Artis Jaarverslag 2004 Artis&Natuurbehoud

Artis jaarverslag 2004

Artis&natuurbehoud

2 De Missie van Artis / Mission Statement

4 Bericht van bestuur en directie

9 Artis, een cultuurlandschap / Intentieverklaring

10 “We zijn onderdeel van de natuur” Visie op natuurbehoud door astronaut André Kuipers

12 Artis = natuurbehoud

16 Retourtje wisent

20 “Dierentuinen doen belangrijk werk voor soortbehoud” Visie van bioloog Michal Adamec Voor Artis is natuur- en soortbehoud een maatschap- 21 Artis en het wereldwijde netwerk van organisaties voor natuurbehoud pelijke plicht en dagelijks werk. Versteviging van de 22 Natuureducatie = natuurbehoud samenwerking met natuurbehoudsorganisaties en het 26 “Het is belangrijk dat kinderen dieren in het echt kunnen zien” uitvoeren van uiteenlopende projecten voor soort- Visie van onderwijzeres Nynke Wouda behoud kregen in 2004 veel aandacht. Met de inzet 28 Natuurbehoud = onderzoek in dierentuinen van diverse educatieve middelen werkt Artis aan 32 “De vonk tussen mens en natuur moet overspringen” Visie van Gerhard van den Top, directeur Natuurbescherming WWF bewustmaking, meningsvorming en attitudeverande-

34 Artis = arboretum ring van het publiek. In dit jaarverslag geeft een aantal

37 “Artis speelt een grote rol bij natuureducatie” specialisten hun visie op het belang van natuurbehoud Visie van Geert Timmermans, voorzitter van de KNNV Amsterdam en de rol van Artis daarbij. 38 Feest op de Zuid-Amerika Pampa

41 Artis de Partis

42 Artiskalender 2004

46 Natuurbehoud in beeld Visie van Martin Trampe, president van Canon Nederland

48 Hoofdsponsoren en dieradoptanten

50 Sociaal verslag

52 Summary

53 Financieel verslag Nandoekuiken. 2 Natura Artis Magistra gaat over de samenhang der dingen, waarbij Natura staat voor de verwondering over de natuur; Artis staat voor de cultuur waarmee wij vorm geven aan onze wereld en Magistra staat voor het inzicht in de relatie tussen natuur en cultuur.

Met deze missie geeft Artis invulling aan haar Uit de missie zijn vier kerndoelen af- ambitie om een kennistuin te zijn – een ken- geleid: nistuin met dieren, met planten, met musea, — Het vervullen van een maatschappelij- met een planetarium. Artis is een park waar je ke rol, met name door educatie over de kunt wandelen, waar je kunt leren, waar je relatie tussen mens en natuur; kunt nadenken en waar je onverwachte zaken — Het beschermen en instandhouden beleeft en ervaart. Artis verzamelt en toont de van bedreigde dieren plantensoorten; levende en dode natuur, en probeert die te — Het functioneren als een partner en begrijpen, te interpreteren. Mensen leggen forum voor organisaties en instellingen hun interpretaties vast in taal, wetenschap en met vergelijkbare doelen; waarden, ofwel cultuur. Artis stimuleert het — Het waarborgen van het erfgoed, zowel denken over de relatie tussen natuur en cul- landschappelijk als architectonisch tuur. Artis gaat over de samenhang der dingen.

3 Natura Artis Magistra is all about the cohesion of life , where Natura stands for wonderment about nature; Artis stands for the culture through which we define the world around us and Magistra stands for insight into the relationship between nature and culture.

This mission embodies the ambition to be a Four strategic objectives are derived from garden of knowledge – a knowledge garden the mission: with animals, with plants, with museums, with — Fulfilling a social role through the a planetarium. Artis is a park through which focus on education about the relation- you can stroll, where you can learn, where you ship between man and nature; can reflect and where you can experience and — Providing specific efforts towards encounter the unexpected. Artis collects and protecting and maintaining displays both live and lifeless nature, endangered animals and plants; attempting to understand and interpret it. — Acting as a partner and a forum for People record their interpretations in lan- organizations and institutions with guage, science and values – in culture. Artis comparable goals; stimulates contemplation of the relationship — Safeguarding the heritage, with between nature and culture. Artis is about the regards to both scenery and Nijlpaard Tanja. cohesion of things. architecture. De opening van de Zuid-Amerika Pampa op Rakker en Simon gingen naar het Great Ape 1 juli door Hare Koninklijke Hoogheid Prinses Project in Brazilië. De moeflons die Artis in Máxima was voor Artis het onbetwiste hoogte- het Amsterdamse Bos hield, zijn naar Frank- punt van 2004. Na jaren hard werken kon dit rijk vertrokken. geheel gerenoveerde gebied in gebruik wor- Artis verwelkomde olifant Winthida uit den genomen. Al snel werd de grote mieren- Burgers Zoo. Zij is een oude, ervaren olifan- eter een populaire bewoner van de Pampa. In tentante die het jongere vrouwtje Thong Tai de nazomer was het opgroeien van een nest terzijde kan staan wanneer die in september nandoekuikens op de Pampa van zeer nabij te 2005 moeder wordt. Het Aquarium beleefde volgen. Ook de babyluiaard in het Kleine de bijzondere geboorte van 12 vuursalaman- Zoogdierenhuis trok veel belangstelling. Dat ders en 21 gifkikkers. De heringerichte koraal- gold nog meer voor de kleine zebra Shewaye, aquaria bleken een groot succes. Nooit was er die over de Afrika Savanne dartelde. Helaas is zulke mooie koraalgroei in het Artis Aquarium dit zebraveulen in januari 2005 overleden. te zien. In het Reptielenhuis werden terraria 4 Met een andere populaire baby uit 2004 gaat nieuw ingericht en werden zeer goede kweek- het gelukkig zeer goed: giraf Iwana die met resultaten met verschillende soorten skinks haar eigenwijze blik het omslag van de Artis- bereikt. kalender siert. Eind 2004 namen twee Met de voorbereidingen voor het nieuwe Sikigibbons hun intrek op het vernieuwde Insectarium, dat in 2005 als eerste onderdeel Gibboneiland. Zij zijn de waardige opvolgers van het Vlindertuinproject open gaat, werd van de witwanggibbons die vorig jaar onver- weer een stap gezet in de vernieuwing van wacht stierven. Gelukkig kunnen onze vaste Artis. Aan die vernieuwing is in 2004 op veel bezoekers en de buurt weer genieten van de manieren gewerkt. Er is een begin gemaakt karakteristieke gibbonzang. met het uitwerken van de toekomstvisie voor Er was ook afscheid in geplande vorm. De het werk van onze stichting. De eerste stap oude olifanten Suseela en Jumbo verhuisden was een intensief onderzoek waarbij de bij- naar Ostrava in Tsjechië en chimpansees zondere rol en positie van Artis van alle kan- ten werden onderzocht, door deskundigen binnen en buiten onze organisatie. Dit onderzoek bracht Artis in beeld als een 'gelaagde' dierentuin; een centrum voor educatie, een plek waar bezoekers de natuur op een bijzondere manier van dichtbij kunnen ervaren, een podium voor natuurbeschermingsorganisa- ties, universiteiten en anderen, en niet in de laatste plaats als een gemeenschap, hecht verbonden met de bewoners van de stad waarvan zij deel uitmaakt. Door de laagdrempelig- heid en de attractiviteit voor mensen van alle leeftijden en culturele achtergronden ver- 5 sterkt Artis de sociale cohesie. Deze denkbeelden geven richting aan de ontwikkeling van Artis voor de komende decen- nia: een 'kennistuin' die het publiek met de natuur confronteert. Een tuin met ruimte voor dieren, ruimte voor educatie en ruimte voor bijzonder Amsterdams erfgoed. In 2004 werd de eerste versie van een Masterplan opgesteld waarin dit alles is terug te vinden. Van de schetsen voor de uitbreiding op het huidige parkeerterrein die geheel aan dierhuisvesting ten goede komt, tot het Kennisplein waar educatieve en museale functies integreren. Uiteraard is een goed contact met de Gemeente Amsterdam, Stadsdeel Amster- dam-Centrum en de buurt bij deze ontwikkelingen essentieel. Daar was in 2004 duidelijk sprake van. De dialoog met alle betrokkenen was bijzonder vruchtbaar. In het najaar van 2005 zal het Masterplan zijn voltooid. Ook in het afgelopen jaar heeft weer een enorme stroom leerlingen van alle leeftijden en alle onderwijsvormen onze tuin aangedaan. Zij volgden Artislessen, bezochten het Planetarium en het Geologisch Museum of verkenden aan de hand van speurtochten de dierentuin. Om onze educatieve taak nog bre- der te kunnen uitvoeren werd het corps vrij- willige rondleiders met bijna 30 mensen uitgebreid. Een ander educatief hoogtepunt was een project voor groep 7 en 8 en voor de basis- vorming: ‘Wie doet wat?’, in samenwerking met en in opdracht van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. ‘Wie doet 6 Wat’ is door Artis ontwikkeld en bestaat uit lessen op school en een speurtocht door de dierentuin. Het project was een groot succes, net als de speciale insectenlessen en rondleidingen voor onze sponsors. In de zomer van 2004 maakte Artis de Partis zijn opwachting in Artis. Deze onweerstaan- bare sokpop debuteerde als Artismascotte op billboards en promotiefilms en was meteen een enorm succes. In diezelfde periode maakte de AVRO opnames voor de serie Dierenpark het eigen vermogen die de Gemeente Amster-

Artis. Informatie aan onze bezoekers kon wor- dam aan Artis heeft toegekend. Wij zijn de 34 5 den verbeterd dankzij steun en apparatuur Gemeente Amsterdam hier bijzonder dank- 6 van Canon. Wij kunnen ons bezoek aan de baar voor. 1 kassa nu de dagkrant De Nieuwsgier overhan- Ook alle anderen die ons steunden, als sub- digen. sidiegever, sponsor, dieradoptant of ambassa- 7 2 8 De ZOOmeravonden trokken veel publiek en deur zijn wij veel dank verschuldigd. werden zeer gewaardeerd. Zij krijgen in 2005 Bijna 1,1 miljoen mensen bezochten in 2004 een vervolg. Dat geldt ook voor de benefiet- Artis. Dat is een stijging ten opzichte van 1. ingangsgebied 3. kop5. verbreden "savanne" 7. pooldieren avond voor Paramaribo Zoo waar Artis samen 2003 toen het miljoen juist werd overschre- 2. kennisplein 4. watergang 6. kassen 8. park entree met de Surinaamse gemeenschap in den. Naast het dagbezoek blijft het aantal Amsterdam de noodlijdende dierentuin van leden stijgen. Uit alle lagen van de samenle- Paramaribo te hulp kwam. En ook voor het ving weten de mensen de weg naar Artis te Afbeeldingen op deze pagina: voorlopige schetsen Kinderbeestfeest – waar ernstig en chronisch vinden. Wij zijn er trots op deze groeiende ten behoeve van de toekomstplannen voor Artis. zieke kinderen op een bijzondere avond in stroom bezoekers in ons unieke park te kun- Artis worden onthaald. Dit alles zou onmoge- nen ontvangen. lijk zijn zonder de enorme inzet van personeel en vrijwilligers. Maar ook in het ‘gewone’ werk R.J.J. Koedijk is de inzet van de Artismensen, beroeps en voorzitter bestuur 7 vrijwillig, van enorme waarde. Het contact tussen directie en Ondernemings- Haig Balian raad is in 2004, net als in de voorafgaande directeur periode, zeer goed en constructief geweest. Samen met de OR en het personeel bouwen wij J.H. van Weerd aan een steeds beter werkende organisatie. adjunct-directeur Dat is aan de cijfers te zien. Na een negatief financieel resultaat in 2003 hadden we in Amsterdam, 26 april 2005 2004 een positief resultaat. Het eigen vermogen kende eenzelfde omslag. Dit is mede te danken aan een subsidie ter versterking van Directie bestuur

De heer R.J.J. Koedijk en bestuur voorzitter per 1 mei 2005 De heer H.R. Hofstee penningmeester

De heer E. Asscher directie Mevrouw P.M. Rozendaal De heer Haig Balian directeur Mevrouw E.H. Agtsteribbe namens het Gemeentebestuur van De heer J.H. van Weerd Amsterdam adjunct-directeur De heer C.H. Boer Directiesecretariaat Mevrouw J. Vos De heer T. de Jong namens het Sterrenkundig Instituut van de Universiteit van Amsterdam 8

De heer H. Leliveld H.K.H. Prinses Margriet beschermvrouwe van de Stichting tot De heer S.J. Noorda Instandhouding van de Diergaarde van het namens de Universiteit van Amsterdam Koninklijk Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra De heer C. Vervoorn

Mevrouw I. Wells namens het Gemeentebestuur van Amsterdam

De heer P. Kranenberg lid van verdienste / erelid

Het bestuur kwam in 2004 vier keer bijeen, op 14 april, 23 juni, 27 oktober en 1 december. Het dagelijks bestuur vergaderde maandelijks met de directie. intentieverklaring Artis, een cultuurlandschap een zaak van onverdeelde zorg

Op 23 maart 2005 ondertekenden vertegenwoor- Overwegende dat: willen maatschappelijke organisaties het digers van 13 terreinen gebouwenbeherende — Het Nederlandse stedelijk en landelijk cul- Nederlandse cultuurlandschap een duurzaam organisaties samen met 6 instellingen die zich op tuurlandschap een onmisbare drager vormt perspectief geven. De instellingen die dage- andere wijze bezig houden met het Nederlandse van ons culturele erfgoed; lijks met behoud, bescherming en ontwikke- cultuurlandschap, een belangrijke intentieover- — De economische betekenis van ons land- ling van dit landschap bezig zijn, spreken de eenkomst. Ook Artis was één van de onderteke- schap (toerisme, vestigingsklimaat) groot intentie uit om samen te werken op het punt naars. is; van kennisuitwisseling, publieke bewustwor- Artis is een monumentale stadsdierentuin. — Het landschap voor welzijn (wonen, identi- ding en aansturing op de kwaliteit van dit Helemaal omgeven door en ingebed in de stad teit) een factor is van onschatbare waarde; landschap. heeft Artis echter geen uitbreidingsmogelijkhe- — Het Nederlandse cultuurlandschap telkens den. Je zou deze feiten als een belemmering voor opnieuw wordt beproefd met economische Zij vragen de rijksadviseur voor het cultureel de ontwikkeling van Artis kunnen zien, maar Artis ingrepen; erfgoed om in samenwerking met zijn collega beschouwt haar stedelijk karakter juist als één — Een gezamenlijke inzet voor een duurzaam voor het landschap met deze partijen een pro- van de belangrijkste troeven voor de toekomst. toekomstperspectief van het landschap gramma uit te werken dat leidt tot kwaliteits- 9 Het monumentale is niet alleen een mooie schil gewenst is; verbetering van ons cultuurlandschap. maar herinnert ook iedere dag weer opnieuw aan — Er een geweldig potentieel is aan maat- de bijzondere traditie van de dierentuin. Artis is schappelijke krachten die in dit proces van één van de zeer weinige dierentuinen ter wereld landschapsherstel en -ontwikkeling kan die de natuur op een volstrekt vanzelfsprekende worden benut; manier in de context van wetenschap, cultuur en geschiedenis kan plaatsen. Terrein en gebouwen beherende organisaties Stakeholders Artis heeft deze intentieverklaring ondertekend De Landschappen College van Rijksadviseurs/Atelier Rijksbouwmeester omdat die ervan uitgaat dat men dynamisch met Directie Domeinen Clusius Leerstoel Geschiedenis Tuin en het erfgoed om moet gaan. Je kunt alleen behou- Federatie Particulier Grondbezit Landschapsarchitectuur Universiteit Leiden den als je dat op een zinnige en dynamische wijze Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen Federatie Welstand doet. Het landschappelijke monument is er niet Het Nationaal Park De Hoge Veluwe Koninklijke Nederlandsche Heidemaatschappij alleen om te bewaren, maar ook om te ontwikke- Koninklijk Zoölogisch Genootschap Natura Artis Magistra Rijksgebouwendienst len en met nieuwe betekenissen aan volgende Landelijke Federatie het Behouden Huis Stichting Nederlands Cultuurlandschap generaties door te geven. Landschappen en SBNL, organisatie voor particulier en agrarisch gebouwen worden hier in hun samenhang natuurbeheer. beschouwd. Het is een manier om met erfgoed Staatsbosbeheer om te gaan die bij uitstek geschikt is voor Artis Stichting Behoud van Particuliere Historische met haar prachtige parkstructuur, oude gebou- Buitenplaatsen wen, hedendaags publiek en educatieve Vereniging Natuurmonumenten opdracht. Vereniging Hendrick de Keyser Stadsherstel Amsterdam NV 10

André Kuipers verbleef als astronaut namens de European Space Agency in april 2004 acht dagen in het International Space Station. Op 23 mei (en ook tijdens de MuseumNacht op 6 november) bracht hij voor een enthousiast publiek in het Artis Planetarium verslag uit van zijn ruimtereis. Hij ontving toen van Artis een erelidmaatschap voor het leven. André Kuipers zet zich als ambassadeur van het WWF actief in voor natuurbehoud.

Foto’s: André Kuipers “Het was heel speciaal om de aarde vanuit de water, zoals de Afsluitdijk. Helaas zie je ook ruimte te zien. 's Nachts was het misschien andere aspecten van menselijke bewoning. Ik nog wel het vreemdst. Er was altijd wel ergens dacht dat ik heiigheid zag boven China en onweer. De bliksemflitsen gaan zeker honderd India, maar het bleek luchtvervuiling te zijn. kilometer door de wolken en verlichten het Ik zag kale bergkammen in Madagaskar waar ruimtestation 400 kilometer daarboven. Heel de bossen verdwenen zijn. Ik zag grond weg- bijzonder was ook om over nachtelijk Afrika te stromen uit de rivieren de oceaan in, als vliegen. Alles is donker als je boven de Sahara gevolg van erosie door boskap. Op de grond komt. In de verte zie je dan een goudkleurige lijkt het alsof we eindeloos veel lucht en bos- slang die naar de Middellandse Zee kronkelt: sen hebben, maar vanuit de ruimte zie je dat de Nijl, met alle mensen die aan de oevers we maar heel beperkte voorraden hebben en wonen. dat die in snel tempo worden opgebruikt. Overdag is de aarde zeer kleurrijk. Naast het Mensen moeten zich ervan bewust worden dat vele blauw van de oceanen en de witte wolken we onderdeel van de natuur zijn, dat we voor- zie je de rode tinten in het Australische ach- zichtig moeten omspringen met onze leefom- terland, versierd met goudkleurige zoutme- geving waarin we met alle andere levensvor- 11 ren, groene meren op de Tibetaanse hoogvlak- men samenleven. We hebben die natuur te, turquoise wateren rond de Bahamas. In nodig, we vernietigen niet alleen de andere een bepaalde baan zie je anderhalf uur lang levende wezens, maar ook onszelf als we niet alleen maar oceaan. Het voelt alsof je langs snel in evenwicht gaan leven met de natuur. een gigantische muur van water beweegt als Via Artis worden mensen zich ervan bewust je de Stille Zuidzee overvliegt, met hier en hoe mooi biodiversiteit is. Die schoonheid daar een prachtig sieraad, een atol. moeten we bewaken en versterken. We heb- Maar zodra ik het zwarte heelal zag, werd de ben het recht niet alles uit te roeien. Via Artis aarde ineens heel kwetsbaar. Het werd een kunnen fondsen verworven worden om natuur- bol die daar zomaar in het zwarte niets hing, behoud te ondersteunen. Via Artis kunnen als een levende cel, met een blauw fluoresce- educatieve projecten gedaan worden. Je moet rende, dunne laag eromheen. Het is griezelig bij de jeugd beginnen. Als die zich het voort- om te zien in wat voor dun laagje al het leven bestaan aantrekt van dieren en hun ecosyste- zich bevindt. men, dan heb je de toekomstige beleidsma- Vanuit de ruimte kun je de menselijke activi- kers ook gewonnen. Voor mij is Artis een magi- teit goed zien. De condensstrepen achter sche plek die me laat wegdromen en fantase- vliegtuigen, de grens tussen begroeiing en ren over reizen naar die verre gebieden op en woestijn in Israël, een kunstmatig eiland in de buiten de planeet, en waar ik kan genieten vorm van een palmboom bij Dubai, en brug- van alle exotische wezens en natuurverschijn- gen en andere afgrenzingen tussen land en selen waarmee we het universum delen.” Artis ziet natuur- en soortbehoud als een maatschappelijke plicht. In 2004 12 zette Artis belangrijke stappen op dit gebied. De samenwerking met diverse natuurbehoudsorganisaties werd ver- stevigd, projecten voor soortbehoud werden opgezet of ondersteund, en – last but not least – Artisdieren maak- ten een reis terug naar de natuur.

Fossa. Natuurbehoud en samenwerking Gouden leeuwaap. Miljoenen bezoekers bezoeken elk jaar een of meer dierentuinen. Ze genieten van het dier in al zijn schoonheid, waarbij het streven is om het te tonen in een verblijf waarin zoveel mogelijk facetten van zijn natuurlijk gedrag te zien zijn. Door middel van educatie en informatie kan de bezoeker geconfronteerd worden met de vaak penibele situatie van de betreffende diersoort in de natuur. Dit bewustwor- dingsproces is essentieel voor het creëren van een basis om het publiek (en de politiek) tot actie te bewegen voor het behoud van diersoorten in de natuur. Dierentuinen kunnen dit niet alleen bewerkstelligen. Samenwerking met gelijkgestemde partners is essentieel. Internationaal heeft de dierentuinwereld samenwerking gezocht met het Wereld Natuur Fonds, Greenpeace en de International Union for the Conservation of Nature. Landelijk zijn de banden tussen die- 13 rentuinen en WNF en Natuurmonumenten in 2004 stevig aangehaald. Daarnaast zijn dierentuinen heel actief met de Europese fokprogramma’s voor bedreigde diersoorten (EEP’s). Aanvankelijk werden deze programma’s opgericht om een zodanige uitwisseling van dieren tussen dierentuinen onderling te bewerkstelligen dat dierentuinpopulaties levensvatbaar zouden blijven zonder de noodzaak van import vanuit de vrije natuur. Dat laatste is inmiddels al vrijwel onmogelijk geworden door natuurbescher- mingmaatregelen zoals het CITES-verdrag.

Herintroductie Tegenwoordig is een belangrijk aspect van een EEP de bedreigde status van een diersoort in het wild. Dierentuinen proberen door het fok- ken van dieren de soort te behouden - niet alleen voor de eigen collecties, maar juist ook om hopelijk ooit diersoorten weer terug te brengen naar de natuur. Recente voorbeelden zo meer inzicht in zijn leefwijze te verkrijgen, van de natuur bekend is. Het areaal aan vrije hiervan zijn onder andere de herintroductie zodat hij effectiever kan worden beschermd. natuur wordt juist kleiner en de nog resteren- van algazellen in Tunesië en die van leeuw- Deze fondsformule zal voor steeds meer EEP- de dieren in het wild zullen ook steeds vaker aapjes in Brazilië. Artis heeft in het verleden diersoorten worden ingesteld. Zo zijn inmid- volgens dezelfde principes zoals die nu voor – en opnieuw in 2004 – op deze manier bijge- dels ook voor de Grévy-zebra en de dierentuinpopulaties gelden, beheerd moeten dragen aan de herintroductie van de wisent in Amoerpanter dergelijke fondsen opgericht. gaan worden. Zo zullen versnipperde popula- Midden-Europa en aan die van de steenbok in In 2004 kregen ook de plannen rond het ties van dieren in het wild een ‘handje gehol- de Oostenrijkse Alpen. De dierentuinen behoud van de reuzenmiereneter meer vorm. pen’ moeten worden om voldoende voortplan- ondersteunen en verrichten onderzoek op In een samenwerkings- gebieden die deze doelstellingen kunnen hel- verband dat Artis is pen verwezenlijken, zoals gezondheid, erfe- aangegaan met een Kantjil. lijkheid, gedragsleer en ecologie. Dergelijk Argentijnse dieren- onderzoek levert bovendien veelal nuttige tuin, ligt de nadruk gegevens op voor het beheer van dierenpopu- op de opvang, reha- laties in wildparken. bilitatie en fok van de reuzenmierene- Formule zwartvoetpinguïn ter in Argentinië, Artis participeert in circa 40 EEP’s (zoogdie- waarbij ook ren, vogels, reptielen). Van drie van deze is gedacht wordt aan Artis de coördinator, te weten van de lippen- het weer uitzetten beer, kleine kantjil en zwartvoetpinguïn. In van dierentuindie- bepaalde gevallen gaat dat coördinatorschap ren of hun nage- 14 echter verder dan het coördineren van het fok- slacht. programma. Zo vraagt Artis aan elke deelne- Tenslotte loopt er mer aan het zwartvoetpinguïn-EEP een gelde- ook al een aantal lijke bijdrage, wanneer op voorstel van de initiatieven om fok- coördinator een uitwisseling van dieren programma’s op te plaatsvindt van de ene dierentuin naar de richten voor vissen andere. Deze gelden worden gestort in een (zoals haaien, rog- fonds om ter plekke in Zuid-Afrika een bijdragen, levendbaren- ge te leveren aan de opvang van stookolie- den, cichliden en slachtoffers onder de daar van nature voorko- het juweelkardi- mende zwartvoetpinguïn. Het fonds wordt naalbaarsje) en beheerd door de Stichting Dierentuinen ongewervelde dieren. Helpen. Het merendeel verkeert nu nog in een verken- tingsmogelijkheden te krijgen en inteelt te Deze ‘formule zwartvoetpinguïn’ vindt navol- nend stadium, maar het aantal initiatieven voorkomen. Met andere woorden, de kennis ging. Op vergelijkbare wijze draagt Artis groeit snel. van het dier in de wilde situatie (in situ) wordt financieel bij aan het EEP van de fossa, een gebruikt om de dieren in dierentuinen zo opti- roofdier van het eiland Madagaskar. Met dat Toekomst maal mogelijk te kunnen houden, terwijl de geld wordt, via de EEP-coördinator van de Dierentuinen en de vrije natuur gaan elkaar kennis omtrent beheer van dierentuinpopula- fossa (de dierentuin van Duisburg), onderzoek steeds dichter benaderen. Dierentuinen pro- ties in dierentuinen (ex situ) in toenemende op Madagaskar ondersteund. Dit onderzoek is beren hun populaties van dieren beter te mate gebruikt zal gaan worden om de dieren gericht op de ecologie van de fossa. We hopen beheren en meer in overeenstemming met wat in natuurreservaten goed te kunnen beheren. Zwartvoetpinguïns in hun natuurlijke biotoop.

15 Artiswisent terug naar de natuur

16 Op 19 juni werd Artiswisent Archie (links), samen met nog vier wisenten uit drie andere dierentuinen, losgelaten op een vijf hectare groot omheind terrein in het natuurgebied Poloniny National Park in Slowakije.

De wisent kwam vroeger in nagenoeg geheel Europa voor. Door intensieve jacht en ontbossing ging het eind 19e, begin 20e eeuw snel bergafwaarts. In 1921 werd het laatste in het wild levende dier in Polen neergeschoten, in het beroemde wildpark Bialowieza, op de grens van Polen en Wit-Rusland. Op dat moment waren er in wildparken en in dieren- 17 tuinen nog slechts enkele tientallen dieren over. In de jaren vijftig kon een aantal wisenten uitgezet worden in het wild: sinds die tijd leeft er weer een kudde in de oerbossen van Bialowieza. Vervolgens werden in de jaren zes- tig ook in andere natuurgebieden dieren uitgezet: in Polen, Oekraïne, Roemenië en Letland. Naar schatting leven er in Europa nu zo’n Bij het Wisentenperk in Artis staat dit beeld 1000 wisenten in het wild. Bij de laatste intro- van oud-directeur Sunier met een wisentkalfje ductie was een in Nederland gevestigde stich- aan zijn zijde. Sunier was een van de initiatief- ting betrokken: de Large Herbivore nemers van het fokprogramma dat de Euro- Foundation (LHF). Het fonds ondersteunt pese bizon moest redden van de definitieve natuurbehoudsprojecten voor de grote Euro- ondergang. Met een in 1921 aangekochte Aziatische herbivoren, zoals de herintroductie stier en een in 1931 aangekocht stel dieren van de saiga-antilopes in Kazachstan, van de dierentuin van Berlijn nam Artis deel Przewalski-paarden in Mongolië en wisenten aan dat fokprogramma. In 1923 werd de inter- in Letland. Eind 2003 benaderde de LHF Artis nationale vereniging tot instandhouding van met de vraag of wij wilden deelnemen aan een de wisent opgericht en een stamboek aange- herintroductie van wisenten in Slowakije. legd. OOST KARPATEN POLEN

SLOWAKIJE OEKRAÏNE Het natuurgebied Poloniny National Park ligt – Bieszcady National Park – leven al zo’n 120 in het uiterste noordoosten van Slowakije. Het wisenten. Het park heeft een oppervlakte van maakt deel uit van het reservaat de ‘Oostelijke zo’n 30.000 hectare, met daaromheen nog Karpaten’. In het Poolse gedeelte ervan een ‘bufferzone’ van 10.000 hectare. Met steun van de LHF werd een gebied ter grootte van 5 hectare omheind en van een voeropslag- 18 plaats voorzien.

In overleg met de coördinator van het Europese fokprogramma (EEP) van de wisenten werd een selectie gemaakt van vijf dieren (twee mannen en drie vrouwen) die in één transport naar het natuurgebied Poloniny National Park gebracht zouden gaan worden. Het betrof een dier uit Artis, twee dieren uit Parco Natura Viva Bussolengo in Italië en twee dieren uit Natur- und Tierpark Goldau in Zwitserland. Twee stieren uit Artis (Arik en Archie) vertrokken op donderdag 10 juni uit Artis. Arik bleef in Bussolengo achter om daar voor het internationale fokprogramma voor nazaten te zorgen, terwijl Archie samen met twee Italiaanse wisentkoeien verder werd getransporteerd richting Slowakije, waar ze op zondag 13 juni arriveerden. Op 19 juni vond de officiële ‘lancering’ van het project plaats, Inmiddels zijn de vijf wisenten uit hun Perzanowski, initiatiefnemer van de in tegenwoordigheid 5 hectare grote verblijf de wijde wereld herintroductie van wisenten in Polen, van de Nederlandse van het Poloniny National Park inge- bewaarheid wordt: dat wisenten, ambassadeur in gaan om hun Poolse collega’s van over geherintroduceerd op diverse plekken Slowakije, de Poolse de grens te gaan ontmoeten. in de Karpaten, weer een aaneengeslo- coördinatrice van het Misschien dat ooit - over tien of twintig ten populatie vormen. EEP, de directeur van jaar - de droom van Dr. Kajetan Poloniny National Park, vertegenwoordi- gers van het LHF, Artis, Parco Natura Viva en vertegenwoor- digers van het aan- grenzende natuurgebied in Polen en van een natuurgebied in het Roemeense gedeelte van de Karpaten. Met veel 19 aandacht van de Slowaakse en Poolse pers werden de ope- ningshandelingen ver- richt: de onthulling van een herinnerings- bord, vergezeld van een matineus glas ‘bizonwodka’. De tweede handeling bestond uit het bijeen- brengen van de dieren vanuit het separatie- perk. Te zien hoe Archie door het hoge gras en de bloemen lag te rollen, was het mooiste compliment dat de deelnemers aan het project te maken viel. Michal Adamec is bioloog en werkt bij het cen- Hij was als coördinator nauw betrokken bij de trum voor landschap en natuurbescherming, introductie van wisenten in het natuurgebied onderdeel van de overheidsorganisatie op het Poloniny in Oost-Slowakije waar nu een van de gebied van natuurbescherming in Slowakije. Artisdieren rondloopt.

“De wisenten doen het erg goed en met met hooi. Op 24 december zag ik dat de groep we uit te vinden welke routes de wisenten Archie, het Artisdier, gaat het uitstekend! Om intussen gezelschap had gekregen van een lopen. De wisent is ooit van uitsterven gered ze te kunnen volgen hebben we alle wisenten zesde dier, een grote, wilde Poolse stier. Ik door acties van een drietal dierentuinen, voorzien van een halsband met radiozender. verwacht in 2006 de eerste nakomelingen. waaronder Artis. Ook nu doen dierentuinen Op 10 december 2004 kregen ze de volledige We werken voor dit project samen met tal van excellent werk op dit gebied. Wat de wisenten vrijheid. Tijdens de sneeuwperiode afgelopen organisaties. Onder meer het Wereld Natuur betreft verwacht ik in 2005 weer dieren uit winter kwamen de dieren terug naar de plek Fonds, een aantal Europese dierentuinen, en enkele dierentuinen, waaronder Artis, te ont- waar we ze hadden uitgezet. Blijkbaar ver- ook universiteiten. Via radio tracking onder- vangen. Ook die zullen we na een gewennings- wachtten ze dat we ze dan wat bijvoederden zoek (halsbanden met radiozenders) proberen periode gaan uitzetten in de natuur. ” NVD (Nederlandse Vereniging van Dierentuinen) De NVD werd opgericht in 1966 en verenigt de meest voor- SDH (Stichting Dierentuinen Helpen) aanstaande dierentuinen van Nederland. De hoofddoel- De SDH is het natuurbeschermingsfonds van de NVD dat NOD (Stichting Nederlands Onderzoek Dierentuinen) stellingen zijn natuurbescherming, educatie, onderzoek en natuurbeschermingsprojecten zowel in situ als ex situ De NOD werd opgericht in 1988. De oorspronkelijke doel- recreatie. De leden worden wereldwijd als toonaangevend ondersteunt. Twee Artisprojecten worden door SDH mede stellingen waren onderzoek ten behoeve van de NVD-leden beschouwd als het gaat om de kwaliteit van dierverzorging ondersteund: een bedreigde vlindersoort op Jamaica en het en het uitdragen van de hoofddoelstellingen van dierentui- en -huisvesting, vernieuwing en samenwerking. Miereneterproject in Argentinië. Het secretariaat van de nen. Inmiddels verleent de NOD haar diensten niet alleen Belangrijke taken zijn het uitwisselen van informatie op SDH wordt gevoerd door de NOD. aan de NVD, maar ook aan EAZA, ISIS en SDH. Ook de NOD het gebied van dierverzorging, veterinaire zorg, educatie, is gevestigd in Artis. PR en marketing. De NVD is gesprekspartner voor de Nederlandse overheid (ingeval van wetgeving en in crisissi- tuaties zoals de MKZ-crisis in 2001) en onderhoudt con- EAZA (European Association of Zoos and Aquaria) tacten met de media en relevante organisaties. De NVD is De EAZA werd opgericht 1988. De NOD is het uitvoerende gevestigd in Artis. kantoor van de EAZA. De doelstellingen van de EAZA ISIS (International Species Information System) omvatten het bevorderen van samenwerking tussen dieren- Het dierenbestand van Artis is opgenomen in ISIS, een tuinen via regionale diercollectieplannen en via internatio- wereldwijd netwerk met het hoofdkwartier in Minneapolis, nale fokprogramma's (EEP's), alsmede het bevorderen van waarbij 650 instituten in meer dan 70 landen zijn aange- Artis is deel van een wereldwijd natuurbeschermingseducatie. De EAZA is gesprekspartner sloten. Een groot deel hiervan zijn dierentuinen. Hoofdtaken van ISIS zijn het ontwikkelen van software ten netwerk van organisaties die met voor internationale organisaties zoals IUCN, de Europese Unie en CITES, en geeft desgewenst adviezen aan het behoeve van dierregistratie en het beheren van een wereld- dieren, dierenwelzijn en natuur- Europees Parlement en de Raad van Europa. Momenteel wijde database. Die helpt bij het beheren van dierentuin- telt de EAZA bijna 300 leden uit 34 landen, ook uit landen populaties, onder meer door het berekenen van de mate beheer te maken hebben. Enkele die grenzen aan Europa. Andere werelddelen kennen verge- van verwantschap van dieren en de leeftijdsopbouw van daarvan zijn gevestigd in Artis. lijkbare regionale dierentuinassociaties. Ook de EAZA is een populatie. 21 gehuisvest in Artis. Artis en het wereldwijde netwerk van organisaties voor natuurbehoud

IUCN (The World Conservation Union) De IUCN werd in 1948 opgericht, met als doelstelling het CITES (Convention on International Trade in behoud van de integriteit en de diversiteit van de natuur, WAZA (World Association of Zoos and Aquaria) Endangered Species of Wild Fauna and Flora) en ervoor te zorgen dat gebruik van natuurlijke hulpbron- De WAZA is de wereldwijde overkoepelende dierentuin- Alle transacties van dieren en planten waar dierentuinen nen op een billijke en ecologisch duurzame wijze organisatie. Leden zijn dierentuinen en aquaria, regionale mee te maken hebben, zijn onderworpen aan de afspra- geschiedt. De IUCN heeft zo'n 1.000 leden (overheden, en nationale dierentuinverenigingen, maar ook verwante ken die in het kader van CITES zijn gemaakt. CITES is de overheidsorganisaties, niet-gouvernementele organisa- organisaties, zoals die van dierentuindierenartsen en internationale overeenkomst tussen regeringen die sinds ties), uit 140 landen. Bekend zijn de door de IUCN opge- dierentuineducatoren. WAZA's missie is het bevorderen van 1975 de internationale handel in dieren en planten regu- stelde 'rode lijsten' van planten diersoorten, waarin de al samenwerking tussen dierentuinen, aquaria en verwante leert. Momenteel hebben 175 landen zich gecommit- dan niet bedreigde status van soorten staat aangegeven, op organisaties op het gebied van dierverzorging en dierenwel- teerd aan CITES, dat meer dan 5.000 diersoorten en grond waarvan beschermingsacties kunnen worden onder- zijn, behoud van biodiversiteit en educatie omtrent het 28.000 plantensoorten beschermt tegen overexploitatie nomen. De IUCN zetelt in Gland (Zwitserland) en kent milieu en wereldwijde duurzaamheid. De WAZA vertegen- door de internationale handel. Beschermde soorten nationale vertegenwoordigingen, ook in Nederland. De SSC woordigt de internationale dierentuingemeenschap bij de variëren van bloedzuigers tot leeuwen en van dennenbo- (Species Survival Commission), adviseert over technische IUCN en CITES. In 2005 publiceerde de WAZA de World men tot bekerplanten. Hoewel de meest bekende voor- aspecten van soortbehoud. Onderdeel van de SSC is de Zoo and Aquarium Conservation Strategy - bedoeld om de beelden de grote charismatische soorten zijn, zoals beren CBSG (Conservation Breeding Specialist Group), een net- meer dan 600 miljoen bezoekers te mobiliseren en enthou- en walvissen, bestaan de meest soortenrijke groepen uit werk op het gebied van soortbehoud en het ontwikkelen en siast te maken voor de rol die dierentuinen spelen bij het minder bekende planten en dieren, zoals aloë's, koralen, implementeren van programma's voor het beheer van popu- behoud van het milieu en de biodiversiteit. mosselen en kikkers. laties ex situ en in situ. Bijna de helft van de leden van de CBSG is afkomstig uit de dierentuingemeenschap. Kern van het toekomst- plan voor Artis – dat najaar 2005 het licht ziet – is het hoofdstuk over de publiekstaak. Artis is in 1838 opgericht ‘ter leringh ende vermaak’ en dat geldt nu nog steeds. Het Artis van 22 de 21ste eeuw ziet zich- zelf als een maatschappelijke organisatie met een ideële doelstelling en verbijzondert deze publiekstaak tot een educatieve taak.

Een publiekstaak voor Artis 1. Dieren als ambassadeurs voor hun soortgenoten Vooral de charismatische diersoorten, denk men om te werken aan hun behoud. Op die aan de mensapen, grote katten en olifanten, manier functioneren zij in de dierentuin als lenen zich uitstekend om rond hun verblijf het ‘ambassadeurs’ voor hun soortgenoten in het verhaal te vertellen over hun soortgenoten in wild. Als een diersoort of -groep bedreigd is, het wild, de mate waarin zij bedreigd zijn, de zal er in Artis op de educatieve bebording oorzaken en de maatregelen die worden geno- aandacht aan worden besteed.

2. Rondleidingen en lezingen Uiterst populair zijn de Artisrondleidingen. Zo’n 1.200 keer per jaar verzorgen vrijwilligers rondleidingen voor uiteenlopende groepen. De vrijwilligers worden door de Educatieve Dienst opgeleid en krijgen ook daarna telkens nieuwe, interessante informatie die ze kunnen verwerken in hun rondleidingen. Ook hier geldt dat de verhalen die zij het publiek vertellen invloed kunnen hebben 23 Maar voor Artis gaat educatie niet alleen over leer- op de attitude van het publiek als het gaat om doelen of over het kweken van begrip. Educatie natuur- en soortbehoud van plant en dier. De heeft te maken met alle ervaringen die een bezoe- Artislezingen in het Planetarium, door diverse ker op kan doen vanaf het moment dat hij de toe- specialisten, staan regelmatig in het teken gangspoort is gepasseerd. van natuurbehoud. Dat kan variëren van vrolijk vermaak en puur zin- tuiglijke ervaringen (zien, horen, ruiken, voelen) tot het stimuleren van een eigen meningsvorming. Ervaringen die pure gevoelens van liefde voor de 3. Lessen en speurtochten natuur kunnen oproepen, maar die ook de discus- sie kunnen stimuleren over bepaalde actuele Artis biedt een uitgebreid aanbod aan lessen niveau van beleving: kennismaken met het maatschappelijke problemen, zoals natuur- en en andere diensten aan voor het basis - en levende dier. Een van de doelstellingen is dat soortbehoud. Alle serieuze dierentuinen houden voortgezet onderwijs. Circa 88% van de kinderen een positieve attitude ten aanzien zich hier tegenwoordig mee bezig. De dreigende Amsterdamse basisscholen maakt hiervan van de levende natuur ontwikkelen, essenti- teloorgang van veel planten- en diersoorten en gebruik. De meeste basisscholen hebben een eel voor een latere verdieping over bijvoor- habitats, tot gehele ecosystemen aan toe, lijkt schoolstamkaart. Het bereik van Artis in deze beeld natuur- en soortbehoud. immers bijna niet meer te stoppen. doelgroep ligt nabij de 100%. Het bereik bij Lessen aan oudere leerlingen gaan dieper op Bewustmaking, meningsvorming en attitudever- het voortgezet onderwijs ligt lager (van de de materie in, daar komt natuurbehoud vaak andering van het publiek ten aanzien van dit mon- Amsterdamse middelbare scholen heeft 74% op een directere wijze om de hoek kijken. diale probleem kunnen helpen het tij te keren. een schoolstamkaart), maar krijgt de komen- Naast de lessen zijn er educatieve speurtoch- Artis zet daarvoor verschillende middelen in: de jaren meer aandacht. De lessen aan de ten waarbij de kinderen zelfstandig de tuin groepen 3 bewegen zich op het elementaire ingaan. 4. Campagne-educatie a. EAZA-campagnes Vanaf 2000 hebben de bezoekers van de Europese dierentuinen, waaronder Artis, kennis gemaakt met diverse campagnes die zijn gericht op het behoud van bedreigde diersoorten in het wild. Organisator was de Europese dierentuinorganisatie EAZA. De Bushmeat Campagne vestigde de aandacht op de illegale jacht op een groot aantal bedreigde diersoorten in de regenwouden van Centraal- en West-Afrika. Hoofddoel was politieke aandacht voor dit probleem. Dit leverde bijna 2 miljoen handtekeningen op van Europese dierentuinbezoekers voor de politici in Brussel en via hen aan de politieke leiders van de betrokken Afrikaanse landen. De tweede campagne was Mata Atlântica, een actie voor de bedreigde wouden aan de 24 Atlantische kust van Brazilië. Het gouden leeuwaapje in het Kleine-Zoogdierenhuis vormt voor die streek een ware ambassadeur. De derde campagne betrof de zeer bedreigde tijgers. Bij het afsluiten van de Tijgercam- pagne in 2004 was door Artisbezoekers een bedrag van € 7.884,56 bijeengebracht. Dit komt geheel ten goede aan projecten op Sumatra, die vooral gericht zijn op onderzoek, het terugdringen van de activiteiten van stro- pers en het oplossen van conflicten tussen tijgers en de plaatselijke bevolking. Ambassadeurs waren hier de bejaarde tijgers Harimau (inmiddels overleden) en Mira. Zij zullen worden opgevolgd door een jong stel tijgers, die Artis wil verkrijgen via het EEP (fokprogramma voor bedreigde diersoorten). Actie voor Paramaribo Zoo op 11 juni.

b. Actie voor Paramaribo Zoo beide tuinen is een totaalbedrag van circa Op 11 Juni 2004 werd een speciale avond € 45.000 opgehaald. georganiseerd voor de noodlijdende dierentuin van Paramaribo in Suriname. Deze actie - c. Werelddierendag - Infomarkt in samenwerking met Diergaarde Blijdorp - Natuurbehoud kreeg veel respons. Doel is modernisering van Op Werelddierendag staat Artis in het teken Paramaribo Zoo zodat het een goed podium van natuurbehoud. Artis biedt via de kan worden voor natuureducatie. Met ruim Infomarkt Natuurbehoud een podium voor 2.000 bezoekers was het, ondanks de korte diverse nationale en internationale natuurbe- voorbereidingstijd, lekker vol en gezellig. In houdsorganisaties.

Voorbeelden van Artislessen Dubbele neushoornvogel. Werkblad ‘Uitsterven, vroeger en nu‘ (vanaf groep 8) Het uitsterven van dieren en planten is niets nieuws. Het gebeurde vroeger en het gebeurt nu. Vroeger door veranderingen van het klimaat of door inslagen van meteorieten, nu vooral 25 door toedoen van de mens. Uitsterven is eerder regel dan uitzondering. Het werkblad voert de leerling door zowel de dierentuin en het Aquarium, als door het Geologisch Museum, dus langs levende dieren én fossielen. 5. Educatie en Artismedia Gorilla als biefstuk - Doe-het-zelf les (bovenbouw primair onderwijs en onder- Bovenstaande acties werden gecombineerd bouw voortgezet onderwijs) met exposities en/of plaatsing van educatieve Deze les is bedoeld voor leerkrachten die zon- panelen. De Artismedia (met name tijdschrift der begeleiding vanuit Artis een programma en website) werden gebruikt om het publiek met de leerlingen op school en in de dieren- op een gedegen wijze te informeren. Uit de tuin willen uitvoeren. Tijdens deze les staat de respons blijkt steeds weer dat de levende die- illegale jacht in de tropische regenwouden ren van Artis inderdaad keer op keer als ware centraal (‘Bushmeat’). ambassadeurs ‘optreden’ voor hun soortgenoten in het wild. De dieren in de dierentuin, Profielwerkstuk ‘bedreigde vogelsoorten’ hun geluiden, geuren en gedrag, en de infor- (bovenbouw HAVO/VWO) matie eromheen, dat alles vormt die prikkel Vraagstelling: welke aanbevelingen kun je die nodig is om een daadwerkelijke bijdrage Artis geven voor het houden en verzorgen van te leveren aan natuurbehoud. haar bedreigde vogelsoorten? 26

Een Artisles. Leerlingen van basisschool Tijl Uilenspiegel. Nynke Wouda is onderwijzeres op basis- “In 2004 hebben we een project gedaan in school Sint Henricus in Amsterdam-West. samenwerking met het Wereld Natuur Fonds. Het heette ‘Duik mee in de Zee’ en ging over bescherming van het koraalrif en het leven in zee. Leuk is dat de kinderen in het Artis Aquarium zo’n koraalrif met al zijn bijzondere vissen kunnen bekijken. De kinderen hebben informatie opgezocht over koraalrif en het leven in de zee en actie gevoerd voor behoud van het koraalrif. Bij acties voor natuurbehoud is het belangrijk dat kinderen in Artis kunnen zien om welke dieren het gaat. We hadden een actie voor behoud van de jagoear en als kinderen zo’n dier in Artis in het echt zien dan vinden ze het heel erg als zo’n diersoort zou uitsterven. 27 We gaan uit van de belevingswereld van de kinderen. Veel allochtone kinderen zijn niet gewend aan huisdieren. In de Artisles hebben ze voor het eerst van hun leven een huisdier op schoot dat ze kunnen voelen en eten kunnen geven. Laatst bij een vogelles kregen de kinderen kuikentjes op schoot. Of heel bijzondere dieren zoals insecten; dat wordt heel span- nend gevonden. Onze school heeft een onderwijskaart. De hele school bezoekt Artis minstens 1x per jaar. Het leuke van zo’n bezoek is dat de kinderen niet zomaar rondlopen, maar dat ze opdrachten krijgen. Het begint met een les van een van de Artisdocenten; daarna lopen de kinderen met een opdracht de tuin in. Ze hebben dus echt een doel – ze kijken bijvoorbeeld welke dieren veren hebben, of haren, of schubben en ook of ze bedreigd zijn. ” Het houden van (exotische) dieren in dierentuinen betekent niet alleen dat de bezoekers ze van dichtbij kunnen zien en er allerlei informatie over krijgen. Regelmatig doet zich ook een unieke gelegenheid voor om die dieren te betrekken bij onderzoek. Naar hun gedrag bijvoorbeeld of naar de samenstelling van het ideale voe- dingspakket voor een bepaalde soort. Of onderzoek dat recht- streeks bijdraagt aan het behoud van hun soortgenoten in het wild. Hier twee voorbeelden van recent onderzoek in Artis die een directe bijdrage leveren aan natuurbehoud.

Afrikaanse wilde honden in Artis. Vaccinatie tegen hondenziekte ber 2001 en dat van precies een jaar later. In De Afrikaanse wilde hond is een sterk Mkomazi werd een vergelijkbare test op 12 bedreigde soort, die in zijn verspreidingsge- pups uitgevoerd. Er werden twee verschillen- bied, met name in Zuidelijk- en Oost-Afrika, de vaccins gebruikt. De voorlopige resultaten zwaar onder druk staat. Men schat dat er van de tests geven in ieder geval verschillen momenteel nog tussen de 3.000 en 5.500 tussen beide vaccins aan. Een aantal honden, dieren in het wild leven. De wilde hond heeft behandeld met het ene vaccin, vertoonde vooral van de mens te duchten. Die laat nauwelijks reactie, terwijl alle met het andere steeds minder leefgebied voor hem over en vaccin behandelde honden juist een heel dui- jaagt op hem of vergiftigt hem omdat hij land- delijke reactie te zien gaven. Zou men beslui- bouwhuisdieren zou doden. Ook vallen er door ten om Afrikaanse wilde honden in het wild te het toenemende autoverkeer veel slachtof- vaccineren tegen hondenziekte, dan zou een fers. Bovendien is de wilde hond vatbaar voor keuze voor het ene vaccin, onder andere op aandoeningen als hondsdolheid en honden- basis van deze test, voor de hand liggen. ziekte, die hij oploopt tijdens contacten met soortgenoten of andere wilde hondachtigen, De vingerafdruk van een orang-oetan zoals de jakhals, en met de huishond van de Het gaat slecht met de orang-oetan, de lang- inheemse bevolking. harige, roodbruine mensaap van Indonesië. Er zijn sterke aanwijzingen dat de Afrikaanse De grootste bedreigingen zijn de ontbossing wilde hond in het begin van de jaren 1990 en het illegaal vangen van nog heel jonge 29 door ziekte uit de Serengeti in Noord- orang-oetans die men als huisdier wil houden. Tanzania en de Masai Mara in Zuid-Kenia is Niet voor niets zitten de opvangcentra op verdwenen. Eveneens in Noord-Tanzania ligt Sumatra en Borneo overvol met jonge orang- het Mkomazi Game Reserve, waar de George oetans die men na een lange en moeizame Adamson Wildlife Conservation Trust in 1995 training weer in het wild wil uitzetten, maar een fokgroep opzette. Eind 2000, toen de soms lijkt het niet meer dan een druppel op de groep uit 52 dieren bestond en plannen ont- gloeiende plaat. wikkeld werden om een aantal in het wild uit Geen wonder dat men de modernste technie- te zetten, sloeg het noodlot toe. Maar liefst 49 ken inschakelt om te voorkomen dat de orang- van de 52 honden stierven aan hondenziekte, oetan binnen enkele tientallen jaren is uitge- hoewel ze met een vaccin behandeld waren. storven. In het groot bijvoorbeeld, door met Klaarblijkelijk had dit vaccin niet de gewens- behulp van satellietopnamen het illegaal kap- te immuniteit opgeleverd. pen van het regenwoud en de illegale aanleg Om te onderzoeken waar het probleem lag, bij van wegen en kanalen te traceren. Of in het het vaccin of bij de honden, werd besloten klein, door dactyloscopie (onderzoek aan vin- een test op dierentuinhonden uit te voeren. gerafdrukken) om bepaalde orang-oetans of Die test werd in samenwerking met de populaties van orang-oetans op te sporen. Bij Erasmus Universiteit en de Rotterdamse die- dat laatste heeft één van de orang-oetans in renarts Aart Visée in Artis gedaan, en wel op Artis, het vrouwtje Mota, een opvallende rol de opgroeiende pups uit het nest van novem- gespeeld. Onderzoeker Jan Geerdink van de afdeling Dactyloscopie van de Dienst Nationale Recherche Informatie (DNRI) kreeg in 1974 toestemming om vingerafdrukken te nemen van vier orang-oetans die in het bezit waren van een oud KNIL-militair. Doel was het bestuderen van de overeenkomsten tussen de vingerafdrukken van mensen en mensapen. De vingerafdruk van de jonge Mota bewaarde hij samen met die van de andere drie dieren zorgvuldig in een ordner. Toen Geerdink in een krant de naam van de in Artis wonende orang-oetan Mota tegenkwam, vroeg hij zich af of het misschien om hetzelfde dier zou gaan. Een telefoontje bracht duidelijkheid en leverde bovendien een unieke kans op om te onderzoeken, in hoeverre de vingerafdruk van de nu redelijk bejaarde Mota afweek van die van de jeugdige Mota. Op 27 november 2004 toog Geerdink naar Amsterdam om samen met verzorger Ton van Groningen vingerafdrukken 30 van Mota te maken. Ondanks het feit dat Surya, de ruim twee jaar oude dochter van Mota, af en toe speels als ze is in de weg zat, kostte het weinig moeite om de afdrukken op papier te krijgen. In één oogopslag zag Geerdink dat de Mota van 1974 inderdaad de Mota van Artis was en is. In het laboratorium kon hij vervolgens uitrekenen hoeveel milli- meter de verschillende lijntjes en punten uit elkaar gegroeid waren. Al voor het onderzoek in Artis, op 8 september 2004, zijn de eerste vingerafdrukken van orang-oetans op Borneo overgedragen aan de Afdeling Dactyloscopie van DNRI. De Dienst helpt de Stichting BOS (Borneo Orang Utan Survival, waarvan de Nederlandse bosbouwer Willie Smits voorzitter is) bij het identificeren van orang-oetans. Bijvoorbeeld om te achterhalen waar in het wild uitgezette orang-oetans zich vertoond hebben of om gedode, eerder uitgezette dieren beter te herkennen. Bovendien kan de techniek helpen bij het bestrijden van de illegale handel. In dit licht bezien geeft het onderzoek in Artis aan dat vingerafdrukken van orang-oetans letterlijk een heel leven lang meegaan.

Jan Geerdink van DNRI en dierverzorger Ton van Groningen nemen vingerafdrukken bij Mota.

31 32

Samenwerking met het Wereld Natuur Fonds Gerhard van den Top in de Borneokas in Artis.

Sinds medio 2004 werken het Wereld Natuur Fonds en de Nederlandse Vereniging van Dierentuinen (NVD) officieel samen. Artis ziet de samenwerking als een waardevolle bijdrage aan gezamenlijke inspanningen op het gebied van natuurbehoud. Hoe ziet het Wereld Natuur Fonds deze samenwerking? Gerhard van den Top, directeur Natuurbescherming van het Wereld Natuur Fonds, geeft zijn visie.

“Niet iedereen is in de gelegenheid om naar vaak in versnipperde leefgebieden voorko- de échte wildernis te gaan. En dat is de rol van men. Ook bij translocaties en het tegengaan dierentuinen: de vonk tussen mens en dier van de handel in bedreigde dieren planten- laten overspringen. Alleen dán krijgen men- soorten kunnen het Wereld Natuur Fonds en 33 sen hart voor de natuur. En dat is nodig, want de NVD-dierentuinen nóg meer bereiken door de natuur heeft het op allerlei plaatsen erg goed samen te werken. En natuurlijk verheug moeilijk. ik mij erop om samen mensen nog enthousias- Elk jaar wordt Artis meer dan 1 miljoen keer ter te maken voor natuurbescherming. bezocht! Dat betekent dat wij hier ook meer Uiteindelijk zijn het de dieren en de natuur dan een miljoen mensen kunnen ontmoeten die profiteren van deze samenwerking. aan wie we ons verhaal kunnen vertellen. Artis staat bekend om zijn grote aandacht Het Wereld Natuur Fonds, Artis en de andere voor educatie; meer dan 45.000 kinderen vol- NVD-dierentuinen zijn prima partners. De gen hier jaarlijks natuurles! En met de unieke NVD-dierentuinen zijn internationale voorlo- locatie, midden in een grote stad, is Artis de pers op het gebied van de fok en het beheer plaats waar heel veel kinderen voor het eerst van dieren. Hierdoor hebben ze heel veel ken- in hun leven het contact met de dieren bele- nis in huis over de dieren die in de dierentui- ven. Met die belevenis begint het leren over nen worden gehouden, over hun gedrag en de de dieren en hun omgeving en daarmee onze omstandigheden waarin ze zich goed thuis verbondenheid met de natuur, dichtbij en ver voelen. Met die kennis hebben de NVD-die- weg in, bijvoorbeeld, de jungle van Borneo. rentuinen een voorbeeldfunctie voor heel veel Wij willen allebei dat mensen geraakt worden andere dierentuinen in de wereld en kunnen door de natuur.” ze eveneens het Wereld Natuur Fonds helpen bij het goed beheren van met name kleine Gerhard van den Top, directeur populaties van bedreigde diersoorten, die Natuurbescherming Wereld Natuur Fonds Monumentale bomen 'Toch is Artis in de verste verte geen Nog steeds bezit Artis belangrijke plantencol- lecties, waarvan de bomen zeer beeldbepa- boomkweekerij; de verdeeling en lend zijn. In het oudste stadspark van Amster- groepeering van het hooge hout is dam staan ruim 200 verschillende soorten zoo mooi als iemand maar wen- bomen, waaronder veel unieke exemplaren. Op de lijst met monumentale bomen van de schen kan; 't is als een oude keuri- gemeente Amsterdam staan maar liefst 74 ge buitenplaats midden in de hui- monumentale Artisbomen. Artis kan gezien zenzee; en wie niet met de weten- worden als een Arboretum, een loofbomen- tuin, al staan er in de tuin ook wel enkele schap binnenkomt, dat Artis een naaldbomen. zeer rijke diergaarde is, zou kunnen Sommige bomen stammen nog uit de periode meenen, dat de tuin hoofdzaak was van vóór de opening van Artis in 1838. Een fraai voorbeeld hiervan is de zomereik bij het en de dieren er alleen hier en daar Chimpansee-buitenverblijf, met een geschat- ter opluistering bij-ingebracht te leeftijd van 250 jaar. Deze ‘Heimans-eik’ waren.' Dit schreef de bekende verliest, zoals de meeste eiken uit de gematigde streken, in de winter zijn blad. Er staan ech- natuurvorser Eli Heimans in het ter ook exemplaren in Artis die ’s winters groen boekje Met kijker en bus uit 1906. blijven, zoals de eiken bij het Minangkabause Huis en de Volharding. Ter hoogte van de 34 Bokkenrots staat een groenblijvende steeneik, bijzonder omdat deze soort thuis hoort in het Middellandse-Zeegebied. In West-Nederland kan hij de winters nog juist overleven. Andere voorbeelden van exotisch aandoende bomen zijn de palmen bij de Fazanterie, de Trachycarpus fortunei, soms ook wel als Chinese waaierpalm aangeduid. Ze staan het hele jaar buiten en zijn daar prima tegen bestand. Ze zijn afkomstig uit de berggebie- den van Azië waar vorst een normaal ver- schijnsel is. Alleen bij extreme kou worden ze beschermd.

Groene kersen Artis bezit tien grote, oude platanen (onder meer bij de Roofvogelvolière) waarvan er drie zijn opgenomen op de lijst van monumentale bomen in Nederland. Ze zijn te herkennen aan de gevlekte stam, waar de schors in grote plakkaten van afbladdert. ‘Wel kunnen we samen even het ‘heilige veld’ rondlopen [...] Daarnaast rijst weer zoo’n kron- keltakkige eik omhoog, een dertig meter stellig; met de grote bruine beuken de trots van Artis’, schreef de bekende natuurvorser Eli Heimans in De Groene Amsterdammer van 1903 (met 35 het ‘heilige veld’ wordt vermoede- lijk het veld bedoeld waar de Boeddha’s in Artis staan). De eik was toen dus al 30 meter hoog. Zijn leeftijd wordt geschat op meer dan 250 jaar. De KNNV, afdeling Amsterdam, heeft als eerbetoon aan Heimans een pla- quette geplaatst en de boom naar hem vernoemd. Tot voor enkele jaren sierde ook een aantal (Taxodium distichum) die in de Palmentuin, monumentale beuken Artis; helaas zijn ver- bij de Fazanterie, staat. De karakteristieke schillende exemplaren het slachtoffer gewor- ademwortels die deze boom normaal gespro- den van de gewijzigde grondwaterstand door ken vormt zijn wel te zien, maar door het druk- vernieuwing van het rioolstelsel. De laatste ke gebruik van het grasveld zijn ze niet uitge- van deze oude, majestueuze, bomen staat bij groeid en vormen ze slechts een cirkel op de de Artisbibliotheek en verkeert in goede grond. Een andere bijzondere naaldboom is gezondheid. Een bijzondere boomsoort is de Japanse notenboom (ginkgo of eendenpootboom), een soort die al 180 miljoen jaar bestaat en die in de gematigde gebieden van Azië voorkomt. De Es Ginkgo Beuk zaden van de ginkgo lijken op groene kersen en worden in China geroosterd gegeten. De ginkgo wordt beschouwd als een van de over- gangssoorten tussen naald- en loofbomen. Dit blijkt uit het blad dat zowel naar de vorm als naar het nervenpatroon op een uitgerolde dennennaald lijkt. In China werd hij vaak aan- geplant bij tempels. Dit zal vroeger de reden zijn geweest waarom er twee ginkgo’s werden geplant bij het Boeddhabeeld in de Japanse Haagbeuk Moerascypres 36 Stenentuin.

Ademwortels De Parrotia persica is waarschijnlijk de oudste in zijn soort in Nederland en is door zijn zeer grillig gevormde wirwar van takken een pracht om te zien. Oorspronkelijk komt de soort uit de Kaukasus en Noord-Iran. In Artis groeien 22 verschillende soorten Trompetboom Zomereik Plataan esdoorns. In het nieuwere gedeelte van de tuin, bij de Afrika Savanne, wordt hierop voortgeborduurd. De Doklaan, die het oude en nieuwe Artis scheidt, is voornamelijk beplant met verschillende soorten bijzondere esdoorns. Over een aantal jaren ligt hier een de Torreya californica waarvan zich twee fraaie bomenlaan. exemplaren bevinden in de Stenentuin, de Naaldbomen heeft Artis niet erg veel, met naam geeft al aan dat de soort afkomstig is uit name doordat ze de hoge grondwaterstand in Californië. De boom is nauw verwant aan de Artis niet erg kunnen waarderen. Een uitzon- bij ons inheemse Taxus, heel zelden komt dering daarop vormt de moerascypres deze soort in een park voor. Geert Timmermans is voorzitter van de afdeling leden, de afdeling Amsterdam heeft circa Amsterdam van de Koninklijke Nederlandse 500 leden. Veel bekende natuurverenigingen Natuurhistorische Vereniging (KNNV) zoals Natuurmonumenten en het Instituut voor Natuurbeschermingseducatie IVN hebben hun ontstaan te danken aan de KNNV. Artis speelt een grote rol bij natuureducatie. Op de Amsterdamse scholen is er grote behoefte om de meer alledaagse natuur te zien. De grachtenbak en de weidevolière van ‘Waterland’ zijn hiervan goede voorbeelden. Maar waarom geen stekelbaarzen, kleine watersalamanders, inlandse dagvlinders en andere insecten, vogels (mussen), zoogdieren (ratten, vossen, dassen) en reptielen in relatie 37 tot hun biotopen (Amsterdamse sloot, wegta- lud, park, etcetera)? Lesprogramma's kunnen hier goed op inspelen. Misschien kunnen hier ook fokprogramma's aan worden gekoppeld. Bijvoorbeeld bepaalde dagvlinders opkweken die met uitsterven worden bedreigd. Als stuk- je groen in de stad vind ik Artis natuurlijk onmisbaar. Ik breng er vele uren per jaar door, met en zonder de kinderen. Ik vind het erg leuk dat Artis medewerking heeft verleend om de oude zomereik tegenover gebouw De Volharding te vernoemen naar ons oud-erelid “De KNNV is als Natuurhistorische en natuurvorser Eli Heimans. Hij was een Vereniging Amsterdam in 1901 opgericht. Amsterdamse onderwijzer die samen met Jac. Coenraad Kerbert, de toenmalige directeur P. Thijsse een serie boeken schreef over de van Artis, heeft nog aan de wieg gestaan. Ook Nederlandse natuur. Samen zorgden zij voor heeft hij altijd ruimte en materiaal ter vernieuwend natuuronderwijs op scholen en beschikking gesteld. We zijn een veldbiologi- waren zij de grondleggers van de Nederlandse sche vereniging met als doelstellingen natuurbescherming. De tentoonstelling ‘Het natuurbeleving, natuurstudie en natuurbe- Biologisch Reveil’ in het Zoölogisch Museum scherming. In totaal telt de KNNV zo’n 8.000 laat dat goed zien.” Donderdagochtend 1 juli kreeg Artis hoog bezoek. Prinses Máxima bezocht Artis om de nieuwe Zuid- Amerika Pampa te openen.

38 Piñata's Ontvangst Het opentrekken van piñata's is een eeuwen- Prinses Máxima met Met kloppend hart overhandigden Jop en oude traditie in Zuid-Amerika. Piñata's zijn groot gevolg op de Soraya van groep 5 van de Amsterdamse Sint figuren van papier-maché en crêpepapier die feestelijk versierde Henricusschool de Prinses een speciaal pam- gevuld zijn met snoep en confetti voor de kin- Papegaaienlaan. paboeket. Naast de prinses Ruud Koedijk, deren. Vanzelfsprekend waren de piñata's voorzitter van het Artis-bestuur. voor de Artis Pampa gevuld met ‘snoepjes’ voor de dieren. Tien klasgenoten van de Sint Henricusschool hielpen Prinses Máxima om enkele opgehangen piñata’s bij de Pampa- poort te openen. Het leverde een regen van wortels en andere groente op, die in emmer- tjes werden verzameld. Tegen de verwachting in kwamen ook de anders zo schuchtere vicu- ña’s snel aangehold en lieten zich de wortels goed smaken.

Prinses Máxima met wethouder en loco-bur- gemeester Hester May en Haig Balian, directeur van Artis. Integratie Persoonlijke uitleg Na de feestelijke receptie in de Flamingoserre Na de openingshandeling kreeg Prinses ging Prinses Máxima niet met lege handen Máxima een rondleiding over de Pampa met naar huis. Artis bood haar een bijzonder uitleg van de dierverzorgers Willem Meijlink cadeau aan ten behoeve van een goed doel en Marieke Weide, en hoofd Plantenkassen waarvoor zij zich persoonlijk inzet. Via de Ton Hilhorst. Speciale aandacht was er voor Commissie PaVEM (Participatie van Vrouwen de nandoehaan die weken op ‘zijn’ eieren zat uit Etnische Minderheidsgroepen) kwam Artis te broeden en de grote miereneter Ramón. namelijk in contact met de Stichting Oemnia, die werkt aan integratie van Marokkaanse vrouwen. Ten behoeve van de 200 Marok- kaanse vrouwen die deelnemen aan de inte- Steun het miereneterproject in Argentinië gratieactiviteiten van Stichting Oemnia over- Artis had de aanwezigen bij de officiële ope- handigde Artis 400 entreekaarten aan ning verzocht om geen cadeaus mee te bestuurslid Samira Boucetta. Zo kunnen deze nemen. In plaats daarvan kon men een gelde- moeders samen met hun dochters Artis lijke bijdrage geven voor een miereneterpro- bezoeken. ject in Argentinië. Voor de grote miereneter is op initiatief van Artis een samenwerking Knuffelen gestart met El Zoológico de Florencio Varela Tijdens de Pampa-les door Artisleerkrachten in Buenos Aires te Argentinië. Daar wordt een aan de leerlingen van de Sint Henricusschool opvang- en fokcentrum ingericht, waar ver- wilde de Prinses net als de kinderen ook graag weesde of gewonde reuzenmiereneters wor- 40 een cavia knuffelen. Dit was het meest gefoto- den opgevangen en gerehabiliteerd. Daarna grafeerde persmoment tijdens de opening. worden ze weer uitgezet in de vrije natuur.

Première bezoekerskrant Bij haar vertrek kreeg Prinses Máxima van Artisdirecteur Haig Balian het eerste exem- plaar van De Nieuwsgier, de Artiskrant met actuele nieuwsfeiten voor de bezoekers. Hierin was reeds de foto te zien van de over- handiging van het Pampa-boeket bij de entree enige uren eerder. Dankzij de firma Canon kreeg Artis in 2004 de beschikking over speciale apparatuur om deze krant dagelijks aan de actualiteit aan te passen en in grote aan- tallen te distribueren aan Artisbezoekers. Tot slot kreeg Prinses Máxima voor haar dochter Amalia een Artislidmaatschap en een speciale miereneterknuffel. Artis de Partis was in Artis. En dat mocht heel Amsterdam en omstreken 41 weten.

Het is afgelopen jaar bijna niemand ont- gaan. Een nieuw fenomeen in en buiten de tuin. Artis de Partis was niet alleen te zien op posters, in kranten, in de bioscoop en op AT5, maar ook in de tuin was en is-ie flink aanwezig. Van elke originele Artis de Partis die we verkopen, gaat 25% van de opbrengst naar het miereneterproject in Argentinië. 42 03 03/04 04 16 maart 16 in Artis. arriveert Ramón Miereneter 27 maart de landelijke doet mee aan Het Planetarium Sterrenkijkdagen. 30 maart Zoo was Artis 1950- De fototentoonstelling 1990 wordt geopend. maart/april stel wilde ooievaars maakt Uniek voorval : een boom naast de een nest in een grote Vogelweide. 5 april Paaseieren zoeken.

25 februari De reuzenschildpadden worden gewogen.

Een vorm van gedragsverrijking; het 'verpakken' van het 'verpakken' van gedragsverrijking; Een vorm dieren zodat de ijsbeer in ijs, voor de het voedsel oktober) zoet mee zijn. (Zie 22 daar urenlang 43 06 05 Prikkebeendagen inhet Insectarium. 25 juni geplaatst. Artiswisent wordtteruginde natuur 19 juni Benefietavond voorParamaribo Zoo. 11 juni Zebra geboren. 9 juni Venusovergang. Het Planetariumgeeftbezoekersuitlegbijde 8 juni Planetarium verslagvanzijnruimtereis. Astronaut AndréKuipersdoetinhet 23 mei geïntroduceerd. De nieuweles'Wie doetwatinArtis?'wordt 6 mei

07 vadert dehaan overdejongen. nandoekuikens uithetei.Bijdezevogelsoort Op deZuid-AmerikaPampakomen deeerste 7 juli Eerste ZOOmeravondopen. 3 juli Het eerstenummervandedagkrant Pampa. Prinses MáximaopentdeZuid-Amerika 1 juli Nieuwsgier verschijnt. De

10 09 08 rondleidingen 'natuurbehoud'. markt voornatuurorganisaties enspeciale Artis viertWerelddierendag meteeninfo- 3 oktober Girafje geboren 16 september wetenschappelijke memoiresinArtis. Prof. dr. A.Kortlandtpresenteertzijn 13 augustus 44 11 12 6 november een succes: was weer De MuseumNacht Artis. bezochten mensen 9.000 27 november leest voor in het Planetarium. van ’t Hek Youp 14 december maken kinde- In een speciale Canon-fotoles diersoorten in Artis. ren foto's van bedreigde 24 december Kerstavond in het Planetarium.

10 20.000 t.b.v. €

22 oktober oktober 22 van der Anne Lize van Balian ontvangt Haig Amsterdam- stadsdeelvoozitter Stoel, een subsidie van Centrum, het Meerjarenplan Dierenwelzijn Artis Dierenwelzijn het Meerjarenplan voor dieren). (gedragsverrijking

6 oktober 6 oktober Bart 2004 aan de EAZA Award van Uitreiking zijn Artis, voor van oud-directeur Lensink, tussen voor samenwerking inspanningen dierentuinen. Europese 8 oktober voor je oren - hoorspelavonden Bioscoop in het Planetarium onder de sterrenhemel 14 oktober Thida arriveert Win De nieuwe damesolifant nam Artis afscheid van in Artis. Begin oktober en Suseela; zij vertrok- de oude dames Jumbo ken naar Ostrava, Tsjechië. 45 Fotoles in Artis.

De steun van het bedrijfsleven in de vorm van dieradoptie en sponsoring is onmisbaar voor de financieringsbehoefte van Artis. Samen met subsidies, ledengelden, giften en legaten dragen ze bij aan de verzorging 46 van de dieren en de instandhouding van het monumentale Artis, aan natuur- en milieu- educatie, internationale fok- en herintro- ductieprogramma's en natuurbehoud. Links Martin Trampe, president van Canon Nederland, rechts Artisdirecteur Haig Balian.

“Hoe leuk het fotograferen van dieren ook is, naar de harmonie tussen mens en natuur. Dit 47 het zou verschrikkelijk zijn als we straks giraf- wordt omschreven met het Japanse woord fen, neushoorns en tijgers alleen nog op plaat- ‘Kyosei’. Naast verantwoorde productie en jes kunnen zien”, zegt Martin Trampe, presi- recycling van onze eigen producten geven we dent van Canon Nederland. ”Onze filosofie is hier invulling aan door onder meer samenwer- dat we bij al onze activiteiten moeten streven kingen met het WWF en nu dus ook Artis”.

In 2004 startte een bijzondere samenwerking met Canon. Canon ondersteunt de inzet van Artis voor bedreigde diersoorten en educatie over natuurbehoud. Bouwmaatschappij Buitenhuis Gemeentelijke Kredietbank Amsterdam Hoofdsponsoren Bevers Lynxen Bureau Alumnirelaties en Universiteitsfonds Gouden Gids en dieradoptanten Oehoe Doodshoofdaapjes Bureau Promotie Podiumkunsten GP Donald Duck Struisvogels Eendenvijver 2004 Burgfonds Graydon Holding Orang-oetan Kedua Giraffe Jabu Campina Nederland Het Nationale Ballet Broedmachinehuisje Chileense flamingo’s Canal Company Huize Sint Jacob hoofdsponsoren Capybara Marieke Algazellen Canon Crediam Holding Hummelinck Stuurman Theaterbureau Nuon Gorilla Ivo Luiaards Vrumona / Heineken De Bijenkorf Ibis UvA Bijenkorf Heilige ibissen debis AirFinance Icova dieradoptanten Kroonkraanvogels Savanne Pelikanen A-Film De Brauw Blackstone, Westbroek IE Keyprocessor Tijgers Fokprogramma olifant Juweelkardinaalbaars Aannemersbedrijf Kneppers De Bussy Ellerman Harms Drukkerijen Improve Kantjils Stokstaartjes Savanne Stokstaartjes 48 Aannemersbedrijf Scheurer & Zn. De Nederlandsche Bank Inbo Zwartwitte Vari Verblijf Weidevogelvolière Goeldi-tamarins Advanced Door Care Delta Lloyd Independent Films Dwergotters Orang-oetan Surya Zebra Terry Amsterdamse Hockeyclub Dura Vermeer Divisie Infra ING Bank Uilenkopmeerkatten Lama Guust Mandrils, beverratten en kuifmakaken Amsterdamsche Yacht Club DWR Dienst Waterbeheer & Riolering InterBank Capybara Bram Amsterdamse Gracht Olifant Thong-Tai ArboNed Ebatech Jonroo Costra Wisent Arbo Kantjils Regenboogvissen Arcadis Elspec Kas Bank Vuursalamanders Sidderalen Giraffe Oranya Athena Assurantiën Eneco Holding KLM Sneeuwuilen Pinguïnrots Zwanen Basalt Bouwadvies Equi Products Holland Koninklijke Hausemann & Hötte Grijze oehoe Orang-oetan Mawa Olifanten Bäst Fort Advocaten Koninklijk Instituut voor de Tropen KIT Servals Vale gieren Kantjils Boontje Smits Fotolitho Zaanstad Koninklijke Saan Manenwolven Goeldi-marmosets Mantsjoerijse kraanvogels KPMG Steenbok Automatisering schenkingen en donaties Giraffe Grena Alpensteenbok Gemeente Amsterdam Kraan Consulting Steinhauser Hoogenraad, Advocaten Vis voor het Voedselmagazijn Margays Zebra Fonzie Groente v.d. Lem Levels Puinbroek Stichting A.H. van Bakel Groente en fruit voor het Voedselmagazijn Geitjes Schapen Hual Benelux Lexence Stichting Max Havelaar Zeewater voor het Aquarium Spiesbokken Japanse makaakaapje Max Interpolis Lu, General Biscuits Nederland bv Ten Have Gift voor het Aquarium Lippenberen Keizertamarins Keuringsdienst van Waren MLT The IOG Group Netherlands Vis voor het Voedselmagazijn Gouden leeuwaapjes Afrikaanse wilde honden Outcast Pictures Moos UIP Verhuizing chimpansee Rakker Zwarte slingerapen Haaienbak Pontmeyer Niek van Dijk Universal Studios Bouwmateriaal Göttinger varkens Zeeleeuwen Sint Jans Gasthuis Hoorn ORAM v.o.f. Vos-Rugaart Apparatuur Operatiekamer Parasolmieren Wallaby’s Vrije Universiteit Orange Nederland Van der Nat Litigation Apparatuur Operatiekamer Gorilla Davina Jaguar Matao Palladio Groep Van Roon 49 Nijlkrokodil Olifant Nikolai Penguin Ventures VBK Beheer Pinguïn Fred Zebra Monique Peter Mason Viacom Outdoor Poedoes Springbokken Postbank Vitality Management Leeuwen Tokkeh gekko’s Rabobank Amsterdam & Omstreken Woningcorporatie het Oosten Apenrots Kamelen Servicio Woonzorg Nederland Poedoes Schildpadden Sigra Wortell Mandrils Jemenkameleons Sita Recycling Services Yakult Nederland Zebra Zohra Orang-oetan Mota SMT Schoonmaak & Milieutechniek Yanmar Marine Koraalrifwand Japanse reuzensalamander Stadsdeel Amsterdam Centrum Zeppers Film & TV Blauwe pauwen Zebra Shewa Stadsdrukkerij Amsterdam Zwartjes van 1883 Octopus Zwarte jaguar Personeel & Organisatie

Het invoeren van een nieuw roosterprogram- delijke contracten, gehonoreerd. Wel werd ma ging niet zonder de nodige kinderziektes, groen licht gegeven voor het aanstellen van In 2004 was voor het personeelsbe- onwennigheid en soms strijd tussen de een Arbo- en Milieucöordinator, waardoor de leid een aantal doelstellingen gefor- Rekkelijken en de Preciezen. Hierdoor was ontwikkelingen op dit beleidsterrein, die al het wel mogelijk de managers maandelijks te een tijd gaande waren, een formele status kre- muleerd die met name waren voorzien van informatie over het verloop van gen. Van drie werknemers werd afscheid gericht op kostenbeheersing en het verlof en, waar nodig, hen aan te sporen genomen op basis van langdurige arbeidson- alle medewerkers het totale verloftegoed van geschiktheid. Slechts twee werknemers ontwikkeling van het personeel. De het lopende jaar op te laten nemen, verhoogd namen op eigen initiatief ontslag, een bijzon- hoogste prioriteit kreeg het terug- met tenminste 80 uur van het oude tegoed. der laag verloop. dringen van het grote stuwmeer aan Dit heeft er uiteindelijk toe geleid dat het Met een zorgverzekeraar is een collectieve stuwmeer aan het einde van het jaar met ruim ziekenfondsverzekering afgesloten die voor 50 verlofdagen dat in de loop der jaren 19% was afgenomen. Voor 2005 zal dezelfde zowel Artis als het personeel interessante pre- was opgebouwd. Het overwerk en doelstelling in uren worden gehanteerd. mievoordelen oplevert. Onderzocht is of het de inzet van uitzendkrachten moes- Ook het voornemen om het overwerk en de zinvol was bedrijfsfitness in te voeren. Na inzet van uitzendkrachten te beperken werd afweging van de voor- en nadelen is hiervan ten drastisch omlaag. Hoewel het gerealiseerd. Het aantal overgewerkte uren is afgezien. Tenslotte is in 2004 de verkenning ziekteverzuim de laatste twee jaar ten opzichte van 2003 meer dan gehalveerd. begonnen naar het eventueel loslaten van de is afgenomen, is het nog steeds De inzet van uitzendkrachten daalde met Amsterdamse rechtspositie als CAO voor het ruim een kwart. Voor beide is voor 2005 een Artispersoneel. Hierbij moet worden afgewo- boven het landelijk gemiddelde en verdere afname in de planning opgenomen. gen wat de voor- en nadelen van deze rechts- dient het verder te zakken. De vaca- Het ziekteverzuim daalde voor het vierde jaar positie zijn ten opzichte van een eigen CAO, turestop bleef gehandhaafd, alleen op rij. Bedroeg het eind 2000 nog 11,5%, in dan wel aansluiting bij een bestaande CAO. In 2004 eindigden we met een gemiddelde van de loop van 2005 moet hierover een beslis- in uitzonderlijke gevallen was her- 6,2% (een daling van 0,7% ten opzichte van sing vallen. bezetting bespreekbaar. 2003). Opvallend is wel dat ondanks het lage- re verzuim de verzuimfrequentie zonder direct aanwijsbare reden toenam. Door de selectieve vacaturestop waren er nauwelijks activiteiten op het gebied van werving en selectie. Alleen eerder gedane toezeggin- gen tot herbezetting werden, op basis van tij- Personeelsbestand naar cluster

bestand 31.12.03 in dienst uit dienst bestand 31.12.04 in formatieplaatsen

directie en staf6 1 - 7 5 operaties108 3 2 109 107 commercieel-educatief24 1 - 25 21 ondersteuning44 1 3 42 39 totaal182 6 5 183 172 oproepkrachten 29 10

Opbouw personeelsbestand Opbouw personeelsbestand 31.12.2004 naar dienstjaren 31.12.2004 naar leeftijd en geslacht

dienstjaren m v totaal leeftijd fulltime parttime totaal m v m v < 5 jaar 38 20 58 51 5 tot 10 jaar 14 16 30 < 20 jaar - - 1 - 1 10 tot 15 jaar 12 9 21 20 - 29 jaar 12 12 - 3 27 15 tot 20 jaar 16 5 21 30 - 39 jaar 23 13 - 11 47 20 tot 25 jaar 7 1 8 40 - 49 jaar 31 5 7 6 49 25 tot 30 jaar 12 2 14 50 - 59 jaar 45 1 5 2 53 30 tot 35 jaar 15 - 15 > 59 jaar 4 - 2 - 6 35 tot 40 jaar 12 - 12 totaal 115 31 15 22 183 > 40 jaar 4 - 4 totaal 130 53 183

Verzuimcijfers

2003 2004 % duur frequentie % duur frequentie

directie en staf 1,2 1,0 0,6 0,3 1,8 0,7 operaties 7,5 20,4 1,9 6,8 12,0 2,1 commercieel-educatief 3,3 8,5 1,9 3,1 6,6 2,3 ondersteuning 7,8 14,7 1,6 6,9 15,2 2,5 gemiddeld 6,9 17,0 1,8 6,2 12,0 2,2 Summary

The July 1st opening of the South America Pampas Zoological Museum, or simply explored the zoo. In Colofon by HRH Princess Máxima was undoubtedly the high- order to carry out our educational duties more light of 2004. The anteater rapidly became a popu- extensively, the group of volunteer tour guides was Natura Artis Magistra lar Pampas resident. The baby sloth in the Small expanded by almost 30 people. In the summer of Plantage Kerklaan 38-40 Mammals House attracted considerable attention, 2004, ‘Artis the Partis’ was successfully launched 1018 CZ Amsterdam as did the young zebra Shewaye and the giraffe as the zoo’s new promotional mascot. Concurrently, Telelefoon: 020 – 5233400 Iwana. At the end of 2004, two Siki gibbons took up the Dutch AVRO television network shot footage for Fax: 020 – 5233481 residence on the renewed Gibbon Island. The two its series entitled Dierenpark Artis (Artis Animal e-mail: [email protected] elderly elephants Suseela and Jumbo emigrated to Park). The transfer of information to our visitors was website: www.artis.nl / www.amsterdamzoo.nl the Czech Republic and the chimpanzees Rakker greatly improved with the support and equipment and Simon were successfully relocated to the Great provided by Canon. At the ticket office our visitors Redactie jaarverslag Ape Project in Brazil. Artis welcomed a new and now receive a free copy of the daily zoo newspaper Anita Almaˇsi experienced elephant cow – Win Thida – as a com- De Nieuwsgier (a pun on the Dutch words for curious Frans Engelsma panion to the younger female Thong Tai, who is due – nieuwsgierig – and vulture – gier). to become a first-time mother in September 2005. The ‘ZOOmeravonden’ (from the Dutch words Michel Hommel (eindredactie) The renovated coral aquarium appears to be a great meaning ‘zoo’ and ‘summer’ evenings) attracted a Goos van der Sijde (eindredactie) success. Another step towards the revamping of large public and will be repeated in 2005. The same Bijdragen Artis has been taken with preparations for a new applies to the fundraising evening for Paramaribo Anita Almaˇsi Zoo in Surinam and to the ‘Kinderbeestfeest’ (liter- Insectarium, to be opened in the summer of 2005. Arianne van der Doelen ally the child animal party) – where seriously ill chil- In 2004 a start was made in planning the future Frans Engelsma dren are treated to an exceptional evening. vision of our foundation. The first step consisted of Roy Halsema 52 Relations between the management and the works an intensive investigation by internal and external Michel Hommel council have been good and constructive in 2004 as experts into the position of Artis. This portrayed Bas van der Horst Artis as a ‘layered’ zoo: a centre for education, a well. Together with the works council and the staff, Goos van der Sijde place where visitors can experience nature in a Artis is working at creating a distinctly improved Natasha Silva special way, a platform for wildlife protection organ- organization. In contrast to the negative financial Heleen van Straten izations, universities and like-minded associations, results of 2003, those for 2004 were positive. Our Charlotte Vermeulen and last though not least, as a community, strongly net worth experienced a similar turn for the better. Hans van Weerd linked to the residents of the city of which it is a part This is partly thanks to a subsidy granted by the City of. Through its accessibility and attractiveness for of Amsterdam. We are also deeply indebted to all Fotografie people of all ages and cultural backgrounds, Artis those who have supported us, as providers of sub- Ron Borg strengthens social cohesion. These ideas provide a sidies, sponsors, animal adopters or ambassadors. André Kuipers focus for the zoo’s development over the coming Almost 1.1 million people visited Artis in 2004. This Fred Nordheim decades into a ‘knowledge garden’ which confronts is a slight increase in comparison to 2003, when the Goos van der Sijde the public with nature. A garden with space for one-million threshold was exceeded. Alongside day Ronald van Weeren wildlife, education and with an exceptional visitors, the number of season-ticket holders contin- met dank aan Canon Nederland Amsterdam heritage. In 2004, a first version of a ues to rise. People come to Artis from all strata of Master Plan was drawn up encompassing all of the society. We are proud to be able to welcome this Vormgeving above. The Master Plan will be completed by the growing stream of visitors to our unique park. Gijs Sierman autumn of 2005. Druk 2004 also saw a huge stream of students of all ages This annual report highlights the many efforts Artis De Bussy Ellerman Harms BV and educational backgrounds visiting our zoological undertakes – in collaboration with her various part- garden. They followed a diversity of Artis lessons, ners – in service of society, with a strong emphasis visited the Planetarium, the Geological and on education and nature conservation. Bezoekers en lidmaatschappen

Bezoekers 2000 2001 2002 2003 2004

Bezoekers met dagkaarten 452.957 420.567 465.993 547.681 540.305 Door scanapparatuur verbonden aan Educatief bezoek 56.891 56.866 55.979 66.283 92.968 het in de loop van 2002 geïntroduceer- ————— ————— ————— ————— ————— de systeem van geïndividualiseerde lid- Totaal aantal dagbezoekers 509.848 477.433 521.972 613.964 633.273 maatschappen is met ingang van 2003 het aantal bezoeken door leden geregi- Bezoeken van leden 388.899 448.327 streerd. 53 ————— ————— Totaal bezoek 1.002.863 1.081.600

Lidmaatschappen 2002 2003 2004

Volwassenen 25.990 31.941 34.976 Jeugd 11.909 14.352 17.835 Senioren 3.901 4.630 4.974 Overige 2.500 2.356 2.685 ————— ————— ————— Totaal aantal lidmaatschappen 44.300 53.279 60.470 Balans per 31 december 2004 activa passiva

Bedragen in euro’s 31 december 2004 31 december 2003 Bedragen in euro’s 31 december 2004 31 december 2003

vaste activa Eigen vermogen Stichtingskapitaal 45 45 Materiële vaste activa Overige reserves 710.019 –720.717 Levende have 1 1 —————— —————— Gebouwen 710.064 –720.672 en dierverblijven 5.965.873 6.402.415 Installaties, transport- Voorzieningen middelen en inventaris 879.005 828.885 Pensioenvoorziening 891.409 976.222 —————— —————— Voorziening FPU 439.953 256.443 6.844.879 7.231.301 Voorziening voor wachtgelden 285.128 277.949 vlottende activa Waterplanvoorziening 450.000 0 Inhaalslag achterstallig Voorraden 161.727 225.406 onderhoud 1.046.176 1.647.687 —————— —————— 54 Vorderingen 3.112.666 3.158.301 Gemeente Amsterdam 3.219.755 2.355.276 Langlopende schulden Debiteuren 256.368 543.612 Langlopende leningen 3.652.931 4.061.333 Overige vorderingen Lening Gemeente en overlopende activa 919.109 752.886 Amsterdam 250.428 291.975 —————— —————— —————— —————— 4.395.232 3.651.774 3.903.359 4.353.308

Liquide middelen 1.406.686 957.216 Kortlopende schulden Crediteuren 1.068.589 1.443.266 Kortlopend deel langlopende leningen 448.536 500.497 Bankkrediet 0 504.549 Belastingen en sociale verzekeringen 187.113 2.916 Overige schulden en overlopende passiva 3.378.197 2.823.532 —————— —————— 5.082.435 5.274.760 —————— —————— —————— —————— 12.808.524 12.065.697 12.808.524 12.065.697 Winst- en verliesrekening over 2004 Kasstroomoverzicht over 2004

Bedragen in euro’s 2004 2003 Bedragen in duizenden euro’s 2004 2003

Exploitatiebaten Kasstroom uit operationele activiteiten Entreegelden 5.289.814 5.074.264 Resultaat boekjaar 431 –893 Lidmaatschapsgelden 2.267.570 1.980.253 Overige baten 2.521.089 2.441.835 Aanpassingen voor: Erflatingen, legaten en schenkingen 614.037 119.264 Afschrijvingen op materiële vaste activa 846 731 —————— —————— Dotatie/(onttrekking) voorzieningen –46 –735 10.692.510 9.615.616 ——— ——— 800 –4 Exploitatielasten Verandering in werkkapitaal: Personeelskosten 8.544.734 8.767.175 (Toename)/afname vorderingen –743 2.629 Rentelasten en afschrijvingen 1.128.751 1.042.833 (Toename)/afname voorraden 64 -10 Overige kosten 5.402.035 5.651.224 Toename/(afname) kortlopende schulden (excl. —————— —————— rekening-courantkrediet) 312 198 15.075.520 15.461.232 ——— ——— —————— —————— –367 2.817 Exploitatieresultaat vóór subsidies –4.383.010 –5.845.616 ——— ——— Netto kasstroom uit operationele activiteiten 864 1.920 Subsidies Gemeente Amsterdam Subsidie onderhoudskosten 1.103.636 1.134.100 Kasstroom uit investeringsactiviteiten 55 Exploitatiesubsidie 3.710.110 3.818.752 Investeringen in materiële vaste activa -460 –755 —————— —————— 4.813.746 4.952.852 Kasstroom uit financieringsactiviteiten —————— —————— Dotatie aan eigen vermogen (extra subsidie) 1.000 0 Resultaat boekjaar 430.736 –892.764 Aflossing langlopende schulden –450 –500 ——— ——— 550 –500 ——— ——— Toename/(afname) geldmiddelen minus bankkrediet 954 665

Mutatie geldmiddelen (minus rekening- courantkrediet) Geldmiddelen per 1 januari 453 –212 Toename/(afname) geldmiddelen 954 665 ——— ——— Geldmiddelen per 31 december 1.407 453

Specificatie: Liquide middelen 1.407 957 Bankkrediet 0 –504 ——— ——— 1.407 453 Toelichting op de balans en winst- en verliesrekening Toelichting op de winst- en verliesrekening Grondslagen voor bepaling van het Gezien de aard van de Stichting is gekozen voor de catego- het Flamingorestaurant alsmede de overige investeringen resultaat riale indeling, in aangepaste vorm met eerst de baten, vanaf 1 januari 2001. daarna de lasten en tot slot de subsidies. Deze afwijking Gebouwen en dierverblijven (voorzover niet door Gemeente Algemeen van de opstelling zoals Boek 2 Titel 9 BW die voorschrijft, Amsterdam betaald) worden gewaardeerd op historische Het exploitatieresultaat wordt bepaald als het verschil tus- dient om een beter bedrijfseconomisch inzicht te geven in kostprijs onder aftrek van afschrijvingen welke tijdsgelang sen de aan het verslagjaar toegerekende baten enerzijds en de wijze waarop de baten, lasten en subsidies bijdragen worden berekend op basis van de verwachte economische lasten anderzijds. De baten worden verantwoord in het jaar aan het resultaat van de Stichting. levensduur. waarin zij zijn gerealiseerd; lasten zodra zij voorzienbaar Met ingang van 2004 is gekozen voor een andere presenta- De historische kostprijs van deze activa wordt gesteld op zijn. tie van de verhouding tussen de subsidie onderhoudskos- het bedrag van de werkelijke uitgaven onder aftrek van de De Gemeente Amsterdam verstrekt, als bijdrage in de ten en exploitatiesubsidie. Deze verhouding sluit nu aan bij specifiek voor de betreffende investeringen ontvangen sub- onderhoudskosten van terreinen en opstallen alsmede in de cijfers van Gemeente Amsterdam. Ten behoeve van de sidies en bijdragen, alsmede onder aftrek van bedragen die de exploitatielasten, een subsidie via het zogenaamde bud- vergelijkbaarheid zijn de cijfers 2003 aangepast. in het verleden ten laste van hiervoor gevormde fondsen getfinancieringprincipe. zijn gebracht. Onder de Erflatingen, legaten en schenkingen zijn begre- Toelichting op het kasstroomoverzicht pen de opbrengsten uit erflatingen en legaten welke wor- Het kasstroomoverzicht is opgesteld volgens de indirecte Installaties, transportmiddelen en inventaris den verantwoord op het moment dat ze zijn komen vast te methode. De geldmiddelen in het kasstroomoverzicht Investeringen in deze materiële vaste activa zijn tot en met staan. Erflatingen en legaten waarop in het verslagjaar aan- bestaan uit de liquide middelen. Ontvangen en betaalde 31 december 2000 ofwel direct ten laste van het resultaat spraken zijn verkregen, doch welke per balansdatum nog rente zijn opgenomen onder de kasstroom uit operationele gebracht, ofwel ten laste van beschikbare fondsen. niet zijn afgewikkeld, worden als bate verantwoord indien activiteiten. Investeringen vanaf 1 januari 2001 worden gewaardeerd en voor zover deze ten tijde van het opstellen van de jaarre- op historische kostprijs onder aftrek van lineaire afschrij- kening voldoende betrouwbaar zijn in te schatten. Grondslagen voor waardering van activa en vingen op basis van de verwachte economische levensduur. Baten uit hoofde van schenkingen worden verantwoord in passiva De historische kostprijs van deze activa wordt gesteld op het jaar van ontvangst. het bedrag van de werkelijke uitgaven onder aftrek van de Algemeen specifiek voor de betreffende investeringen ontvangen sub- Accountantsverklaring Deze jaarrekening is opgesteld in overeenstemming met in sidies en bijdragen, alsmede onder aftrek van bedragen die Nederland algemeen aanvaarde verslaggevingregels con- in het verleden ten laste van hiervoor gevormde fondsen Wij hebben de in dit verslag opgenomen verkorte jaarreke- form Boek 2 Titel 9 BW. Activa en passiva worden gewaar- zijn gebracht. ning 2004 van de Stichting tot Instandhouding van de 56 deerd tegen nominale waarde, tenzij een andere waarde- Diergaarde van het Koninklijk Zoölogisch Genootschap ringsgrondslag is vermeld. Voorraden “Natura Artis Magistra” te Amsterdam gecontroleerd. De voorraden worden op kostprijs gewaardeerd onder aftrek De verkorte jaarrekening 2004 is ontleend aan de door ons Materiële vaste activa van een eventuele voorziening voor incourantheid. gecontroleerde jaarrekening 2004 van de Stichting. Bij die Algemeen jaarrekening hebben wij op 8 maart 2005 een goedkeuren- Investeringen in materiële vaste activa (met uitzondering Vorderingen de accountantsverklaring verstrekt. van het Planetariumgebouw en de uitbreiding Plantage De vorderingen worden gewaardeerd tegen nominale waar- De verkorte jaarrekening 2004 is opgesteld onder verant- Doklaan) tot en met 31 december 2000 zijn voor € 1 in de de onder aftrek van een eventuele voorziening voor onin- woordelijkheid van de leiding van de stichting. Het is onze balans opgenomen. De hieronder begrepen op gemeente- baarheid. verantwoordelijkheid een accountantsverklaring inzake de grond gebouwde opstallen zijn juridisch eigendom van verkorte jaarrekening 2004 te verstrekken. Gemeente Amsterdam. Het economische eigendom res- Eigen Vermogen Wij zijn van oordeel dat deze verkorte jaarrekening 2004 op pectievelijk het gebruiksrecht berust bij de Stichting. € alle van materieel belang zijnde aspecten in overeenstem- Gezien het feit dat de betreffende investeringen vaak vele Stand per 31 december 2003 –720.672 ming is met de jaarrekening waaraan deze is ontleend. jaren geleden hebben plaatsgevonden en de historische Bij: subsidie Gemeente Amsterdam Voor het inzicht dat vereist is voor een verantwoorde oor- kostprijs niet meer te achterhalen valt, worden de tot en ter versterking van het eigen vermogen 1.000.000 deelsvorming omtrent de financiële positie en de resulta- met 31 december 2000 aangeschafte activa (met uitzon- Bij: resultaat boekjaar 2004 430.736 ten van de stichting en voor een toereikend inzicht in de dering van het Planetariumgebouw en de uitbreiding —————— reikwijdte van onze controle dient de verkorte jaarrekening Plantage Doklaan) als volledig afgeschreven beschouwd. Stand per 31 december 2004 710.064 2004 te worden gelezen in samenhang met de volledige jaarrekening, waaraan deze is ontleend, alsmede met de Levende have Voorzieningen door ons daarbij op 8 maart 2005 verstrekte goedkeurende Gelet op de doelstelling van de Stichting wordt de levende Voorzieningen worden gevormd voor concrete of specifieke accountantsverklaring. have voor een pro memorie waarde van € 1 in de balans risico’s en verplichtingen die op de balansdatum bestaan opgenomen. en waarvan de omvang op betrouwbare wijze is te schatten. Amsterdam, 8 maart 2005 Pensioenvoorzieningen worden bepaald op basis van actu- Gebouwen en dierverblijven ariële grondslagen tegen contante waarde. De voorziening PricewaterhouseCoopers Accountants nv Onder dit hoofd zijn opgenomen de investeringen in het voor wachtgelden wordt gebaseerd op de contante waarde Planetariumgebouw, de uitbreiding Plantage Doklaan en van de verwachte toekomstige verplichtingen.