II wojna śwIatowa na Pomorzu GdańskIm w fotoGrafIach I dokumentach Instytutu PamIęcI narodowej

wystawa PrzyGotowana Przez oddzIałowe archIwum IPn w Gdańsku

autorzy: ANNA NAdArzyńsKA-PIszczewIAt, JustyNA PAzdA recenzja: Prof. dr hAb. boGdAN chrzANowsKI, MAGdAleNA ŚlAdecKA Projekt GrafIczny: estIllA korekta: ANNA ŚwItAlsKA-JoPeK

na wystawIe wykorzystano fotoGrafIe I dokumenty Pochodzące ze zbIorów: • ArchIwuM INstytutu PAMIęcI NArodoweJ • oddzIAłoweGo ArchIwuM IPN w GdAńsKu • oddzIAłoweJ KoMIsJI ŚcIGANIA zbrodNI PrzecIwKo NArodowI PolsKIeMu IPN w GdAńsKu

Żołnierze niemieccy usuwający polskie godło ze szlabanu na posterunku granicznym w Gdyni-Kolibkach (AIPN) Polacy zatrzymani na ulicach Nowego Portu, 1 września 1939 r. (AIPN)

uzbrojone formacje niemieckie przed dwor- Gdańskcem Głównym, 1 września 1939 r. (AIPN)

Plan Gdańska z naniesionymi polskimi placówkami i instytucjami, 1939 r. 1. Polski Klub Morski, 2. Komisariat Generalny rP, 3. dyrekcja Kolei Państwowych, 4. dworzec Kolejowy, 5. Polski dom studencki, Klub sportowy „Gedania”, kościół św. stanisława, 6. ekspozytura Polskiego Inspektoratu ceł, 8. Gimnazjum Polskie, 9. Poczta Polska (AIPN)

wolne Miasto Gdańsk, utworzone w 1920 r. na mocy traktatu wersal- skiego, pozostawało pod nadzorem wysokiego Komisarza ligi Naro- dów i Polski. zajmowało obszar 1893 km kw. i miało blisko 359 tys.

mieszkańców (w tym ok. 10 proc. Polaków i 2,5 proc. Żydów). włącze- umocniona zapora graniczna wolnego Miasta Gdańska, sierpień 1939 r. (AIPN) nie Gdańska do polskiego obszaru celnego, funkcjonowanie polskiej służby pocztowo-telegraficznej, polskiej składnicy amunicji i magazynu Żołnierz ss-heimwehr obok skrzynki Poczty Polskiej w Gdańsku (AIPN) tranzytowego na było zarzewiem wielu konfliktów między III rzeszą a Polską. dojście hitlera do władzy i idee narodowego socja- lizmu większość gdańskich Niemców przywitała z radością. Negowa- no wszelkie związki miasta z rzeczpospolitą, podkreślając wyłącznie niemiecki charakter miasta. Prześladowania społeczności żydowskiej oraz ekscesy wobec Polaków stały się codziennością.

1 września 1939 r., gdy na westerplatte padły pierwsze strzały, Niem- cy rozpoczęli przejmowanie miasta. z budynków usuwano polskie emblematy, a flagi ze swastyką wypełniły ulice. rozwiązano polskie członkowie niemieckich formacji naklejający proklamację Alberta forstera o przyłą- stowarzyszenia, Polacy musieli meldować się każdego dnia na poli- zatrzymani pracownicy Komisariatu Generalnego rP na Nowych ogrodach, 1 września 1939 r. (AIPN) czeniu wolnego Miasta Gdańska do III rzeszy, 1 września 1939 r. (AIPN) cji, zakazano posiadania odbiorników radiowych. Żydom zablokowa- no depozyty bankowe. hitlerowskie bojówki zajęły budynki pozostają- ce pod zarządem polskim, m.in. Komisariat Generalny rP, dworzec Główny i dyrekcję PKP.

w ramach „akcji oczyszczającej” („säuberungsaktion”), której celem było wyeliminowanie ze społeczności polskiej najbardziej wartościo- wych jej przedstawicieli, aresztowano działaczy Polonii oraz pracowni- ków polskich urzędów i placówek, m.in. celników, kolejarzy, nauczycieli i księży. w dniach od 1 do 3 września internowano ok. 45 tys. osób. Po- laków przetrzymywano w Victoriaschule przy ul. Kładki, w obozie przej-

ściowym w Nowym Porcie (do marca 1940 r. przeszło przez niego ok. uzbrojony oddział niemiecki wkraczający do Komisariatu Generalnego rP Przejazd Adolfa hitlera ul. długą, 8–10 tys. więźniów), w obozie w Granicznej wsi (ok. 300–350 osób) na Nowych ogrodach, 1 września 1939 r. (AIPN) 19 września 1939 r. (AIPN) oraz w więzieniu przy schiesstange (dziś ul. Kurkowa), które w czasie wojny stanowiło więzienie okręgowe dla Gdańska i Prus zachodnich (przetrzymywano tu ok. 30 tys. osób).

odezwa Alberta forstera do niemieckich kolejarzy (AIPN) woLne mIasto Niemieccy kolejarze! Nadszedł dzień wolności. Po raz pierwszy po prawie 20 latach na dworcach i lokomotywach gdańskiej kolei powiewają znowu flagi rzeszy Niemieckiej, flagi ze swastyką. czas polskich rządów gwałtu dobiegł końca. obcy panowie są usunięci. Kolej stała się znowu waszą koleją. wasza przykładna walka, wasza wierność niemieckiej sprawie i führerowi, znalazły najwyższą nagrodę. Nadchodzący czas stawia przed wami wielkie wymagania. oczekuję od was, że wy jako żołnierze Adolfa hitlera jak dotąd będziecie wypełniać swoje obowiązki.

Gdańsk, 1 września 1939 r. zatrzymani Polacy, 1 września 1939 r. (AIPN) , Gauleiter Polscy kolejarze zatrzymani na dworcu Głównym, 1 września 1939 r. (AIPN) koncentracyjnego stutthof. w marcu 1940 r. na terenie westerplatte utworzono podobóz obozu ców oceniasięnaokoło50zabitychi120–150rannych. zginęło co najmniej 15 żołnierzy, a 40 zostało rannych. straty Niem- zgodnie z wcześniejszymi rozkazami załoga westerplatte (205 siedmiodniowy heroicznyopórpolskichżołnierzy. we- na tranzytowej sterplatte przez niemiecki pancernik „schleswig-holstein” rozpoczął składnicy ostrzał 4.48 godzinie o września 1 skutecznej obrony. do warunki stworzyły przeciwczołgowymi zaporami oraz zasiekami ry i pięć betonowych wartowni otoczonych ziemnymi umocnieniami, Kosza- żywności. zapasy i granatów tysiąca około maszynowe, ny cztery ciężkie moździerze, działka przeciwpancerne, ciężkie karabi- w 1939 r. był to dobrze umocniony garnizon. Posiadał armatę 75 mm, 1925 r. ligaNarodów. grudnia 7 Polsce przyznała półwyspie na wojskowej straży mania w polskości symbolem wojskowa składnica tranzytowa u wejścia do portu gdańskiego była westerPLattenę westerplatte „małym Verdun”. szacuje się, że po stronie polskiej Pod wrażeniem determinacji polskich żołnierzy Niemcy nazwali obro- nurkujących bombowców Ju 87stuka,aodstronymorzaprzezdwatorpedowce. pięćdziesiąt około przez zaatakowana stu haubic i samochodów pancernych. z powietrza składnica została gdańskiej i mniejszych jednostek, przy wsparciu około stu dział, trzy- policji ss, oddziałów gdańskich żołnierzy tys. 1,5 ok. „stosstrupp”, Kriegsmarine szturmowej Kompanii 3. żołnierzy prowadzi- dwustu ponad atak ło lądu strony od ogromna: była Niemiec Przewaga to jednakzesprzeciwemkpt.franciszkadąbrowskiego. się spotkało kapitulacji, o decyzję podjąć chciał dowódca wsparcie na szansy braku wobec godzin. dwanaście przez wroga atak rać odpie- miała sucharskiego, henryka mjr. przez dowodzona osób), niów obozuwGdańsku-NowymPorcie(AIPN) zniszczone koszary porządkowane przez więź- olnym Mieście Gdańsku. Prawo do utrzy- do Prawo Gdańsku. Mieście olnym – 210 szym planieogniomistrzleonardPiotrowski(AIPN) Polscy żołnierzewojskowej składnicy tranzytowej wniewoli.Napierw- w Gdańsku(AIPN) Płonące barakiradyPortuidrógwodnych z niszczona bramaw ojskowej s kładnicy t ranzytowej (AIPN) zniszczone lasy po walkach nawesterplatte (AIPN) Mjr henryksucharskiigen.friedricheberhardtpokapitulacji7września1939r. (AIPN) ostrzeliwujący westerplatte (AIPN) okręt szkolny „schleswig-holstein” żołnierzy wMewimszańcu(AIPN) obrońcy westerplatte przezniemieckich pilnowani obrońcy westerplatte odprowadzani doniewoli(AIPN) Niemiecka flaga nad jednym z fortów (AIPN) zniszczone dźwigiportowewGdańsku-NowymPorcie(AIPN) PoLska jący budynekPocztyPolskiej(AIPN) Niemiecki samochódpancernyataku- imy arpnwl kptlcę orńy i pdai i. skapitulo- się. poddali nie obrońcy kapitulację, zaproponowali Niemcy kalibru działo pancerne, samochody trzy w wyposażonymi danzig, wehr ss-heim- i „eimann” ss-wachsturmbann schutzpolizei, cjonariuszami i trzy ręczne karabiny maszynowe, nie miało szans w starciu ze 180 funk- karabiny,sztucery,granaty w jedynie uzbrojonych Polaków, 54 chociaż 1 września, prawie równocześnie z zakonspirowana polskaorganizacjawojskowa. skim urzędziePocztowo-telegraficznym działała nr1przyheveliusplatz wobec nasilających się prowokacji hitlerowskich od wiosny 1939 r. w Pol- niemiecką. stronę przez wspieranymi gdańskimi, władzami a Polską dzy cjonująca na mocy traktatu wersalskiego, była przyczyną konfliktów mię- Polska służba pocztowo-telegraficzna w w wyrok na 38 pocztowcach. Jeden z nich został zamordowany w grudniu w zamordowany został nich z Jeden pocztowcach. 38 na wyrok pewniono prawa do obrony. 5 października 1939 r. potajemnie wykonano wencji haskiej, ratyfikowanej przez rzeszę. Ponadto oskarżonym nie za- kon- IV tj. międzynarodowego, prawa norm pogwałceniem było państwa innego obywateli do stosunku w rzeszy III prawa zastosowanie kiemu. niemiec- wojsku przeciwko partyzantki zarzutem pod wojennym sądem przed postawiono pocztowców tym z związku w głównej. kary widywał karę na śmierci. obowiązujący skazanych do 31 bezprawnie grudnia 1939 i r. kodeks aresztowanych karny wMG zostało nie prze- obrońców 39 w czasie walki i w wyniku odniesionych ran zginęło 14 osób. Pozostałych chodzących zbiałąflagą,Niemcyzastrzelili. wy- wąsika, Józefa naczelnika i Michonia Jana poczty dyrektora ognia. miotaczami budynku podpaleniu uprzednim po wieczorem, dopiero wali 15.00 godzinie o Gdy przejął flisykowski. funkcję Alfons Jego Guderski. Konrad rez. ppor. obrony dowódca zginął szturmu Podczas ataki. trzy li Pomimo przytłaczającej przewagi nieprzyjaciela polscy pocztowcy odpar- 75 mmi105haubicę,obronatrwałaczternaściegodzin. Polską. Pocztę o walki się rozpoczęły westerplatte, kierunku w oddaną 1939 r. wlasachPiaśnickich. Poczta salwą pancernika „s olnym Mieście Gdańsku, funk- chleswig-h olstein” olstein” polskie skrzynkipocztowewGdańsku(AIPN) członkowie niemieckichformacjiusuwający zniszczenia budynku Poczty Polskiej (AIPN) budynek PocztyPolskiej(AIPN) oddział niemiecki ostrzeliwujący ku PocztyPolskiej(AIPN) zniszczone wnętrze budyn- członków oddziałówniemieckich(AIPN) obrońcy PocztyPolskiejprowadzeniprzez kujący budynekPocztyPolskiej(AIPN) członkowie niemieckich oddziałów ata- sporządzony przezoKbzNwGdańsku 14sierpnia1947r. ka schwinkegodotyczącyjegouwięzienia wVictoriaschule, Protokół przesłuchaniapracownikaPoczty Polskiejfrancisz- sporządzony przezoK w s ej zkic doprotokołuprzesłuchaniaocalałegoobrońcyPocztyPolskiej alki, ładysława Milewczyka,przedstawiającyterenpocztyiprzebiegwalki, rzu nagdańskiejzaspie(fragmentrejestru księgicmentarnej) lista obrońcówpoległychwwalceipochowanych nacmenta- bzN wGdańsku10września1947r. obrońcy PocztyPolskiejpokapitulacji(AIPN) budynek Poczty Polskiej (AIPN). działo niemieckie ostrzeliwujące łach, halach i halach łach, i r przebieg zajmowania miasta. zajmowania przebieg spokojny gwarantować mieli którzy zakładników, stu wydania żądały ss-w członkowie li r.z 1939 wraz września 14 cych owybrzeże ponad5tys.zostałozabitychi i żołnierzy tys. 15 z mieszkańcy. wsparli nierzy walczyła o walczyła z września 19 do miasta, przedpolach na usytuowana l d kich. 11 listopada1939r. rozstrzelanotamtrzystugdynian. wywieziono do obozu dwunastu mężczyzn w i 30 tys.Polaków. wojny ok. 127 tys. mieszkańców pozostało jedynie że do 1944 r. w z polskiej ludności siedlenia wy- masowe miejsce także r.miały 1939 Jesienią strat osobowychgdynianwidnieje4507nazwisk. sterunek niemieckiej policji. Na sporządzonej w w i Gdyni nicy w 11 listopada 1939 r. na sędziowie. ądowa P w P ezkci ohdio aż w także dochodziło egzekucji o arszawy i l GdynIa pierwszym dniu wojny zostały zaatakowane polskie placówki na gra-

Gdyni, o brona Kępę s w wowa miastem, które podjęło otwartą walkę z u zacuje się, że w że się, zacuje kinach przetrzymywano 6 przetrzymywano kinach olnego Miasta Gdańska. Gdynia była jedynym oprócz jedynym była Gdynia Gdańska. Miasta olnego rzędu Morskiego, funkcjonariusze Policji Państwowej Państwowej Policji funkcjonariusze Morskiego, rzędu mieście liczącym w Mieszkańcy Gdyni internowani przez Niemców na skwerze Kościuszki, wrzesień 1939 r. (AIPN) w o ksywską. Przy budowie umocnień i umocnień budowie Przy ksywską. ybrzeża pod dowództwem płk. dowództwem pod ybrzeża achsturmbann „e achsturmbann s wieku 16 tutthof bądź zamordowano w l o błużu zostało rozstrzelanych pod kościołem wojskami niemieckimi do Gdyni wkroczy- Gdyni do niemieckimi wojskami Gdyni. Przyjmuje się, się, Przyjmuje Gdyni. b ciągu dwóch pierwszych dni w dni pierwszych dwóch ciągu – yli to pracownicy Komisariatu pracownicy to yli 20 lat pod zarzutem zamachu na po- chwili wybuchu samym mieście: 26 października października 26 mieście: samym imann”. – 7 tys. Polaków.tys. 7 w ładze okupacyjne za- okupacyjne ładze 2018 r. imiennej liście rannych. rannych. ochotników walczą- ochotników s tanisława asach Piaśnic- fortyfikacji żoł- fortyfikacji nia iaresztowania,grudzień1939r. proskrypcyjnej osóbwytypowanychdozatrzyma- Polski (sonderfahndungsbuchPolen),tzw. listy strona tytułowaspecjalnejksięgigończejdla determinacją determinacją w Niemcami. Niemcami. ielu z ielu d kościo- r ąbka, ąbka, ządu ządu nich nich przy ul.Świętojańskiej,wrzesień1939r. (AIPN) Żołnierze wehrmachtu pozajęciumiastapodKomisariatemrządurP na al.PiłsudskiegopozajęciuGdyni,wrzesień1939r. (AIPN) członkowie polskich służb mundurowych zatrzymani przez Niemców po zakończeniuwalk,wrzesień1939r. (AIPN) Groby polskichżołnierzynaoksywiu strzelanych przezNiemców11 listopada1939r. z 12listopada1945r. wsprawieekshumacji ciałdziesięciuchłopcówroz- Pismo kierownika Agentury ŚledczejKomisariatu MowGdyni-obłużu da 1939r. wPiaśnicy, 1946r. l ista funkcjonariuszy Policji Państwowej w Gdyni zamordowanych 11 listopa- mieckich opoddaniumiasta,wrzesień1939r. (AIPN) rozmowy polskichwładzGdynizprzedstawicielamiwojsknie- terii „canet”naoksywiu,wrzesień1939 r. (AIPN) zdobyte przezNiemcówstanowiskopolskiej ba- sariatem r Żołnierze w obrońcy Kępy oksywskiej wzięci do niewoli, wrzesień 1939 r. (AIPN) ządu r ehrmachtu pozajęciumiastanaal.PiłsudskiegopodKomi- P, wrzesień1939r. (AIPN) Niemców ze związku radzieckiego, wołynia, besarabii i krajów sprowadzono bałtyckich. miejsce ich tczewa.Na mieszkańców tys. 4 ok. rzeszy III do przymusowe roboty na wywieźli lub Gubernatorstwa wysiedlili Generalnego do okupanci germanizacyjnej akcji ramach w okupacji okresie w na tzw. świńskimrynku. rozstrzelało odwecie w których Polaków, trzynastu Aresztowano „Arkona” wybuchł pożar uznany przez władze niemieckie za akt sabotażu. w nocy z 23 na 24 stycznia 1940 r. na terenie fabryki wyrobów Metalowych seminarium duchownegoicollegiumMarianum. skarszewskiej, ul. przy strzelców batalionu 2. koszary byłe się stały nych urzędników,aresztowania się księży.i nauczycieli internowa- dla obozem wraz z wkroczeniem 2 września wojsk niemieckich do tczewa rozpoczęły mostów przezpolskichsaperów. w t ruchu w s wać mosty. Plan ten nie powiódł się jednak dzięki polskim rozmino- i zabezpieczyć oraz żołnierzy polskich rozbroić mieli towarowym kolejarzom, którzy niemieccy ukryci w nadjeżdżającym od strony Malborka cywilnym pociągu księży z Pelplina: kanoników diecezji chełmińskiej, profesorów wyższego profesorów chełmińskiej, diecezji kanoników Pelplina: z księży szesnastu kaźni miejscem się stały koszary byłe r. 1939 października 20 ofiar).74 tożsamość (ustalono osób 150 ok. zginęło których wyniku w cje, egzeku- masowe również przeprowadzano koszar terenie Na gawskich. niów. zatrzymanych wywożono do obozu stutthof, a także do lasów szpę- przy przemysłowo-rzemieślniczej ul. sobieskiego. Przyjmuje się, że szkoły przez obóz przeszło ok. 1–1,5 tys. gmach więź- – listopada końca od a w t stację na wjeździe po zug” „Aktion planem z zgodnie i dwóchczłonkówichrodzinorazpięciucelników. hitlerowskich Niemiec na Polskę życie straciło trzynastu polskich kolejarzy atakiem przed godzinę Polaków.Na mieszkania i dworcowe budynki wali i s policji niemieckiej r.funkcjonariusze 1939 września 1 linii kolejowej między niemieckim Malborkiem a polskim tczewem. w na nocy nieprzyjaciela ruchach o informacji przekazywanie umożliwiała nego, granicz- węzła polsko-niemieckiego kolejowego część stanowiącej kowie, w s stacji na kolejowych i celnych urzędników polskich obecność wschodnich. Prus do rzeszy III z wiodące przeprawy okolicy w jedyne to Jednym z najważniejszych celów strategicznych wojsk niemieckich w pierw- wojsko polskie mostów kolejowego i drogowego na wiśle w t wiśle na drogowego i kolejowego mostów polskie wojsko szym dniu wojny było opanowanie i niedopuszczenie do zniszczenia przez

tczewzymankowie skierowali pociąg na boczny tor i zaalarmowali dyżurnego czewie. Pozwoliło to na przeprowadzenie obrony i wysadzenie i obrony przeprowadzenie na to Pozwoliło czewie. czewie żołnierze czewie A-mani zaatako- A-mani czewie. były czewie. zyman- ekshumacja, listopad 1945 r. (AIPN) wysadzone przez por. Norberta Juchtmana mosty w tczewie (AIPN) nych natereniekoszar, 1945r. (AIPN) Kondukt pogrzebowyszczątkówofiarznalezio- koszar w Protokół ekshumacjiioględzinsądowo-lekarskich zwłokznalezionychnaterenie t czewie, sporządzonyprzezs ąd Grodzkiw t czewie 2listopada1945r. koszar o Postanowienie prokuratoras umorzeniu śledztwaw sporządzony przezoKbzhwGdańsku opis zbrodniwszymankowiezwykazemofiarisprawców, z o 24 stycznia1940r. o bwieszczenie kreisleiteratczewskiegor związku z ądu o niewykryciem sprawców zbrodni na terenie niewykryciem sprawcówzbrodninaterenie kręgowego wchojnicachz rozstrzelaniu grupyPolakówzasabotaż einholda Isendicka einholda Isendicka 29 grudnia1945 r. r. budynek komendantury obozu stutthof, 1941 r. (AIPN)

więźniowie przy wydawaniu posiłku, więźniowie podczas posiłku, wrzesień 1939 r. (AIPN) wrzesień 1939 r. (AIPN)

w miejscowości stutthof na Mierzei wiślanej powstał obóz przejściowy, w którym w ramach operacji „tannenberg” i „Intelligenzaktion” internowano Polaków i Żydów z wolnego Miasta Gdańska i Pomorza Gdańskiego. Już 2 września 1939 r. trafiło do niego pierwszych 150 osób. w późniejszym okresie do obozu przybywały transporty więźniów z pozostałych regionów Polski, okupowanych krajów europejskich oraz innych obozów koncentra- cyjnych.

Początkowo był to obóz dla jeńców cywilnych. w październiku 1941 r. prze- kształcono go w obóz pracy wychowawczej, a 7 stycznia 1942 r. uzyskał Piece krematoryjne, październik 1945 r. (AIPN) więźniowie w czasie apelu, wrzesień 1939 r. (AIPN) status obozu koncentracyjnego. Na terenie obozu, zajmującego powierzch-

nię 120 ha, znajdowały się: drewniane baraki, komendantura, warsztaty lista małoletnich więźniów rosyjskich przewiezionych 28 marca 1944 r. produkcyjne, krematorium, a także szpital i apteka. do obozu przesiedleńczego w Konstantynowie łódzkim

w obozie prowadzono systemową eksterminację więźniów. oprócz maso- wych egzekucji, z których najbardziej znane jest stracenie w dniu 22 marca 1940 r. 67 wybitnych przedstawicieli Polonii gdańskiej, dopuszczano się bestialskich zabójstw, wykorzystując do tego celu m.in. sfory psów. doko- nywano też eutanazji więźniów, wstrzykując im w serce benzynę. Przepro- wadzano również zbrodnicze eksperymenty medyczne. od połowy 1942 r. do uśmiercania więźniów zaczęto wykorzystywać komorę gazową.

w ciągu prawie sześciu lat istnienia obozu przetrzymywano w nim ok. 110 tys. więźniów z 28 krajów, w tym ok. 30 tys. Polaków. liczbę ofiar śmiertelnych szacuje się na 63–65 tys. (w tym 28 tys. osób narodowości żydowskiej). około 23 tys. zmarłych więźniów to ofiary ewakuacji Kl stutthof w 1945 r.

operacja „tannenberg” i „Intelligenzaktion” – akcje likwidacji Pola- ków mogących zagrażać interesom rzeszy niemieckiej, obejmujące przywódców społeczno-politycznych, duchowieństwo, nauczycieli, członków Polskiego związku zachodniego oraz Ligi morskiej i kolo- nialnej, a także przedstawicieli polskich stronnictw i partii politycz- nych krzewiących polskość na terenie ziem polskich włączonych do rozkaz specjalny komendanta obozu z 24 sierpnia 1944 r. III rzeszy. Świadectwo zgonu więźnia Janusza Malinowskiego o powołaniu komanda budowlanego „wisła” z 17 czerwca 1943 r. złożonego z 5 tys. Żydówek

obóz stutthof, 1941 r. (AIPN) Napisy wykonane przez więźniów na ścianach baraków, październik 1945 r. (AIPN) obóz stutthof

budowa pierwszych baraków, wrzesień 1939 r. (AIPN) li członkowie l tthf kóz pd azrm zokw s yoyai zwłoki wydobywali ss więźniów członków sprowadzono nadzorem pod lasu którzy do stutthof, 1005” Kl „akcji ramach w r. 1944 w schutzu, funkcjonariusze żandarmerii oraz wejherowscy i zawierały niespalone zwłoki, z zwłoki, niespalone zawierały grobach. masowych 30 po miejsca odkryto wojnie Po a ichciałaspalono. ła około siedmiu tygodni. Po jej zakończeniu więźniów zamordowano, z grobów, a następnie palili je na przygotowanych stosach. Akcja trwa- a 12–14 tys. ustalona. ostatecznie jest nie zamordowanych ściowych, aresztów i aresztów ściowych, „t operacji ramach w się lasypołożone10kmodw stały Pomorzu na ludności liczby największej eksterminacji Miejscem w psychiatrycznych zakładów pacjenci to psychicznie chorych eutanazji ciwników watele III oby- stanowili osób) tys. 10 (ponad zamordowanych część Największą rza Gdańskiego. „a przewlekle chorychpsychiczniei i chicznymi morzu w leniu wydobytychzwłokz nich zbrodni, polegająca na rozkopywaniu masowych grobów i o roztrzaskiwane były dzieci Najmniejsze łopatami. lub karabinów bami w śnicy. w egzekucji miejsce na wywożono następnie których rze, zakonnicy, księża, trafili naukowcy, urzędnicy, żołnie- oraz nauczyciele l l kcja „t kcja pnie drzew. w sumie zostało zabitych ok. 2 tys. mieszkańców Pomo- iększość ofiar została rozstrzelana, ale część zginęła od uderzeń kol- ista zakładnikówgdyńskichrozstrzelanych wl kcja 1005” – operacja przeprowadzona przez przeprowadzona operacja – 1005” kcja

Lasy PIaśnIckIeęborku, e zkce ray d adiria 99 . o wena 90 r. 1940 kwietnia do r. 1939 października od trwały gzekucje -4” – plan fizycznej eliminacji ludzi z ludzi eliminacji fizycznej plan – -4” drugiej połowie 1944 r. w r h zeszy: rodziny polskie, czeskie i s itlera. tralsundzie, w ikóyi rdoyi aai owjwm oraz rozwojowymi wadami wrodzonymi niektórymi achsturmbann „e c njne 2 y. osreayh w rozstrzelanych tys. 2 najmniej o więzień Gdańska, Gdyni, Gdańska, więzień annenberg” i annenberg” asach Piaśnickich,sporządzonaprzez e t reptow i u wykorzystaniem pracywięźniów. ejherowa. ejherowa. których ekshumowano 305 ciał. 305 ekshumowano których imann”, „Intelligenzaktion” do obozów przej- obozów do „Intelligenzaktion” celu zatarcia popełnionych przez eckermünde. neurologicznie. e insatzkommando 16 i s lżbietę c niemieckie uznane za prze- etkowską is h s opotu, Pucka i Pucka opotu, istorycy szacują ją na na ją szacują istorycy e zaburzeniami psy- zaburzeniami gzekucji dokonywa- n ąd GrodzkiwGdyni1947r. iemców na Po- na iemców puccy Niemcy. z ramach planu planu ramach aledwie dwa dwa aledwie lasach Pia- lasach l Kartuz elbst- iczba iczba pa- przez oKbzNwGdańsku1946r. Protokół oględzinmiejscazbrodniiekshumacji,sporządzony ekshumacja, 1946 r. (AIPN) 11 października1965r. Piaśnickich, sporządzonyprzezoKbzh wGdańsku opis miejscazbrodniiefektówekshumacji wlasach członkowie komisjibadającejmiejscezbrodni,1946r. (AIPN) trumny ze zwłokami ofiar, 1946 r. (AIPN) ekshumacja, 1946 r. (AIPN) składanie dotrumienekshumowanychzwłok,1946r. (AIPN) Niemców. manych decydował sąd ludowy (Volksgericht) złożony z d „e z wie i osób. 25–30 po pach w autobusami czarno na pomalowanymi lub ciężarowymi dami samocho- przewożono więźniów egzekucji miejsce grobów.Na nych rozmieszczo- symetrycznie czterdziestu około wykopała ss eskortą o nych, większośćjednakzamordowanow by, z w zekucji przypadanaokresod10październikado8listopada1939r. kilku nauczycieli z kucjach rozstrzelano od 31 do 33 księży diecezji chełmińskiej, a w s Polakach łapanki podczas schwytanych dziesięciu na września 13 dokonano mordu Pierwszego karabinu lubzasypywanow serią z s mach „akcji1005”. w ślady zacierając pominęli, Niemcy które ciała, odkryto mogile Lasy szPęGawskIea gi, starogardzkiego, więzienia do dziennie zajęciu po września 2 się rozpoczęły Aresztowania między s kucji Polaków z o rdi ooai członkowie dokonali brodni zacuje się,żewlasachs ziałająca po wojnie Komisja d 16 września do 18 listopada 1939 r. grupa robocza Polaków pod pod Polaków robocza r.grupa 1939 listopada 18 do września 16 d d września 1939 r. do stycznia 1940 r. miejscem masowych egze- masowych miejscem r. 1940 stycznia do r. 1939 września d śród ofiar znaleźli się pacjenci szpitali psychiatrycznych w imann” orazgestapo. Świeciu oraz kilkoro upośledzonych dzieci ze szpitala w których każdy mógł pomieścić ok. 250–450 zwłok. także obozu w s obozu także karabinu maszynowego. Żyjących dobijano uderzeniami kolbą tarogardem at c ęć węinc keoao o bzw koncentracyj- obozów do kierowano uwięzionych zęść Pomorza (głównie z 68 aresztowanych w kórczu trafiało ok. 30–50 osób. o losie zatrzy- losie o osób. 30–50 ok. trafiało kórczu z abijano najczęściej strzałem w strzałem najczęściej abijano czewem, nieopodalwsis zpęgawskich zginęło5–7tys.osób. grobie. grobie. e kshumacyjna odkryła 32 masowe gro- s w ss elbstschutzu, tarogardzie. w następnych egze- następnych w tarogardzie. Kociewia) stały się lasy położone całym powiecie. Nasilenie eg- śledztwa wz 6.2011 przez prowadzonego oKŚzpNP w Gdańsku (oK IPN Gdańsk) Przedmioty wydobytewlipcu2019r. podczasoględzin miejscazbrodniwramach b pobliskich lasach. st Gasij i Gdańskiej aszty zpęgawsk. s tarogardu. achsturmbann achsturmbann t miejscowych miejscowych tył głowy lub lub głowy tył ylko w Kocboro- Gniewie. Gniewie. synago- jednej jednej także także gru- co- ra- Miejsce egzekucji (oK IPN Gdańsk) Jarosława Mocarskiego) franciszka i Aleksander Mocarscyzrodziną (AIPN,kolekcja „Jestem łajdakiemizbrodniarzem,obrabowałemkasę”,1939r. (oKIPNGdańsk) dyrektor oddziałuPKowychodzącyzratuszawstarogardzieobraźliwymnapisemnaplecach: Jarosława Mocarskiego) dotyczące zamordowaniamałżeństwa Mocarskich(AIPN,kolekcja oświadczenie świadkafeliksawalkowskiego z27kwietnia1947 r. sąd Grodzkiwstarogardzie6października 1945r. Protokół zoględzinwydobytychzwłok, sporządzonyprzez zbrodni popełnionychwlesieszpęgawskim zeznanie świadkaJulianaheinaz27 kwietnia 1945r. wsprawie sem zbrodnipopełnionychwlesieszpęgawskim załącznik doraportuPubP wstarogardziezkwietnia1945r. zopi- wych grobów raport PubP wstarogardziezkwietnia1945r. zopisemmaso- sprzątnie führera”,1939r. (oKIPNGdańsk) jeszcze wsierpniutwierdziła,żezapłaci50000złotychtemu,kto rynku wstarogardzieztablicąnapisem:„ta żydowskaświnia Kupiec narodowościżydowskiejPaweł(Peisach)diamontna szości niemieckiej, złożonezmężczyznwwieku17–45lat Volksdeutscher selbstschutz – oddziały paramilitarne samoobrony mniej - z członkówgdańskiejpolicji einsatzkommando 16 – oddział operacyjny utworzony 14 września 1939 r. 1939 r. przezsenatwmG wb i Kiszewy Nowej sarnowych, koło lasach w Żydzi. głównie wykonywali pracę niewolniczą gdzie owśnic, okolicach w oraz ss-wachsturmbann „eimann” – specjalna jednostka ss powołana 3 lipca także Gdyni ponoszą: a morskiego, i kartuskiego kościerskiego, starogardzkiego, tów: powia- terenie na polskiej ludności eksterminację za odpowiedzialność osób. według szacunków w powiecie kościerskim w czasie wojny zginęło ok. 3,5 tys. hof w1945r. w „marszu śmierci” zamordowanych podczas ewakuacji żydowskiej, więźniów obozu narodowości koncentracyjnego węgierek stutt- pięćdziesięciu około by w z pracy obozach w również dochodziło zabójstw do ców narodowościżydowskiej(ok.40osób). mieszkań- wszystkich wymordowano roku końca do Polaków. pięćdziesięciu w obozu z osób stu Jesienią 1939 r. w miejscowości Nowy wiec skarszew. okolice zostało były zamordowanych kościerskim około powiecie w trzy- kaźni miejscem Największym głównie członków tajnej organizacji wojskowej „GryfPomorski”. ca, byłego strażnika obozu Kl stutthof, zamordowano dziesięciu zakładników, r.1944 maja 25 w s egiertowa –47.Grobyofiarznajdująsięrównieżwlasachhopowskich. w l chodniego, za- związku Polskiego członków pięciu rozstrzelano Kartuz wolnościkoło rzu m.in. dwunastu księży (trzech zginęło w obozach koncentracyjnych). Na wzgó- s no okołoczterdziestupolskichżołnierzypochodzeniażydowskiego. r.1939 rozstrzela- październiku obozu w pobliżu folwarkach. w okolicznych w ków granicznych, żołnierzy i osoby cywilne. więźniów wykorzystywano do prac w obozie utworzonym w b mieszkańców polskichwsiimiasteczek. Kościerzyny,i egzekucje Kartuz się okolicach odbywały w Kaszub, terenie Na

Lasy kartuskIer.1939 jesienią że się, zacuje w asach Kaliskich – 76 osób, a w tzw. szadym buku w pobliżu w buku szadym tzw. w a osób, 76 – Kaliskich asach zymbarku, w odwecie za zastrzelenie miejscowego Niem- miejscowego zastrzelenie za odwecie w zymbarku, ielkim Klinczu. w lesie Mestwinowo rozstrzelano około rozstrzelano Mestwinowo lesie w Klinczu. ielkim orowie koło Kartuz internowano ok. 600–700 strażni- powiecie kartuskim zamordowano 193 osoby,193 zamordowano kartuskim powiecie wincentym GruszkąibazylimPstrągiem,21kwietnia1941r. (AIPN) zrobiona zukryciafotografiaszubienicypowieszonymiwliniewie dmne njuą i gro- się znajdują ędominie drojach, dziemianach drojach, Lasy koścIerskIe przez Niemców12września1939r. wewsiKobyle(AIPN) zwłoki PiotraszturmowskiegoiJózefaKomolskiego zamordowanych Niemcy dokonywaliegzekucjiPolaków, kwiecień1971r. (AIPN) f ekshumacja wKościerzynie,15czerwca1945r. (AIPN) otografia zoględzinlasu Antoniego mady o w ykaz zabitychPolakówzo strzyce (pow. )w1946r. strzyc sporządzonyprzezsołtysagro- t rowskiego, wktórym1939r. sporządzony przezKP MowKartuzach26kwietnia1971r. Protokół oględzinmiejscabyłegoobozuwborowieorazmiejsczamordowaniaosóbprzetrzymywanychtymobozie, sporządzony przezsądGrodzkiwKościerzynie w1945r. szkic przedstawiającymiejscezamordowania PolakówwNowymiecu, starostwo PowiatowewKościerzynie1947r. zestawienie ilościowezabitychosóbnarodowościpolskiejpowiatukościerskiego,sporządzoneprzez wa Gackowskiego rzynie z15marca1946r. owystawienieaktuzgonus w niosek c ecylii Gackowskiejdos ądu GrodzkiegowKoście- tanisła-