Oude Hollandse Kerken ZOMER 2016 NUMMER 82

Stadsherstel & SOHK Interview Peter van Dael Ontheemde Heiligen De vrijwilligers van de Kerk van Beets

‘Hoe men in die tijd omging met het hiernamaals,

dat intrigeerde mij’ PETER VAN DAEL S.J.

2 VAN HET BESTUUR INHOUD COLOFON dat zo’n bedrag dankbaar Oude Hollandse Kerken nr. 82, zomer 2016 Een volwassen stichting wordt geaccepteerd en Samenwerking ISSN 0166-3445, enorm bijdraagt aan onze © 2016 SOHK OUDE nze stichting is opgericht op 7 januari 1975. In 2015 beston- doelstelling: het in stand Stadsherstel & Uitgave Stichting Oude HOLLANDSE SOHK Hollandse Kerken KERKEN den we 40 jaar, waar we met een feestelijke kalender in 2016 houden van ons religieuze 2 O dagelijks aan herinnerd worden. In die 40 jaar hebben we erfgoed. De Stichting Oude Hollandse Kerken is opgericht in onze plek in de maatschappij verworven, maar tegelijkertijd de onbe- 1975. De stichting verwerft, restaureert, onderhoudt zorgde jeugdjaren achter ons gelaten. Onze laatste grote restau- en beheert monumentale kerkgebouwen, waarbij het uitgangspunt is dat de kerkelijke monumenten ratie was die van de Kerk van een bijzondere, historische, architectonische of We staan nu voor volwassen taken. In 2014 zijn in verband hier- Beets. Meer dan een miljoen landschappelijke waarde vertegenwoordigen en mee de statuten van de Stichting Oude Hollandse Kerken aangepast. euro kostte dat. Gelukkig voldoende draagvlak hebben om een nieuwe functie in de lokale omgeving te vervullen. De stichting wordt We wilden als bestuur doortastender kunnen handelen; dat was nodig. met veel subsidie gecom- gedragen door donateurs en vrijwilligers. Het in beheer hebben van een kerk is tegenwoordig geen sinecure, ook penseerd. De huidige sub- nooit geweest. Daar zijn vele handen voor nodig. De vergrijzing is ook sidieregelingen gaan van Donateurs maken het werk van de stichting hier aan de orde. Vele vrijwilligers zijn dat al, soms tientallen jaren, en Jan Bezemer [Foto Bas Uterwijk] forse eigen bijdragen uit. in financiële zin mogelijk. Het behoud van monumentale kerkgebouwen in stad of dorp is een dat geldt ook voor donateurs van onze stichting. Voor de lopende projecten kostbare aangelegenheid. Door het gebouw goed moet daarom ruim 200.000 euro aan eigen geld bij. Als u dan bedenkt te onderhouden, te gebruiken en te behoeden voor De ruim 600 donateurs (bij de oprichting hoopte men op veel meer dat de exploitatie van de kerken geen vetpot is, en er soms geld bij verval bewaren we onze geschiedenis. Ontheemde dan 1000) begrijpen ook wel dat de minimumdonatie van € 25 ruim moet, begrijpt u wel dat de weg naar de volwassenheid misschien over Nieuwe donateurs zijn van harte welkom en kunnen Heiligen zich aanmelden via de website € 15.000 oplevert, maar dat daar geen kerk van gerestaureerd kan wor- rozen kan gaan, maar dat het nu echt ploeteren is. Wij zijn daarom www.oudehollandsekerken.nl. den. Alleen al aan verzekeringen zijn we jaarlijks zo’n bedrag kwijt en naarstig op zoek naar verbreding van ons (financiële) draagvlak. 11 U kunt donateur worden vanaf € 25,–. per jaar. aan nutsvoorzieningen meer dan het drievoudige. Toch zijn onze do- Het bestuur heeft zich verdiept in onderwerpen als fondsen- Giften zijn meer dan welkom! De SOHK is aangewezen als Algemeen Nut Beogende nateurs heel belangrijk voor de stichting. Wij zijn geen vereniging met werving, crowdfunding, et cetera. Bij dit alles is communicatie van Instelling (Culturele ANBI) - RSIN 805443617. leden en daarom beschouwen wij ze als onze belangrijkste betrokken groot belang. Daarom zijn we als bestuur blij met de nieuwe richting achterban. Meer dan betrokken zijn de vrijwilligers die in onze kerken die ons bulletin is ingeslagen. Als u als lezer een vriend of buurman Bestuur maand na maand, jaar na jaar paraat staan als gastvrouw of gastheer warm wil maken voor het werk van onze stichting moet u trots het drs. R.C.Th. Ootjers, voorzitter drs. P.H. Heisterkamp, secretaris en als organisator van het gebruik. Onze donateurs ontmoeten wij blad kunnen laten zien, laten lezen. Dan wordt duidelijk wat voor mr.ir. J. Bezemer, penningmeester op de jaarlijkse donateursdagen en dan blijkt die intense betrokken- een belangrijke rol onze stichting speelt in het behoud van de oude 8 J.M. van der Veen, vice-voorzitter Noord-Holland heid. De motieven verschillen, maar de warmte van de betrokkenheid Hollandse kerken, monumenten in ons landschap, gezichtsbepalende Interview met C.J.G. Bijvoet, 2e penningmeester Mw. M. Hoetmer-Van der Ruijt, afgevaardigde is groot. Wij ervaren dat dubbel als ons een erfstelling toevalt; enkele objecten in het midden van onze bebouwing, onze leefomgeving. Peter van Dael plaatselijke commissies keren werden we verblijd met een hele grote nalatenschap. U begrijpt Jan Bezemer, penningmeester Mw. L.H. Keijzer-Vos, vrijwilligerszaken

Adres Hillegomstraat 12-14, unit 0.10, 1058 LS Amsterdam KERKEN IN DE PRULLENBAK? telefoon: 020 737 22 11 Donateursdag 2016 in Zaandam Oude fotoalbums, wat moet je ermee? e-mail: [email protected] Veel familiealbums uit het pre-digitale www.oudehollandsekerken.nl • Lunch in de Vertoeving. tijdperk verdwijnen als waardeloze boedel Van het bestuur / Donateursdag 2016 / Oproep 1 IBAN: NL71 INGB 0003 3010 10 • Oostzijderkerk en Sint-Bonifatiuskerk. bij het oud papier. Dat is jammer, want Kerk in het hart van het dorp 5 Redactie Let op: het programma is onder voorbehoud. juist de foto’s (en negatieven!) van kerken J.M. van der Veen, voorzitter, dr. P.C.J. van Dael, Ten tijde van dit schrijven zijn nog niet alle en omgeving kunnen meer informatie mw. drs. H. van den Ende, dr. A. de Groot, mw. dr. De Nacht van Dulfer 6 A. de Kruijf, mw. drs. B.W. Linskens-van de Poel, afspraken vastgelegd en kan er dus nog iets bevatten dan men denkt. drs. J.C. Steketee (eindredactie), P.H. van der Werf wijzigen. Voor het laatste nieuws kunt u onze Een bruiloft, een braderie, vakantiefoto’s, Het wapen van Jisp schittert weer 6 (beeldredactie) website www.oudehollandsekerken.nl raad- plaatjes van het interieur: beelden die al plegen. dan niet onbedoeld informatie verschaffen Vormgeving Arjen IJff BNO, Amsterdam Nieuw Jaarboek VMBK 6 over de kerken en hun interieurs. Dit soort Druk Zwaan Printmedia, Wormerveer AANMELDEN DONATEURSDAG informatie is waardevol in verband met het De vrijwilligers van de Kerk van Beets 24 Westzijder- of Bullekerk in Zaandam U kunt zich opgeven voor de donateursdag behoud van de kerken en kerkinventaris. Kopij en foto’s Zo kan je bijvoorbeeld te weten komen Kopij voor deze uitgave kunt u, als Word-bestand door een e-mail of briefje te sturen naar het Periodiek schenken, fiscaal voordelig 25 niet-opgemaakt, sturen aan het secretariaat van de aterdag 24 september a.s. wordt de secretariaat van de SOHK, waarin in ieder ge- wanneer een bepaald deel van het interi- Stichting Oude Hollandse Kerken t.a.v. de redactie. jaarlijkse donateursdag gehouden. val de namen van de deelnemende personen eur is gewijzigd of verdwenen. Wij roepen Foto’s in voldoende resolutie (min. 2Mb, max. 9 Dit keer is gekozen voor Zaandam, zijn genoemd, uw adres, telefoonnummer en dan ook iedereen op om dit soort beeld- Mb) versturen via WeTransfer.com o.v.v. van naam Z afzender en voor welk artikel het bestemd is. waar het centrum en het stationsgebied de e-mailadres (als u dat heeft) met de medede- materiaal ter beschikking te stellen aan laatste jaren een ware metamorfose hebben ling: ‘aanmelden donateursdag 2016’. de SOHK. Beschikt u over oude foto’s en/ De redactie heeft zijn uiterste best gedaan om ondergaan. In principe is alles lopend te be- Gelijktijdig dient U het deelnamebe- of negatieven en wilt u ze ter beschikking bronnen en rechthebbenden van beeldmateriaal in reiken vanaf het station Zaandam. De eerste drag van € 45.- p.p. (of € 80.- per koppel) stellen? Neem dan even contact met ons dit magazine te achterhalen. Wanneer desondanks beeldmateriaal wordt getoond waarvan u (mede) locatie die we bezoeken is ook per bus bereik- over te maken naar bankrekeningnummer op, wij zijn u daar dankbaar voor. rechthebbende bent en voor het gebruik waarvan u baar. Het programma in het kort: NL71 INGB 0003 3010 10 t.n.v. Stichting Oude Stichting Oude Hollandse Kerken niet als bron of rechthebbende wordt genoemd, ofwel • 10.30 uur (inloop vanaf 10.00 uur) Hollandse Kerken onder vermelding van Hillegomstraat 12-14, unit 0.10 voor het gebruik waarvan u geen toestemming hebt Omslagfoto: Peter van Dael in De Krijtberg, Amsterdam [foto Piet van der Werf] verleend, kunt u contact met ons opnemen. • Westzijderkerk (ledenvergadering) en ‘donateursdag 2016’ en de naam/namen 1058 LS Amsterdam Achterkant omslag: ‘Ontheemde Heiligen’, p18 Doopsgezinde Vermaning waarmee u zich hebt aangemeld. e-mail: [email protected]

1 dan honderdvijftig vrijwilligers in diverse geledingen actief voor de organisatie een belangrijke bijdrage aan het bewaren van gebouwd SOHK) en dat wordt door de overheid als niet professioneel bestem- erfgoed voor volgende generaties. Samenwerking biedt nieuwe peld. De SOHK werd voor het eerst met deze eisen geconfronteerd bij Sinds haar oprichting in 1956 heeft Stadsherstel 575 historische de pogingen subsidie te verkrijgen voor de restauratie van de Grote of beeldbepalende monumentale panden in en om de Stelling van Kerk van Schermerhorn. Omdat de SOHK eerder had samenge- Amsterdam gered. Met een restauratieomzet van gemiddeld tien mil- kansen voor de toekomst werkt met Stadsherstel en het gegeven dat Stadsherstel niet alleen in joen euro per jaar is Stadsherstel de grootste restaurerende organisatie Amsterdam, maar sinds kort in heel Noord-Holland actief mag zijn, van Nederland. TEKST PETER HEISTERKAMP heeft de SOHK Stadsherstel benaderd voor het vinden van een oplos- Stadsherstel richt zich naast woningen ook op grotere objecten als sing. Vervolgens is het plan ontstaan niet alleen de restauratie van de kerken, forten en industriële panden. Momenteel heeft Stadsherstel Stadsherstel Amsterdam NV en de Stichting Oude Hollandse Kerken (SOHK) gaan samenwerken. In het verleden hebben ze dit kerk van Schermerhorn samen te doen, maar ook het onderhoud van vijftien kerken onder haar hoede, waaronder de Amstelkerk, de al incidenteel gedaan, maar met de huidige restauratie van de Grote Kerk in Schermerhorn is een eerste stap gezet tot vergaande de overige Noordhollandse SOHK-kerken bij hen neer te leggen. Een schuilkerk de Hoop in Diemen, de Vondelkerk, de Posthoornkerk, samenwerking. Over hoe dit zo ontstaan is vertellen we hier graag meer. betere garantie op kwaliteitsbehoud is momenteel niet denkbaar. de Schellingwouderkerk, de kerk van Ransdorp, de kerk De Duif, de Amsterdamse Gerardus Majellakerk (nu NedPho-Koepel), het STADSHERSTEL AMSTERDAM NV Van Houten (chocolade-) kerkje in Weesp, de Zaandijkerkerk en de Stadsherstel redt monumenten en beeldbepalende panden door ze Bakenesserkerk in Haarlem. et zal u niet ontgaan zijn: door de zorgvuldig te restaureren, ze een passende bestemming te geven en ze Stadsherstel is door de minister van OC&W aangewezen als een economische ontwikkelingen van de vervolgens te verhuren. De panden worden in bezit gehouden waar- POM. Meer informatie over Stadsherstel is te vinden op de website: Hafgelopen jaren zijn er flinke bressen mee een goede staat van onderhoud gegarandeerd blijft. Zo levert de www.stadsherstel.nl. w geslagen in allerlei zekerheden. Zo ook bij die van de Monumentenzorg. De Kerk van Beets is de laatste kerk van de SOHK geweest waar de restauratiekosten nog grotendeels gedekt konden worden uit bijdragen van het Rijk en De Amstelkerk, kantoor van Stadsherstel de provincie. Dat is vandaag de dag geheel anders. Zo zijn de herstelwerkzaamheden De Amstelkerk is de enige overgebleven houten noodkerk in Amster- Vanwege het teruglopend kerkbezoek en de slechte staat waarin het aan De Wijcker Swaen in Beverwijk volledig dam. Ze werd in 1668 provisorisch gebouwd, naar een ontwerp van gebouw zich bevond, besloot de Hervormde Gemeente in de jaren ’80 gefinancierd door de SOHK. Onze stichting stadsbouwmeester Daniël Stalpaert, in afwachting van een defini- van de vorige eeuw de kerk over te dragen aan Stadsherstel. In 1990 was viste achter het net bij de verdeling van de tieve stenen kerk. De noodkerk werd in een hoek van het Amstelveld de restauratie voltooid en betrok Stadsherstel de kantoorruimten, die beperkte subsidies en dat kan in de nabije geplaatst, aan de kant van de Reguliersgracht, zodat ze niet in de weg gesitueerd zijn op een verdieping in de zijbeuken. De middenruimte toekomst vaker voorkomen. Daarom moet zou staan tijdens de bouw van de definitieve kerk, maar die is er nooit wordt gebruikt voor kerkdiensten, concerten, recepties en bruiloften. drie keer worden nagedacht voordat een gekomen. De ‘noodkerk’ bestond uit onbeschilderd grenenhout, vrij- In het souterrain aan de zuidzijde is een restaurant gevestigd. aangeboden monumentale kerk kan worden wel zonder enige vorm van verfraaiing, met een vloer van eenvoudige overgenomen. Nieuwe verwerving mag im- straatklinkers. In 1840 kreeg het interieur een neogotische inrichting: mers geen financieel gevaar vormen voor de één van de eerste uitingen van deze stijl in ons land. reeds in bezit zijnde kerken.

PROFESSIONELE ORGANISATIE VOOR MONUMENTENBEHOUD (POM) Het Rijk en de provincie willen voor de be- perkte financiële middelen die nog beschik- baar zijn meer zekerheid. Zekerheid, dat de toegekende subsidies ook daadwerkelijk worden ingezet voor het doel waarvoor ze zijn aangevraagd en dat ze niet ongebruikt blijven liggen. De overheid heeft die vertaald door hogere (financiële) eisen te stellen aan de aanvrager en zelfs voorrang te verlenen aan door haar goedgekeurde organisaties. Zo’n organisatie wordt dan Professionele Organisatie voor Monumentenbehoud (POM) genoemd. Zo moet je als POM niet alleen kunnen aantonen dat je professioneel werkt, maar ook dat je minimaal twintig door het rijk erkende monumenten bezit.

De SOHK bezit tien door het Rijk erken- de monumenten en zou dus alleen daarom al niet de beoogde status van POM kunnen bemachtigen. Daarnaast is de SOHK de af- gelopen veertig jaar gerund door vrijwel uit- De gerestaureerde Amstelkerk [foto Stadsherstel] (Boven) Amstelkerk voor de restauratie, 1989 [foto Ernest Annyas]; Scheepsmodel Grote Kerk Schermerhorn [foto Ruud Kampf] sluitend vrijwilligers (momenteel zijn méér (Onder) Amstelkerk, interieur met orgel van J. Bätz & Co uit 1843 [foto Stadsherstel]

2 3 Kerk in het hart van het dorp

TEKST HENKJE KONING

én van de trouwe bezoekers én donateur van de kerk, mevrouw Hoek-Eksteen, vertelt: ‘Toen mijn man in 1964 begon als arts in EStompetoren vonden wij met onze twee kinderen een tijdelijk onderkomen in de leegstaande pastorie tegenover de Grote Kerk van Schermerhorn. Huisvesting was destijds overal een groot probleem en we waren blij dat we onderdak hadden’. In het pand was één kraan, geen douche en één kachel. Boven op zolder vonden we de scheepjes, ‘Je kon toen door de muren heen de kerk in fietsen’, vertelt mevrouw die eigenlijk thuishoorden in de kerk, en een grote stapel orgelpijpen, Ineke Kluft-Kreb. Zij is de jongste en laatste van de kring vrouwen die die op deze manier waren gered. In de kelder lagen de groen uitge- zich jarenlang voor de kerk heeft ingespannen. In 1937 begonnen de slagen koperen kaarsenkronen. De kerk was er zo slecht aan toe dat vrouwen al hun vaste bijeenkomsten. Ze namen elke week één cent daar geen diensten meer werden gehouden. ‘Stel je voor’, lacht ze, ‘de mee omdat het te bezwaarlijk werd voor de kas om suiker te kopen diensten vonden plaats in onze huiskamer, het avondmaalsstel stond voor in de kopjes thee. Zeker, het sociale en ‘verheffende’ aspect speel- op de schoorsteen. Wij gingen dan maar weg met de kinderen, naar de een grote rol, er werd voorgelezen en soms was er een bescheiden het strand of een stukje wandelen. De kerk was een haveloos bouwsel, ‘uitje’. Maar hoofddoel was de productie voor de jaarlijkse bazaar: sok- en ach, eigenlijk was alles toen zoveel armoediger dan nu.’ ken breien, lakens en tafellakens borduren, kleertjes naaien… In die eerste tijd werd er vooral gebreid voor de armen. De geschiedenis van de kerk is de geschiedenis van zorgen om het behoud. In 1946 brengt architect Kok al een rapport uit over de kerk. In 1951 sloot de vrouwenkring zich aan bij de Vrijzinnig Hervormde DIT JAAR WORDEN GEZAMENLIJK van betonnen en stalen balken, waar het ge- Gehavende muren Grote Kerk Schermerhorn Hij schrijft: Het kerkbezoek is gering. Dit heeft twee hoofdredenen. Vrouwen Federatie en werd alles wat officiëler. Er werd een ‘bazaar DRIE KERKEN AANGEPAKT bouw op komt te rusten. Als alles is aange- [foto Marja Okx] Eerst doordat het kerkgebouw onderkomen, verwaarloosd, vochtig en comité’ van de Nederlands Hervormde Kerk Schermerhorn opgericht, Als eerste de broodnodige aanpak van de bracht wordt de vloer hersteld en het zand koud is. Verder doordat het kerkelijk leven, vroeger vrijwel geheel her- en ja ja, er kwam een man als voorzitter en een man als secretaris. Grote Kerk in Schermerhorn. De vloer wordt weer aangebracht. Uiteindelijk zal er van de vormd, uiteengevallen is. Ook de autobus naar de voetbalwedstrijd in Vastgesteld werd dat de bazaar niet gehouden zou kunnen worden in hersteld en aangevuld, de gestucte muren nieuwe constructie nauwelijks nog iets te Alkmaar doet mee. de kerk, want ‘Jezus smeet de geldschieters ook de kerk uit’. worden weer toonbaar gemaakt, er wordt zien zijn. In de jaren na dat rapport volgen vele brieven van de kerkvoogdij Maar het werk groeide onder de handen van de vrouwen, iedere verwarming en dakisolatie aangelegd, en En het voegwerk van de kerk van ‘..Ach, eigenlijk naar Monumentenzorg, de restauratiecommissie van de Nederlands week werd er gebreid en geborduurd… Eén van de vrouwen heeft er komt een nieuwe toiletgroep en keuken- Oosthuizen wordt hersteld, wat een arbeids- Hervormde Kerk en de gemeente met het verzoek om subsidie voor meer dan honderd paar sokken gebreid. De spullen voor de bazaar voorziening. Kortom, de kerk wordt geschikt intensieve en dure klus is. In 2012 was al vast- was alles de restauratie. kwamen niet alleen van de vrouwenvereniging. In het hele dorp ver- gemaakt voor multifunctioneel gebruik ge- gesteld dat het voegwerk in slechte staat ver- In maart 1952 wordt het dak gerestaureerd, de kosten: 37.000 gul- zamelden ze dingen om te kunnen verkopen en een ‘damesknokploeg durende het hele jaar. Als het allemaal klaar keerde. Vervolgens is onderzoek gedaan naar toen zoveel den. Het regent niet meer in de kerk, maar alle andere noodzakelijke met dames van radde tong’ begaf zich zelfs naar winkeliers in Alkmaar. is worden alle donateurs en vrijwilligers uit- welke invloed het slechte voegwerk heeft verbeteringen blijven op de verlanglijst staan. In februari 1953, tijdens In 1977 was de opbrengst van de bazaar 6.531,60 gulden. Daarvan ging genodigd te komen kijken naar het resultaat. op de binnenkant van de muren. Opvallend armoediger de zware storm, waaien er ramen stuk. De kerkvoogdij verzoekt om 5.000 gulden naar het restauratiefonds van het orgel. ‘Het is wel een Van de Zuidervermaning in Westzaan resultaat is, dat de inwendige schade (losla- geld voor de restauratie. Men vindt het echter zonde alleen de ramen bodemloos vat, maar alle beetjes helpen’ schrijft een van de vrouwen. wordt het fundament verstevigd. Onderzoek tend stucwerk) niet alleen veroorzaakt wordt dan nu.’ te restaureren, terwijl de rest van de kerk nog in zo’n slechte staat is. eind 2014, begin 2015 wees uit dat de kerk door slecht voegwerk, maar ook door de sa- Pas in juli 1964 komt er een brief van Monumentenzorg over het laten In 1978 zijn de scherpste kantjes van de verzuiling verdwenen en langzaam verzakt. Het sobere houten kerkje menstelling van de muren zelf. Met het jaar- restaureren van het kerkgebouw tot een totaalbedrag van 252.343 gul- opent de pastoor de bazaar. De opbrengst dat jaar was hoog: 7.654,25 uit 1731 staat op zogenoemde poeren, korte lijkse budget voor onderhoud kon tot nu toe Mevrouw Hoek heeft het over de jaren ’60 den. Rijk, provincie en gemeente subsidiëren 236.843 gulden; de kerk- gulden. Het meeste daarvan ging naar de kerk. paaltjes, die op de fundering staan. De fun- slechts een gedeelte van de voegen hersteld van de vorige eeuw en de Grote Kerk van voogdij moet 15.500 gulden op tafel leggen. Het laatste steunproject van de vrouwengroep was voor de ramen dering en de houten vloer stammen nog uit worden. Het is de bedoeling het herstel dit Schermerhorn verkeert dan al heel lang in van de kerk. Er moesten traliewerken voor de prachtige gebrandschil- deze tijd. Er wordt een constructie gemaakt jaar te voltooien. een deplorabele staat: eindelijk werd met derde ramen komen als bescherming tegen voetballende jongens. Die restaureren begonnen. Nu anno 2016 is rekken waren van koper en dus heel kostbaar. De opbrengst in 1982 het gelukkig wat beter, maar ook nu heeft was 7.289,25 gulden. de kerk een opknapbeurt nodig. En het De laatste bazaar - de zestigste - was in 1997, daarna stopten de zijn opnieuw ‘armoedige’ tijden voor het activiteiten van de vrouwengroep. Het laatste stukje van de notulen religieus erfgoed en voor de SOHK, ook al vermeldt: ‘Jammer. Nog 4 paar sokken naar de kerkenveiling. Kist leeg.’ weer jaren eigenlijk. Daarom is een sterke Ineke Kluft-Kreb is nog steeds actief en met haar de vele vrijwilli- partij als Stadsherstel benaderd en samen gers die zich inzetten voor de kerk die nu geen kerk meer is. Ze doen wordt deze klus opgepakt en meer. dat nu niet meer door sokken te breien, maar anders, via inzet van tijd Peter Heisterkamp, secretaris van de en moeite. En in 2014 bracht het dorp weer heel veel geld op: voor de SOHK, en Henkje Koning, secretaris van restauratie van de oude wandborden. ■ de PC in Schermerhorn, vertellen erover als opmaat naar het volgende bulletin: Gegevens ontleend aan gesprekken met beide genoemde dames, het themanummer over de Grote Kerk van het archief van de Nederlands Hervormde Vrouwenvereniging (Links) De stenen poeren van de Zuidervermaning in Westzaan; (Rechts) Detail fundament [foto’s Fred Greven] Schermerhorn. Mevrouw Hoek-Eksteen en Mevrouw Kluft-Kreb [foto’s Henkje Koning] Schermerhorn en De Kroniek van de Oudheidkundige Vereniging.

4 5 De Nacht van Dulfer Nieuw Jaarboek VBMK

TEKST HANS VAN DER WEIDE en kerk sluiten en af- stoten en vervolgens De plaatselijke commissie van Beets organiseert spannende eve- Eeen nieuwe bestem- nementen. Soms komt het vanzelf op ze af. Ook nu weer, als Hans ming vinden voor gebouw en Dulfer zelf aangeeft in Beets te willen optreden. Een bijzonder inventaris is een tijdrovend concert volgde op vrijdag 22 april. Hans van der Weide vertelt over proces. En het gebouw staat zijn ervaring. daar maar. Hoe gaan we daar in die tussentijd op een verant- et was weer raak in de woorde manier mee om? De Kerk van Beets en hij Vereniging van Beheerders van Hhad het zelf bedacht: Monumentale Kerkgebouwen Hans Dulfer. (VBMK) wil met de nieuwste ‘Meisjes, ik wil hier volgend editie van haar jaarboek bijdra- jaar de Nacht van Dulfer doen. gen aan de discussie over de Wat vinden jullie ervan, ‘tussentijds’ en ‘hoe nu verder’. goed idee?’ Het jaarboek, samengesteld Voorkant Jaarboek VBMK door Arie de Groot en Brigitte Afgelopen vrijdagavond de Linskens, sluit aan bij het onderwerp van de werkgroep Tussentijds 22ste was het zover. Om tien van de Agenda Toekomst Religieus Erfgoed. Als voorzitter van deze uur ’s avonds ging het los en om werkgroep wil de VBMK haar ervaringen delen. Het jaarboek bevat één uur was het afgelopen. En bijdragen van personen en organisaties die zich bezighouden met van het begin tot het eind was het behoud van kerkgebouwen. Diverse casusbeschrijvingen illus- het een feest. Want dat is ken- treren de grote mogelijkheden van ‘tussentijds en daarna’. merkend aan Dulfer: hij speelt Het Jaarboek VBMK (78 pagina’s) is te bestellen voor € 8 (incl. met zijn band niet alleen een verzendkosten) via [email protected]. concert, hij maakt er tegelijk een feest van, althans, afgelopen vrijdag in de Kerk van Beets in ieder geval wel.

Waren er het eerste half uur nog mensen die op stoelen zaten, daarna was dat voorbij. Iedereen stond, bewoog, danste of haalde een Het wapen van Kerken kijken drankje. En, zo is het ook, dan is er geen betere entourage, geen betere concertzaal als de kerk in Beets. Het was fantastisch. oor wie zelf op pad wil Jisp schittert weer is er het boekje Kerken DE BAND VAN DICHTBIJ V Kijken in Noord-Holland, Hans Dulfer, swingend en strak als nooit tevoren, Hans is jazz, Hans uitgegeven door de SOHK met is van de mensen, Hans is een lust om naar te luisteren en om naar te De Jisper Kerk [foto Fred Greven] verschillende routes door de kijken en het publiek geniet. Alsof ze aan hem willen komen. Rob van besproken gebieden en langs de der Wouw met zijn trompet, het is maar een smal ding die trompet kerken van de stichting. van Rob, maar wat een power en een klasse. En eigenwijs: de inbreng oven de ingang van de kerk in Jisp bevindt zich een gevelsteen Het boekje is beschikbaar via van Rob was opmerkelijk en had een eigen kleur. Eric Barcman speelt met het wapen van Jisp. Op het wapen is een lepelaar afge- het bestelformulier op de web- zijn elektrische contrabas als een soort leadgitarist: krachtig en met B beeld. In oudere vormen van het wapen staat de lepelaar ge- pagina onder: een verrassend volume. Leadgitarist Jerôme Hol werd, naarmate het heel vrij, hier heeft hij een blauw, uitgeschulpt schild als achtergrond. www.oudehollandsekerken.nl/ concert vorderde, de lieveling van het publiek, door het karakter en de De lepelaar is in 2015 weer voorzien van bladgoud. Tot die tijd was publicaties.html kwaliteit van zijn solospel: het fascineerde. Maar ja, dat gold eigenlijk hij geel geschilderd. ook voor de drummer Cyril Directie, die ging ook niet ongezien voorbij Het wapen is op 26 juni 1816 aan Jisp toegekend, dat in die tijd en voorzag het concert en het feest ook van smakelijke ingrediënten, nog een zelfstandige gemeente was. In 1991 is Jisp opgegaan in de als drummer en als persoon. gemeente Wormerland. De lepelaar werd in 1570 al op een zegel gevoerd. Omstreeks 1645 ‘Oh ja meisjes, ik neem vanavond ook een breakdancer mee: werd het al als officieel wapen van Jisp genoemd. Omstreeks 1600 Crimson Flo Do. Jullie merken wel wat die brengt, maar het is fantas- heeft de lepelaar mogelijk kleuren gekregen en de grond, waarop de tisch, die maakt een concert tot een echt feest’. En zo was het. lepelaar staat, is pas in 1816 aan het wapen toegevoegd. Het wapen vóór en na de restauratie [foto’s Fred Greven] Hoewel het wapen tot 1816 geen vaste achtergrondkleur had, heeft Hans Dulfer is een fenomeen, als saxofonist excellent en karakte- de Hoge Raad van Adel in dat jaar besloten het wapen van rijkskleuren ristiek. Daarbij heeft hij een uitstekende neus voor goede bandleden. te voorzien: een blauwe achtergrond en het onderwerp in goud. De Dulfer omringt zich altijd met prachtige musici, heeft altijd een fan- beschrijving van 26 juni 1816 luidt als volgt: ‘Van lazuur beladen met tastische band, zo ook dit keer in Beets. Was u erbij, dan heeft u een een lepelaar van goud’. Het wapen van Jisp boven de ingang van de herinnering om nog lang van te genieten. kerk is nu dus weer geheel in overeenstemming met de toenmalige voorschriften.

6 7 INTERVIEW MET PETER VAN DAEL Een levenslange passie voor kerken en kunstschatten

TEKST EN FOTO’S PIET VAN DER WERF

et is februari, een dinsdagochtend en het is nog fris Voor zijn dissertatie gaat Peter van Dael naar Rome. Hij krijgt een in de Krijtberg. Peter van Dael komt me tegemoet beurs voor een half jaar in het Nederlands Instituut aldaar en doet on- gelopen. Wat stram, want hij is twee weken eerder derzoek naar dodenportretten op vroegchristelijke sarcofagen en ca- aangereden door een brommer. Onverminderd tacombefresco’s. Peter: ‘Hoe ging men in die tijd om met de dood en energiek vertelt hij over alles wat los en vast zit in de het hiernamaals, dat intrigeerde me, daar wilde ik meer over weten’. Hpastorie en het kerkgebouw, waar hij met anderen als voorganger Terug in Nederland studeert Peter theologie in Amsterdam, vertrekt optreedt: de schilderijen uit de school van Rubens, het interieur dan weer naar Rome om daar verder te gaan met zijn proefschrift. van de Krijtberg (Peter: ‘Het heeft iets van een bonte kermistent’), Dan, tijdens het afronden van zijn promotie in Amsterdam gaat hij het beeldsnijwerk en de glas-in-loodramen, een reportage op zich werken aan de dan nog kleine afdeling Kunstgeschiedenis van de Vrije waard. Maar ik kom voor de man zelf, want hij was jaren lang eind- Universiteit. Zijn functie bestond uit diverse taken: lesgeven, onder- redacteur van het bulletin van de SOHK en droeg sinds het vorige zoek doen en publiceren en bestuur. nummer zijn werkzaamheden over. Vanaf 1992 gaat hij jaarlijks twee maanden naar Rome om aan Peter is geboren in 1937 in Rotterdam. Zijn vader was journalist bij de Pontificia Università Gregoriana als gastdocent colleges te geven De Maasbode maar raakte na het bombardement huis en baan kwijt. in het kader van een cursus over het cultureel erfgoed van de kerk. Hij ging toen werken bij het ANP in Den Haag en het gezin verhuisde Beheerders van kerken werden handvatten aangereikt omtrent het mee. Daar bezocht de jonge Peter het Aloysiuscollege, waar hij ken- beheer van kerkelijke goederen, waaronder ook orgels. Later werd nis maakte met de Jezuïeten; een eeuwenoude orde die is ontstaan deze cursus geïntegreerd in de ‘faculteit van de geschiedenis van de in 1536 rond Ignatius van Loyola, zonder habijt en vast koorgebed of kerk en haar cultureel erfgoed’. Hij woonde toen bij de Gregoriana, klooster; een orde die ‘wendbaar’ moest zijn, met illustere reizigers en vlak bij de Trevifontein en het Quirinaal. Na zijn pensionering aan de wetenschappers die al vroeg de hele wereld verkenden. VU gaf hij nog vijf jaar colleges in Rome.

Als kind tekende Peter graag en was hij al snel gebiologeerd door Hoewel Peter een specialist is op het gebied van vroegchristelijke kerk en liturgie. Peter: ‘Ik had een oom, een uitgetreden Augustijn. Hij kunst, schrijft hij ook regelmatig over latere thema’s en haalt daarbij was kunstschilder en later kunsthistoricus. Hij promoveerde aan de ook hedendaagse kunstenaars aan. Peter van Dael: ‘Ik ben ook geïnte- Universiteit van Leiden in de kunstgeschiedenis en is directeur ge- resseerd in hedendaagse kunstuitingen. De particuliere bedoelingen weest van Museum Gouda, waar hij onder andere de chirurgijnskamer van de kunstenaar zijn echter niet altijd even duidelijk, in tegenstel- heeft ingericht. Hij inspireerde me.’ ling tot algemener geldende betekenissen in oude kunst‘.

Op achttienjarige leeftijd besluit hij toe te treden tot de orde van de Eind jaren ’70 wordt Peter van Dael gevraagd door Eelco Elzenga Jezuïeten. Eerst twee jaar noviciaat in Grave. Vervolgens filosofie in een om lid te worden van de redactie van het Bulletin van de SOHK en in opleidingshuis van de orde in Nijmegen. Daarna kunstgeschiedenis 1980 wordt hij eindredacteur. aan de universiteit, ook in Nijmegen. In wat voor gezelschap kwam je terecht? ‘In Nijmegen heb ik les gehad van Frits van der Meer, een katho- ‘Je had Rudi Ekkart, H.W. Herwig en Herman Janse. Eelco Elzenga liek priester en kunsthistoricus, die in 1964 de P.C. Hooftprijs won. Hij was een collega, Rudi Ekkart was kunsthistoricus, bij wie we thuis schreef een aantal boeken, waaronder Augustinus de zielzorger. Hij vergaderden. Het ging allemaal nog wat losjes en niet altijd even sprak altijd sprankelend, was zeer geleerd en erudiet en kon goed te- gestructureerd toentertijd. Soms kreeg je artikelen binnen over inte- kenen bovendien. Een inspirerende auteur en hoogleraar. Onderzoek ressante onderwerpen, maar niet helemaal leesbaar. Daar moest je inspireert tot onderwijs en omgekeerd’. dus wat aan doen. Ook kreeg je de stukken vaak op het laatste moment Dr. Peter C. J. van Dael S.J. aangeleverd. Dat bracht wel eens wat werk met zich mee.’ w

8 9 Welke kerken springen eruit, internationaal, in Nederland, binnen de ALTAARSTUKKEN EN MEMORIETAFELS UIT OUDE KERKEN IN NOORD-HOLLAND SOHK? ‘Alle kerken van de stichting hebben hun eigen sfeer en geur, ze zijn allemaal even boeiend. Daarbuiten zijn in Amsterdam de Krijtberg en de Sint-Nicolaaskerk markante monumenten, die bij nadere bestu- dering steeds interessanter worden. In Rome horen onder andere de Ontheemde San Clemente en de Santa Prassede tot mijn lievelingsmonumenten. Allerlei periodes zijn daar vertegenwoordigd, van vroegchristelijk, Karolingisch tot later.’ Heiligen Hoe vind jij de stand van zaken wat betreft de kunst- en culturele sector in Nederland, en de erfgoedsector? ‘Enerzijds goed. Er wordt veel gerestaureerd en ook het museumbezoek PETER VAN DAEL neemt toe. Bij instellingen ziet iedereen toekomst in samenwerking, zoals bijvoorbeeld bij de Amsterdam Heritage Museums (Amsterdam Museum, Museum Willet-Holthuysen, Museum Ons’ Lieve Heer op Solder, Bijbels Museum/Cromhouthuizen) en dat is hoopvol. Alles an de kunstenaar Richard vloer van de Grote Kerk te Schiedam waren gaat gestroomlijnder, mensen en diensten worden uitgeleend aan el- Roland Holst is de volgende gevonden, een beeld, getiteld ’t Lam (3). Het kaar. Wat zorgelijk is, is het feit dat zoveel kerkgebouwen worden ge- uitspraak afkomstig: Voor het beeld wil zichtbaar maken hoe uit verwoes- sloten en afgebroken. Is hier geen andere bestemming voor te vinden? kunstwerk is het museum, wat ting verzoening kan groeien.1 Je moet mensen gevoelig maken voor de materie. Laatst was ik bij een voor het beest de dierentuin is. Een altaar kon voorzien zijn van een ste- lezing over herbestemming van kerken in Amsterdam. Er was bijvoor- EenV kerkelijk kunstwerk in een museum is nen retabel tegen de muur of van een geschil- beeld een dansschool die een kerkruimte overnam en die zich sterk even ontheemd als een wild dier in een dier- derd altaarstuk. In ons land zijn nog maar een had gemaakt voor het behoud van de aanwezige mozaïeken.’ gaarde. Wanneer een altaarstuk is geplaatst paar stenen altaarretabels bewaard geble- tegen een witte museumwand wordt de be- ven, die aan de muur vastzitten, zoals in de Wat als restauratie niet meer mogelijk is? Aan de VU heeft Steven van schouwer uitgenodigd het te bekijken als een Buurkerk in Utrecht, waar de zwaar bescha- der Veen een masterscriptie geschreven, waarin hij als allerlaatste mo- esthetisch object. Maar altaarstukken dienen digde retabel van het altaar van Onze Lieve gelijkheid voor erfgoed suggereert om het terug te laten keren tot de na- eigenlijk niet te worden beschouwd zonder Vrouw ter Nood Gods (ca. 1470) nog te zien tuur door het onder begeleiding te laten verruïneren. de context van het kerkgebouw, zoals het is (4). Het altaar in het Leidse Sint-Annahofje, ‘Laten verruïneren kan in droge landen, maar niet in het natte kerkgebouw niet volledig kan worden begre- gewijd in 1509, is een zeldzaam exemplaar Nederland, daar gaat het rotten. Wat belangrijk is, is om ALLES te be- pen zonder de erbij behorende inventaris en dat nog van vóór de Beeldenstorm dateert 1 schrijven. Daar heb ik in de jaren ’70 aan meegedaan voor het Bisdom de liturgie die erin voltrokken wordt. (5). Boven dit altaar hangt een geschilderd Rotterdam. Ik heb toen heel veel kerken bezocht in Zuid-Holland. Hoe een middeleeuwse kerk eruitzag, drieluik uit omstreeks 1530. Later heb ik nog in de Diocesane Commissie Kerkelijk Kunstbezit van kan men zien op een paneel uit 1500-1525 Behalve altaarstukken komen ook ge- het bisdom Haarlem gezeten.’ in Museum Catharijneconvent (1). Maria schilderde memorietafels voor, die gemaakt verschijnt hier aan Sint-Dominicus in een zijn ter nagedachtenis van overledenen. Welke richting zou jij de SOHK mee willen geven voor de toekomst? kloosterkerk. Overal staan altaren met reta- Deze panelen hingen meestal boven of in de ‘Goed samenwerken, bijvoorbeeld met Stadsherstel Amsterdam. De ‘Je moet mensen gevoelig bels: in het koor achter het doksaal, tegen het buurt van het graf in de kerk. Typerend zijn plaatselijke commissies zijn belangrijk en wat betreft het bulletin van doksaal en tegen de kolommen. Kerken in de gebedsportretten: biddende figuren van de SOHK: interesse wekken bij de mensen, zodat er meer donateurs maken voor de materie’ Kalkar en Xanten, waar veel altaren bewaard de stichters of de overledenen, die gepre- komen.’ zijn gebleven, geven een goed idee van een senteerd worden door hun patroonheiligen. middeleeuws kerkinterieur (2). In onze stre- De hoofdvoorstelling is een Christusfiguur of Wat zijn de plannen, nu je je taken als eindredacteur van de SOHK hebt Jezuïet en kunsthistoricus Peter van Dael weet er veel van: ken zijn dergelijke kerkinterieurs niet meer Maria met Kind. De stichters en de overlede- overgedragen? kerken en kunstschatten. Zijn leven lang houdt hij zich er al mee te vinden. De Beeldenstorm van 1566 en de nen zijn in gebedshouding weergegeven: ge- ‘Doorgaan met dingen waar ik mee bezig ben: schrijven, de Soldermis bezig en hij deelt die passie graag met anderen, als publicist en ‘zuivering’ van de kerken die door de calvi- knield en met gevouwen handen. Zij richten in Ons’ Lieve Heer op Solder en de missen in de Krijtberg en de docent. nisten werd doorgevoerd toen ze de bede- hun gebed tot Christus of Maria. Nu komen Nicolaaskerk.’ ■ Een betere eindredacteur kan de SOHK zich niet wensen. huizen van de katholieken overnamen voor dit soort portretten ook voor op altaarstuk- 2 Maar nu, na ruim 35 jaar de stuwende kracht achter het Bulletin eigen gebruik, betekenden een verlies van ken. Dergelijke altaarstukken kunnen een 5 te zijn geweest, geeft hij het stokje door. Piet van der Werf ging kunstwerken. dubbele functie hebben: ze horen bij een daarom bij hem op bezoek. Met Ontheemde Heiligen presen- Van de altaren, die alle verwijderd werden, bepaald altaar en fungeren tegelijkertijd als teert Peter van Dael een parade aan uitingen over een intrige- was soms de altaarmensa nog te gebruiken, memorietafel. Van de geschilderde retabels rend onderwerp: de dood en het hiernamaals. bijvoorbeeld als grafzerk. Van de drie alta- zijn er meer overgebleven dan van de stenen ren die in de kerk van Oosthuizen hebben exemplaren. In een aantal gevallen werden ze gestaan, zijn twee altaarmensae bewaard bewaard als privébezit van families of gilden. 4 gebleven: één is opgemetseld in het koor, de Soms werd de kunstwaarde ervan zo hoog 3 andere is in de drempel bij de zuidingang ver- gevonden dat men ze in een stedelijke verza- werkt. De kunstenaar Sjef Henderickx maak- meling onderbracht. Ook werden zij soms te te in 2010 van altaarfragmenten, die onder de gelde gemaakt.

1 Joost de Wal, ‘Kunst in de kerk, 1990-2015’. In: Joost de Wal (red.), Hedendaagse kunst in Nederlandse kerken 1990-2015, Eindhoven/Amsterdam, 2015, 28.

10 11 Dit artikel gaat over de bewaard gebleven Omstreeks 1565 maakte de Amsterdamse Tussen de Beeldenstorm en de Alteratie altaarstukken en memorietafels die afkom- schilder Dirck Barendsz. een altaarstuk voor kwam het grote paneel tot stand dat uit de stig zijn uit kerken in de provincie Noord- de kapel van het kloveniersgilde in de Oude Nieuwe Kerk afkomstig is en de leden van Holland. Er is gestreefd naar volledigheid, Kerk met als thema de Val van de opstandi- het Amsterdamse Sacramentsgilde laat zien maar het is niet uit te sluiten dat er nog meer ge engelen. De presentatietekening van dit ter weerszijden van een monstrans (14). Het altaarstukken en memorietafels uit oude schilderij is bewaard (8). Michaël, die de op- heeft alle stormen doorstaan en bevindt zich Hollandse kerken bestaan. Het is verder niet standige engelen bestrijdt, is de patroonhei- thans in Museum Catharijneconvent. altijd zeker of een bepaald schilderij inder- lige van het gilde. daad uit de aangegeven kerk afkomstig is. In de Sankt-Nikolai in Kalkar bevindt zich DE NIEUWEZIJDS KAPEL OF 10 11 een memorietafel uit 1573, geschilderd door HEILIGE STEDE SCHILDERIJEN UIT AMSTERDAMSE Pieter Pietersz., zoon van Pieter Aertsen. Dit De middeleeuwse Nieuwezijds Kapel of KERKEN EN KLOOSTERS paneel heeft vermoedelijk tot 1578 in de Oude Heilige Stede (15) is in 1908 gesloopt. Behalve Op 10 augustus 1566 begon de Beeldenstorm Kerk gehangen. Het toont een Kruisiging met een aantal bouwfragmenten zijn nog twee in Vlaanderen en twee weken later kon- op de voorgrond Cornelis Jacobsz. Brouwer, triptieken uit deze kerk bewaard gebleven. den enkele kooplieden op de beurs in de genaamd Bam, en zijn gezin, inclusief drie Op een drieluik van Jacob Cornelisz. van Warmoesstraat al stukjes marmer en albast overleden kinderen (9). De bierbrouwer Bam Oostsanen uit ca. 1515 zien we in het mid- 6 laten zien die afkomstig waren van kapotge- werd in 1541 kerkmeester van de Oude Kerk. denpaneel Maria met Kind en op de achter- slagen altaren en beelden uit de Antwerpse Ook is hij burgemeester van Amsterdam ge- grond de Kindermoord en de Vlucht naar Onze Lieve Vrouwekerk. Op 23 augustus was weest. Met de Alteratie werd hij uit de stad Egypte. Op de zijluiken zijn de stichters ook de Oude Kerk in Amsterdam aan de beurt verdreven, waarna hij zich vestigde in Kalkar. weergegeven: Pompejus Occo en zijn vrouw en op 26 september het Minderbroeder- en (16). Occo was opgegroeid in Augsburg, waar 13 12 het Kartuizerklooster; de schade werd voor DE NIEUWE KERK hij later voor de Fuggerbank werkzaam was. zover dat kon hersteld. Op 26 mei 1578 vond Het enige wat nog over is van het hoogal- In 1510-1511 kwam hij naar Amsterdam om de ‘Alteratie’ plaats, waarbij de stad koos voor 8 taar van de Nieuwe Kerk, die oorspronkelijk daar de belangen van Fugger te behartigen. de Opstand. De Oude Kerk en de Heilige Stede is gewijd aan Onze Lieve Vrouwe en Sint- Hij woonde, evenals Jacob Cornelisz. van werden alsnog geplunderd. Ten slotte werden Catharina, is een fragment van het midden- Oostsanen, in de Kalverstraat en was in 1513- de kloosters geconfisqueerd en de kerken ter Amsterdam… door hem in zijn besten tijd en paneel van het drieluik dat ooit het altaar 1518 kapelmeester van de Heilige Stede. beschikking gesteld aan de protestanten. Bij bloei vervaardigd), in 1566 door het uitzinnige sierde. Het laat de kop van een herder en een Misschien stond dit drieluik op een altaar in die gelegenheid werd waarschijnlijk alles wat grauw zijn vernield en verbrand…2 Een repli- ossenkop zien (10) en is een onderdeel van deze kapel.5 Tijdens de troebelen is het door nog restte aan altaren en beelden uit de ker- ca van dit schilderij uit ca. 1535, afkomstig uit een Aanbidding van de herders van Pieter zijn zoon Sybrand Pompejusz. gered. 14 ken verwijderd. het atelier van Jan van Scorel, was in het be- Aertsen uit 1560. De rest van het altaarstuk De zojuist genoemde Sybrand is samen zit van het Kartuizerklooster te Utrecht. Later heeft de Alteratie niet overleefd. Carel van met zijn vrouw Liesbeth Jacobsdr. Brouwer DE OUDE KERK kwam deze replica in de R.K. Sint-Vituskerk Mander schrijft dat het tot groote schade voor alias Bam in 1559 weergegeven op een drie- De Oude Kerk, oorspronkelijk gewijd aan in Hilversum terecht en ten slotte in Museum de kunst, door de schennende handen van het luik met in het midden een Mechels albas- Sint-Nicolaas, heeft ooit ongeveer 35 altaren Catharijneconvent (6). Een andere kopie be- woeste, domme janhagel is vernield.4 ten reliëf, de Kruisiging voorstellend (17). geteld. Daarvan zijn enkele altaarstukken vindt zich in het KathedraalMuseum in de Op een achttiende-eeuwse prent van de Deze triptiek is afkomstig uit de Nieuwezijds bewaard gebleven. Het hoogaltaar kennen Nieuwe Sint-Bavo in Haarlem. Boelenskapel in de Nieuwe Kerk zien we Kapel. Het drieluik kwam in handen van we alleen van beschrijvingen en kopieën. De Amsterdamse schilder Pieter Aertsen een reconstructie van de situatie van vóór de familie, die naar Kalkar was gevlucht. Juan Christoval Calvete de Estrella vergezel- (1507/08-1575), ook Lange Pier genoemd, de Alteratie (11). De kapel was door Claes Uiteindelijk kreeg het een plaats in de Sankt- 7 de prins Filips (de latere koning Filips II) in heeft lange tijd in Antwerpen gewerkt. In Boelens den Otter, pastoor van de Nieuwe Nikolaikirche aldaar. 9 15 1549 op diens reis naar Amsterdam, waar 1555 keerde hij naar Amsterdam terug, waar Kerk, rijk begiftigd met gebrandschilderde hij in de Oude Kerk een mis bijwoonde. In hij in korte tijd een aantal forse altaarstukken glazen, een grafzerk met zijn beeltenis en een UIT DE JERUZALEMKAPEL zijn reisverslag tekende hij op: De volgende heeft gemaakt: voor de Oude en de Nieuwe drieluik met zijn familie, geknield voor Maria Naast de Sint-Olofs- of Oudezijds Kapel te dag verscheen Zijne Hoogheid in de mis met Kerk te Amsterdam en voor kerken in Delft met Kind en aanbevolen door patroonheili- Amsterdam lag de veelhoekige Jeruzalem- Koninklijke praal in de grote, oude kerk, die en Warmenhuizen. De zerk van zijn graf in de gen. Op het middendeel wordt de pastoor kapel, afgebroken in 1644 (18). De kapel had naar de H. Nicolaas genoemd wordt…; in de Oude Kerk is nog te zien. Hij heeft het moe- aanbevolen door zijn patroonheilige, Sint- toebehoord aan de Jeruzalembroederschap. Sint-Nicolaaskerk bevindt zich een schilderij ten meemaken dat zijn altaarstukken voor Nicolaas (12). Het schilderij, dat uit 1531 da- Wanneer je een bedevaart naar Jeruzalem van het mysterie van het lijden van Christus, Hollandse kerken bij de Beeldenstorm gro- teert, is na de Beeldenstorm of Alteratie bij de had gemaakt, kon je hiervan lid worden. het beste schilderij in alle gewesten van tendeels verloren zijn gegaan. Van Mander familie terechtgekomen. De broeders liepen mee in de proces- Vlaanderen, gemaakt door Jan van Scorel, schrijft: Pieter was er dikwijls buiten zichzelf In Bonn wordt een memorietafel uit sie op Palmzondag, wanneer de intocht kanunnik in Utrecht, die een unieke plaats over, dat zijn kunstwerken… zoo vernield 1505-1520 bewaard die mogelijk bestemd is van Jezus in Jeruzalem werd nagespeeld. in de schilderkunst in deze streken inneemt. werden, en richtte zich aan het adres van de- geweest voor de kapel die de Amsterdamse Uit de Amsterdamse Jeruzalemkapel komen 16 Het betreft hier de Kruisiging die Jan van ze kunstverdelgers dikwijls in krachtige ter- schepen Jan Dirksz. Sill had ingericht in de 17 18 Scorel tussen 1527 en 1530 voor het hoog- men, waardoor hij zichzelf in gevaar bracht.3 Nieuwe Kerk. De memorietafel is van de hand 5 S.A.C. Dudok van Heel, ‘Een kooplieden- altaar had geschilderd. Het schilderij is ver- Voor wat betreft de Oude Kerk beschik- van een navolger van Geertgen tot Sint-Jans. patriciaat kijkt ons aan of de emancipatie loren gegaan bij de Beeldenstorm in 1566. ken we nog over een ontwerptekening van We zien, behalve Maria die ten hemel wordt van het Amsterdamse portret tot 1578’. In: De Carel van Mander schrijft in zijn Schilder- Pieter Aertsen uit ca. 1560 voor een altaar- opgenomen, de schepen, zijn vrouw en hun smaak van de elite. Amsterdam in de eeuw van boeck (1604): Maar zeer te bejammeren is, dat stuk in het Vrouwenkoor met als thema de overleden dochtertje, weergegeven als ziel: de Beeldenstorm, Amsterdam, 1986, 23. Het is veel andere werken van hem, (het Crucifix te Tenhemelopneming van Maria (7). een klein naakt figuurtje(13) . ook mogelijk dat het drieluik zich in Occo’s huis bevond: Marijke Carasso-Kok (red.), Geschiedenis 20 2 Van Mander (1946), 102-103. 3 Van Mander (1946), 102-103. 4 Van Mander (1946) 118. van Amsterdam tot 1578. Amsterdam, 2004, 307.

12 13 Cecilia aan de buitenzijde verwijst naar een Ceciliaklooster als herkomst van de triptiek. De schilder was een leerling van Geertgen tot Sint-Jans uit Haarlem. Zowel in Haarlem als in Amsterdam stond een Ceciliaklooster. Uit een van beide kloosters moet het onderhavi- 21 ge schilderij afkomstig zijn.

Het Sint-Luciënklooster (33) stond op de plek waar nu het Amsterdam Museum 26 is gevestigd. Uit dit tertiarissenklooster is 19 misschien het paneel afkomstig met de 27 twee groepsportretten van leden van de van het klooster, maar ook verwanten. Van dit marteldood van de Heilige Lucia dat in broederschap. Eén bevindt zich in Museum alles is niet veel meer over. het Rijksmuseum hangt (34). Het schil- Catharijneconvent. Het geeft de crypte De naam Karthuizersstraat in de Jordaan derij dateert uit de jaren 1500-1510 en weer van de Geboortekerk in Bethlehem herinnert aan het Kartuizerklooster dat hier wordt toegeschreven aan de Meester van met vier knielende Jeruzalemvaarders (19). eens stond (21). Een tweeluik van de Meester de Kruisafneming Figdor. Het is de achter- De broeders hebben omstreeks 1520 het van het Brunswijkse diptiek (werkzaam in kant van een zijluik van een triptiek. Bij de schilderij laten maken als herinnering aan Haarlem tussen 1480 en 1510) toont Sint- weergave van de laatste dagen van Lucia hun pelgrimage en uit dankbaarheid voor Anna-te-drieën en een kartuizer monnik, heeft de schilder de Legenda Aurea gevolgd. hun behouden thuiskomst. Tussen de trap- die wordt aanbevolen door Sint-Barbara 34 Linksboven proberen een paar mannen 28 22 23 pen die toegang geven tot de crypte be- (22-23). Anna zit op een zodenbank, Maria Lucia tevergeefs naar het bordeel te bren- vindt zich een nis met op de vloer de ster zit aan haar voeten op de grond en het Kind sen, die de Regel van Augustinus volgden, lag gen, waartoe ze door de heidense landvoogd die de plaats aangeeft van de geboorte van staat op haar schoot. De monnik is misschien aan de Oudezijds Voorburgwal (26). Van dit Paschasius was veroordeeld. Daarnaast is Christus. Rechts is de stenen trog te zien Hendrik van Haarlem, in 1484-1490 prior klooster is de Agnietenkapel bewaard geble- weergegeven dat zelfs een span ossen daar waarin Maria haar zoon zou hebben neerge- van het Kartuizerklooster. Sint-Bavo aan de ven. Verder zijn er nog twee fragmenten van niet in slaagt. Ook het vuur deert haar niet. legd. De man helemaal links is Jan Benning, buitenkant van het diptiek herinnert aan een memorietafel, geschilderd door Jacob Uiteindelijk wordt ze gedood doordat een 29 wiens nakomelingen in de zeventiende Haarlem, waar Hendrik een bijzondere band Cornelisz. van Oostsanen. Opdrachtgeefster zwaard in haar keel wordt gestoten. eeuw het schilderij in hun bezit hadden. mee had. De schilder was een leerling van was Margriet Corsgendr., bewoonster van Uit het Amsterdamse regularissenkloos- Het tweede groepsportret uit de Jeruzalem- Geertgen tot Sint-Jans. het klooster (27-28). Zij is zichtbaar op het ter ‘Sint-Mariënveld ten Nyen Lichte’ ofte- kapel is in de Gasthuiskerk (de kapel van het In 1512 maakte Jacob Cornelisz. van rechter fragment en herkenbaar aan haar wel het Oude Nonnenklooster (op het ter- vroegere klooster van de Nieuwe Nonnen) Oostsanen voor het Kartuizerklooster een witte kloostergewaad met zwarte sluier. Zij rein van het latere Binnengasthuis) (35) is terechtgekomen. In de Historische beschry- groot schilderij met de Aanbidding van het liet het paneel maken ter nagedachtenis van een schilderij bewaard van een navolger van vinge van de Reformatie der Stadt Amsterdam pasgeboren Christuskind door de herders en haar ouders Corsgen Elbertz. en Geertruyt Jacob Cornelisz. van Oostsanen. Het stelt de van Isaac Le Long (Amsterdam 1729) is een een aantal leden van de Amsterdamse familie van der Schelling Henricksdr. Verder zijn hun Aanbidding van de drie koningen voor. Op de gravure van het schilderij opgenomen (20- Boelens (24-25). Herders komen toegelopen andere kinderen afgebeeld. Vier dochters wa- voorgrond knielen Claes Hendricksz. Basgen, p13). In het Kort verhaal van weetenswaar- en engelen aangevlogen. Het onverwach- ren al overleden, zij zijn klein weergegeven. lid van de stedelijke regering, en zijn dochter 24 dige zaaken betreffende de Gasthuis Kerk der te havengezicht op de achtergrond verwijst Het centrale deel met daarop een Kruisiging Neel (36-p16). Het schilderij is waarschijnlijk 30 25 stad Amsterdam (Amsterdam, 1791) is te le- naar de naam van het klooster: ‘Sint-Andries is tussen 1585 en 1717 verwijderd. We we- geschonken bij gelegenheid van de professie zen: Op een der Galleryen hangt tegenwoor- ter Zaliger Haven’. De opdrachtgeefster van ten dat de memorietafel in de refter van het van Neel ergens tussen 1540 en 1550. Na haar dig nog een oud Schildery van den Jaare 1563, het schilderij, Margriet Boelensdr., is in de klooster heeft gehangen. dood in 1594 kwam het in handen van haar waarin elf zogenaamde Jerusalems Vaarders, rechter benedenhoek weergegeven. Haar halfbroer. In haar testament staat het schilde- allen Burge[r]s deezer Stad, te zien zyn, hoe- ouders bevinden zich aan weerszijden van Waar nu het hotel The Grand staat rij vermeld als een bordt van de drie coningen wel het Schilderwerk, door den tyd, vry wat de kribbe, rechts de moeder van Margriet, (Oudezijds Voorburgwal), stond vroeger het daer haer vaders figuer in staet. 31 bedurven is. Elf Jeruzalemvaarders knielen ook Margriet geheten en aanbevolen door Ceciliaklooster (29). Het Rijksmuseum heeft 32 aan weerszijden van een tafel. Op de achter- de Heilige Margareta, links Margriets vader, twee panelen die uit dit tertiarissenklooster SCHILDERIJEN UIT HAARLEMSE 33 grond bevindt zich een schildering met de aanbevolen door Sint-Andreas, de patroon afkomstig kunnen zijn. Zij tonen Sint-Cecilia KERKEN EN KLOOSTERS Hemelvaart van Christus. Onderaan zijn de van het Kartuizerklooster. Verder zien we he- en haar bruidegom Sint-Valerianus, geschil- Vóór de Reformatie waren er in de Sint- Verrijzenis van Christus, de Vrouwen bij het lemaal links de broers van Margriet, rechts derd door de Meester van het Brunswijkse Bavo te Haarlem 33 altaren. Dirck Volkertsz. graf, de Verschijning van de verrezen Christus haar zussen. Twee broers waren ingetre- diptiek (30). Het zijn de afgezaagde bui- Coornhert, stadssecretaris van Haarlem, aan Maria Magdalena en de Verschijning aan den in het Amsterdamse Kartuizerklooster tenzijden van twee panelen in Brussel met wist te voorkomen dat de Beeldenstorm in de apostelen afgebeeld. en zijn herkenbaar aan hun witte habijten. de Gevangenneming van Christus en de Haarlem zijn vernietigende werk deed. Toch Twee zussen waren ingetreden in het Sint- Graflegging (31-32). Bij de Gevangenneming werd in 1572 en 1578 alsnog veel kapotge- AMSTERDAMSE KLOOSTERS Luciënklooster te Amsterdam. Daar zaten ziet men op de achtergrond Jezus die bidt in slagen in Haarlemse kerken en kapellen. In de zestiende eeuw waren er vijf mannen- tertiarissen, zusters die de derde regel van de hof van Gethsemane. Op de achtergrond Een aantal schilderijen bleef desondanks en zestien vrouwenkloosters in Amsterdam. Sint-Franciscus volgden. van de Graflegging zijn de Kruisafneming en bewaard. Nadat de burgemeesters in 1581 In de kapellen van deze kloosters moeten de Het Karthuizerklooster had zwaar te lijden de Ontmoeting van de verrezen Christus en alle geestelijke goederen in Haarlem tot hun nodige altaarstukken en memorietafels te van de Beeldenstorm in 1566 en werd in 1577 Maria Magdalena te zien. Beide panelen wa- beschikking hadden gekregen, werden de zien zijn geweest, want er werden missen op- helemaal verwoest. Gelukkig is het paneel - ren onderdeel van een drieluik, waarvan het gespaarde altaarstukken overgebracht naar gedragen en er werden ook doden begraven in Napels - bewaard gebleven. verloren geraakte middendeel waarschijnlijk het Prinsenhof, oorspronkelijk een onder- 35 en herdacht, niet alleen gestorven bewoners Het Agnietenklooster van de regularis- de Kruisiging liet zien. De aanwezigheid van deel van het voormalige Predikherenklooster,

14 15 omstreeks 1590 verbouwd tot logement voor (40) VAN MANDER ZEGT OVER DIT SCHILDERIJ VAN HET SINT-LUCASGILDE: de stadhouder, thans een onderdeel van het Stadhuis. Onder veel andere werken die hij maakte, werd door hem een zeer kunstig altaarstuk van Sint-Lucas geschilderd, waarmee hij de schilders te Haarlem vereerde bij wijze van SINT-BAVO afscheidsgeschenk vóór zijn reis naar Rome. Dit was een Sint-Lucas, die Maria met het Kind Uit de Grote of Sint-Bavokerk zijn enkele schil- op haar schoot naar het leven zit te schilderen…. De Maria met haar innemend schoone derijen bewaard gebleven. Om te beginnen gelaat is prachtig van actie en het Kindeke is zeer lieflijk… De Heilige Lucas, voor wiens een triptiek met passievoorstellingen, toege- gezicht dat van een bakker naar het leven geschilderd werd, is een zeer schoone figuur… Het schreven aan Jan Mostaert en daterend uit geheel is nagenoeg zoo geschilderd, dat het van onderop gezien moet worden… Onder aan 1515-1520. Wanneer het drieluik geopend is, het metselwerk had hij een door hem verdicht briefje geschilderd...: ziet men de Doornenkroning, Ecce Homo en de Kruisafneming (37). In gesloten toestand Tot een Memory is dese Tafel ghegheven toont het de Kruisdraging, gadegeslagen door Van Marten Hemskerk, die ’t heeft gewracht, de geknielde Haarlemse schepen Albrecht Ter eeren S. Lucas heeft hy ’t bedreven, Adriaensz. van Adrichem. Hij wordt aanbevo- Dus ghemeen ghesellen heeft hij mede bedacht. len door Sint-Bavo, de patroon van de kerk, en Wy mogen hem dancken, by daghe, by nacht, 42 de Heilige Catharina van Alexandrië (38). Van zyn milde gifte, die hier staet present: 36 Van de memorietafel van het gezin Van Dus willen wy bidden, met alle ons macht, Soutelande-Van der Graft zijn alleen de Dat Gods gratie hem wil zyn ontrent. zijvleugels met de gebedsportretten be- 38 Anno Duys VC XXX II, ist volent. Den 23. Mey.6 waard gebleven. Beide panelen dateren uit de jaren 1515-1520 en zijn van de hand van de Aanbidding van de herders en de koningen. ‘Meester van Alkmaar‘. Op het linkerluik zien Dit thema heeft verder te maken met het feit we de vader met zijn zeven zonen, van wie dat na het beleg van Haarlem in 1573 een Nebukadnezar opgerichte beeld en de ko- (45) Onder de dienaar met het schilderij drie dan al gestorven zijn, op het rechterluik groot deel van de mannelijke bevolking van ning, die vanaf zijn triomfwagen de opdracht van het Heilig Graf staat een tekst: de moeder met haar acht dochters, van wie Haarlem door de Spaanse bezetter - als een geeft drie jongelingen naar de vuuroven te Dit es de figuer van tgraf ons heren één al is overleden (39). nieuwe Herodes - in het openbaar was te- brengen. Met de ene hand wijst de koning dat ic Thijs Tomasz opelic toone Carel van Mander geeft een uitvoerige be- rechtgesteld. De zijluiken, die oorspronkelijk naar de drie jongelingen, die met gebon- menigen tijd diende ic dees broeders in eeren schrijving van een bewaard gebleven paneel ‘gelobt’ waren, werden later aangepast aan den handen achter de triomfwagen worden Bid dat ic mach crigen goods rijc ten loone. van Maarten van Heemskerck uit 1532. Het het rechthoekige formaat van het midden- voortgeduwd, met de andere hand wijst hij 37 werk hing oorspronkelijk boven het altaar stuk met de Kindermoord. Beide stukken van naar de vuuroven. In de rechterbovenhoek is HAARLEMSE KLOOSTERKERKEN van het Sint-Lucasgilde in de Sint-Bavo, te- Maarten van Heemskerck - Lucas die Maria de brandende oven - een verwijzing naar de Haarlem telde omstreeks 1500 een twintigtal gen de noordoostelijke vieringpijler, en geeft schildert en het onderhavige drieluik - bevin- bakkersoven - te zien met de engel en de drie kloosters, waar nog maar weinig van over is. de patroon van het gilde weer, de evangelist den zich thans in het Frans Hals Museum. jongelingen (Daniël 3:1-30) (44). De kapel van de Commanderij van Sint-Jan Sint-Lucas. Deze wordt vaak weergegeven is er nog, aan de Jansstraat, en is thans in terwijl hij een portret schildert van Maria met In een periode van betrekkelijke rust tus- HET PANEEL VAN DE HAARLEMSE gebruik door het Gemeentearchief. Van het 43 Kind, zoals ook op dit schilderij (40). De ze- sen twee beeldenstormen in werd de Sint- JERUZALEMBROEDERS Dominicanenklooster zijn de kloostergang, tel van Lucas is versierd met een reliëf dat de Bavo verrijkt met nieuwe panelen. Om te be- Niet alleen in Amsterdam, maar ook in refter, kapittelzaal en librije bewaard geble- evangelist nog een keer laat zien, gezeten op ginnen de memorietafel van twee katholieke Haarlem had de Jeruzalembroederschap een ven; ze zijn nu onderdeel van het huidige zijn symbool en attribuut: het rund. Achter Duitsers die in dienst waren van Filips II: eigen plek. Hier komt het paneel vandaan Stadhuis. Enkele schilderijen uit de klooster- Lucas zien we een man die het penseel van Thomas Romstock en Jacob Beirer. Het regi- dat Jan van Scorel omstreeks 1527 schilderde kapellen zijn bewaard gebleven. de schilder leidt, de personificatie van de ment waartoe ze behoorden was gelegerd in (45). Hij zelf was ook lid: de derde broeder Van de inboedel van het Sint-Jansklooster 40 artistieke inspiratie. Het stuk heeft alle beroe- Haarlem, dat in 1573 weer in handen was ge- van links is Van Scorel zelf. De broeders zijn is nog betrekkelijk veel overgebleven. Om te 41 39 ringen overleefd doordat de gildebroeders komen van de Spanjaarden. Beiden stierven twee aan twee neergezet. Zoals eerder gezegd beginnen twee taferelen die geschilderd zijn het tijdig in veiligheid wisten te brengen. Het in 1574 en werden in de Sint-Bavo begraven. was een van de belangrijkste activiteiten van door Geertgen tot Sint-Jans, een van de be- kreeg een plaats in het Prinsenhof. Zij kregen hier een epitaaf met een afbeel- de broederschap de deelname aan de proces- langrijkste Noord-Nederlandse schilders uit ding van het Laatste Oordeel en hun portret- sie op Palmzondag. Jan van Scorel geeft de de late Middeleeuwen. Hij leefde als com- In 1546 schilderde Maarten van Heems- ten (43). Het schilderij, dat bij hun graf in de broeders weer terwijl ze in processie voort- mensaal in het Jansklooster, dat wil zeggen kerck in opdracht van het Drapeniersgilde, Sint-Bavo moet zijn aangebracht en dat tus- schrijden. Aan de linkerkant houdt een die- dat hij er kost en inwoning had zonder deel het gilde van de wolhandelaren, de zijlui- sen 1574 en 1577 gemaakt moet zijn, is thans naar een schilderij op met daarop het Heilig uit te maken van de communauteit. Voor ken van een reeds bestaand altaarstuk. Het in het bezit van het Frans Hals Museum. Graf. De tweede broeder heeft de pelgrimage het hoogaltaar schilderde hij rond 1485 een middenstuk is verloren geraakt. De zijluiken kennelijk twee keer meegemaakt, want hij opvallend groot drieluik, dat in geopende laten de Aanbidding van de herders en van Een ander bewaard gebleven paneel uit de draagt twee palmtakken over de schouder. toestand bijna zes meter breed was. Het de drie koningen (41) zien. Ook deze pa- Sint-Bavo, is van de hand van Pieter Pietersz. In de briefjes onderaan wordt aandacht ge- middenpaneel en het linkerzijluik werden nelen kwamen in het bezit van de stad en Het sierde het altaar van het bakkersgilde aan vraagd voor het zielenheil van de leden van in april 1573 vernield, toen het Jansklooster vonden een plek op het Prinsenhof. In 1591 de eerste zuil van het koor aan de noordzij- de broederschap. Het paneel fungeerde dus werd geplunderd. Het rechterzijpaneel is ge- gaf het stadsbestuur aan Cornelis Cornelisz. de. Het altaar dateert uit 1575, twee jaar na tevens als memorietafel. lukkig bewaard gebleven, waarbij de voor- en van Haarlem de opdracht om de beide het Beleg van Haarlem door de Spanjaarden. de achterkant van elkaar zijn gescheiden: 44 panelen aan te vullen met een nieuw mid- Kort na plaatsing in de Sint-Bavo werd het al de Bewening van de gestorven Christus (46- 45 denstuk met als thema de Kindermoord van uit de kerk verwijderd en naar het Prinsenhof p18) en de lotgevallen van de beenderen van Bethlehem (42), een thema dat aansluit bij de overgebracht. Het schilderij toont het door 6 Van Mander (1946), 120-121. Johannes de Doper (47-p18). w

16 17 (46) Van de Bewening merkt Carel van Twee altaarstukken uit de vroegere abdij Mander op: vooral de Maria’s toonen van Egmond zoo’n smartelijk wezen, dat het niet De abdij van Egmond werd in 1573 door mogelijk is nog dieper leed uit te drukken. de watergeuzen verwoest (59-p20). Slechts De in treurige gepeinzen verzonken twee schilderijen zijn gered. Eén is het res- 52 zittende Maria schijnt zoo veel hartzeer tant van de triptiek van het Heilig Kruisaltaar. te hebben, ja, is zoodanig geschilderd, dat Dit altaar bevond zich op de kruising van het het stuk door de hedendaagsche schilders koor en het transept van de abdijkerk. Het bewonderd en hooglijk geprezen wordt.7 bewaard gebleven restant is een zijluik met 48 53 de drie verzoekingen van Christus, in 1525- Het andere paneel laat zien hoe Johannes 1530 geschilderd door Jacob Cornelisz. van begraven wordt (linksboven) en hoe keizer In deze inventaris komt ook een Laatste Oostsanen (60-p20). Dat het een zijluik was is Julianus opdracht geeft om het gebeente van Avondmaal voor. Dit schilderij, dat bewaard te zien aan het bijgeschilderde stuk linksbo- Johannes te verbranden (beneden). Verder is gebleven, doet denken aan het Laatste ven. De duivel op dit schilderij heeft zich ver- zien we hoe enkele botten worden gered en Avondmaal op het nog te bespreken drieluik momd als een monnik, alleen zijn hoorntjes 51 in processie naar een kerk worden gebracht. van Maarten van Heemskerck voor Alkmaar. en klauwen verraden hem. In de boedelinventaris uit 1573 van het De schilder, ‘Meester Lucas’, was duidelijk Ook het tweede schilderij is een onderdeel 46 Jansklooster wordt een epitaphium van een navolger van Van Heemskerck. Het pa- van een drieluik; we zien de buitenkant van 47 wingaerden ons Heren aent cruis genoemd. neel, dat uit het derde kwart van de zestiende twee samengevoegde altaarluiken. Het is ze- Verder is bekend dat in 1518 de Jansheer eeuw dateert, laat links twee apostelen zien 54 ker dat de triptiek door de Haarlemse schil- Tieleman Oem van Wijngaarden werd begra- die qua kleding en gelaat lijken op zestien- der Jan Joesten van Hillegom is gemaakt in ven in de Janskerk vóór het Catharina-altaar. de-eeuwers (52). Dit moeten portretten zijn. opdracht van abt Meinard Man (1509-1526). Het gaat om dezelfde persoon. In het graf van Uit de kerk van het Dominicanenklooster klooster. De Boom van Jesse bevindt zich in Van links naar rechts zijn de volgende heili- de Jansheer was ook zijn in 1504 overleden zijn twee triptieken uit de jaren 1510-1520 een hortus conclusus. Op de achtergrond gen te zien: Bonifatius, Gregorius de Grote, achterneef, de priester Dirk van Noordwijk, bewaard gebleven. Om te beginnen de me- zijn kloostergebouwen te zien. De afgebeelde Adelbert en Jeroen van Noordwijk, allen begraven. Beiden komen voor op het zojuist morietafel van Anna van Noordwijk en haar pauw verwijst naar onsterfelijkheid. gehuld in zwarte benedictijnendracht van- genoemde epitaphium, een drieluik, dat in familie, geschilderd door Jan Mostaert. Anna wege hun monnikenachtergrond (61-p20). de buurt van het graf gehangen moet hebben en haar familie hadden banden met de domi- SCHILDERIJEN UIT ANDERE KERKEN Bonifatius was benedictijner monnik, bis- (48). Op het middenpaneel is de Kruisiging nicanen. In het middenpaneel zijn de groot- Het drieluik van Maarten van Heemskerck schop en geloofsverkondiger. Gregorius was van Christus weergegeven. De beide andere ouders en de ouders van Anna weergegeven, uit de Grote Kerk van Alkmaar benedictijner monnik, werd paus en schreef gekruisigden bevinden zich in de zijluiken, in het linkerzijluik haar echtgenoot met zijn Nadat Alkmaar zich in 1572 had aange- een levensbeschrijving van Sint-Benedictus. evenals de overledenen: Dirk van Noordwijk zoons, in het rechterzijluik Anna zelf met sloten bij de opstand tegen de koning van Adelbert was monnik en missionaris, zijn links, de Jansheer rechts, aanbevolen door haar dochter. Verder is het Laatste Oordeel af- Spanje, werd de Grote of Sint-Laurenskerk kroon en scepter duiden op koninklijke kom- de patroon van het Jansklooster, Johannes gebeeld, waarbij de voorstelling over de drie voor de protestantse eredienst ingericht. af. Jeroen heeft als priester in onze streken ge- de Doper. De triptiek, geschilderd door een panelen doorloopt (53). Maria en Johannes Dit betekende dat altaren en altaarstukken werkt en werd door Vikingen gedood. De valk Haarlemse kunstenaar, wordt omstreeks de Doper, die meestal aan weerszijden van moesten verdwijnen. Het enorme drieluik in zijn hand duidt op zijn adellijke komaf, 1525 gedateerd. de oordelende Christus in de hemel zijn af- van Maarten van Heemskerck, dat het hoog- het zwaard verwijst naar zijn dood. Adelbert Ook een Visitatie met de knielende com- gebeeld, als voorsprekers van de hele mens- altaar sierde, het grootste schilderij dat tot en Jeroen waren de beschermheiligen van mandeur Jan Willem Jansz. is afkomstig uit heid, zijn nu op aarde, als voorsprekers van dan toe in de Noordelijke Nederlanden was de abdij. De setting waarbinnen de heiligen het Sint-Jansklooster (49). Elisabet is zwanger de vier afgebeelde generaties. gemaakt (met geopende luiken 5,70 meter zijn geplaatst, heeft al duidelijke kenmerken 50 van Johannes de Doper, de patroon van het Op het middenpaneel van de andere trip- hoog en 8 meter breed), moest weg. Soms van de renaissance, evenals de aangebrachte 55 klooster waartoe de commandeur behoorde. tiek, genoemd in een memoriale van het werden bijzondere stukken ondergebracht in guirlandes en ranken. 56 57 De commandeur van het Sint-Jansklooster Dominicanenklooster, ziet men in het mid- een stedelijke verzameling, maar dit drieluik was een man van groot gezag in Haarlem. delste paneel de Bewening van Christus en was daar te groot voor, het werd daarom in Twee schilderijen uit Hoorn Toen in 1559 het bisdom Haarlem werd op- in de zijluiken de gebedsportretten van een 1581 verkocht aan Zweden. Het jaar daarop De huidige Grote Kerk in Hoorn is een ge- gericht, kwam de commandeur in de scha- echtpaar (54), dat wordt aanbevolen door kreeg het zijn definitieve plaats in de dom van bouw uit 1881-1883, gebouwd op de plek van 49 duw te staan van de bisschop. Misschien was Petrus en Paulus. Het schilderij is het werk Linköping in Zweden. In geopende toestand een middeleeuwse voorganger. Aan een pijler dat de reden dat de toenmalige commandeur van een onbekende Haarlemse kunstenaar, laat het drieluik een aantal scènes uit het van deze kerk bevond zich een paneel met het in 1561 een portretreeks liet maken van zijn ook de naam van Jan Mostaert is ermee ver- lijden van Christus zien. Wanneer de luiken portret van Willem Florisz. van Cranenbrouck voorgangers om te laten zien dat zij niet van bonden. De Bewening is een verkleinde en zijn dichtgeklapt, is de Heilige Laurentius, uit het laatste kwart van de vijftiende eeuw gisteren waren (50). Waarschijnlijk hing de vereenvoudigde replica van de Bewening van patroon van de kerk, zichtbaar (56). Ook de (62-p20). Het paneel draagt het volgende op- reeks in de kerk of in de kapittelzaal. Geertgen tot Sint-Jans uit de Janskerk, thans stichters zijn weergegeven, onder anderen schrift: Willem Florisz van Cranebrouck leijt In de inventaris van het Sint-Jansklooster in Wenen. Joris van Egmond, bisschop van Utrecht (57). begrave tot Hoorn inde Grote Kerk ende zijn uit 1573 wordt de memorietafel van de Het bekende schilderij met de Boom In september 1996 is het altaarstuk, digitaal epitaphie hangt aende noortpilaer int opgaen Jansheer Filips van Hogesteyn genoemd. Hij van Jesse (55) (thans in het Rijksmuseum), geprint, teruggekeerd. Dit gebeurde bij gele- vant chorr en is gesturuen annoM IIII c LIX, op 58 is getuige van de Graflegging van Christus in ca. 1500, uit de omgeving van Geertgen tot genheid van de voltooiing van de restauratie den H. Paeschavont. het middenluik. Op het linkerluik zijn zijn ou- Sint-Jans, is afkomstig uit een Haarlems van de kerk. Omdat de print het niet hield, De kapel van het middeleeuwse Sint- ders en grootouders afgebeeld, op het rech- vrouwenklooster, misschien het Sint-Maria heeft kunstenares Pauline Bakker het vervan- Ceciliaconvent, dat door tertiarissen werd terluik onder anderen zijn broer en zus (51). Magdalenaconvent. Links beneden is een gen door een drieluik met de geschiedenis bewoond, bestaat nog als een onderdeel van zuster uit dit klooster weergegeven. De man van de stad Alkmaar (58). In geseculariseerde het Statenlogement. In Brussel wordt een 7 Van Mander (1946), 43. rechts vooraan is misschien de rector van het vorm is het altaarstuk dus weer aanwezig. paneel bewaard dat zich ooit in deze kapel

18 19 bevonden heeft. Het is van de hand van de dische beeldverering; een thema dat de pro- altaar, want Christus’ offerdood aan het kruis eeuw daarna, waar de laatste tijd meer be- Meester van Alkmaar en laat Sint-Anna-te- testanten welgevallig was. wordt om zo te zeggen herhaald tijdens de langstelling voor is ontstaan.11 Maar dat is drieën zien met op de voorgrond twee zus- Voor wat betreft Noord-Holland zijn veer- eucharistie. een heel ander verhaal. ters uit het convent (63). Sint-Cecilia, de pa- tig schilderijen gevonden, waarvan de mees- Soms heeft een narratieve scène het ka- Er is nog een verhaal, namelijk het feit dat trones van het klooster, is op de achtergrond te, 26 in getal, gebedsportretten van stichters rakter van een meditatiebeeld, waarbij de de nieuwe gebruikers van de oude kerken aanwezig. De beide kloosterzusters worden en overledenen laten zien. Memorietafels beschouwer wordt uitgenodigd stil te staan deze wel ontdeden van wat hen niet zinde, aanbevolen door Franciscus, de patroon van met portretten werden uit de kerken gehaald, bij het gebeuren, erover te mediteren en ge- maar dat ze van de andere kant deze kerken hun orde, en Cyriacus, patroon van Hoorn. maar konden onderdak vinden in de huizen voelens in zich te laten opkomen zoals deze niet leeg en onversierd lieten. In theorie was van de afgebeelde families. Soms was men getoond worden, bijvoorbeeld door de vrou- er in de gereformeerde kerken geen plaats 59 EEN SCHILDERIJ UIT DE GROTE KERK niet geïnteresseerd in de religieuze voorstel- wen en mannen, die bij de Bewening of de voor het beeld. Maar de praktijk was anders 60 IN NAARDEN ling, maar alleen in de portretten. Dit is waar- Graflegging de gestorven Christus omringen. dan de leer. De altaren met hun retabels en de De Grote of Sint-Vituskerk in Naarden tel- schijnlijk de reden waarom soms alleen maar In de kunsthistorische literatuur spreekt men beelden werden verwijderd, de muurschilde- de ooit meer dan twintig altaren. Het mid- de zijluiken met portretten bewaard zijn ge- hier van ‘meditatiebeeld’ (Andachtsbild of de- ringen weggewit, maar de glas-in-loodramen denpaneel van één altaarstuk, afkomstig uit bleven. Een aantal schilderijen is in stedelij- votional image). Het zojuist genoemde schil- werden vaak gehandhaafd. Wel kwam er voor die kerk, is thans in het bezit van Museum ke collecties, en later in musea, terecht geko- derij van Mostaert laat in gesloten toestand de de beelden en schilderijen iets in de plaats: Catharijneconvent (64). Het is omstreeks men. Dit was het geval in Haarlem. Kruisdraging zien. De stoet begeeft zich naar tekstborden met de tien geboden, de twaalf 1500 geschilderd door een meester uit de Het aantal kinderrijke gezinnen op memo- Golgota. Het is Veronica gelukt bij Christus te artikelen van het geloof en het Onze Vader. De omgeving van Geertgen tot Sint-Jans. We rietafels is opvallend. De familie Boelen op het komen en zijn gezicht af te drogen met een kerk was het huis van het Woord geworden. zien een Kruisiging met op de achtergrond schilderij van Jacob Cornelisz. van Oostsanen doek. De afdruk op de doek is zichtbaar voor Later, sinds het midden van de zeventiende de Intocht in Jeruzalem en de Kruisdraging. uit het Amsterdamse Kartuizerklooster telde de beschouwer, die op deze manier direct bij eeuw wordt er weer rijkdom in de kerk toege- 63 Vier engelen vangen bloed op in kelken, een veertien kinderen (24). Acht kinderen komen het gebeuren wordt betrokken. Ook de knie- laten: er komen deftige, fraai geornamenteer- 64 verwijzing naar de eucharistie. voor op de memorietafel van de familie Bam lende stichter is getuige en Maria neemt vaak de herenbanken voor de diverse overheden, uit de Oude Kerk te Amsterdam (9). Een aantal een belangrijke plaats in. Op de triptiek uit kansels met Bijbelse voorstellingen, nieuwe Een vernietigd altaarstuk uit van de afgebeelde kinderen was al gestorven het Haarlemse Dominicanenklooster (54) zijn gebrandschilderde ramen, avondmaalszilver Warmenhuizen toen de memorietafels tot stand kwamen. Dat de opdrachtgevers getuigen van de Bewening in plaats van tinnen schalen en bekers, grote Carel van Mander schrijft over een het over vroeg gestorven kinderen gaat, is te van Christus door Maria, Johannes, Jozef van orgels. In beperkte mate worden er weer af- vernietigd altaarstuk van Pieter Aertsen zien doordat ze heel klein zijn weergegeven, Arimatea, Nicodemus en de heilige vrouwen. beeldingen toegelaten: zeker geen cultische, uit Warmenhuizen: Te Warmenhuizen in een wit doodshemd gehuld (9), of als een Zij zijn bij dit gebeuren betrokken, evenals de wel historiae met een didactische, opwek- in Noord-Holland bevond zich nog een naakt zieltje (13). beschouwer aan wie dit alles wordt getoond. kende of herinnerende functie. Omdat de ge- groot altaarstuk van hem, een Crucifix… Heiligen komen voor als ‘bijfiguren’: als reformeerde kerken door de overheid werden Dit werk werd, toen het gepeupel in Wanneer we letten op de weergegeven beschermers van de stichters of overlede- onderhouden hadden ze ook een publieke 1566 in razernij uitbarstte, met bijlen in religieuze thema’s, zien we dat de mees- nen die op altaarstukken en memorietafels functie. Zij fungeerden als begraafplaatsen, stukken geslagen, ofschoon de vrouw van te aandacht uitgaat naar afbeeldingen van worden afgebeeld. Vaak zijn het hun naam- voor gereformeerden en katholieken. Met Sonneveldt te Alkmaar er 100 pond voor Christus. In het altaarstuk van Maarten van heiligen. Ze komen ook voor als ‘hoofdfigu- de graftekens komen er ook weer beelden in bood. Want toen men het uit de kerk droeg Heemskerck voor de Grote Kerk te Alkmaar ren’, waarbij bijvoorbeeld hun marteldood de kerk: portretten en personificaties. Hier om het haar af te leveren, vielen de boeren is het leven van Christus geïllustreerd in is weergegeven. Het gaat dan om henzelf. moet in het bijzonder worden gedacht aan de er als gekken op aan en vernietigden dit zeven scènes, vanaf de Geboorte tot de Ze komen voor in kerken die aan hen gewijd praalgraven van plaatselijke heren en van ad- mooie kunstwerk.8 Opstanding, waarbij het accent ligt op het zijn, of op altaren van gilden die naar hen miralen. Gesneuvelde zeehelden kregen een 61 lijdensverhaal. Op een schilderij van Jan vernoemd zijn. begrafenis en een grafmonument, die door EEN KORTE NABESCHOUWING Mostaert (37-38) is het lijden van Christus in de overheid werden betaald. Dergelijke mo- Na de Beeldenstorm van 1566 werd van ho- vier scènes geïllustreerd: de Bespotting, Ecce Na de overname van de middeleeuwse numenten komen soms - zoals in de Nieuwe gerhand bepaald dat alle beschadigde kerken Homo, de Kruisdraging en de Kruisafneming. kerkgebouwen door de protestanten is het Kerk in Amsterdam - op de plaats van het 65 en kloosters moesten worden hersteld. In de Meestal wordt één thema weergegeven: de gedaan met katholieke schilderijen in de ou- vroegere hoogaltaar, de mooiste en belang- onrustige jaren tussen de Beeldenstorm en Aanbidding door de herders en de koningen de Hollandse kerken. Het schilderij met een rijkste plek in de kerk. de overname van de regering door de gere- of door alleen de koningen, de Kruisiging, de gekruisigde Christus boven een altaar in de Uit het bovenstaande blijkt dat het we- formeerden zijn maar weinig nieuwe schil- Bewening van de overleden Christus aan de Sint-Laurenskerk te Alkmaar van de hand reldlijke element duidelijk aanwezig was derijen tot stand gekomen. Voor wat betreft voet van het kruis, de Graflegging. We kun- van Pieter Saenredam uit 1635 (65) is een in gereformeerde kerken, waar, niet anders Noord-Holland kan alleen gewezen worden nen hier spreken van de didactische, herin- fantasiebeeld, misschien bedoeld voor een dan in de Middeleeuwen, naast het heilige op een memorietafel uit de Oude Kerk te nerende functie van de afbeeldingen. Bij de katholieke koper.10 De traditie van geschil- ook het profane van de gilden en de families Amsterdam (9) en een paneel uit de Nieuwe Aanbidding van de herders en de koningen derde altaarstukken en memorietafels wordt prominent vertegenwoordigd was. Al met Kerk in dezelfde stad (14). Het epitaaf voor gaan de gedachten meer in het bijzonder uit in de zeventiende en achttiende eeuw voort- al kan gezegd worden dat de heiligen welis- de twee gesneuvelde Duitse militairen uit de naar de menswording van Christus en wordt gezet in schuil- of huiskerken, waar sprake waar uit de kerk werden verwijderd, maar dat Sint-Bavo te Haarlem kan daar maar een paar een verband gelegd met wat er aan het altaar is van een ‘katholieke onderstroom’ van de andere verbeeldingen er voor in de plaats zijn 62 jaar hebben gehangen (43). Voor het altaar- gebeurt: de komst van Christus tijdens de schilderkunst van de Gouden Eeuw en de gekomen. ■ stuk van het bakkersgilde uit dezelfde kerk eucharistie. Een middeleeuwse tekst luidt: heeft men in een door godsdiensttwisten Hij wordt in de kribbe - dat wil zeggen: het 10 Gary Schwartz en Marten Jan Bok, Pieter Saenredam. De schilder in zijn tijd. Maarssen/’s-Gravenhage, verscheurde tijd een niet compromitterend lichaam van Christus wordt op het altaar - 1989, 105, afb. 114. C.J.F. van Schooten en W.C.M. Wüstefeld (eindred.), Goddelijk geschilderd. Honderd onderwerp gekozen: een oudtestamentisch gelegd.9 Ook de Kruisiging hoort thuis op het meesterwerken van Museum Catharijneconvent. Utrecht/Zwolle, 2003, 185-187. gegeven, dat de afwijzing inhoudt van afgo- 11 Zie bijv. Xander van Eck, Kunst, twist en devotie. Goudse katholieke schuilkerken 1572-1795 (dissertatie VU 9 Uit de Glossa ordinaria (1100-1130), het Amsterdam, 1994), idem, Clandestine Splendor, Paintings for the Catholic Church in the Dutch Republic. 8 Van Mander (1946), 118. middeleeuwse standaardcommentaar op de Bijbel. Zwolle, 2008.

20 21 VERKLARENDE WOORDENLIJST S.A.C. Dudok van Heel, ‘Een kooplieden- (5) Sint-Annahofje, Leiden. Altaarmensa: altaarblad (stenen blad dat patriciaat kijkt ons aan of de emancipatie (6) Kopie van middendeel van triptiek altaar afdekt). van het Amsterdamse portret tot 1578’. In: van Jan van Scorel uit de Oude Kerk Alteratie: omwenteling in Amsterdam De smaak van de elite. Amsterdam in de eeuw te Amsterdam. Utrecht, Museum (26 mei 1578), waarbij de katholieke van de Beeldenstorm, Amsterdam, 1986, Catharijneconvent. stadsregering werd afgezet. 19-39. (7) Pieter Aertsen, ontwerptekening voor Boom van Jesse: motief in de beeldende middendeel van altaarstuk in Oude Kerk kunst. Uit de liggende Jesse (Isaï), de vader J.P. Filedt Kok, W. Halsema-Kubes, W.Th. te Amsterdam, ca. 1560. Baltimore, John van David, groeit een boom. In de takken Kloek (red.), Kunst voor de Beeldenstorm Hopkins University. van die boom bevinden zich de voorouders (catalogus tentoonstelling Rijksmuseum (8) Dirck Barendsz, presentatietekening van van Christus. Amsterdam). Den Haag, 1986. altaarstuk in de Oude Kerk te Amsterdam, Carel van Mander (1548-1606): ca. 1565. Windsor Castle. kunstschilder en schrijver van Het schilder- David Freedberg, ‘De kunst en de (9) Pieter Pietersz, memorietafel afkomstig uit boeck (1604), waarin hij leven en werk van Beeldenstorm, 1525-1580. De Noordelijke de Oude Kerk te Amsterdam, 1573. Kalkar, een groot aantal schilders behandelt. Nederlanden’. In: J.P. Filedt Kok, W. Halsema- Sankt Nikolai. Diptiek: tweeluik. Kubes, W.Th. Kloek (red.), Kunst voor de (10) Pieter Aertsen, fragment van altaarstuk Doksaal: met trappen bereikbare tribune Beeldenstorm (catalogus), Den Haag, 1986, uit de Nieuwe Kerk te Amsterdam, 1560. met borstwering als afscheiding tussen 39-68. Amsterdam, Amsterdam Museum. 45 priesterkoor en schip. Op het midden (11) Reconstructie van de Boelenskapel in van de borstwering een kruis. Een of twee Liesbeth M. Helmus, Schilderen in opdracht. de Nieuwe Kerk te Amsterdam. J. Wagenaar, (26) Prent van Agnietenklooster, (42) Cornelis Cornelisz. van Haarlem, dominicanenklooster te Haarlem, 1510- doorgangen. Doel was om in middeleeuwse Noord-Nederlandse contracten voor Amsterdam in zyne opkomst…, deel 2, Amsterdam. In Jan Wagenaar, Amsterdam Kindermoord van Bethlehem, 1591. 1520. Haarlem, Frans Hals Museum. kathedralen, klooster- en collegiale kerken altaarstukken 1485-1570. Centraal Museum, Amsterdam, 1765. in zyne opkomst…beschreven. Eerste stuk, Haarlem, Frans Hals Museum. (55) Omgeving van Geertgen tot Sint Jans, het daarachter gelegen koor af te zonderen Utrecht, 2010. (12) W. Goeree, tekening uit ca. 1730 naar Amsterdam,1760. (43) Memorietafel afkomstig uit de Sint-Bavo paneel uit een Haarlems vrouwenklooster, voor het officie en de liturgievieringen van de memorietafel uit de Boelenskapel. (27)(28) Jacob Cornelisz. van Oostsanen, te Haarlem, 1575-1577. Haarlem, Frans Hals ca. 1500. Amsterdam, Rijksmuseum. geestelijken en de monniken. ‘Kunstschatten in Nederlandse musea uit (13) Navolger van Geertgen tot Sint-Jans, twee fragmenten van een memorietafel Museum. (56)(57) Maarten van Heemskerck, triptiek Hortus conclusus (‘besloten hof’): motief in oude Hollandse kerken’. Bulletin van de memorietafel afkomstig uit de Nieuwe afkomstig uit het Agnietenklooster te (44) Pieter Pietersz., paneel afkomstig uit de uit de Grote Sint-Laurenskerk te Alkmaar, de kunst, waarbij Maria en het Christuskind Stichting Oude Hollandse Kerken, nr. 29, Kerk te Amsterdam, 1505-1520. Bonn, Amsterdam, 1510-1515. Amsterdam, Sint-Bavo te Haarlem, 1575. Haarlem, Frans 1538-1542. Linköping (Zweden), domkerk. zich bevinden in een ommuurde tuin, herfst 1989, 3-23. Rheinisches Landesmuseum. Amsterdam Museum. Hals Museum. (58) Drieluik van Pauline Bakker, Grote Sint- symbool van haar reinheid. (14) Paneel uit de Nieuwe Kerk te (29) Prent Sint-Ceciliaklooster, Amsterdam. (45) Jan van Scorel, paneel afkomstig uit Laurenskerk, Alkmaar [foto Pauline Bakker, Legenda Aurea (‘Gulden legenden’): Friso Lammertse en Jeroen Giltaij e.a., Amsterdam, 1570-1578. Utrecht, Museum In Jan Wagenaar, Amsterdam in zyne de kapel van de Jeruzalembroederschap Bergen] verzameling heiligenlevens, rond 1260 Schilderkunst van de late Middeleeuwen. Catharijneconvent. opkomst…beschreven. Eerste stuk, te Haarlem, ca. 1528. Haarlem, Frans Hals (59) J. Lievens, rechts ruïne abdijkerk samengesteld door de dominicaan Jacobus Vroege Hollanders (catalogus tentoonstelling (15) Nieuwezijdskapel, Amsterdam. Amsterdam,1760. Museum. Egmond, 1622. de Voragine Varazze. Museum Boymans-Van Beuningen). (16) Jacob Cornelisz. van Oostsanen, triptiek (30)(32) Meester van het Brunswijkse (46) Geertgen tot Sint-Jans, zijpaneel (60) Jacob Cornelisz. van Oostsanen, zijluik Memorietafel: schilderij ter nagedachtenis Rotterdam, 2008. afkomstig uit de Heilige Stede te Amsterdam, diptiek, twee zijluiken van triptiek, 1490- van drieluik afkomstig uit de Janskerk te van triptiek afkomstig uit de kerk van van overledenen. In het midden Christus, 1515. Antwerpen, Koninklijk Museum voor 1500. Brussel, Koninklijke Musea voor Haarlem, 1485. Wenen, Kunsthistorisches de abdij van Egmond, 1525-1530. Aken, Maria met Christuskind of een scène uit Het schilder-boeck van Carel van Mander. Schone Kunsten. Schone Kunsten (voorzijde), Amsterdam, Museum. Suermond-Ludwig-Museum. het leven van Christus. Aan weerszijden de Het leven der doorluchtige Nederlandsche (17) Drieluik afkomstig uit de Heilige Rijksmuseum (achterzijde). (47) Geertgen tot Sint-Jans, achterkant (61) Jan Joesten van Hillegom, Bonifatius, stichters of overledenen, aanbevolen door en Hoogduitsche schilders in hedendaagsch Stede te Amsterdam, 1559. Kalkar, Sankt- (33) Sint-Luciënklooster, Amsterdam. van zijpaneel van drieluik, afkomstig uit Gregorius de Grote, Adelbertus, Jeroen van heiligen. Nederlandsch overgebracht. Amsterdam, Nikolaikirche. (34) Meester van de kruisafneming de Janskerk te Haarlem, 1485. Wenen, Noordwijk, afkomstig uit de kerk van de Regularissen: kloosterzusters die de Regel 1946. (18) Roeland Roghman, Sint-Olofs- en Figdor, paneel afkomstig is uit het Sint- Kunsthistorisches Museum. abdij van Egmond, 1529-1530. Haarlem, van Sint-Augustinus volgen. Jeruzalemkapel te Amsterdam, tekening Luciënklooster te Amsterdam, 1500-1510. (48) Haarlemse kunstenaar, triptiek Frans Halsmuseum. Retabel: rechthoekige opstand achter Daantje Meuwissen e.a., Jacob Cornelisz van Amsterdam, Rijksprentenkabinet. Amsterdam, Rijksmuseum. afkomstig uit de Janskerk te Haarlem, ca. (62) Memorietafel met portret van Willem het altaar, versierd met beeldhouw- en Oostsanen (ca. 1475-1533). De Renaissance (19) Paneel afkomstig uit de Jeruzalemkapel (35) Oude Nonnenklooster, Amsterdam. 1525. Utrecht, Museum Catharijneconvent. Florisz. van Cranenbrouck, afkomstig schilderwerk. in Amsterdam en Alkmaar (catalogus te Amsterdam, ca. 1520. Utrecht, Museum (36) Jacob Cornelisz. van Oostsanen (49) Stijl van Dirk Bouts, paneel afkomstig uit de Grote Kerk te Hoorn, 1475-1500. Tertiarissen: kloosterzusters die de Derde tentoonstelling Amsterdam Museum, Catharijneconvent. (atelier), paneel afkomstig uit het Oude uit het Sint-Jansklooster te Haarlem. Weimar, Privéverzameling. Regel van de orde der franciscanen volgen. Stedelijk Museum Alkmaar). Zwolle, 2014. (20) Gravure naar schilderij uit de Jeruzalem- Nonnenklooster te Amsterdam, ca. 1545. Staatliche Kunstsammlungen. (63) Meester van Alkmaar, Sint Anna te Triptiek: drieluik. kapel te Amsterdam. Prent in Isaac Le Long, Verblijfplaats onbekend. (50) Drie commandeurs van het Jansklooster drieën met gebedsportretten, afkomstig MeMo, Medieval Memoria Online (memo. Historische beschryvinge van de reformatie (37)(38) Jan Mostaert, triptiek afkomstig uit te Haarlem, 1561. Haarlem, Frans Hals uit de kapel van het Sint Ceciliaklooster te LITERATUUR hum.uu.nl/database/index-nl.html) der stadt Amsterdam. Amsterdam, 1729. de Sint-Bavo te Haarlem, 1515-1520. Brussel, Museum. Hoorn, ca. 1500. Brussel, Koninklijke Musea P. Biesboer, ‘Schilderijen uit de kerk. De (21) Cl.J. Visscher, overblijfselen Koninklijke Musea voor Schone Kunsten. (51) School van Jan van Scorel, drieluik uit van Schone Kunsten. overgebleven altaarstukken‘. In: De Bavo te J. Scheerder, De Beeldenstorm. Bussum, 1974. Kartuizerklooster Amsterdam, Rijks- (39) Meester van Alkmaar, zijluik van epitaaf het Sint Jansklooster te Haarlem, tussen 1544 (64) Meester van de Kruisafneming uit de boek, Haarlem, 1985, 72-75. prentenkabinet. afkomstig uit de Sint-Bavo te Haarlem, 1515- en 1573. Durham, Bowes Museum. verzameling Figdor (atelier), Kruisiging, AFBEELDINGEN* (22)(23) Meester van het Brunswijkse diptiek 1520. Alkmaar, Stedelijk Museum Alkmaar (52) Meester Lucas, paneel uit het Sint middenpaneel van een drieluik uit de Grote Truus van Bueren, Leven na de dood. (1) Verschijning van Maria aan Sint (werkzaam 1480-1510), tweeluik afkomstig (bruikleen Rijksmuseum). Jansklooster te Haarlem, 3e kwart zestiende Kerk te Naarden, ca. 1500. Utrecht, Museum Gedenken in de late Middeleeuwen Dominicus in een kloosterkerk, 1500-1525. uit het Kartuizerklooster te Amsterdam. (40) Maarten van Heemskerck, paneel eeuw. Haarlem, Frans Hals Museum. Catharijneconvent. (catalogus tentoonstelling Utrecht, Museum Catharijneconvent. Braunschweig, Herzog Anton Ulrich- afkomstig uit de Sint Bavo te Haarlem, 1532. (53) Jan Mostaert, drieluik afkomstig uit (65) Pieter Saenredam, Grote of Sint Catharijneconvent Utrecht). Turnhout, 1999. (2) Sint-Viktordom, Xanten. Museum. Haarlem, Frans Hals Museum. de kerk van het dominicanenklooster te Laurenskerk te Alkmaar, 1635. Utrecht, (3) Sjef Henderickx, t’ Lam, 2010. Schiedam, (24)(25) Jacob Cornelisz. van Oostsanen, (41) Maarten van Heemskerck, zijluik van Haarlem, 1510-1514. Bonn, Rheinisches Catharijneconvent. Lucas van Leyden en de Renaissance Grote Kerk. paneel afkomstig uit het Kartuizerklooster te altaarstuk afkomstig uit de Sint-Bavo Landesmuseum. (catalogus tentoonstelling Museum De (4) Altaar van Onze Lieve Vrouw ter Nood Amsterdam, 1512. Napels, Museo e Galleria te Haarlem, 1546. Haarlem, Frans Hals (54) Drieluik van Haarlemse schilder, * Voor herkomst foto’s zie website Lakenhal). Leiden, 2011. Gods, ca. 1470. Utrecht, Buurkerk. Nazionale di Capodimonte. Museum. afkomstig uit de kerk van het www.oudehollandsekerken.nl

22 23 De vrijwilligers van de Kerk van Beets Periodiek schenken, De kerk is al sinds 1982 onderdeel van de SOHK, en jullie? fiscaal voordelig Marjan: ‘Tot 2007 was er een gezamenlijke commissie met Oosthuizen. De kerk was wat aan het verstoffen en men vroeg of er niet een eigen UW GIFT HELPT EEN MONUMENT BEHOUDEN commissie kon komen. Ik heb toen gekeken of er mensen te vinden Stelt u zich eens een stad of dorp voor zonder de karakteristieke en beeldbepalende kerkjes, waren; met Monique zit ik er nu het langst. Toen wij hier begonnen zonder torenspitsen aan de horizon van het Hollandse landschap. Moeten we dit unieke cultu- was het erg in verval. De kerk is daarom in 2010-2011 gerestaureerd.’ rele erfgoed daarom niet behouden, ook als er minder kerkgangers zijn of het kerkgebouw zijn Anuschka: ‘De beheerder zocht een assistent. Dat ben ik geworden oorspronkelijke functie verliest? en toen hij ermee ophield, schoof ik een plaatsje op. Als je niets aan de kerk doet dan verpietert het.’ De Stichting Oude Hollandse Kerken heeft in de provincies Zuid-Holland en Noord-Holland beeldbepalende kerken verworven en vele daarvan konden worden gerestaureerd. Deze kerken Hoe groot is jullie club? Wie mis ik nog? hebben hun oorspronkelijke functie kunnen behouden of een nieuwe functie gekregen. Circa Marjan: ‘Van de Plaatselijke Commissie nog drie: Edgar Stuurman is 150 vrijwilligers helpen deze kerken open te houden voor de lokale bevolking en vóór u. Wij secretaris, Massimo Pippolo is de websitebouwer en Tejo Hendriks die werken aan het behoud en beheer van monumentale stads- en dorpskerken, samen mét u! de PR doet en het grafisch ontwerp. Dan hebben we ook nog ongeveer Met een eenmalige of periodieke gift kunt u ons bij dit werk helpen. U kunt ons steunen op twaalf vrijwilligers voor de horeca, voor de concerten, toneelbouwers, een manier die bij u past. Het is zelfs mogelijk dat u bepaalt aan welk doel of project u wilt geven. licht- en geluidsmensen en een technische man.’ Iedere bijdrage is van harte welkom. Geven kan op de volgende manieren:

Evenementen organiseren, hoe doe je dat? • Eenmalig, bijvoorbeeld aan een specifieke kerk Monique: ‘Je moet het de mensen naar de zin maken. Soms kom ik • Door middel van een periodieke schenking ergens en dan staan er een paar oude tangen plastic bekertjes in te • Door middel van een fonds op naam schenken. Het gaat om de details, gastvrijheid.’ • Of door ons op te nemen in uw testament

En hoe regelen jullie optredens en de techniek, gaat dat altijd goed? PERIODIEK SCHENKEN KAN NU ZONDER TUSSENKOMST VAN EEN NOTARIS! Monique: ‘Toen Joop Visser hier kwam spelen was er een misverstand Detail plafond Wanneer u de Stichting Oude Hollandse Kerken optimaal en voor minimaal vijf jaar wilt steunen, over de geluidsinstallatie. Hij ging er van uit dat wij het geluid zou- kunt u kiezen voor een periodieke schenking. Dat mag sinds 2014 met een schenkingsovereen- den verzorgen, maar door een misverstand was dat er niet. Ik ben toen Dick: ‘Dat is het ideaal. Dat heb je bijvoor- komst, die u eenvoudig bij ons aanvraagt door een e-mail of kaartje te sturen met het woord Het team van de kerk in Beets, v.l.n.r.: Marjan Cnossen, Anuschka Postma, naar boven gegaan en heb met hem overlegd. Bij mij gaat het dan door beeld ook in het kerkje van Banne Buiksloot, ‘schenkingsovereenkomst’ en uw naam en adresgegevens. U krijgt deze dan per omgaande toe- Dick Slooten en Monique Smal een wirwar in mijn hersenpan en ineens kom ik op een naam: Frens daar gaan we wel eens op de bonnefooi naar- gestuurd. Mazenier, iemand uit het dorp, die al vaker voor het geluid zorgde bij toe.’ TEKST EN FOTO‘S PIET VAN DER WERF evenementen. Anuschka ging er meteen met de auto heen, want de zaal zat al stampvol. Frens is toen met al zijn spullen gekomen en heeft Je moet dus eigenlijk je eigen bezoeker zijn om PERIODIEK SCHENKEN IN 5 STAPPEN GEREGELD: aar de Korsloot een kleine knik maakt om aan te sluiten op Joop Visser op zijn wenken bediend. Wilde hij twee microfoons, dan er achter te komen: is het hier wel leuk? 1. Vul de schenkingsovereenkomst in en stuur hem naar ons op. de Beemsterringvaart ligt het dorpje Beets, aan de rand van had hij er drie.’ Dick: ‘Ja. En wij programmeren hier alles zelf, 2. Wij vullen ons deel in en sturen u een kopie terug. W de Zeevang. Het romantische kerkje ligt wat schuin van de waar ik heb begrepen dat andere kerken aan- 3, Wij bewaren één exemplaar in onze administratie en u bewaart een exemplaar in uw hoofdweg af, tegenover het café, zoals het hoort, al sinds de veertiende Dit is wel een schoolvoorbeeld van hoe inventief een PC moet werken, biedingen krijgen van artiesten, die de kerk administratie. eeuw. Achter een rij leilinden worden de bakstenen muren beschenen toch? dan vervolgens kunnen huren voor een voor- 4. Wij sturen u jaarlijks een betalingsverzoek of in geval van machtiging innen wij jaarlijks het door de ochtendzon en de deur van de kerk staat open. Binnen Anuschka: ‘Herman van Veen was ook heel spannend.’ stelling. Die willen dan ook een keer in De vastgelegde bedrag. ontmoet ik voorzitter Marjan Cnossen, beheerder Anuschka Postma, Monique: ‘Ja, wat Marjan toen heeft geregeld was grote klasse, ode aan Rijp spelen, en dan weer in Oostzaan. Dan 5. U geeft bij uw belastingaangifte uw schenking op en uw schenking wordt in mindering penningmeester Dick Slooten en Monique Smal van de culturele Marjan.’ draai je in een kringetje en dat hebben wij gebracht op uw inkomstenbelasting. commissie. Een levendig gesprek met enthousiaste vrijwilligers volgt. Marjan: ‘Er was heel weinig budget, maar Herman van Veen vond hier absoluut niet.’ het leuk om op onze uitnodiging op onze locatie te komen spelen. Wat vinden jullie het mooist aan deze kerk? Maar in de loop van het jaar werd zijn voorstelling steeds omvangrij- Theatergroepen kunnen hier repeteren, er U KRIJGT ONGEVEER DE HELFT VAN UW GIFT TERUG VAN DE BELASTINGDIENST! Dick: ‘De kas! Nee, ik vind het gebouw het mooist, ik ben hier getrouwd. ker en wij begonnen ons zorgen te maken of het allemaal wel paste, worden ook huwelijken gedaan, wat kunnen Door deze overeenkomst en omdat onze stichting een culturele ANBI-status Ik weet nog dat ik boven kwam en daar zat die ambtenaar (lacht). Maar financieel en technisch. In goed overleg is hij jullie allemaal aanbieden? heeft, krijgt u ongeveer de helft van uw schenking terug van de belasting- het plekje, de boompjes als je aankomt... Weet je, het is hier niet kil.’ toch gewoon komen optreden en hij heeft Anuschka: ‘Parkeerruimte, catering, muziek, dienst. Door de Geefwet mogen particulieren tot en met 2017 hun gift voor Monique vult aan: ‘De menselijke maat is goed. De sfeer, de licht- alles tot in de puntjes geregeld, enorm alles.’ de inkomstenbelasting vermenigvuldigen met 1,25. Voor een periodieke gift inval, of als we kaarsen aan hebben: daar ben ik verliefd op geworden.’ professioneel.’ Monique: ‘Wij hebben ook vloerverwar- is er géén drempel (minimumbedrag) of maximumbedrag. Anuschka: ‘Tijdens voorstellingen bewonder ik het bijzondere Anuschka: ‘We moesten ming. Ik was een keer in een kerk bij een eve- Bedrijven mogen hun gift zelfs als aftrekpost voor de vennootschapsbelasting vermenigvul- beschilderde plafond en ook de beschilderde achterwand is prachtig.’ wel krachtstroom regelen nement en dan krijg je op een zeker moment digen met 1,50. Omdat de SOHK als culturele ANBI géén schenkbelasting hoeft te betalen komt vanuit elders in het dorp, toch koude voetjes.’ uw gift voor de volle 100% ten goede aan de monumenten! Nog meer schilderingen in de oude raadzaal boven, fauteuils met snij- maar dat is allemaal ge- werk en de Bossche kist, waarin vroeger het voor de armen ingezamelde lukt.’ Hoe zien jullie de toekomst? HEEFT U VRAGEN? geld werd bewaard. Marjan: ‘Hij was zelf ook Marjan: ‘We zijn vanaf nul begonnen. We Als u met ons van gedachten wilt wisselen, mogelijkheden wilt bespreken, of als u andere vragen Marjan: ‘Die kist heeft drie verschillende sloten. Ze moesten altijd heel erg tevreden.’ hebben nu winst gemaakt, maar moeten dat heeft, dan horen wij dat graag. Dat kan telefonisch, per e-mail of in een vrijblijvend gesprek bij met z’n drieën zijn om hem te openen. Wij hebben de sleutels niet, ook voor de toekomst vasthouden. We heb- ons op kantoor, of, desgewenst, bij u thuis. Wij zullen alles doen om uw wensen met zorg te we weten dus niet wat er in zit. Van het armengeld is destijds het Die Kerk van Beets daar kan ben daarom nu een clubje dat zich bezig gaat realiseren! Flaes&Brünjes-orgel aangeschaft; het is dus helemaal niet naar de ar- ik blind naartoe, want daar houden met fondsen en subsidies.’ ■ Op www.oudehollandsekerken.nl kunt u meer lezen over schenken onder het tabblad ‘Giften men gegaan.’ heb ik altijd een goeie tijd? De Bossche kist MEER INFORMATIE: WWW.KERKBEETS.NL en nalatenschap’.

24 25