabbert (2011:132).

6 H v Fetal Assessment Centre 2015 2 SA 193 (KH).

7 Par. 19.

525

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

8 Ibid.

9 Neethling en Potgieter (2015b:365) stel voor dat die term “aksie weens onregmatige lyding vanweë gestremdheid” voortaan gebruik moet word.

10 Neethling en Potgieter (2015a:3).

11 Van der Walt en Midgley (2005:31).

12 Neethling en Potgieter (2015a:3).

13 Ibid.

14 Mbazira (2005:103).

15 Dit stem dus ooreen met die benadering tot kwantifisering van skadevergoeding in die deliktereg.

16 Mbazira (2005:103).

17 Mbazira (2005:107–8).

18 Keating (2000:193–8).

19 Mukheibir (2007:25).

20 Du Bois (2011:589–99).

21 Maré (2008:10).

22 Mbazira (2005:107–8).

23 Gruber (2010:12).

24 Honoré (1999:87).

25 2000 2 AC 59.

26 Par. 83.

27 Du Bois (2011:599).

28 Ibid.

29 Perry (2000:236–7).

30 Ibid.

31 2008 6 SA 310 (HHA).

32 Par. 1; vir ’n verduideliking van amniosentese, sien par. 5.3.2.

526

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

33 Par. 3.

34 Par. 5; vir ’n bespreking van onregmatigheid, sien par. 3.2.2.2.

35 Neethling en Potgieter (2015a:76).

36 408 A 2d 496, 1981 par. 7.

37 2008 6 SA 310 (HHA) par. 16.

38 Par. 23.

39 Par. 25.

40 Par. 27.

41 Par. 28.

42 Par. 29.

43 2015 2 SA 193 (KH).

44 Boezaart (2015:399–440).

45 2015 2 SA 193 (KH) par. 3.

46 H v Kingsbury Foetal Assessment Centre (Pty) Ltd 2014 ZAWCHC 61.

47 H v Fetal Assessment Centre 2015 2 SA 193 (KH) par. 2.

48 Gumboh (2015).

49 2015 2 SA 193 (KH) par 14.

50 Loubser en Midgley (reds.) (2010:472).

51 2015 2 SA 193 (KH) par. 55.

52 Par. 65

53 Par. 63.

54 Par. 61.

55 Par. 63.

56Par. 65–6.

57 Loubser en Midgley (reds.) (2010:35).

527

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

58 Country Cloud Trading CC v MEC, Department of Infrastructure Development, Gauteng 2015 1 SA 1 (KH) 10.

59 Loubser en Midgley (reds.) (2010:44).

60 Human en Mills (2010:83).

61 2015 2 SA 193 (KH) par. 69.

62 Par. 69.

63 2015 2 SA 193 (KH) par. 69; art. 28(2) van die Grondwet: “ŉ Kind se beste belang is van deurslaggewende belang in elke aangeleentheid wat die kind raak.”

64 Par. 70.

65 Par. 71.

66 Par. 73.

67 Par. 74.

68 Ibid.

69 2015 2 SA 193 (KH) par. 75.

70 Morgan en White (2005:246).

71 Par. 77.

72 Neethling en Potgieter (2015b:372).

73 60 AD 2d 80, 400 NYS 2d 110 AD (1977).

74 Hugo (1999:1).

75 Somerville (2001:44). Die onregmatige-lewe-eis word tans erken in Oostenryk, Italië en Nederland en in vier Amerikaanse state (Kalifornië, Maine, New Jersey en Washington).

76 Stewart v Botha 2007 6 SA 247 (K) par. 18.

77 Art. 2(1)(b)(ii).

78 Hugo (1999:371).

79 2015 2 SA 193 (KH) par. 44.

80 Stransham-Ford v Minister of Justice And Correctional Services 2015 4 SA 50 (GP).

81 2015 2 SA 193 (KH) parr. 40–4.

528

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

82 Par. 45.

83 Par. 46.

84 Par. 47.

85 Loubser en Midgley (reds.) (2010:45).

86 Van der Merwe v Road Accident Fund (Woman’s Legal Centre Trust as amicus curiae) 2006 4 SA 230 (KH) par. 37.

87 2015 2 SA 193 (KH) par. 3.

88 Loubser en Midgley (reds.) (2010:234).

89 Van Niekerk (2012:527–35).

90 2015 2 SA 193 (KH) par. 65.

91 Par. 65.

92 ’n Ander verklaarbare verduideliking is dat die ouers se eis reeds verjaar het. In beide Stewart v Botha en H v Fetal Assessment Centre is dit egter nie die geval nie.

93 1960 2 SA 552 (A).

94 Loubser en Midgley (reds.) (2012:4–5).

95 De Vos v SA Eagle Versekeringsmaatskappy Bpk 1985 3 SA 447 (A)451.

96 Neethling en Potgieter (2015a:238).

97 2005 1 SA 299 (HHA) par. 15.

98 McKay v Essex Area Health Authority 1982 2 All ER 771.

99 LJN: AR5213, Hoge Raad, C03/206HR.

100 Mukheibir (2008:518–9).

101 Neethling en Potgieter (2015a:73 vn. 299).

102 Ibid.

103 Human en Mills (2010:79).

104 Ibid.

105 Telematrix (Pty) Ltd v Advertising Standards Authority SA 2006 1 SA 461 (HHA) par. 1.

106 Par. 13.

529

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

107 2008 6 SA 310 (HHA) par. 7.

108 2015 2 SA 193 (KH) par. 73.

109 Hefer (2015).

110 In H v Fetal Assessment Centre 2015 2 SA 193 (KH) word R6,5 miljoen skadevergoeding geëis.

111 Data and Statistics (2015).

112 Smith (2001).

113 Prenatal Screening and Diagnostic Tests (2011).

114 Ibid.

115 Daar bestaan gevalle waar ouers op grond van hierdie uitslag besluit het om die swangerskap te beëindig waar dit in werklikheid ’n baba met geen defekte hoegenaamd was nie.

116 Prenatal Testing (2006).

117 Hensel (2005:194–5).

118 2015 2 SA 193 (KH) par. 71.

119 Human en Mills (2010:83).

120 (2006) 226 CLR 52.

121 2015 2 SA 193 (KH) parr. 128–30.

122 Époux X v. Mutuelle d’Assurance du Corps Sanitaire Français, J.C.P. 2000, II, 10438 (Fr.).

123 Spriggs en Savulescu (2008:63).

124 Nizar (2011:228).

125 Farber (2014).

126 Hugo (1999:194).

127 Hefer (2015).

128 Howarth (2015:14).

129 Howarth (2013:513–4).

130 Fokazi (2013).

530

LitNet Akademies, Jaargang 13, Nommer 1, Mei 2016 ISSN 1995-5928

131 Pearl (2008:305).

132 2015 2 SA 193 (KH) par. 50.

133 S v Mokgethi 1990 1 SA 32 (A).

134 Neethling en Potgieter (2015a:204–5).

135 Hugo (1999:440).

531

Inligting oor LitNet Akademies

LitNet Akademies, as onderafdeling of node van LitNet waar portuurbeoordeelde artikels gepubliseer word, vorm ’n geakkrediteerde akademiese aanlynjoernaal wat Afrikaanse navorsingsartikels publiseer.

Hierdie geakkrediteerde gedeelte van LitNet is volkome geïntegreer met die LitNet- hiperteksomgewing. Die akademiese artikels wat hier geskakel word, word aangevul deur LitNet-onderhoude, videogrepe op LitNet se YouTube-kanaal, aanlyndebatte op LitNet se SeminaarKamer en resensie-essays in ons Boeke en skrywers-node.

LitNet Akademies betaal R7 000 se navorsingsgeld vir portuurbeoordeelde gepubliseerde artikels direk aan die navorser. LitNet Akademies vra geen bladgelde van bydraers nie, en die skrywers van artikels behou kopiereg.

Besoek http://litnet.co.za/Category/akademies/litnet-akademies vir nog inligting, asook styl- en voorleggingsriglyne.

LitNet Akademies (ISSN 1995-5928) is geakkrediteer by die SA Departement Onderwys en vorm deel van die Suid-Afrikaanse lys goedgekeurde vaktydskrifte (South African list of Approved Journals). Hierdie artikels is portuurbeoordeel vir LitNet Akademies en kwalifiseer vir subsidie deur die SA Departement Onderwys.