Çukurova Tarım Gıda Bil. Der. 31(3): 89-99, 2016 (Özel Sayı) Çukurova J. Agric. Food Sci.

Şanlıurfa İli İlçesi Topraklarının Bazı Özellikleri ve Bitki Besin Element Kapsamlarının Belirlenmesi

Mehtap SARAÇOĞLU1 Abdulkadir SÜRÜCÜ1 Meral TAŞ1 İslim KOŞAR1 Mehmet KARAGÖKTAŞ1

Özet Bu çalışma 2008 yılında Şanlıurfa İli Birecik İlçesi ’nin; tarım alanlarında yoğun olarak yetiştirilen ürünlerden, boş alan ve mera alanlarından toprak örnekleri alınarak yürütülmüştür. Gayeli toprak örnekleri metoduna uygun olarak 0-20 cm derinliğinden, yer koordinatları GPS ile belirlenen toplam 94 noktadan alınmıştır. Her bir örnekleme noktasından 8-10 örnek arazinin büyüklüğü, toprak ve topografik yapısı göz önünde bulundurularak alınmıştır. Örnekler paçal numune haline getirilmiş ve analiz edilmiştir. Alınan toprak örneklerinde su ile doymuşluk (%), pH, tuz (%), CaCO3 (%), organik madde (%), P2O5 (kg/da), K2O (kg/da), kum (%), kil(%), silt(%) ve bitkiye yarayışlı olan mikro elementlerden Fe (ppm), Cu (ppm), Zn (ppm) ve Mn (ppm) değerlerine bakılmıştır. Analiz sonuçlarına göre ise; Birecik ilçesi toprakları kil bünyeli, fazla kireçli, organik madde bakımından genellikle yetersiz, fosfor bakımından alınan örneklerin çoğunda yüksek, bitkiye yarayışlı Fe bakımından %43.61 yüksek, %34.04 yeterli ve %22.34 ise düşük, Zn bakımından %10.63 yüksek, %24.46 yeterli ve %64.89 ise düşük, Mn, Cu bakımından yeterli ve K20 bakımından ise %100 yüksek bulunmuştur. Anahtar kelimeler: Şanlıurfa, Birecik, besin elementi, toprak

Determination of Some Properties and Plant Nutritional Element Contents in Soils of Birecik Region in Şanlıurfa

Abstract This study was carried out on the soil samples that wore taken pasture land, free space and intensive products that are grown in dry areas in Birecik province of Şanlıurfa. Purposeful soil samples were taken from depth of 0-20 cm suitable to the method at total of 94 points that the coordinates defined by GPS. 8-10 samples were taken from each sampling point taking into account the structure of soil and topographic and the sine of the land, hhis samples were made into aggregate sample and analyzed. Saturation with water (%) pH (%), salt (%), CaCO3, organic matter(%), P2O5 (kg/da) and K2O (kg/da), sand (%), clay (%), silt(%) and micro elements that available Fe (ppm), Cu (ppm), Zn (ppm) and Mn (ppm) valves of these soil samples were examined. According to the results of the analysis:Soil of Birecik province were found textured clay soils, calcareous, low inorganic matter and %65 higher interms of available Fe, %18 higher in terms of Zn, Mn, Cu and %100 higher in terms of K2O Keywords: Sanliurfa, Birecik, nutrient, soil

Giriş son çeyreğinde çevre kirliliği, ekolojik dengeyi Hızlı kentleşme ve sanayileşme ile birlikte ve yaşayan her türlü canlının sağlığını ciddi bir nüfus artışı doğal kaynaklar üzerindeki baskıyı şekilde tehdit eder hale gelmiştir. arttırmakta, buna bağlı olarak arazi kullanımına Pek çok dünya ülkesinde olduğu gibi, yönelik sürdürülebilir faaliyetlerin planlanması ülkemizde de çevre kirliliği konusu, temiz ve ve uygulanması önem kazanmaktadır. sağlıklı bir gelecek açısından en büyük ortak Kalkınma için atılan her adım, aynı zamanda endişe haline gelmiştir. Artan insan nüfusu ile çeşitli çevre sorunlarını da beraberinde birlikte hızlı kentleşme ve insan faaliyetlerinin getirmektedir. Yirmi birinci yüzyılın özellikle tarımsal ve endüstriyel alanda giderek

1 GAP Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü - Şanlıurfa Şanlıurfa İli Birecik İlçesi Topraklarının Bazı Özellikleri ve Bitki Besin Element Kapsamlarının Belirlenmesi

yoğunlaşması, bu faaliyetleri çevre kirletici yaptıkları araştırmada 0–20 cm toprak unsurlar haline getirmektedir. Bu faaliyetler bir derinliğinde ortalama mikro element yandan insan hayatını kolaylaştırırken, diğer içeriklerinin 18.66 ppm Fe, 28.39 ppm Mn, yandan insan hayatının sağlıklı ve güvenli bir 4.01 ppm Cu ve 0.80 ppm Zn düzeyinde şekilde devamını tehdit eder duruma olduğunu belirlemişlerdir. gelmektedir. Kızılgöz ve ark. (1999), Şanlıurfa Yöresinde Tarımda istenilen miktar ve kalitede ürünün antepfıstığı (Pistacia vera L.) yetiştirilen elde edilmesinin birinci şartı toprakların toprakların verimlilik düzeylerinin saptanması verimliliklerinin arttırılmasıdır. Toprak üzerine bir araştırma adlı çalışmada, analizler verimliliğini arttırmada en önemli faktörlerden sonucunda, toprakların hepsinde makro biri ise bitki besin elementleridir. Besin elementlerden azot ile mikro elementlerden elementleri, bitki gelişiminin önemli bir parçası bitkilerce alınabilir demir ve çinko olup bir veya daha fazlasının noksanlığı verim noksanlığının şiddetli düzeyde olduğunu ve kaliteyi olumsuz yönde etkilemektedir. belirlemişlerdir. Topraklardan en uygun verimi alabilmek için Çimrin ve Boysan (2006), Van yöresi tarım ise dengeli gübreleme yapmak ve bitki besin topraklarının besin elementi durumları ve elementlerinin noksanlıklarını gidermek şarttır. bunların bazı toprak özellikleri ile ilişkileri adlı Bundan dolayı toprakların besin element yapmış oldukları çalışmada, Heybeli köyü durumlarının bilinmesi zorunlu hale toprakları hariç tüm toprak örneklerinin gelmektedir. Bu amaçla ülkemizde birçok değişebilir potasyum içeriklerinin yüksek araştırma yürütülmüştür. düzeyde, toprakların büyük çoğunluğunda Güzel ve ark. (1991), Ovası’ndaki fosfor ve alınabilir çinkonun yetersiz olduğunu toprak serilerinin yarayışlı çinko kapsamlarının ancak alınabilir Fe, Cu, ve Mn’nin yeterli 0.16–1.20 ppm, yarayışlı demir kapsamlarının seviyede olduğunu saptamışlardır. 2.68-6.40 ppm, yarayışlı bakır kapsamlarının Saraçoğlu ve ark. (2008) Şanlıurfa İli Harran 0.65- 8.18 ppm ve yarayışlı mangan İlçesi Topraklarının Bitki Besin Elementi kapsamlarının 2.62-13.05 ppm arasında Kapsamları isimli çalışmada, Şanlıurfa İli değiştiğini belirtip, bunların ortalama Harran İlçesi’nden alınan toprak örneklerinde değerlerinin sırası ile 0.43, 4.72, 1.60 ve 6.67 kum içeriği %12.08-54 arasında, kil içeriği ppm olduğunu bildirmişlerdir. Yapılan bu %24. 5-65.2 arasında, silt içeriği %8-48 çalışmada toprak serilerinin %80’inin çinko arasında, toprak bünyesi; Kil, Killi tın, Siltli kapsamı, %40’ının da demir kapsamı kritik killi tın, Tın, pH 7.00-7.90 arasında, EC seviyenin altında belirlenmiştir. <0.64-4.79 dS/m arasında, CaCO3 %5.3-37.2 Eyüpoğlu ve ark. (1995) yaptıkları çalışmada arasında, organik madde %0.16-3.34 arasında, mikro elementleri incelemek üzere Türkiye bitkiye yarayışlı fosfor 1.75-124.02 mg kg-1, topraklarını temsilen 1511 adet toprak örneği bitkiye yarayışlı potasyum 35.70-1035.37 mg alınmış, demir için 4,5 ppm, bakır için 0.2 ppm, kg-1 arasında belirlenmiştir. çinko için 0.5 ppm, mangan için ise 1.0 ppm Saraçoğlu ve ark. (2009) Şanlıurfa İli kritik değeri aldıklarında, buna göre Türkiye İlçesi Topraklarının Bitki Besin Elementi topraklarının %50‘inde çinko, %27’sinde Kapsamlarının Belirlenmesi adlı yaptıkları demir, %0.7’inde mangan eksikliği çalışmada, yaptıkları bazı toprak analizlere bulunmuştur. Bu, yaklaşık 14 milyon hektarda göre; Bozova ilçesi toprakları kil bünyeli, çinko, 7.5 milyon hektar alanda demir, 200 bin kireçli, organik madde bakımından yetersiz, hektar alanda mangan eksikliği olabileceğini, Mn, Cu, ve K20 bakımından ise yüksek bakırla ilgili eksiklik sorunun bulunmadığını olduğunu bulmuşlardır. göstermektedir. Saraçoğlu ve ark. (2010), Şanlıurfa İli Harran Kızılgöz ve ark. (1998), Harran Ovası yaygın İlçesi Kuru Alanlardaki Toprakların Bitki Besin toprak serilerinde DTPA ile ekstrakte edilebilir Elementi Kapsamlarının Belirlenmesi adlı mikro element içeriklerini ve bazı toprak araştırmada Harran ilçesi kuru tarım özellikleriyle ilişkilerini belirlemek amacıyla alanlarındaki toprakların kil bünyeli, kireçli,

90 Şanlıurfa İli Birecik İlçesi Topraklarının Bazı Özellikleri ve Bitki Besin Element Kapsamlarının Belirlenmesi

organik madde bakımından yetersiz, Mn, Cu, Materyal ve Metot ve K20 bakımından yüksek, Fe bakımından Birecik Güneydoğu Anadolu bölgesinde yer %2.63 düşük, %15.78 yeterli, %81.57 yüksek; almakta olup, Birecik ilçesi Şanlıurfa iline Zn bakımında ise %21.38 düşük, %57.89 orta bağlıdır. Birecik yüzölçümü 912 km2 alan olup, ve % 21.05 yüksek bulmuşlardır. alan olarak Türkiye'nin 345. en büyük ilçesidir. Saraçoğlu ve ark. (2010), Şanlıurfa İli Birecik haritası konumu ise 37° 1' 29.9784'' İlçesi Sulu Tarım Alanlarının Bitki Besin Kuzey ve 37° 58' 38.9064'' Doğu gps Elementi Kapsamlarının Belirlenmesi adlı koordinatlarıdır. Birecik ilçesi bağlı olduğu araştırmada Hilvan ilçesi sulama yapılan tarım Şanlıurfa iline 74 kilometre mesafe alanlarındaki toprakların kil bünyeli, kireçli, uzaklıktadır. Birecik rakımı 349 metredir. organik madde bakımından yetersiz, Mn, Cu, (ortalama deniz seviyesine göre yüksekliği) ve K20 bakımından ise yüksek bulunmuştur. (Şekil 1). P2O5 bakımından %27.90 çok az, %34.88 az, Gayeli toprak örneği alma yöntemi ile Birecik %23.25 orta, 59.30 yüksek ve 54.65 çok ilçesi tarım alanlarından toplam 94 adet toprak yüksek, Fe bakımından ise toprakların %48.8 örneği alınmıştır. Her bir örnekleme noktasında, yeterli, %51.16 ‘sı yüksek bulmuşlardır. örnek alınacak arazinin büyüklüğü, toprak ve Saraçoğlu ve ark. (2013) Şanlıurfa İli Hilvan topografik yapısı göz önüne alınarak örnek İlçesi Kuru Alanlardaki Toprakların Bitki Besin alınıp paçal numune haline getirilmiştir. Toprak Elementi Kapsamlarının Belirlenmesi adlı örnekleri; yeni ekilmiş ve gübrelenmiş çalışmada, Hilvan ilçesi topraklarının kil arazilerden olmayacak şekilde Jackson (1962) bünyeli, kireçli, organik madde bakımından tarafından bildirildiği tarzda 0-20 cm yetersiz, bitkiye yarayışlı Fe bakımından %65 derinlikten paslanmaz çelik kürek ile alınıp, yüksek, Zn bakımından %18 yüksek, Mn, Cu, polietilen torbalara konulmuş, etiketlenmiş ve ve K20 bakımından ise %100 yüksek olduğunu laboratuvara ulaştırılmıştır. Laboratuvarda bulmuşlardır. örnekler içindeki taş ve bitki parçacıkları Saraçoğlu ve ark. (2013) Şanlıurfa İli ayıklanarak havada kurutulan toprak örnekleri 2 İlçesi Topraklarının Bazı Özellikleri ve Bitki mm’lik plastik elekten elenmiş ve polietilen Besin Elementi Kapsamlarının Belirlenmesi torbalara konulduktan sonra fiziksel ve adlı çalışmada, Halfeti ilçesi topraklarının kil kimyasal analizleri yapılmak üzere muhafaza bünyeli, kireçli, organik madde bakımından edilmiştir. Toprak örneği alınan yerlerin yer yetersiz, bitkiye yarayışlı Fe içeriği tüm koordinatları Yer Konumlama Cihazı topraklarda yeterli bulunmuştur, Zn bakımından (GPS=Global Posiotioning System) ile %6,52 yüksek, Mn ve Cu bakımından yeterli, belirlenmiştir. Şanlıurfa İli Birecik ilçesi tarım K20 bakımından ise tüm topraklarda önerilen alanlarından alınan toprak örneklerinde; dozun üzerinde bulmuşlardır. Saraçoğlu ve ark. Saturasyon (%) (Richards, 1954), Toprak (2013), Şanlıurfa İli Harran İlçesi Sulu Bünyesi (%) hidrometre metodu ile Alanlarındaki Toprakların Bitki Besin Elementi (Bouyoucus, 1951), Toprak Reaksiyonu (pH) Kapsamlarının Belirlenmesi. adlı araştırmada (Horneck, ve ark. 1989). Kalsiyum Karbonat Harran ilçesi sulama yapılan tarım alanlarındaki (%) Scheibler kalsimetresiyle (Allison ve toprakların kil bünyeli, kireçli, organik madde Moodie 1965), Toplam Tuz (%) (Jackson, bakımından yetersiz, bitkiye yarayışlı Fe 1962), Alınabilir Fosfor (P2O5), Olsen ve ark. bakımından %93 yüksek, Zn bakımından %46.5 1954), Organik Madde (%) (Walkley ve Black. yüksek, Mn, Cu, ve K20 bakımından ise %100 1934) ve Alınabilir Potasyum (K2O) (Carson, yüksek bulmuşlardır. 1980) tayin edilmiştir. Bu araştırmanın amacı, Şanlıurfa İli Birecik İlçesinin topraklarının bazı fiziksel ve kimyasal Bulgular ve Tartışma özelliklerini analiz ederek toprakların verimlilik Araştırma alanı topraklarının bazı fiziksel ve durumlarını genel olarak ortaya koymak kimyasal özelliklerine ilişkin tanımlayıcı olmuştur. istatistikleri aşağıda Çizelge 1’de sunulmuştur. Çizelge 1’de görüldüğü gibi CV’ler çok

91 Şanlıurfa İli Birecik İlçesi Topraklarının Bazı Özellikleri ve Bitki Besin Element Kapsamlarının Belirlenmesi

Şekil 1. Şanlıurfa İli, Birecik İlçesinin konumunu gösteren harita farklılık göstermiştir. Değişkenliğin göstergesi sonuçlar başka araştırmalar tarafından da olan varyasyon katsayısı değerini Wilding ve bulunmuştur (Wilding ve ark. 1994; Akbaş ve ark. (1994), CV değerlerine göre toprak Durak 2006). Çalışma alanının farklı toprak özelliklerindeki değişkenliği CV ≤%15 ise oluşturan faktörlerin etkisinde oldukları ve küçük değişkenlik, %16-30 ise orta değişkenlik farklı uygulamalara maruz kaldıkları göz önüne ve %≥30 ise yüksek değişken olarak alındığında toprak özelliklerinin bu denli sınıflandırmışlardır. Buna göre toprakların değişiklik göstermesi doğal olduğu özellikleri değerlendirildiğinde, en az düşünülmektedir. Toprakların, bazı kimyasal ve değişkenliği toprak reaksiyonu (CV=1,59), orta fiziksel özelliklerine göre değerlendirilmesi değişkenliği kil (CV=27,13), silt (CV=23,84), Çizelge 2’de, toprakta bulunan bazı bitki besin kum (CV=27,71) ve kireç (CV=28,18), elementlerinin değerlendirilmesi ise Çizelge miktarları, yüksek değişkenliği ise EC 3’te sunulmuştur. Çizelge 1, 2 ve 3 birlikte (CV=38,41), OM (CV=35,42), alınabilir P değerlendirildiğinde; (CV=65,15), K (CV=68,63) ve mikro elementler Fe, Cu, Zn ve Mn sırasıyla 65,89, Bünye 62,30, 70,61 ve 101,5 göstermiştir. Benzer 92 Şanlıurfa İli Birecik İlçesi Topraklarının Bazı Özellikleri ve Bitki Besin Element Kapsamlarının Belirlenmesi

Çizelge 1. Araştırma alanı topraklarının bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri yönünden tanımlayıcı istatistikleri (n=94).

Özellik Birim Ortalama Varyans SD CV Max. Min. Kil % 35,75 94,04 9,70 27,13 57,00 21,00 Silt % 27,19 42,02 6,48 23,84 54,00 13,30 Kum % 37,06 105,24 10,26 27,71 59,04 14,24 pH S.Ç. 7,64 0,01 0,12 1,59 7,92 7,34 EC % 1,92 0,55 0,74 38,41 4,24 0,40

CaCO3 % 31,97 81,16 9,01 28,18 79,00 10,90 O.M. % 1,48 0,27 0,52 35,42 2,93 0,82 Alınabilir P mg/kg 24,31 250,84 15,84 65,15 113,24 6,41 Alınabilir K mg/kg 344,01 55735,2 236,08 68,63 1687,00 103,9 Fe mg/kg 5,17 11,58 3,40 65,89 14,76 0,93 Cu mg/kg 2,02 1,58 1,26 62,30 7,08 0,61 Zn mg/kg 0,49 0,12 0,35 70,61 1,76 0,15 Mn mg/kg 46,95 2269,9 47,64 101,5 235,53 4,48 O.M.: Organik Madde, SD: Standart Sapma, CV: Varyasyon Katsayısı

Genel tanımlamaya göre killi ve killi-tınlı ile hafif alkalin arasında değişmekte ve bünyeye sahip olan toprakların Kil kapsamları toprakların % 86.17’ i nötr, % 13.82 si ise hafif % 21 – 57, Silt kapsamları % 13.3 – 54, Kum alkalin pH’ da oldukları belirlenmiştir (Şekil 3). kapsamları ise % 14.24 – 59.04 arasında Benzer sonuçlar birçok araştırmacı tarafından değişmekte olup, kil, silt ve kum değerlerinin da bulunmuştur. (Kızılgöz ve ark. 1999; Seyrek ortalamaları sırasıyla %35.75, %27.19 ve % ve ark. 1999; Saraçoğlu ve ark. 2009; 2010 ve 37.06 bulunmuştur (Çizelge 1). Oransal olarak 2013). değerlendirildiğinde, toprak numunelerinin Tınlı; Siltli 4.26’sı tın, %1.06’sı siltli-killi-tın %42.55’i 4,26% Killi killi-tın ve %31.91’sı ise kil bünyeli sınıfa Tın; girmiştir. Saturasyon yüzdesine göre yapılan 1,06 sınıflandırma da Bouycous yöntemine benzer Kil; % sonuç vermiştir (Çizelge 2; Şekil 2). Bu 31,91 sonuçlar birçok araştırmacının çalışmalarıyla % paralellik göstermektedir. (Kızılgöz ve ark. 1999; Seyrek ve ark. 1999) Killi Tın; pH 42,55 Araştırma alanı topraklarının pH’ ları 7,34 – % 7.92 arasında değişmekte olup ortalama pH değeri 7,64’dür (Çizelge 1). Çizelge 2’de görüldüğü gibi toprak örneklerinin pH’ ları nötr 93 Şanlıurfa İli Birecik İlçesi Topraklarının Bazı Özellikleri ve Bitki Besin Element Kapsamlarının Belirlenmesi

Şekil 2. Toprakların bünye sınıflarına göre % (Kızılgöz ve ark. 1999; Seyrek ve ark. 1999; dağılımı Saraçoğlu ve ark. (2009; 2010; 2013).

EC Kireç Araştırma topraklarının toplam tuz değerlerine Analiz yapılan toprak örneklerinin kireç baktığımız (elektriksel iletkenlik) bu değerlerin kapsamları % 10.9 - 79 arasında değişmiştir EC<0,40 – 4.24 dS/m arasında değiştiği (Çizelge 1). Bu numunelerin %4.26’ sı orta, görülmüştür. Ortalama değer ise 1.92’dir %8.51’ i fazla ve %87.23’ ü ise çok fazla kireçli (Çizelge 1). Toprakların tamamı tuzsuz çıkmıştır. (Çizelge 3; Şekil 5). Aynı yörede durumdadır (Çizelge 2). Bu değerler toprakların yapılmış birçok çalışmada benzer sonuçlar tuzluluk yönünden herhangi bir sorunu bulunmuştur (Kızılgöz ve ark. 1999; Seyrek ve olmadığını göstermektedir (Tüzüner, 1990). ark. 1999; Saraçoğlu ve ark., 2009, 2010 ve Şanlıurfa ili ve çevresinde daha önceden 2013). Kirecin bu kadar yüksek olması ana yapılmış olan araştırmalarda Harran ile materyalden kaynaklanmaktadır. Çünkü yöre Akçakale’nin bir kısmı hariç, toprakların topraklarının ana materyalinin çoğu kireç tuzluluk yönünden herhangi bir sorunun taşıdır. olmadığı ve bu alanlarda sınırlama olmaksızın birçok kültür bitkilerinin yetiştirilebileceği anlaşılmaktadır. Kızılgöz ve ark. (1999), Seyrek ve ark. (1999) ve Saraçoğlu ve ark. (2009; Orta; Çok 2010; 2013) benzer sonuçlar bulmuşlardır. 19,15 az; % 19,15 Hafif % Alkalin 13,82 % Az; 61,70 %

Şekil 4. Toprakların organik madde kapsamları Nötr 86,17 Orta % Kireçli Fazla 4,26% Kireçli 8,51% Şekil 3. Toprakların pH durumu.

Organik madde Çok Analiz yapılan toprak örneklerinin organik Fazla madde kapsamları % 0.82 – 2.93 arasında Kireçli değişmiştir (Çizelge 1). Bu numunelerin 87,23 %19.15’ i çok az, %61.70’ i az ve %19.15’ inde % ise orta miktarda organik madde bulunmuştur. (Çizelge 3; Şekil 4). Bu çalışma Seyrek ve ark.(1999)’nın yaptığı çalışmayla paralellik Şekil 5. Toprakların kireç kapsamları göstermekte olup oldukça fakir bulunmuştur. Bitkiye Yarayışlı P; Analiz yapılan toprak Bu sonuçlar birçok araştırmacının -1 çalışmalarıyla benzerlik göstermektedir. örneklerinin Bitkiye Yarayışlı P mg kg 94 Şanlıurfa İli Birecik İlçesi Topraklarının Bazı Özellikleri ve Bitki Besin Element Kapsamlarının Belirlenmesi

kapsamları 6.41 – 113.24 mg kg-1 arasında bulunmuştur.(Çizelge 1). Alınan tüm değişmekte olup, ortalama değer ise 24.31’dir. topraklarda Fe önerilen dozun üzerinde (Çizelge 1). Bu numunelerin %2.13’ü orta ve bulunmuştur. (Çizelge 3). %97.87’sinde ise yüksek miktarda fosfor Cu; Analiz yapılan toprak örneklerinin Cu bulunmuştur (Çizelge 3; Şekil 6). Fosforun bu kapsamları 7.08-0.61 ppm arasında değişmiş kadar farlılık göstermesinin nedeni toprakların olup, ortalama değer 2.02 ppm bulunmuştur hem tarım yapılan hem de tarım yapılmayan (Çizelge 1). Alınan tüm topraklarda Cu önerilen alanlardan alınmış olası ve ayrıca tarımsal dozun üzerinde bulunmuştur. (Çizelge 3). Bakır alanlarda, çiftçiler arasında farklı miktarlarda preparatlı gübrelere ihtiyaç bulunmamaktadır. gübre kullanılmasıyla açıklanabilir. Zn; Araştırma topraklarının yarayışlı Zn içeriği 1.76-0.15 ppm arasında değişmiş olup, ortalama değer 0.49 ppm bulunmuştur (Çizelge 1). Orta Lindsay and Norvell, (1978)’in bildirdiği kritik 2% değerlere göre, toprak numunelerinin %64.89 düşük, %24.46 yeterli ve %10.63’sinde ise yüksek miktarda çinko bulunmuştur. (Çizelge 3). FAO, (1990)’ya göre ise %79.79’si düşük, ve %20.21’i ise yeterli bulunmuştur. Kızılgöz ve ark.(1999)’ in yaptığı çalışma sonucunda Zn yetersiz bulunmuştur. Mn; Araştırma alanı toprak örneklerinin Mn Yüksek kapsamları 235.53-3.86 ppm arasında değişmiş 98% olup, ortalama değer 46.95 ppm olarak bulunmuştur (Çizelge 1). Alınan tüm topraklarda Mn, Lindsay and Norvell, (1978)’in bildirdiği kritik seviyenin üzerinde Şekil 6. Toprakların yarayışlı P (kg P2O5 /da) bulunmuştur. FAO, (1990)’ya göre ise %34.04 kapsamları bakımında % dağılımları ’ü düşük, %25.53’ü yeterli %36.17’si yüksek ve %4.26’sı ise çok yüksek bulunmuştur Bitkiye Yarayışlı K; Toprakların alınabilir (Çizelge 3). Bu çalışma Bayraklı ve Gezgin potasyum kapsamlarının 103.9 – 1687 mg kg-1 (1996)’ nın yaptığı çalışma ile uyum arasında olduğu belirlenmiştir. Ortalama ise göstermektedir. 344.01 mg kg-1 olarak tespit edilmiştir (Çizelge 1). Alınan tüm topraklarda K2O yüksek Sonuç bulunmuştur. (Çizelge 3). Bu değerler Bu çalışma 2008 yılında Şanlıurfa İli Birecik genellikle toprakların alınabilir potasyum ilçesi ’nin; tarım alanlarında yoğun olarak içeriği açısından iyi durumda olduğunu yetiştirilen ürünlerden, boş alan ve mera göstermektedir. Ancak potasyum, yetiştirilen alanlarından alınan 94 toprak örneği ile ürünün renk, tat ve aroma gibi kalite unsurlarını yürütülmüş olan analiz sonuçlarına göre; etkilediğinden tarımı yapılan kültür bitkilerine Birecik ilçesi toprakları kil bünyeli, fazla yeterli miktarda potasyumlu gübre uygulanması kireçli, organik madde bakımından genellikle yararlı olacaktır. Yörede yapılan bazı yetersiz, fosfor bakımından alınan örneklerin çalışmalarda toprakların yarayışlı K çoğunda yüksek, bitkiye yarayışlı Fe içeriklerinin çoğunlukla yeterli ve çok yüksek bakımından % 43.61 yüksek, %34.04 yeterli ve düzeylerde olduğu görülmüştür (Kızılgöz ve %22.34 ise düşük, Zn bakımından %10.63 ark. 1999; Seyrek ve ark. 1999; Saraçoğlu ve yüksek, %24.46 yeterli ve %64.89 ise düşük, ark., 2009, 2010 ve 2013). Mn, Cu bakımından yeterli ve K20 bakımından Fe; Analiz yapılan toprak örneklerinin Fe ise %100 yüksek bulunmuştur. Topraklar kapsamları Fe 2323-0.93 ppm arasında organik maddece zenginleştirilmelidir. Sıcak değişmiş olup ortalama değer 5.17 ppm bölge olduğundan organik madde hızlı

95 Şanlıurfa İli Birecik İlçesi Topraklarının Bazı Özellikleri ve Bitki Besin Element Kapsamlarının Belirlenmesi

parçalanmaktadır. Bundan dolayı her yıl çiftlik Kaynaklar gübresi vb. organik gübreler ve azotlu gübreler Akbaş F ve Durak A (2006). Entisol ordosuna uygulanmalıdır. ait bir arazide bazı toprak özelliklerinin değişiminin belirlenmesi. Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 20

Çizelge 2. Toprakların bazı kimysal ve fiziksel özelliklerine göre değerlendirilmesi

Toprak İçeriği Birim Sınır Değerlendirme Örnek % Değeri sayısı Suyla Doygunluk % <30 Kumlu (Ülgen ve 31-50 Tınlı 1 1.06 Yurtsever, 1995) 51-70 Killi-tınlı 67 71.24 71-110 Killi 26 27.65 >110 Ağır Killi - - pH SÇ <4.5 Kuvvetli asit - - (Ülgen ve 4.5-5.5 Orta asit - - Yurtsever, 1995) 5.5-6.5 Hafif asit - - 6.5-7.5 Nötr 13 13.82 7.5-8.5 Hafif alkali 81 86.17 >8.5 Kuvvetli alkali - - -1 Elektriksel (dS/m ) 0-4 Tuzsuz 93 98.94 İletkenlik (EC) 4-8 Hafif tuzlu 1 1.06 (Richards, 1954) 8-15 Orta derecede tuzlu - - >15 Çok fazla tuzlu - - Organik Madde % 1 < ise Çok az 18 19.15 1 – 2 Az 58 61.70 2 – 3 Orta 18 19.15 3 – 4 İyi - - 4 > ise Yüksek - - Kireç % 1 < ise Az kireçli - - 1 – 5 Kireçli - - 5 – 15 Orta 4 4.26 15 – 25 Fazla 8 8.51 25 > ise Çok fazla 82 87.23 Toprak Bünyesi Killi 30 31.91 Killi Tınlı 40 42.55 Siltli Killi Tınlı 1 1.06 Tınlı 4 4.26

(39):43-52

96 Şanlıurfa İli Birecik İlçesi Topraklarının Bazı Özellikleri ve Bitki Besin Element Kapsamlarının Belirlenmesi

Allison L.E., Moodie C.D. (1965). Carbonate, Hydrometer Method for Making Mechanical In: C.A. Black (Ed.), Methods of Soil Analysis of Soil. Analysis, Part 2, Agronomy no. 9, ASA, Carson, P. L. 1980. Recomended potassium SSSA, WI, USA, pp 1379–1400 test. In: Recomended Chemical Soil Test Bayraklı, ve Gezgin, S., 1996. Kanalizasyon Procedures for the North Central Region. suyu ile sulanan tarım topraklarında Rev.Ed. North Central Region Publication kirlenme durumu. İst. Büyükşehir Bel. Org. No: 221. North Dakota Agric.Exp. Stn. Bildiri. . North Dakota State University, Fargo, USA Bouyoucus, G.J.A. 1951. Recalibration of The Çimrin, K. M. VE S. Boysan, 2006. Van yöresi

Çizelge 3 Toprakta bulunan bazı bitki besin elementlerinin değerlendirilmesi

Besin Yöntem Birim Sınır Değerlendirme Örnek % Elementi Değeri sayısı -1 ( (Ülgen ve mg kg 0-3 Çok az - - Yurtsever, 1995) Alınabilir 3-6 Az - - Fosfor 2 2.13 6-9 Orta 9-12 Yüksek 92 97.87 -1 (Ülgen ve mg kg <20 Az 44 46.81 Alınabilir Yurtsever, 1995) Potasyum 20-30 Orta 30 31.91 30-40 Yeterli 12 12.77

>40 Yüksek 8 8.51 Fe (DTPA) (Lindsay and ppm <2.5 Düşük 21 22.34 Norvell, 1978) 2.5-4.5 Orta 32 34.04 >4.5 Yüksek 41 43.61 Cu (DTPA) (Lindsay and ppm <0.2 Yetersiz - Norvell, 1978) >0.2 Yeterli 94 100 Zn (DTPA) (FAO, 1990) ppm <0.2 Çok düşük - - 0.2-0.7 Düşük 75 79.79 0.7-2.4 Yeterli 19 20.21 2.4-8.0 Yüksek - - >8.0 Çok yüksek - - Mn (DTPA) (FAO, 1990) ppm <4 Çok düşük - - 4-14 Düşük 32 34.04

14-50 Yeterli 24 25.53 50-170 Yüksek 34 36.17 >170 Çok yüksek 4 4.26 Zn (DTPA) (Lindsay and ppm <0,5 Düşük 61 64.89 Norvell, 1978) 0,5-1,0 Yeterli 23 24.46 >1,0 Fazla 10 10.63

Mn (DTPA) (Lindsay and ppm < 1 Yetersiz - - Norvell, 1978) 1,0 Yeterli 94 100

97 Şanlıurfa İli Birecik İlçesi Topraklarının Bazı Özellikleri ve Bitki Besin Element Kapsamlarının Belirlenmesi

tarım topraklarının besin elementi durumları sodium bicarbonate. U.S. Dep.Of Agr. Cir. ve bunların bazı toprak özellikleri ile 939, Washington D.C. ilişkileri. Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Ziraat Richards, L.A., 1954. Diagnosis and Fakültesi, Tarım Bilimleri Dergisi, Improvement Saline and Alkaline Soils. 16(2):105-111. U.S. Dep. Agr. Handbook 60. Eyüpoğlu, F., Kurucu, U, N. ve Talaz, S., 1995. Saraçoğlu, M. ve Anlağan Taş, M. 2008. Türkiye Topraklarının Bitkiye Yarayışlı Şanlıurfa İli Harran İlçesi Topraklarının Bazı Mikro elementler (Fe, Cu, Zn, Mn) Bitki Besin Elementi Kapsamları. 4. Ulusal Bakımından Genel Durumu. Toprak ve Su Bitki Besleme ve Gübre Kongresi. S:1036 - kaynakları Araştırma Yıllığı. Yayın No: 98, 1045 8- 10 Ekim 2008. Konya. 1996, Ankara. Saraçoğlu, M., Anlağan Taş, M., Koşar, İ., Fao, 1990. Micronutrient, Assessment at the Yetim, S. ve Sürücü, A. 2009. Şanlıurfa İli Country Level: An International Study. FAO Bozova İlçesi Topraklarının Bitki Besin Soil Bulletin by Sillanpaa.Rome. Elementi Kapsamlarının Belirlenmesi. IX. Güzel, N., Ortaş, İ. ve İbrikçi, H. ,1991. Harran Ulusal Ekoloji ve Çevre Kongresi. 7-10 Ovası Toprak Serilerinde Yararlı Ekim 2009. Nevşehir. Mikroelement Düzeyleri ve Çinko Saraçoğlu, M., Polat H., Anlağan Taş, M., Uygulamasına Karşı Bitkinin Yanıtı. Koşar, İ., Yetim, S., Sürücü, A. 2010. Çukurova Üniv. Zir. Fak. Dergisi 6(1): 15- Şanlıurfa İli Harran İlçesi Kuru Alanlardaki 30 Adana. Toprakların Bitki Besin Elementi Horneck, D.A., J.M. Hart, K. Topper, and B. Kapsamlarının Belirlenmesi. I.Ulusal Koepsell. 1989. Methods of soil analysis Toprak ve Su Kongresi. 1-4 Haziran 2010. used in the Soil Testing Laboratory at Toprak ve Su Kaynakları Araştırma Oregon State University. SM 89:4 Agric. Enstitüsü Müdürlüğü-Eskişehir. Expt. Sta., 21 pgs. OSU, Corvallis, OR. Saraçoğlu, M., Anlağan TAŞ, M., Koşar, İ., Jackson, M. L. (1962), Soil Chemical Analysis, Kara, H., Sürücü, A. 2010. Şanlıurfa İli Constable and Company Ld., London, Hilvan İlçesi Sulu Tarım Alanlarının Bitki England. Besin Elementi Kapsamlarının Jackson, M.C. 1962. Soil chemical analysis. Belirlenmesi. I. Ulusal Toprak ve Su Prentice Hall. Inc. Eng. Cliff. USA. Kongresi. S.905-910 1-4 Haziran 2010. Kızılgöz, İ., Kızılkaya, R. Kaptan, H. ve Toprak ve Su Kaynakları Araştırma SÜRÜCÜ, A., 1998. Harran Ovası yaygın Enstitüsü Müdürlüğü-Eskişehir. toprak serilerinin DTPA ile ekstrakte Saraçoğlu, M., Koşar, İ., Anlağan TAŞ, M., edilebilir mikroelement içerikleri ve bazı Aydoğdu, M., Sürücü, A. Kara, H.. 2013. toprak özellikleriyle ilişkileri. HR.Ü.Z.F. Şanlıurfa İli Harran İlçesi Sulu Dergisi, Cilt:2, sayı:4, 27-34. Alanlarındaki Toprakların Bitki Besin Kızılgöz, İ., Kızılkaya, R. Açar İ., Seyrek, A., Elementi Kapsamlarının Belirlenmesi. 6. Kaptan, H., 1999. Şanlıurfa Yöresinde Ulusal Bitki Besleme ve Gübreleme antepfıstığı (Pistacia vera L.) yetiştirilen Kongresi. S.339-341. 3 – 7 Haziran 2013 toprakların verimlilik düzeylerinin Nevşehir. saptanması üzerine bir araştırma. GAP I. Saraçoğlu, M., Anlağan TAŞ, M., Koşar, İ., Tarım Kongresi, 26-28 Mayıs 1999. II. Aydoğdu, M., Kara, H., Sürücü, A., Oğur Cilt:987-994. Şanlıurfa Özkan, N. 2013. Şanlıurfa İli Hilvan İlçesi Lınsay, W.L. ve Norvell, W:A. 1978. Kuru Alanlardaki Toprakların Bitki Besin Development of a DTPA soil test for zinc, Elementi Kapsamlarının Belirlenmesi. iron, manganese and copper. Soil Sci., Soc. 6.Ulusal Bitki Besleme Ve Gübreleme Am. J. 42.421-428. Kongresi. 3 -7 Haziran 2013. Toprak Gübre Olsen, S. R., V. Cole, F. S. Watanable ve Dean ve Su Kaynakları Merkez Araştırma L.A. 1954. Estimation of available Enstitüsü Müdürlüğü-Nevşehir. phosphorus in soils by extraction with

98 Şanlıurfa İli Birecik İlçesi Topraklarının Bazı Özellikleri ve Bitki Besin Element Kapsamlarının Belirlenmesi

Saraçoğlu, M., Sürücü, A. Koşar, İ., Anlağan TAŞ, M., Aydoğdu, M., Kara, H.. 2013. Şanlıurfa İli Halfeti İlçesi Topraklarının Bazı Özellikleri ve Bitki Besin Elementi Kapsamlarının Belirlenmesi. III. Ulusal Toprak ve Su Kaynakları Kongresi. S:181- 188. 22 – 24 Ekim 2013. Tokat. Seyrek, A., Kızılgöz, İ., Çullu, M.A. ve İnce, F., 1999. Harran Ovasında Taban Suyu Etkisindeki Toprakların Ağır Metal İçerikleri. GAP 1. Tarım Kongresi, 26-28 Mayıs 1999, Şanlıurfa. Ülgen, N., Yurtsever, N., 1995. Türkiye Gübre ve Gübreleme Rehberi (4. Baskı). T.C. Başbakanlık Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Toprak ve Gübre Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Yayınları, Genel Yayın No: 209, Teknik Yayınlar No: T.66, s.230, Ankara. Walkley, A. and Black, I.A. 1934. An examination of the Degtjareff method for determining organic carbon in soils: Effect of variations in digestion conditions and of inorganic soil constituents. Soil Sci. 63:251- 263. Wıldıng, L P, Bouma and D W Gross (1994). Impact of spatial variability on ınterpretative modelling, In:Quantitative Modelling of Soil Forming Processes R.B. Bryant and Arnold R.W. (ed), SSSA Special Publication Number 39, SSSA, Inc. Madison Wisconsin, USA.

99