Christiane F. woont hier niet meer werd niet gebouwd zoals architect dat wilde. Hij voorspelde dat het aangepaste ontwerp ongelukkige mensen zou voortbrengen. Joris van Casteren gaat op zoek naar de flat waar Christiane F. opgroeide. ‘Ik vind het heel raar dat u hier zomaar komt binnenlopen. Is dat normaal in Nederland?’ Joris van Casteren foto’s Hans van der Meer

De flats van Gropiusstadt, Berlijn. Hier woonde Christiane F. droom steden droomsteden

zijdigheid zou het doel moeten zijn, niet langdradige monotonie.’ De corporaties luisterden niet en begon- nen met bouwen. Niet langer wilde Gropius dat de buurt naar hem ver- Joris van Casteren noemd zou worden. Maar in 1969, de Derde deel van een eerste woningen waren opgeleverd, over- serie over new towns leed hij en alles bleef zoals het was. ‘Mag en uitbrei- ik met je mee naar Gropiusstadt?’ vraagt dingswijken in Europa de Zwitserse in het café.

De volgende ochtend wacht ze om tien uur op station Alexanderplatz. Ze heeft sportschoenen aan. ‘Als we neo- nazi’s tegenkomen kan ik hard wegren- nen,’ zegt de Zwitserse. We nemen de metro en stappen uit op halte Wutzkyallee. Ik wil uitzoeken waar Christiane F. heeft gewoond. In het boek Wir kinder vom Bahnhof Zoo (1978) ver- telt ze over haar jeugd in Gropiusstadt. Op jonge leeftijd spuit ze heroïne en tip- pelt ze. In welke flat ze woonde vertelt ze niet, alleen dat het op de elfde verdie- ping was. In het boek legt Christiane F. een ver- band tussen het fantasieloze concept en het ontsporen van de jeugd. Als Gropius langer had geleefd, zou hij hebben gezegd Avonds kom ik in een café in Berlijn een de grond in West-Berlijn schaars. Onder dat Christiane F. hét bewijs vormt van Zwitserse tegen. Ze logeert bij een vrien- druk van woningcorporaties werd het zijn stelling dat onjuiste architectuur din die de volgende dag moet werken. plan van Gropius aangepast. Minder ongelukkige mensenlevens kweekt. ’S‘Wat doe jij morgen?’ vraagt de Zwitserse. groen, hogere flats en slechts een van die We lopen de trappen van halte Ik zeg dat ik naar Gropiusstadt ga. De flats in hoefijzervorm. Wutzkyallee op en komen op een plein Zwitserse vraagt of Gropiusstadt een Gropius was woedend. ‘Ik zie het als mijn met een verwaarloosd kunstwerk. Erom­ pretpark is. plicht mijn stem waarschuwend te ver- heen staan hoekige flats met gekleurde Ik vertel haar over Walter Gropius, de heffen,’ schreef hij in een brief aan de balkons, rijtjeshuizen met tuinen en een beroemde Duitse architect en grondleg- woningcorporaties. ‘Eenheid door veel- winkelcentrum. In het winkelcentrum ger van de Bauhaus-beweging, die geloof- zie ik een etalage met rollators, steun- de dat goede architectuur mensen geluk- kousen, wandelstokken en prothesen. Er kig kon maken. Gropius was bang dat Zij weet ook is een horror & erotic-videotheek en een het fascisme opnieuw de kop op zou ste- reisbureau dat een bootreis over de ken toen na de Tweede Wereldoorlog op niet in welke Donau in de aanbieding heeft. verschillende plekken in Berlijn fantasie­ Aan een tafeltje bij bakker Wiedemann loze flats en huizenblokken verrezen. flat Christiane drinken moeder en dochter Hasenfuss Hij ontwierp een idealistische model- koffie. Moeder Hasenfuss vertelt dat ze buurt in het zuiden van de stad. Zijn F. heeft in 1968 in Gropiusstadt kwam wonen. buurt bestond uit hofjes in het groen met ‘Het was toen een zeer gewilde buurt.’ gemeenschappelijke voorzieningen, ­gewoond. De mensen die er kwamen wonen von- zodat bewoners waren gedwongen met ­‘Misschien in de den het niet erg dat Gropiusstadt anders elkaar om te gaan. Er zouden een paar gebouwd werd dan Gropius wilde. ‘Het niet al te hoge flats komen die de vorm zelfmoord- sanitair was goed, daar ging het ons om,’ van een hoefijzer hadden. zegt moeder Hasenfuss. Door de bouw van de muur in 1961 werd flat,’ zegt ze Gropiusstadt trok behoudende mensen

128 Hollands Diep mei/juni 2010 ‘die nieuwe consumeer- drang is verschrikkelijk. als je niet consumeert, besta je niet. Dit is de nieuwe heroïne’

Delal Cetin is vooral blij met winkelcentrum Gropius Passagen

uit de middenklasse aan. ‘We stemden ‘Misschien in de zelfmoordflat,’ zegt ze. dagen geleden is er nog iemand allemaal CDU. Je kende elkaar, samen De zelfmoordflat is een grijze flat die van afgesprongen,’ zegt de hield je de boel netjes en schoon.’ naast het winkelcentrum staat. ‘Twee vrouw. De Zwitserse wordt ‘Nu wonen er vooral veel buitenlanders bleek. Buiten zegt ze dat ze in Gropiusstadt,’ zegt dochter Hasenfuss, genoeg heeft van Gropiusstadt. die altijd bij haar moeder is blijven Kleinschalig Op het plein met het verwaar- wonen. ‘Buitenlanders zijn slordig, in de loosde kunstwerk nemen we winter helpen ze niet met sneeuwrui- en dorpsachtig afscheid. men.’ ‘Daardoor is mijn dochter uitge- De Duitse architect en ontwerper Van Wutzkyallee loop ik langs gleden en hard gevallen,’ zegt moeder Walter Gropius (1883–1969) de flats en de rijtjeshuizen naar Hasenfuss. ­geloofde dat mensen gelukkig het plein bij Lipschitzallee. Aan Vader Hasenfuss, vrachtwagenchauffeur, konden worden als zij werden om- het plein ligt een gebouw van verongelukte toen hij 29 was. ‘Hij reed ringd door de juiste architectuur. rode baksteen. ‘Gemein- toen niet in een vrachtwagen maar in Hij werd in 1919 directeur van de schaftshaus’, staat erop. ‘Wilt u een gewone auto,’ zegt dochter Hasenfuss. Bauhaus-academie, die een sobe- iets organiseren?’ vraagt een Moeder en dochter kennen het boek van re en functionele vormgeving be- medewerkster van het Christiane F. In welke flat de schrijfster pleitte. In deze omgeving zou een Gemeinschaftshaus. ‘Als u uw woonde weten ze niet. Ze vinden dat nieuwe, moreel hoogstaande mens schilderijen wilt exposeren kan Christiane F. het boek niet had moeten opgroeien. Na WOII nam Gropius dat. Een cursus pottenbakken publiceren. ‘Deze buurt heeft er een afstand van zijn vooroorlogse ont- geven mag ook.’ slechte naam door gekregen.’ werpen. Om te voorkomen dat het Aan de achterkant van het fascisme opnieuw de kop zou op- Gemein­schafts­haus is een bibli- In de horror & erotic-videotheek staat steken, moest er kleinschalig en otheek. De biblio­thecaresse kijkt een vrouw met zwart geverfde oogleden dorpsachtig worden gebouwd. moeilijk als ik over Walter achter de toonbank. Zij weet ook niet in Met die gedachte maakte hij zijn Gropius begin. ‘Nee, daar heb- welke flat Christiane F. heeft gewoond. plan voor Gropiusstadt. ben we niks over.’ Christiane F. »

Hollands Diep mei/juni 2010 129 droomsteden

heeft volgens de bibliothecaresse niet in en haar zoontje meeloop. Ze opent de Gropiusstadt gewoond. ‘Die is opge- ‘jongeren die centrale voordeur, in een glazen hok vol groeid in Hohenschönhausen.’ monitoren zit de conciërge. ‘Ik ben niet In het Gemeinschaftshaus is ook café- drugs gebrui- trots op deze buurt,’ zegt Annabel in de restaurant Atrium gevestigd, op het ken omdat hun lift. Als mensen ernaar vragen, zegt ze menu staat ‘gebratener Leberkäse’. dat ze in het verderop gelegen ‘Mensen uit heel Berlijn kwamen hier omgeving zo woont. wonen,’ zegt de geblondeerde serveerster. Op de elfde verdieping laat Annabel haar ‘Door zo’n boek worden ze ineens geas- fantasieloos woning zien. ‘Misschien heeft Christiane socieerd met drugs en prostitutie.’ Ze F. in mijn huis gewoond,’ zegt ze. Ik vraag wijst op een portiekflat naast een par- is? of er buren zijn die hier vanaf de begin- keergarage. ‘Daar heeft Christiane F. tijd wonen. ‘Op deze verdieping wonen gewoond.’ zoiets idioots alleen Turken en een Duitse jongen die de hele dag stoned is.’ Achter de portiekflat is een Lidl- heb ik nog Ik loop langs de voordeuren op de elfde supermarkt. Op de plek van de Lidl stond nooit gehoord’ verdieping. Bij een van de voordeuren vroeger het Haus der , een evange- klop ik aan. Een Turkse man doet open, lisch jongerencentrum waar Christiane hij denkt dat ik hem wil bekeren. F. en andere verveelde buurtkinderen ‘Moslim,’ zegt hij, en slaat op zijn borst. met drugs begonnen te experimente- Een deur met ruitjesglas komt uit op een ren. galerij die naar de andere helft van de Voor de Lidl staan twee oudere dames, flat leidt. In de andere helft is ook een Angelica en Hertha. ‘Christiane F. heeft lift en een gang waar voordeuren op uit- helemaal niet in die portiekflat gewoond,’ komen. In het boek vertelt Christiane F. zeggen Angelica en Hertha. Volgens de dat de kinderen pollepels bij zich had- dames heeft ze in de zelfmoordflat bij den om op de knopjes van de lift te kun- Wutzkyallee gewoond. vind het heel raar dat u hier zomaar komt nen drukken. Angelica gaat ervandoor. ‘Ik heb een binnenlopen,’ zegt ze. ‘Is dat normaal in Kinderen mochten in Gropiusstadt niet afspraak bij de pedicure.’ Hertha vertelt Nederland?’ Als ik begin over het oor- over het gras lopen. Spelen mocht alleen dat ze in 1972 met haar man en haar spronkelijke plan van Gropius zegt Frau in de speeltuintjes, op vastgestelde tijden dochtertje in Gropiusstadt kwam wonen. Biernath dat Degewo er een schitteren- en onder toezicht van ouders. Altijd moest ‘Iedereen wilde naar Gropiusstadt. Wij de buurt van heeft gemaakt. ‘Uit onder- met de rust van de flatbewoners rekening kregen voorrang omdat mijn man bij een zoek blijkt dat onze huurders zeer tevre- worden gehouden, balspelen in de vorm gerenommeerd textielbedrijf werkte.’ den zijn.’ van wedstrijden waren verboden. Net als Christiane F. kwam Hertha’s Ik zeg dat in het boek van Christiane F. Als een regel werd overtreden, greep de dochter in het Haus der Mitte met drugs staat dat jongeren drugs gebruikten conciërge in. Christiane en haar zusje in aanraking. ‘Mijn man heeft toen een omdat ze hun fantasieloze omgeving zat werden een paar keer meegenomen naar hartig woordje met haar gewisseld.’ waren. ‘Zoiets idioots heb ik nog nooit het kantoor van de woningbouwvereni- Hertha’s dochter overleed op middel­bare gehoord,’ zegt Frau Biernath. Als ik vraag ging. ‘Mijn ouders kregen bericht en mijn leeftijd aan kanker, vorig jaar stierf haar of het klopt dat Christiane F. in deze flat vader had weer eens een reden om ons man. Het liefst zou Hertha teruggaan heeft gewoond, zegt Frau Biernath dat een pak slaag te geven,’ vertelt ze in het naar het dorp in het Zwarte Woud waar ze over individuele huurders geen mede- boek. ze is opgegroeid. ‘Maar daar ben ik een delingen doet. Als ik in de andere helft van de flat op vreemde geworden.’ een voordeur wil kloppen, gaat de lift- Voor de ingang van de zelfmoordflat deur open. Het is de conciërge. Op zijn Ik loop terug naar de zelfmoordflat. speelt Annabel met haar zoontje. ‘We jasje zit een badge waar ‘Herr Will’ op Op de begane grond, naast de ingang, is wonen op de elfde verdieping,’ zegt staat. ‘U kunt hier niet zomaar rond­ een kantoor van woning­corporatie Annabel. ‘Ik ga elke dag even met Vincent lopen,’ zegt Herr Will. Ik moet met hem Degewo gevestigd. Degewo is de woning- naar buiten.’ ‘Christiane F. woonde ook mee naar beneden. ‘Klopt het dat dit de corporatie die tegen de zin van Gropius op de elfde verdieping,’ zeg ik. Annabel flat is waar Christiane F. heeft gewoond?’ het plan voor Gropiusstadt aanpaste. vertelt dat er vanwege Christiane F. wel vraag ik in de lift. ‘Daar mag ik niks over Binnen belt de receptioniste met Frau vaker mensen naar de flat komen. ‘De zeggen,’ zegt Herr Will. ‘Het beste kunt Biernath, de voorlichter. conciërge stuurt ze weg.’ u contact opnemen met Frau Biernath Frau Biernath heeft een headset op. ‘Ik Annabel vindt het goed als ik met haar van Degewo.’

130 Hollands Diep mei/juni 2010 Het binnenterras in winkelcentrum Gropius Passagen

De volgende dag heb ik een afspraak Het leven van Ze kocht hasj in het Haus der Mitte, met Bettina Kriebler (43), die in waar Christiane F. ook kwam. ‘Het was Gropiusstadt is opgegroeid. Ze heeft Christiane F. heerlijk om te blowen. Mijn fantasie lang blond haar en loopt op bergschoe- Christiane Felscherinow (1960), kwam tot leven. In deze omgeving nen. We gaan naar de Solmannweg, beter bekend als Christiane F., stompt je verbeelding af.’ waar de flat staat waar ze woonde. ‘Ik groeide op in Gropiusstadt. Op Christiane F. was drie jaar ouder, ben opgevoed door mijn grootouders,’ dertienjarige leeftijd raakte ze ze hoorde bij de heroïnegebruikers. zegt Bettina. ‘Mijn moeder kon de opvoe- verslaafd aan heroïne en begon ‘Ik keek enorm op naar de heroïne- ding niet aan.’ ze te tippelen. In het boek Wir gebruikers,’ zegt Bettina. In discotheek De oma van Bettina hield van schlagers. Kinder vom Bahnhoff Zoo (1979) Sound ging ze bij hen in de buurt staan. ‘Ze wilde dat ik een beroemde schlager- tekenden de Duitse journalisten ‘Ze waren zo ver heen dat ze mij niet zangeres zou worden.’ Toen ze zes was Kai Hermann en Horst Rieck haar zagen.’ werd ze aangemeld bij een zangschool verhaal op. In 1981 volgde de ge- Op haar achttiende woonde Bettina waar ze ‘Die Kleine Kneipe’ en ‘Rucki lijknamige film, met opnames van samen met een cocaïnedealer. ‘Ik snoof Zucki’ leerde zingen. Thuis moest ze David Bowie tijdens een speciaal van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat.’ doen of de tafel een podium was. ‘Dan voor de film gegeven concert. Tien jaar later meldde ze zich bij zei oma hoe ik moest bewegen.’ ­Christiane F. kickte verschillende een zelfhulpgroep. ‘In die groep zaten In een majorettepakje trad ze op bij car- keren af maar begon telkens op- een heleboel mensen uit Gropiusstadt.’ navalsverenigingen. De volwassenen nieuw met heroïne. In 1996 kreeg Ze kickte af, verbrak haar relatie en ver- vonden het geweldig als ze na een smart- ze een zoon, die later door de huisde naar een ander deel van Berlijn. lap een kersenlikeurtje dronk. ‘Op mijn Duitse jeugdzorg van haar af Ze volgde een opleiding en ging werken tiende was ik verslaafd aan alcohol.’ werd genomen. In 2008 dook ze als verslavingsarts. In de speeltuin voor haar flat rookten op in de Amsterdamse junken- Twee jaar geleden stierf haar oma, kinderen van acht sigaretten. ‘Het was scene. Tegenwoordig woont ze haar opa overleed jaren eerder. Sinds niet cool om jong te zijn,’ zegt Bettina. in in Berlijn. Soms de dood van haar oma is ze niet meer Ze dronk steeds meer, op haar veertien- wordt ze gesignaleerd op station teruggeweest in Gropiusstadt. ‘Als ik de liep ze een alcoholvergiftiging op. Kottbusser Tor, waar de Berlijnse hier loop krijg ik het benauwd,’ zegt ‘Daarna begon ik met blowen.’ ­heroïnescene zich bevindt. Bettina. »

Hollands Diep mei/juni 2010 131 droomsteden

De flat aan Solmannweg is gebouwd schrikkelijk,’ zegt Herzog. ‘De jongeren van beton en stalen platen. Bettina wijst De volwasse- verzetten zich er niet tegen, ze omarmen naar een raam op de eerste verdieping. het. Als je niet consumeert, besta je niet. ‘Daar was de keuken.’ We lopen naar de nen vonden Dit is de nieuwe heroïne! De jongeren centrale voordeur. In het huis waar ze het geweldig kunnen die spullen vaak niet betalen van haar oma op tafel moest dansen maar willen ze toch.’ woont nu de familie Kibali. als ze na een Een Turkse man die naar buiten komt De volgende dag belt Herzog. Hij zegt houdt de deur voor ons open. We gaan smartlap een dat hij een hedendaagse Christiane F. met de lift naar de eerste verdieping. Als voor mij heeft gevonden. ’s Middags kan de liftdeur opengaat zien we een oude kersenlikeurtje ik haar ontmoeten voor de apotheek in vrouw op haar knieën de vloer van de de Gropius Passagen. hal boenen. Het is Frau Jonitz, de buur- dronk. ‘Op mijn Voor de apotheek komt een Turks- vrouw die nog altijd naast Bettina’s vroe- Koerdisch meisje met lang zwart haar gere huis woont. tiende was ik en bruine ogen op me af. Ze heet Delal Frau Jonitz draagt sandalen met dikke verslaafd aan Cetin en ze is achttien. Ze heeft een zolen. Ze is altijd huisvrouw geweest. vriend meegenomen, Kaan Akgüner, een Haar man, gepensioneerd verpleger, is alcohol’ Turkse jongen van zeventien. naar tennisles. ‘Er is veel veranderd hier,’ We lopen naar een sushibar in de Gropius zegt Frau Jonitz. ‘Ik wil niet racistisch Passagen. Delal begrijpt niet goed waar- klinken, maar er zijn hier nog heel wei- om Herzog haar met Christiane F. in ver- nig Duitsers.’ We gaan haar smetteloze band brengt. ‘Ik heb één keer geblowd, woning binnen. drinken doe ik niet.’ ‘Ze tippelt ook niet,’ In de woonkamer staan eikenhouten voegt Kaan er aan toe. Delal doet keurig meubelen, aan de muur hangen borden haar huiswerk en heeft een paar onschul- met Beierse taferelen. ‘Vroeger hielden dige hobby’s. de mensen zich aan de regels van de Tegenwoordig geeft Herzog maatschap- Kaan zegt dat hij in een soort jeugd­bende buurt. Kinderen konden heerlijk spelen pijleer op een middelbare school in heeft gezeten. ‘Elke dag zagen we elkaar hier. Mijn zoon Martin is hier altijd Gropiusstadt. In zijn klaslokaal legt hij bij een shoarmazaak.’ Een echte bende gelukkig geweest.’ ‘Martin is een alco- uit dat er steeds meer Turken uit was het niet. ‘We blowden een beetje en holist,’ fluistert Bettina in mijn oor. Neukölln naar Gropiusstadt komen. ‘De soms vochten we met een andere groep.’ Frau Jonitz begrijpt niet waarom Bettina Duitsers zijn voor driekwart uit Toen Kaan bij Delal in de klas kwam, stopte met het zingen van schlagers. ‘Je Gropiusstadt verdreven.’ De Duitsers zorgde Delal ervoor dat hij niet meer had zo’n prachtig stemmetje.’ In de gang verhuizen naar Rudow. In Rudow zijn omging met de jongens uit de groep. hangt een ingelijste foto van een appar- neonazigroepen actief die met Turkse ‘Delal heeft mij gered,’ zegt Kaan. tementencomplex op Mallorca. Frau jongeren vechten. Twee jaar geleden sta- Delal en Kaan zijn gelukkig in Jonitz wijst op een raampje van een ken ze in Gropiusstadt het huis van het Gropiusstadt. ‘Het is een nette en rus- appartement in het complex dat zij en Turkse gezin Yildirim in brand. tige buurt.’ Met heroïne zijn ze nog nooit haar man na lang sparen aanschaften. Ik vraag of er nog Christiane F.’s rond- in aanraking geweest. ‘Ik ken niemand ‘We zitten er zo veel mogelijk.’ Frau lopen in Gropiusstadt. ‘Ik zal je de in Gropiusstadt die dat zou willen gebrui- Jonitz gaat naar de hal om verder te Christiane F.’s van nu laten zien,’ zegt ken,’ zegt Kaan. schrobben. ‘Die van Kibali poetsen niet,’ Herzog. We lopen van de school naar de Ze zijn vooral blij met de Gropius zegt ze. Kaufhof in de Gropius Passagen, een Passagen. ‘Hier speelt ons sociale leven overdekt winkelcentrum ter grootte van zich af,’ zegt Delal. We verlaten de Later op de dag ontmoet ik Thomas twaalf voetbalvelden. Onderweg zegt sushibar en gaan een kledingwinkel bin- Herzog, die vroeger jongerenwerker was. Herzog dat hij het idee heeft dat de gene- nen. Delal wil een jurkje van zeventig Hij draagt een strakke zwarte broek en ratie van Christiane F. slimmer was. euro kopen. ‘Dan sta je weer rood,’ zegt rookt shaggies. ‘In de tijd van Christiane ‘Toen ik laatst voor een klas een school- Kaan. ‘Dat kan me niet schelen,’ zegt F. was het simpel,’ zegt Herzog. ‘Je ging reis naar de Noordzee wilde organiseren, Delal, ‘ik moet dat jurkje hebben.’ < bij een groepje jongeren staan en begon vroegen ze of je daar met de metro heen een gesprek.’ De Gropiusjeugd van nu is kunt.’ Deze serie komt mede tot stand dankzij daar niet van gediend. ‘Ze slaan je voor In de Gropius Passagen lopen de bewo- een bijdrage van het Stimuleringsfonds je bek. Als jongerenwerker kun je ze beter ners van Gropiusstadt langs glimmende voor Architectuur en het International via internet benaderen.’ etalages. ‘Die consumeerdrang is ver- New Town Institute (INTI)

132 Hollands Diep mei/juni 2010