2018 2(54) DOI: 10.5277/arc180209

Karolina Jaklewicz*

Murale – malarskie strony architektury

Murals – artistic outside of architecture

Wstęp Introduction

Mural1 jest powszechny i ogólnie dostępny. Jest obec- Mural1 is common and generally accessible. It is pres- ny zarówno w prestiżowych dzielnicach metropolii, jak ent both in prestigious metropolitan districts and in the i w tzw. dzielnicach biedy. Mural może być głosem wła- so-called districts of poverty. Mural can be the voice of dzy i głosem społeczeństwa. Może być demokratyczny those in power and the voice of society. It can be demo- i autorytarny. Może współdziałać z bryłą architektoniczną cratic and authoritarian. It can interact with the architec- lub jej szkodzić. Pojawia się spontanicznie jako reakcja/ tural body or do harm to it. It appears spontaneously as dialog/komentarz do aktualnej sytuacji lub jest zaplano- a reaction/dialogue/comment on a current situation or it is wany jako integralna część projektu architektonicznego. planned as an integral part of an architectural design. Koegzystencja malarstwa i architektury bywa ryzykow- Coexistence of art painting and architecture can be risky, na, ale wspólnota świadomie projektowana jest artefak- but the community which is deliberately designed be­ tem o wysokiej artystycznej randze i silnym społecznym comes an artefact of a high artistic rank and a strong social oddziaływaniu. Włączenie architektów w sferę debaty impact. The inclusion of architects in the sphere of the o muralu poprzez praktykę w okresie studiów otwiera ar- mural debate through practice during the period of study- chitekturze możliwości korzystania z plastyki, a plastyce ing opens possibilities of using plastic arts in architecture­ umożliwia obecność w przestrzeni publicznej. and enables plastic arts to be present in public space.

Baza danych. Krótka historia muralu Database. A brief history of the mural

Historia muralu zaczyna się w jaskiniach Chauve- The history of the mural begins in the caves of Chauvet ta i Lascoux­­ – Zbigniew Herbert wspomina: Wracałem and Lascoux as Zbigniew Herbert recalls, i.e. I was com- z Lascaux tą samą drogą, jaką przybyłem, mimo że spoj- ing back from Lascaux the same way I arrived, even rzałem, jak to się mówi, w przepaść historii, nie miałem though I looked, as they say, into the chasm of history, I did not have any feeling that I was coming back from * Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej/Faculty of Ar­ chi­tecture, Wrocław University of Science and Technology. 1 W tekście wymiennie stosuję pojęcia muralu i malarstwa ścien­ 1 In the text, I use the concepts of mural and wall painting inter- nego, które w kontekście współczesności rozumiem jako malarską reali­ changeably, which in the context of modernity I understand as a painting zację w lub na ciele architektonicznym, która została wykonana przez realisation in or on an architectural body, which was performed by pro- profesjonalistów, powstała w czasochłonnych technikach malarskich­ fessionals, was created in time-consuming painting techniques and is i nigdy nie jest zamierzoną dewastacją. Graffiti to zazwyczaj nazna­­ never intended devastation. Graffiti is usually marking architecture, cza­nie architektury wykonane szybką techniką, może być gestem artys­ which is performed with a quick technique, it can be an artistic gesture, tycznym, choć często jest aktem wandalizmu. although it is often an act of vandalism. 96 Karolina Jaklewicz

­wcale uczucia, że wracam z innego świata. Nigdy jesz- another world. I have never been stronger in this soothing cze nie utwierdziłem się mocniej w kojącej pewności: certainty: I am a citizen of the Earth, a heir of not only jestem obywatelem Ziemi, dziedzicem nie tylko Greków Greeks and Romans, but of almost infinity [1, p. 19]. I am i Rzymian, ale prawie nieskończoności [1, s. 19]. Wra- returning to the distant times of the Palaeolithic because cam do odległych czasów paleolitu, bo pozostał w muralu a special kind of primitiveness remained in the mural. The szczególny rodzaj pierwotności. Mural to bezpośrednie mural is direct painting on the wall, claiming a territory, malowanie na ścianie, naznaczanie terenu, komunikacja communication with a herd, and transferring information. ze stadem, przekazywanie informacji. Jednocześnie mu- At the same time, the mural fulfilled and still fulfils aes- ral pełnił i nadal pełni funkcje estetyczne – humanizuje thetic functions – humanises the urban space, allows for przestrzeń urbanistyczną, pozwala na indywidualizowa- individualizing architecture, and connects a recipient with nie architektury, wiąże odbiorcę z miejscem. Różnorod- a place. The ideological variety of murals is unusually ność ideowa murali jest niezwykle rozpięta. Mamy do large. We deal with ritual, sacral, educational, political, czynienia z gestami rytualnymi, sakralnymi, edukacyj- advertising, propaganda, aesthetic and social gestures. nymi, politycznymi, reklamowymi, propagandowymi, The formal side of wall painting is equally rich and devel- estetycznymi, społecznymi. Równie bogata jest formalna ops no less dynamically than art in general. For the last strona malarstwa ściennego i rozwija się nie mniej dy- few years, classic painting techniques have come to namicznie niż sztuka w ogóle. Do klasycznych technik include screens, holograms, and projections on the malarskich doszły w ostatnich latach ekrany, hologramy facades2. Keeping in mind the long history of the mural czy projekcje rzucane na fasady2. Mając w pamięci dłu- that leads us through ancient Greece and Rome, then gą historię muralu, która prowadzi nas przez starożytną medieval, renaissance, and baroque churches, it is worth Grecję i Rzym, średniowieczne, renesansowe i barokowe stopping at the beginning of the 20th century in Mexico, kościoły, warto zatrzymać się na początku XX w. w Mek- where the development of monumental mural painting syku, gdzie rozwój monumentalnego malarstwa ścienne- (the so-called Mexican muralism) was initiated by David go (tzw. muralizm meksykański) zainicjowali w 1922 r. Alfaro Siqueiros, Diego Maria Prvera and Ose Clemento David Alfaro Siqueiros, Diego Maria Prvera i Ose Cle- Orozco’s publication El Manifesto de Sindicato du mento Orozco publikacją El Manifesto de Sindicato du Pintores, Escultores y Grabadores Revolutionarios de Pintores, Escultores y Grabadores Revolutionarios de Me- Mexico in 1922 [2, p. 41]. Murals on the rising post-re­ xico [2, s. 41]. Murale na wznoszącej porewolucyjnej fali, volutionary wave, looking for national identity and being szukające narodowej tożsamości i społecznie zaangażo- socially engaged introduce wall painting into a new wane wprowadzają malarstwo ścienne w nowy wymiar dimension of the public presence3. South American artists publicznej obecności3. Południowoamerykańscy twórcy freely combined elements of pre-Columbian culture with swobodnie łączyli elementy kultury prekolumbijskiej European avant-garde trends such as futurism, cubism, z europejskimi nurtami awangardowymi – futuryzmem, and surrealism. The mural entered the orbit of art, became kubizmem, surrealizmem. Mural wszedł w orbitę sztu- a widely accepted art of the public use as well as a tool of ki, stał się powszechnie akceptowalną sztuką publiczne- marketing strategies for modern cities – in Poland this go użytku, a także narzędziem strategii marketingowych promotional line is used by Gdańsk (Gdańsk Mural współczesnych miast – w Polsce z tej linii promocyjnej School), Łódź (Urban Forms Foundation/Łódź Murals4) korzysta Gdańsk (Gdańska Szkoła Muralu), Łódź (Funda- or Wrocław (Out of Something Festival/BWA Wrocław). cja Urban Forms/Łódzkie Murale4) czy Wrocław (Festi- A spectacular example of the success of wall painting is wal Out of Something/BWA Wrocław). Spektakularnym the figure of an anonymous artist named Bansky who przykładem sukcesu malarstwa ściennego jest postać made the street art the subject of the greatest collectors’ anonimowego artysty Bansky’ego, który ze sztuki ulicy desire. As reported by the Polish Radio at the beginning uczynił przedmiot najwyższego kolekcjonerskiego pożą- of 2013, Bansky’s graffiti was stolen from a building in dania. Jak donosiło Polskie Radio na początku 2013 r., London and put up for auction in Miami. Residents are graffiti Bansky’ego zostało skradzione z budynku w Lon- shocked and do not hide their anger at removing the draw- dynie i wystawione na aukcji w Miami. Mieszkańcy są ing and plastering the place where it was – reported Alan w szoku i nie kryją złości z powodu usunięcia rysunku Strickland to BBC, a municipal councilman at Haringey, i zatynkowania miejsca, w którym był – powiedział BBC who is the leader of the social action for the return of the graffiti. – The artist gave his work to the local community.

2 Na szczególną uwagę zasługują prace Krzysztofa Wodiczki (ur. 1943), który wykonał ponad 80 projekcji wideo na budynkach uży­ 2 Particularly noteworthy are the works by Krzysztof Wodiczko teczności­ publicznej. W swoich projekcjach Wodiczko poruszał ważne­­ (born in 1943), who has performed over 80 video projections on public problemy społeczne, często demaskował pierwotne przeznaczenie bu­ utility buildings. In his projections, Wodiczko raised important social dynków, zabierał krytyczny głos w istotnych debatach polityczno-spo­ problems, often unmasked the original purpose of buildings, and took łecznych. part in important political and social debates showing his criticism. 3 Na międzynarodową rangę meksykańskiego muralizmu wpłynęła 3 The intensive activity conducted in the USA (1931–1941) by the aktywna działalność prowadzona w USA (1931–1941) przez czołowych leading representatives of this movement who executed orders in, inter przedstawicieli tego ruchu, którzy zrealizowali zamówienia m.in. w San alia, San Francisco, Los Angeles, Detroit, New York influenced the Francisco, Los Angeles, Detroit, Nowym Jorku [2, s. 42]. international rank of Mexican muralism [2, p. 42]. 4 Fenomen obecności muralu w Łodzi jest obszernie i wnikliwie 4 The phenomenon of the presence of murals in Łódź is exten- opisany i zdokumentowany w [3]. sively and thoroughly described and documented in [3]. Murale – malarskie strony architektury /Murals – artistic outside of architecture 97

Alan Strickland, radny gminy Haringey kierujący spo- It was taken from this community to sell it with a huge łeczną akcją na rzecz zwrotu graffiti. – Artys­ta podaro- pro­­fit – he added [4]. The social defence of the common wał swoją pracę lokalnej społeczności. Zabrano ją jej, value shows the role the mural can play in tightening the by sprzedać z ogromnym zyskiem – dodał [4]. Społeczna relationships between the resident and the city. obrona wspólnej wartości pokazuje, jaką rolę może od- grywać mural w zacieśnianiu relacji między mieszkań- Condition of tension. cem a miastem. Relations between the architect and the mural

Stan napięcia. The relation of mural and architecture is the relation- Relacje między architektem a muralem ship full of tensions, understatements, but also support and friendship. Because it is difficult to determine wheth- Związek muralu i architektury to relacja pełna napięć, er architecture desires a mural or it is forced on it. Does it niedopowiedzeń, ale też wsparcia i przyjaźni. Bo trud- like to be a background? Does it willingly accept new no ustalić, czy architektura pożąda muralu czy jest nim tattoos? The presence of painting is rarely taken into con- potraktowana na siłę. Czy lubi być tłem? Czy chętnie sideration at the stage of the architectural design. The przyjmuje nowe tatuaże? Bo rzadko na etapie projektu mural is usually a value which is added after some time architektonicznego uwzględnia się obecność malarstwa. when it turns out that something is missing or when his- Mural jest zazwyczaj wartością dodaną po czasie, gdy toric architecture offers an accidentally undeveloped okazuje się, że czegoś brakuje lub gdy historyczna archi- gable wall. The mural is then an aesthetic remedy, a lift- tektura oferuje przypadkowo niezagospodarowaną ścianę ing of an old and wrinkled wall. Although in Italy, these szczytową. Mural jest wtenczas estetycznym ratunkiem, very old and unsmooth facades create a unique atmo- liftingiem starej, pomarszczonej ściany. Choć w Italii te sphere of urban spaces. Surfaces of buildings, which are właśnie niemłode i niegładkie fasady stanowią o wyjąt- rough, exposed to the sun, humidity, and time, become kowym klimacie miejskich przestrzeni. Szorstkie, wysta- climatic, beautiful, and so Italian due to tender looks of wione na działanie słońca, wilgoci i czasu powierzchnie tourists. Out of the context, they would be neglected, budynków pod czułymi spojrzeniami turystów stają się worn out and completely inappropriate. But genius loci klimatyczne, piękne i takie włoskie. Wyciągnięte z kon- has its impact and in the south, the above-mentioned tekstu byłyby zaniedbane, podniszczone i zupełnie nie- drawbacks are advantages. In modern metropolises it is stosowne. Ale genius loci czyni swoje i na południu smooth due to glass. Taut facades, sharpened silhouettes. wspomniane mankamenty to zalety. We współczesnych Zero gravitation. Ewa Rewers writes: Skin – the mem- metropoliach – gładko od szkła. Fasady napięte, rysy brane of a building, mirrorlike or semi-translucent, just wyostrzone. Zero grawitacji. Ewa Rewers pisze: Skóra like the skin of a woman/man should be, according to the – membrana budynku, lustrzana lub półprzeźroczysta, principles of this particular variant of the consumer soci- podobnie jak skóra kobiety/mężczyzny powinna być, we- ety expectations, i.e. smooth, silky, clean, shiny – lumi- dług reguł tego szczególnego wariantu oczekiwań spo- nous. [...] On an urban scale, this is a domain, only seem- łeczeństwa konsumpcyjnego, gładka, jedwabista, czysta, ingly very distant from the first technologies, which lśniąca – świetlista. […] W skali miejskiej to domena transforms aging and “wrinkled” stone bodies of build- pozornie tylko bardzo odległych od tych pierwszych ings into smooth sheets of protective walls – mirrors that technologii przekształcających starzejące się, „pomar­ capture sunlight [5, p. 120]. Glassy surfaces form a weak szczone”, kamienne bryły budynków w gładkie tafle ścian partner of painting. But cities are still not short of plaster, osłonowych – lustra przechwytujące światło słoneczne [5, concrete and brick. In cities with an ambiguous urban s. 120]. Szkliste powierzchnie to słaby partner malarstwa. structure, in cities with interrupted architectural and his- Ale w miastach wciąż nie brakuje tynku, betonu i cegły. torical continuity, in cities chaotically developed – in such W miastach o niejednoznacznej strukturze urbanistycz- cities, there are plenty of places for murals. Architecture, nej, w miastach o przerwanej ciągłości architektonicz- therefore, assumes new painting coating, the mural is no-historycznej, w miastach chaotycznie dobudowywa- placed on the wall, is embedded in the memory of nych – w takich właśnie miastach szczególnie nie brakuje ­passers-by, becomes a familiar and accepted element. It miejsc dla murali. Architektura więc przyjmuje na siebie grows into a tissue and begins to play a role. The results nową malarską powłokę, mural osadza się na ścianie, of scientific research which was carried out by sociolo- osadza się w pamięci przechodniów, staje się elementem gists clearly show that there was a decrease in criminal oswojonym i zaakceptowanym. Wrasta w tkankę i zaczy- offenses in those areas where painted walls appeared, and na odgrywać rolę. Wyniki badań naukowych przeprowa- social as well as communication activities increased dzonych przez socjologów wyraźnie pokazują, że zanoto- simultaneously [2, p. 46]. What, however, is the commu- wano spadek wykroczeń kryminalnych w tych rejonach, nication between the architect and the mural? If s/he has gdzie pojawiały się malowane ściany, wzrosła jednocze- chances, does s/he take into consideration the presence of śnie aktywność i komunikacja społeczna [2, s. 46]. Jaka painting in the final project? Does s/he leave the facade’s jest jednak komunikacja między architektem a muralem? fate to the future? A classic example of the organic co­ Czy jeśli ma szanse, to uwzględnia obecność malarstwa existence of architecture and painting are Friedensreich w swoim ostatecznym projekcie? Czy pozostawia los fa- Hundertwasser’s realisations in which the colour follows sady przypadkowi przyszłości? ­Klasycznym przykładem the body creating a coherent visual concept. Undulating 98 Karolina Jaklewicz organicznego ­współistnienia architektury i malarstwa surfaces which are inlaid with mosaics and saturated with są realizacje Friedensreicha Hundert­­­­­wassera, w których intense colours form a postmodernist response to the kolor podąża za bryłą, tworząc spójny wizualny kon- Viennese secession. In contrast to the joyous, asymmetri- cept. Falujące powierzchnie inkrustowane mozaikami, cal, and free forms of the Austrian architect, the architec- nasycone intensywnym kolorem to postmodernistyczna tural painting by Jerzy Nowosielski appears to be extraor- odpowiedź na wiedeńską secesję. W odróżnieniu od rado- dinarily majestic. A particular example is the Orthodox snych, asymetrycznych i swobodnych form austriackiego church which the artist created in cooperation with the architekta, niezwykle majestatycznie prezentuje się archi- architect Bogdan Kotarba in Biały Bór. Nowosielski tektoniczne malarstwo Jerzego Nowosielskiego. Szcze- thought of it as a fulfilled complete work. The work that gólnym przykładem jest cerkiew, którą artysta stworzył is a masterful combination of symbolism of colour, ico­ we współpracy z architektem Bogdanem Kotarbą w Bia- nographic tradition with the spirit of abstraction. Trans­ łym Borze. Nowosielski myślał o niej jak o spełnionym parency of the structure, the harmony of bodies, and the dziele kompletnym. Dziele, które jest mistrzowskim no­­bility of colours prove that the Scandinavian architect połączeniem symboliki koloru, tradycji ikonograficznej Juhani Pallasmaa was right when he wrote that [...] every z duchem abstrakcji. Przejrzystość konstrukcji, harmonia moving experience of architecture is multi-sensory brył, szlachetność barw dowodzi, że rację miał skandy- [6, p. 51]. Entering the space of the Eastern Orthodox nawski architekt Juhani Pallasmaa, pisząc, że […] każde church, we definitely feel how [...] architecture frees us wzruszające doświadczenie architektury jest wielozmy- from the embrace of the present and allows us to experi- słowe [6, s. 51]. Wchodząc w przestrzeń cerkwi, zdecydo- ence a slow and a healing flow of time. It allows us to see wanie czujemy, jak […] architektura wyzwala nas z objęć and understand the passing of history and participate in teraźniejszości i pozwala nam doświadczyć powolnego, time cycles that exceed the life of an individual [6, p. 65]. uzdrawiającego przepływu czasu. Pozwala nam zobaczyć Being in the space painted by Nowosielski is a meta­ i zrozumieć przemijanie historii i uczestniczyć w cyklach physical experience. The purity of divisions, the percep­ czasu, których długość przekracza życie jednostki [6, s. tible echo of neoplastic solutions can be described as 65]. Bycie w przestrzeni rozmalowanej przez Nowosiel- a sacred experience of modernism. Pope of modernism – skiego to przeżycie metafizyczne. Czystość podziałów, Le Corbusier – be­­lieved that [...] architecture is a fine arts wyczuwalne echo rozwiązań neoplastycznych można phenomenon. Visual arts are something that can be mea- określić mianem sakralnego doświadczenia moderni- sured by eyes [7, p. 35]. Nowosielski’s and Koterba’s zmu. Papież modernizmu – Le Corbusier – uważał, że temple go beyond the sight. Artistic solutions constitute […] architektura to zjawisko plastyczne. Plastyka to coś a key element creating the aura of sur-reality and plastic co da się zmierzyć wzrokiem [7, s. 35]. Świątynia Nowo- arts open us to Miłosz’s “second space”. In this case, the sielskiego i Koterby wykracza poza wzrok. Rozwiązania cooperation between the painter and the architect took plastyczne są kluczowym elementem tworzącym aurę place in full agreement. Le Corbusier’s relationship with nadrzeczywistości, plastyka otwiera nas na miłoszowską Eillen Grey, the designer of E-1027 Villa in Roquebrune- „drugą przestrzeń”. W tym wypadku współpraca malarza Cap-Martin, was different. Grey valued Le Corbusier, i architekta przebiegła w pełnym porozumieniu. Inaczej however she believed [...] that his purist approach to miała się relacja Le Corbusiera z Eillen Grey, projektant- architecture and functional orientation were too radical ką willi E-1027 w Roquebrune-Cap-Martin. Grey ceniła [7, p. 173]. Le Corbusier, who was a friend of then Grey’s Le Corbusiera, jednak uważała, […] że jego purystycz- Romanian architect Jean Badovicki, was a frequent visi- ne podejście do architektury, orientacja funkcjonalna są tor in their seaside summer house. The view of clean and zbyt radykalne [7, s. 173]. Le Corbusier, zaprzyjaźniony white walls of E-1027 Villa as well as the interior design z ówczesnym partnerem Grey, rumuńskim architektem so similar to his own designs was a peculiar experience Jeanem Badovickim, był częstym gościem w ich nadmor- for the architect. He would be able to build such a house skim domu letniskowym. Widok czystych, białych ścian [7, p. 174]. He felt at home. Therefore, his gesture from willi E-1027 i wystroju wnętrza tak podobnego do jego 1938 was a big surprise for the owners of the property. własnych projektów był dla architekta osobliwym prze- Le Corbusier decided that the hygienic­ whiteness of walls życiem. Taki dom mógłby zbudować [7, s. 174]. Czuł się requires a change. Dressed in characteristic glasses only jak u siebie. Dlatego jego gest z 1938 r. był dla właścicieli and armed with a brush he painted huge images of women posiadłości dużym zaskoczeniem. Le Corbusier uznał, że in erotic poses on the walls of the villa. The figures, which higieniczna biel ścian wymaga zmiany. Ubrany jedynie were deformed in a cubist style, filled eight compositions w charakterystyczne okulary, uzbrojony w pędzel nama- both inside and outside the building. Grey called the lował na ścianach willi ogromne wizerunki kobiet w ero- paintings vandalism and demanded their removal. The tycznych pozach. Figury, zdeformowane w kubistycznym author himself was proud of the effects and spread photos stylu, wypełniły osiem kompozycji zarówno wewnątrz, of the painted walls saying that [...] they are ejaculating jak i na zewnątrz budynku. Grey nazwała malowidła wan- from boring sad walls where nothing is happening dalizmem i zażądała ich usunięcia. Sam autor był dumny [7, p. 176]. He called his work “modernist graffiti” which z efektów, rozpowszechniał zdjęcia pomalowanych ścian, introduced a spiritual dimension into architecture. The mówiąc, że […] wytryskują z nudnych, smutnych ścian, story of Le Corbusier, who considered modernist clean na których nic się nie dzieje [7, s. 176]. Nazywał swo- surfaces too boring and decided to intervene with figura- je dzieło „modernistycznym graffiti”, które wprowadziło tive painting in a symbolic way, gives permission to Murale – malarskie strony architektury /Murals – artistic outside of architecture 99 w architekturę wymiar duchowy. Historia Le Corbusiera, ­combine ­painting with modern architecture. The case of który uznał modernistyczne czyste powierzchnie za zbyt the “architect of tomorrow” is a great didactic discussion nudne i postanowił interweniować malarstwem figura- problem. tywnym w symboliczny sposób, daje przyzwolenie na ­łączenie malarstwa ze współczesną architekturą. Przypa- New murals in the space of Polish cities dek „architekta jutra” to świetny dydaktyczny problem dyskusyjny. Murals undoubtedly became part of the modern image of the city as well as of its changeability, activity, and Nowe murale w przestrzeni polskich miast diversity. The boom that began in the first half of the 20th century in Mexico and later developed in the United Murale bez wątpienia wpisały się we współczesny States and Europe is still on5. Poland joined the field of obraz miasta. W jego zmienność, aktywność, różno- destruction with street art at the beginning of the 21st cen- rodność. Boom zapoczątkowany w pierwszej połowie tury6. During the first years, Polish murals were created XX w. w Meksyku, rozwinięty później w Stanach Zjed- as forms of “embellishing” cities. Over the years, murals noczonych i Europie nie słabnie5. Polska dołączyła do began to include social and political issues. Among the pola rażenia street artem u progu XXI w.6 W pierwszych latest works, it is worth highlighting several projects. In latach polskie murale powstawały jako formy „upięk- the category of social and political murals, Marta Frej’s szania” miast. Z biegiem lat poszerzyły się o tematykę project was carried out in Warsaw in 2016 (Targowa społeczną i polityczną. Wśród najnowszych prac warto Street) as a sign of solidarity with the black protests and wyróżnić kilka propozycji. W kategorii muralu społecz- a national women’s strike. The participants of the march, no-politycznego, na znak solidarności z czarnymi pro- painted in the pop-art style, are protected by means of testami i ogólnopolskim strajkiem kobiet zrealizowany umbrellas from the rain of falling signs symbolising the został w Warszawie w 2016 r. (ul. Targowa) projekt Mar- law and above their heads there is a banner with the slo- ty Frej. Namalowane w pop-artowskim stylu uczestnicz- gan “I will not give birth to a child if I am dead”. In 2015, ki marszu chronią się pod parasolkami przed deszczem on the occasion of the 250th anniversary of the public the- spadających znaków symbolizujących prawo (§), nad atre in Poland a mural Generally drama was painted by ich głowami transparent z hasłem „Martwa dziecka nie the collective Dwa Zeta on the wall of the Polski Theatre urodzę”. W 2015 r. z okazji 250-lecia teatru publiczne- in Wrocław (Zapolskiej Street). An ironic project, which go w Polsce na ścianie Teatru Polskiego we Wrocławiu was based on a photograph of the interior of an average (ul. Zapolskiej) powstał mural Generalnie dramat autor- apartment with withering potted plants and a young numb stwa kolektywu Dwa Zeta. Ironiczny projekt bazujący na woman in the armchair, was then considered to be a witty fotografii wnętrza przeciętnego mieszkania, z usychają- game of words and images in the context of the successes cymi roślinami doniczkowymi i młodą kobietą osuniętą of the Wrocław scene. Today, unfortunately, it is a real w fotelu uchodził wówczas za dowcipną grę słów i obra- slogan describing the current state of the theatre. In the zu w kontekście sukcesów wrocławskiej sceny. Dziś jest category of art promotion, the Wrocław mural cycle, niestety realnym hasłem opisującym obecny stan teatru. which is based on the works of Stanisław Dróżdż, is very W kategorii promocji sztuki świetnie funkcjonuje wro- well-functioning. The author of the project is Małgorzata cławski cykl murali z 2016 r. na podstawie prac Stani- Dawidek. Optimum from 1967 (Hubska Street, performed sława Dróżdża. Autorką projek­tu jest Małgorzata Dawi- by Grafitektura), Forgetting from 1967 (Legnicka Street, dek. W monu­mentalnej skali za­prezentowano Optimum performed by Kolektyf) and Time and space from 1969 z 1967 r. (ul. Hubska, wyk. Grafitektura),­­ Zapominanie (Legnicka Street, performed by Grafitektura) were pre- z 1967 r. (ul. Legnicka, wyk. Kolektyf) oraz Czasoprze- sented on the monumental scale recalling innovative strzennie z 1969 r. (ul. Legnicka, wyk. Grafitektura), ­solutions of the Wrocław art of the 1970s7. Another typo- przypominając o nowatorskich rozwiązaniach wrocław- graphic mural is the Łódź tribute to Władysław Strze­ skiej sztuki lat 70. XX w.7 Inny typograficzny mural to miński, which was realised by Opiemme as part of the łódzki hołd złożony Władysławowi Strzemińskiemu zre- 4 Cultures Festival in 2016. The typeface, which was cre- alizowany przez Opiemme w ramach Festiwalu 4 Kultur ated by Strzemiński, was used as a decorative element on w 2016 r. Krój liter stworzony przez Strzemińskiego zo- the front wall of the primary school building (Bojowników stał wykorzystany jako element dekoracyjny, pojawiający­­ Getta Warszawskiego Street), on the surface of stairs, on się na froncie budynku szkoły podstawowej (ul. Bojow- the frame surrounding the calligram presenting a herring ników Getta Warszawskiego), na powierzchni schodów, on the back facade as well as on the elements which were

5 Do popularyzacji murali w Stanach Zjednoczonych oraz w Euro­ 5 The aesthetic issues as well as the multifunctionality of murals pie przyczyniły się zarówno kwestie estetyczne, jak i wielofunkcyjność­ contributed to the popularisation of murals in the United States and in murali. Zaczęto wykorzystywać ich potencjał prospołeczny, infor­ma­ Europe. Their prosocial, information and educational potential began to cyjny, edukacyjny [2, s. 43]. be used [2, p. 43]. 6 O wzlotach i upadkach polskiej sztuki ulicy z autorami murali 6 Frąckiewicz talks about the ups and downs of Polish street art rozmawia Sebastian Frąckiewicz w [8]. with the authors of murals in [8]. 7 Wrocławskie murale zlokalizowane w innej części miasta (w pob­ 7 Wrocław murals, which are located in another part of the city li­żu skrzyżowania ul. Sienkiewicza i Wyszyńskiego) precyzyjnie oma­ (near the intersection of Sienkiewicza and Wyszyńskiego Streets), are wia Marcin Proch w [9]. precisely discussed by Proch in [9]. 100 Karolina Jaklewicz ramie okalającej kaligram ­przedstawiający śledzia na painted on the sidewalks around the school. The orna- tylnej elewacji, a także elementach namalowanych na ment, which was designed on the basis of the Strzemiński chodnikach wokół szkoły. Ornament zaprojektowany alphabet, gave the building a unique and modern charac- z alfabetu Strzemińskiego nadał budynkowi unikatowy, ter which was strongly connected with the history of nowoczesny charakter, silnie związany z historią Łodzi. Łódź. The mural Memling by Piotr Szwabe (2017), which Do historii sztuki nawiązuje także zlokalizowany w Gdań- is located in Gdańsk (Skarżyńskiego Street), also refers to sku (ul. Skarżyńskiego) mural autorstwa Piotra Szwabe the history of art8. Among murals performing decorative Memling (2017)8. Wśród murali pełniących funkcje de- functions, it is worth mentioning the wall of Galeria koracyjne warto wymienić ścianę Galerii Krakowskiej. Krakowska (shopping centre). In the competition, which W konkursie zorganizowanym w 2013 r. wygrał projekt was organised in 2013, the project by Justyna Posiecz- Justyny Posiecz-Polkowskiej. Mural nawiązuje do kra- Polkowska won. The mural refers to the Cracow art deco kowskiego art déco, łączącego sztukę góralską z ostro which combines highlander art with a cubist figure that is ciętym kubizującym rysunkiem, i płaskorzeźby związanej cut sharply, and the bas-relief connected with the artist’s z krakowskim środowiskiem artysty – Jana Szczepkow- Cracow environment – Jan Szczepkowski – defines skiego – definiuje Agnieszka Łakoma, plastyk Krakowa Agnieszka Łakoma, a Kraków artist [11]. An intimate [11]. Kameralny, dekoracyjny w najlepszym słowa tego mural, decorative in the best sense of this word, appeared znaczeniu mural pojawił się w 2016 r. we wrocławskiej in 2016 at one of the Wrocław gates in a tenement house bramie w kamienicy (ul. Hubska). Brama do wszystkie- in Hubska Street. The gate to everything by NeSpoon uses go autorstwa NeSpoon wykorzystuje motyw tradycyjnej the traditional folk lace motif. The subtle graphics are ludowej koronki. Subtelna grafika jest specjalnie doświe- specially illuminated, creating a surprisingly cosy atmo- tlona, tworząc zaskakująco przytulny klimat w tym dość sphere in this pretty neglected area of the city. zaniedbanym rejonie miasta. Mural in the process of Mural w procesie kształcenia educating students of architecture studentów architektury For several years, I have been conducting murals with Od kilku lat w ramach prowadzonych przeze mnie za- students of architecture as part of my classes “colour in jęć „kolor w architekturze” realizuję ze studentami archi- architecture”. This task has several important aspects. The tektury murale. Zadanie to ma kilka ważnych aspektów. architect is an individual and collective person at the same Architekt to człowiek indywidualny i zbiorowy jednocze- time, who works alone as well as in a team and is able to śnie, pracujący sam i w zespole, potrafiący łączyć wie- combine many problems in one body. The course of stud- le problemów w jednej bryle. Tok studiów koncentruje ies concentrates mainly on individual work. Joint imple- się głównie na pracy indywidualnej. Wspólna realizacja mentation of the mural is thus breaking this trend and muralu jest więc przełamaniem tej tendencji i przygo- preparing young designers for future team work. One of towaniem młodych projektantów do późniejszych prac the most interesting discoveries of the latest research is zespołowych. Jedno z najciekawszych odkryć najnow- that we learn independently, but first of all from one szych badań mówi o tym, że uczymy się nie samodzielnie, another, and our brains are adapted to this in a particular lecz przede wszystkim od siebie nawzajem, a nasze mó- way. Sensory experience is not individual but common zgi w sposób szczególny są do tego przystosowane. Do- – writes Nicholas Mirzoeff [12, p. 106]. Students there- świadczenie zmysłowe nie jest indywidualne, ale wspólne fore start working on the project together. The first point – pisze Nicholas Mirzoeff [12, s. 106]. Studenci wspólnie is the exploration of the area, inventory and then defini- zatem zaczynają pracę nad projektem. Pierwszy punkt to tion of the needs of architecture. We discuss ideas, then zbadanie terenu, inwentaryzacja i zdefiniowanie potrzeb the time comes to collect the source materials and to make architektury. Debatujemy o pomysłach, potem przychodzi the first hand-drawn conceptual sketches. Painting cannot czas na zebranie materiałów źródłowych, pierwsze od- act against the body – it should not compete with its inte- ręczne szkice koncepcyjne. Malarstwo nie może działać gral corporeality. My didactic intention is to familiarise przeciwko bryle – nie powinno konkurować z jej integral- future architects with the idea of the possible coexistence ną cielesnością. Moją dydaktyczną intencją jest oswojenie of architecture and colour, I care about instilling courage, przyszłych architektów z myślą o możliwej koegzystencji but also intuition in using painterly interventions. The architektury i koloru, zależy mi na zaszczepieniu odwa- purpose of the classes is to prepare adepts of architecture gi, ale i wyczucia w stosowaniu malarskich interwencji.

8 Piotr Szwabe describes his work in the following way: We are 8 Piotr Szwabe tak opisuje swoją pracę: Malujemy fragment przed­ painting a fragment depicting the weighing of good souls. There is stawiający ważenie dobrych dusz. Na obrazie jest strona dobra i zła, ja a good and bad side in the picture, I chose the good one, although in the wy­­brałem tę dobrą, choć w tle będzie parę małych postaci, które zwią­ background there will be a few small characters connected with the bad zane są ze złym światem i bardzo chciałyby dostać się na dobrą stronę. world and they would like to get onto the right side. This is a reference To nawiązanie przede wszystkim do świata polityki. Będzie kolo­­ ­rowo, primarily to the world of politics. It will be colourful, but I hope that this ale mam nadzieję, że ta praca da do myślenia pewnej części gdańszczan. work will provide food for thought to a certain part of the inhabitants of Mural będzie złożony z pikseli. Będzie miał nowoczesną formę, zbliżoną Gdańsk. The mural will be composed of pixels. It will have a modern do grafiki komputerowej. Bez sensu byłoby robić kopię tak doskonałego form and similar to the computer graphics. It would be pointless to make dzieła, które wyszło spod ręki Memlinga [10]. a copy of such a great work that was created by Memling [10]. Murale – malarskie strony architektury /Murals – artistic outside of architecture 101

Il. 1. Patryk Ślusarski, Kompozycja geometryczna, Wydział Architektury PWr, ul. B. Prusa, Wrocław 2015 (fot. P. Ślusarski) Fig. 1. Patryk Ślusarski, Geometric composition, Faculty of Architecture Wrocław University of Science and Technology, B. Prusa Street, Wrocław 2015 (photo by P. Ślusarski)

Celem ćwiczeń jest przygotowanie adeptów architektury for planning painting solutions (their own or in coopera- do planowania malarskich rozwiązań (własnych lub we tion with artists) already at the design stage. Therefore, it współpracy z artystami) już na etapie projektowym. Dla- is important to walk along the whole path – from a design tego ważne jest przejście całej ścieżki – od projektu do to its implementation. Group painting of monumental realizacji. Grupowe malowanie monumentalnych kompo- compositions is a great opportunity to develop good prin- zycji to świetna okazja do wykształcenia dobrych zasad ciples of cooperation, i.e. respect, logistic thinking skills, współpracy – szacunku, umiejętności logistycznego my- but above all satisfaction from the effects of working ślenia, ale nade wszystko satysfakcji z efektów wspólnej together. So far, students have completed four wall paint- pracy. Do tej pory studenci zrealizowali cztery projekty ing projects in Wrocław, i.e. Geometric composition malarstwa ściennego we Wrocławiu: Kompozycję geome- (Fig. 1) in the courtyard of the Faculty of Architecture of tryczną (il. 1) na dziedzińcu Wydziału Architektury PWr PWr (Wrocław University of Science and Technology) (w związku z przebudową dziedzińca mural został nie- (due to the remodelling of the courtyard, the mural was dawno usunięty), 70 lat Politechniki Wrocławskiej – trzy recently removed), 70 years of Wrocław University of kompozycje wewnątrz budynku Wydziału Architektury, Science and Technology – three compositions inside the Kompozycję architektoniczną i Mechaniczne ptaki (il. 2) building of the Faculty of Architecture, Architectural w Bibliotece Wydziału Architektury, Klasycy sztuki (il. 3) composition and Mechanical birds (Fig. 2) in the Library w Galerii Sztuki Socato, ZPAP o. Wrocław. Kompozy- of the Faculty of Architecture, Classics of art (Fig. 3) in cja geometryczna­­ z 2015 r. powstała według projektu Socato Art Gallery, ZPAP Wrocław. Geometric composi- Patryka Ślusarskiego. Układ składał się z dynamicznie tion from 2015 was created according to Patryk Ślu­ przecinających się pasów, ułożonych warstwowo. Efekt sarski’s design. The composition consisted of dynami- przestrzenności został uzyskany dzięki wprowadzeniu in- cally intersecting strips which were arranged in layers. nej barwy dla każdej z pięciu warstw. Każdej warstwie The effect of spatiality was obtained due to the applica- przyporządkowano konkretny kolor. Zastosowano tech- tion of a different colour for each of the five layers. Each nikę tradycyjnego przeniesienia projektu poprzez odręcz- layer has a specific colour assigned. The technique of ne rozrysowanie na siatce według wyliczonych punktów. traditional transferring the project by freehand drawing Użyto taśm malarskich do odseparowania malowanych on the grid according to the calculated points was applied. 102 Karolina Jaklewicz

Il. 2. Katarzyna Kusińska, Mechaniczne ptaki, Biblioteka Wydziału Architektury PWr, ul. B. Prusa, Wrocław 2016 (fragment projektu i fragment muralu) (fot. A. Gryglewska) Fig. 2. Katarzyna Kusińska, Mechanical birds, Library of Faculty of Architecture, PWr, B. Prusa Street, Wrocław 2016 (fragment of project and fragment of mural) (photo by A. Gryglewska) i ­niemalowanych powierzchni. Zaczęto od pomalowania Paint tapes were used to separate painted and unpainted ­ściany na kolor najjaśniejszej warstwy, która w efekcie surfaces. They started to paint the wall with the brightest jest najbliższa widzowi. Każdego kolejnego dnia nakła- layer, which as a result, is closest to people passing by. dano następną warstwę, tworząc przestrzenny splot pa- Every next day, another layer was applied, creating the sów. Aby nadać muralowi jeszcze bardziej przestrzenny spatial entanglement of strips. To give the mural a more charakter, studenci posłużyli się farbą w sprayu i do- spatial character, the students used spray paint and paint- malowali cienie między warstwami. Już w trakcie prac ed shadows between the layers. Already during the work, ruch wokół muralu gęstniał, przechodnie coraz częściej there were more people around the mural, passers-by przystawali, mural zaczął przyciągać. Efekt został osią- more and more often stopped by it and the mural began to gnięty – podwórko uzyskało niepowtarzalny charakter, attract them. The effect was achieved – the yard obtained mural zdynamizował przestrzeń, nasycone barwy dodały a unique character, the mural dynamized the space, and energii. W dniu ukończenia mural stał się tłem dla wie- saturated colours added energy. On the day of completion, lu selfies, pierwszego wizualnego wytworu nowej, miej- the mural became a background for many selfies, the first skiej kultury młodych, które jest tak ważnym zjawiskiem visual creation of a new urban culture of young people, nie dlatego, że jest czymś nowym, lecz właśnie dlatego, which is such an important­­ phenomenon not only because że mieści w sobie, rozwija, poszerza i wzmacnia długą it is something new, but because it contains, develops, historię autoportretu [12, s. 44]. Mural wpisał się więc expands, and strengthens a long history of the self-portrait w trend autoportretowania na wyjątkowym tle. Z portre- [12, p. 44]. The mural therefore blended in with the self- tem w odmiennej formie studenci zetknęli się przy pro- portrait trend against a unique background. Students jekcie innego muralu. Galeria Sztuki Socato, z siedzibą learnt about portrait in a different form when designing w zabytkowej kamienicy przy placu Solnym, zamówi- another mural. Socato Art Gallery, with its seat in a his- ła mural do jednej z arkad we wnętrzu. Mural miał od- toric tenement house at Plac Solny (Salt Square), ordered zwierciedlać współczesny program galerii, jednak nie a mural for one of the arcades in the interior. The mural Murale – malarskie strony architektury /Murals – artistic outside of architecture 103

Il. 3. Łukasz Misztal, Klasycy sztuki, Galeria Sztuki Socato, plac Solny, Wrocław 2017 (projekt i realizacja) (fot. M. Bobko) Fig. 3. Łukasz Misztal, Classics of art, Socato Art Gallery, Solny Square, Wrocław 2017 (project and mural) (photo by M. Bobko)

­konkurować z ­prezentowanymi wystawami, które oscylu- was supposed to reflect the modern program of the gal- ją wokół szeroko pojętej abstrakcji. W toku prac wyłonio- lery, but not to compete with the presented exhibitions no zwycięski projekt Łukasza­­ Misztala, wykorzystujący which oscillate around the broadly understood abstrac- portrety wybitnych twór­­ców XX w. Doprowadzone do tion. In the course of work, the project by Łukasz Misztal maksymalnej syntezy po­­dobizny m.in. Katarzyny Kobro, was chosen, which used portraits of remarkable artists of Władysława Strzemiń­skiego, Aliny Szapocznikow, Pabla the 20th century. The images of artists, which presented Picassa czy Le Corbu­­ ­­siera, ułożone w dwóch rzędach, the maximum synthesis of, inter alia, Katarzyna Kobro, wykadrowane w taki spo­ sób,­ że jedne lekko zachodzą na Władysław­­ Strzemiński, Alina Szapocznikow,­ Pablo Pi­ drugie, wypełniły pole arkady. Mural został naniesiony za casso, Le Corbusier were arranged in two rows and cropped pomocą rzutnika, następnie malowany według odrysowa- in such a way that they slightly overlap one another filling nego konturu. Użyto jednego koloru – szarości. Mimo tak the arcade field. The mural was applied by means of ograniczonych środków formalnych efekt końcowy jest a projector, and then painted according to the outline wystarczająco pełny. Powstała galeria „niemożliwych” drawn. One colour was use, i.e. grey. In spite of such lim- selfies, bo żaden z bohaterów nie miał szans na zrobienie ited formal means, the final effect is sufficiently full. A gal- sobie zdjęcia smartfonem. Teraz spotkali się na wspólnej lery of “impossible” selfies was created because none of ścianie, która z kolei stała się „ścianką” dla kolejnych au- the heroes had a chance to take a picture with a smart- toportretów, robionych przez gości galerii. phone. Now they met on the common wall, which in turn became the “wall” for the next self-portraits made by the Podsumowanie shopping mall visitors.

Funkcjonujące w przestrzeniach publicznych realiza- Summary cje malarstwa ściennego dowodzą, że wspólne działania na styku sztuki i architektury mają głęboki sens. Histo- Implementations of wall paintings that function in pub- ria osadziła mural w przestrzeni miejskiej, a współcześni lic spaces prove that joint activities on the border of art artyści włączyli malarstwo ścienne w przestrzeń dialogu and architecture have a deep significance. History has społeczno-kulturowego. Murale nie tylko podnoszą walo- embedded a mural in the urban space and modern artists ry estetyczne – działania naścienne stały się widzialnym have included wall painting in the space of social and cul- głosem, publiczną wymianą informacji, manifestacją czy tural dialogue. Murals not only increase the aesthetic utrwalaniem zbiorowej pamięci. Oswajanie przyszłych value – wall actions have become a visible voice, a public architektów z możliwością włączenia rozwiązań plastycz- information exchange, and a manifestation or consolida- nych w projekt architektoniczny może w przyszłości skut- tion of the collective memory. Familiarising future archi- kować nowymi realizacjami na miarę wspomnianej cer- tects with the possibility of incorporating artistic solu- kwi w Białym Borze. Architekci mogą wykorzystać mural tions into an architectural design may in the future result świadomie, jako podkreślenie idei budynku, zwłaszcza in new realisations on the scale of the aforementioned gdy projektują architekturę nieobojętną publicznie. Ze Orthodox church in Biały Bór. Architects can use the względu na swoją podwójną naturę mural będzie ­efektem mural consciously as an emphasis on the idea of a ­building, 104 Karolina Jaklewicz zarówno spontanicznych, jak i planowanych działań. especially when designing architecture that is not indiffer- Obie te formy są niezbędne dla zdrowego funkcjonowa- ent to the public. Due to its dual nature, the mural will be nia przestrzeni publicznych. Warto jednak zainwestować the result of spontaneous as well as planned activities. w edukację architektów, aby ta zaplanowana linia murali Both of these forms are necessary for the healthy func- była na najwyższym poziomie artystycznym i poza wy- tioning of public spaces. However, it is worth investing in woływaniem wrażenia potrafiła także wyrażać. the education of architects so that this planned mural line was at the highest artistic level and, apart from making an impression, was also able to express something.

Translated by Bogusław Setkowicz

Bibliografia /References

[1] Herbert Z., Barbarzyńca w ogrodzie, Zeszyty Literackie, Warszawa [6] Pallasmaa J., Oczy skóry, Instytut Architektury, Kraków 2012. 2004. [7] Flint A., Le Corbusier. Architekt jutra, WAB, Warszawa 2017. [2] Bąkowska M., Współczesne malarstwo ścienne w przestrzeniach [8] Frąckiewicz S., Żeby było ładnie. Rozmowy o boomie i kryzysie architektonicznych i urbanistycznych, praca doktorska, Wydział Ar- street artu w Polsce, Galeria Miejska Arsenał, Poznań 2015. chitektury PWr, Wrocław 2000. [9] Proch M., Wrocławska minigaleria murali, „Architectus” 2016, [3] Gralińska-Toborek A., Kazimierska-Jerzyk W., Doświadczenie sztu- Nr 4(48), 106–113. ki w przestrzeni miejskiej, Galeria Urban Forms 2011–2013, Expe- [10] http://muralegdanskzaspa.pl/kolekcja/piotr-szwabe-memling/ rience of Art in Urban Space, Urban Forms Gallery 2011–2013. [accessed: 28.10.2017]. [4] https://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/785680,Wycieli-graffiti- [11] http:/krakow.linformacje128801,1342,komunikat,krakowskie_ wraz-z-tynkiem-i-wystawili-na-aukcji [accessed: 28.11.2017]. murale__nowa_trasa_turystyczna.html [accessed: 28.10.2017]. [5] Rewers E., Post-polis. Wstęp do filozofii ponowoczesnego miasta, [12] Mirzoeff N., Jak zobaczyć świat, Karakter, Muzeum Sztuki Nowo- Instytut Architektury, Kraków 2005. czesnej w Warszawie, Kraków–Warszawa 2016.

Streszczenie W artykule przedstawiono przykłady z historii murali wskazujące na pozytywne przejawy współobecności malarstwa i architektury, ze szczególnym uwzględnieniem relacji między architektem a muralem. Omówiono również proces dydaktyczny mający na celu przygotowanie przyszłych architek- tów do włączania murali (własnego autorstwa lub zamówionych u artystów) w przestrzeń architektury już na etapie projektowania. Przywołane są także współczesne realizacje w przestrzeni publicznej, które stanowią dobre przykłady koegzystencji malarstwa i architektury.

Słowa kluczowe: mural, przestrzeń publiczna, projektowanie

Abstract In the article examples from the history of murals are discussed which point to the positive manifestations of the co-existence of painting and archi- tecture, with special attention to the relation between the architect and the mural. The didactic process is also discussed with the aim of preparing future architects to incorporate murals (either authored or commissioned by artists) into the architectural space already at the design stage. Examples of mural paintings found in public space are also cited, constituting good examples of co-existence of painting and architecture.

Key words: mural, public space, design