Wzornictwo przemysłowe – element wzrostu konkurencyjności gospodarki The Industrial Design – Part of the Growth of a Competitive Economy

WZORNICTWO W POLSCE DO 1989 ROKU na tle politycznym i gospodarczym DESIGN IN POLAND TO THE YEAR 1989 in a Political and Economic Context WZORNICTWO W POLSCE DO 1989 ROKU na tle politycznym i gospodarczym DESIGN IN POLAND TO THE YEAR 1989 in a Political and Economic Context Rozważania historyczne poruszające jed- nocześnie zagadnienie z dziedziny wiedzy o wzornictwie (dizajnie) będące przedmiotem niniejszego szkicu adresowane są do przedsię- biorców, specjalistów od techniki, zarządzania, reklamy, promocji kraju i osiągnięć jego przemy- słu, przedstawicieli mediów oraz projektantów wzornictwa współtworzących naszą kulturę ma- terialną. Mają one według mojej intencji służyć podniesieniu ogólnego stanu wiedzy w tym za- kresie oraz pobudzeniu refleksji nad teraźniej- szością, a także doskonaleniu przyszłych działań. Interpretacja historyczna i spojrzenie przez pry- zmat wydarzeń społeczno-gospodarczych na zjawiska projektowe są w moim przekonaniu na tyle ważne i jednocześnie na tyle zaniedbane, że czuję się upoważniony do podjęcia próby tego rodzaju. Część czysto historyczną poprzedzam kilku uwagami o charakterze teore- 3 WSTĘPtycznym i terminologicznym, po to aby określić moje osobiste stanowisko wobec wzor- nictwa w ogóleoraz wzornictwa przemysłowego w szczególności, co pomimo starań o obiektywizm ma niewątpliwie wpływ na całość wywodu. Ze względu na własne doświadczenia projektowe, mówiąc o wzornictwie, częściej mam na myśli wzornictwo przemysłowe generowane przez za- awansowane organizacyjnie i technologicznie jednostki wytwórcze produkujące większe serie wyrobów, uczestniczące w rynku odpowiednim dla specyfiki swojej produkcji. W moim przekonaniu wzornictwo, a szcze- gólnie wzornictwo przemysłowe może realnie istnieć i rozwijać się jedynie na dobrze funkcjonującym podłożu cywilizacyjnym, inaczej jest jedynie krótkotrwałą i wątłą dekora- cją. Za wspomniane podłoże cywilizacyjne uwa- żam ogólną strukturę organizacyjną i admini- stracyjną kraju oraz poziom rozwoju gospodarki (nauki, systemów informacyjnych, przemysłu, handlu, usług, transportu, infrastruktury i wielu miem zawód polegający na nadawaniu wyrobom innych czynników). Za szczególnie istotny uważa formy uwarunkowanej funkcjonalnie, użytkowo, się obecnie poziom wiedzy w dziedzinie nauk technicznie (konstrukcyjno-technologicznie), eko- podstawowych, a w konsekwencji stosowanych nomicznie oraz plastyczno-estetycznie, rozpa- oraz ich przełożenie na technikę w aspekcie in- trywanej w określonej sytuacji społeczno-kultu- nowacyjności (poziomy nowoczesności i konku- rowej, a w konsekwencji rynkowej. Możliwe są rencyjności). Istotną rolę odgrywają również i funkcjonują także inne rozumienia i definicje system polityczno-społeczny, jego stabilizacja, tego zawodu. tempo i perspektywy rozwoju gospodarczego, Wzornictwo przemysłowe stanowi specy- miejsce w systemie wymiany międzynarodowej ficzną odmianę wzornictwa ogólnego (pro- itd. Pamiętać również należy o poziomie eduka- jektowania plastycznego przedmiotów) histo- cyjno-kulturalnym społeczeństwa, a także o stop- rycznie wynikającą z konieczności zdefiniowania niu identyfikacji obywateli z państwem (postawa formy nowych wyrobów powstałych w nowych obywatelska – uczestnictwo w życiu kraju), ro- sytuacjach użytkowych, kontekstach społecznych, zumieniu potrzeb publicznych. Bowiem nie tylko przy użyciu nowych technik, jakie zaczęły wcho- produkcja i konsumpcja określają wzornictwo dzić w życie w Anglii na początku XVIII wieku, rozumiane jako wizualna postać kultury mate- a później w całej Europie Zachodniej w pierwszej rialnej. połowie XIX wieku, aby ugruntować się i osiągnąć Dopiero solidny fundament cywilizacyjny dojrzałość na przełomie wieków XIX i XX. Koniec WZORNICTWO W POLSCE 4 DO 1989 ROKU (kultura materialna) stwarza gwarancje do XIX wieku zaowocował doskonałymi rozwiąza- budowania zrębów kultury wyższej, kultury my- niami z dziedziny mechaniki i zapoczątkował śli oraz refleksji. Oczywiście myśl i koncepcje rozwój elektryczności. Pojawienie się postaci często wyprzedzają realia, spełniają istotną rolę znakomitego niemieckiego architekta, projektan- inicjującą, nie mniej jednak na końcu zawsze liczą ta produktów, grafiki użytkowej (identyfikacja, się realne wyroby funkcjonujące na rynku oraz informacja i reklama wizualna) oraz innych form w odbiorze społecznym. Wzornictwo przemysło- oddziaływania wizualnego przemysłu – Petera we stanowi swoisty łącznik pomiędzy kulturą Behrensa (1868-1940), otwiera wiek XX, zapo- materialną a kulturą wyższą (artystyczną) i zaj- wiadając narodziny dizajnu jako zawodu. muje najczęściej miejsce w sferze kultury popu- Wzornictwo przemysłowe (industrial larnej, masowej – kultury konsumpcyjnej. Po- design) jest nierozerwalnie związane (na twierdza się to szczególnie w chwili obecnej, co zresztą wskazuje jego nazwa) z prze- w czasach kolejnej globalizacji, gdzie świat pro- mysłem w jego różnych postaciach, a w konse- duktów i usług oraz kreacji wizualnych funkcjo- kwencji z systemem gospodarki rynkowej. Jest nuje jako jednolity system na zasadzie naczyń ono w swej przemysłowej odmianie nieodrodnym połączonych i gdzie dominuje kilka powiązanych dzieckiem kapitalizmu (gospodarki rynkowej) ze sobą modeli popularnej kultury wizualnej. z jego wszystkimi konsekwencjami, włączając Komentując określoną dziedzinę działal- w to także jego kontestację, a nawet bunt prze- ności ludzkiej, w tym przypadku wzornic- ciw niej. Model gospodarczo-polityczny socjali- two, korzystne jest sprecyzowanie własnego zmu demokratycznego (np. skandynawski) jest rozumienia podstawowych pojęć z nim związa- w gruncie rzeczy także oparty na zasadach ryn- nych. Tak więc pod pojęciem „wzornictwo” rozu- kowych. Wszystkie modele polityczne tzw. so- cjalistyczne, fałszywe – tzw. demokracje ludowe • wybrane obszary grafiki użytkowej (pro- – w istocie rzeczy centralistyczne i totalitarne jektowej) w zakresie komunikacji, infor- „kapitalizmy jednej partii” zawiodły, a gospodar- macji i identyfikacji wizualnej, także re- ki tych krajów (łącznie z naszą) upadły, nie wy- klamy, realizowane w rozmaitych formach twarzając znaczących projektowo (wizualnie, i technikach. technicznie i użytkowo) produktów, degradując Natomiast zakres problemowy wzornictwa (tzn. lub pogrążając w chaosie swoją cywilizację ma- ilość, różnorodność oraz skala zagadnień, z któ- terialną. rymi ma kontakt ta dyscyplina projektowa) jest Zgodnie z tym co powiedziałem powyżej, niezwykle szeroki, zmienny i zróżnicowany. Do- wzornictwo, w tym także wzornictwo prze- tyczy to między innymi: mysłowe jest obecnie różnie rozumiane i niekie- 1 zagadnień budowy formy (zagadnienia dy jest postrzegane jako sztuka, innym razem plastyczne) i odbioru estetycznego (z tzw. jako plastyka, także jako element techniki, eko- podobaniem włącznie) podlegających sil- nomii lub działań reklamowych. Czasem jest nemu zróżnicowaniu pod tym względem również interpretowane jako specyficzna inży- preferencji różnych grup odbiorców; nieria społeczna. 2 zagadnień silnego zróżnicowania stylów Natomiast w rzeczywistości projektowej życia; oraz w powszechnym odbiorze wzornictwo 3 zagadnień dużych różnic ekonomicznych stanowi konglomerat powyżej wymienionych tak w skali indywidualnej, jak i społecz- ujęć i czynników w różnych konfiguracjach i na- nej; 5 tężeniach. Pomimo tej różnorodności poglądów 4 zagadnień wielkiej różnorodności stoso- na genezę i zakres wzornictwa, jego głównym wanych technik, poprzez które wyraża obszarem działania (niezależnie od innych czyn- się wzornictwo (konstrukcje, technologie ników wpływających na produkt) jest forma jako materiałów i produkcji); wynik projektowania plastycznego uwarunkowa- 5 problematyki użytkowania i eksploata- nego estetycznie oraz komunikatywnością kształ- cji; tu. Jest to niewątpliwie diferentia specifica wzor- 6 problematyki relacji i odpowiedniości di- nictwa. zajnu do potrzeb regionu, kraju, konty- Zakres przedmiotowy wzornictwa, czyli nentu i świata; rodzaje obiektów materialnych, które pod- 7 zagadnień społecznych; dawane są najczęściej projektowaniu wzornicze- 8 zagadnień dizajnu dla niepełnospraw- mu przedstawia się następująco: nych; • wszelkie produkty trójwymiarowe produ- 9 zagadnień etycznych i prawnych różne- kowane metodami przemysłowymi dla róż- go rodzaju; nych obszarów użytkowania (przeznaczeń), 10 kompleksu zagadnień ekologicznych. realizowane w różnych rodzajach konstruk- cji, technologiach materiałowych i produk- Wszystko to sprawia, że właściwie możemy mó- cji, adresowane do różnych rynków; wić nie o wzornictwie jako zjawisku zawodowo- • opakowania, które de facto są specyficz- społecznym o jednej postaci, a o wielu wzornic- nymi produktami, o podobnym jw. zakresie twach lub o wielu odmianach, interpretacjach – polu użytkowym; idei i praktykach wzornictwa. Produkty wzornicze występują w roz- maitych kontekstach wizualnych i użyt- kowych. Często same wytwarzają te konteksty, najczęściej jednak są pomyślane jako byty niezależne w przeciwieństwie do architek- tury silnie, co oczywiste, uwarunkowanej lokali- zacyjnie (zależnej od miejsca). Relacje produkt – kontekst wchodzą również w zakres działalności tego zawodu. Działania projektowe w dyscyplinie wzor- nictwa dotyczyć mogą wielu obszarów użytkowych, różnych rodzajów wytwórczości i skal produkcji, dlatego też mówimy o jego wie- lopostaciowości, interdyscyplinarności, podat- ności na zmiany i jego tendencji do wchodzenia na nowe obszary. Pojęcia wzornictwo i wzornictwo prze- mysłowe funkcjonują w języku polskim i w naszej świadomości od lat pięćdzie- WZORNICTWO W POLSCE 6 DO 1989 ROKU siątych. Odpowiadające im anglojęzyczne nazwy design i industrial design nieco później weszły na stałe do języka zawodowego, ale dopiero obecnie w końcu XX wieku i na początku XXI wieku obserwujemy funkcjonowanie tych pojęć w języku potocznym, handlu, reklamie, środkach masowego przekazu oraz terminologii przemy- słowej i prawnej.

Czyżby oznaczało to, że przedtem nie było wzor- nictwa (dizajnu)? PRZEŁOM WIEKÓW W szkicu niniejszym zajmuję przekraczającą wymiar drobnego rzemiosła ska- X I X – X X się okresem od czasu uzyska- lę. Dla samej zaś szlachty stanowiącej istotny ( W P R Z E D E D N I U nia przez Polskę niepodległo- procent populacji i posiadającej poważne wpły- O D Z Y S K A N I A ści w 1918 roku do roku 1989. wy polityczne oraz siłę gospodarczą, wytwórczość NIEPODLEGŁOŚCI) Nie oznacza to bynajmniej, że i handel – oznaczały deklasację. Wydaje się, że przed tym okresem byliśmy sytuacja ta wpłynęła w znacznym stopniu na cywilizacją „pustynną”, choć nasza gospodarka zahamowanie rozwoju miast i mieszczaństwa, rozwijała się w specyficznej i w niekorzystnej dla a wraz z nimi handlu, bankowości, rzemiosła oraz nas sytuacji podziału na trzy różne obszary go- wyżej zorganizowanych form wytwórczości (ma- spodarcze i państwowe, które zostały uwikłane nufaktury). Nie bez znaczenia są także wojny w destrukcyjny konflikt I wojny światowej. szwedzkie XVI wieku oraz nie mniej destrukcyjne Podzielona Polska weszła w okres rewolu- wieku XVII, które spustoszyły i wyludniły Rze- cji przemysłowej, a mówiąc szerzej, spo- czypospolitą i zdegradowały ją politycznie. łeczno-cywilizacyjnej, która miała miejsce w wio- Opóźniony i niejednoczesny udział różnych dących krajach Europy: w Wielkiej Brytanii, Bel- regionów Polski w procesie kształtowania gii, Holandii oraz w Niemczech od 50 do 100 lat się gospodarki i cywilizacji kapitalistycznej ma wcześniej, jeśli wziąć pod uwagę rozwój przemy- swoje skutki po dzień dzisiejszy, co jest bardzo słu brytyjskiego od początku XVIII wieku. dobrze widoczne, gdy patrzymy na przykład na Nasze tradycje handlu, rzemiosła i ma- sieć kolejową oraz dróg bitych na terytoriach nufaktur również nie były długie i sil- dawnej Rzeczypospolitej. Sytuacja ta pogłębiała 7 ne, głównie z powodu bardzo specy- się w czasie 123 lat zaborów. ficznej sytuacji polityczno-społecznej, która Wiek XIX niezwykle ważny dla rozwo- miała miejsce w Rzeczypospolitej magnacko-sz- ju techniki oraz nowych obszarów lacheckiej (będącej w istocie rzeczy monarchią) użytkowych, a w konsekwencji nowych w okresie 300 lat (XV-XVIII wiek). Na terenach produktów oraz sposobu ich kształtowania skoń- ówczesnej Rzeczypospolitej dominowało wyzna- czył się w powszechnej opinii w roku 1914. Prze- nie katolickie, dlatego też nie bez znaczenia dla łom wieków XIX i XX charakteryzuje się narodzi- naszego rozwoju cywilizacyjnego wydają się nami nowego sposobu myślenia o budowie formy związane z powyższym słabe wpływy protestan- przedmiotów, polegającego na odejściu od eklek- tyzmu postulującego modlitwę przez pracę, na- tycznego użycia form historycznych, na odkryciu rzucającego większą dyscyplinę społeczną, na możliwości użycia form inspirowanych naturą bazie którego, jak twierdzą niektórzy specjaliści, oraz sztuka ludowo-narodową. Często prowadzi- kształtował się w Europie kapitalizm. Ówczesne ło to do powierzchownej dekoracyjności, lecz warstwy rządzące Rzeczypospolitej (szlachta równocześnie często cechowało się wysokim po- i arystokracja), kraju w specyficzny sposób de- ziomem profesjonalnym, tak pod względem tech- mokratycznego, żyjąc przez długi czas dostatnio nicznym (rzemieślniczym) jak i kreacyjno-pla- z produkcji i eksportu płodów rolnych, importu- stycznym, a przede wszystkim, jak sądzę, stano- jąc duże ilości wyrobów przemysłowych nie przy- wiło swoiste przygotowanie do nowego myślenia czyniały się wystarczająco do rozwoju własnej o plastyce architektury i przedmiotów użytko- wytwórczości, a co za tym idzie rozwoju umie- wych, które zaistniało w wyniku traumy w świa- jętności projektowo-organizacyjnych na większą, domości jednostek i społeczeństw po I wojnie światowej. Wydaje się również, że secesja, bo Projektanci z zakresu plastyki użytkowej, o niej tu mowa, znana między innymi pod na- licząc od drugiej połowy XIX wieku, przy- zwami Art-Nouveau, Jugendstil, Młoda Polska, chodzili do tego zawodu z różnych stron. Byli oni była powszechnie akceptowana przez kulturo- najczęściej wykształceni jako artyści malarze, twórcze warstwy młodej inteligencji, co przyczy- rysownicy, graficy, rzemieślnicy różnych dyscy- niło się do jej upowszechnienia w końcu XIX plin, rzeźbiarze, architekci. Realizowali oni swoje wieku i w pierwszej dekadzie XX wieku. koncepcje projektowe w rozmaitych technikach Napięcia polityczno-narodowościowe wy- rzemieślniczych, rękodzielniczych lub fabrycznie nikające z sytuacji podziału kraju, we- w mniejszych lub większych seriach. Wiele wzo- wnętrznych przemian społeczno-gospodarczych rów jest dla nas dziś anonimowych, znamy je w każdym z zaborów, narastającego konfliktu z nazwy producenta-właściciela. Wiele ówcze- w Europie oraz rozwoju techniczno-cywilizacyj- snych wzorów funkcjonowało i było użytkowa- nego wytworzyły atmosferę konieczności prze- nych do niedawna, tak jak je zaprojektowano na mian także na całym obszarze humanistyki, w tym przełomie XIX i XX wieku. Za przykład mogą słu- też sztuki. Również sztuki stosowane łączące żyć ceramika stołowa i kuchenna, sprzęty gospo- kreację plastyczną z techniką i ekonomią nie darstwa domowego (wanny, balie, wiadra), szkło mogły oprzeć się tej tendencji. Wychodząc z do- użytkowe i meble, maszyny do szycia, parowozy świadczeń naszych wybitnych twórców sztuki itd. Wiele wzorów typowo przemysłowych było stosowanej końca XIX wieku działających (w za- powtórzeniem wzorów angielskich, niemieckich WZORNICTWO W POLSCE 8 DO 1989 ROKU sadzie) indywidualnie jak Jan Matejko, Józef Me- i francuskich, to znaczy tych krajów, w których hoffer, a przede wszystkim Stanisław Witkiewicz cywilizacja przemysłowa rozpoczęła się wcześniej. i Stanisław Wyspiański, powstały na początku XX Bardzo często projektantami produktów, detalu wieku ugrupowania: Sztuka Stosowana (1901), architektonicznego, wyposażenia wnętrz byli Warsztaty Krakowskie (1913) oraz inne. Z kon- architekci, budowniczowie, technicy i wykonaw- cepcji stowarzyszeniowej wynikał organizacyjnie cy różnych specjalności. Świadczy to również i programowo (ideowo) zespołowy charakter ich o wysokim poziomie ich edukacji ogólnej i zawo- pracy. Wyraźnie widoczne było w ich działaniach dowej, w tym też plastyczno-estetycznej. Dużą odejście od wspomnianego wyżej eklektyzmu rolę odgrywało tu zachowanie reguł obróbki ma- (historycyzmu) oraz posługiwanie się nowymi teriałów, co zawsze dyscyplinuje i nadaje niejako technikami wytwórczymi i budowlanymi. Ten automatycznie wartość projektom. sposób myślenia i kreacji plastycznej w różnych odmianach stylistycznych, od secesji poprzez ludowość – nurt folklorystyczny do początków modernizmu (ruch formistyczny), silnie oddzia- ływał na polską sztukę użytkową (sztukę dla przemysłu) w dwudziestoleciu międzywojennym, a nawet dużo później w latach 50. XX wieku, już w PRL. P O L S K A Odzyskanie niepodległości w roku niosła ona widoczne i pozytywne rezultaty po- NIEPODLEGŁA 1919 nastąpiło w wyniku klęski lityczne i gospodarcze, pomimo trwających dalej II RP 1918–1939 mocarstw zaborczych w I woj- trudności i wojny gospodarczej polsko-niemiec- nie światowej. Zapoczątkowało kiej. Dla współczesnego uczestnika życia gospo- ono proces tworzenia zrębów państwa polskie- darczego widoczne są analogie do sytuacji dzi- go tak pod względem polityczno-prawnym, jak siejszej (lata 1989-2006). Jedno z największych i społeczno-gospodarczym. Był to okres burzli- osiągnięć gospodarki i polityki II Rzeczypospoli- wy, a więc niesprzyjający budowaniu. Wstępny tej – miasto i port Gdynia – powstało w ciągu 18 proces stawania się państwa trwał prawie trzy lat od podjęcia decyzji o jego założeniu w roku lata. W marcu 1921 roku uchwalono konstytucję 1920 do roku 1938, kiedy to powstał jeden z naj- II RP i chyba od tej daty można liczyć okres jej większych i najnowocześniejszych portów han- normalnej, choć trudnej egzystencji. dlowych i wojennych w Europie. Jakość urbani- Po zwycięskim zakończeniu wojny polsko- styki i architektury miasta z tego czasu jest wi- bolszewickiej w roku 1920, która zaanga- doczna do dziś. Znaczącą rolę w jego tworzeniu żowała i jednocześnie pochłonęła znaczne siły odgrywał od 1928 roku młody Eugeniusz Kwiat- materialne i ludzkie narodu rozpoczął się proces kowski, autor koncepcji planowania gospodar- odbudowy, a właściwie budowy kraju. Działo się czego II RP. to również w niezwykle trudnej sytuacji ekono- Pomimo konieczności skoncentrowania się micznej i politycznej. na sprawach bytu materialnego narodu, Rozwój polskiego przemysłu, a co za sztuka polska, w tym sztuka użytkowa wraz z ar- 9 tym idzie projektowania, w tym także chitekturą (także z architekturą wnętrz), znajdo- projektowania plastyczno-użytkowego, wała się w fazie intensywnego rozwoju. Okres przebiegał w tym okresie w II Rzeczypospolitej ten zaowocował znaczącym wystąpieniem Polski bardzo nierównomiernie. Krótki okres po wojnie na Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu w roku z Rosją sowiecką cechowała intensywna rekon- 1925 uhonorowanym kilkoma nagrodami, (proj. strukcja gospodarki trwająca do roku 1925. Pa- Józef Czajkowski, współpraca Karol Stryjeński radoksalnie wojna roku 1920 wpłynęła pozytyw- i Zofia Stryjeńska, Wojciech Jastrzębowski i inni). nie na rozwój przemysłu polskiego ze względu Przy okazji warto również zwrócić uwagę na rolę na poważne zamówienia wojskowe. rządzących i prowadzenie przez nich, używając Od zakończenia I wojny światowej i od- współczesnej terminologii, skutecznej polityki zyskania niepodległości oraz wojny z Ro- kulturalnej w trudnych warunkach powstającego sją na terenach na nowo scalonego na nowo państwa. kraju panowała inflacja, która przerodziła się W pierwszych latach egzystencji Polski w roku 1923 w hiperinflację ze wszystkimi kon- odrodzonej do najważniejszych artystów sekwencjami społeczno-politycznymi. Po objęciu projektantów działających na obszarze przez Władysława Grabskiego stanowiska Pre- sztuki użytkowej zaliczyć należy Józefa Czajkow- miera RP (8 XII 1923) rozpoczęły się pod jego skiego, Edwarda Trojanowskiego i Wojciecha Ja- kierownictwem tworzenie i realizacja programu strzębowskiego wraz z Mieczysławem Kotarbiń- uzdrawiania gospodarki, a w tym przede wszyst- skim, Bonawnturą Lenartem i Karolem Stryjeńskim, kim reformy waluty, podatków i innych niezbęd- których działalność przyczyniła się do jej dalsze- nych składników gospodarki. Już po roku przy- go rozwoju. Nieco upraszczając, filozofią ich twórczości było zrównanie sztuk czystych ze Oceniając „Ład” z dzisiejszej perspektywy sztukami stosowanymi, z których te pierwsze widoczny jest jednak wyraźnie jego ogrom- były postrzegane dotąd jako bardziej wartościo- ny wpływ na rozwój polskiej sztuki użytkowej, we i ważniejsze społecznie i kulturowo. Paradok- a w konsekwencji na powstanie i ukształtowanie salnie można powiedzieć, że pomimo upływu się wzornictwa w kraju, szczególnie w dziedzinie czasu i wielu zmian cywilizacyjnych i świadomo- tkaniny użytkowej, meblarstwa, sprzętów, wy- ści społecznej ten podział i to wartościowanie posażenia wnętrz oraz architektury wnętrz. utrzymują się u nas do dnia dzisiejszego. Powstałe w roku 1922 Stowarzyszenie Wyżej wymienieni artyści plastycy – arty- Artystów Polskich „Rytm” skupiało ści projektanci jako profesorowie nowo głownie artystów działających na ob- powstałej w Warszawie Szkoły Sztuk Pięknych szarze sztuk tzw. czystych, niemniej jednak kilku założyli w roku 1926 wraz ze studentami i absol- z nich wniosło poważny wkład w sztukę użytko- wentami spółdzielnię ,,Ład”, której celem ideowym, wo-dekoracyjną, architekturę wnętrz, wysta- oprócz normalnych działań spółdzielczo-gospo- wiennictwo, projektowanie opakowań (także darczych, było wypracowanie, wdrożenie i roz- produktu), tkaniny, grafikę użytkową różnego propagowanie nowoczesnej, lecz nawiązującej rodzaju ilustracji książkowej, opracowywania do tradycji koncepcji wyposażenia wnętrz miesz- serii wydawniczych oraz plakat reklamowy. Do kalnych. Była ona oparta na jakości wykonania, znanych z tego rodzaju działalności zawodowej odpowiedniości i „szczerości” użytych materiałów, artystów projektantów zaliczyć trzeba między WZORNICTWO W POLSCE 10 DO 1989 ROKU rozsądnej, niekamuflowanej konstrukcji oraz na- innymi: Zygmunta Kamińskiego autora godła II RP wiązywaniu (poprzez przetworzenie) do polskiej (1927) przywróconego po 1989 i stosowanego sztuki użytkowej tak ludowej, jak i ziemiańskiej. obecnie, architekta i grafika Tadeusza Gronow- Ważną rolę w działalności „Ładu” od- skiego znanego z plakatów reklamowych (dzia- grywała współpraca artystów projek- łającego również po II wojnie światowej), Zofię tantów z rzemieślnikami i innymi pod- Stryjeńską, której ilustracje były powszechnie wykonawcami. Zakres przedmiotowo-materiało- stosowane, także po wojnie, na opakowaniach wy aktywności spółdzielni obejmował architek- czekoladek firmy Wedel oraz plakatach dekora- turę wnętrz, meblarstwo, sprzętarstwo, tkactwo, cyjnych. Koncepcyjnie i estetycznie sztuka i pro- ceramikę i szkło, metaloplastykę i papieroplasty- jektowanie „Rytmu” były działaniem kompromi- kę. „Ład” działał w ograniczonym zakresie w cza- sowym pomiędzy coraz silniej zaznaczającą swo- sie II wojny światowej, został reaktywowany ją obecność modernistyczną awangardą arty- w 1945 jako Spółdzielnia Pracy Architektury styczną, projektową i architektoniczną a koncep- Wnętrz, w roku 1950 poddany został kontroli cjami bardziej tradycyjnymi. Dlatego też dobrze państwowej poprzez włączenie do Centrali Prze- odpowiadały potrzebom propagandowo-repre- mysłu Ludowego i Artystycznego „Cepelia”, tra- zentacyjnym odbudowującego się po odzyskaniu cąc autentycznie spółdzielczy charakter. Lata niepodległości państwa polskiego, jak również 1955-1966 były jeszcze okresem względnie nor- polskiego społeczeństwa. Dotyczyło to głównie malnej działalności, natomiast od roku 1970 do warstw wyższych, ludzi zamożnych lub średnio czasu rozwiązania spółdzielni w 1996 roku za- zamożnych, wykształconych, mających wpływ chodzi proces wyraźnej utraty jej znaczenia ar- na życie polityczno-gospodarcze kraju. „Ryt- tystycznego i siły oddziaływania społecznego, m”(1922-1932) był jak się wydaje wyraźnie inspi- szczególnie na młodszą generację odbiorców. rowany duchem kultury francuskiej, akcentował 20. i 30. aktywni na polu architektury, budow- swoją europejskość, był umiarkowany wyrazowo, nictwa, konstrukcji, wystawiennictwa, wnętrzar- w pewien sposób nowocześnie klasyczny, zrozu- stwa, meblarstwa, malarstwa i sztuki dekoracyj- miały dla odbiorcy zagranicznego. nej. Zwracano wielką uwagę na rolę społeczną W dialogu, żeby nie powiedzieć w opozycji projektowania i możliwość oddziaływania przez do koncepcji „Ładu”, pozostawała działa- nie na poprawę jakości życia szerokich grup spo- jąca w latach 1924-1926 grupa twórcza artystów łecznych. Z punktu widzenia merytorycznego plastyków i architektów „Blok” o zdecydowanie projektowanie to miało charakter modernistycz- modernistycznej orientacji, odpowiadającej fali ny, z akcentem na prawidłowe rozwiązania funk- rewolucji (całkowitego przewartościowania for- cjonalne, wyprowadzoną z nich formę oraz roz- my i treści) w sztuce europejskiej i światowej lat sądną, nieukrywaną konstrukcję. dwudziestych i trzydziestych. Grupa „Blok” wy- W dziedzinie architektury, która jest powiadała się, poza działalnością artystyczną (co według mnie matką sztuk stosowanych, oczywiste), głównie poprzez swoje pismo pod wysokiej klasy, dojrzałe funkcjonalnie tym samym tytułem, wystawy i wystąpienia pu- i estetycznie obiekty tworzyli w tym czasie mię- bliczne. Działalność jej miała więc raczej charak- dzy innymi: Kazimierz Tołłoczko, Tadeusz Tołwiń- ter teoretyczny, nie mniej jednak wywarła duży ski oraz Stanisław Koszczyc-Witkiewicz, Romuald wpływ na kształtowanie się nowoczesnej myśli Gutt, Rudolf Świerczyński, Oskar Sosnowski – re- i praktyki projektowej w Polsce. Propagowała alizujący niektóre swoje projekty w stylistyce sztukę abstrakcyjną, konstruktywizm, pracę ze- historyczno-narodowej, a niektóre wyraźnie mo- 11 społową w twórczości, dążenie do obiektywizmu dernistycznej. Świadczy to według mnie o do- formy i funkcji. Ideologia „Bloku” była wyraźnie skonałym opanowaniu przez nich warsztatu prospołeczna i lewicowa, co również było zgod- projektowego, poziomie kreacji, świadomości ne z ideologiami i nastrojami panującymi w ów- tradycji architektonicznej przy jednoczesnym czesnej Europie. rozumieniu zmian społeczno-użytkowych i tech- Wyraźne przełożenie na praktykę, nicznych, a przede wszystkim nieuleganiu żad- głównie architektoniczną i wnętrzar- nemu doktrynerstwu, co zawsze jest korzystne ską, a w konsekwencji projektowania w praktycznej działalności projektowej. W tym i realizacji detalu architektonicznego, też czasie działali wysokiej klasy moderniści jak mebli i sprzętów miała działalność grupy (Spół- Bohdan Pniewski, Lucjan Korngold, Juliusz Żu- dzielni Pracy Inżynierów) i pisma „Praesens”, po- rawski i Edgar Norwerth, których niektóre szczę- wstałych w 1926 roku. Ich bezpośrednia aktyw- śliwie zachowane z pożogi II wojny światowej ność trwała do 1939 roku , a oddziaływanie obiekty można oglądać w Warszawie. przeniosło się na lata powojenne. Można powie- Trwałym osiągnięciem polskiej architektu- dzieć, że współczesna polska myśl i praktyka ry współczesnej o długofalowym oddzia- architektoniczna jest pochodną koncepcji i ak- ływaniu (aż po czasy nam współczesne) są na tywności „Praesensu”. Pośrednio grupa ta silnie przykład osiedla mieszkaniowe zrealizowane wpłynęła na koncepcje w zakresie sztuki użyt- w Warszawie w latach 30. Należą do nich tzw. kowej, a bardziej szczegółowo projektowania kolonie – Osiedla WSM na Żoliborzu – Barbary produktu – wzornictwa oraz edukacji w tym za- i Stanisława Brukalskich, domy dla urzędników kresie. Członkowie grupy „Praesens” byli w latach ZUS – Brukalskiego i Józefa Szanajcy – przy ul. Słowackiego, także na Żoliborzu, oraz projekty – wyposażenie) ma realizacja Zameczku Prezy- i realizacje z zakresu taniego (społecznego) bu- denckiego w Wiśle autorstwa Adolfa Szyszko- downictwa mieszkaniowego. Równolegle z pro- Bohusza, Andrzeja Pronaszki oraz Włodzimierza jektami i realizacjami z zakresu urbanistyki i ar- Padlewskiego. chitektury projektanci ci podejmowali zagadnie- Poziom świadomości oraz potencjał pol- nia z zakresu architektury wnętrz oraz meblarstwa. skich środowisk projektowych od architek- Były one prezentowane jako prototypy na wy- tury poczynając, na grafice użytkowej kończąc, stawach poświęconych sztuce projektowej, ar- osiągnięty w dwudziestoleciu międzywojennym chitekturze i budownictwu w latach 1930-1937. znakomicie ilustruje imponująca skalą i jakością Część projektów była wyraźnie adresowana do polska ekspozycja na Światowej Wystawie Sztu- średnio zamożnego odbiorcy, wiele do osób lepiej ki i Techniki w Paryżu w 1937 roku . sytuowanych, co świadczy o umiejętności ela- W latach dwudziestych i trzydziestych stycznego reagowania na potrzeby społeczne na polskich uczelniach artystycznych i rynkowe. Były one oparte na starannej analizie rozpoczął się proces definiowania funkcjonalnej, dobrej, racjonalnej konstrukcji oraz w sensie akademickim oraz wypracowywania właściwym użyciu materiałów i technologii. Wie- metod dydaktycznych w dziedzinie sztuk projek- le z nich miało charakter śmiałego eksperymen- towych (grafiki użytkowej, projektowania wnętrz, tu wyrazowego i było całkowicie porównywalne mebli oraz sprzętów). Poważną rolę w tym pro- z tym, co się działo w tej dziedzinie w Europie, cesie odegrało szkolnictwo architektoniczne. Do WZORNICTWO W POLSCE 12 DO 1989 ROKU szczególnie w krajach skandynawskich. W dzie- pionierów dydaktyki sztuki projektowania nale- dzinie meblarstwa, którego charakter rzutował żeli między innymi: Karol Tichy, Wojciech Jastrzę- także na stylistykę innych produktów wyposa- bowski oraz Mieczysław Kotarbiński. żenia wnętrz, szczególnie interesujące wydają się Okres międzywojnia był także niezwykle projekty i realizacje Barbary Brukalskiej, Zofii interesujący w dziedzinie projektów gra- Dziewulskiej, Czesława Knothe, Stefana Siennic- ficznych różnego rodzaju oraz opakowań. Z punk- kiego i wielu innych architektów i plastyków tu widzenia metodologiczno-rynkowego można projektantów, których prace były pokazywane dostrzec wiele podobieństw do sytuacji obecnej, na wystawie „Architektury wnętrz” w IPS (Insty- kiedy rynek grafiki projektowej jest silniejszy od tucie Propagandy Sztuki) w 1937 roku. Podobne rynku produktów. W omawianym okresie do roku zjawisko uzyskiwania wysokiej jakości opracowań 1939 funkcjonowało wiele firm projektowych, i realizacji projektowych wystąpiło w dziedzinie wydawniczych oraz drukarni. Realizowano pro- projektowania wnętrz, mebli i wyposażenia obiek- jekty graficzne tygodników i dzienników. Rozwi- tów państwowych, publicznych, handlowych oraz jała się ilustracja książkowa, grafika plakatowa, wystawiennictwie. projektowanie druków użytkowych, znaczków Wielką nowością w dziedzinie projektowa- pocztowych, znaków firmowych oraz opakowań. nia wnętrz i meblarstwa były projekty Za przykład mogą służyć opracowania dla firm wnętrz statków pasażerskich m/s Piłsudski (1935) Wedel, Fuchs, Pluton, Radion, Dobrolin i wielu i m/s Batory (1937), projekt gen. L. Niemojewski innych. i S. Brukalski, oraz statku m/s Chrobry (1939). Wielką rolę w kształtowaniu wiedzy o współ- Podobne znaczenie dla rozwoju polskiego pro- czesnym projektowaniu odegrał ukazujący jektowania (architektura, wnętrza, meble, sprzęt się od 1935 roku miesięcznik „Arkady”, który dokonywał wszechstronnego przeglądu polskiej 3 Modernistyczno-funkcjonalnym („Blok” twórczości projektowej i produkcji, budując po- – ortodoksyjny modernizm) zrywający jęcie polskiego produktu o wysokiej jakości. Bar- z dotychczasową tradycją wizualną, hi- dzo interesująca jest również książka Stanisława storycyzmem, sztuką przedstawiającą Michniewicza pt. „Estetyka życia codziennego” i narracyjną. Sięga on po język form ze z 1934 roku dokonująca w przystępny sposób świata geometrii, częściowo inspirując się systematycznej analizy interesujących nas tutaj kubizmem, a właściwie całą nową sztuką zagadnień. lat dwudziestych. Treściowo koncepcja ta Także w latach 30 rozpoczęła swoją ma silną orientację prospołeczną. Tenden- wszechstronną działalność młoda pla- cja ma zasięg ogólnoeuropejski, a nawet styczka projektantka Wanda Telakow- światowy. Zrodziła się prawdopodobnie ska. Jej aktywność przejawiała się nie tylko na z głębokiego rozczarowania dotychcza- polu własnej twórczości, lecz również szkolnictwa sowym językiem form i relacjami sztuki – dydaktyki w zakresie sztuki użytkowej (wizyta- i społeczeństwa, z załamania się XIX-wiecz- tor w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświe- nych reguł i sposobów życia, czemu towa- cenia Publicznego w roku 1938). W roku 1939 rzyszyły rewolucyjne wydarzenia w Rosji zaproponowano jej utworzenie w Ministerstwie i napięcia w całej Europie. Przemysłu i Handlu „placówki pośrednictwa pra- 4 Modernistyczno-dekoracyjnym (Art-De- cy służącej plastykom, którzy mimo wielkich co). Jest to koncepcja kształtowania, czy trudności działają w przemyśle”. Wybuch wojny mówiąc inaczej koncepcja stylistyczna 13 pokrzyżował te plany. wynikająca także z przemian społecznych, Rozwój projektowania dla wytwórczości umacniania się mieszczaństwa i burżuazji – przemysłu, zwanego obecnie wzornic- (ich bogacenia się w krótkich okresach twem przemysłowym, dla której to specjalności prosperity), rozwoju przemysłu i miast, używano wtedy nazw sztuka stosowana, sztuka powstawania nowych nieznanych dotąd dla przemysłu, sztuka dekoracyjna, sprzętarstwo, produktów, wprowadzania nowych ma- a nawet tylko sztuka, podążał według mnie w pię- teriałów itd. ciu głównych kierunkach: 5 Stylizacyjnym (styling), który wyrasta 1 Tradycyjnym – narodowo-rodzimym opar- zarówno z doświadczeń i zdobyczy naj- tym na koncepcji ciągłości historycznej, nowszej ówczesnej techniki, jak i sytuacji z użyciem motywów kultury ludowej, ekonomiczno-rynkowej, powstających kultury warstwy szlacheckiej (ziemiań- wtedy – masowego handlu i reklamy w for- stwa) oraz częściowo wyrosłego z nich mie zbliżonej do tej, której doświadczamy i kultywującego te tradycje mieszczań- obecnie. Styling ma silne korzenie amery- stwa i burżuazji. kańskie. Inspirację dla budowy formy sta- 2 Organiczno-funkcjonalnym (organiczno- nowi rozwijające się po I wojnie światowej materiałowym) opartym na interpretacji lotnictwo (aerodynamiczność – opływo- tradycji ludowej za pomocą wiedzy o zasa- wość). Formy, nawet statyczne, starają dach konstrukcji, materiałach naturalnych, się wyrażać prędkość, dynamikę i lekkość uwzględniającej nowe funkcje użytkowe (streamlining), co do dziś podoba się ma- związane z nową sytuacją społeczno-go- sowemu odbiorcy – konsumentowi. spodarczą kraju („Ład”). Przeważnie kilka z powyżej wymienionych • wzornictwo produktów hut szkła Nie- tendencji myślenia o formie występowało men, Zawiercie, Tarnów, Hortensja i wie- w jednym wyrobie, jednocześnie tworząc specy- le innych. ficzne konglomeraty stylistyczne, co często pro- Jest wielce prawdopodobne, że wiele opracowań wadziło do interesujących rezultatów plastycznych, inżyniersko-użytkowych z tego okresu jest jeszcze jako że rzeczywistość nie znosi doktrynerstwa. nieodkrytych, a z całą pewnością niezbadanych. W tym czasie, podobnie zresztą jak to się Wiele z tych wyrobów cechował nie tylko wysoki dzieje obecnie, produkowano u nas wiele poziom ogólnoprojektowy, techniczny i funk- wyrobów opartych na wzorach obcych, często cjonalno-użytkowy, lecz również formalno-pla- jako kontynuacja starej przedrozbiorowej pro- styczny. Daje się to wytłumaczyć między innymi dukcji, jak również wytwarzano produkty, które bardzo dobrym technicznym wykształceniem ich nie były projektowane przez profesjonalnych ar- twórców oraz wyniesionej z domów rodzinnych tystów (dizajnerów w dzisiejszym rozumieniu i szkół średnich kulturze humanistycznej, a w niej tego słowa nie było). Bardzo często forma pro- estetycznej. Odbiorcami wyrobów polskiego prze- duktu była wynikiem indywidualnych (środowi- mysłu była stosunkowo wąska grupa mieszkańców skowych) przekonań i upodobań estetycznych miast, grupy wykwalifikowanych robotników, pra- właściciela przedsiębiorstwa lub/i inżyniera pro- cowników administracji państwowej, inteligencji jektanta oraz pochodną ich stanu wiedzy tech- i ziemiaństwa, co limitowało wielkość produkcji. nicznej, użytkowej i ekonomicznej. Był to, uży- Poważne rzesze ludności kraju, nisko wykwali- WZORNICTWO W POLSCE 14 DO 1989 ROKU wając dzisiejszych określeń, typowy dizajn bez fikowani robotnicy, większość chłopstwa oraz dizajnerów. Według mojej oceny do tej grupy bezrobotni, nie uczestniczyły na wystarczającym wyrobów należały np.: poziomie w konsumpcji wyrobów (w tym także • pistolet VIS, przemysłowych), nie powodując popytu na nie, • motocykl ,,Sokół”, a w konsekwencji nie przyczyniając się do zwięk- • samochody osobowe (CWS T1) z 1925 roku, szania produkcji, jej unowocześnia i różnicowania, PZInż 403 z 1936 roku, a co za tym idzie i projektowania. • nadwozia samochodowe i autobusowe Systematyczne szkolenie w dziedzinie, któ- z Zakładów Mechanicznych w Lublinie rą ogólnie nazwać można projektowaniem E. Plagi i T. Laśkiewicza (1920-1935), plastycznym (a za której specjalność można uznać • nadwozia samochodów ciężarowych PZInż. wzornictwo) ze stopniowym wyodrębnianiem się 703 i 713, różnych (w zależności od technologii) dziedzin • nadwozia autobusowe, wagony kolejowe sztuki użytkowej, architektury wnętrz i meblar- i tramwajowe z Sanockiej Fabryki Wago- stwa rozpoczęło się w Polsce po odzyskaniu nie- nów „Sanowag”, podległości (po II wojnie światowej). W świado- • prototypy samolotu komunikacyjnego PZL mości tak ludzi zajmujących się tymi dziedzinami, „Wicher” z 1938 roku, jak i odbiorców było ono silnie kojarzone ze sztu- • seryjnie produkowany myśliwiec bombar- ką oraz osadzone w etosie sztuki. Poważną rolę dujący serii PZL P11 (P.24) prod. CWL/PZL odegrało też szkolnictwo architektoniczne, któ- w Warszawie, rego absolwenci działali później nie tylko w dzie- • pierwsze seryjne egzemplarze bombow- dzinie architektury i budownictwa, lecz również ca „Łoś”, projektowania wnętrz, meblarstwa, grafiki użyt- W roku 1936 rząd RP Felicjana Sławoja- kowo-reklamowej, najczęściej o wyraźnie mo- Składkowskiego podjął z inspiracji Euge- dernistycznej orientacji. niusza Kwiatkowskiego i pod jego kierunkiem, już Okres lat 1925-1929 był dla światowej go- wtedy wicepremiera i ministra skarbu, opraco- spodarki o orientacji rynkowej niezwykle wanie i realizację programu gospodarczego za- korzystny, także na interesującym nas obszarze wierającego elementy działań planowych, które- produkcji przemysłowej, rozwoju naukowo-tech- go podstawę stanowiły inwestycje państwowe. nicznego, upowszechnienia zastosowań energii Podstawowym przedsięwzięciem był czteroletni elektrycznej, telefonizacji, początków cywilnej plan inwestycyjny na lata 1936-1940, który uda- telekomunikacji, rozwoju nowoczesnych środków ło się wykonać na rok przed terminem. Równo- transportu, zaawansowanej mechanizacji przemy- legle był realizowany plan unowocześniania i roz- słu i nowych form jego organizacji w powiązaniu budowy polskich sił zbrojnych przewidziany na z rynkiem. W Polsce również zanotowano poważ- lata 1936-1942. Wszystko to pokazuje świado- ne ożywienie gospodarcze. W latach 1925-1928 mość konieczności rozwoju i jego skalę oraz wy- wzrost produkcji przemysłowej wyniósł 30%. siłek ówczesnego państwa. Szczególnie ta ostat- Etap ten zakończył się gwałtownie nia inicjatywa była i jest nadal ważna dla polskiej w roku 1929. W latach 1929-1935/1936 gospodarki, rozpoczęto budowę fabryk broni świat, Europę i Polskę ogarnął wielki w Radomiu i Sanoku, zakładów lotniczych w Miel- kryzys ekonomiczny, a co za tym idzie społecz- cu i Rzeszowie, fabryk amunicji w Skarżysku, no-polityczny. W Polsce w 1932 roku spadek Kraśniku i Jawidziu. W roku 1937 zainicjowano 15 produkcji wyniósł 41% w porównaniu do roku budowę Centralnego Okręgu Przemysłowego – 1928. Znalazło to odbicie w przemianach struk- COP w widłach Wisły, Dunajca i Sanu. Do dnia turalnych naszej gospodarki. W reakcji na te nie- dzisiejszego wiele powstałych wtedy zakładów korzystne zjawiska rząd rozpoczął programowe kontynuuje produkcję cywilną i wojskową w no- działania antykryzysowe, niestety dość późno – wych warunkach gospodarczych. COP przyczynił dopiero w roku 1932. Charakterystycznym zja- się również do wykształcenia kilku pokoleń wy- wiskiem wynikającym, jak twierdzą ekonomiści, kwalifikowanych robotników, techników, inży- ze słabości polskiego kapitału prywatnego było nierów i naukowców. rozpoczęcie procesu etatyzacji (upaństwowienia Rozwój i widoczne postępy w realizacji przemysłu i interwencji państwa). wyżej wymienionych programów spowo- Zjawisko interwencjonizmu państwowego dowały przedstawienie przez E. Kwiatkowskiego umocniło się również po ustaniu silnych w grudniu 1938 roku wizjonerskiego planu roz- objawów kryzysu w latach 1936-1939. W tym woju gospodarki polskiej, podzielonego na pięć czasie świat, a z nim Polska, w duchu idei Key- okresów: nesowskich uruchamiał programy interwencyjne, I 1939-1942 rozbudowa przemysłu obronnego zawierające elementy gospodarki planowej. Dzia- II 1942-1945 rozbudowa sieci komunikacyjnej ło się tak, co przyjmujemy za oczywiste, w coraz III 1945-1948 poprawa położenia wsi bardziej totalitarnym ZSRR, w USA - Roosevel- IV 1948-1951 urbanizacja i uprzemysłowienie towski program New Deal, w Niemczech – Hitle- kraju rowski program rozwoju gospodarki, ze szcze- V 1951-1954 likwidacja różnic rozwojowych po- gólnym uwzględnieniem zbrojeń. między Polską „A” i „B” Polski przemysł tuż przed II wojną światową, w wyniku poprawy koniunktury światowej oraz w rezultacie prowadzenia opisanej powyżej po- lityki interwencyjnej, wszedł w latach 1935-1939 w fazę intensywnego ożywienia. Sytuację gospo- darczą II RP w sposób najbardziej ogólny i trafny scharakteryzował prof. Janusz Skodlarski (z któ- rego danych i uwag zawartych w jego książce pt. ,,Zarys historii gospodarczej Polski” wielokrotnie korzystałem), który pisze: „Bilans gospodarczy II Rzeczypospolitej można jednak uważać za dodatni, gdyż okres pomyślnego rozwoju był stosunkowo krotki – trwał około 10 lat, jeśli odliczymy lata 1918-1920 – czas odbudowy i gospodarki wo- jennej, rok 1923 – hiperinflacji i lata 1929-1935 – wielkiego kryzysu ekonomicznego. Stało się to możliwe dzięki ogromnemu wysiłkowi całego społeczeństwa w dziele odbudowy i rozbudowy potencjału gospodarczego”. WZORNICTWO W POLSCE 16 DO 1989 ROKU Bilans kulturalny w zakresie sztuk wizual- nych, sztuki użytkowej i architektury przed- stawia się podobnie. To co stworzono w dwu- dziestoleciu, zbudowało silne rezerwy do prze- trwania czasu wojny, jak i uodporniło w poważ- nym stopniu na powojenną ideologię pseudo- socjalizmu i jej propagandę. Pomimo dramatycznych zniszczeń i strat w wyniku II wojny światowej nowa, powo- jenna, wasalna w stosunku do ZSRR Polska, po- mimo różnic systemowych polityczno-społecz- no-gospodarczych, przejęła wiele koncepcji pla- nowego rozwoju polskiej gospodarki, o których myślano w II RP. DRUGA WOJNA W trakcie drugiej wojny światowej zie- musae. Znany jest wysiłek koncepcyjny polskich ŚWIATOWA mie II RP zostały ponownie podzielone inżynierów różnych specjalności na terenie oku- 1939-1945 na kilka obszarów o różnym statusie powanego kraju i na emigracji, szczególnie w za- politycznym i gospodarczym. Okupant, kresie sprzętu wojskowego. Do tych działań i osią- głównie niemiecki, prowadził brutalną ekstermi- gnięć zaliczyć należy między innymi konstrukcję nację wielowyznaniowej i wielonarodowościowej i produkcję seryjną w warunkach konspiracji pi- ludności państwa polskiego, głównie: żydowskiej, stoletu maszynowego „Błyskawica” (jako rozwi- polskiej i romskiej. Cała gospodarka terenów nięcie brytyjskiego pistoletu „Sten”) z roku 1943. podbitych przez III Rzeszę nastawiona była na Grafika użytkowa w formie prasy pod- wspieranie niemieckiego wysiłku wojennego. Ge- ziemnej, ilustracji książkowych, okładek, neralne Gubernatorstwo stało się bazą produk- znaków graficznych, plakatów funkcjo- cyjno-usługową (naprawczą) w każdym zakresie nowała zarówno na wychodźstwie – na wschodzie oraz źródłem niewolniczej i półniewolniczej siły i zachodzie, jak i we wszystkich formacjach woj- roboczej. Podobną, lecz bardziej wyrafinowa- skowych – w Polskich Siłach Zbrojnych na za- ną formę opresji przyjęła okupacja wschodnich chodzie, armii Berlinga w ZSRR, a nawet w wię- terytoriów II RP przez Rosję sowiecką w latach zieniach i obozach. Znakiem tego była niewąt- 1939-1941, gdzie prowadzono intensywną de- pliwie charakterystyczna literniczo–symboliczna strukcję polskiego systemu administracyjnego kotwica Polski Walczącej, prawdopodobnie au- i edukacyjnego, niszczono przemysł oraz reali- torstwa Anny Smoleńskiej. zowano masowe wywózki ludności. Można po- W dziedzinie wyrobów cywilnych znane 17 wiedzieć, że doprowadziło to do poważnego za- jest krzesło Władysława Wincze oraz Ol- niku cywilizacji polskiej na wschodnich terenach gierda Szlekysa z roku 1943 produkowane Rzeczypospolitej. przez wiele lat po wojnie jak również projekt oraz Choć z obecnej perspektywy straty ludzkie prototypowe realizacje popularnej żaglówki „Ome- wydają się najbardziej istotne (w wyniku ga” autorstwa Juliusza Sieradzkiego z roku działań obu okupantów zginęło około 20% lud- 1942. ności kraju), były one szczególnie duże wśród W zakresie architektury, a szczególnie inteligencji będącej nośnikiem myśli i kreacji, co urbanistyki, w latach wojny na terenie odczuwamy do chwili obecnej. Straty materialne okupowanego kraju działała powołana były również ogromne i wynosiły około 20 mi- jeszcze we wrześniu 1939 roku przez Stefana lionów dolarów (według cen z 1938 roku), co Starzyńskiego Komisja Architektoniczno-Urba- oznaczało 38% majątku narodowego. nistyczna. W latach 1940-1944 działała w War- W tych warunkach projektowanie ściśle szawie Spółdzielcza Pracownia Urbanistyczno- wzornicze produktów skoncentrowane na Architektoniczna kontynuująca tradycje „Pra- zagadnieniach formy i użytkowania, szczególnie esensu”, zespołu „U” oraz zespołu „TOR”. Wiele tego, które polega na przekroczeniu granic ko- z wypracowanych wtedy koncepcji przyczyniło nieczności (pewnym naddaniu – szczególnie es- się do powojennej odbudowy i rozwoju kraju tetycznym) w latach wojny nie jest wystarczają- w zakresie urbanistyki, architektury i budownic- co zbadane. Jego zakres był z oczywistych po- twa w nowych warunkach ustrojowych. wodów ograniczony, ponieważ inter arma silent P O L S K A Za sprawą biegu historii oraz działań krótki okres (1945-1948), prawdopodobnie głów- POWOJENNA (planów lub/i zaniechań) naszych wo- nie z powodów propagandowych, pozwalano na P O Z B A W I O N A jennych wrogów i sojuszników zrujno- działalność byłemu wicepremierowi i ministrowi S U W E R E N N O Ś C I wana Polska w nowym kształcie geo- skarbu II RP – E. Kwiatkowskiemu, między innymi P O L S K A graficznym i ludnościowym znalazła jako pełnomocnikowi rządu ds. odbudowy wy- się w orbicie wpływów politycznych, brzeża, wykorzystując jego wiedzę i zaangażowa- RZECZPOSPOLITA wojskowych i gospodarczych ZSRR. nie także w kwestii planowania gospodarczego. LUDOWA – PRL Weszła nie z własnej woli w skład tzw. W dziedzinie projektowania produktów (LATA 1945-1956) obozu socjalistycznego. Przymuso- wszelkiego rodzaju również sięgano po wa integracja Polski z imperium sowieckim, choć polskie tendencje przedwojenne – pomysły i for- zaplanowana przez nie już dawno, przebiegała my wypracowane w kręgu awangardy europejskiej, stopniowo, na początku z zachowaniem licznych a pod jej wpływem polskiej. pozorów suwerenności. Nowy system polityczno- Nowa, całkowicie kontrolowana przez gospodarczo-społeczny, zwany socjalistycznym, władze komunistyczne (szczególnie po był przyjmowany przez ludność polską w spo- 1947 roku oraz po utworzeniu w roku sób zróżnicowany, jednak przez większość nie- 1948 PZPR) gospodarka polegała (oficjalnie) na chętnie, jako wyraźnie obcy. Niektórzy widzieli trójsektorowym systemie gospodarczym – pań- w nim jednak, być może pod świeżym wpływem stwowym, prywatnym i spółdzielczym. W rze- doświadczeń i nieszczęść wojennych, zerwanie czywistości występowała wyraźna i założona WZORNICTWO W POLSCE 18 DO 1989 ROKU z państwem i polityką, która w ich przekonaniu z góry przewaga państwa, ograniczano rolę dzia- przyniosła klęskę w roku 1939 wraz z późniejszy- łań indywidualnych – prywatnych oraz spółdziel- mi zniszczeniami, inni natomiast mieli nadzieję czych poddając je bardzo silnemu nadzorowi na odbudowę i oczekiwaną przez pięć lat wojny państwowemu. Było to stopniowe odspołecznia- szansę na względnie spokojne życie. Jeszcze inni nie spółdzielni. Polityka państwa, zwanego od odrzucali go całkowicie jako byt wasalny sprzecz- roku 1952 ludowym, zakładała jego całkowitą ny z polską tradycją niepodległościową, pewna dominację we wszystkich dziedzinach. Rozegra- część z nich weszła do podziemia i podjęła walkę. ła się wtedy (po 13 kwietnia 1947 roku) ideolo- Nie należy zapominać, że różne formy zbrojne- giczno-propagandowa i realna „bitwa o handel”, go oporu trwały do połowy lat pięćdziesiątych, która polegała na eliminacji z życia gospodar- co niektórzy historycy traktują jako stan wojny czego prywatnego drobnego handlu i wytwór- domowej. Okres ten, z całą pewnością, nie był czości i która została niestety wygrana przez także okresem sprzyjającym budowaniu kultury ówczesną administrację partyjno-rządową. Mia- materialnej. ło to niewątpliwie wpływ na ilość, jakość i cha- Na tym tle powstawało „nowe państwo”, rakter produkcji oraz opracowań projektowych. a co za tym idzie jego wyraz wizualny. Bar- Obecnie, dopiero po 70 latach, z trudem odbu- dzo wyraźnie było to widoczne w architekturze, dowujemy zniszczony wówczas prawie całkowicie która do końca lat pięćdziesiątych pozostawała prywatny, własnościowy model gospodarczy, pod wyraźnym wpływem przedwojennych teorii oczywiście w nowych realiach polityczno-go- i realizacji funkcjonalizmu i modernizmu grupy spodarczych. „Praesens” (np. osiedla Koło II i Praga I w Warsza- Pozytywną rolę odegrał jednak w procesie wie autorstwa Heleny i Szymona Syrkusów). Przez odbudowy plan trzyletni (lata realizacji 1947-1949), jedyny zrealizowany w Polsce Ludo- ki w rzeczywistości przygotowywany był przez wej. Jego celem było podniesienie, w kilku eta- ZSRR do dalszej wojennej ekspansji, dlatego szcze- pach, stopy życiowej powyżej poziomu przedwo- gólną wagę przywiązywano do rozwoju środków jennego, przyśpieszenie rozwoju gospodarczego produkcji oraz przemysłu zbrojeniowego. Cała – stworzenie podwalin pod nowoczesną industria- gospodarka polska była również przygotowywa- lizację kraju. W istocie rzeczy była to racjonalna na do podjęcia wysiłku wojennego na rzecz im- operacja polityczna nowej władzy mająca na celu perium sowieckiego. Działy gospodarki produku- uzasadnienie przejęcia przez nią kierownictwa oraz jące środki konsumpcji były wyraźnie niedoin- zdobycie poparcia społecznego, wykorzystując do westowane, podobnie zresztą jak i produkcja tego częściowo przedwojenne koncepcje gospo- żywności. Skutki tej polityki obserwujemy do darki planowej E. Kwiatkowskiego z 1938 roku. chwili obecnej, szczególnie w trwającej do dziś Wszelka bieda i ograniczenia były do- sytuacji restrukturalizacji polskiego przemysłu. świadczeniami całej Europy. W Euro- W okresie tym (1949) Polska została pie Zachodniej, w tym też w Niem- członkiem powołanej w Moskwie Rady czech, funkcjonując w gospodarce rynkowej oraz Wzajemnej Pomocy Gospodarczej – w systemie demokratycznym, uruchomiono na- RWPG, której powstanie było polityczną odpo- turalne mechanizmy odbudowy. Wielką pomocą wiedzią na jednoczenie się wychodzących ze okazał się tu tzw. Plan Marschala polegający na zniszczeń gospodarek Europy Zachodniej i utwo- wszechstronnej, gospodarczej (przede wszystkim rzenie w 1951 roku organizacji gospodarczej zwa- finansowej – inwestycyjnej) pomocy amerykań- nej Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS). 19 skiej, którą komunistyczne władze Polski odrzu- Oba bloki polityczne i gospodarcze były ciły w roku 1947 na wyraźne polecenie ZSRR. w poważnym stopniu odizolowane od sie- Pomimo tych trudności instynkt życia oraz emo- bie. Lepiej rozwinięty technologicznie blok eu- cjonalna i fizyczna konieczność odbudowy spra- ropejskich krajów zachodnich (tzw. kapitalistycz- wiły, że powstało w tym czasie wiele interesują- nych) wraz z USA nałożył na ZSRR oraz kraje mu cych opracowań, a przede wszystkim wdrożeń podporządkowane embargo na surowce strate- wzorów przemysłowych. giczne, nowoczesne technologie i materiały do Po roku 1947 rząd komunistyczny prowa- produkcji, maszyny i urządzenia, jak również dził stopniową, lecz coraz bardziej inten- w poważnym stopniu artykuły konsumpcyjne. sywną politykę izolowania Polski od krajów za- Miało to poważne skutki dla przemysłu i całej chodnich we wszystkich wymiarach: polityczno- gospodarki polskiej, w tym dla konsumpcji, stylu gospodarczym, personalnym, społecznym, a tak- życia codziennego, a w konsekwencji dla formy że technologicznym, naukowym, kulturalnym produktów (wzornictwa). i informacyjnym. Relacje z krajami bloku wschod- W dziedzinie kultury Polska została zain- niego, a przede wszystkim z ZSRR były również fekowana doktryną socrealizmu, który oficjalne i w gruncie rzeczy zafałszowane. stosunkowo krótko, lecz wyraźnie odcisnął swe Lata 1950-1955 to w Polsce okres planu piętno na literaturze, poezji, malarstwie, archi- sześcioletniego. Należały one do szczyto- tekturze, a nawet muzyce. Wydaje się nawet, że wego okresu zimnej wojny, umacniania władzy sztuki użytkowe, jako „mniejsze”– codzienne, ludowej, a dla polskiej gospodarki wzmożonej poddane były lub podały się temu wpływowi industrializacji oraz kolektywizacji. Blok sowiec- znacznie słabiej poza wątkiem dekoracyjno-ilu- stracyjnym i propagandowym (grafika użytkowa). ilości mieszkańców miast i przemianami w kul- Stało się tak prawdopodobnie (lub było możliwe) turze, także w życiu codziennym (stylu życia) z uwagi na ich mniejszą, jak wtedy uważały wła- i jego „oprzyrządowaniu”. dze PRL, nośność ideologiczną oraz mniejsze W tych trudnych z wielu powodów scentralizowanie (zinstytucjonalizowanie) i mniej- czasach nowi władcy polski często sze poddanie kontroli władzy środowisk twórczych, wywodzący się z lewicujących i komu- plastyczno-projektanckich. Paradoksalnie sztuki nizujących środowisk II RP, rozumiejąc znaczenie tzw. czyste (ludzie je uprawiający), wchodząc realnego i propagandowego oddziaływania pro- w orbitę socrealizmu, czy to pod presją, czy to dukcji na odpowiednim poziomie jakości, a w jej z pokusy dóbr materialnych i splendoru stały się obrębie estetyki, umożliwili już w roku 1945 dzia- dla nowej władzy, chcąc nie chcąc, sztukami par łalność prof. Wandzie Telakowskiej w tym zakre- excellence użytkowymi, pełniąc rolę propagan- sie. Była to głównie działalność w zakresie upo- dową, co było wyraźnie widoczne w oficjalnej wszechniania kultury plastycznej w życiu co- rzeźbie pomnikowej, malarstwie oraz plakacie dziennym, a co za tym idzie w produkcji i wzor- politycznym. nictwie w wielu branżach przemysłu. W roku Jak wspomniałem powyżej, plan sze- 1946 powierzono jej kierowanie powołanego ścioletni był okresem intensywnej in- w Ministerstwie Kultury i Sztuki Wydziału Wy- dustrializacji. Stworzono nową struk- twórczości. Natomiast latach 1947-1950 Wanda turę państwowego przemysłu, poczynając od Telakowska była wicedyrektorem Biura Nadzoru WZORNICTWO W POLSCE 20 DO 1989 ROKU wydobywczego i przetwórczego, poprzez prze- i Estetyki Produkcji przy Ministerstwie Przemysłu mysł maszyn i urządzeń, na przemysłach artyku- Lekkiego (BNEP). W tym samym czasie powsta- łów konsumpcyjnych i spożywczym kończąc. wały komórki wzorcujące w większych zakładach Szczególną uwagę poświęcono rozbudowie prze- produkcyjnych oraz centralach i zjednoczeniach mysłu zbrojeniowego (zwanego wówczas po or- upaństwowionego przemysłu. Działali też pro- wellowsku obronnym). Wszystkie inne przemysły, jektanci indywidualni na etatach lub na zasadzie w tym też przetwórczy, włókienniczy, konfekcyj- umowy o dzieło. Polityka ówczesnego państwa ny były również rozbudowywane z myślą o bu- polegała na próbie podnoszenia jakości produk- dowie potencjału militarnego nowego „ludowe- cji przy jednoczesnym odchodzeniu od koncepcji go” państwa – sojusznika ZSRR i podporządko- gospodarki rynkowej, przestawianiu świadomości wanego mu militarnego Paktu Warszawskiego odbiorcy – użytkownika z kapitalistycznej – kon- (utworzonego w 1955 roku). Wyraźny wzrost sumpcyjnej na tzw. socjalistyczną – przydziałową. ilościowy i jakościowy zaobserwować można było W określonym w ten sposób polu działania mu- w przemysłach lekkim, elektromaszynowym i sa- siało funkcjonować nasze wzornictwo. mochodowym, które zawsze i wszędzie były głów- W takim też bardzo ogólnie scharaktery- nymi nośnikami i odbiorcami myśli wzorniczej. zowanym kontekście gospodarczo-poli- Wraz z przekształceniami polityczno-go- tyczno-kulturowym w roku 1950 Wanda Tela- spodarczymi nastąpiła niejako w sposób kowska opracowała koncepcję Instytutu Wzor- naturalny, lecz również w wyniku polityki pań- nictwa Przemysłowego (IWP) i przyczyniła się do stwa, poważna zmiana struktury demograficzno- jego powołania (zostając jego pierwszym wice- społecznej kraju, z chłopsko-robotniczego na dyrektorem ds. artystycznych, później naukowo- robotniczo-chłopski, co skutkowało wzrostem badawczych). W owym czasie główną koncepcją działalności IWP było projektowanie i promocja jednostka badawczo-rozwojowa. W ciągu tego w polskim przemyśle wzorów zaprojektowanych czasu prowadził liczne prace badawcze, projek- profesjonalnie, łączących rodzimość z nowocze- towo-badawcze oraz studyjne w obszarze nauk snością, tak jak ją rozumiał świat, a głównie kul- i umiejętności wspierających wzornictwo. Publi- tura europejska. Wzory te były opracowywane kował prace popularyzatorskie i badawcze, tak- przez wybitnych plastyków projektantów sku- że własne biuletyny z omawianej dziedziny, jak pionych wokół IWP i wdrażane w przemysłach również uprawiał działalność wystawienniczo- rożnych specjalizacji użytkowych, technologii promocyjną, wniósł poważny wkład w rozwój i wielkości. Ich praca oraz praca innych specja- polskiej praktyki projektowej i wiedzy o projek- listów (techników, badaczy, ekonomistów, socjo- towaniu. IWP wykorzystał talent, wiedzę i do- logów) związanych z projektowaniem formy świadczenie wielu artystów profesjonalnych wyrobów dała wiele widocznych, pozytywnych i nieprofesjonalnych tego czasu. oraz jak widać obecnie trwałych rezultatów. Uru- W latach powojennych nowe państwo, chomiony został proces inicjacyjny idei wzornic- nazwane później PRL, rozpoczęło od- twa oraz jej wdrażania i ugruntowania. Wzornic- budowę szkolnictwa wyższego, w tym two wielu wyrobów opierało się na koncepcji też szkolnictwa artystycznego, którego częścią twórczej interpretacji motywów z kultury ludo- była edukacja w zakresie sztuk użytkowych. Re- wej (rzemiosła ludowego i artystycznego) tak aktywowano działalność uczelni krakowskiej, w zakresie budowy formy, jak i dekoracji do pro- warszawskiej i poznańskiej. Przeniesiono do To- dukcji przemysłowej, także wielkoseryjnej. Ludo- runia Wydział Sztuk Pięknych Uniwersytetu im. 21 wość wzorów dobrze odpowiadała koncepcji Stefana Batorego z Wilna. Utworzono uczelnie propagandowej nowego państwa, które właśnie w Łodzi, we Wrocławiu i w Gdańsku. We wszyst- chciało uchodzić za ludowe. Paradoksem historii kich tych uczelniach zaczęły funkcjonować jed- jest fakt, że przeniesiony do miast lud odrzucił nostki dydaktyczne (profesorowie i nauczyciele tę stylistykę, a funkcjonowała ona długo i z po- zawodu) nauczające rozmaitych sztuk stosowa- wodzeniem w kręgach inteligencji i mieszczań- nych, architektury wnętrz, meblarstwa oraz wzor- stwa, które przetrwały pomimo rewolucji spo- nictwa, w przybliżeniu rozumianego tak jak obec- łecznej i ekonomicznej nie. I tak na przykład w latach 50. pod kierunkiem Wielką zasługą prof. Telakowskiej było Julii Kotarbińskiej oraz Leona Krzywca utworzono wprowadzenie do języka polskiego (umoc- Wydział Szkła i Ceramiki PWSSP we Wrocławiu. nienie jego stosowania) – słowa „wzornictwo” Sztuki plastyczne i sztuki użytkowe funk- (patrz nazwa IWP), którym dopiero teraz po ok. cjonowały wtedy w oparciu o prawo au- 50 latach w nowej sytuacji gospodarki rynkowej torskie (Ustawa z dn.10 lipca 1952 roku) oraz zaczyna się powszechnie posługiwać przemysł, towarzyszące mu zarządzenia i cenniki usług promocja i przede wszystkim handel i reklama. plastycznych, w których nie używano jeszcze Słowo „wzornictwo” zaczyna dla pewnej grupy pojęcia wzornictwo, dlatego też wycen projektów produktów i sytuacji użytkowych nabierać dziś maszyn i urządzeń dokonywano przez analogię podobnej mocy, jak pojęcie „architektura” mają- do projektów mebli, sprzętów, ceramiki, a nawet ce parę tysięcy lat tradycji. rzeźby. Na początku lat 60. wszedł w użycie (spe- Instytut Wzornictwa Przemysłowego (IWP) cjalnie w celu wyceny wzornictwa) tzw. cennik działa do chwili obecnej jako państwowa węgierski (prawdopodobnie tłumaczenie z tego języka), który wycenę projektu wzorniczego wy- prowadzał z ceny wyrobu lub/ i nakładów na całe przedsięwzięcie mające na celu wprowadzenie wyrobu na rynek. Oba systemy miały charakter uznaniowy i dawały szerokie pole do interpreta- cji, a nawet nadużyć, lecz socjalizm w gruncie rzeczy nie dbał zbytnio o pieniądze publiczne, powszechnie uznawane za niczyje. Patrząc z pewnej perspektywy w okre- sie 1944-1956 czyli do tzw. odwilży, wypracowane i utrwalone zostało po- jęcie wzornictwa jako odrębnej dyscypliny pro- jektowej, powstała również instytucja badawczo- projektowa IWP, której głównym celem było zdobywanie wiedzy o wzornictwie, jej systema- tyzacja oraz projektowanie studyjne. W tym też czasie w polskim przemyśle państwowym po- wstało wiele wartościowych opracowań i wdro- żeń. Ze względu jednak na „organiczną” wadę WZORNICTWO W POLSCE 22 DO 1989 ROKU systemu, w którym wtedy działaliśmy (brak we- ryfikacji rynkowej i nieefektywność) dokonania te zostały najczęściej zmarnotrawione, nie do- czekały się rozwoju czy też kontynuacji, jak to się powinno dziać (i dzieje) w warunkach gospo- darki rynkowej, w racjonalnie działającym prze- myśle. LATA 1956–1970 Śmierć Józefa W. Stalina cji, a co za tym idzie projektowania szerokiej „ODWILŻ”–NADZIEJE w roku 1953 oraz śmierć gamy sprzętu powszechnego użytku starano się F A Z A B U D O W Y w tym samym roku jego zdobyć niewątpliwie sympatię społeczeństwa, „ S I E R M I Ę Ż N E G O namiestnika w Polsce – Bo- potrzebną rządzącym, nawet w sytuacji państwa SOCJALIZMU”, KRYZYS lesława Bieruta, tytułowa- demokracji pozorowanej. Częściowo i na krótko nego Prezydentem, stały stworzono, szczególnie dla młodych, iluzję nor- się jednymi z głównych impulsów i czynników malnego państwa, chyba najbardziej skuteczne załamania się opresyjnej polityki państwa budu- propagandowo były lata 1956-1960. jącego socjalizm. Było to widoczne we wszystkich Nowe, opracowywane w polskim przemy- dziedzinach życia, od polityki do spraw kultury śle także przez plastyków (projektantów oraz życia codziennego. Okres tzw. odwilży był wzornictwa) lub przez techników z intencją nada- jednocześnie czasem załamania się polityki zimnej nia kształtu satysfakcjonującego estetycznie – wojny, jak również kolejnych trudności gospodar- produkty stanowiły część tego procesu. Do naj- czych tak Polski, jak i całego bloku wschodniego. bardziej charakterystycznych produktów z lat Po roku 1956, w którym faktyczną władzę przejął 1945-1970 (poddanych w całości lub w części Władysław Gomułka – I sekretarz PZPR, nastąpiło obróbce dizajnerskiej), użytkowanych przez wie- wyraźne, choć w gruncie rzeczy powierzchowne le lat i zachowanych w pamięci społecznej nale- wycofanie się z polityki otwartych prześladowań żą między innymi: opozycji oraz otwarcie na Zachód. Pomimo że • modernizacja samochodu M20 Warszawa ten czas pozorów swobody i demokracji był sto- z FSO w Warszawie, 23 sunkowo krótki (od1956 do 1959), był on ważny • karetki sanitarne, pikapy z FSO w Warszawie, dla rozwoju polskiej gospodarki i kultury, a tym • samochód osobowy „Syrena” z FSO w War- samym wzornictwa. Zrezygnowano z lansowania szawie, doktryny socrealizmu, wyraźnie uwidoczniły się • samochód dostawczy „Żuk” z FSC Lublin, wpływy kulturalne Zachodu, pojawiła się w sposób • samochód dostawczy „Nysa” z FSC w Nysie, ograniczony możliwość nawiązywania do polskiej • samochód osobowy „Mikrus”, tradycji szlachecko-ziemiańskiej, inteligenckiej • autobusy Star A51/52, „San H01”, H100, Sa- i burżuazyjnej, a nawet (wybranych) osiągnięć II nowag/Autosan, RP. Wszystko to działo się jednak pod czujnym • skuter „Osa”, okiem partii, cenzury i służb bezpieczeństwa. • motocykle WFM M06, SHL 125, W okresie 1956-1970 Polska weszła w dru- • radioodbiorniki „Diora” (z Dzierżoniowa), gą fazę intensywnej industrializacji, co • odbiornik tranzystorowy „Szarotka” z zakła- znalazło odzwierciedlenie w ilości podejmowa- dów im. Kasprzaka, nych opracowań projektowych, inżynierskich • pralka „Frania” z SHL Kielce, i wzorniczych, wdrożonych i niewdrożonych. Przez • aparat fotograficzny (duży obrazek) „Start” pewien krótki okres osiągnięto również w latach WZFO Warszawa, 1956-1960 wyższy poziom życia ludności, w tym • aparat fotograficzny ,,Alfa” WZFO Warsza- również jej wyposażenie w sprzęt radiowy, arty- wa, kułów gospodarstwa domowego, mebli, konfek- • samolot odrzutowy szkolno-treningowy cji, motocykli itd. Zjawisko to nie miało jednak „Iskra”. charakteru ciągłego. Poprzez popieranie produk- W PRL w latach 1945-1970 (nie zawsze na • Centralna Wzorcownia Artykułów Po- cywilizację materialną da się precyzyjnie wszechnego Użytku w Warszawie, nałożyć periodyzację polityczną) częściowo jesz- • Centralny Ośrodek Rozwoju Meblarstwa cze w oparciu o specjalistów wykształconych w Poznaniu, przed wojną albo zaraz po niej w wielu zakładach • Zakład Doświadczalny Budowy Aparatury przemysłowych różnych branż udało się stworzyć Naukowej PAN „Unipan” w Warszawie, i wdrożyć wiele wartościowych wzorów. Działal- • Samodzielna Pracownia Form Przemy- ność projektowo-plastyczna (projektowanie form słowych Instytutu Obróbki Skrawaniem przemysłowych), takiej nazwy częściej wtedy w Krakowie, używano, była wyraźnie widoczna na obszarze • komórka wzornictwa w biurze konstruk- przemysłu lekkiego (tkanin, konfekcji, przemysłu cyjnym PZO w Warszawie, skórzanego), przemysłu szkła i ceramiki, meblar- • Ośrodek Wzornictwa Przemysłowego PTH stwa i wielu innych. Powstały też zalążki nowo- (PrzedsiębiorstwoTechniczno-Handlowe) czesnych (jak na owe czasy) firm handlowych, w Warszawie, jak np. Centralne Domy Towarowe, Moda Polska, • Ośrodek Badawczo-Rozwojowy (OBR) Tech- które współpracowały z przemysłem w tej dzie- niki Medycznej „ORMED” w Warszawie, dzinie. Wypada tu wspomnieć działalność Jadwi- • Centralne Biuro Konstrukcji Obrabiarek gi Grabowskiej, twórczyni Mody Polskiej, swo- (w tym dział wzornictwa) w Pruszkowie, istego polskiego studio haute couture oraz Gra- • OBR „ZREMB”, WZORNICTWO W POLSCE 24 DO 1989 ROKU żyny Hase projektantki, między innymi dla pro- • Ośrodki wzornictwa kilku hut szkła np. ducenta konfekcji warszawskiego przedsiębiorstwa w Ząbkowicach, Tarnowie, w HSG Bo- „Cora”. Znakomitym przykładem takiej działalno- gucice, ści zainicjowanym, wykreowanym i zrealizowanym • OBR-y zakładów ceramicznych np. Zakła- przez jedną osobę – Barbarę Hoff (dziennikarkę, dów Porcelany „Bogucice”, projektantkę ubioru – dyktatorkę mody) jest • OBR-y różnych dziedzin przemysłu lek- funkcjonująca do dnia dzisiejszego marka, a wraz kiego (tkanin i ubioru, jedwabniczo-deko- z nią całe serie produktów „Hoffland” (lata 60. racyjnego, tkanin wełnianych, przemysłu i 70. do 2006 roku). Wyroby te, poza tym, że były bawełnianego, lniarskiego i dziewiarskie- oryginalne i kreacyjne, całkowicie odpowiadały go w Łodzi). trendom mody światowej, stały się hitem rynko- Ważną rolę w wysiłku tworzenia polskiej kultury wym tamtych czasów, co jest szczególnie inte- materialnej, tej wytwarzanej seryjnie, funkcjo- resujące w warunkach nierynkowej, planowej nującej rynkowo i użytkowo odegrała powołana gospodarki niedoboru, jaka wtedy w Polsce funk- przez rząd PRL w roku 1959 Rada Wzornictwa cjonowała. i Estetyki Przemysłowej (RWiEP), jako ciało do- W instytucjach i przedsiębiorstwach radcze rządu, kierowana przez jednego z wice- państwowych, a także organizacjach premierów (E. Szyra) z sekretariatem, na czele spółdzielczych zaczęły powstawać ko- którego stała p. Z. Szydłowska, ulokowanym mórki wzornictwa prowadzące nie tylko projek- i obsługiwanym administracyjnie przez Instytut towanie poszczególnych wzorów produktów, lecz Wzornictwa Przemysłowego. Zadaniem Rady również opracowujące całościowe koncepcje ze- było dostarczanie rządowi danych oraz stero- stawów asortymentowych jak na przykład: wanie polityką państwa w zakresie wzornictwa. W Radzie Wzornictwa zainicjowano wiele poży- „Wzornictwo w najszerszym znaczeniu to tecznych działań promocyjno-propagandowych całokształt działalności prowadzonej dla w tej dziedzinie (działalność wystawiennicza), jak określenia tych cech wyrobów przemysłowych, również wsparto powstanie wielu z wyżej wymie- które odpowiadają rozwojowi kulturalnemu spo- nionych ośrodków wzornictwa. Zapoczątkowano łeczeństwa i warunkom użytkowania tych wyro- w tym czasie serię wydawniczą pt. „Biblioteka bów, uwzględniając przy tym możliwości ekono- Wzornictwa Przemysłowego”, w której udało miczne i postęp techniczny. się opublikować trzy zeszyty z zakresu wiedzy W węższym znaczeniu używa się często o wzornictwie. Problemy polityczne roku 1968 terminu wzornictwo, mając na myśli oraz zmiany ekipy partyjno-rządowej roku 1970 jedynie czynność projektowania wzorów spowodowały zaprzestanie działalności RWiEP (np. specjalizować się we wzornictwie, zajmować (ok. 1968 roku). się wzornictwem), albo w odniesieniu do kolekcji Na polskim rynku działały w tym czasie wzorów (np. wystawa wzornictwa, wzornictwo dwa pisma – dwumiesięcznik „Projekt” (od danego kraju, poziom wzornictwa)”. 1956 roku) poruszający szeroko rozumiane za- Równolegle z krystalizowaniem się prak- gadnienia sztuk wizualnych i projektowania pla- tyki projektowej w końcu lat 60. w dzie- styczno-użytkowego, dobrze znany za granicą dzinie wzornictwa (w różnych jego specjalizacjach) oraz miesięcznik „Architektura” nierzadko poru- pojawiło się zainteresowanie nim ze strony roż- szający zagadnienia projektowania wzorniczego. nych dziedzin nauki. Zaczęło również funkcjono- W tych też latach kilka wydawnictw książkowych wać zjawisko odwrotne – sięgania przez prakty- 25 rozpoczęło publikacje tłumaczeń ważnych pozy- ków projektowania po wyniki badań lub wręcz cji światowej literatury dotyczącej wzornictwa współudział w nich, a także inicjowanie badań i sztuk użytkowych, co przyczyniło się niewąt- naukowych na obszarze wzornictwa i na jego pliwie do wzrostu wiedzy i świadomości omawia- rzecz . Wzornictwo zaczęło przekraczać granice nych zagadnień w kraju i miało poważne znacze- sztuki oraz plastyki, pozostając po części nimi, nie edukacyjne. zaczęło zazębiać się z nauką, zgodnie zresztą ze W latach 60. zjawisko zawodowe na- swym (ex definitione) interdyscyplinarnym cha- zywane obecnie wzornictwem (wzor- rakterem. Zakres tych przenikań i uzupełnień był nictwem przemysłowym) funkcjono- (i jest) bardzo różnorodny. W pierwszym rzędzie wało jako plastyka, projektowanie plastyczne, dotyczyło to antropometrii, ergonomii, metodo- projektowanie form przemysłowych. Stopniowo logii (wraz ze szczegółowymi metodykami) pro- zaczęło zanikać używanie w stosunku do grupy jektowania, projektoznawstwa, psychologii i so- wyrobów przemysłowych pojęć: sztuka użytkowa cjologii, kulturoznawstwa, techniki w różnych i sztuka stosowana, choć mimo wszystko dzie- aspektach oraz historii. W tych dziedzinach po- dzina ta jest nadal głęboko w świadomości spo- dejmowano próby ujęć teoretycznych (syntez) łecznej uznawana za sztukę. W roku 1966 prof. wzornictwa. Idee i prace w tym zakresie ogni- Wanda Telakowska i Tadeusz Reindl opracowali skowały się w kilku miejscach, głównie w Insty- dwuczęściową definicję wzornictwa, która, gdy tucie Wzornictwa Przemysłowego (instytut re- będziemy świadomi przemian, które od tego cza- sortowy Ministerstwa Przemysłu i Handlu), Wy- su nastąpiły w Polsce i na świecie, może być na- dziale Form Przemysłowych Akademii Sztuk dal użyteczna. Pięknych w Krakowie, Katedrze Form Przemysło- wych Wydziale Architektury Wnętrz ASP w War- możliwe. poza orbitą polityki. Istnienie SPFP szawie, Instytucie Filozofii i Socjologii (Zakład przyczyniło się niewątpliwie do uzyskania spo- Prakseologii) PAN, Instytucie Historii Sztuki. łecznej podmiotowości tego zawodu. W latach 1956-1970 wystąpił również pro- Bardziej uwikłany (niejako z konieczności) ces tworzenia się polskiego szkolnictwa politycznie był w PRL Związek Polskich w tej dziedzinie w takiej formie organizacyjnej, Artystów Plastyków. Ta duża organizacja o ce- jaka funkcjonuje obecnie na świecie i w Polsce. chach związku zawodowego skupiająca plastyków W roku 1963 powstaje Wydział Form Przemysło- różnych specjalności powstała w 1944 roku (no- wych ASP w Krakowie jako pierwsza wyodręb- minalnie jako kontynuacja związku zawodowego niona jednostka dydaktyczna tego typu. Jednym plastyków okresu międzywojennego). Przynależ- z jego twórców i wieloletnim dziekanem był An- ność do ZPAP była w pewnym sensie przymuso- drzej Pawłowski. W tym samym roku (1963) po- wa, jako że dawała indywidualnym plastykom, wstaje Katedra Form Przemysłowych (jako kon- w tym również projektantom różnych specjalno- tynuacja założonej przez Jerzego Sołtana w 1960 ści ochronę ubezpieczeniową, uprawnienia do roku pracowni) na Wydziale Architektury Wnętrz korzystania ze specjalnej taryfy podatkowej, uła- ASP w Warszawie. W oparciu o doświadczenia twienie lub umożliwienie uzyskania pracowni i kadrę tej katedry (w 1977 roku) powstaje z ini- oraz zakupu materiałów do twórczości plastycz- cjatywy Andrzeja Jana Wróblewskiego Wydział nej i projektowej. W ramach ZPAP działała od lat Wzornictwa Przemysłowego ASP w Warszawie. 60. do lat 80. sekcja wzornictwa. ZPAP i SPFP WZORNICTWO W POLSCE 26 DO 1989 ROKU W tych latach również powstają lub wyodręb- niekiedy ze sobą współpracowały, a innym razem niają się z innych jednostek katedry lub wydzia- rywalizowały. Z powodów egzystencjalnych wie- ły wzornictwa na pozostałych uczelniach arty- lu plastyków projektantów było jednocześnie stycznych (PWSSP Łódź, Gdańsk, Wrocław, Poznań), członkami ZPAP i SPFP. Po rozwiązaniu w 1983 studia i instytuty na Wydziałach Architektury roku ze względu na sytuację polityczną (stan Politechnik w Krakowie, Warszawie i Radomiu. wojenny) ZPAP, na polu wzornictwa pozostało Na początku lat 60., w 1961 roku po- jedynie SPFP jako politycznie niezaangażowane. wstaje (zarejestrowane formalnie Powołane w celu wypełnienie powstałej po likwi- w 1963) w rezultacie społecznej nie- dacji ZPAP pustki oraz jak się wydaje z inspiracji zależnej inicjatywy (co było rzadkością w tych politycznej (partyjnej) Stowarzyszenie Polska czasach) Stowarzyszenie Projektantów Form Sztuka Użytkowa nie odegrało w dziedzinie wzor- Przemysłowych (SPFP) skupiające projektantów nictwa większej roli. Reaktywowany w roku 1989 różnych specjalności, teoretyków i propagatorów ZPAP nie odtworzył w nowej sytuacji sekcji wzor- wzornictwa, które stało się później (w 1964 roku) nictwa. Powstała wówczas Ogólnopolska Sekcja członkiem ICSID-u (International Council of So- Sztuki Projektowania wykazała ograniczoną, no- cieties of Industrial Designers). Oznaczało to na- minalną aktywność na tym polu, działała ona wiązanie kontaktów polskiego wzornictwa ze głównie w dziedzinie architektury wnętrz, sztu- światową społecznością dizajnu, ułatwiało wy- ki użytkowej i sztuki przedmiotu. mianę informacji i kontakty indywidualne, Kolejny okres PRL zakończył się poważnym w znacznym stopniu poza kontrolą władz. SPFP kryzysem społeczno-gospodarczym w 1970 było i jest nadal organizacją ściśle profesjonalną roku, buntem robotników na wybrzeżu, tragedią starającą się funkcjonować na tyle, na ile to jest jego stłumienia, a w końcu ustąpieniem W. Go- mółki, po którym na około dziesięć lat I sekreta- kich usług będących integralną częścią zarówno rzem PZPR został Edward Gierek. Skończyła się życia codziennego, jak i profesjonalnego. Brak wtedy, jak sądzę, cywilizacja siermiężnego pseu- było stabilności prawa oraz ochrony interesów dosocjalizmu. Dla wzornictwa powtórzyło się obywateli, respektowania zasad ekonomii i wielu fatum zmiany koncepcji organizacji i zarządzania innych niewymienionych tu czynników. Wszystko przemysłem. Wiele wypracowanych wartości zo- to powodowało, że uzyskanie porównywalnych stało powtórnie zmarnowanych. pod względem wszechstronnej jakości (w tym wzorniczej) wyrobów przez nasz przemysł było, LATA 1970-1980 Kolejna dekada PRL poza nielicznymi wyjątkami, niemożliwe. POZORY ROZWOJU 1970–75 rozpoczęła się w cza- Kraje demokracji ludowej, w tym też Polska, KRYZYS 1975–80 sie istotnych przemian próbowały sprostać konkurencyjnemu wy- w gospodarce świa- zwaniu rynków światowych, głównie z potrzeby towej, wręcz kryzysu. Dotyczył on energetyki, uzyskania środków dewizowych oraz zaspokoje- embarga naftowego i osłabienia dolara. Intere- nia własnych rynków tak w zakresie artykułów sującym zjawiskiem było pojawienie się nowych konsumpcyjnych, jak i środków produkcji, maszyn krajów rozwijających się intensywnie gospodarczo i urządzeń. W pewnych dziedzinach gospodarki takich jak: Korea Południowa, Tajwan, Brazylia, odnoszono lokalne i niestety krótkotrwałe suk- Meksyk. Kryzys ten oraz przemiany gospodarki cesy. Powstawały wtedy produkty porównywal- światowej odbiły się niekorzystnie na krajach ne z zachodnimi zarówno pod względem kon- RWPG, w tym także na Polsce. Kraje o gospodarce cepcji technicznej, jak i wzorniczej, lecz na więk- 27 rynkowej były wyposażone bowiem w mechani- szą skalę Polska nie była w stanie stawić czoła zmy samoregulacji rynkowej, natomiast scentra- gospodarce rynkowej pod względem poziomu lizowane, zideologizowane, nieelastyczne, pozba- jakości, nowoczesności, konkurencyjności, a przede wione kapitału gospodarki socjalistyczne były wszystkim tempa rozwoju. W dalszym ciągu po- bezbronne. Chroniczna niewydolność systemu ważna część wysiłku gospodarczego skierowana gospodarczego Polski nie była dostrzegalna na była na przemysł zbrojeniowy, duże zasoby były początku kryzysu. Współpraca w ramach RWPG marnotrawione przez biurokratyczne zarządzanie, była pozorna, często markowana. Dominowała pseudoplanową gospodarkę i wynikającą z nich szkodliwa zasada prymatu planowania nad ryn- nieefektywność. Osobną kwestią była półkolonial- kiem, którego de facto i tak nie było. Gospodarki na eksploatacja przez ZSRR, oraz nieefektywna krajów demokracji ludowej nie mogły również i pozorna współpraca w ramach RWPG – również nadążyć za gwałtownym postępem technicznym znajdującej się pod kontrolą tego mocarstwa. (w zakresie badań, organizacji i zarządzania, roz- W latach siedemdziesiątych zrealizowano woju konstrukcji, nowych technologii produkcyj- jednak wiele opracowań produktów funk- nych i materiałowych), umiędzynarodowieniem cjonujących nie tylko na rynkach krajowym i wszechstronnością wymiany handlowej. Cały i RWPG, lecz również na rynkach światowych jak system gospodarki zcentralizowanej wyraźnie np.: nie potrafił wytworzyć wyrobów o odpowiednim • produkty PZO w Warszawie, głównie po- stopniu jakości i innowacyjności, nadążyć za świa- większalniki serii „Krokus”, tem, nie mówiąc już o przodowaniu w między- • elektronika powszechnego użytku zjedno- narodowej konkurencji. Niski był poziom wszel- czenia „Unitra” – odbiorniki „Julia”, „Maria” i wiele innych, • produkcja zakładów „Unitra im. M. Ka- sprzedawane na polskim rynku z tzw. sprzaka”, „Unitra – Radmor”, wydłużonych serii, znane potocznie jako • elektronika profesjonalna – pomiarowa odrzuty z eksportu. „Unitra Unima”, Polityka kupowania licencji miała również swoje • samoloty PZL „Wilga”, wady. Hamowała bowiem rozwój rodzimego pro- • produkty sportowo-turystyczne z zakła- jektowania zarówno technicznego, jak i wzornicze- dów zjednoczenia „Polsport”. go, które w prawidłowych warunkach powinno być • wyroby Huty Szkła „Krosno”, rozwijane równocześnie z licencjami. W dążeniu • produkty i opakowania zakładów zjedno- do uzyskania szybkich efektów nie traktowano czenia „Pollena”. produkcji licencyjnej jako tylko punktu wyjścia Przemysł polski zakupił na zachodzie w pierwszej do tworzenia własnych opracowań (jak zresztą połowie lat 70. wiele licencji na wyroby, ma- postępował każdy racjonalnie rozwijający się szyny i urządzenia oraz na technologie, a tak- przemysł, np. Japonii lub Korei Południowej). Po- że udostępnił swoje moce przerobowe firmom zaracjonalne upolitycznienie gospodarki polskiej, zagranicznym w celu tańszego niż gdzie indziej szczególnie na wyższych szczeblach sprawiło, że wytwarzania różnego rodzaju produktów, czę- możliwości te zostały w poważnym stopniu za- sto bardziej zaawansowanych technicznie i le- przepaszczone. piej osadzonych rynkowo niż polskie. Miało to W latach 70. i 80. Ministerstwo Przemysłu bardzo pozytywne skuteki dla unowocześniania Maszynowego realizowało (często poprzez WZORNICTWO W POLSCE 28 DO 1989 ROKU naszych wyrobów, umożliwiało transfer wiedzy swoje specjalistyczne zjednoczenia) kilka progra- konstrukcyjnej, technologicznej, organizacyjnej mów badawczo-rozwojowych polegających na i rynkowej, znacznie opracowywaniu projektów dla branż lub wyspe- przyczyniło się do otwarcia na świat polskich cjalizowanych zakładów. Dotyczyło to koncepcji zakładów i ich kadry. Stanowiło także wyraź- nowych produktów, szeroko rozumianych inno- ny pozytywny impuls rozwojowy dla polskiego wacyjnych rozwiązań technicznych, w tym tak- dizajnu. Przykładami takich przedsięwzięć są że projektowania wzorniczego. Powstało wtedy między innymi: wiele interesujących opracowań, z których ze • licencja fiata 125p FSO Warszawa (na jej względu na trudną sytuację gospodarczo-poli- bazie „fiatyzacja” syrenki i innych po- tyczną niewiele udało się doprowadzić do fazy jazdów), prototypowej lub realizacyjnej. Był to jednak do- • produkcja modelu fiat 126p „maluch”, bry „poligon” projektowania systemowego, co • produkcja elektroniki powszechnego użyt- przyczyniło się do rozwoju kadry projektantów ku dla firm Grundig, Telefunken, Thomp- wzornictwa w całym kraju. son, Ekipa Gierka stwarzając pozory (namiastki) • produkcja licencyjna ciągnika Massey- demokracji i otwarcia na świat, postawiła Ferguson (Ursus), na intensywną modernizację gospodarki, równo- • produkcja wzorów dla firmy IKEA (szafki czesne zwiększenie inwestycji i konsumpcji za Thore, fotele-leżaki Kon-Tiki), pomocą importu kapitału – pożyczek zagranicz- • w przemyśle lekkim – (np. konfekcyjnym) nych. W kontraście do cywilizacji gomułkowskiej produkcja tzw. przerobów wzorów zna- ,,siermiężnej, ale ludowej, sprawiedliwej i uczciwej” nych firm zachodnich, niektóre wyroby tworzono inną – obiecującą sukces indywidualny i społeczny. Maszyna propagandowa partii i pań- Powyższe wydarzenia stanowiły genezę stwa będącego w jej rękach głosiła hasła harmo- i tło dla kultury materialnej Polski tych lat, nijnego rozwoju i budowy „drugiej Polski”, a tak- w tym również wzornictwa. Wzornictwo (w ogó- że wiele innych tym podobnych frazesów, które le) oraz wzornictwo przemysłowe było w Polsce jednak znalazły, choć na krótko, poparcie dużej w latach 70. praktykowane jednocześnie jako części społeczeństwa. Propaganda ówczesna po- wolny zawód (freelance design), pod pewną ad- sługiwała się absurdalnym, wręcz groteskowym ministracyjną i finansową kontrolą państwa, oraz hasłem: „Polska dziesiątą potęgą gospodarczą na etacie w przedsiębiorstwach państwowych świata”. Cały ten wysiłek realny i propagandowy, i spółdzielczych. Silna centralizacja przemysłu, aby utrzymać pozory sukcesu, wystarczył mniej głównie państwowego, funkcjonowanie zjedno- więcej do połowy lat 70. (1970-1975), po czym czeń przemysłowych i central handlu (zagranicz- pomimo tzw. manewru gospodarczego, czyli roz- nego i wewnętrznego) prowadziło niejako auto- paczliwej próby ratowania gospodarki, zaczęła matycznie, szczególnie w większych przedsię- ona po raz kolejny chylić się ku upadkowi. Sytu- biorstwach, do szeroko zakrojonych, centralnie acja ta występowała nie tylko w dziedzinie prze- planowanych i sterowanych działań wzorniczo- mysłu, lecz również rolnictwa (zaopatrzenia projektowych. Działo się tak najczęściej w zjed- w żywność), usług wszelkiego rodzaju, a także, noczeniach przemysłowych zrzeszających kilka co oczywiste, na zasadzie naczyń połączonych lub kilkanaście przedsiębiorstw produkcyjnych, dotarła do dziedzin edukacji, nauki i kultury. Spo- które realizowały centralnie planowane przed- łeczeństwo zastosowało naturalne mechanizmy sięwzięcia wzorniczo-projektowe, często badaw- 29 obronne, tworząc w wielu dziedzinach działania czo-rozwojowe o dużym zakresie. W zjednocze- alternatywne. Wyraźnie zaczęła być widoczna niach funkcjonowały branżowe ośrodki badaw- rozbieżność pomiędzy oficjalną propagandą a rze- czo-rozwojowe lub mniejsze komórki wzornictwa czywistością. We wszystkich dziedzinach powięk- prowadzące prace projektowe studyjne i wdro- szał się zakres demoralizacji społecznej, korupcji żeniowe w zakresie projektowania produktów, i obszar czarnego rynku. Od połowy lat 70. zaczął systemów produktów, szeroko rozumianej grafi- narastać wszechstronny kryzys gospodarczy, ki użytkowej oraz opakowań. Za przykład może który zrodził niezwykle poważne napięcia spo- służyć działalność ośrodków wzornictwa w zjed- łeczne oraz otwarty bunt robotniczy w Radomiu noczeniach: OMEL (sprzęt medyczny i optyczny), (1976) oraz w całym kraju, szczególnie na Wy- UNITRA (elektronika powszechnego użytku i pro- brzeżu, na Śląsku, w Lublinie i w Warszawie. Na- fesjonalna), PONAR (ciężkie maszyny i urządzenia pięcia społeczne przerodziły się w poważny kon- przemysłowe), ZREMB (maszyny i urządzenia bu- flikt polityczny. Nikt lub prawie nikt nie wierzył, dowlane), PREDOM (sprzęt gospodarstwa domo- tak jak to się stało uprzednio dwukrotnie, w re- wego oraz sportowo turystyczny), PIMOT (mo- formę systemu. Żądano głębokich zmian, trans- toryzacja), CBKO (obrabiarki) i wielu innych. formacji systemu socjalistycznego – socjalizmu W niektórych zjednoczeniach, jak np. UNI- z ludzką twarzą, przy jednoczesnej pełnej świa- TRA, działały duże, silne merytorycznie domości ograniczeń, które wynikały z przynależ- i kompetentne zespoły projektantów wzornictwa, ności Polski do Paktu Warszawskiego, RWPG, grafiki, wnętrz oraz wyspecjalizowana pomoc czyli do imperium ZSRR. techniczna. Pracowały one w otoczeniu interdy- scyplinarnym w powiązaniu z zakładami produk- cyjnymi. Współpraca ta nie zawsze układała się projekty, a szczególnie realizacje, to jest to głów- pomyślnie. Niekiedy zjednoczenia zatrudniały nie zasługą pojedynczych projektantów i zespołów jedynie pojedynczych fachowców tzw. głównych ekonomistów, techników i wzorników, meryto- specjalistów jako koordynatorów zagadnień wzor- rycznych kierownictw średniego i niższego szcze- niczych, których zadaniem było prowadzenie bla, kadry zarówno menedżerskiej, inżynieryjnej, polityki w tym zakresie, jak również wyznaczanie jak i wzorniczej, czyli ludzi pragnących działać celów ogólnych oraz angażowanie do realizacji racjonalnie i porządnie w skali, jaka była możliwa, projektów odpowiednich specjalistów. W sprawu- niejako mimo systemu, a nawet wbrew niemu. jącym nadzór nad zjednoczeniami Ministerstwie W celu organizowania życia zawodo- Przemysłu i Handlu (potem tylko Ministerstwie wego, a przez to kontroli aktywności, Przemysłu) funkcjonowało stanowisko doradcy omawianej grupy zawodowej plasty- ds. wzornictwa, któremu udawało się mieć pewien ków, projektantów wzornictwa i zawodów po- wpływ na rozwój zawodu i wdrażanie nowych krewnych funkcjonowały różnego rodzaju insty- produktów opatrzonych cechami wzornictwa. tucje państwowe, quasi-spółdzielcze i quasi- Opisana wyżej struktura naśladowała związkowe (społeczne). Były to głównie: państwo- organizację procesu wdrażania i funk- we przedsiębiorstwo Pracownie Sztuk Plastycz- cjonowania wzornictwa w koncernach nych (PSP), przedsiębiorstwo gospodarcze Związ- Europy Zachodniej i świata, które działały w sys- ku Polskich Artystów Plastyków (ART) działające temie gospodarki rynkowej, lecz w naszych wa- w skali kraju oraz mniejsze lokalne spółdzielnie WZORNICTWO W POLSCE 30 DO 1989 ROKU runkach – bez rynku i bez kapitału. Nie działały silnie nadzorowane przez państwo (np. „Wzór”, również naturalne mechanizmy weryfikacji eko- „Plastyka”). Zajmowały się one przede wszystkim nomicznej, co z góry skazywało działalność przed- pośrednictwem finansowo-administracyjnym siębiorstw na niepowodzenie. Pomimo głoszonej (często obsługą biurową), organizując pracę po- oficjalnie polityki gospodarki planowej – nie pla- między zleceniodawcą (inwestorem), a projek- nowano, a jeśli już, to w oparciu o sprawozdaw- tantem lub zespołem projektowym, niekiedy czość, najczęściej sfałszowaną. Wszystko to nie zdobywając dla nich zlecenia. Pośrednictwo to prowadziło niestety do uzyskania stałej wyższej było również ukrytą formą nadzoru merytorycz- jakości wyrobów. Zdarzało się niekiedy, że wyro- nego, finansowego, a nawet do pewnego stopnia bom polskim udawało się konkurować (być we- politycznego, co jednak nie było szczególnie wi- ryfikowanymi) na rynkach światowych z wyro- doczne w dziedzinie wzornictwa. Sztuka niższa, bami ze średniej lub ze średnio niższej półki, co sztuka codzienności, asemantyczna, za jaką uzna- i tak w tamtych warunkach było sukcesem. Po- wano wzornictwo, zdawała się nie rodzić zagro- lityka przemysłowa PRL była wysoce zależna od żeń ideologicznych. Spostrzeżenie to wydaje się meandrów polityki partii, niekonsekwentna, re- obecnie szczególnie przewrotne, gdy większość alizowana w sposób nieciągły, tak że w gruncie przedmiotów codziennego użytku, a nawet ar- rzeczy stanowiła zaprzeczenie świadomych i ce- chitektura niosą wyraźne przekazy ideowe, wy- lowych działań. Na to wszystko nakładały się rażając pochwałę rynku i kapitału, nowoczesno- braki materiałowe i opóźnienie technologiczne ści oraz ciągłej zmiany (konieczność kreowania oraz często brak kompetencji i prywata partyj- nowości), stanowiąc potężny oręż cywilizacji ryn- nych działaczy zarządzających przemysłem. Jeśli kowej opartej na indywidualności i konkurencji. z tego okresu zachowały się jakieś warte uwagi Wymienione wyżej przedsiębiorstwa po- systemu i kokietowania różnych grup zawodo- średniczące, których usług nie można było wych, w tym przypadku środowiska plastyków, ominąć, poddawały projekty procedurom oce- reaktywowano Radę Wzornictwa, także jako cia- niającym za pomocą komisji tzw. artystycznych, ło doradcze Prezesa Rady Ministrów na tych sa- które często ingerowały w projekty, nawet bez mych co uprzednio podstawach prawnych, acz- uzgodnienia ze zleceniodawcą i projektantami, kolwiek jej działalność wobec silnych napięć także wbrew ich życzeniom i intencjom. Zalece- politycznych, społecznych i ekonomicznych nie nia komisji, oczywiście po formalnym zatwier- tylko w Polsce, ale i na świecie, nie miała już żad- dzeniu, nie były prawie nigdy respektowane, po- nego wpływu na rzeczywistość wzorniczo-prze- nieważ nie funkcjonowały żadne dalsze proce- mysłową i zakończyła się wraz z końcem PRL na dury kontrolne. W rzeczywistości mimo tych przełomie lat 1989/1990. Następni, już demokra- ograniczeń projektanci zachowywali dość dużą tycznie wybrani, włodarze odrodzonej Polski przez swobodę swoich działań, ograniczoną jedynie kilkanaście lat nie uznali za stosowne zająć się wymaganiami merytorycznymi i uzgodnieniami w sposób systemowy sprawą wzornictwa jako z klientem. Można powiedzieć, że w ten sposób ewidentnego czynnika wspomagającego inno- przetrwał na gruncie polskim etos samodzielno- wacyjność i konkurencyjność gospodarki. ści i przedsiębiorczości w dziedzinie projektowa- W roku 1977 między innymi w wyniku nia, co okazało się później użyteczne w począt- wspólnych działań przedstawicieli ZPAP kowej fazie restytucji gospodarki rynkowej w na- oraz SPFP w działającej podówczas szym kraju. Radzie Wzornictwa udało się doprowadzić do 31 Pilna ekonomiczna potrzeba zajęcia się uchwalenia ustawy – „cennika” usług plastycz- problemem jakości wyrobów dostrzeżona nych, która w poważnym stopniu regulowała nie na poziomie Komitetu Centralnego PZPR i rządu tylko zasady i stawki wynagrodzenia za dzieła PRL sprawiła, że w 1975 roku reaktywowano plastyczne, w tym wzornicze(rozporządzenie Rady działalność Rady Wzornictwa Przemysłowego, Ministrów z dn.11 listopada 1977 roku). Rozpo- także pod bezpośrednim przewodnictwem wice- rządzenie zawierało również pewne zasady me- prezesa Rady Ministrów (Uchwała Rady Ministrów todologiczne (procedury, etapy, zakresy projek- nr 61/75 z dn. 29.03.1975), którym był w tym towania), co korzystnie wpłynęło na praktykę czasie Józef Tejchma. Pod rządami tej Rady okre- projektową, a szczególnie pertraktacje z klienta- ślono ramy polityki państwa w kwestii wzornic- mi. Wprowadzono do rozporządzenia, więc tym twa oraz uchwalono wspomniane później w tym samym do sytemu prawnego, projektowanie opa- tekście Rozporządzenie Rady Ministrów w spra- kowań jako integralną specjalizację wzornictwa. wie zasad wynagradzania za usługi plastyczne, Po raz kolejny nazwa projektowanie wzornictwa w tym wzornicze. W latach 1980-1981, tak jak znalazła swoje miejsce i potwierdzenie w oficjal- podczas poprzedniej zmiany ekipy rządzącej, nym dokumencie rządowym. Umocniło to praw- o Radzie, wzornictwie i kulturze materialnej kra- ną podstawę egzystencji zawodu i na kilkanaście ju zapomniano. Działalność Rady ustała prak- lat ułatwiło jego funkcjonowanie na specyficz- tycznie około roku 1982, aczkolwiek nie opubli- nym, ponieważ nie do końca rynkowym – rynku kowano w tej sprawie żadnych dokumentów ani usług plastycznych, w tym wzorniczych. Część oficjalnych informacji. Po około pięciu latach wzornicza cennika była jak na owe czasy rozsąd- przerwy na jesieni roku 1987 na fali liberalizacji na i nowoczesna. Operując realnymi współczyn- nikami mającymi wpływ na powstawanie pro- darczych i społecznych, a tym bardziej politycz- duktu, można było uzyskać wycenę projektu, co nych. Uruchomione uprzednio procesy politycz- eliminowało funkcjonującą do tego czasu uzna- no-gospodarcze, z kryzysem w tle, funkcjono- niowość i odniesienia do rzeźby i sztuki użytko- wały nadal. Sytuacja zbliżała się do katastrofy. wej. Miało to pozytywne i długofalowe skutki Imperium sowieckie ery pierestrojki chyliło się ku metodologiczne w praktyce zawodowej wzornic- upadkowi. W roku 1989 w wyniku pertraktacji twa, ułatwiało porozumienie z klientem. Cennik Okrągłego Stołu, a następnie pierwszych częścio- ten przyczynił się w poważnym stopniu do upo- wo wolnych wyborów doszło do powstania zrę- wszechnienia współczesnego rozumienia wzor- bów III RP, likwidacji Układu Warszawskiego, Rady nictwa jako zjawiska jednoczącego elementy pla- Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, a w końcu styki, estetyki, humanistyki techniki i ekonomii. wyjścia wojsk radzieckich z Polski. Próbując ratować swą egzystencję, rząd OSTATECZNY KRYZYS PRL Lata 1980-1989 nie PRL podjął próby reformy gospodarczej, LAT 1980-1989 miały już w Polsce którą przeprowadzano w kilku niekon- i pozostałych kra- sekwentnie realizowanych etapach. W wielu jach socjalistycznych żadnych cech rozwoju, przypadkach rozpoczęte wtedy procesy liberali- dlatego też opatrzone zostały mianem „straco- zacji (racjonalizacji) gospodarki stanowiły jedno- nej dekady”. Tłem kryzysu polskiego był, jak to cześnie początek i przygotowanie do przejmo- się często już uprzednio zdarzało, kryzys gospo- wania poszczególnych zakładów przez przewi- WZORNICTWO W POLSCE 32 DO 1989 ROKU darki światowej (początek lat 80.), załamanie dujący upadek PRL aparat partyjny i państwowy koniunktury, wzrost cen ropy naftowej, recesja. oraz różnego rodzaju tajne służby (reformy Wilcz- Jedną z przyczyn była również całkowita utrata ka i Rakowskiego). Wspomniane wyżej, podejmo- zaufania do rządzących i wszelkich złudzeń, co wane przez rząd komunistyczny próby reform do możliwości reformy systemu oraz silne po- gospodarczych nie powiodły się, pogłębiała się czucie bycia wasalem ZSRR. Nastąpił wszech- inflacja, najbardziej widoczna poprzez całkowity stronny rozkład gospodarki, utrata sterowności brak towarów na rynku. przez aparat rządzącej partii i podporządkowa- Tak burzliwy i trwający przez całą dekadę nego jej rządu. okres destrukcji starego systemu nie sprzy- Wiodące kraje zachodnie zaczęły energicz- jał, co oczywiste, tworzeniu kultury materialnej, nie wychodzić z kryzysu, liberalizując i mo- chociażby w jej elementarnej, codziennej posta- dernizując gospodarkę, jednocześnie zwiększając ci. Realny socjalizm upadał niejako pod własnym tempo wyścigu zbrojeń, co zdekomponowało ciężarem. Nastąpił wyraźny regres cywilizacyjny gospodarkę ZSRR i krajów mu podporządkowa- kraju. Stare struktury przemysłowo-gospodarcze nych, w tym również Polski. W Polsce najistot- jak: zakłady produkcyjne, centrale, zjednoczenia, niejszą rolę w rozpadzie systemu odegrał po roku ośrodki badawczo-rozwojowe, a w nich biura 1980 potężny zryw społeczno-polityczny o cha- projektowe (konstrukcyjne i wzornicze) upadały. rakterze niepodległościowym opozycji demokra- Nie powstawało na ich miejsce nic nowego, zdol- tycznej oraz związku zawodowego„Solidarność” nego wytwarzać produkty konkurencyjne. Otwar- stłumiony (w pierwszej fazie) przez stan wojenny, cie granic na produkty importowane zmiotło - który wprowadzono13 grudnia 1981 roku. Nie wyparło produkcję krajową, oraz, co oczywiste, rozwiązał on jednak żadnych problemów gospo- zredukowało potrzebę i sens prowadzenia wła- snych badań i rozwoju projektowania wszelkiego uprzednio system projektowania i produkcji rodzaju, w tym też wzorniczego. Pogłębiała się ukształtowany w latach 60. i 70. został całkowi- znacząco luka technologiczna, dystans do zaawan- cie rozchwiany. Szczególnie wyraźne było to na sowanych technologii światowych wynosił zależ- poziomie central i zjednoczeń, lecz również po- nie od branży od 25 do 50 lat, podobnie przed- jedynczych zakładów produkcyjnych. Występo- stawiał się ogólny dystans cywilizacyjny – poziom wały wyraźne trudności w zaopatrzeniu zakładów życia ludności. Zdawano sobie sprawę z nierefor- w surowce i podzespoły (szczególnie nowoczesne), mowalności systemu gospodarki socjalistycznej, wdrażaniu nowych technologii. Utrudniony był i że nadszedł czas przemian, aczkolwiek o ich kie- dostęp do informacji technicznej krajów wysoko runku funkcjonowało wiele mitów i wyobrażeń. rozwiniętych, obowiązywało embargo na surow- Straty poniesione przez Polskę w tym ce, podzespoły i urządzenia. Prowadzono jednak okresie mają charakter nie tylko ma- pewne prace projektowe nad modernizacją i wdra- terialny. Sytuacja materialna i poli- żaniem nowych produktów i wzorów, lecz mimo tyczna spowodowała w tej dekadzie potężną falę tego tempo wdrożeń słabło, a ich innowacyjność, emigracji, szczególnie ludzi młodych i wykształ- a przez to konkurencyjność, szczególnie na po- conych, osłabiając potencjał gospodarczo-inte- ziomie gotowego wyrobu, były niewielkie. Jak lektualny kraju. Trzeba również zdawać sobie wiemy, wzornictwo jest szczególnie czułe na tego sprawę, że emigracja ta była w poważnej części typu zapaści. Ograniczając produkcję, ogranicza- ułatwiana przez rząd komunistyczny, który w ten no projektowanie nowych wyrobów, redukowa- sposób chciał się pozbyć najbardziej aktywnych no kadry, zespoły konstruktorskie, a przede 33 kontestatorów, nie mówiąc już o przedstawicie- wszystkim wzornicze. Rozpoczął się proces „na- lach opozycji. Ci, którzy zostali, popadli w szko- turalnej” likwidacji komórek wzornictwa (tzw. in dliwą dla kraju obojętność lub udali się na emi- house design) w zakładach i zjednoczeniach, któ- grację wewnętrzną. Polskie dyscypliny projekto- re potem, oczywiście z innych powodów, już się we, w tym również wzornictwo, poniosły w oma- nie odrodziły w nowej sytuacji gospodarczo-po- wianym okresie poważne straty. Omawiany w tym litycznej. Wyraźnie kończyła się pewna epoka opracowaniu wielokrotnie syndrom raptownych, polskiego przemysłu, a wraz z nią i wzornictwa. niekonsekwentnych, nieracjonalnych zmian mo- Wszystko to miało ewidentny wpływ na ilość tywowanych politycznie występował w tym okre- i jakość opracowań, a także na kondycję zawodu sie nadal i to wielokrotnie. „Fatum” braku kon- tak w sensie ideowym, jak i na poziom życia pro- tynuacji - rozwoju, błędnych decyzji działało jektantów. Sytuacja ta dotknęła szczególnie ab- nadal ze zgubnymi skutkami dla wszelkiego pro- solwentów wydziałów projektowych, utrudniając jektowania, w tym też wzorniczego, które z na- rocznikom omawianej dekady postawienie pierw- tury rzeczy jest działalnością racjonalną i jedno- szego kroku w zawodzie. Szczęśliwie byli oni, i są cześnie kreatywną, wymagającą przede wszyst- nadal, wystarczająco ogólnie przygotowani jako kim stabilizacji. plastycy, aby podjąć się zadań projektowych Początek lat 80., szczególnie po zamachu z obszaru grafiki użytkowej, projektowania wnętrz gen. Jaruzelskiego z 13 grudnia 1981 roku, i innych podobnych specjalności projektowych, oraz do końca stanu wojennego był dla polskie- jak również w zakresie sztuki czystej, dzięki cze- go przemysłu, a właściwie dla całej gospodarki mu udawało im się znaleźć samodzielną pracę okresem załamania, chaosu i zastoju. Opisany lub zatrudnienie. W Polsce po II wojnie światowej w okresie c modernistyczno-funkcjonalnej, silnie uwa- ogólnie nazwanym PRL (1944-1989) sztu- runkowanej realiami konstrukcyjno-tech- ka użytkowa, projektowanie plastyczne – pla- nologicznymi, będący kontynuacją idei styczno-użytkowe dla potrzeb produkcji (wzor- Bauhausu oraz koncepcji szkoły w Ulm, nictwo) z punktu widzenia ekspresji wizualnej w nawiązaniu do estetyki odradzającej występowały głównie w następujących konwen- się po wojnie wolnorynkowej gospodarki cjach stylistycznych: europejskiej. 1 Kontynuacja nurtu rodzimego w kilku od- 4 Stylingu – nawiązującego do wzornictwa mianach: amerykańskiego lat 30. i 50. jako wyraz tę- a historycznej – nawiązującej bezpośred- sknoty za formą swobodną, ekspresją wolno- nio do sztuki XIX i pierwszej połowy XX ści, za kulturą gospodarki rynkowej, z której wieku, stylistyki dworu, stylistyki miesz- byliśmy na okres 45 lat wyłączeni. czańskiej, 5 Różnorodnych konwencji wzornictwa naj- b ludowej lub pseudoludowej – inspirowa- nowszego lat 70. i 80. zapożyczającego nej lub przenoszącej na tyle, na ile jest pomysły formalne z przemian (mód) świata to możliwe rozwiązania konstrukcyjno- sztuki i dizajnu zachodniego, jak np. sztuka funkcjonalne oraz dekoracyjne ze sztu- abstrakcyjna, op-art, postmodernizm (nowy ki ludowej lub rzemiosła (np. produkcja historycyzm eklektyczny). Wszystko to w po- zjednoczenia „Cepelia”), ważnym stopniu, jak w krzywym zwierciadle, WZORNICTWO W POLSCE 34 DO 1989 ROKU c organiczno-funkcjonalnęj, w której no- przepuszczone i w oczywisty sposób zdefor- woczesność funkcjonalna wyrażana była mowane przez izolację – brak możliwości poprzez prawidłowe, „szczere”, naturalne wszechstronnego i bezpośredniego uczest- użycie materiałów, czerpiąc zarówno ze nictwa w kulturze i gospodarce europejskiej sztuki ludowej, jak też rozwiązań i po- i światowej. mysłów modernistycznych (według mnie Od drugiej połowy lat 80. partia (PZPR) działalność spółdzielni „Ład”). i sterowany przez nią rząd PRL, widząc 2 Socrealizmu – stylistyka narzucona w latach i przewidując swój upadek, podejmowały próby 50. przez uzależnione od ZSRR rządy PRL, przeciwdziałania lub łagodzenia ewentualnych silnie nawiązujący do motywów dekoracyj- skutków tych wydarzeń. Polegało to na restruk- nych sztuki ludowej, nakładający ją na roz- turyzacji zakładów, uwłaszczaniu się na pośpiesz- wiązania funkcjonalistyczno-modernistyczne nie przejmowanym majątku państwowym, two- (zakamuflowane), będący na usługach pań- rzeniu nowych przedsiębiorstw tzw. polonijnych stwa pseudosocjalistycznego o tendencjach lub innych struktur gospodarczo-politycznych. totalitarnych. Wiele powstałych w ten sposób firm inwestowa- 3 Kontynuacja nurtu modernistycznego, także ło, choć w ograniczonym zakresie, w badania w kilku odmianach (tendencjach): i rozwój, działalność projektową, w tym wzorni- a odmianie dekoracyjnej nawiązującej do czą. Próbowano w ten sposób zapełnić lukę na „Art-Deco” rynkach artykułów konsumpcyjnych oraz maszyn b modernistyczno-ortodoksyjnej, jakby i urządzeń. Firmy te, na różny sposób powiązane kontynuacja klasycznego modernizmu z instytucjami partii i ówczesnego państwa w spo- lat 20. i 30. sób mniej lub bardziej formalny, miały łatwiejszy od innych (prywatnych, spółdzielczych) przed- spodarki wolnorynkowej i budowaniem społe- siębiorstw dostęp do lepszych surowców, nowo- czeństwa alternatywnego wobec oficjalnie funk- czesnych podzespołów, a także do informacji, co cjonującej rzeczywistości. skutkowało większymi w relacji do innych firm możliwościami projektowania i wytwarzania. W omawianym czasie rozpoczęło też swoją dzia- łalność, korzystając z nowych regulacji prawnych, wiele firm prywatnych (często rodzinnych) opar- tych na normalnych zasadach: żmudnej pracy, gromadzeniu kapitału oraz doświadczeń, które jeśli przetrwały późniejszy okres zasadniczych przemian gospodarczo-ustrojowych oraz zawi- łości biurokracji, rozwinęły się już w warunkach gospodarki rynkowej III RP. Opisany wyżej kryzys cywilizacyjny wywołał reakcje obronne zarówno społeczeństwa, jak i środowisk zawo- dowych. W oparciu o pewne korekty stosunku rządu i partii w dziedzinie polityki gospodarczej pojedynczy projektanci lub ich zespoły rozpo- 35 częli na większą skalę działalność projektową, a niekiedy wytwórczą. Były to do pewnego stop- nia kontynuacja i rozwinięcie dotychczasowej działalności projektowej prowadzonej poprzez koncesjonowane spółdzielnie, instytucje pań- stwowe lub organizacje związkowe plastyków. Nowością było jednak tworzenie firm dizajner- skich, jako zapowiedź rozwoju tej formy działal- ności w latach 90. Powstały i działały wówczas firmy pro- jektowe: MASS Studio , IDEA, MIMO, FORMA, KARTA, design studio KON- CEPT, CREA. Niektóre z nich stały się również oparciem dla wielu osób, które straciwszy pracę państwową z powodów politycznych, postano- wiły zainwestować niewielki kapitał i zostać pry- watnymi przedsiębiorcami. Dla nich firmy pro- jektowe wymyślały profil produkcji, technologie, produkt, a wreszcie nazwę, logo, identyfikację firmy i materiały promocyjne. Taka kompleksowa opieka była na niewielką skalę „poligonem” go- Na przełomie wieków XIX i XX powstaje i jest re- alizowana koncepcja polskiego stylu narodowego w szeroko rozumianych dyscyplinach projektowa- nia. W okresie międzywojennym jest ona rozwijana oraz wzbogacana doświadczeniami nowoczesnej europejskiej i światowej sztuki dekoracyjnej, mo- dernizmu i funkcjonalizmu. Widoczne są: wyraźny rozwój, sumowanie doświadczeń, różnorodność stylistyczna. Poważna część tych niewątpliwych osiągnięć została jednak zniszczona przez wojnę tak w sensie materialnym, jak i ludzkim. Po II wojnie światowej, w Polsce za czasów PRL, nastąpiła zasadnicza (strukturalna i ilościowa) przemiana cywilizacyjna. Niestety głównie z powodu izolacji od reszty Europy i świa- ta, silnego podporządkowania wpływom ZSRR – postęp, szczególnie w kategoriach wszechstron- nie rozumianej jakości, był wysoce niewystarcza- jący. Dotyczy to wszystkich dziedzin życia, po- WZORNICTWO W POLSCE 36 DO 1989 ROKU ziomu kultury materialnej. Sądzę, że udało się pomimo wielu trudności za- UWAGI KOŃCOWE chować pewien potencjał intelektualny, pamięć historyczną, identyfikację narodową i ocalić du- cha przedsiębiorczości, co ułatwiło powrót w ob- ręb cywilizacji zachodniej. Okres izolacji, wlicza- jąc 5 lat wojennych, trwał około 50 lat. Patrząc z perspektywy roku 2007 można mieć nadzieję, że proces przebudowy i modernizacji kraju roz- poczęty w roku 1989 będzie trwał krócej. Pisząc to mam na uwadze demokratyzację, polepszanie prawa, umacnianie praworządności, postęp edu- kacyjny oraz wzrost gospodarczy (o ile będą po- stępowały), a przede wszystkim naszą nową, korzystną sytuację w Europie i na świecie. Wszystkie grupy zawodowe związane bez- pośrednio z kreowaniem naszej kultury materialnej, podnoszeniem poziomu jakości, in- nowacyjności i konkurencyjności, a więc ekono- miści, zawody techniczne, w tym wzornictwo we wszystkich jego odmianach powinny odegrać w tym procesie znaczącą rolę. 1. arch. St.Witkiewicz willa „Pod Jedlami” villa under the Firs 1896 5. Wojciech Brzega meble w salonie w willi “Pod Jedlami” 2. arch. St.Witkiewicz furniture in the living room of the willa „Pod Jedlami” villa under the Firs 1896 villa under the Firs 1902-1903

3. Józef Czajkowski balustrada klatki schodowej w Muzeum Techniczno- 6. balustrada schodów w willi Przemysłowym w Krakowie the balustrade of the staircase in “Pod Jedlami” staircase in the the Technical-Industrial Museum in Kraków ok.1913 ca.1913 villa under the Firs 1897

4. Karol Tichy komplet mebli do salonu living-room furniture set 1912

1900–1918 11. Józef Czajkowski pawilon polski na Międzynarodowej Wystawie Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu Polish pavilion for the International 7. Wojciech Jastrzębowski Exhibition of Decorative Art in Paris krzesło chair 1925 1925 12. Kazimierz Zembrzuski 8. Karol Stryjeński lokomotywa PM 36–1 PM 36–1 ława bench 1925 steam train Fablok, 1937

13. Adolf Szyszko-Bohusz, Andrzej Pronaszko, 9. Tadeusz Gronowski Włodzimierz Padlewski znak Linii Lotniczych Lot Lot meble z „Zameczku” Prezydenta RP w Wiśle furniture Airlines logo lata 30-te 1930’s from the Polish President’s residence in Wisła 1930

10. Jan Kurzątkowski 14. Marian Sigmund krzesła i stół chairs and table krzesło z kompletu do jadalni chair from Spółdzielnia Artystów „Ład” “Ład” Artists’ a dining-room set Spółdzielnia Artystów Co-operative ok. 1931 ca. 1931 „Ład” “Ład” Artists’ Co-operative 1932

1919–1939 15. tramwaj – wnętrze 18. tramwaj – karoseria tram – interior Sanowag, 1948 tram – body Sanowag, 1948

16. Władysław Wincze 19. samochód ciężarowy Star 20 Star 20 truck krzesło chair lata 50-te 1950’s proj. 1939-1945 designed 1939-1945

17. Wojciech Jastrzębowski 20. Władysław Wołkowski toaletka i taboret krzesło chair ok. 1952 ca. 1952 dressing table and stool 1948

1945–1956 21. Andrzej Jan Wróblewski, Elżbieta Dembińska-Cieślar, Cezary Nawrot skuter Osa M-55 the Osa [Wasp] M-55 scooter Warszawska Fabryka Motocykli Warsaw Motorcycle Factory 1961

22. Olgierd Rutkowski, Emil Cieślar proj. motocykla WSK125 WSK 125 motorcycle design 25. Cezary Nawrot, 23. Krzysztof Meisner, Dobiesław Cegielski, zespół FSO Warszawa Bogusław Woźniak Cezary Nawrot and FSO Warszawa team motocykl „Baba Jaga” “Baba Jaga” motorcycle samochód Syrena „Sport”, przedprototyp model WFM–Warszawa Syrena “Sport” car, pre-prototype 1959

24. R.Bojar, S. Solik, J. Słowikowski 26. Zdzisław Beksiński identyfi kacja wizualna CPN mikrobus SFA-4 Alfa SFA-4 Alfa mini–bus corporate identifi cation for CPN 1967 Autosan Sanok, 1964

1956–1970 27. Krzysztof Meisner, Olgierd Rutkowski 31. Witold Surowiecki aparat fotograficzny „Alfa” “Alfa” camera system opakowań do sztućców WZFO (PZO), 1959 cutlery packaging system Hefra, 1965

28. Wit Płażewski 32. Mieczysław Naruszewicz misa na owoce (fason 300) fruit bowl (model 300) „Dzik” porcelana “Boar” porcelain Zakłady Fajansu we Włocławku Zakłady Porcelany Ćmielów Włocławek Faience Works 1958 Ćmielów Porcelain Works 1957

29. Zakład Wzornictwa Wnętrz IWP 33. Marian Sigmund IWP Interior Design Section krzesło B591 B591 chair Bielskie Fabryki krzesła biurowe office chairs Mebli Giętych w Jasiennicy Bielsko Bentwood Fabryka Mebli w Elblągu Furniture Factory in Jasienica 1958 Furniture Factory in Elbląg 34. Władysław Wołkowski krzesło z kompletu Bachmaty chair from the Bachmata set przed 1967 Before 1967

30. Rafał Kwinto, 35. E. Cieślar, A.J. Wróblewski, O. Rutkowski, S. Siemek Bogusław Woźniak Tranzystorowy komputer „Akat I” “Akat I” transistor frezarka milling machine computer Polska Akademia Nauk Polish Academy of Science FNC/AVIA, 1966 1960

1956–1970 37. Zbigniew Orliński, Bohdan Ufnalewski, Wojciech Wybieralski głowica powiększalnika „Krokus” colour head for “Krokus” enlarger PZO Warszawa ok. 1977 ca. 1977

38. Zbigniew Orliński, 36. Wojciech Brzeziński Bohdan Ufnalewski, mikroskop stereoskopowy MST-5 Wojciech Wybieralski MST-5 stereoscopic microscope magnetowid szpulowy MTV–10 PZO Warszawa ok. 1979 ca. 1979 MTV-10 video tape recorder Unitra ZRK (Kasprzak) ok. 1972 ca. 1972

1970–1980 39. Krzysztof Meisner samochód osobowy „Beskid” prototyp “Beskid” car, prototype OBR FSM Bielsko–Biała, 1980-1982

40. Cezary Nawrot, Zygmunt Grochowski, Wojciech Wybieralski 42. Grzegorz Strzelewicz samochód Syrena „Bosto” radioodbiornik „Julia–stereo” Syrena “Bosto” car “Julia-stereo” radio FSM Bielsko–Biała ok. 1975 ca. 1975 Unitra–Eltra Bydgoszcz, 1978

41. Roman Duszek, Anrdzej Zbrożek identyfi kacja wizualna PLL LOT Polish LOT Airlines corporate identifi cation 1975

1970–1980 47. Jerzy Ginalski (kierownik zespołu team leader), Krystyna Starzyńska, Marek Liskiewicz, Tadeusz Nowak, Janusz Seweryn i Janusz Jakubowicz kabina dla samochodów ciężarowych „Star” cabin for “Star” trucks 1989 43. Bartłomiej Pniewski, Tomasz A. Rudkiewicz 48. Cezary Nawrot, Grzegorz Niewczas, Paweł Balcerzak lampa „ART” “ART” Series lamp mikrobus Lublin 25–35 Lublin 25-35 van Polam-Wilkasy, 1981 1981-1982 44. P. Balcerzak, T. Januszewski, J. Wojtasik zegar ścienny wall clock 1985 49. autor nieznany plakat reklamowy 45. Grzegorz Niwiński, zakładów ZRK (Kasprzak) Michal Stefanowski advertising poster for the system kiosków modularnych ZRK (Kasprzak) company modular kiosk system 1989 1989

46. Małgorzata i Wojciech Małolepszy żaba frog Studio M.P. Warszawa, 1987

1980–1989 The historical considerations and comments on the study of design included in the outline below are addressed towards entrepreneurs, technology, management, advertising, industrial and national promotion specialists, media representatives, and the designers who help to create our mate- rial culture. They are meant to improve the gen- eral state of knowledge in this field and prompt reflections on contemporary life, as well as the improvement of future activities. Historical in- terpretation and the perspective granted from a socio-economic view of design phenomena is, to my mind, important enough and neglected to such an extent that I feel authorized to make an attempt of this sort. I shall precede this strictly historical part with a few theoretical and terminologi- cal remarks, so as to define my personal position vis a vis design in general, and industrial design in particular, which in 37 INTRODUCTIONspite of my efforts at objectivity will no doubt have an impact on the outcome. In terms of my own design experience, when I speak of design I most often have in mind industrial design “generated” by organizationally and technologi- cally advanced operations producing larger se- ries of products, and participating in the market relevant to what they produce. It is my conviction that design, and indus- trial design in particular, can only truly exist and develop on a well-functioning “civili- zational foundation,” or else it is reduced to short-lived and flimsy decor. By the above-men- tioned “civilizational foundation” I have in mind the general organizational and administrative structure of the country, the level of economic development (education, information systems, industry, trade, services, transportation, infra- structure and many other factors). We might consider the current state of knowledge in the field of the basic sciences to be particularly im- portant, and consequently its application and its or visual aesthetics, considered in a defined socio- translation into innovative technology (levels of cultural situation, and therefore in a market modernity and competitiveness). The socio-po- situation. It is possible that there exist and func- litical system also plays a key role, its stability, tion other understandings and definitions of this the pace and potential of economic growth, its profession. place in the system of international exchange, Industrial design is a particular type of and so on. We also should bear in mind the ed- design (of objects) that historically emerged ucational-cultural level of the society, as well as from the necessity to define new forms of prod- the degree of the citizens’ identification with the ucts created to address new practical situations, state (the citizen’s position - their participation in societal contexts, using the new technologies in the life of the country), and their understand- that began entering people’s lives in England at ing of public necessity. After all, it is not just the beginning of the 18th century, and later in production and consumption that define design, the whole of Western Europe in the early 19th which should be understood as the visual shape century, only to take root and reach maturity at of material culture. the turn of the 19th and twentieth centuries. The Only a solid civilizational foundation (ma- end of the 19th century bore the “fruit” of some terial culture) can guarantee the building excellent solutions in mechanics, and launched of a framework of a higher culture, a culture of the development of electricity. An outstanding thought and reflection. Of course, thoughts and German architect, a designer of products, applied DESIGN IN POLAND 38 TO THE YEAR 1989 concepts often precede reality, fulfil an essential graphics (identifications, information and visual initiative role, but nevertheless the real products advertisements) and other forms of visual indus- on the market and received by end users always try, Peter Behrens (1868-1940) opens the 20th count in the end. Industrial design serves as link century heralding the birth of design as a pro- of sorts between material culture and high (ar- fession. tistic) culture, and most often occupies a place Industrial design is inseparably bound (as in the sphere of popular mass culture - the cul- its name would suggest) to industry in its ture of consumption. This is particularly confirmed various forms, and consequently with the market in the present moment, in our times of further economy system. globalization, where the world of products and In its industrial variety design is the services and visual creations function as a uni- true child of capitalism (the market form system, like communicating vessels, where economy) with all of its consequences, a few connected models of popular visual culture including those that contest it and even those are dominant. that rebel against it. The economic-political When commenting on a defined field model of democratic socialism (e.g. in Scandina- of human activity - design in this case via) is also at heart based on market principles. - it is helpful to specify one’s under- All the “socialist,” artificially centralist (“people’s standing of the basic concepts being used. And democracies”) and totalitarian (“single-party so, by the concept of design I have in mind a pro- capitalism”) models have been failures, and the fession which gives products forms that are economies of these countries (Poland’s inclusive) functionally conditioned - either through appli- collapsed without creating any products signifi- cation, technology and construction, economics cant in design terms (visually, technologically, or in terms of application), disintegrating their ma- 1 issues of form construction (visual issues) terial civilization or plunging it into chaos. and aesthetic reception (including “ap- As I mentioned earlier, design (industrial peal”), subject to high diversification ow- design inclusive) is at present sometimes ing to the preferences of various groups perceived as art, and other times as a component of users of technology, economics or advertising. It is also 2 issues of highly diversified lifestyles sometimes interpreted as a special kind of “social 3 issues of great economic differences both engineering”. on an individual and a societal scale In design reality, however, and in its 4 issues of the great diversity of applied most common reception, design is technologies which design uses for its perceived as a conglomerate of the expression (construction, material tech- above-cited formulations and factors in various nologies and production) configurations and concentrations. Despite this 5 problems of use and exploitation diversity of opinion on the genesis and scope of 6 problems of the relationship and respon- design, its main sphere of activity (regardless of sibility of design toward the needs of the other factors which have an impact on the prod- region, the country, the continent and uct) is form as a result of aesthetically-conditioned the world visual design, as well as communicativeness of 7 social issues shape. This is doubtless the diferentia specifica 8 issues of designing for the disabled of design. 9 ethical and legal issues of various sorts 39 The object range of this design, i.e. the types 10 numerous ecological issues. of material objects which are most com- All this means that we can not speak of design monly subject to industrial design are as follows: as a socio-professional phenomenon that is sin- A all three-dimensional products produced gular in nature, but rather of many designs with via industrial methods for various spheres many variations, and of many interpretations of of real use (destination), with various sorts ideas and design practices. of constructions, material technologies Design products appear in various visual and production addressed toward vari- and applied contexts. Often they “create” ous markets these contexts themselves, but most frequently B packaging, which is in fact a special kind they are seen as “independent beings”, as opposed of product, for a range like that listed to architecture, which is of course strongly con- above - the “applied field” ditioned by its locale (dependent on its place). C selected fields of applied (design) graph- Product-context relationships also enter into this ics for communications, information and profession’s field of activities. visual identification, as well as adver- Design activity can involve many applied tising carried out in various forms and areas, various types of manufacture and technologies scales of production, which is why we speak of The problem field of design, on the other hand its multifaceted and interdisciplinary nature, its (i.e. the quantity, diversity and scale of prob- susceptibility to change and its tendency to cross lems which this design discipline encounters) is into new spheres. uncommonly wide and time-variable, as well as diverse. It includes: The concepts wzornictwo [“design”] and wzornictwo przemysłowe [“industrial de- sign”] have been part of the Polish language and consciousness for fifty years. Their English-lan- guage equivalents entered the professional lan- guage for good some years later, but only at the end of the 20th century, or the start of the 21st have we observed the use of these concepts in colloquial language, trade, advertising, and pub- lic media, as well as industrial and legal terminol- ogy.

Could this mean that before this we had no design?

DESIGN IN POLAND 40 TO THE YEAR 1989 THE TURN OF THE The outline below deals craftsmen. For the nobility themselves, who con- 19TH/20TH CENTURIES with the period from stituted a vital percentage of the population and (ON THE EVE OF Poland’s gaining of in- held serious political influence and economic INDEPENDENCE) dependence in 1918 to clout, manufacture and trade were beneath no- 1989. This is not in any tice. It would seem that this situation seriously way to suggest that before this period we were impeded the cities’ and bourgeoisie’s develop- a civilizational “desert”, although our economy ment, and consequently trade, banking, crafts- did develop in a particular and unfavorable situ- manship and the “more highly organized” forms ation of partition into three different economic of manufacture. The 16th-century wars with the and state regions, which became embroiled in the Swedes and the no less destructive wars of the destructive conflict of the First World War. 17th century were also of some importance, as This partitioned Poland entered a period they cleaned out and depopulated the republic, of industrial (or more broadly, socio-civi- and crippled it politically. lizational) revolution from 50 to 100 years later The effects of the belated and unco- than the one that took place in Europe’s leading ordinated participation of the various nations - Great Britain, Belgium, Holland and regions of Poland in the process of Germany - if we take into account the develop- shaping the economic and the capitalist civiliza- ment of the British industry from the beginning tion can be felt to this day, and are quite visible of the 18th century. when we look, for example, at the railway net- Our traditions of trade, handcrafts and works or the roads pounded out on the territories 41 manufacture were not long and pow- of the old republic. This situation became more erful either, mainly due to the very ingrained over the 123 years of the partitions. unusual socio-political situation that took place The 19th century was extremely important in the magnate-nobility Republic (essentially for the development of technology and a monarchy) for a period of 300 years (the 15th- new applied fields, and consequently general 18th centuries). The Catholic religion was domi- opinion says that new products and their meth- nant across this republic, which is why the above- od of shaping came to an end in 1914. The turn related minor impact of Protestantism would not of the 19th and 20th centuries was marked by appear to be irrelevant to the development of the birth of a new way of thinking about how our civilization, as this religion postulates prayer forms of objects were constructed. This involved through work, imposing a greater societal disci- a departure from an eclectic use of historical pline and forming the basis, according to some forms, and the discovery of forms inspired by specialists, for European capitalism. The govern- nature and national folk art. This often led to ing strata of the republic (the nobility and aris- a superficial decorativeness, but with equal fre- tocracy), in a country which in its own way was quency it was marked by a high degree of pro- democratic, living amply for a long time off the fessionalism, both from a perspective of technique production of farm harvests, importing large (craftsmanship) and visual creativity, and above quantities of “industrial” products, did not suf- all, I feel that it stood as a sort of preparation ficiently spur the development of local manufac- for a new approach to the visual aspect of ar- ture, and thus the development of design-organ- chitecture and applied objects, which came to izational capabilities to surpass the scale of minor be as a result of the trauma in individuals and societies following the First World War. It would Applied designers “came” to their occupa- also seem that the Secession - for it is of this we tion from various paths from the mid-19- speak - also known as art-nouveau, jugend-stil th century on. They were most often educated or młoda polska, was commonly accepted by the as painters, drawers or graphic artists, craftsmen culture-creating strata of the young intelligent- of various disciplines, sculptors and architects. sia, which resulted in its becoming widespread They carried out their design concepts using at the close of the 19th century and the first various techniques borrowed from their trades decade of the 20th. and crafts, or through factories in smaller or The national-political pressure resulting larger series. Many designs are anonymous for from the country’s partition, internal socio- us today, we know them solely through their economic transformations in each of the parti- producer-owners. Many of the designs from this tions, growing conflict in Europe, and techno- period were until recently used just as they were logical-civilizational development created an designed at the turn of the 19th and 20th cen- atmosphere of necessary change, and this in- turies. Examples of this are table and kitchen volved the whole field of the humanities, and art ceramics, household appliances (bathtubs, wash- as well. Applied art, which combines visual crea- tubs and pails), applied glass and furniture, sew- tivity with technology and economics, was also ing machines, steam trains etc. Many industrial powerless to resist these tendencies. designs were copies of British, German and French In addition to Poland’s outstanding models, i.e. from those countries in which indus- DESIGN IN POLAND 42 TO THE YEAR 1989 applied artists from the end of the 19th trial civilization took off earlier. Very often ar- century, who (as a general rule) worked chitects, builders, technicians and specialists of independently, people such as Jan Matejko, Józef various sorts designed products, architectural Mehoffer and above all Stanisław Witkiewicz and details and interior furnishings. This also bears Stanisław Wyspiański, there were groups that testimony to the high level of their general and were formed at the beginning of the 20th cen- professional education, their visual aesthetics tury: Sztuka Stosowana [Applied Art] (1901), education inclusive. Sticking to regulations in Warsztaty Krakowskie [Krakow Workshops] (1913) the treatment of materials played a major role and others. here, as it always disciplines and “automatically” The organizational and programmatic (ide- confers value to the design. ological) nature of their work resulted from The regaining of independence in 1919 the concept of the association. A clear aspect of took place in the wake of the downfall this was their departure from the above-men- of the partitioning powers during the tioned eclecticism (historicism) and the use of First World War. It initiated the creation of the new production and building technologies. This framework of the Polish State from both a po- manner of thinking and visual creation, in sty- litical-legal perspective and from a socio-eco- listic variants from the Secession, to the folk-art nomic one. This was a stormy period, and thus movement, to the beginnings of modernism (the one that did not favor construction. The initial formalist movement), had a powerful impact on process of the state coming into existence last- Polish applied art (art for industry) in the twen- ed almost three years. In March 1921 the con- ty-year inter-war period, and even much later in stitution of the 2nd Republic was passed, and it the 1950’s, in the People’s Republic. is perhaps from this day forward that we can start counting its “normal”, though hardship- til 1938, when it became one of the largest and fraught existence. most modern trade and military ports in Europe. Following the triumphant conclusion of The quality of the city planning and architecture the Polish-Bolshevik war in 1920, which of the city is still visible today. After 1928, the young involved and occupied substantial portions of Eugeniusz Kwiatkowski played a significant role in the nation’s material and people strength, the the creation of the city, a man who also conceived construction process began, and with it the real the economic plan of the 2nd Republic. construction of the country. This too took place Despite the necessity to concentrate on in extremely difficult economic and political cir- the material well-being of the nation, Polish cumstances. art (including interior architecture) found itself The development of Polish industry - in a phase of intensive development. This period and with it design, including visual- bore fruit in the significant Polish presence at applied design, proceeded very irregu- the Decorative Arts Exhibition in Paris in 1925 larly in this era of the 2nd Republic. The brief (designed by Józef Czajkowski, co-operating with period after the war with Soviet Russia was Karol Stryjeński and Zofia Stryjeńska, Wojciech marked by an intensive reconstruction of the Jastrzbowski and others), which was honoured economy, which lasted till 1925. Paradoxically, with a few awards. It is also worth noting the the war in 1920 had a positive impact on the role of the government and its effective use of development of Polish industry, owing to the cultural politics (to use some contemporary ter- major military commissions. minology) in the difficult circumstances of the 43 The end of the First War, the regaining of re-emerging state. independence and the war with Russia on In the first years of this reborn Po- the territory of the newly-regained country all land’s existence the most important caused inflation, which in 1923 turned into hyper- artist-designers active in the applied inflation, with all of its socio-political conse- arts included Józef Czajkowski, Edward Trojanowski quences. On December 8th, 1923, after Władysław and Wojciech Jastrzębowski, together with Grabski took the post of Premier of the Republic, Mieczysław Kotarbiński, Bonawentura Lenart and a programme to resuscitate the economy was Karol Stryjeński, whose activities brought about created and carried out under his supervision, its further development. To simplify somewhat, including a reform of the currency, taxes, and the philosophy of their work was to balance out other fundamental elements of the economy. the “pure arts” with the “applied arts”, as the After only a year it brought visible political and former till then had been perceived as more economic results, despite the ongoing difficulties valuable and culturally and socially important. and Polish-German economic “war”. For the con- Paradoxically, one might say that in spite of the temporary participant in design-economic life, passing of time and the many changes in civili- analogies are visible to today’s situation (the zation and societal consciousness, this division years 1989-2006). One of the greatest accom- and assessment has survived to this day. plishments of the economy and politics of the The above-mentioned designer-artists, be- 2nd Republic was the city and port of Gdynia, ing professors of the newly-created School which came about in the 18 years following the of Fine Arts in Warsaw, founded the “Ład” coop- decision to found the city and port in 1920 - un- erative in 1926 with the help of students and graduates. The goal of the cooperative, apart chitecture, exhibition design, packaging (and from the normal economic activities, was to work product) design, fabrics, applied graphics of out, implement and promote a modern concept various sorts, book illustrations, publication se- of home interior furnishing that nonetheless drew ries and advertising posters. Among the artist- from tradition. It was based on quality of execu- designers who became famous for these sorts of tion, the suitability and “sincerity” of the materi- pursuits were Zygmunt Kamiński, designer of the als used, the rational, “uncamouflaged” construc- crest of the 2nd Republic (1927), which was tion, and allusion (through derivation) to Polish brought back in 1989 and is currently in use, ar- applied art, both folk and gentry in origin. chitect and graphic designer Tadeusz Gronowski, Cooperation between artist-designers who was known for his advertising posters (and and craftsmen and other subcontrac- who remained active after the Second World tors played an important role in Ład’s War), Zofia Stryjeńska, whose illustrations were activities. The cooperative’s range of object- widespread even after the war on Wedel brand material activities included interior architecture, chocolate packaging and decorative posters. Both furniture-making, utensil-making, weaving, ce- conceptually and aesthetically this art and design ramics and glass, metalwork and work with paper. of Rytm was a compromise between the ever- Ład functioned to a limited degree during the more powerful modernist artistic, design and Second World War, it was reactivated in 1945 as architectural avant-garde and more traditional the Interior Architecture Work Cooperative, and concepts. This is why it responded so well to both DESIGN IN POLAND 44 TO THE YEAR 1989 in 1950 it was subjected to state control through the propaganda needs of the Polish Republic as a merger with the Cepelia Folk and Artistic In- it rebuilt itself after regaining independence, and dustry Headquarters, thus losing its authentic the Polish society at large. This concerned main- cooperative character. The years 1955-1966 re- ly the higher echelons, the wealthy and the mod- mained a relatively normal period of activity, erately wealthy, the educated who had some while from 1970 to the closing of Cepelia in 1996, influence on the country’s political-economic there came a period wherein its artistic signifi- life. Rytm (1922-1932) was, it would appear, cance and power to affect the society clearly clearly inspired by the spirit of French culture, waned, particularly for the younger generation emphasizing its European-ness, was clearly re- of clientele. strained, in some sense “classically modern”, and In evaluating Ład from today’s perspective, comprehensible to the foreign consumer. however, its enormous impact on the de- In dialogue - not to say opposition - velopment of Polish applied art becomes clear, with the concept of Ład was the “Blok” and consequently the creation and shaping of group of visual artists and architects, design in the country, particularly in the fields active between 1924-1926, a collective of decid- of applied fabrics, furniture, home furnishing edly modern orientation that responded to the appliances and interior architecture. wave of revolution (a total re-evaluation of form The “Rytm” Association of Polish Artists and content) in European and world art in the (founded in 1992) gathered together main- twenties and thirties. Blok expressed itself main- ly artists active in the field of the “pure” arts, but ly through a publication of the same name, ex- many of them nonetheless made important con- hibitions and public appearances (as well as in tributions to applied-decorative art, interior ar- its artistic activities, obviously). Its activities were theoretical in content, but nonetheless exerted out some of their designs in the “historical-na- a powerful influence on the emerging modern tional” style, and others in an expressly modern- thought and design practice in Poland. It pro- ist manner. To my mind, this testifies to their moted abstract art, constructivism, teamwork in superb control of design technique, their level art, and attempts toward objectivity of form and of creativity, their consciousness of architec- function. Blok’s ideology was clearly pro-social tural tradition combined with an understanding and left-wing, which was also in accordance with of social and technological changes, and above the ideologies and moods reigning in the Europe all their refusal to submit to any doctrine, which of the time. is always advantageous in practical design work. The activities of a group called the This period saw the work of such top-grade mod- Engineers’ Work Cooperative (founded ernists as Bohdan Pniewski, Lucjan Korngold, in 1926) and the “Praesens” magazine Juliusz Żurawski and Edgar Norwerth, some of had a clear translation into widespread architec- whose buildings were happily spared the confla- ture and interior practice, and by extension de- grations of Warsaw and can still be seen today. sign and rendering of architectural detail, furni- A lasting accomplishment of Polish ture and appliances. It was in operation until contemporary architecture which 1939, but its influence extended to the post-war had a long-term influence (up to years. One might say that contemporary Polish our present day) was the housing architectural practice and thought stems from district created in Warsaw in the 1930’s. This is the concept and activity of Praesens. In an indi- one of the “colonies” - the WSM District in Żoliborz 45 rect way it had a powerful impact on concepts of Barbara and Stanisław Brukalski, the ZUS Clerks’ in the applied arts, and in particular product de- House of Brukalski and Józef Szanajca at ul. sign, and education in this field. Members of the Słowackiego, also in Żoliborz, and the designs Praesens group were active in the 20’s and 30’s and projects from the period of the cheap (social) in architecture, building, construction, exhibition residential buildings. Alongside the architectur- design, interior decoration, furniture making, al and city-planning designs and projects, these painting and the decorative arts. A great deal of designers were occupied with interior architec- attention was paid to the social role of design ture and furniture making. These were presented and the possibility of influencing the lives of as prototypes at exhibitions devoted to the de- substantial social groups by improving its qual- sign, architecture and construction arts in 1930- ity. In terms of content this design was modern- 37. Some of the designs were clearly targeted at ist, with stress placed on appropriate functional the wealthy client, and many to people who were solutions and the forms they suggest, as well as more well-off, which bears testimony to their rational “unconcealed” construction. flexible response to social and market needs. They In the field of architecture, which is in my were based on careful functional analyses, good view the mother of applied arts, high qual- (rational) constructions, and a sound use of ma- ity and mature pieces in terms of function and terials and technologies. Many were bold and aesthetics were created in this period by Kazimi- expressive experiments, and were by all means erz Tołłoczko, Tadeusz Tołwiński and Stanisław comparable to what was being done in the field Koszczyc-Witkiewicz, Romuald Gutt, Rudolf across Europe, in the Scandinavian countries in Świerszczyński and Oskar Sosnowski, who carried particular. In the field of furniture making, which had an impact on the style of other interior fur- The inter-war period was also extremely nishing products as well, the most notable designs interesting in the field of graphic design and projects were those of Barbara Brukalska, of various sorts and packaging. From a method- Zofia Dziewulska, Czesław Knothe, Stefan Sien- ological-market point of view, one perceives nicki and many other architects and visual de- a great many similarities to the present situation, signers whose works were displayed at the Inte- wherein the design graphics market is stronger rior Architecture exhibition at the IPS (Institute than the product market. In the period mentioned, for the Propaganda of Art) in 1937. A similar and up till 1939, there were a great many design phenomenon, leading to a high standard of de- and publishing companies active, as well as print- sign work and execution, took place in the fields ing presses. Graphic layouts were made for week- of interior, furniture and the furnishing of state, lies and newspapers. Book illustration, poster public and trade buildings, as well as exhibition graphics, applied print design, postage stamps, design. logos and packaging all made headway. The work A real breakthrough in the field of in- rendered for Wedel, Fuchs, Pluton, Radion, Do- terior design and furniture making was brolin and many others stand out as examples. the passenger ship interior designs for The “Arkady” monthly, began in 1935, the S.S. Piłsudski (1935) and the S.S. Batory (1937), played a prominent role in shaping by general designers L. Niemojewski and S. Bru- knowledge about the contemporary kalski, and the S.S. Chrobry (1939). No less im- design, presenting a multifaceted review of Polish DESIGN IN POLAND 46 TO THE YEAR 1989 portant for the development of Polish design design and production work, and creating the (architecture, interiors, furniture, furnishing- notion of the high-quality Polish product. appliances) was the execution of the Presidential Stanisław Michniewicz’s 1934 book entitled “The “Castle” in Wisła by Adolf Szyszko-Bohusz, An- Aesthetics of Daily Life” is also very interesting, drzej Pronaszki and Włodzimierz Padlewski. as it performed a systematic analysis of the is- The state consciousness and the potential sues concerned here in an accessible fashion. of the Polish design environments which A young artist-designer named Wanda Te- was achieved in the twenty-year inter-war pe- lakowska also began her multifaceted work riod, from architecture to applied graphics, is in the 1930’s. Her activities included not only her perfectly illustrated by the impressive scale and own work, but also teaching in the field of ap- quality of the Polish exhibition at the World Ex- plied arts (inspector for the Ministry of Religious hibit of Art and Technology in Paris in 1937. Confessions and Public Enlightenment in 1938). In the twenties and thirties Polish Art In 1939 it was suggested she create an “employ- Academies began the process of academ- ment agency for deserving artists who are active ically defining and working out didactic methods in industry despite the hardships” in the Ministry in the field of the design arts (applied graphics, of Trade and Industry. The outbreak of war put and interior, furniture and appliance design). Ar- a stop to these plans. chitectural studies had an important role to play The development of design for manufac- in this process. The pioneers in design arts edu- ture and industry, presently known as in- cation included Karol Tichy, Wojciech Jastrzbowski dustrial design, but which was back then called and Mieczysław Kotarbiński. applied art, art for industry, decorative art, im- plement making, or merely art, in my opinion progressed along five main tracks: 1 Traditional - “National-Homegrown” based 5 Styling, which grows alongside experience on the concept of historical continuity, us- and the accomplishments of the most cur- ing motifs from folk culture, the culture rent technologies, the market-economic of the nobility (gentry), as well as the cul- situation, the then-emerging mass trade ture of the bourgeoisie, which cultivated and advertising in a form that approached these traditions and to some extent was what we now know today. Styling has an offshoot of them. strong American roots. The inspiration for 2 Organic-Functional (Organic-Material), building forms was the aircraft industry based on interpretations of the folk tradi- that developed after the First World War tion, aided by knowledge of construction (aerodynamic-streamlined forms). Even principles, natural materials, taking into when stationary, these forms tried to consideration new applied functions and express speed, dynamics and lightness the country’s new socio-economic situ- (through streamlining), which are still so ation (“Ład”). appealing to today’s mass consumer. 3 Modernist-Functional (“Blok” - orthodox Generally a few of the above-mentioned thought modernism), breaking free from the visual tendencies appeared in a single product, simulta- tradition to date, from historicism, from neously creating special stylistic “conglomerates”, representative and narrative art. Grasps for which often led to interesting visual results, since a language of geometrical forms, inspired reality “can not abide the doctrinaire”. in part by cubism, and in fact the modern During that time, much as today, many 47 art of the twenties in general. This con- products were produced in Poland that cept has a strong pro-social orientation in were based on foreign models, often as continu- terms of content. This tendency was vis- ations of old pre-partition production, and prod- ible across Europe and even the world. It ucts were also created which were not designed probably emerged from the deep-rooted by professional artists (there were no designers disillusionment with the then-existing lan- in today’s understanding of this term). guage of forms, and with the relationships The form of the product was quite often between art and society, with the break- the result of the individual convictions and down of 19th-century rules and ways of aesthetic preferences of the company’s designer life, which accompanied the revolution- and/or the designer-engineer, and resulted from ary events in Russia and created tension their level of technical, applied and economic all through Europe knowledge. This was, to borrow a phrase from 4 Modernist-Decorative (art-deco). This the present day, a typical case of designerless is a concept of shape, or in other words, design. To my mind, this group of products in- a stylistic concept, which also came about cluded: as a result of societal change, the strength- • the VIS gun, ening of the bourgeoisie (their increasing • the Sokół motorcycle wealth in short periods of prosperity), the • a passenger automobile (CWS T1) of 1925, development of industries and cities, the and the PZInż 403 of 1936 creation of new, previously unheard-of • car and bus bodies from the E. Plaga and products, the introduction of new ma- T. Lańkiewicz Mechanical Works in Lublin terials etc. (1920-1935) • the PZInż. 703 and 713 truck bodies. speciality might be acknowledged as design) be- • the bus bodies, and the train and tram gan its gradual separation from the various fields cars from the Sanowag railway car fac- (depending on the technology) of applied arts, tory in Sanok interior architecture and furniture making in • the prototypes of passenger aeroplanes Poland after the regaining of independence (af- produced by PZL “Wicher” in 1938, ter the First World War). In the consciousnesses • the serial-produced fighter plane from the of both the people engaged in these arts and the PZL P11 (P.24) series, produced by CWL/ end users, it was strongly associated with art and PZL in Warsaw rooted in the ethos of art. Architectural school- • the first series editions of the Łoś bomb- ing also played a serious role, as graduates went er on to work not only in the fields of architecture • the designs for products from the Niemen, and construction, but also in interior design, fur- Zawiercie, Tarnów and Hortensja glass- niture making, and applied and advertising graph- works, along with many others. ics, most often with a clear modernist slant. It is highly probable that many applied-engi- The period from 1925-1929 was unu- neering accomplishments from this period have sually favourable for the economies of yet to be “discovered”, and are most certainly the world that had a “market orienta- not studied. Many of these products showed tion”, as it was for the sphere of industrial pro- a high level of general design, technology and duction we speak of here, for scientific-technical DESIGN IN POLAND 48 TO THE YEAR 1989 functionality-application, but were also attrac- development, the spread of the applications of tive in form. This can partly be explained by the electric energy and the telephone, the start of very good technical education of their creators, “civil” telecommunication, the development of as well as the humanist culture gained in homes modern forms of transportation, and the ad- and high schools, which provided an aesthetic vanced mechanization of industry and new forms awareness. of its organization in connection with the market. The end users of Polish industry prod- Poland, too, experienced a major economic surge. ucts was a relatively narrow group of In the years 1925-1928, growth in industrial pro- city-dwellers, a group of qualified work- duction reached 30%. ers, state administration employees, the intelli- This stage ended abruptly in 1929. From gentsia and the gentry, which limited the size of 1929-1935/36 the world, Europe, and Po- production. A substantial portion of the country’s land were gripped by a great economic crisis, and population, the unqualified workers, the major- consequently a socio-political one. In Poland in ity of the peasantry, and the unemployed did not 1932 production dropped to 41% of what it was participate in the rising level of product con- in 1928. This was reflected in the structural sumption (industrial products inclusive), which changes in our economy. In response to these did not result in demand for them, and conse- unfavourable phenomena, the government began quently did not lead to increased production, a policy of anti-crisis activities, but rather late, modernization and differentiation - and thus, did unfortunately - not until 1932. The commence- not lead to design. ment of the process of state management (na- Systematic schooling in a field we might tionalizing the industry and state intervention) generally call artistic design (and whose was a characteristic phenomenon, which econo- mists see as arising from the weakness of Polish COP also resulted in the education of a few gen- private capital. erations of qualified workers, technicians, engi- The phenomenon of state intervention was neers and scientists. further strengthened after the cessation The development and visible progress in of the major signs of the crisis, in 1936-1939. carrying out the above-mentioned pro- During this time the world (including Poland) grammes prompted E. Kwiatkowski to present his started up intervention programmes in the spir- visionary plan for the development of the Polish it of Keynes, including elements of planned economy in December 1938. It was divided into economy. We accept it as granted that this was five periods: how it happened in the ever-more totalitarian I 1939-1942 expansion of the defense in- USSR, in the Roosevelt era of the USA with its dustry “New Deal”, and in Germany, where Hitler’s eco- II 1942-1945 expansion of the communica- nomic development programme placed special tion network emphasis on arms. III 1945-1948 improvement of the village In 1936 the Polish government of Fe- situation licjan Sławoj-Składkowski took inspira- IV 1948-1951 urbanization and industrializa- tion and yielded to the direction of tion of the country Eugeniusz Kwiatkowski, who was already then V 1951-1954 elimination of the development the Vice-Premier and Minister of the Treasury, in gap between Poland “A” and “B” working out and executing an economic pro- Directly before the Second World War (1935-39), 49 gramme containing elements of planned actions Polish industry went through a phase of intense whose basis was state investments. The basic revival, in part due to the general improvement of undertaking was the four-year investment plan the world economy, and in part as a result of the for the years 1936-1940, which they completed political interventions detailed above. Prof. Janusz a year before deadline. At the same time, the Skodlarski (whose book “An Outline History of the plan to modernize and expand the Polish armed Polish Economy” contains data and observations forces was expected to be carried out in the years I have repeatedly relied upon) perhaps most gen- 1936-1942. All this shows an awareness of the erally and aptly described the economic situation necessity and the scale of development, as well of this 2nd Republic when he wrote: as the effort made by the state. This latter ini- “The economic balance-sheet of the 2nd Repub- tiative in particular was and remains important lic can nonetheless be seen as favourable, as the for the Polish economy: the initiated construc- period of successful development was relatively tion of weapons factories in Radom and Sanok, brief - it lasted around 10 years, if we deduct the the aeroplane factories in Mielec and Rzeszów, years 1918-1920 - a time of reconstruction and and the ammunition factories in Skarżysk, Kraśnik war economy, 1923 - hyper-inflation, and the and Jawidz. In 1937 construction was begun on years 1929-1935 - the Great Depression. This was the COP Central Industrial District at the fork in made possible thanks to a great deal of effort by the Vistula, Dunaj and San rivers. To this day the whole society in the work of rebuilding and a great many factories that were begun in that increasing the economic potential.” period continue their civil and military produc- The cultural balance-sheet in terms of the tion there in new economic circumstances. The visual arts, applied arts and architecture looks similar. What was built in those twenty ticularly great amongst the intelligentsia, the years made for a powerful reserve to help the “carriers of thought and creativity”, and this loss country endure the wartime, and provided a great is felt to the present day. The material losses were deal of resistance to the post-war ideology of equally enormous, and reached around 20 mil- pseudo-socialism and its propaganda. lion dollars (based on 1938 prices), around 38% In spite of the dramatic destruction and of the national property. losses in the wake of the Second World Strictly industrial war-years design War, the new, post-war Poland under the USSR’s products (in these circumstances) that dominion adopted many concepts of planned concentrated on issues of form and development for the Polish economy that were application, in particular those which went be- invented in the 2nd Republic, the political-social- yond necessity (a certain excess - aesthetic in economic differences in the systems notwith- particular) are insufficiently researched. Their standing. range was for obvious reasons very limited, be- cause “Inter arma silent musae”. The planning THE SECOND WORLD WAR During the Second effort of Polish engineers of various specializa- 1939-1945 World War the 2nd tions is well known, both from the territory of Republic was once the occupied country and the emigré commu- more partitioned into a few zones of varying po- nity, and particularly in the field of military litical and economic status. The occupiers, chiefly equipment. The 1943 construction and serial DESIGN IN POLAND 50 TO THE YEAR 1989 Germans, carried out a brutal extermination of production of the Błyskawica machine gun (a de- the various creeds and nationalities populating velopment of the British Sten pistol) in conspir- the Polish state, mainly the Roma, Jews and Poles. acy circumstances is one of these activities and The whole economy of the territories conquered accomplishments. by the 3rd Reich was geared towards supporting Applied graphics in the form of under- the German war effort. The Governor General’s ground presses, book illustrations, covers, Office became a production-services (repairs) graphic symbols and posters were also created base for all requirements, as well as a source of by emigrés - in both the East and the West, in slave and semi-slave labour. A similar but more all military formations, whether in the Polish “refined” form of oppression was taken up by the Armed Forces in the West, in the Berling army in Soviet Russians in their military occupation of the USSR, and even in prisons and camps. The the 2nd Republic in the years 1939-1941, where main symbol was no doubt the “Fighting Poland” a very intensive dismantling of the Polish admin- symbolic anchor, probably devised by Anna istrative, educational and industrial systems was Smoleńska. executed, as well as mass deportations of the In terms of “civilian” products Władysław population. One might say that they strove to Wincze and Olgierd Szlekys’s chair of 1943 wipe out Polish civilization in the Eastern lands is well known, produced for many years follow- of the Republic. ing the war, as is the 1942 design and prototype Although the human losses at the hands model of the popular Omage sailboat by Juliusz of the two occupiers - 20% of the whole Sieradzki. population - seem the most important thing from In the field of architecture, and city plan- today’s perspective, these losses were also par- ning in particular, the Architectural-City Planning Commission was active during the war- lasted till halfway through the fifties, which some time in the occupied country, an institution called historians treat as a civil war period. This period to life in September 1939 by Stefan Starzyński. was undeniably a time that did not favour the In the years 1940-1944, the City Planning-Ar- construction of a material culture. chitectural Cooperative Workshop was operative It was against this backdrop that the “new in Warsaw, continuing the Praesens tradition, as state” came into being, and consequently, were the U group and the TOR group. Many of its visual expression. This was very clear in terms the concepts elaborated then assisted the post- of its architecture, which to the end of the fifties war rebuilding and development of the country remained under the clear influence of the pre- in city planning, architecture and construction war theories and functionalist and modernist in the new political circumstances. projects carried out by the Praesens group (e.g. the Koło II and Praga I districts in Warsaw, de- POST-WAR POLAND, As a result of the tides of his- signed by Helena and Szymon Syrkus). For a short THE NON-SOVEREIGN tory and the actions (the plans period of time (1945-1948) the 2nd Republic ex- POLISH PEOPLE’S or renunciations) of our military Vice-Premier and Treasury Minister E. Kwiatkowski REPUBLIC (PRL) enemies and allies, a ruined Po- was allowed to keep his post, probably for prop- land with a new geographic and aganda reasons, as a government plenipotentiary population profile found itself in the USSR’s or- for the reconstruction of the shoreline. His ex- bit of political, military and economic influence. pertise and involvement were also exploited in It did not enter this “socialist camp” out of its planning the economy. 51 own free will. The forced integration of Poland In the design field Polish pre-war ten- with the Soviet Imperium, though it had not dencies were also fallen back on for all been planned for long, gradually went forward, sorts of products - ideas and forms and at first maintained a substantial veneer of developed in European avant-garde circles, and sovereignty. The new political-economic-social Polish ones influenced by them. system known as socialism was accepted by the The new economy, entirely controlled by Polish populace to varying degrees, but the ma- the communist government (particularly jority were reluctant towards it and treated it after 1947, and after the creation of the Polish as something foreign. But some, perhaps under United Workers’ Party in 1948), was officially the fresh influence of the war experiences and based on a tri-sector economic system of state, misfortunes, saw it as a break from the state and private and cooperative. In reality a clear and the political system that had brought disaster pre-established State superiority took place, at upon them in 1939 and more destruction later the expense of the role of individual activities - on, while others saw hope for reconstruction private and cooperative work went on under very and a chance for a relatively calm life that had strong state supervision. This meant the gradual been denied them for the five years of the war. “desocialization” of the cooperative. The state Still others rejected it entirely as a vassal exist- politics, dubbed “people’s” from 1952 onward, ence that was irreconcilable with the Polish tra- asserted total dominance in all quarters. It was dition of independence, and some of these went then (after 13 April 1947) that both an ideolog- underground and took up the fight. It should be ical-propaganda and a real “battle for trade” was recalled that various forms of armed resistance played out, which involved the elimination of small private trade and manufacture from eco- tion and cultural dimensions. Relations with nomic life, and which was unfortunately won by Eastern-bloc countries, and with the USSR above the Party government administration. This had, all, were also official and essentially falsified. no doubt, an impact on the quantity, quality and 1950-1955 were the years of the 6-Year character of production and design projects. At Plan for Poland. They were the peak of present, only 70 years later, we are struggling to the “Cold War,” wherein the “People’s reconstruct the almost entirely decimated private Government” was strengthened, and for the Polish property economic model - in new political- economy they meant increased industrialization economic circumstances, obviously. and collectivization. The Soviet Bloc was in real- The “Three-Year Plan” did, however, play ity being prepared by the USSR for further mil- an important in the reconstruction proc- itary expansion, which is why particular value ess (from 1947-1949), the only one carried out was attached to the development of production in the People’s Poland. Its goal was to raise the means and the arms industry. The whole Polish quality of life above that of the pre-war period economy was also being prepared to take up the in a few stages, and to quickly lay the founda- war effort on the behalf of the Soviet Empire. tions for the modern industrialization of the Sectors of the economy producing means of country. In essence this was a rational political consumption were clearly not being invested in, operation by the new government, so as to jus- nor was food production. We can observe the tify its coming to power and win social support, effects of these policies even today, particularly DESIGN IN POLAND 52 TO THE YEAR 1989 making partial use of pre-war economic concep- in the ongoing restructuralization of Polish in- tions planned out by E. Kwiatkowski in 1938. dustry. Poverty and restrictions were a Europe- In this period (1949) Poland became a mem- wide experience. In Western Europe, ber of the Mutual Economic Aid Council Germany inclusive, functioning in (RWPG) brought to life in Moscow as a political a market economy and a democratic system set response to the resurrecting economies of West- in motion natural reconstruction mechanisms. ern Europe and the creation of the economic The Marschal Plan turned out to be of great as- organization known as the European Commu- sistance, as it provided multifaceted economic nity of Coal and Steel (EWWiS) in 1951. (mainly financial-investment) aid from America, The two political and economic blocs which the Polish communist government refused were to a large degree isolated from in 1947 at the clear recommendation of the USSR. one another. The more technological- In spite of these hardships the will to live and ly-advanced countries of Western European the emotional and physical necessity of recon- (capitalist) bloc and the USA laid an embargo on struction meant that there came about many the USSR and the countries under its dominion interesting projects during this time, above all that covered strategic raw materials, modern implementations of industrial designs. technologies and production materials, machines After 1947 the communist government and equipment, and also consumer items to a large conducted a gradual, but more and more extent. This was to have a serious impact on the intensive policy of isolating Poland from the Polish industry and the economy in general, in- western countries in all political-economic, per- cluding consumption, everyday lifestyle, and con- sonal, societal, technological, academic, informa- sequently the forms of products (design). In the sphere of culture, Poland was “in- Together with the political-economic trans- fected” by social-realist doctrine, which formations there took place a seemingly left a relatively brief, yet tangible mark on the natural, but also state-policy inspired shift in the literature, poetry, painting, architecture and even country’s socio-demographic structure, from the music. It would even seem as though the peasant-worker to worker-peasant, which led to “lesser” (everyday) applied arts were subjected, or a growth in the city populations and transforma- submitted themselves to this influence to a much tions in the culture and the daily life (lifestyle) lower degree, apart from the decorative and il- and its “instrumentation”. lustrative strand, and in terms of propaganda In these times, which were difficult for (applied graphics). This as most likely the case (or many reasons, the new Polish leaders was possible) because the People’s Republic saw frequently came from the left-wing less potential for them to be ideological “carri- and communist circles of the 2nd Republic. They ers”, as well as owing to the less centralized (in- understood the significance of real and propa- stitutionalized) and government-monitored en- gandized production activities of a high level of vironments of the creative designers. Paradoxi- quality, and in 1945 they facilitated the work of cally, as the “pure” arts (and the people making Prof. Wanda Telakowska in this department. This it) entered the orbit of social realism, whether it was chiefly work to spread visual culture in eve- was under pressure or because they were tempt- ryday life, and consequently production and ed by material goods and the splendour, they design in many branches of industry. In 1946 she became applied arts par excellence for the new was entrusted with the competent direction of 53 government, fulfilling the role of propaganda, the Manufacturing Department of the Ministry which was plainly obvious in the official sculp- of Culture and Art. Then from 1947-1950, W. Te- tures, paintings or political posters. lakowska served as Vice-Director of the Office As mentioned earlier, the 6-Year Plan of Production Supervision and Aesthetics in the was a period of intensive industrializa- Ministry of Light Industry (BNEP). At the same tion. A new structure of state industry time, design units were formed in larger produc- was organized, everything from mining and tion factories, as well as headquarters and unions manufacturing, through the machine industry of state-run industries, and individual designers and equipment for the consumption articles in- also worked on steady employment or one-off dustries, to foodstuffs. Particular attention was contracts. The policies of this state involved try- devoted to expanding the arms industry (known ing to raise the production quality while simul- then by the Orwellian term “defense”). All the taneously drifting away from the concept of the other industries, including food processing, tex- market economy, thus “shifting” the consumer- tiles, and manufacture were also expanded with user’s consciousness from capitalist-consumption the military potential of the new “people’s” state to socialist-“issued”. It was in this defined field in mind, as an ally to the USSR and subordinate that our design had to function. to the military Warsaw Pact (created in 1955). In this very generally outlined economic- Notable growth in terms of quality and quantity political-cultural context of 1950 that could only be observed in the light, electro-me- W. Telakowska worked out her conception and chanics and automobile industries, which have brought into existence the Institute of Indus- always and everywhere been the main carriers trial Design (IWP), becoming its first Vice-Direc- and receivers of design thought. tor of artistic affairs, and later scientific-research ucts and applied situations as the notion of ar- affairs. In this time the IWP’s main thrust was chitecture, which has a few thousand years of the design and promotion in Polish industry of tradition behind it. professionally designed objects, combining Pol- The Institute of Industrial Design (IWP) has ishness with modernity, such as the world, or remained operative to the present day as mainly European culture, understood this term. a state research and development unit. In-between These designs were created by outstanding artist- it has conducted numerous research, design- designers, whom IWP employed and gathered research and study projects in the field of design together, and they were implemented via applied studies and skills. It has published promotional industries of various specializations, technologies and research works, as well as its own bulletins and sizes. Their work and that of other specialists from the fields mentioned, and has undertaken (technicians, researchers, economists and soci- exhibition-promotional activities, making a great ologists) affiliated with the design of product contribution the development of Polish design forms yielded a great many visible, positive and, practice and knowledge about design. The IWP as we can see today, enduring results. The initial made use of the talent, knowledge and experi- process of the idea of design had been mobilized, ence of many professional and non-profession- as well as its implementation and establishment. al artists of that time. The design of many products was based on the In the post-war years the new state, concept of creative interpretation of folk culture later christened the Polish People’s DESIGN IN POLAND 54 TO THE YEAR 1989 motifs (from folk and artistic handcraft), both in Republic (PRL), began its rebuilding of the construction of forms and in decoration for the higher education, including arts education, industrial production, mass production inclusive. part of which was applied arts education. The The “folkiness” (or stylizations to this end) of Krakow, Warsaw and Poznań academies were these designs were a good match for the propa- reactivated. The Department of Fine Arts from ganda concepts of the new state, which is just the Stefan Batory University in Vilnius was trans- what the designers were hoping they would pass ferred to Toruń. Academies were created in Łódź, for. The paradox of history is that the “people” Wrocław and Gdańsk. All of these academies who moved to the cities had abandoned this style, started to have educational units (professors and and it was long-popular and successful amidst occupational instructors) that taught various the intelligentsia and bourgeoisie, who had still applied arts, interior architecture, furniture- survived in spite of the social and economic making and design of a definition not entirely revolution. unlike the one we know today. Thus, for example, Prof. Telakowska’s great service was to in- in the 1950’s the Glass and Ceramics Faculty was troduce and solidify the word and the created in the 50’s at the State Academy of Fine concept of design to the Polish language (see the Arts in Wrocław under the direction of Julia very name of the IWP), which only today, around Kotarbińska and Leon Krzywiec. fifty years later and in a new market-economy The visual arts and applied arts were then system, has started to be widely used in industry, reliant on the copyright law (Regulation promotion, and above all in trade and advertis- made on 10 July 1952), as well as the accompa- ing. The word “design” has started to acquire nying ordinances and price lists for artistic serv- a similar “strength” for a certain group of prod- ices, wherein the concept of design was not used - which was why the valuation of machine and cultural affairs, to daily life. The period of this equipment designs was established via analogy “thaw” also witnessed the cracking of “cold war” to the design of furniture, equipment and ceram- politics, while introducing more economic hard- ics, and even sculpture. At the beginning of the ships for Poland and the rest of the Bloc. Follow- sixties the “Hungarian price-list” (probably trans- ing 1956, when Władysław Gomułka gained true lated from this language) came into use spe- leadership as the first secretary of the Polish cially for the valuation of design. It estimated United Worker’s Party, there transpired a clear, the valuation of an industrial design from the though ultimately superficial retreat from a poli- price of the product and/or the expenditure for tics of outward persecution of the opposition, the whole undertaking to bring the product out as well as an opening up to the West. Although onto the market. Both systems were for recogni- this time of skin-deep freedom and democracy tion and gave a wide field for interpretation, even was relatively brief (from around 1956 to 1959), abuse, but “socialism” in fact seldom showed it was of importance for the development of the much care for public funds, which were gener- Polish economy and culture, including design. ally acknowledged as no-one’s. The promotion of social realist doctrines came Seen from a certain perspective, the no- to a halt, and cultural influences from the West tion of industrial design as a separate dis- became clearly visible, the Polish nobility-gentry, cipline of design was developed and established intelligentsia and bourgeois traditions could be during the years 1944-1956 (up until the “thaw”). drawn from to a limited degree, or even (select- There also came about the IWP research-design ed!) achievements of the 2nd Republic. All of this 55 institution, whose main goal was to gain knowl- went on, however, under the watchful eye of the edge about industrial design, systematize it, and Party, the censor and the secret service. to study design. During this time many valuable In the 1956-1970 period, Poland entered designs and implementations came about in the a second phase of intensive industrializa- Polish state industry. Owing to the “organic” flaws tion, which is reflected in the sheer quantity of in the system we were working in back then (no engineering and industrial design projects, both market verification and ineffectiveness), these those implemented and shelved. For a certain achievements were most often wasted, neither short period during the years 1956-1960 the developed upon or followed up as should be (and population also achieved a higher quality of life, is) the case in market economy circumstances, including radio equipment, household appli- in a rationally operating industry. ances, furniture, ready-made clothing, motorcy- cles etc. This phenomenon did not last, however. T H E Y E A R S 1 9 5 6 - 7 0 The Death of Joseph Through the support of production, and conse- (THE “THAW”- HOPE, THE V. Stalin in 1953, and quently design, of a wide spectrum of everyday PHASE OF BUILDING “TOUGH that of his Polish appliances they were no doubt trying to win the SOCIALISM”, CRISIS) stand-in (named society’s sympathies, which the government President), Bolesław needed even in a superficially democratic state. Bierut, in the very same year were the two main The illusion of a normal state was created piece- impulses and factors in cracking the oppressive meal and briefly for the youth in particular, and politics of the “socialism-building” state. This was perhaps the most effective “illusory” propagan- visible in all spheres of life, from politics, through da years were those from 1956-60. Part of this process was a new Polish in- glass and ceramics industry, furniture-making, dustry developed by artists (industrial de- and many others. The germs of modern trade signers) or technicians with the intention of giv- companies (as far as possible at the time) were ing aesthetically-satisfying shape to the products. also born, such as the Centralne Domy Towarowe Among the most recognizable products from [Central Shopping Malls] and Moda Polska [Polish 1945-1970 (provided as a whole or in part with Fashion], which cooperated with industry in this “designer treatment”), used for many years and field. Here we ought to mention the work of Jad- engraved in the society’s memory are: wiga Grabowska, creator of Moda Polska, a Polish • the modernization of the M20 Warszawa haute couture studio of sorts, and Grażyna Hase, by FSO in Warsaw a designer who sometimes worked for the Cora • ambulances and a pick-up by FSO in clothing company in Warsaw. Warsaw A prime example of such work initi- • the Syrena passenger automobile by FSO ated, created and carried out by a sin- in Warsaw gle person (a journalist, clothing de- • the Żuk cargo vehicle by FSC Lublin signer and fashion “dictator”) is Barbara Hoff, • the Nysa cargo vehicle by FSC in Nysa whose label carries on to this day along with • the Mikrus passenger automobile a whole series of “Hoffland” products (from the • Star A51/52 buses, “San H01”, H100, Sa- 60’s and 70’s to 2006). These products were nowag/Autosan original and creative, but beyond that they re- DESIGN IN POLAND 56 TO THE YEAR 1989 • the Osa scooter sponded entirely to the worldwide fashion trends, • the WFM M06, SHL 125 motorcycle becoming a hit on the market at the time, which • the Diora radio (from Dzier⌠oniow) is particularly interesting in non-market circum- • the Szarotka transistor radio from the stances, in the planned economy of shortages Kasprzak factory that Poland was then experiencing. • the Frania washing machine by SHL In state institutions and companies and Kielce cooperative organizations as well, in-house • the Start large-picture camera by WZFO design started to come into being, conducting Warsaw not only the designs of individual products, but • the Alfa camera by WZFO Warsaw also developing holistic concepts for items sold • the Iskra jet-propelled training aero- in sets, in places such as: plane • The Central Design Studio for Household In the People’s Republic in the years 1945-1970, Articles in Warsaw (material civilization can not always be made to • The Centre for Furniture Development precisely “fit” into political periods), many indus- in Poznań trial plants of various lines managed to create and • The Unipan PAN Experimental Factory implement many valuable designs, in part with for Scientific Apparatus Construction in the support of specialists educated before the war. Warsaw Artistic-design work (design of industrial forms), • The Independent Industrial Workshop as it was most often called back then, was clearly of the Machine Cutting Institute in Kra- visible in the sphere of light industry (fabrics, kow. ready-made clothing, the leather industry), the • The in-house design at the PZO construc- staff in 1970 brought RWiEP’s activities to a close tion office in Warsaw (in around 1968 ). • The PTH (Technical-Trade Company) In- There were also two magazines available dustrial Design Centre in Warsaw on the Polish market, the bi-monthly “Pro- • The ORMED Medical Technology CRD jekt” [Design] (begun in 1956), which dealt with (Centre for Research Development) in issues in the visual arts and applied-artistic de- Warsaw sign in a broad manner, and the “Architektura” • The Central Machine Tool Construction monthly, which often addressed problems in in- Office (with design department) in Prusz- dustrial design. In the same year, a few book ków publishers also started making translations avail- • The ZREMB CRD able of important titles in world literature con- • The design centres of a few glassworks, cerning design and applied art, which no doubt such as those in Ząbkowice, Tarnów, and led to the growth of knowledge and awareness in HSG Bogucice in these issues in the country, and had great • CRD’s at ceramics factories, e.g. the educational significance. Bogucice porcelain factory. In the 60’s the professional phenom- • CRD’s in various spheres of light industry enon currently known as design (in- (decorative silk fabrics and clothing, wool dustrial design) embraced the fine arts, fabrics, and the cotton, linen and knitting artistic design and industrial design. The term industry in Łódź). “applied arts” slowly started to disappear in ap- 57 The Industrial Design and Aesthetics Council plication to industrial products, though this field (RwiEP), created by the People’s Republic gov- nonetheless continues to be regarded as art deep ernment in 1959, played an important role in the in the social consciousness. In 1966 Prof. Wanda effort to create a Polish material culture that was Telakowska and Tadeusz Reindl developed a two- mass-produced and could function both on the part definition of design which might turn out market and in actual use. The RWiEP was a gov- to be still relevant when we are fully aware of ernmental advisory body directed by one of the the transformations that have taken place in Vice-Premiers (E. Szyr), its secretary was one Poland since that time. Z. Szydłowska, and it was located and adminis- “In its widest definition, design is all the tratively served through the Institute of Indus- activities which go into defining those at- trial Design. The council’s task was to provide the tributes of industrial products which respond to government with data, and to guide the state’s the cultural development of society, and the policies in the field of design. The Design Council conditions for the use of those products, taking initiated many useful promotional-propaganda into consideration economic capabilities and activities in this field (e.g. through exhibitions), technological progress. and supported the creation of many of the above- In its narrower definition the term “design” named design centres. A series called the “Library is applied to describe the act of creating of Industrial Design” was begun during this time, designs (e.g. to specialize in design, work in de- and it managed to publish three books dealing sign) or in reference to a group of designs (e.g. with design issues. The political problems in 1968 a design exhibition, the design of a given coun- and the changes made to the Party government try, the level of design)”. Alongside the “crystalization” of design ulty of the Academy of Fine Arts in Warsaw. The procedure at the end of the 60’s in the experience and staff of this chair were the basis field of design (in its various specialities) there for the 1977 founding (on the initiative of An- came about an interest in it from various aca- drzej Jan Wróblewski) of the Industrial Design demic fields. The reverse phenomenon also start- Faculty of the Academy of Fine Arts in Warsaw. ed to take place, looking for research results During those same years design chairs or facul- through design practice, or even co-participation ties also came about or became separate units and initiation of academic research in the name in the remaining arts academies (the State Acad- and the field of design. Design began to cross emies of Fine Arts in Łódź, Gdańsk, Wrocław, the borders of the fine arts, starting to partly Poznań), as did studios and institutes at the Ar- “mesh” with science, in accordance, at any rate, chitecture Faculties of Technical Academies in with its (ex definitione) interdisciplinary charac- Krakow, Warsaw and Radom. ter. The range of these interpenetrations and At the beginning of the 60’s, in 1961 complementations was (and remains) quite varied. (formally registered in 1963) the As- Above all it concerned anthropometry, ergonom- sociation of Industrial Designers (SPFP) ics, design methodology, design history, psychol- came about as a result of independent social ogy and sociology, cultural studies, technology initiatives (a rarity for those times), gathering in its various aspects, and history. In these fields together designers of various specializations, de- attempts were made at theoretical (generalizing sign theoreticians and promoters, later becoming DESIGN IN POLAND 58 TO THE YEAR 1989 - syntheses) depictions of design. The ideas and (in 1964) a member of the ICSID (International work in this field caught on in a few places, Council of Societies of Industrial Designers). This chiefly the Industrial Design Institute (the “resort” meant that Polish design came in contact with institute of the Ministry of Industry and Trade) the world design community, which facilitated the Industrial Design Faculty of the Academy of exchange of information, individual contacts, Fine Arts in Krakow, the Industrial Design Chair and was to a great degree outside of government of the Interior Architecture Faculty of the Acad- supervision. The SPFP was and still remains a strict- emy of Fine Arts in Warsaw, the Institute of Phi- ly professional organization, trying to operate as losophy and Sociology (the Praxiology Institute) far as possible outside of the orbit of politics. The of PAN, the Art History Institute, and a few oth- existence of the SPFP no doubt led to this profes- er places. sion gaining societal recognition. The years 1956-70 also saw the process of The Polish Visual Artists’ Association (ZPAP) creating a Polish education system in this was (out of some necessity) more politi- field that was be organized as it presently is in cally intertwined with the People’s Republic, be- Poland and the world over. In 1963 the Indus- ing a large organization with the attributes of trial Design Faculty was created in Krakow - the a professional association, gathering together first separate educational unit of this sort. One visual artists of various specialities, and created of its creators and its many-year dean was An- in 1944 (nominally as an extension of a visual drzej Pawłowski. That very same year (1963) saw artists’ association from the inter-war period). the founding of the Industrial Design Chair (a con- Belonging to ZPAP was to some extent “obliga- tinuation of the workshop founded by Jerzy tory”, insofar as it gave individual artists of var- Sołtan in 1960) of the Interior Architecture Fac- ious specializations, designers inclusive, insurance protection, the right to use special tax rates, the of the dollar and the power industry, and an oil arranging or facilitating of studio space, and the embargo. An interesting phenomenon was the purchase of materials for fine arts and design appearance of new countries whose economies purposes. The Design Section worked within the were rapidly developing, such as South Korea, Tai- framework of ZPAP from the 60’s to the 80’s. wan, Brazil, and Mexico. This crisis, combined with ZPAP and SPFP sometimes cooperated, and some- the transformations in the world economy, had times competed. In the interests of survival, many disadvantageous repercussions for the countries artist-designers were members of both ZPAP and of the RWPG [Council for Mutual Economic Aid], SPFP simultaneously. After the collapse of ZPAP including Poland. Countries with market econo- in 1983 as a result of the political situation (mar- mies were, after all, equipped with mechanisms tial law), only SPFP was left on the “design field,” for market self-regulation, while centralized, as politically disinterested. The gap left after the ideology-filled, inflexible “socialist” economy elimination of ZPAP was meant to be filled by countries without any capital were defenseless. the Party-inspired Polish Applied Arts Associa- The chronic incapacity of the Polish economic tion, but this did not play a major role in the field system was imperceptible at the start of the of design. When ZPAP was reactivated in 1989, crisis. Cooperation with the RWPG was super- it did recreate a design section in the new real- ficial, often “make-believe”. A harmful principle ity. The section that came about then demon- of plan over market was dominant, and in fact strated a limited and “nominal” activeness in this there was no plan. Nor could the economies of the field, mainly functioning in the field of interior “people’s democracy” countries keep up with the 59 architecture, applied arts and object art. dramatic technical progress (in terms of research, The next period of the People’s Repub- organization and management, development of lic concluded with a serious social- construction, and new material and production economic crisis in 1970, the workers’ technologies), or the internationalization and revolt on the coast, the tragedy of its suppres- multifacetedness of trade exchange. The system sion, and finally the stepping down of W. Gomółka, of centralized economy was clearly incapable of after which Edward Gierek became First Secre- creating products of suitable quality and innova- tary of the PZPR for around ten years. To my tiveness, to keep up with the world, let alone to mind, it was at about this point that the civiliza- get ahead of the international competition. All tion of peasant-folk pseudo-socialism came to the services that were an integral part of both an end. For design it was a repeat occurrence, everyday and professional life functioned at a change in the conception of industrial organ- a very low level. There was neither legal stability ization and management. Many valuable devel- nor protection of citizens’ interests, nor respect opments were wasted once again. for the principles of economics, as well as many other factors not listed here. All of this meant T H E Y E A R S 1 9 7 0 - 1 9 8 0 The next decade of that creating products that were competitive in (THE VENEER OF PROGRESS the People’s Republic terms of multifaceted quality (industrial design FROM 1970-1975, began with a time of included) through Polish industry was impossible, THE CRISIS OF 1975-80) major changes in the apart from a few exceptions. world economy, dur- The so-called “people’s democracy” coun- ing a crisis, even. This involved the weakening tries, to which Poland belonged, tried to be up to the competitive challenge of the world from the “West” in the 70’s for products, ma- markets, mainly to earn some foreign currency chines and equipment, as well as technology, and and to satisfy their own markets in terms of con- also made their “processing powers” available to sumer articles, as well as means of production, foreign companies seeking cheaper manufacture machines and equipment. In certain fields, local of various sorts of products, often those more and unfortunately short-lived successes were technologically advanced and more “grounded” achieved. Then products emerged that were com- in the market than the Polish ones were. This parable with western ones in terms of their tech- had a great positive impact on the moderniza- nical and design conceptions, but on the larger tion of our products, it facilitated the transfer of scale Poland was in no state to “stand up” to the construction, technological, organizational and market economy, the level of quality, modernity, market knowledge, and significantly affected the competitiveness and above all the pace of de- opening up of Polish factories and their staffs velopment. A substantial part of the economic to the world. It also served as a clear, positive effort continued to be geared towards the arms impulse for Polish design to develop. Examples industry, many resources were squandered through of such undertakings include: bureaucratic management, pseudo-planning of • the Fiat licence for the 125p FSO Warszawa the economy, and the resultant ineffectiveness. (on whose basis the Syrena and other ve- The semi-colonial exploitation by the USSR is hicles “went Fiat”) a separate question, as well as the ineffective • production of the 126p Maluch model DESIGN IN POLAND 60 TO THE YEAR 1989 and superficial “cooperation” in the framework Fiat of the RWPG, which was also under the control • production of household electronics for of the Soviet superpower. Grundig, Telefunken, and Thompson Nonetheless, in the 1970’s many products • licenced production for Massey-Ferguson were designed that made it not only to the (Ursus) tractors national and RWPG markets, but also onto the • production of designs for IKEA (Thore world market, such as: cabinets, Kon-Tiki armchair-recliners) • products by PZO in Warsaw, mainly Krokus • in light industry - (e.g. ready-made cloth- series enlargers ing), production of “rip-offs” of designs • Unitra home electronics, the Julia and by well-known Western companies, some Maria radios, and many others of which were sold on the Polish market • the products of the M. Kasprzak Unitra from “prolonged” series, commonly known and Unitra-Radmor factories as “export throw-aways” • Unitra Unima professional measurement The policy of buying licences had its own draw- equipment backs. It stalled the development of homegrown • PZL Wilga aeroplanes design, both technical and industrial, which in • sports-tourist items from the united Pol- regular circumstances sets out to develop along- sport factories side licences. In the attempt to achieve short- • Krosno glassworks products sighted immediate results, licence production • products and packaging by the Pollena was not treated as a point of departure towards united factories the creation of original designs (as was the case Polish industry bought many product licences in such rationally developing industries as Ja- pan’s and South Korea’s). The irrational policies things. This situation was evident not only in the of the Polish economy, particularly in the higher field of industry, but also in farming (food supply), echelons, caused these opportunities to be quite services of all sorts, and also, of course, anything frequently wasted. linked to education, science and culture. In the 70’s and 80’s the Ministry of the Society deployed its natural defense mech- Machine Industry carried out a few re- anisms, creating alternate activities in many search-development programmes (often through fields. The discrepancy between official propa- their specialist associations), making designs for ganda and reality started becoming more and various lines of business or specialized factories. more evident. Societal demoralization, corrup- This included concepts for new products, and tion and the spread of the black market increased innovative (in its widest definition) technical so- in all spheres. By midway through the 70’s an lutions that involved industrial design. Many all-encompassing economic crisis had started to interesting projects were conceived at this time, grow, which yielded extraordinary societal ten- of which not many could be brought to the pro- sion, and an outright workers’ revolt in Radom totype phase or carried out, because of the dif- (1976) and across the country, particularly at the ficult economic-political situation. This was, coast, in Silesia, Lublin and Warsaw. This societal however, a good “training ground” for systems tension grew into a serious political conflict. No- design, and it resulted in the advancement of body, or virtually nobody believed anymore, as industrial design teams across the country. they had twice before, in the reform of the system. Gierek’s staff created the veneer (the Deep-rooted changes in the socialist system were 61 germ) of democracy and openness to demanded (“socialism with a human face”), while the world by investing imported capi- there was a full awareness of the restrictions that tal - foreign loans - on an intensive moderniza- came from Poland’s belonging to the Warsaw Pact tion of the economy, and simultaneous increase and the RWPG, i.e. the Soviet Empire. of investment and consumption. In contrast with The above-listed events were the genesis the Gomółkow civilization - “rugged, but people- and backdrop for Poland’s material culture oriented, just and honest” - this one promised of those years, design inclusive. Design (in gen- individual and social success. In their hands, the eral) and industrial design was in the 1970’s both Party and State propaganda machine pumped a freelance occupation under a certain amount out slogans of harmonious development and the of State administrative and financial control, and construction of “a new Poland”, along with many a contracted job in state and cooperative com- other similar lines, which for a short time won panies. The strong centralization of industry, the support of a large segment of the society. mainly owned by the state, the operations of This propaganda made use of an absurd, even industrial organizations and trade headquarters grotesque slogan: “Poland is the world’s tenth (foreign and domestic) “automatically” resulted economic superpower.” All this real and propa- in wide-scale centrally planned and directed in- gandized effort had gained a superficial success dustrial design projects, particularly in larger by midway through the seventies (1970-75), after companies. This most often occurred in indus- which the whole economy started to drift towards trial associations, grouping together from a hand- collapse once again, in spite of an “economic ful to around a dozen production companies, manoeuvre”, i.e. a desperate attempt to save which executed centrally-planned industrial de- sign projects, and often research-development which sentenced these companies’ undertakings ones on a large scale. Research-development to failure right from the start. Despite the offi- centres operated in these associations, or some- cially-broadcast policies of planned economy, times smaller in-house design units that con- the economy was not planned, or if it was, it was ducted design study and implementation work based on falsified accountancy. All this did not in the fields of product design, product systems, result, unfortunately, in achieving a higher and applied graphics in the widest definition of the “consistent” quality of products. It did sometimes term, and packaging. Among the many examples happen in certain periods that Polish products was the work done in the design centres of OMEL managed to compete (be verified) on the world (medical and optical equipment), UNITRA (house- markets with middle or middle-lower shelf items, hold and professional electronics), PONAR (heavy which in those circumstances qualified as a suc- machinery and industrial equipment), ZREMB (ma- cess. The industrial politics of the People’s Re- chines and construction equipment), PREDOM public was highly dependent on the meanderings (household appliances and sports-tourism gear), of the Party’s policies, which were inconsistent PIMOT (motorization) and CBKO (machine tools). and executed in a stop-start fashion, so that they Associations such as UNITRA employed in fact sometimes negated conscious and pur- large, competent and skilled teams of poseful activities. Material shortages and tech- graphic, industrial and interior design- nological backwardness added onto this, as did ers, as well as specialized technical assistants. the frequent lack of competence and the self- DESIGN IN POLAND 62 TO THE YEAR 1989 They worked in an interdisciplinary environment serving attitude of Party functionaries supervis- connected with their production factories. This ing the industry. If there are some valuable and cooperation was not always successful. Some- attractive designs that came out of this period, times the associations employed only one or two in particular among those produced, this is main- professionals, “chief specialists” to coordinate ly owing to the efforts of individual designers the design problems, and whose task was also to and teams of economists, technicians and mod- direct policies in this field, as well as to outline elers, the quality supervisors of the middle and the general aims and hire the required specialists lower level, as well as the staffs of managers, to execute the designs. The advisor of design af- engineers and designers, in other words, people fairs in the Ministry of Industry and Trade (later wanting to work rationally and decently as far the Ministry of Industry), the body which super- as this was possible, in spite of and sometimes vised the associations, had a certain influence in opposition to the system. over the development of the profession and the To organize professional life, and by implementation of new products that involved extension to monitor the activities of elements of design. the above-listed occupational groups The above-described structure took the of designers, industrial designers and related organization of design implementation in professions, there were various sorts of state companies in Western Europe and the world, institutions operative, quasi-cooperatives and which functioned in a market-economy system, quasi-associations. These were chiefly: the state and imported it into our circumstances, with no company Visual Arts Workshop (PSP), the eco- market and no capital. Nor were the natural nomic company Polish Visual Artists’ Association mechanisms of economic verification in effect, (ART), operating on a countrywide scale, or small- er local cooperatives that were heavily supervised The dire economic need to deal with the by the state (e.g. Wzór, Plastyka). These were problem of product quality, accurately mainly financial-administrative agencies (often acknowledged at the level of the PZPR Central providing office services), arranging work be- Committee and the People’s Republic government tween investors and designers or design teams, as playing an essential role, caused the Indus- sometimes acquiring commissions for them. This trial Design Council to be reactivated in 1975, agency was also an indirect form of quality, fi- under the direct leadership of the Vice-President nancial, and to some degree political supervision, of the Ministers’ Council (Ministers’ Council although the latter was not terribly visible in the Resolution no. 61/75 on 29.03.1975), who at the field of design. The “lower” art forms, the every- time was Józef Tejchma. Under the governance day art, the non-semantic arts such as design, of this resolution and this council, the state appeared not to engender any ideological threat. policy frameworks were draughted up in relation This observation seems particularly backwards at to design, and the RM Decree (mentioned later present, when the majority of everyday items - in this text) on the principles for artistic serv- and even architecture - carry clear ideological ices (design inclusive) remuneration was resolved. messages (meanings) in praise of the market and In the years 1980-81, the council, design and the capital, modernity, or constant change (the ne- country’s material culture were forgotten about, cessity of creating newness), which stands as much as they were during the previous change a powerful weapon of a market civilization based of ruling personnae. The council’s activities prac- on individuality and competition. tically gave way around 1982, though no official 63 The above-mentioned agency compa- information or documentation was released that nies, whose services could not be side- dealt with this matter. After a break of around stepped, subjected designs to evalua- five years, in the autumn of 1987, “riding the tion procedures with the help of “artistic com- wave” of the liberalization of the system and mittees”, which often meddled with the designs, “flirtation” with various occupational groups (the even against the wishes and agreement of the visual artists in this case), the Design Council was investor and the intentions of the designers. The reactivated as an advisory body for the President commission’s recommendations were of course of the Ministers’ Council on the same legal bas- never taken into consideration after they had es as those which came before. In the face of the been formally confirmed, because there were no powerful political, social and economic pressure, further monitoring procedures in place. In real- however, that was building in Poland and across ity, designers maintained a fairly high degree of the world, its activities had no impact on the freedom in their work in spite of these restric- design-industry reality and terminated with the tions, their only limitations being the quality end of the People’s Republic at the turn of the requirements and agreement with the client. We 80’s/90’s. The subsequent, democratically-elect- might say that the Polish ethos of independence ed leaders of the reborn Poland did not think it and entrepreneurship survived in this environ- proper to systematically deal with the matter of ment in the design field, which later turned out design as an evident factor in aiding the innova- to be useful in the beginning phase of market tion and competitiveness of the economy until economy restitution in our country. about a dozen years had passed. In 1977 regulations were settled in the cialist” countries, which is one reason why it has Design Council then operative, owing in been called the “lost decade”. In the background of part to the combined actions of ZPAP and SPFP the Polish crisis was the world economic crisis (at representatives, to establish a “price-list” for the beginnings of the 80’s), a stock-market crash, design services, which not only regulated prin- skyrocketing oil prices, and a recession. One of ciples and amounts of wages for artistic and the causes was also a total loss of faith in the design work to a large degree (Resolution of Min- government and of all illusions that the system isters’ Council from 11 November, 1977), it also would be reformed, as well as a powerful sense of included certain methodological principles (the being a vassal to the USSR. An all-encompassing procedures, stages and extent of design) which disintegration of the economy took place, and had an advantageous effect on design practice, a loss of control by the Party’s state machinery and client negotiations in particular. Packaging and the government subordinate to it. design was introduced to the regulations - and The leading western countries started to thus to the legal system at the same time - as an energetically come out of the crisis by lib- integral design specialization. Yet again the term eralizing and modernizing the economy, simulta- “industrial design” found its place and confirma- neously increasing the tempo of the arms race, tion in official government documents. This re- which shattered the economy of the USSR and the inforced the legal basis of the profession’s exist- countries subordinate to it, Poland’s inclusive. ence, and around a dozen years later helped it to The most essential role in the collapse DESIGN IN POLAND 64 TO THE YEAR 1989 function on an unusual “market” (which did not of the system in Poland was played in have all the qualities of a market). Some of the 1980 by the mighty socio-political ef- design price-list was, for the time, sensible and fort towards independence, as well as the Soli- even modern. Using real factors that affected the darity work union, which was stymied (in its first evolution of a product was a way of ascertaining phase) by the martial law that was introduced the value of the design, which eliminated the in- on 13 December 1981. It did not resolve, how- debtedness and reference to sculpture and applied ever, any economic or social problems, let alone art that had functioned till then. This had posi- political ones. The political-economic processes tive and long-term methodological effects in the that had earlier been set in motion with the loom- professional practice of design, and facilitated ing crisis were still in operation. The situation agreements with clients partly through the lan- was approaching catastrophe. The “perestroika”- guage of economics, production organization and era Soviet Empire was leaning towards catastro- technology. This price-list to a large degree re- phe. In 1989 the negotiations of the “round table” sulted in the dissemination of a contemporary and the first partly-free elections led to the com- understanding of design, as a phenomenon which ing about of the 3rd Republic, the annulment of combines elements of the fine arts, the humani- the Warsaw Pact and the Council for Mutual ties, technology and economics. Economic Aid, and finally the departure of So- viet troops. THE FINAL CRISIS OF THE The years 1980-1989 In an attempt to preserve their existence, PEOPLE’S REPUBLIC had no aspects of the People’s Republic government tried to 1980-1989 progress in Poland reform the economy in a few inconsistently and the other “so- carried-out stages. Liberalization processes were in many cases deployed at this point - the ra- The losses incurred by Poland in this pe- tionalization of the economy was simultane- riod were not limited to material ones. The ously the beginning (preparation for) the over- political and material situation caused a great taking of certain institutes by the Party and State wave of emigration in this decade, particularly mechanisms (which foresaw the collapse of the among young and educated people, a fact which People’s Republic), as well as various kinds of se- weakened the country’s economic-intellectual cret services (the Wilczek and Rakowski reforms). potential. One must bear in mind that this emi- The above-mentioned communist government gration was to a great extent “facilitated” by the attempts to reform the economy were unsuc- communist government, which sought to rid cessful, and inflation grew, a fact most visible themselves of their most active contestors, as through the total “disappearance” of goods from well as their opponents. Those who remained fell the market. into an indifference that was harmful to the This period of the destruction of the country, or set off on “internal emigration”. The old system, which was extremely stormy Polish design discipline, including industrial de- and which lasted an entire decade, was sign, incurred powerful losses during this period. obviously unfavourable towards the creation of The sudden, inconsistent and irrational political- material culture in even its most elementary, ly-motivated changes that have already been everyday form. “Social realism” collapsed under described in this article occurred repeatedly dur- its own weight. What followed was a clear re- ing this period. The “curse” of no continuity or gression in the country’s civilization. The old development and mistaken decisions continued 65 industrial-economic structures, such as the pro- on with fatal results for design at large, indus- duction factories, head offices, associations and trial design included, which by nature is both research-development centres fell, and with them a rational and a creative activity that requires, the (construction and industrial) design studios. above all, stability. There was nothing that appeared to take their The beginning of the 80’s, particularly place, nothing that was able to create competi- after General Jaruzelski’s coup d’etat tive products. The opening of the borders to on 13 December 1981 and until the imported products swept away the domestic end of the martial law period, was a period of production, and diminished the need to conduct rupture, chaos and stagnancy for Polish industry, local research and development, or design of any and for the economy in general. The above-de- sort, industrial design inclusive. scribed design and production system of the 60’s The technological gap significantly widened, and 70’s was entirely destabilized. This was par- the distance from advanced world tech- ticularly evident in terms of the head offices and nologies was, depending on the line of business, associations, but also in certain production fac- from 25-50 years, and the general distance from tories. There were evident difficulties in supply- other populations’ quality of life was much the ing factories with raw materials and component same. It became clear that the “socialist” eco- parts (particularly modern ones), and in imple- nomics system was not reformable, and that the menting new technologies. Access to technical time had come for change, though there were information from developed countries was dif- many myths and notions about what direction ficult, there were embargoes on raw materials, this change should go in. component parts and equipment. Certain design projects were introduced, however, to modernize b ”folk” or pseudo-folk, inspired by or im- and implement new products and models, but porting (insofar as this is possible) con- the pace of these implementations was nonethe- struction-functional and decorative solu- less slack, and their innovation, and thus their tions from folk art or crafts (e.g. Cepelia competitiveness in terms of ready-made products Association products) in particular was not high. As we know, design c “organic-functional”, in which functional is particularly “sensitive” to this kind of collapse. modernity was expressed via a correct, If production is restricted, so too is the design “sincere” use of materials, drawing both of new products, the research and development, from folk art and modernist solutions and construction, and design teams are cut back. The ideas (to my mind, the Ład cooperative) process began of “naturally” liquidating the in- 2 Social realism - the style imposed by the house design studios in factories and associations, USSR-tied People’s Republic governments not to be reactivated in the new political-eco- in the 50’s, powerfully linked to the decora- nomic situation, but for different reasons, of tive motifs of folk art, and “laying” them on course. A certain era in Polish industry was clear- top of functional-modernist (camouflaged) ly over, and an era in design ended with it. All solutions, being in “service” to the pseudo- this had a clear impact on the quantity and qual- socialist state with totalitarian tendencies. ity of projects, and also on the state of the oc- 3 A continuation of the modernist movement, cupation, both in an “ideological” sense and in also with a few variants (tendencies): DESIGN IN POLAND 66 TO THE YEAR 1989 terms of the designer’s quality of life. This situ- a decorative variants drawing from art ation had a particular effect on design faculty deco graduates, who in this decade were deprived of b orthodox-modernist, a continuation of the chance to take their “first step” in the profes- the “classical” modernism of the 20’s sion. Those who were generally prepared as art- and 30’s ists were fortunate (and remain so) to be able to c functional-modernist, strongly condi- do design work in applied graphics, interior de- tioned by construction-technological re- sign and other like specializations, including those alities, carrying on the Bauhaus idea and in the “pure” arts, thanks to which they managed the concepts of the Ulm school, drawing to find independent work or employment. from the post-war aesthetics of the free market European economy. In Poland after the Second World War, in 4 “Styling”, drawing from American design of the period generally known as the People’s the 30’s and 50’s as an expression of long- Republic (1944-1989), applied arts and design ing for free form, expression of freedom, for for production appeared, from the point of view the market-economy culture we were cut off of expression, in chiefly the following stylistic from for 45 years. conventions: 5 Various conventions in “the latest design” 1 A continuation of the “homegrown” move- from the 70’s and 80’s, borrowed formal ment, with a few variants: ideas from the transformations (fashions) a historical - drawing directly from art of the of the world of art and design of the West, 19th and the first half to the 20th century, such as abstract art, op-art, and postmodern- in the manor or “bourgeois” style ism (new-eclectic historicism). All of this, to a large degree, in a “funhouse mirror”, strained through and deformed by isolation - the lack ics policies. This was to some degree a continu- of any direct opportunities to participate in ation and development of design activities that the European and world economy. had been previously carried out by licensed co- In the latter half of the 80’s the Party (PZPR) and operatives, state institutions or artist union or- the People’s Republic government it controlled ganizations. The creation of design companies saw and predicted its own downfall, and made was, however, something new, coming as a re- attempts to counteract or mollify the possible sponse to the developments in this profession in repercussions of this event. This involved the the 90’s. restructuralization of the factories, the “enfran- At that time the following design firms chisement” of hastily-acquired state property, the came about: creation of new “Polonia” companies and other MASS Studio, IDEA, MIMO, FORMA, KARTA, KON- economic-political structures. Many companies CEPT design studio and CREA. that came about in this way invested - though in Some of these also served as support for a limited way - in research and development, and many people who had lost their state jobs design activities, sometimes industrial design. In for political reasons, and had decided to invest this way they tried to fill a gap in the consumer a small amount of capital in becoming private articles, machines and equipment market. These entrepreneurs. These design firms invented their companies, affiliated with institutions of the Party production profiles, technologies, products, and and former state in various ways, either more or then their name, logo, company identification less formally, had easier access to better raw ma- and promotional materials. This kind of complex 67 terials, modern components and information than care-taking was, on a small scale, the “training others (private or cooperative) did, which gave ground” for the free market economy and build- them more opportunities to design and manufac- ing of an alternative society in the face of the ture in relation to other companies. During this officially-functioning reality. time many private (often family-run) companies began their operations, taking advantage of the new legal regulations, and these were based on normal principles: arduous work and the gath- ering of capital and experience, which - if they survived the period of major economic change and the complexities of the bureaucracy - could then develop in the market-economy conditions of the 3rd Republic. The above-detailed civilizational crisis evoked a defensive response from the society as a whole, as well as the oc- cupational communities. Individual designers or teams of them started design, and sometimes manufacture projects on a larger scale based on certain corrections in relationships with the gov- ernment and the Party in the sphere of econom- At the turn of the 19th and 20th centuries, the concept of the Polish style came about and was executed in design in its broadest definition. In the inter-war period this concept was developed and enriched with the experiences of modern European and world decorative art, modernism and functionalism. Clear development, a tally- ing of experiences and stylistic diversity are all visible. A great portion of these indubitable ac- complishments was, however, destroyed by the war, in both a material and a human sense. Following the Second World War, in Peo- ple’s Republic Poland, a fundamental (structural and quantitative) transformation of the civiliza- tion took place. Unfortunately, the progress dur- ing this period was highly insufficient, particu- larly in terms of broadly-defined quality, owing to the country’s isolation from Europe and the rest of the world, and its strict subjectification to the Soviet Empire. This concerned all spheres of life, and the level of material culture, design

DESIGN IN POLAND inclusive. I believe that a certain intellectual po- 68 TO THE YEAR 1989 tential was maintained in spite of the CLOSING REMARKS many hardships, as were historical mem- ory and national identification, and something like the “spirit of entrepreneurship” was salvaged, which made the transition back to the sphere of western civilization easier. This period of isola- tion, counting the five years of the war, lasted around fifty years. From our perspective in 2007, we may be hopeful that the process of rebuild- ing and modernizing the country that was begun in 1989 will last a shorter time. In writing this I have in mind the democratization, the improve- ment of laws, the strengthening of the rule of the law, educational progress and economic growth (insofar as these things will continue), and above all our new, advantageous situation in Europe and the world. All the professional groups directly affili- ated with the creation of our material culture, with elevating the quality of life, innovativeness and competitiveness - whether economists, tech- nical professionals, research and development teams, including design in all its variants - should play a significant role in this process. BIBLIOGRAFIA SOURCES

Barbara Banaś. Wit Płażewski. „2+3D” IV-2004, nr 13. Ryszard Bojar. Beauty for everyone one day. Design in Poland. IWP 1993. Zofia Baranowicz. Polska Awangarda Artystyczna 1918-1939. WAiF. Warszawa 1979. Janusz Bogucki. Sztuka Polski Ludowej. WAiF. Warszawa 1983. Stefan Bratkowski. Skąd Przychodzimy. BGW. Warszawa 1993. Krzysztof Charewicz. Władysław Wincze. „2+3D” IV 2003 nr 17. Olgierd Czerner, Hieronim Listowski. Awangarda polska – urbanistyka, architektura. Muzeum Architektury-Wrocław. Monteur Paryż. Interpress Warszawa 1981. Krystyna Czerniewska, Jolanta Olejniczak. Z dziejów Wzornictwa w powojennej Polsce (1945-1950). Biblioteka IWP 16’89. Agnieszka Chmielewska. W Służbie Państwa Społeczeństwa i Narodu. Państwowotwórczy Artyści Plastycy w II-ej Rzeczypospolitej. IFiS PAN Warszawa 2006. Norman Davies. Boże Igrzysko. Znak. Kraków 2006. ———. Europa. Znak. Kraków 1998. Dekady , Biblioteka Gazety Wyborczej (t. I-VI). Oficyna Imbir. Agencja Autorska Zetzet. Warszawa 2006. Dlaczego wzornictwo? Red. Ewa Przestaszewska-Porębska. Architektura 4-5‘88 (str.33-105). tamże artykuły A. Przedpełskiego. J.A. Mrozka. A.J. Wróblewskiego. M. Chmielewskiego. R. Terlikowskiego. B. Hoff. K. Trautsolt. A. Wyszogrodzkiej. S. Trzeszczkowskiego. R. Bojara. G. Strzelewicza. W. Wybieralskiego. W. Karolaka. J. Porębskiego. K. Wiśniakowskiego. C. Nawrota. S. Westrycha. Dobry Wzór 2005. IWP. katalog wystawy pokonkursowej. Dobry Wzór 2006. IWP. katalog wystawy pokonkursowej. Antoni Dudek. Reglamentowana Rewolucja Rozkład dyktatury komunistycznej w Polsce 1988-1990. ARCANA 2004. WZORNICTWO W POLSCE red Czesława Frejlich. 70 DO 1989 ROKU Wzornictwo-Kultura. Gospodarka. Konferencja Warszawa BUW 2006. Materiały pokonferencyjne. Fundacja Rzecz Piękna. Kraków 2006. Andrzej Garlicki. Drugiej Rzeczypospolitej początki. Dolnośląskie. Wrocław 1996. Jerzy Ginalski, M Liskiewicz, J Seweryn.Rozwój nowego produktu. ASP WFP w Krakowie (Tempu JEP-2275) 1994. Sylwia Giżka. Jan Kurzątkowski (1899-1975) Papieroplastyka i meblarstwo. „2+3D” IV-2006 nr 21. Irena Huml. Polska Sztuka stosowana XX-ego wieku. WaiF. Warszawa 1978. Jacek Kuroń. Jacek Żakowski. PRL dla początkujących. Wyd.Dolnośląskie. Wrocław 1995. red Tomasz Lachowski. Nie tylko Plakat. Polska Grafika Reklamowa Dwudziestolecia. Świat Literacki. Warszawa 2003. JA Mrozek. Konteksty Przyczynek do dziejów wzornictwa w Polsce. Spotkanie. ASP WWP w Warszawie 2004. ———. Teoria i praktyka awangardowego wzornictwa w Polsce w dwudziestoleciu między wojennym. [w:] Sztuka a technika. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki. Szczecin. listopad 1987. Warszawa 1991. s.327-337. J.A. Mrozek. Trudne stulecie. Polityka. gospodarka i wzornictwo w Polsce 1900-2000. [w:}Rzeczy pospolite: polskie wyroby 1899-1999. red. Cz. Frejlich. Warszawa 2000. s.10-29. red. Andrzej Janota. Polska sztuka użytkowa w 25-leciu PRL. ZPAP. Warszawa 1968. Jerzy Jedlicki. Jakiej cywilizacji Polacy potrzebują. PWN. Warszawa 1988. Janina Jaworska. Polska sztuka walcząca. 1939-1945. WAiF. Warszawa 1976. Hanna Chwierut- Jasicka. Katalog wyst. Polskie szkło współczesne. IWP Warszawa. MN w Warszawie. Warszawa 1988. Bolesław Orłowski. Historia Techniki Polskiej. ITE-PIB. Radom 2006. Rzeczy pospolite: polskie wyroby 1899-1999. [kat.wystawy w Muzeum Narodowym w Warszawie (05-06 2000). red Czesława Frejlich. BOSZ Olszanica-Warszawa 2000. Andrzej Przedpełski. A glimpse at the past. Design in Poland. IWP 1993. Wojciech Roszkowski (Andrzej Albrecht). Najnowsza historia Polski Cz. I 1918-1939. Cz II. 1939-1945. Krąg. Warszawa 1983. Janusz Skodlarski. Zarys historii gospodarczej Polski. PWN Łódź 2000. Michał Stefanowski. Wzornictwo przemysłowe-element strategii gospodarczej państwa. Warszawa 2004. Walerian Spychała. Wzornictwo przemysłowe w latach 1975-1982. Działalność Rady wzornictwa przemysłowego IWP. Prace i mat. Zeszyt 115. Warszawa 1987. Wanda Telakowska. Tadeusz Reindl. Problemy wzornictwa przemysłowego. PWN. seria Omega. Warszawa 1966. Wanda Telakowska. Wzornictwo moja miłość. Biblioteka IWP 18.90. Jan Trzupek.Kazimierz Zembrzuski – Twórca parowozu. Pm 26. „2+3D” II-2006 Nr 19. Michał Warda. Karol Śliwka. Owocna trwórczość. „2+3D” IV- 2005 nr 17. Izabella Wisłocka. Awangardowa architektura polska 1918-1939. ARKADY. Warszawa 1968. Aleksander Wojciechowski. O sztuce użytkowej i użytecznej. Sztuka. Warszawa 1955. Paweł Wojciechowski. Justyna Błażejowska. PRL- świadkowie. Zeszyty historyczne. Dodatek do tyg. Newsweek polska 2006-2007. Wojciech Wybieralski. Wzornictwo w nowej sytuacji. Design. Wiadomości IWP 2/92. ———. Polityka państwa na rzecz rozwoju wzornictwa jako instrument wzrostu konkurencyjności przemysłu (raport i koncepcja). Warszawa 1998. Wzornictwo jakie mamy. wzornictwo jakiego potrzebujemy. DESIGN PL. Katalog wystawy ASP. Warszawa 2006. 20 najlepszych projektów z ostatnich pięciu lat .„2+3D” III-2006 nr 20

71

Autorzy fotografii Photographers : of Fine Arts in Warsaw Museum archives, the archive of „Automobilista” magazine, and the Marcin Banaś (28) archives of the designers. Tomasz Kalarus (3) Piotr Kochanowski i Michał Cielewicz (32) Autorzy dziękują magazynom „2+3D” Michał Stefanowski (2, 13, 45) i „Automobilista”, Muzeum ASP w Warszawie, oraz Piotr Witosławski (4, 5, 6, 20, 33, 34) osobom prywatnym za udostępnienie ilustracji do Wojciech Wybieralski (10, 14, 15, 16, 17, 18, 41) niniejszej publikacji. The authors would like to thank „2+3D” and Pozostałe fotografie pochodzą z archiwum „Automobilista” magazines, the Academy of Fine Muzeum ASP w Warszawie, archiwum magazynu Arts in Warsaw Museum, and private individuals „Automobilista” i z archiwum autorów projektów. for making illustrations available for this The remaining photographs hail from the Academy publication. Wojciech Wybieralski WZORNICTWO W POLSCE DO 1989 ROKU na tle politycznym i gospodarczym. DESIGN IN POLAND TO THE YEAR 1989 in a Political and Economic Context współpraca co-author Michał Stefanowski

Praca naukowa finansowana ze środków budżetowych na naukę w latach 2005-2007 jako projekt badawczy „Wzornictwo przemysłowe – element wzrostu konkurencyjności gospodarki” Academic work financed by funding from the academic budget for the years 2005-2007 as part of the research project: “Industrial Design – Part of the Growth of a Competitive Economy”

Uczestnicy projektu Project participants mgr Paweł Balcerzak, dr Grzegorz Niwiński, dr hab. Michał Stefanowski, prof. Wojciech Wybieralski

Publikacja jest rezultatem współpracy Wydziału Wzornictwa Przemysłowego Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie i Stowarzyszenia Projektantów Form Przemysłowych This work is the result of co-operation between the WZORNICTWO W POLSCE 72 DO 1989 ROKU Faculty of Industrial Design at the Academy of Fine Arts in Warsaw, and the Association of Industrial Designers

Przedruk całości i części niniejszej publikacji jest zabroniony bez zgody Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie Total and partial reproductions of this publication are strictly forbidden without the prior authorisation of the Academy of Fine Arts in Warsaw

Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie Wydział Wzornictwa Przemysłowego Academy of Fine Arts In Warsaw – Faculty of Industrial Design ul. Myśliwiecka 8 00-459 Warszawa Tel./fax +48 22 628 16 23 www.asp.waw.pl

Tłumaczenie Translation Soren Gauger

Projekt graficzny Graphic layout Bartosz Dobrowolski

Druk Print Memograf

Warszawa 2007

ISBN 978-83-87321-65-6 Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie / Wydział Wzornictwa Przemysłowego Academy of Fine Arts in Warsaw / Faculty of Industrial Design