Sibrandus Leo En Zijn Abtenkronieken Van De Friese Premonstratenzerkloosters Lidlum En Mariëngaarde : Een Nadere Studie, Editie En Vertaling Lambooij, H.T.M
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Sibrandus Leo en zijn abtenkronieken van de Friese premonstratenzerkloosters Lidlum en Mariëngaarde : een nadere studie, editie en vertaling Lambooij, H.T.M. Citation Lambooij, H. T. M. (2008, June 17). Sibrandus Leo en zijn abtenkronieken van de Friese premonstratenzerkloosters Lidlum en Mariëngaarde : een nadere studie, editie en vertaling. Middeleeuwse studies en bronnen. Retrieved from https://hdl.handle.net/1887/12982 Version: Not Applicable (or Unknown) Licence agreement concerning inclusion of doctoral License: thesis in the Institutional Repository of the University of Leiden Downloaded from: https://hdl.handle.net/1887/12982 Note: To cite this publication please use the final published version (if applicable). Sibrandus Leo en zijn abtenkronieken van de Friese premonstratenzerkloosters Lidlum en Mariëngaarde Opgedragen aan mijn vrouw Sineke (1931-2006) Middeleeuwse Studies en Bronnen CXI fa nr. 1051a Deze uitgave kwam mede tot stand dankzij steun van het Fryske Akademy fûns (legaat K. Terpstra), de J.E. Jurriaanse Stichting, de Stichting Sormani Fonds, het Dr. Hendrik Muller’s Vaderlandsch Fonds, de Stichting Het Nuyensfonds, de Boelstra-Olivier Stich- ting en de Gemeente Ferwerderadiel. Afbeeldingen op het omslag: kaart van Caspar de Robler (zie p. 172) en abtenzegels (p. 156 en 157). Dit proefschrift heeft geen eigen isbn Het isbn van de handelseditie is 978-90-8704-007-9. © 2008 H.Th.M. Lambooij / Uitgeverij Verloren bv Postbus 1741 1200 bs Hilversum www.verloren.nl Omslagontwerp Robert Koopman, Hilversum Druk Wilco, Amersfoort Bindwerk Van Waarden, Zaandam No part of this book may be reproduced in any form without written permission from the publisher. Sibrandus Leo en zijn abtenkronieken van de Friese premonstratenzerkloosters Lidlum en Mariëngaarde Een nadere studie, editie en vertaling PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van Rector Magnificus prof. mr. P.F. van der Heijden, volgens besluit van het College voor Promoties te verdedigen op dinsdag 17 juni 2008 klokke 13.45 uur door Hermanus Theodorus Maria Lambooij geboren te Leeuwarden Promotiecommissie Promotor Prof.dr. J.A. Mol Copromotor Prof.dr.dr. U.G. Leinsle, O. Praem. (Universität Regensburg) Referent Prof.dr. A.-J. A. Bijsterveld (Universiteit van Tilburg) Overige leden Prof.dr. K.A.E. Enenkel Dr. A. Janse Woord vooraf De basis voor deze studie werd gelegd in het najaar van 2001, toen besloten werd om de laat-zestiende-eeuwse kronieken van Sibrandus Leo opnieuw uit te geven, nu voorzien van een Nederlandse vertaling. De editie-Wumkes uit 1929 zou daarbij het uitgangs- punt zijn. Het besluit was een vervolg op de heruitgave plus vertaling in 2001 van de Vi- tae Abbatum Orti Sancte Marie, de uitgebreide dertiende-eeuwse kronieken van de Friese premonstratenzerabdij Mariëngaarde. De kronieken van Sibrandus Leo sluiten daarbij aan en omvatten in totaal 65 abtenlevens van zowel Mariëngaarde als het dochter- klooster Lidlum vanaf hun stichting (respectievelijk 1163 en 1182) tot 1575. Een voorlo- pige verkenning leerde evenwel dat voor een verantwoorde heruitgave nader onderzoek naar de geschiedkundige waarde van de geschriften en naar de tekstoverlevering wen- selijk was en in het verlengde daarvan naar de invloed van tijd en omgeving op de tot- standkoming van de geschriften. Tenslotte deed zich gaandeweg de noodzaak voor de culturele en spirituele achtergronden alsmede de betrouwbaarheid van de schrijver te bestuderen om daardoor een betere toegang tot deze geschriften te verkrijgen. Die ‘ver- kenning’ is na een onvermoed ontwikkelingsproces uitgegroeid tot een brede studie die aan de tekstuitgave vooraf gaat. Bij de realisering van dit werk heb ik steun en inspiratie mogen ondervinden van P.N. Noomen, evenals J.A. Mol verbonden aan de Fryske Akademy te Leeuwarden en kenner van de maatschappelijke verhoudingen in de Middeleeuwen en de zestiende eeuw. O.D.J. Roemeling te Hurdegaryp bood me inzage in zijn historische studie over de Frie- se pastoors. Suggesties ontving ik van de docent filosofie H. Vries te Schagen, de his- torisch-geograaf M. Schroor te Leeuwarden en de norbertijnen H. Janssens en L.C. Van Dyck, archivarissen van respectievelijk de abdijen Averbode en Tongerlo. Ik dank J.G. Gräper te Borgercompagnie die de summary zodanig vertaalde dat een Engelse native speaker als Roger Finnigan uit Lowick (Northumberland) zich er in kon herkennen. Het personeel van Tresoar te Leeuwarden wil ik danken voor de prettige wijze waarop ze mij hebben bijgestaan. Last but not least moet ik mevrouw M. Gumbert-Hepp van het Con- stantijn Huygensinstituut te Den Haag noemen die alle tijd nam om de vertalingen uit het Latijn kritisch door te nemen. Zij heeft mij voor heel wat uitglijders weten te sparen. Mede dank zij hen allen, daarbij terzijde gestaan door de inspirerende hulp van mijn promotor J.A. Mol en copromotor U.G. Leinsle, de welwillende opstelling van de Frys- ke Akademy en de goede zorgen van de uitgeverij Verloren te Hilversum is deze studie tot een goed einde gekomen. Het doel dat ons steeds voor ogen stond, is naar wij ho- pen daarmee dichterbij gekomen: de realisering van een hulpmiddel om de voor de Noord-Nederlandse geschiedenis zo belangrijke kronieken van Sibrandus Leo toegan- kelijker te maken voor nader onderzoek. Schagen, juni 2008 H.Th.M. Lambooij Inhoud Woord vooraf 5 Inleiding 11 Deel I Sibrandus Leo en zijn schriftelijke nalatenschap Een analyse 21 1 Kroniekschrijver in overgangstijd 23 1.1 De zestiende-eeuwer Sibrandus Leo 23 Suffridus Petrus over Sibrandus Leo 23 Onduidelijkheid over zijn geboorte- en sterfjaar 28 Humanistische vorming 29 Kanunnik en pastoor 32 Politieke situatie rond 1575 39 1.2 Doorwerking van de reformbeweging 43 Friesland en de norbertijnse observantie 43 De statutenwijziging van 1505 46 Het belang van parochiebezit 47 1.3 Een leven tussen reformatie en contrareformatie 49 Hoe beleefde Sibrandus Leo de opkomst van het protestantisme? 49 Rondom het Habsburgse benoemingenbeleid 51 Sibrandus’ rol te midden van de centralisatiepogingen 54 De nieuwe bisdommen 56 1.4 Terugblik 59 2 Twee kronieken. Tekst en tekstoverlevering 61 2.1 Inhoud, genre en karakter 61 Voorkeur voor de typologie ‘kroniek’ 62 Opbouw 62 Discrepantie tussen beide kronieken. Vragen over het auteurschap 64 Vergelijking met de kroniek van Thomas van Groningen 67 2.2 Taalgebruik 68 Gemengd middeleeuws en humanistisch Latijn 68 Etymologische eigenheden 71 Overige stijlfiguren 72 Levendigheid van uitdrukken 73 2.3 Afschriften in twee versies: A en B 74 Afschrift-A, codicologisch beschreven 74 8 inhoud De B-afschriften, codicologisch beschreven 74 Stemma en concordans met de editie-Wumkes 80 2.4 D.A. Wumkes en de A-versie 81 Wumkes kiest voor A 81 De betrouwbaarheid van S.A. Gabbema 83 2.5 De B-versie 86 Wie was de bewerker van B? 86 Twee clusters handschriften. Varianten binnen B 90 De verschillen tussen A en B. Onderscheid in functies 92 Ruime verbreiding van B in Noord en Zuid. 97 De kronieken van Sibrandus Leo en de zeventiende-eeuwse rekatholisering van het Zuiden 99 2.6 Vroege edities, vertalingen en bewerkingen 103 De kronieken van Hamconius, Winsemius en Schotanus en twee anonieme vroege vertalingen 103 De verkorte levensberichten van Frederik en Siard 105 De edities-Matthaeus en -Hugo 106 De ‘Oudheden en Gestichten’ door HVHHVR (1723) 109 Vertalingen sinds 1800 111 2.7 Terugblik 112 3 Betrouwbaarheid en bronnengebruik 114 3.1 Historiografische verkenningen 115 Lof en misprijzen voor Sibrandus Leo in de loop der eeuwen 115 Een ‘cesuur’ circa 1470? 117 3.2 Bronnen en het gebruik ervan 118 3.2.1 Necrologieën en andere algemene bronnen 118 3.2.2 Verhalende bronnen 120 De Vitae Abbatum en de Brevis Historia van Mariëngaarde 120 Peter en Worp van Thabor 126 3.3 De betrouwbaarheid nader getoetst 127 3.3.1 Personen en functionarissen 128 3.3.1.1 Betrouwbare beeldvormingen 128 Sibrandus’ instemming met het kloosterlijke ideaal 128 De ideale abt 130 Abtskeuze en abtswijdingen 132 Beperkingen in de machtsuitoefening van de abt 137 De kloosterbevolking 139 3.3.1.2 ‘Verbeterde’ geschiedschrijving’ 144 Het drama-Eelko. Moord of doodslag? En wie was de dader? 145 Eelko en de ‘Geblütsheiligkeit’ der Liauckema’s 146 Het terugprojecteren van geslachtsnamen 148 De dwaalwegen van IJsbrand Harderwijck 150 Friese norbertijnen aan buitenlandse academies 152 inhoud 9 3.3.2 Gebeurtenissen 154 3.3.2.1 Betrouwbare vermeldingen 154 Eigen initiatieven bij kloosterstichtingen, in casu Lidlum 154 Waarom moest Lidlum in 1234 verhuizen? Het westelijke Wad in wording 155 3.3.2.2 ‘Verbeterde’ geschiedschrijving’ 159 De kloosterdemografie, vooral in relatie tot de waters- nood van 1287 159 De ‘versterkte stad’ Griend. De doorwerking van een onjuiste interpretatie (1) 163 De ‘slag bij Warns’. De doorwerking van een onjuiste interpretatie (2) 164 Wanneer werden de bezittingen van Mariëngaarde op Marken door de Hollandse graaf geconfisqueerd? 165 Een mislukte poging om Marken terug te krijgen 166 3.3.3 Klooster en politiek 167 Pax Groningana 167 Achtergronden van de conflicten met de Sjaarda’s en Roorda’s 167 3.3.4 Materiële cultuur 169 ‘De stenen spreken’ 169 De bibliotheek 170 Kerk, versterkingen en kapschuur. De Robles-atlassen als getuige 171 3.4. Terugblik. Sibrandus Leo’s geschiedbeeld 173 4 Samenvatting en conclusies 178 Deel II Latijnse teksten A en B en hun Nederlandse vertaling 195 Toelichting bij de teksten 196 Chronica Abbatum Lidlumensium et Orti Sancte Marie 198-471 De abtenkronieken van Lidlum en Mariëngaarde 198-471 Bijlagen 472 1 Brevis Historia Orti Sancte Marie 472 2 De verkorte levensberichten van Frederik en Siard en een algemene tekst over de orde 485 3 Levensbericht Sibrandus Leo door Suffridus Petrus 493 4 Twee vijftiende- en zestiende-eeuwse documenten 494 5 Jaarstijlen 497 6 Abtenlijsten van Lidlum en Mariëngaarde 498 10 inhoud Bronnen en Literatuur 500 Lijst van kaarten, illustraties en schema 512 Summary 513 Index van personen en plaatsen 521 Index van zaken en begrippen 536 Curriculum Vitae 540 Inleiding Sibrandus Leo is in de Friese historiografie een bekende en belangrijke auteur.