DZIEDZICTWO TECHNIKI JAKO CZĄSTKA KULTURY Część II

Waldemar J. Affelt teorie in z·ynier budownictwa, konserwator zabytków architektury Wydział In z·ynierii Lądowej i S’rodowiska Politechnika Gdańska

DZIEDZICTWO TECHNIKI JAKO CZĄSTKA KULTURY Część II. W stronę dziedzictwa zrównoważonego

iliony ludzi poszukują dziś autentyczności, Waloryzacja dziedzictwa techniki M miliony ludzi pragną dla siebie rzeczy i prze- żyć unikatowych, miliony rozglądają się za warto- Wobec zróżnicowania zasobów dziedzictwa techniki ściami – jakakolwiek byłaby ich materia – na któ- interesują się nimi różni interesariusze: rych da się budować jakieś zręby tożsamości, niech - • właściciel, czyli osoba prawna, mająca tytuł do dys- by nawet prowizorycznej, chwilowej, improwizowa- ponowania danym zasobem, a także spadkobier - nej dla przelotnych celów 1. ca lub rewindykator;

1. Małe Walichnowy, gm. Pelplin, pow. Tczew; p. Mariusz Śledź, dyrektor tamtejszej szkoły podstawowej, objaśnia plan Niziny Walich- nowskiej – hiperkulturowego krajobrazu od stuleci tworzonego przez człowieka na terenach zalewowych starorzecza Wisły naprzeciw jej styku z Nogatem, z zaznaczonymi domostwami oraz zabezpieczającym przed powodzią systemem wałów, rowów, kanałów, budynków i budowli hydrotechnicznych; kontekst tożsamościowy społeczności lokalnej w miejscu zdominowanym przez dziedzictwo techniki. Wszystkie fot. W.J. Affelt. 1. Małe Walichnowy, commune of Pelplin, Tczew county; Mariusz Śledź, the headmaster of the local primary school, explains a plan of the Walichnowska Plain – a hypercultural landscape, for centuries created by man in the flood lands of the Vistula river valley on the other site of the contact with the river Nogat, with marked houses and a system of mounds, ditches, canals and hydrotechnical build - ings and constructions protecting against floods; the identity context of the local community in a site dominated by the technological heritage. All photos: W.J. Affelt.

53 • społeczność pracownicza danego zakładu, który w przedmiocie strategii rozwoju regionalnego lub obejmuje zasoby dziedzictwa – jest zabytkiem prze- miejscowego, planowania przestrzennego, dystry - mysłu lub takowe obiekty posiada, np. maszyny, bucji środków unijnych itp.; linię technologiczną, know-how itd., a także człon- • urzędnicy wykonujący czynności jw. w ramach kowie ich rodzin, którym zostały przekazane infor- obowiązków służbowych; macje w tym zakresie albo sami doświadczyli owe- • politycy wykorzystujący „gorący” temat dziedzic- go dziedzictwa według zasady „byłem, widziałem, twa (projekt rewitalizacji, pożar, kupno-sprzedaż uwierzyłem”; itd.) jako pretekst do doraźnych wystąpień medial- • społeczność branżowa, która może identyfikować nych; się poprzez powinowactwo zawodowe z daną spo- • organizacje pozarządowe, które mogą popierać da- łecznością pracowniczą; ny projekt ingerencji w substancję zabytkową lub • społeczność lokalna, która tworzy otoczenie spo- sprzeciwiać się jemu; łeczne danego obiektu dziedzictwa i wykazuje naj- • publicyści zabierający głos w sprawie dziedzictwa, różniejsze z nim więzi emocjonalne; związani na ogół z polityką lub biznesem; publi - • weterani wydarzeń historycznych związanych z da- cyści niezależni (ang. freelancer ) są rzadkością; nym obiektem dziedzictwa, np. działań wojennych, • publiczność uczestnicząca w masowych wydarze- strajków, przekształceń własnościowych, ale też niach rozrywkowych przygotowywanych na tere - i autorzy projektów budowlanych i ich realizatorzy nie obiektów dziedzictwa i przy tej okazji niejako – budowniczowie lub ich potomkowie; przypadkowo poznająca (lub nie) jego zasoby • znawcy – specjaliści w zakresie znawstwa proble- i wartości. matyki zabytków i konserwatorstwa, historii tech - Osoba fizyczna może należeć jednocześnie do niki i różnych gałęzi przemysłu, historii gospodar - kilku grup interesariuszy, których jest wiele. Ich czej, geografii gospodarczej itd.; związki z zasobami dziedzictwa mogą mieć różny • konserwator – jw., ale świadczący usługi na rzecz charakter i wyrażać się na rozmaite sposoby, np. od właściciela; pietyzmu do zupełnej obojętności, poprzez różne na- • architekt – jw., ale świadczący usługi na rzecz tężenia bardziej lub mniej stałego albo incydental - właściciela; nego zainteresowania, a nawet niechęci w przypad - • inżynier branżowy (konstruktor, mechanik, insta - ku wyznawania „kultu nowości” 3. Kluczowy wpływ lator, elektryk itd.) – jw., ale świadczący usługi na na przyjmowane wobec zasobów dziedzictwa posta- rzecz właściciela; wy lub wyrażane poglądy mają: percepcja wartości • wykonawca remontu konserwatorskiego 2 – wyko - dóbr kultury, ich znawstwo, chęć poznania lub też nawcy wszelkich ingerencji w substancję zabytkową; przeciwnie – niechęć do dawności i ignorowanie • entuzjaści dziedzictwa techniki – podobnie jak spraw przeszłości. znawcy, ale bez kwalifikacji i formalnego statusu Rada Europy w Rekomendacji 20(90) 4 z 1990 r. specjalisty; przypomniała, że „ dziedzictwo techniki, przemy- • ludzie nauki, prowadzący badania w zakresie słu i inżynierii budowlanej stanowi integralną swoich zainteresowań; część dziedzictwa historii Europy” (tłum. autor) i za- • ludzie sztuki związani z industrialem – trendem leciła rządom państw członkowskich: w przemysłach kultury, wykorzystującym specyfi- • podjąć działania pozwalające rozpoznawać, do- kę środowiska przemysłowego, zarówno czynnego, kumentować i analizować w sposób naukowy to jak i zdegradowanego, w muzyce (dźwięki), plasty- dziedzictwo; ce (temat, materiał), scenografii teatralnej (stylisty- • objąć je ochroną prawną i konserwacją stosownie ka, materiał) lub imprezowej (charakter miejsca); do jego specyficznego charakteru; • ludzie biznesu wiążący swoje plany i działania • upowszechniać wiedzę o tym dziedzictwie i pobu- z aktywami majątkowymi danego zasobu dzie- dzać zainteresowanie ze szczególnym naciskiem dzictwa; na turystykę; • samorządowcy lokalni i terytorialni, reprezentują - • zbadać możliwości skoncentrowania wysiłków na cy społeczności na mocy mandatu wyborczego, zachowaniu i utrzymaniu pewnych wyjątkowych którzy z racji własnego zainteresowania lub przy - zespołów przemysłowych, stanowiących element należności do odpowiednich komisji organów usta- wspólnego dziedzictwa historycznego Europy jako wodawczych uczestniczą w procedurach prawnych całości.

54 2. Kałdowo, pow. Malbork, relikt filaru mostu kolejowego przez Nogat z 1857 r., z którego ponadto zachowały się kazamaty oraz wartow - nia przyczółka wschodniego na terenie podzamcza; był to bliźniaczy most przeprawy wiślanej w Tczewie wzniesionej przez państwo pruskie na trasie Berlin–Królewiec; przykład zdominowania dziedzictwa techniki przez sąsiadujący zabytek architektury monumental - nej z Listy Światowego Dziedzictwa UNESCO. 2. Kałdowo, Malbork county, a relic of a pillar from a rail bridge across the river Nogat from 1857, with the additionally preserved cel - lars and a guardhouse of the eastern bridgehead in the castle area; this river crossing bridge in Tczew was erected by the Prussian state along the Berlin –Königsberg route – an example of the domination of the technological heritage by an adjoining monument of monu - mental architecture on the UNESCO World Heritage List.

Cel ustanowienia tej rekomendacji wyjaśniono Chociaż dokument nie wspomina o rozwoju zrów- w aneksie, gdzie czytamy: „Szybki rozwój cywilizacji noważonym, to intencja zwrócenia uwagi na inne przemysłowej, nowe sposoby produkcji i pracy wy- zabytki niż architektura monumentalna (tj. zamki, nikające z ostatnich kryzysów ekonomicznych i eks- pałace, katedry, kościoły itp.) stanowi ważny wkład plozji technicznej, tak typowych dla naszych czasów do zrównoważonego zarządzania dziedzictwem. i społeczeństwa, doprowadziły do daleko idących Rekomendacja pojawiła się w czasie, gdy gospodar - wstrząsów w całym sektorze działalności przemys- ka „starej” Europy tkwiła w fazie poprzemysłowej łowej, czego konsekwencją są zasadnicze zmiany i już wypracowano metody opanowania niepożąda- w miejskim i podmiejskim krajobrazie, powodujące nych skutków przejścia, natomiast w Europie Środ - czasami całkowite znikanie budynków, instalacji kowej rozpoczynała się właśnie gwałtowna, a więc i śladów przemysłowej aktywności. Dzisiaj Europa i dramatyczna w skutkach transformacja 5. W Polsce wykazuje troskę o wartości techniczne, kulturowe wyznaczyły ją cztery przemiany sektorowe: i społeczne tego dziedzictwa jako całości stanowiącej • deindustrializacja wynikająca ze zmian gospodar - ważny składnik pamięci zbiorowej i europejskiej ki narodowej w dziale przemysłu: polegała prze- tożsamości , których pewne elementy zasługują de wszystkim na upadłości wielkich państwowych na ochronę jako część dziedzictwa” (tłum. autor). przedsiębiorstw w różnych gałęziach produkcji, co

55 3. Wdzydze Kiszewskie, Muzeum – Kaszubski Park Etnograficzny, impreza folklorystyczna „Jarmark Wdzydzki”; budząca zainteresowanie zwiedzających czynna lokomobila parowa poruszająca trak; przykład incydentalnej, ale masowej popularyzacji dziedzictwa techniki. 3. Wdzydze Kiszewskie, Museum – the Kaszuby Ethnographic Park, the ”Wdzydze Fair” folkloristic event; a working steam locomobile meets with the interest of the visitors – an example of an incidental but mass-scale popularisation of the tech - nological heritage.

wynikało m.in. z utracenia tradycyjnych rynków wielu jednostek wojskowych; wyprowadzenie zbytu w krajach RWPG 6, praco-, koszto- i energo- z kraju w 1993 r. ostatniego oddziału Armii Ra- chłonności, niedostosowania oferty produkcji do dzieckiej; zasobami powojskowymi gospodaruje nowych potrzeb rynkowych, niekonkurencyjności, Agencja Mienia Wojskowego 9. po zniesieniu ograniczeń celnych, wyrobów rodzi- Niezależnie od tego trwają lokalne przemiany, mych wobec importowych itd.; oddziaływające na obiekty, które można byłoby • likwidacja PGR-ów, czyli państwowych gospo - uznać za zasoby dziedzictwa techniki, obejmują- darstw rolnych, utworzonych w 1949 r. na tere - ce np.: nach byłych majątków ziemskich oraz w północ - • sektor przetwórstwa rolno-spożywczego: cukrow- nej, zachodniej i zachodnio-południowej Polsce na nie, zakłady mięsne (rzeźnie miejskie), mleczarnie, tzw. ziemiach odzyskanych; wiele z nich nie po- gorzelnie, browary, młyny, suszarnie, chłodnie; trafiło znaleźć się w warunkach gospodarki ryn- • infrastrukturę komunalną: gazownictwo, elektrow- kowej i zbankrutowało, inne zostały zlikwidowane nie, wodociągi (wieże ciśnień i zbiorniki retencyj- arbitralnie, a majątek przejęła utworzona w 1991 r. ne), kanalizację (stacje pomp); Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa 7 (od • infrastrukturę transportu: budynki stacyjne i dwor- 2004 r. Agencja Nieruchomości Rolnych); cowe, urządzenia i instalacje trakcyjne, lokomoty- • restrukturyzacja zasobów Polskich Kolei Pań- wownie i warsztaty naprawcze taboru; mosty i wia- stwowych 8, prowadzona od wielu lat, w wyniku dukty; zajezdnie środków transportu publicznego; czego zamknięte zostały trasy deficytowe, a wiele śródlądowe drogi wodne (kanały, śluzy), nabrzeża obiektów budowlanych przestało być używanych; portowe i stoczniowe; • reorganizacja Sił Zbrojnych RP, rozpoczęta • dziedzictwo rodzime: młyny, wiatraki, kuźnie, tar - w 2. poł. lat 90. XX w., powodująca rozwiązanie taki, cegielnie, piece wapiennicze.

56 teorie Swoiste zacofanie gospodarki socjalistycznej, spo- podmiotowości właścicielskiej, pozostawione w ręku wodowane embargiem na dostawy najnowocześ niej- syndyka masy upadłościowej, przestawały być szych technologii z zagranicy, utrwalało ciągłość eks- używane, po czym przechodziły w stan likwidacji. ploatacji parku maszynowego i technologii z XIX w. Polski krajobraz kulturowy przeobraża się w wiel- Sprzyjała temu panująca w rodzinach klasy robot- kim tempie; w obrębie strefy miejskiej powstają niczej wielopokoleniowa kontynuacja etosu pracy ruiny najnowszej daty. Niektóre z tych obiektów, i know-how przodków. Doświadczyłem tego, zwie- często pochodzące jeszcze z XIX w., stanowią nie- dzając zakład metalurgiczny w Sielpi Wielkiej – wątpliwy zabytek, ze względu na np. architekturę Muzeum Staropolskiego Okręgu Przemysłowego; przemysłową, konstrukcję budowlaną, unikatowe wy- oprowadzającymi byli ojciec i jego dwaj synowie, posażenie techniczne i stosowaną technologię (w ka- wspominający swojego protoplastę, który pracował tegoriach postępu technicznego uznawaną często za tu przed II wojną światową. zacofaną), utrzymującą dawne stosunki pracy (w kra- W wyniku procesów transformacji dobra kultu - jach wysoko rozwiniętych całkowicie już odmienio- ry, pozostające dotąd w gestii państwa lub bezpo- ne), wyznaczone przez maszyny, urządzenia, insta - średnich użytkowników, na ogół przedsiębiorstw lacje, narzędzia, wiedzę stosowaną i umiejętności i instytucji również państwowych, zaczęły podlegać know-how oraz organizację produkcji i specyficzne restrukturyzacji i zmieniać właściciela. W okresie stosunki międzyludzkie, esprit de corps w środowi- zaledwie kilku lat powstał zbiór dóbr, wprawdzie sku pracy. Symbolicznego znaczenia (bo praktycz- z przeszłości, ale bez gospodarza. Zasoby te o różnej ne właściwie już przeminęło) nabrały tradycyjne

4. Zabrze, Muzeum Górnictwa Węglowego, Skansen Górniczy „Królowa Luiza”, p. Stani- sław Kral, operator i konserwator unikatowej parowej maszyny wyciągowej z 1915 r., wypro - dukowanej w hucie żelaza Prinz Rudolph w Dülmen; kontekst specjalistycznego znawstwa i zanikających umiejętności jako niematerial - nego dziedzictwa techniki. 4. Zabrze, Coal Mining Museum, the ”Królowa Luiza” Mining Skansen, Mr Stanisław Kral operator and conservator of a unique steam en gine from 1915, produced by the Prinz Rudolph foundry in Dülmen; the context of specialised expertise and vanishing skills as a intangible technological heritage.

57 domi nanty krajobrazowe, typowe dla minionej epoki substancji, elementów, maszyn i lokalizacji dane- prze mysłowej: kominy fabryczne, kolejowe, komu - go obiektu i jego krajobrazu przemysłowego oraz nalne i przemysłowe wieże ciśnień, nadszybia kopal - związanych z nim dokumentów pisanych, ale tak- niane. Akcja dokumentowania tych dóbr kultury że dotyczą niematerialnych przekazów, zawartych przeprowadzona w połowie lat 90. ub. stulecia we wspomnieniach i zwyczajach. z pewnością powiększyła zbiory kart ewidencyjnych • Unikatowość rozumiana jako przetrwanie szcze- w urzędach konserwatorskich, ale czy przyczyniła gólnych i jedynych w swoim rodzaju technologii, się do zachowania różnorodności krajowych zaso- zakładów lub krajobrazów stanowi szczególną war- bów dziedzictwa kultury? tość i powinna być uważnie zbadana. Szczególną Rozważanie wartości obiektu z przeszłości jest wartość posiadają wczesne lub pionierskie przy- standardem praktyki zabytkoznawczej i konserwa - kłady” (tłum. autor). torskiej, co w odniesieniu do dziedzictwa techniki Wartościowaniem (waloryzacją) dóbr kultury zaj- TICCIH 10 określiło następująco: muje się zabytkoznawcza analiza wartościująca , • „Dziedzictwo przemysłu jest dowodem działalno- której istotę pokazano w tabeli 1. Dwanaście zde- ści, która miała i nadal ma daleko idące historycz- finiowanych wartości zgrupowałem w dwie klasy: ne konsekwencje. Cele ochrony dziedzictwa prze - jedna to zbiór wartości retrospektywnych dotyczą - mysłu wynikają raczej z powszechnej wartości cych przeszłości obiektu i zwanych kulturalnymi, tego dowodu niż z wyjątkowości poszczególnych druga natomiast to zbiór wartości prospektywnych, obiektów. społeczno-ekonomicznych, zorientowanych na przy- • Dziedzictwo przemysłu posiada wartość społecz- szłość obiektu, czyli jego zrównoważone zachowanie. ną, gdyż częściowo dokumentuje warunki życia Pod nazwami wartości podałem nazwy dyscyplin zwyczajnych mężczyzn i kobiet, będąc źródłem naukowych 11 , którym towarzyszą inne 12 uczestniczą- poczucia ich tożsamości. Jego wartość techniczna ce w waloryzacji kierunki, np. nauki o zarządzaniu, i naukowa ma znaczenie dla historii produkcji, in- etnologia, kulturoznawstwo, nauki o poznaniu i ko- żynierii i budownictwa, a także może mieć istotne munikacji społecznej, nauki o administracji, kształ - znaczenie jako wartość estetyczna, charakteryzu - towanie środowiska, architektura i urbanistyka, bu- jąca jakość właściwej sobie architektury, wzornic- downictwo, nauki wojskowe, konserwacja dzieł sztu - twa i zagospodarowania przestrzennego. ki oraz odpowiednie dyscypliny inżynieryjne z dzie- • Wartości te mają znaczenie w odniesieniu do dziny nauk technicznych.

Tabela 1. Nazwy wartości dziedzictwa kultury z podziałem na dwa zbiory

Wartości kulturalne Wartości społeczno-ekonomiczne (retrospektywne) (prospektywne) 1 wartość tożsamości społecznej wartość użyteczności społecznej psychologia, socjologia socjologia, ekonomia, media 2 wartość autentyczności wartość zachowania funkcji historia, archeologia, inżynieria historia, etyka 3 wartość integralności wartość potencjału ekonomicznego historia, archeologia, inżynieria ekonomia, biznes 4 wartość unikatowości wartość edukacyjna historia, geografia pedagogika, komunikowanie 5 wartość artystyczna wartość estetyczna sztuka filozofia, psychologia 6 wartość historyczna wartość polityczna historia nauki polityczne 7 wartości specjalnego znaczenia, np. różnorodność i atrakcyjność krajobrazu kulturowego historia, geografia, filozofia, etyka

58 teorie Chociaż każda z wartości jest zdefiniowana, to doświadczenia historycznego lub estetycznego. w praktyce stanowią one zbiór danych i informacji Zygmunt Bauman uważa, że „»tożsamość« jawi się o charakterze „rozmytym”, wchodzących w skład nam raczej jako coś, co należy wytworzyć, a nie od- kilku wartości z jednej lub nawet z obu klas. Zatem kryć, jako przedmiot naszych wysiłków, »cel«, do poszczególne wartości łączą się z innymi. Analiza którego należy dojść; jako coś, co musimy dopiero wartościująca ma charakter opisowy, ale posługuje sklecić z części lub wybrać z dostępnych całości, po- się precyzyjnymi kryteriami, a gdy to możliwe, rów- tem o to walczyć i chronić” 14 . Na okolicznościowym nież danymi liczbowymi. Warunkiem obiektywizacji plakacie 26. rocznicy 13 Grudnia, wydanym przez wniosków końcowych, przekładających się na strate - Instytut Pamięci Narodowej, widniało stwierdzenie: gie i programy zrównoważonego zarządzania zaso- „Historia tworzy naszą tożsamość”. Zauważmy, iż bami dziedzictwa czy też na szczegółowe opracowa - wprawdzie historię piszą historycy, to dokumentują nia, jak np. wytyczne konserwatorskie, program ją w sposób namacalny zasoby dziedzictwa i w tym użytkowo-funkcjonalny, założenia techniczne do pro- sensie to właśnie one współtworzą tożsamość czło- jektu budowlanego, projektowane rozwiązania ma- wieka, jako element naszej ikonosfery – zbiór ota- teriałowo-technologiczne, preliminarz kosztów itd., czających nas obrazów oraz ich mentalnych przy - jest interdyscyplinarne znawstwo tego zagadnienia wołań. oraz wielodyscyplinarna współpraca ekspertów po- Tożsamość przynależy wyłącznie człowiekowi zyskujących dane i informacje w wyniku popraw- jako immanentna cecha świadomości, umożliwiają - nych metodycznie studiów i badań naukowych. ca nam „nawigowanie” w wieloaspektowej rzeczywi- stości oraz istnienie (trwanie, przetrwanie) w prze- Wartość tożsamości społecznej strzeni fizycznej, społecznej i myślowej, zwanej ideo- Więzi emocjonalne człowieka albo grupy ludzi z da- sferą; Bauman wskazuje, iż „tęsknota za tożsamoś - nym obiektem, zespołem obiektów lub miejscem his - cią wynika z pragnienia bezpieczeństwa” 15 . Naszym torycznym są czynnikiem kształtującym ich toż- otoczeniem bytowym jest środowisko zbudowane, samość społeczną. Jak piszą Leon Dyczewski i Da- którego elementy zawsze oddziaływają na nas bez- riusz Wadowski, „tożsamość, to nasze wyobrażenie pośrednio i fizycznie, chociaż często bezwiednie. kim jesteśmy. Kim jesteśmy jako zbiorowość i kim Oddziaływania te bada psychologia środowiskowa jestem jako jednostka. Jedna i druga tożsamość nie i ewolucyjna, formułując stwierdzenia o preferowa- jest nam dana raz na zawsze, jest dynamiczna: roz - nych sceneriach zamieszkania, wypoczynku, pracy. wojowa i zmienna. Ponadto proces jej kształtowania Na skutek długotrwałego bytowania (zasiedzenia) i zmiany przebiega niejednakowo w każdym czasie, człowiek zacieśnia więź emocjonalną z otoczeniem, lecz ma momenty bardziej i mniej znaczące” 13 . Dale j panoramami, dominantami krajobrazu, z charakte- autorzy stwierdzają, iż tożsamość nie jest jednorod - rystycznymi artefaktami itd. Więzi owe mogą skła- na i jednowymiarowa oraz że tworzymy ją w proce - niać do podejmowania podróży sentymentalnych sie komunikowania, a ponadto zależy ona od: („tu byłem zakochany”) lub wspomnieniowych („tu • otoczenia przyrodniczego, spędziłem dzieciństwo”). Badanie więzi emocjonal - • wytworów materialnych, których używamy, nych pomiędzy człowiekiem a danym obiektem/ze- • ludzi, z którymi się spotykamy bezpośrednio i któ- społem obiektów/miejscem wspomagają stwierdze- rych poznajemy z przekazów pośrednich, nia socjologii, etnologii i antropologii. Więź ową • wydarzeń, w których uczestniczymy i które pozna- kształtują rozmaite czynniki wpływu , takie jak: jemy w procesie socjalizacji, • dawność obiektu, czyli jego wiek; • przedmiotów i zachowań symbolicznych, • tradycjonalność, czyli związane z obiektem zwy- • wartości, które poznajemy i przyjmujemy. czaje, obyczaje, obrzędy; Można wykazać, iż tożsamość zależy od każdego • ciągłość tradycji lokalnej: wielopokoleniowe miej- otoczenia, a dokładniej – każdego środowiska fizycz- sce pracy lub zamieszkania; nego (w tym krajobrazu kulturowego), czyli zarówno • lokalność i swojskość: poczucie więzi z bliskim miejsca zamieszkania, jak i miejsca pracy, wypoczyn- środowiskiem fizycznym i społecznym; ku itp., w którym przypadło nam przebywać, szcze- • pomnikowość obiektu, postrzeganego jako pa- gólnie przez czas dłuższy, nie incydentalnie, chociaż miątka po osobach lub wydarzeniach; i w tym drugim przypadku silne wrażenie („byłem, • narratywność, czyli związane z obiektem opowieś - widziałem, doświadczyłem”) może pozostawić ryt ci, tradycja ustna, pieśni itp.;

59 • emocjonalność: ciekawość, sentyment, wspomnie- nieodwracalne skutki w delikatnej materii tożsa- nia, nostalgia, praktyki religijne; mości. Nie poważam nadawania waloru tożsamości • symboliczność: treści polityczne, patriotyczne, miejscom, budynkom, miastom czy przestrzeni, wielokulturowe, transkulturowe. gdyż jest to przyznawanie rzeczom cechy przynależ- Czynniki te można nazwać wartościami pomniej- nej wyłącznie człowiekowi. O tożsamość, tkwiącą szymi – cząstkowymi, przechowywanymi w świado- w naszym umyśle, w pamięci, trzeba pytać ludzi 19 mości i tzw. pamięci zbiorowej; ich upowszechnienie albo wnioskować o niej na podstawie badań prowa- i przekaz dokonują się środkami komunikacji dzonych metodami właściwymi psychologii (tożsa- międzyludzkiej w środowisku rodzinnym, grupach mość osobista), socjologii (tożsamość społeczna) i an- i społecznościach lokalnych, ale też i w procesie edu- tropologii (tożsamość kulturalna i więź z tradycją). kacji instytucjonalnej. Możemy rozważać tożsamość własną, dociekać Wartość autentyczności czyjejś tożsamości jednostkowej lub grupowej, np. Poznanie autentyczności dzieła techniki wymaga sąsiedzkiej, albo większych liczbowo zespołów, jak rozwarstwienia (stratygrafii) jego substancji, dzięki mieszkańców naszego miasta, regionu, a także pra - czemu ujawnione zostaną przeobrażenia obiektu cowniczej, branżowej, korporacyjnej, stowarzysze- i jego otoczenia w czasie, w powiązaniu z wydarze- niowej, etnicznej itp. Przystając na identyfikację zbio- niami historycznymi, postępem technicznym i roz - rową, stwierdzamy np. „ja, Ślązak”, „my, górnicy”, wojem cywilizacyjnym. Szczególne znaczenie posia- „my, naród” lub „my, Europejczycy”. We wstępie do dają dowody historii (ślady przebudowy, pożaru, ustawy samorządowej 16 zapisano cele, które po- działań wojennych) i upływu czasu, czyli patyna – winna uwzględniać strategia rozwoju: naturalne zmiany faktury spowodowane starzeniem • „pielęgnowanie polskości oraz rozwój i kształto- substancji lub depozytem osadu kulturowego na po- wanie świadomości narodowej, obywatelskiej i kul- wierzchni artefaktów. Takie ujęcie pozwala włączyć turowej mieszkańców, a także pielęgnowanie dany obiekt w historię – zaczyna on „opowiadać” i rozwijanie tożsamości lokalnej , o swoich dziejach, staje się „książką”, z której moż- • pobudzanie aktywności gospodarczej, na czytać opowieść o przeszłości. Autentyczność • podnoszenie poziomu konkurencyjności i innowa - obiektu potwierdza jego właściwość dokumentu , cyjności gospodarki województwa, który jest prawdziwy i „naprawdę” świadczy o prze- • zachowanie wartości środowiska kulturowego szłości. Doniosłość stwierdzonej autentyczności kon - i przyrodniczego przy uwzględnieniu potrzeb przy- trastuje z nieautentycznością repliki, rekonstrukcji, szłych pokoleń, kopii czy wirtualnego wyobrażenia (w ofercie nowo- • kształtowanie i utrzymanie ładu przestrzennego”. czesnych technik wystawienniczych autentyczny ar- Jaki wpływ na poczucie tożsamości ma zniknię - tefakt bywa zastępowany aranżacją scenograficzną cie (tj. rozbiórka, zburzenie) obiektu identyfikacji i to, co tradycyjnie było zwiedzaniem zabytku, staje tożsamościowej albo takie przeobrażenia krajobra- się przygodą w parku atrakcji). Atrybutami auten- zu kulturowego, w wyniku którego giną wszelkie śla- tyczności dobra kultury technicznej, szczególnie dy tworzące niegdyś – niedawno jeszcze – „mój” przemysłowej, są: albo „nasz” świat codzienności? Gdy znikają z prze- • forma i rozwiązania konstrukcyjne obiektów oraz strzeni bytowej wielopokoleniowe czy choćby wielo - związany z tym projekt technologiczno-funkcjo- letnie miejsca pracy, może wówczas pojawić się syn - nalny (ciąg produkcyjny lub sposób działania drom tożsamości granicznej 17 , dotykający ludzi zroś- urządzeń), wyrażone za pośrednictwem modeli, niętych z pełnioną rutynowo rolą społeczną; nagła rysunków, opisów); zmiana warunków zewnętrznych sprawia, że są oni • informacje osobowe o inwestorze, projektancie, tej roli pozbawieni, zostają naznaczeni jako „byli” realizatorach, właścicielach; oraz wykluczeni ze środowiska, które już przestało • substancja materialna obejmująca zarówno struk - być „ich światem”. Formą tożsamości wykluczonych turę architektoniczno-budowlaną i wystrój, jak może być napiętnowanie 18 (stygmatyzacja) jako np. i wyposażenie technologiczno-użytkowe, w tym „popegeerowców”, jako byłych stoczniowców, byłych maszyny, urządzenia, instalacje, narzędzia itd., górników itp. Rozważanie tych problemów ma głę- wraz ze śladami historii i upływu czasu; szcze- boko humanitarny wydźwięk, gdyż gwałtowne zmia- gólne znaczenie posiadają znaki lub tabliczki pro - ny w środowisku zbudowanym mogą powodować ducenckie i znamionowe;

60 teorie

5. Gdańsk, teren stoczniowy, panneau Iwony Zając z 2005 r. eksponowane obok siedziby Instytutu Sztuki Wyspa (w budynku dawnej szkoły zawodowej); dowód oddziaływania estetyki industrialnej na wyobraźnię artysty plastyka, co niekoniecznie skutkuje inicjowaniem postaw i zachowań konserwatorskich wobec atraktora – zasobu dziedzictwa techniki. 5. Gdańsk, shipyard, a panneau by Iwona Zając from 2005 on display next to the Wyspa Institute of Art (in the former vocational school); evidence of the impact exerted by industrial aesthetics upon an artist’s imagination, which not always results in initiating pro- -conservation attitudes in relation to technological heritage resources.

• charakter i wzajemne relacje estetyczne poszcze- i magazyny, strefa socjalna i administracyjna itd.; gólnych obiektów zespołu oraz nastrój wnętrz po- • lokalizacja obiektu/zespołu w krajobrazie/otocze- zostający w związku z ich przeznaczeniem; niu wraz z połączeniem infrastrukturalnym (trans- • przykłady wyrobów – produktu finalnego, jak port, dostawa lub wytwarzanie energii, instalacje również surowców, półproduktów, odpadów po- wodociągowo-kanalizacyjne); dominanta, widoki, produkcyjnych; panoramy; • sposób użytkowania poszczególnych elementów • wiedza zawodowa typu know-how oraz specyficz- zespołu i ich wzajemne powiązania funkcjonalne ny język (specjalistyczne nazewnictwo oraz idiomy oraz techniczny stan sprawności tych powiązań, komunikacji produkcyjnej i pracowniczej); zwy- pozwalający zilustrować ich działanie i jego sku- czaje miejsca pracy; tek (np. produkcyjny, energetyczny, ruchowy itp.); • sposoby integracji pracowniczej: uroczystości za- • zasady pracy; struktura organizacyjna zasobów kładowe, sposoby bytowania poza miejscem pra- ludzkich i właściwy jej esprit de corps ; ukształto- cy oraz inne formy dziedzictwa niematerialnego; wany przez tradycję system organizacji produkcji • inne wewnętrzne i zewnętrzne czynniki, np. archi - i zarządzania (są to elementy dziedzictwa niema - walia zakładowe, piśmiennictwo techniczne, pub - terialnego); likacje prasowe, ikonografia masowa (pocztówki, • sposób istnienia obiektu/zespołu w przestrzeni: plakaty, foldery reklamowe) i unikatowa (obrazy, rozplanowanie wewnętrzne elementów zespołu, np. rzeźby, medale pamiątkowe), dokumentacja wygrodzenie i bramy, hale produkcyjne, składy wspomnieniowa, w tym nagrania wypowiedzi itp.

61 Ze względu na różnorodność zasobów dziedzic- narzędzia, instrukcje i procedury, odzież robocza it p. ), twa techniki i jego daleko idące związki ze środowi- ale także zróżnicowane miejsca pobytu robotników, skiem o atrybutach jego autentyczności mogą świad- majstrów, nadzoru techniczno-inżynieryjnego, kie- czyć pośrednie źródła i zjawiska, np. społeczne lub rownictwa i dyrekcji oraz właścicieli; sposób dojścia urbanistyczne przemiany wygenerowane rozwojem do miejsca pracy, szatnie i jadalnie, łaźnie i ubika- przemysłu albo powstaniem budowli inżynieryjnych cje, kasa, sale zebrań, biura. To również sposób transportu. istnienia obiektu/zespołu obiektów w otoczeniu miejskim lub w krajobrazie przyrodniczym, jego wygro- Wartość integralności dzenie i drogi dostępu, źródła energii oraz infra - Ocena integralności dzieła techniki wymaga rozpo- struktura służąca transportowaniu i składowaniu znania zakresu, w jakim dany zasób: surowców, magazynowaniu produktów, a także od- • stanowi całość charakteryzującą jakąś fazę jego padów poprodukcyjnych. Dopiero tak zintegrowany istnienia i zawiera wszystkie elementy niezbędne zespół może dokumentować przeszłość i dawać jej do zilustrowania jego istoty, powodu i celu po- prawdopodobne wyobrażenie. Zachowany integral - wstania, sposobu funkcjonowania i efektów jego nie obiekt dziedzictwa techniki nie wymaga już działania; szczególnych zabiegów aranżacyjnych i prezentacyj- • jest kompletny w stopniu wystarczającym do inter - nych umożliwiających jego interpretację. pretacji jego przeznaczenia oraz pozostałych war- tości kulturalnych; Wartość unikatowości • cierpi z powodu niekorzystnych skutków postępu Kryterium unikatowości ma charakter porównawczo - technicznego, przekształceń własnościowych, za- -statystyczny i wymaga określenia obszaru odniesie- przestania użytkowania i/lub zaniedbania albo nia (np. dzielnica, miejscowość, gmina, powiat, wo- dewastacji, co zagraża zachowaniu jego wartości jewództwo, region itd.) dla odpowiedzi na pytanie: kulturalnych i zmniejsza potencjał wartości spo- w jakiej skali dany obiekt/zespół jest wyjątkowy – łeczno-ekonomicznych oraz może wymagać natych- jedyny w swoim rodzaju ? O unikatowości zabytku miastowej interwencji, np. prac zabezpieczających techniki mogą decydować rozmaite cechy, pozosta - lub interwencji prawnej. jące w relacji z innymi wartościami, np.: Zarówno autentyczność, jak i integralność zasobu • zachowanie funkcji pierwotnej mimo upływu cza- techniki powinny być odniesione do jakiejś jego fazy su; w zasobach Muzeum – Kaszubski Park Etno- stratygraficznej, przy czym w każdym przypadku graficzny Wdzydze Kiszewskie znajduje się spraw - rozróżnić można przynajmniej trzy fazy : na parowa lokomobila napędzająca trak, urucha- • faza I: od pomysłu inwestycji do jego zrealizowa - miana podczas dorocznego czerwcowego Festynu nia w pierwotnej wersji umożliwiającej użytkowa- Kaszubskiego; nie; • prototypowość, nowatorstwo cech materiałowo- • faza II: okres ciągłego użytkowania wraz z prze - -konstrukcyjnych obiektu, np. wielofunkcyjny budowami i innymi działaniami zmieniającymi zespół hydrotechniczny XVII-wiecznej śluzy Ka- wielkość zasobu (kubaturę, powierzchnię zabudo- mienna Grodza w Gdańsku; wy, powierzchnię użytkowania itd.), aż do ostat - • integralność obiektu, jego budulca, wyposażenia, niej istotnej zmiany – okres ten można bardziej wystroju, infrastruktury, np. najstarszy w Polsce szczegółowo podzielić na mniejsze, zależnie od most łańcuchowy przez Małą Panew, wzniesiony przeobrażeń, jakim zasób ulegał w czasie; w 1827 r. na drodze prowadzącej do dawnej • faza III: od momentu dokonania ostatniej istotnej pruskiej huty królewskiej w Ozimku, jako przy- zmiany w wielkości zasobu do dnia opracowania kład potencjału produkcyjnego zakładu (reklama); analizy wartościującej. dzisiaj ze względu na swoją wyjątkowość i malow- Integralność obiektu technicznego jest miarą niczość może pełnić tę samą rolę; jego zdatności do funkcjonowania, przynajmniej • sprawność techniczna urządzenia ilustrująca daw- w zakresie ilustrującym proces technologiczny lub ną (zaniechaną obecnie) technologię; przykładem funkcję, dla której powstał, a także specyficzny spo- jest przywrócona do sprawności technicznej ma- sób istnienia ludzi w tym techniczno-produkcyjnym szyna parowa w Skansenie Górniczym „Królowa lub użytkowym środowisku. Integralność dawnej Luiza” w Zabrzu; jakkolwiek nie służy już ona fabryki to nie tylko miejsce produkcji (maszyny, do napędzania mechanizmu windy górniczej, to

62 6. Wrocław, wodociągowa wieża ciśnień „Na Grobli” na terenie Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji, elementy konstrukcyjne wielokondyg- na cyjnej maszyny parowej, zaprojektowanej dla tego właśnie budynku i wyprodukowanej w 1879 r. we wrocławskim Maschinen-Bauanstalt Gustava Heinricha Ruffera; dekorum artefaktu technicznego upoważnia do sporządzenia analizy wartości artystycznej – całość zespołu stanowi wyzwanie rewitali- zacyjne dla zachowania wszystkich wartości kultural - nych tego zasobu dziedzictwa techniki i dokumentu lokalnej historii gospodarczej, stanowiącego domi - nantę współczesnego krajobrazu miejskiego. 6. Wrocław, the ”Na Grobli” water tower in the Municipal Water Mains and Sewerage Works; struc - tural elements of a multi-storey steam engine, design- ed for this building and produced in 1879 by the Wrocław-based Gustav Heinrich Ruffer Maschinen- -Bauanstalt; the technological artefact entitles to con - duct an analysis of its artistic value – the complex as a whole is a revitalisation challenge for the preserva - tion of all the cultural assets of this technological her - itage resource and a document of local economic his - tory, comprising a dominant in the contemporary urban landscape.

63 7. Tczew, widowisko plenerowe – rekonstrukcja historyczna „Obrona mostów w Tczewie” przedstawiająca wysadzenie mostów tczewskich przez polskich saperów dla uniemożliwienia wkroczenia wojska niemieckiego do Polski z terytorium Wolnego Miasta Gdańska (1 września 2009 r.); kontekst edukacyjny popularyzacji historii lokalnej, narodowej i powszechnej (początek II wojny światowej) z wyko - rzystaniem autentycznej scenerii zasobu dziedzictwa techniki. 7. Tczew, an open air spectacle – a historical reconstruction of ”The defence of bridges in Tczew” (1 September 2009), presenting the demolition of the local bridges by Polish sappers in order to prevent the German army from entering Polish territory from the Free Town of Gdansk; the educational context of the popularisation of local, national and world history (the beginning of the Second World War), with use made of an authentic setting for the technological heritage resource.

uru cho miona dobrze ilustruje działanie tego waż- ma przemysłowy zespół pierścieniowych pieców nego elementu funkcjonowania kopalni; Rumforda z ok. 1895 r. do przemysłowej pro - • reliktowość stanu własności, ilustrująca dawny po - dukcji wapna w kamieniołomie Libana na kra- rządek społeczno-ekonomiczny, np. firmy rodzin- kowskim Podgórzu; w latach 1942-1944 mieścił ne działające jeszcze dzisiaj – małe cegielnie z pie- się tutaj ciężki obóz pracy dla Polaków; miejscem cami Hoffmana czy warsztaty zduńskie produku - tym zainteresował się dopiero Steven Spielberg, jące kafle piecowe; wykorzystując je w 1993 r. jako plenery do filmu • reliktowość dawnej technologii, obecnie gdzie Lista Schindlera ; indziej zaniechanej, np. nieustające od 1832 r. • różnorodność krajobrazu kulturowego, w którym wielkoprzemysłowe warzenie soli w Ciechocinku istnieje badany obiekt/zespół; przykładem są bu- przy użyciu panwi ogniowej, ze wstępnym dynki i ich usytuowanie na terenie dawnych stocz- tężeniem solanki na ścianach tzw. gradierni, czyli ni w Gdańsku, położone w bliskim sąsiedztwie tężni; Starego Miasta, w genetycznej więzi z ówczesnym • dokumentalność – związek obiektu z historyczny - (niezachowanym) układem hydrologicznym fos mi wydarzeniami lub postaciami; taki charakter miejskich.

64 teorie Do orzekania o unikatowości obiektu niezbędne potoczny, zależnie od narratora i zastosowanej me- są porównawcze bazy danych, zasoby literatury re- tody poznawczej. Jednakowoż każdorazowo dwa ferencyjnej, monografie 20 , albumy, katalogi obiektów aspekty powinny być wzięte pod uwagę: itd. Obiekty unikatowe w skali kraju mogą pre - • związek danego obiektu (zabytku) z wydarzenia - tendować do uznania za Pomnik Historii 21 , a w skali mi historycznymi, Europy – do pozyskania European Heritage Label 22 • związek danego obiektu (zabytku) z postaciami według procedury uruchomionej w 2007 r. historycznymi. Istotna jest tu skala odniesień porównawczych, Wartość artystyczna bo obiekt niezwykle znaczący lokalnie i ważny w as- Kryterium wartości artystycznej jest wiodące wo- pekcie tożsamościowym społeczności miejscowej mo- bec dzieł sztuki lub rzemiosła artystycznego, ale że tracić na znaczeniu już regionalnie, szczególnie w odniesieniu do obiektu technicznego ma na ogół w konkurencji z jakimś innym pobliskim obiektem znikome znaczenie, a nawet może takowego nie o znaczeniu krajowym, a nawet światowym. I tak, mieć w ogóle. Należy zatem unikać uporczywego po- dla przykładu, wielkie przedsiębiorstwo państwowe szukiwania cech dzieła sztuki w pospolitym skąd - w Ciechocinku – warzelnia soli (rozpoczęcie budowy inąd obiekcie, który po prostu nie musi posiadać w 1824 r., uruchomienie produkcji w 1832 r.) – po- wartości artystycznej. Obiekt techniczny może za- wstało wprost z potrzeby, jaką spowodował I roz- wierać dekorum zarówno w substancji budowlanej biór Polski, pozbawiając kraj źródeł soli kamiennej. (detal architektoniczny), jak i w wystroju (obudowy, Ponadto deweloperem (entreprenerem – jak wów - balustrady, stolarka) lub wyposażeniu (meble czas mówiono) całego przedsięwzięcia był Kon- i sprzęty). Należy podkreślić, że wartość artystycz - stanty Wolicki, zaangażowany w Powstanie Listo- na jest różna od wartości estetycznej omówionej padowe. Była to inwestycja państwowa, a dzisiaj po- niżej. Do oceny wartości artystycznej służą typowe wiedzielibyśmy, że realizowana w partnerstwie pub - kryteria z instrumentarium badawczego historyka liczno-prywatnym. Tak więc ten zabytek techniki sztuki: poprzez sytuację polityczną został mocno osadzony • identyfikacja twórcy, umieszczenie dzieła w jego w historii kraju. Innym problemem jest miejsce da- życiorysie (datowanie) i porównanie z innymi do- nego obiektu w powszechnej, europejskiej, polskiej konaniami; lub lokalnej historii techniki, a także rola, jaką pełnił • identyfikacja dzieła w zakresie cech charaktery- w rozwoju społeczno-gospodarczym, czym zajmują stycznych dla danego stylu, kierunku, szkoły lub się odpowiednio historia gospodarcza i społeczna. warsztatu artystycznego itp., wraz z odpowiednią Najnowsza historia Polski i świata uosobiona przez analizą porównawczą; Lecha Wałęsę ma swój unikatowy artefakt w postaci • analiza dzieła rozpatrywanego w kontekście ro- stoczniowego warsztatu naprawy wózków akumu- zwoju cywilizacyjnego (społeczne funkcje dzieła), latorowych, który był miejscem pracy noblisty. w aspekcie społecznym (relacje: twórca i jego Przekształcenia własnościowe w 2008 r. sprawiły, że klient lub patron) oraz w aspekcie światopoglą - obiekt ten znalazł się tuż za wygrodzeniem terenu dowym (wyraz przekonań i hierarchii wartości); należącego do nowego właściciela. Jak doniosła • ocena jakości artystycznej (ranga dzieła w po- „Gazeta Wyborcza” 23 , Grzegorz Klaman 24 „odnalazł wszechnej/krajowej/lokalnej historii sztuki), z grun- warsztat dawnego lidera Solidarności w opuszczonym tu subiektywna i zależna od hierarchii przyjętych dziś budynku, gdzie dawniej pracowali stoczniowi kryteriów. elektrycy. Warsztat Wałęsy to 5-cio metrowy, ciężki W praktyce polskiego zabytkoznawstwa wartość stół ze zniszczonym blatem i szufladami na narzę- artystyczna uchodzi za główną w waloryzacji za- dzia. Kiedyś Wałęsa zapowiadał, że do niego wróci, bytków, co nierzadko jest przyczyną niedostrzegania gdy skończy prezydenturę. Stół, tak jak stocznia, innych wartości w obiektach, które jej nie posiadają, należy do Ukraińców z firmy ISD. Klaman dostał go czyli przede wszystkim w obiektach techniki, a po- na rok w depozyt. Artysta chce namówić obecnych nadto bywa mylona z wartością estetyczną. właścicieli stoczni, by ofiarowali go Muzeum Nobla, byłby to ich wkład w historię Solidarności”. Wartość historyczna Pozbycie się tak unikatowego w skali świata obiektu Każdy artefakt posiada swoją historię, a jej badanie byłoby niewątpliwą stratą dla zasobów dziedzictwa i interpretowanie może mieć charakter naukowy lub historii najnowszej w Gdańsku. Ale z drugiej strony

65 tam przynajmniej oglądałyby go tysiące, a w Polsce, Wskaźnikowe szacunki kosztów mogą służyć do jak stwierdziła reporterka, został odnaleziony, czyli porównywania różnych koncepcji zagospodarowa - zdążył był już stać się zapomniany... 25 nia i programów funkcjonalno-użytkowych przed podjęciem jakichkolwiek działań zmieniających stan Wartość potencjału ekonomicznego istniejący, a przede wszystkim pozwalają porównać Kryterium ekonomiczne pozwala postrzegać zasoby wysokość niezbędnych nakładów na realizację da- dziedzictwa jako aktywa majątkowe, podlegające pra- nego projektu z przewidywanymi długoterminowy - wom rynku. Można wówczas mówić o cenie obiek- mi (strategicznymi) efektami ekonomicznymi i spo- tu, szacowanej wedłóg procedur wyceny majątko- łecznymi. wej nieruchomości, a nawet przyjąć wolnorynkową Przemysły kultury obejmują turyzm kwalifiko- koncepcję wartości, jako gotowości nabywczej wany, a w tym turystykę industrialną. Wspólna ini- (obiekt tyle jest wart, ile ktoś chce za niego zapłacić). cjatywa Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii, Luksem- Jednakowoż według koncepcji rozwoju zrównowa- burga, Holandii i Niemiec doprowadziła do powsta - żonego nie takie podejście do dobra kultury jest po- nia Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłu żądane. O potencjale ekonomicznym świadczą bez- ERIH 28 , który obecnie obejmuje 850 miejscowości pośrednie i pośrednie skutki społeczno-ekono- z 32 krajów. W Polsce za tzw. miejsca kluczowe (ang. miczne , przewidziane i zaplanowane jako „zrów- anchor points ) uznano Tychy (Tyskie Muzeum noważone” już na etapie studium wykonalności da- Piwowarstwa), Zabrze (Zabytkowa Kopalnia Węgla nej inwestycji, jakkolwiek ją nazwać – projektem Kamiennego „Guido”) i Żywiec (Muzeum Browaru konserwatorsko-restauratorskim, renowacją, regene- Żywiec). W wykazie szlaków regionalnych ERIH racją, rehabilitacją, rewitalizacją itd. Oszacowanie widnieje jedynie Szlak Zabytków Techniki Woje- tych skutków powinno uwzględniać: wództwa Śląskiego (31 obiektów), a przecież jest to •nowe miejsca pracy generujące wpływy budżeto- szansa na wykorzystanie tej już istniejącej infrastruk- we i zmniejszające koszty społeczne bezrobocia; tury i na włączenie innych znaczących w wymiarze •wykorzystanie nowo urządzonych powierzchni europejskim i światowym zespołów dziedzictwa i pomieszczeń do celów sprzyjających zaspokoje - techniki z Polski w międzynarodową ofertę turys- niu ważnej lokalnie potrzeby społecznej; tyczną, co wiąże się także z możliwością osiągnięcia •wpływy finansowe z eksploatacji nowo urządzo- wynikających z tego korzyści ekonomicznych. nych powierzchni i pomieszczeń; •oszczędności spowodowane zaniechaniem dotych- Wartość zachowania funkcji czasowych dzierżaw i wynajmu przez instytucje Jest to jedyna wartość tradycyjnie pojmowanego publiczne, które zajmą lokale w adaptowanych konserwatorstwa, wynikająca z pożądanego doktry - obiektach, stając się ich właścicielem lub użyt- nalnie zachowania pierwotnej funkcji obiektu. kownikiem; W odniesieniu do technicznych dóbr kultury bywa •zastąpienie wcześniejszej produkcji wytwarza- to jednak trudne. Wprawdzie można utrzymać spraw- niem wyrobów przemysłów wschodzących, np. ność maszyny, pozostającej w stałej gotowości do tzw. przemysł kultury wytwarzający produkty uni- pracy i prezentacji, jednakowoż utrzymanie zdeka- katowe, na które utrzymuje się popyt, albo tzw. pitalizowanej fabryki jest niemożliwe i tu wyzwa- przemysł wiedzy, w tym eksperymentatoria – in- niem staje się zachowanie czytelności pierwotnej teraktywne centra popularyzacji nauki dostępne funkcji . To niezwykle ważny postulat konserwator- dla każdego i oferujące edukację metodą doświad - ski, skierowany do inwestora, dewelopera i zatrud - czenia bezpośredniego „na dotyk”; nionych projektantów. Niestety, w wielu realizacjach •wykorzystanie poprzemysłowych obiektów kuba- adaptacje obiektów poprzemysłowych do nowych turowych w celu aktywizacji społeczności lokalnej funkcji, zwane eufemistycznie rewitalizacjami, zdają na rzecz kreowania produktu regionalnego i tra- się celowo zacierać wszelką czytelność przeszłości dycyjnego 26 ; obiektu, przy czym jego substancja jest traktowana •pośrednie skutki oddziaływania atrakcji turystycz- jako tworzywo nowej kreacji, a dowody jego historii nej, np. wzmocnienie marki lokalnej i uatrakcyj- i jego związku z dawnym lokalnym lub regionalnym nienie danego miejsca dla biznesu; rozwojem gospodarczym zostają usunięte. Należy • ożywienie ruchu turystycznego dzięki wykreowa - tedy dołożyć starań, aby zachować przynajmniej niu markowego produktu turystycznego 27 . świadka – pomoc interpretacyjną, umożliwiającą

66 teorie odczytanie historycznej funkcji oraz związanych • wskazanie pilnej lub przewidywanej (planowanie z tym przeżyć historycznych i estetycznych. Dobry strategiczne) potrzeby społecznej, której spełnie - przykład takiego rozumowania znajdujemy w Mu- nie rozwiąże jakiś rzeczywiście „gorący” problem zeum Powstania Warszawskiego, gdzie in situ zacho- lokalowy, inwestycyjny, administracyjny itd.; wano i zakonserwowano autentyczny piec kotło-ni- • wskazanie zakresu możliwości adaptacyjnych da- czy do zasilania agregatów prądotwórczych, jakkol - nego obiektu budowlanego lub zespołu poprze my- wiek dzisiaj nie ma on związku tematycznego słowego przy ekonomicznie uzasadnionym i kon- z formułą tej instytucji. serwatorsko akceptowalnym zakresie robót budowlanych. Wartość użyteczności społecznej Jeżeli między tymi aspektami wystąpi zgodność, Jest to wielkie wyzwanie przede wszystkim dla sa- to można rozważać odpowiednie działania inwesty - morządów, gdyż na tym poziomie najlepiej rozpo- cyjne. Do rozpoznania i oceny stopnia pilności da- znawane bywają potrzeby społeczności lokalnej , nej potrzeby należy wykorzystywać różne metody które skądinąd powinny być zapisane w odpowied - badania opinii publicznej oraz krytyczne porówna- nich programach rozwoju 29 . Zagadnienie to ma dwa nie ich wyników; ekspertyzy i diagnozy społeczne; aspekty: przewidywania demograficzne, strategiczne plany

8. Warszawa, ul. Krakowskie Przed- mieście, parada samochodów zabytkowych z okazji 100-lecia Automobil- klubu Polski (6 czerwca 2009 r.); pretekst środowiskowych interesariuszy do zainscenizowania malownicze- go wydarzenia w stylu retro z udzia- łem licznej publiczności zaintere - sowanej zabytkami techniki. 8. Warszawa, Krakowskie Przedmieście Street, a parade of old automobiles to mark the hundredth anniversary of the Polish Automobile Club (6 June 2009); a pretext for staging a pictur - esque event with the participation of a large public interested in technological monuments. ro zwoju społeczno-gospodarczego i plany rozwoju Wartość estetyczna kultury. W polskiej praktyce można często zauważyć, Moc oddziaływania danego zasobu dziedzictwa na iż w rozumieniu władz lokalnych do podstawowych człowieka nazywam jego wartością estetyczną. celów adaptacyjnych poprzemysłowej substancji bu- W sposób oczywisty może być ona różna i zależy od dowlanej należą jedynie: centrum handlowe, kom - indywidualnych cech osobowościowych, wrażliwości, pleks rozrywkowy, mieszkalnictwo (tzw. lofty) oraz podatności na oddziaływanie, gotowości lub woli powierzchnia biurowa pod wynajem, co w istocie sta- poddania się owemu oddziaływaniu, predyspozycji nowi komercyjny pakiet deweloperski. Tymczasem intelektualnych, zainteresowań. Spośród rozmaitych repertuar rzeczywistych potrzeb społecznych jest znaczeń wyrazu „estetyka” wykorzystuję jedno, we- inny i obejmuje szeroki wachlarz sfery socjalnej, jak dług którego jest to nauka o doznaniach zmysło- hospicja, ośrodki leczenia uzależnień, domy opie ki, wych (gr. aisthesis , aisthanesthai , aisthetos – wra- domy pobytu dziennego, noclegownie dla bezdom - żenie i postrzeganie w ogóle). Tak właśnie zdawał nych, mieszkania interwencyjne i zabezpieczenia się to rozumieć Aleksander Gottlieb Baumgarten (1714-1762), zwany ojcem nowoczesnej estetyki filo - kryzysowego, lokale siedzib organizacji pozarządo- zoficznej 30 . Wobec obiektu doznajemy dwojakiego wych, lokalne centra społeczne doradztwa i porad - rodzaju przeżyć estetycznych: bądź więcej uwagi sku- nictwa, tanie hotele, kluby zainteresowań, czytelnie, piamy na nim samym, bądź też snujemy tylko zro- pomieszczenia warsztatowe i pracownie twórców dzone pod jego wpływem skojarzenia, myśli, marze- rodzimych, przedszkola, żłobki i inne. Zabytek nia. Estetyka może być uprawiana na dwa sposoby: techniki może sam w sobie stanowić atrakcję – cza - introwertycznie, „od wewnątrz”, gdy badacz rozpo- sem jedyną atrakcję w okolicy – i jako taki może zaczyna poznawanie obiektu od bacznej obserwacji spokajać „miękką” potrzebę tożsamościowej identy - własnych spontanicznych doznań podczas percep- fikacji mieszkańców z czymś swojskim, czego nie cji, oraz ekstrawertycznie, „od zewnątrz”, gdy akt mają inni – „drudzy” w rozumieniu antropologicz- autopsji poprzedza retrospekcja – forma intelektual- nym. Jest to przesłanka do integrowania wspólnoty nego przygotowania do percepcji. Stany emocjonal- lokalnej sprzyjającego częstszym kontaktom i połą- ne oglądającego konstytuują przeżycie estetyczne , czeniu wysiłków (także pracy fizycznej) do wykreo- które może prowadzić do np. satysfakcji i odczu- wania wspólnego dobra i „własnego miejsca na wania przyjemności, ale też i przeciwnie – może ziemi”. powodować niepokój, poczucie dyskomfortu, czyli

9. Zabrze, Muzeum Górnictwa Węglo- wego, Skansen Górniczy „Królowa Luiza”, trasa podziemna zwiedzana z przewodnikiem, p. Tomaszem Bu- dzińskim; kontekst kunsztu interpre - tacji oraz kontaktu z autentycznym człowiekiem miejsca – górnikiem, co w efekcie jest dla zwiedzających źród- łem przeżycia historycznego i estetycznego; sukces popularyzacji wiedzy o dziedzictwie techniki. 9. Zabrze, Coal Mining Museum, the ”Królowa Luiza” Mining Skansen, an underground route toured with a guide, Mr Tomasz Budziński ; the context of skilful interpretation and contact with an authentic representa - tive of the site – a miner, which for the visitors becomes a source of historical and aesthetic experience; a successful popularisation of knowledge about the technological heritage.

68 10. Wdzydze Kiszewskie, Muzeum – Kaszubski Park Etnograficzny, impreza folklorystyczna „Jarmark Wdzydzki”; możliwość autentycznego i bezpośredniego doświadczenia este - tycznego na dotyk (ang. hands on ) na przykładzie przecierania kłody piłą poprzeczną typu „moja-twoja”; przy- kład zabawy edukacyjnej dla każdego. 10. Wdzydze Kiszewskie, Museum – the Kaszuby Ethnographic Park, the ”Wdzydze Fair” folkloristic event; an opportunity for an authentic and di- rect hands on aesthetic experience, ex- emplified by cutting a log with a hand saw; an excellent example of educa - tional fun for all visitors.

w efekcie okazać się nieprzyjemne. Zatem „estetycz- natychmiastowo, o czym przekonuje nas odczuwa- ny” to tyle co „mający moc oddziaływania” lub „odnie jakiegoś wrażenia, o tyle poznawanie jest proce - działujący na zmysły”, a używany przeze mnie sem wymagającym czasu i myślowego (badawczego) przymiotnik „estetyczny” nie pozostaje w związku wysiłku. Podłożem takiej interpretacji wartości este - z kwantyfikacją stopnia „ładności” lub „piękności” tycznej jest panestetyzm – przekonanie, iż wartość i nie oznacza np. „ładnego” lub „pięknego” jako estetyczna tkwi potencjalnie we wszelkich wytwo- przeciwieństwa „nieładnego”, „nieestetycznego” czy rach człowieka oraz zjawiskach i tworach natury. „brzydkiego”. Do pełni tego przeżywania przydatne Zgodnie z powyższym, siedliskiem wartości estetycz- są: posiadany a priori zasób wiedzy, umożliwiający nych mogą być również obiekty i scenerie pospolite, odczytywanie znaczeń i ich interpretowanie, a także np. obiekty techniki, przemysłu i inżynierii budo- skupienie estetyczne , czyli koncentracja uwagi na wlanej. Ogół wszelkich uwarunkować przeżycia este - przedmiocie doświadczenia – przedmiocie estetycz- tycznego opisuje sytuacja estetyczna , której jądro nym. Uznając skupienie za warunek sine qua non konstytuują przedmiot i podmiot przeżywający, czyli wystąpienia jakiegokolwiek przeżycia, można wy- Obiekt i jego Obserwator. Jeśli włączyć do tego wieść, iż przeżywanie to dokonuje się na kilku po- układu Twórcę obiektu (tj. inwestora, projektanta, ziomach, bez względu na zamierzone spożytkowa- wykonawcę), a także użytkowników i beneficjentów nie skutków, np. przypadkowe spędzanie wolnego obiektu na przestrzeni dziejów, to sytuacja z przed - czasu, zaplanowane zwiedzanie, poszukiwanie wra- miotowo-opisowej nabiera dynamiki i zaczyna ro- żeń, pozyskiwanie nowych wiadomości. Jednakże zwijać się w kierunku uogólnień o przemianach cywi- doznawanie przeżyć samo przez się jeszcze nie lizacji, człowieku i kulturze, zawartych w Przeszłości, oznacza poznania. O ile doznawanie dokonuje się czyli staje się narracją o wartościach kulturalnych.

69 Ale wokół Obiektu i Obserwatora znajduje się jakieś i inżynierii wart jest uwagi, a neuroestetyka do - Otoczenie – sceneria będąca tworem zarówno kul- starcza stwierdzeń o mechanizmach biologicznych, turowym, jak i naturalnym. To środowisko zbudo- ewolucyjnych i środowiskowych powodujących ta- wane ulegało ciągłym przemianom, czego dowody kie, a nie inne odczucia estetyczne i wynikające i ślady widnieją w jego składnikach. Obserwator je z nich skutki. Tymczasem swobodne przekształca- postrzega lub nie, zależnie od swojej wrażliwości nie zasobów dziedzictwa techniki według potrzeb estetycznej i zasobów wiedzy, po czym, chcąc nie inwestorskich pozbawia je często podstawowych chcąc, przyjmuje wobec Obiektu jakąś Postawę, na wartości kulturalnych – autentyczności, integralno- co wpływają trzy różnorodne komponenty: ści i unikatowości, osłabiając moc estetycznego od- •afektywny, związany z emocjami, działywania, zastępując ją oddziaływaniem nowym •behawioralny, związany z podejmowaniem działań, – nieautentycznym i zwykle dość pospolitym, po- •poznawczy, wypływający z intelektu. zbawionym wyjątkowości. Ma to na ogół miejsce Owa Postawa może być wynikiem łańcucha podczas komercyjnych przekształceń scenerii post- przyczynowo-skutkowego zainicjowanego silną emo- industrialnej z pominięciem celu konserwator- cją – przeżyciem estetycznym lub też przeżyciem skiego. Zjawisko to zubaża nasz krajobraz kulturo- historycznym, wiodącym ku intelektualnej refleksji, wy i pozbawia ważnych dokumentów historii gospo - ale zawsze jest przejawem wartościowania obiektów darczej. Wyjaśnieniem tej swoiście polskiej nie- świata materialnego oraz porządkowania rozmai- wrażliwości na estetykę dóbr techniki mogą być po- tych idei w hierarchię Wartości. Owo wartościowa- spolita niewiedza i brak znawstwa historii kultury nie może skutkować przyjmowaniem takich, a nie materialnej, ale również i długotrwałość romantycz- innych Postaw, a te z kolei – takich, a nie innych nej spuścizny czasu zaborów. Dominowały wówczas zachowań i Działań. A zatem podstawowy schemat symbole patriotyczne i polityczne, ucieleśnione sytuacji estetycznej z Obserwatorem stojącym na osi w dziełach sztuki pełniących rolę obiektów este- czasu w punkcie „dziś” wygląda następująco: tycznych o silnym społecznym oddziaływaniu.

Twórca – Obiekt – Otoczenie – Obserwator – Wartości – Postawy – Działania

Na lewo od Obserwatora rozwija się ciąg emo- Tego XIX-wiecznego uwikłania w „treści dzieła sztu - cjonalno-intelektualny, wiodący poprzez Otoczenie ki” nie zmogły burzliwe doświadczenia moderniz - i Obiekt ku wyobrażeniu Twórcy i rekonstrukcjom mu 20-lecia międzywojennego i jego estetyki wprost wartości kulturalnych osadzonych w Przeszłości, na- wielbiącej artefakt techniczny. A do doświadczeń tomiast na prawo – ku Postawom (np. konserwator- estetyki socrealizmu wciąż jeszcze nie wypada na- sko-restauratorskim), które mogą w Przyszłości skut- wiązywać… Tymczasem skupienie estetyczne zależy kować np. decyzjami i podejmowaniem działań na od tego, jak Obserwator jest przygotowany, tzn. wy- rzecz ochrony danego zasobu dziedzictwa lub opie - posażony w zasób wiadomości niezbędnych do peł- ki nad nim. Tak więc wartość estetyczna Obiektu nej percepcji Obiektu. Można powiedzieć, że obiekt dziedzictwa staje się wiodącą, nadrzędną i generują- techniczny ma właściwy sobie charakter i „ducha cą inne Wartości, a także jest siłą napędową Dzia- miejsca”, a jego wartość estetyczna ma moc po- łań, czyli np. podejmowanych akcji na rzecz ratowa - budzania poznawczego, co wiąże się z Deklaracją nia zabytku. ICOMOS 31 . Problematykę ochrony wartości este- Obserwator, przeżywając owo doświadczenie estetycznej w adaptacjach zabytkowych obiektów budo- tyczne, ulega jakimś emocjom, a te z kolei generują wlanych omówiłem bardziej szczegółowo w najnow- jakieś uczucia. Kryterium wartości estetycznej wspar - szej publikacji Międzynarodowej Rady Ochrony te stwierdzeniami psychologii pozwala rozpatrywać Zabytków i Miejsc Historycznych ICOMOS 32 . siłę i skutki oddziaływania Obiektu lub jego kom- ponentów na Obserwatora. Podsumowując zatem, Wartość przydatności edukacyjnej Obiekt nieartystyczny jest przedmiotem estetycz- Autentyczny zabytek techniki jest znakomitym nym, tj. wespół z podmiotem – Obserwatorem może źródłem poznawczym, ale aby zainicjować proces tworzyć sytuację estetyczną, powodując wrażenia, poznania, niezbędne są: wzbudzając emocje i generując myśli. Ów kognityw- •„prezentacja będąca precyzyjnie zaplanowanym ny potencjał dziedzictwa techniki , przemysłu przekazem treści interpretacyjnych poprzez

70 teorie

11. Tczew, apel poległych podczas organizowanej od kilkunastu lat branżowej uroczystości kolejarzy i celników obchodów rocznicy wybuchu II wojny światowej oraz obrony i wysadzenia mostów tczewskich dla uniemożliwienia wkroczenia wojska niemieckiego na tery - torium Polski (1 września 2009 r.); kontekst tożsamościowy, historyczny i polityczny zabytku techniki. 11. Tczew, a call of the fallen held on 1 September 2009 during a ceremony arranged for over a decade by railway workers and customs officers to mark the anniversary of the outbreak of the Second World War and the defence and demolition of the Tczew bridges to pre - vent the German army from entering Polish territory; the identity, historical and political context of a technological monument.

odpowiednią aranżację informacji, fizyczny do- interpretowanie jest wykorzystaniem owego komu - stęp oraz infrastrukturę interpretacyjną zabytku. nikatu (własnego lub cudzego) podczas kontaktu ze Można to realizować za pomocą rozmaitych środ- zwiedzającym, wycieczkowiczem, zainteresowanym, ków technicznych zawierających, chociaż nieko- słuchaczem itd., skutkującym podjęciem przez niego niecznie, takie składniki, jak tablice informacyjne, wysiłku poszukiwania znaczeń/wartości, jakie za- ekspozycje typu muzealnego, ustalone trasy zwie- wiera w sobie dany obiekt, zespół obiektów lub dzania, prelekcje i zwiedzanie z przewodnikiem, miejsce. Wykwalifikowany przewodnik może do ta- a także wykorzystując multimedia i strony www 33 ; kich poszukiwań zachęcić i wówczas kontakt z nim •interpretacja obejmująca obszerny zakres poten- przemienia pospolite zwiedzanie w fascynujące cjalnych czynności, mających na celu uświadomie - interaktywne komunikowanie. Środkami przekazu nie i zrozumienie znaczenia miejsc zabytkowych mogą być także: książka (czytana), magnetofon (słu- poprzez drukowane i elektroniczne publikacje, chany), wideofon (audiowizualny), komunikator wykłady otwarte, instalacje miejscowe i poza (interaktywny), stąd wielką rolę do spełnienia mają miejscem, którego dotyczą, programy edukacyjne, publikacje popularnonaukowe 35 . Przed półwieczem badania bieżące, szkolenia oraz ocenę jakości sa- sformułowano sześć zasad interpretowania 36 : mej interpretacji” 34 (tłum. autor). • interpretowanie powinno pozostawać w jakiejś re- O ile czynność „interpretacji” jest długotrwałym lacji do osobistego doświadczenia Słuchacza, gdyż procesem studiowania i poznawania obiektu, w wy- inaczej pozostanie on obojętny; niku czego powstaje opowieść na jego temat, po • informowanie, czyli przekazywanie informacji ja- opublikowaniu funkcjonująca jako komunikat, o tyle ko takie nie jest interpretowaniem;

71 • interpretowanie jest sztuką wymagającą wielu umie- propagandowych, populizmu, trendów medialnych jętności, bez względu na to, czego dotyczy temat; itp. Zabytkoznawca powinien dostrzegać kontekst • głównym celem interpretowania nie jest informo- polityczny dobra kultury, sytuując swoją analizę wanie, lecz prowokowanie słuchacza; ponad doraźnymi preferencjami dyktowanymi par - • interpretowanie powinno obejmować raczej ca- tykularnie rozumianą poprawnością polityczną. łość niż fragment zagadnienia oraz być adreso- Z punktu widzenia programów unijnych waż- wane do całej grupy Słuchaczy, a nie tylko do nie- nym aspektem jest tzw. wymiar europejski (ang. których; European Dimension ) samego obiektu lub też pla- • interpretowanie dla dzieci (załóżmy do lat 12) nie nowanego wobec niego przedsięwzięcia. Wskazanie powinno być „lżejszą” wersją dla dorosłych, ale wartości wspólnych dla różnych grup i społeczności, powinno podlegać zupełnie innym regułom i naj- szczególnie dziedzictwa wielokulturowego, między- lepiej, jeżeli będzie opracowane według odrębne - kulturowego, transgranicznego, euroregionalnego czy go programu przekazu. międzynarodowego może pomóc właściwie zagospo - A zatem interpretowanie dziedzictwa techniki darować zabytek lub pozyskać środki na tak spre- to sposób przekazywania informacji o nim, po- cyzowany cel. ONZ w ramach ramowego programu magający zrozumieć jego wartości, wzbudzający za- Przymierze Cywilizacji ( Alliance of Civilizations )38 interesowanie, pozostający w jakiejś relacji do osobi- promuje dialog międzykulturowy i międzyreligijny, stego doświadczenia słuchaczy, odkrywający przed a zasoby dziedzictwa kultury mogą ogniskować wo- nimi coś nowego i dotąd nieznanego, sprawiający kół siebie różnorodne działania podejmowane w tym przyjemność i ułatwiający zapamiętywanie. Pomoc- zakresie. nym i skutecznym środkiem jest prezentacja pier - wotnej funkcji obiektu, pracy maszyn i ich obsługi, Wartość specjalnego znaczenia powstawania produktu itp. Najlepiej wykonają to Jest to kryterium nadzwyczajne, pozwalające ocenić autentyczni – byli lub obecni – pracownicy za- rangę znaczenia kulturalnego danego obiektu, który kładów i fabryk, którzy mogą dzielić się własnymi może być tak ważny z jakiegoś względu (np. z po- doświadczeniami i demonstrować umiejętności na- wodu znaczącej przewagi jednej spośród wartości, byte podczas swej wieloletniej pracy; jest to przykład szczególnie w przypadku ewentualnego stwierdze- przekazu i konserwacji wartości niematerialnych. nia braku innych wartości), że jego znaczenie prze- kracza granice np. dzielnicy, miejscowości, gminy, Wartość polityczna powiatu, województwa, regionu, kraju (porównaj: Realizacja każdego projektu inwestycyjnego w daw- wartość unikatowości) i należy zachować go dla nym obiekcie technicznym wymaga przydziału środ - współczesnych i przyszłych pokoleń, i to nie tylko ków, czyli pozyskania akceptacji ośrodków władzy ze względu na społeczność lokalną. Z tego powodu sprawowanej za pośrednictwem systemu prawno- ciągła ochrona takiego dziedzictwa może stać się ce- -administracyjnego. Zdarza się jednak, że dziedzic- lem narodowym, a może nawet i międzynarodowym. two techniczne jest postrzegane jako obce, gdyż Obiektowi technicznemu można przypisać ową może być to trudna spuścizna przeszłości , np. wartość specjalnego znaczenia, jeżeli: rozbiorowej (dziedzictwo pruskie, rosyjskie i austria- • przedstawia dzieło twórczego geniuszu człowieka; ckie), okupacji hitlerowskiej (dziedzictwo nazistow- np. obecny most drogowy przez Wisłę w Tcze- skie, utracone dziedzictwo polskie na terenach wie 39 , zawierający trzy autentyczne przęsła z że- wschodnich), okresu zimnej wojny (dziedzictwo ra- laza z 1857 r. – wówczas był to pierwszy wielki dzieckie) oraz lat realnego socjalizmu (dziedzictwo belkowy most kolejowo-drogowy na kontynencie realizmu/modernizmu/uprzemysłowienia socjalis- europejskim (poza wyspami Zjednoczonego Kró- tycznego) 37 . W kontekście politycznym oceniać moż- lestwa) zbudowany według amerykańskiego wzor - na również podejmowanie decyzji w sprawie wpi- ca drewnianej kratownicy Towna; sania (lub niewpisania) danego obiektu do rejestru • ilustruje ważne przemiany w rozwoju techniki, zabytków, a także skreślenia (lub nieskreślenia) z tej przemysłu, inżynierii, np. Skansen – Muzeum listy. Jest to zależne od interpretacji wydarzeń lub Przemysłu Naftowego i Gazownictwa im. Ignace- uwarunkowań historycznych powstania danego go Łukasiewicza w Bóbrce; dobra kultury oraz od aktualnej sytuacji politycz- • zawiera unikatowe, a przynajmniej wyjątkowe nej, lobby władzy lub interesariuszy biznesu, celów świadectwa tradycji techniczno-rzemieślniczej,

72 teorie funkcjonującej w istniejącej lub minionej formacji budowli hydrotechnicznych dolnej Wisły w Białej społeczno-ekonomicznej, np. prehistoryczna tech - Górze i Piekle, na Nizinie Walichnowskiej, w Gdań- nika budowlana zadokumentowana w obiektach skiej Głowie, Przegalinie i Świbnie 42 . Biskupina; Wartość specjalnego znaczenia predysponuje • jest wybitnym przykładem zespołu obiektów tech - obiekt czy zespół obiektów do objęcia ochroną i do nicznych albo krajobrazu industrialnego, który podjęcia starań o zachowanie wszystkich jego war- ilustruje znaczący etap (znaczące etapy) lokalnej tości dla przyszłych pokoleń. W tabeli 2 przedsta- lub regionalnej historii gospodarczej, np. proto - wiłem postulowaną ocenę intensywności zaintereso- przemysłowy zespół warzelni soli w Ciechocinku wania daną wartością dziedzictwa techniki przez z 1832 r. 40 zintegrowany z modernistycznym ką- daną grupę interesariuszy, sporządzoną przy założe - pieliskiem termalno-solankowym z 1931 r. 41 ; niu ich dobrych intencji i ograniczonych (niewszech - • stanowi istotny składnik decydujący o różnorod - stronnych) kompetencji, według zasady oznaczenia: ności kulturowej miejsca lub krajobrazu; np. ze- 0 – brak zainteresowania, 1 – słabe zainteresowanie, spół XIX-wiecznych obiektów dawnych stoczni 2 – średnie zainteresowanie, 3 – wysokie zaintere- w Gdańsku, a także stoczniowe i portowe obiekty sowanie. Przyjęto oznaczenia wartości: a) tożsa- w Gdyni dokumentujące początki potęgi morskiej mość społeczna, b) autentyczność, c) integralność, odrodzonej po 1918 r. Polski; d) unikatowość, e) artystyczność, f) historyczność, • jest szczególnym przykładem sposobu użytkowa - g) użyteczność, h) zachowanie funkcji, i) potencjał nia dóbr natury, typowego w danym miejscu, ale ekonomiczny, j) edukacja, k) estetyczność, l) wartość zagrożonego nieodwracalną zmianą, np. zespół polityczna.

Tabela 2. Intensywność zainteresowania interesariuszy wartościami dziedzictwa techniki

Wartości Lp. Interesariusze abcde f ghi j k l 1 właściciel 3 2 społeczność pracownicza 33 3 3 społeczność branżowa 333 4 społeczność lokalna 33 3 5 entuzjaści 333 3 33 6 weterani 33 7 znawcy 33 3 8 usługodawca: konserwator 33 3 9 usługodawca: architekt 33 10 usługodawca: inżynier 3 11 wykonawcy remontu konserwatorskiego 3 12 ludzie nauki 3333 13 ludzie sztuki 33 14 ludzie biznesu 3 15 samorządowcy 3 16 urzędnicy 3 17 politycy 3 18 organizacje pozarządowe 333 19 publicyści 33 20 publiczność 33

73 12. Łódź, uczestnicy Międzynarodowej Konferencji PRO-REVITA (26 czerwca 2008 r.) w budynku elektrowni z 1907 r. przy ul. Targo- wej, wyłączonej z użytkowania w 2005 r.; obecnie wraz z sąsiednim budynkiem drugiej elektrowni z lat międzywojennych i innymi obiek - tami infrastruktury byłej elektrociepłowni zespół ten stanowi wyzwanie dla projektu rewitalizacji EC I – czy będzie to zrównoważone przedsięwzięcie konserwatorskie, w wyniku którego zostaną zachowane wszystkie wartości kulturalne tego zasobu dziedzictwa techniki? 12. Łódź, the participants of the PRO-REVITA International Conference (26 June 2008) in an electric plant from 1907 in Targowa Street, not used since 2005; at present, together with an adjoining building of an electric plant from the interwar period and other elements of the infrastructure of a former heat and power generating plant this complex is a challenge for the EC I revitalisation project – will it turn out to be a sustainable conservation undertaking that will preserve all the cultural values of this particular technological heritage resource? Na przykładzie ogólnym wpisałem najwyższe noty noważonego, gdyż wydłuża on cykl życia obiektu, zainteresowania, ale w odniesieniu do rzeczywistego wykorzystuje energię wbudowaną oraz zmniejsza przedsięwzięcia całkowite wypełnienie tej tabeli mo- zu życie wody, emisję substancji szkodliwych, w tym że okazać się przydatne np. do sporządzenia ana- gazów cieplarnianych oraz ogranicza ilość zanie- lizy SWOT na temat osiągnięcia celu konserwator- czyszczeń i odpadów, które byłyby nieporównanie skiego, wskazując zarówno największych sprzymie- większe w przypadku budowy nowego obiektu. rzeńców danego projektu, jak i głównych oponen - Jednakże rynek inwestora nie poważa programów tów. Tak opracowany profil otoczenia społecznego ochrony konserwatorskiej, a przeobrażenia wielu danego projektu inwestycyjnego w substancji zabyt- miejskich centrów pozbawiają je charakterystycznych kowej może być pomocny w negocjowaniu i docho- przez dziesiątki lat widoków, sylwet, panoram i do- dzeniu do kompromisu dla osiągnięcia celu strate - minant krajobrazowych. Cierpi na tym różnorodność gicznego, jakim nieodmiennie powinno być zacho- form zabudowy i krajobraz kulturowy, znikają za- wanie wartości kulturalnych danego zasobu dzie- warte w nim znaczenia, ważne dla tożsamościowej dzictwa dla przyszłych pokoleń 43 . identyfikacji mieszkańców. Tymczasem korzyści z ochrony dziedzictwa techniki są następujące 44 : Przyszłość dziedzictwa przeszłości •osiąganie znaczących wpływów budżetowych z użytkowania poprzemysłowych i opuszczonych Długotrwały proces deindustrializacji rozpoczę - obiektów, przeznaczonych na różne cele; ty w krajach wysoko rozwiniętych na początku •zachowanie pejzażu miejskiego oraz skali zabudo- 2. poł. XX w. przebiegał tam niejako ewolucyjnie, na - wy fabrycznej, typowych dla epoki przemysłowej, tomiast w Polsce wystąpił nagle i z wielką intensyw- jako świadectwa czasów minionych w ramach rea- nością. Substancja budowlana restrukturyzowanych lizacji polityki ochrony krajobrazu kulturowego; zasobów stanowi wielki potencjał, dający możliwość •zmniejszenie niebezpieczeństwa spekulacji terena- ich wykorzystania do powtórnego użytkowania. Jest mi poprzemysłowymi poprzez lobbowanie na to swoisty recykling, zgodny z celami rozwoju zrów- rzecz dewaloryzacji obiektów z przeszłości i ich

74 teorie wyburzania bez społecznego lub eksperckiego sprze- naszej gospodarki, a w takich regionach, jak Śląsk – ciwu; jak pokazuje europejskie doświadczenie, mogą być przekleństwem, dla celów kultural nych, zwykle w takich miejscach pojawiają się inwestycje ratowaniem naszego dziedzictwa oraz pokazywa- typowo komercyjne, niezorientowane na zaspoko- niem, czym był przemysł i jak od XIX wieku rodził jenie rzeczywistych potrzeb społeczności lokalnej; się on w polskim sercu przemysłowym, czyli na •wykorzystanie synergii współistnienia funkcji kul - Śląsku. Jest to bardzo ważny element naszej historii, turalnej w obiektach poprzemysłowych sprzyjają- naszego dziedzictwa, ale także wkładu tego regionu cej kształtowaniu strategii zrównoważonego pla- w rozwój przemysłu europejskiego. Zapominamy nowania urbanistycznego; o tym i mało na ten temat wiemy. Tu nie chodzi •podejmowanie międzydyscyplinarnych przedsię- tylko o ratowanie tych obiektów, ale również o doku - wzięć obejmujących różnorodne funkcje, np. wy sta- mentację historyczną, która może świadczyć o na- wiennictwo i imprezy kulturalne (koncerty, wy kła- szym wkładzie w europejski pejzaż industrialny XIX dy, przedstawienia teatralne, spotkania stowarzyszeń i XX w. Zainteresowanie terenami postprzemy- kulturalnych i organizacji pozarządowych itp.); słowymi, ich rewitalizacją i całkowitą zmianą ich •zapewnienie pełnego dostępu (stałej ochrony za- przeznaczenia – od nowych form gospodarczych po miast ogrodzenia nieużytku i ustawienia zakazu obiekty turystyczne – ma także związek z budowa- wstępu) do historycznej przestrzeni publicznej, niem nowych miejsc pracy. Myślę, że o tym także po- miejsc wypoczynku i imprez zbiorowych, szczegól - winniśmy mówić, nawet w naszej komisji. Z degra- nie młodzieży i studentom, jak również osobom dacją obszarów przemysłowych wiążą się liczne ludz- niepełnosprawnym (wybudowanie specjalnych kie tragedie, związane z olbrzymim bezrobociem podjazdów, ramp oraz instalacja wind). strukturalnym, i bardzo wiele miejsc pracy można Rewitalizacja sprzymierzona z konserwacją, czyli odzyskać poprzez zmianę przeznaczenia tych rewaloryzacja rozumiana jako zachowanie warto- obiektó w” . ści zasobów dziedzictwa dla przyszłych pokoleń, by- Wiek XXI wraz z erupcją technologii elektro- łaby szansą, tymczasem często przybiera ona postać nicznej usuwa jakby w cień sprawy utrwalania prze- dewaloryzacji. W dniu 20 października 2004 r. mijającej materialnej postaci dziedzictwa cywilizacji, odbyło się w Wieliczce posiedzenie Komisji Kultury oferując atrakcyjne wirtualne jego reprezentacje. i Środków Przekazu Senatu RP na temat ochrony Tzw. e-pokolenie nader często rezygnuje ze żmud - poprzemysłowego dziedzictwa kultury 45 . Zapis wypo - nego zgłębiania wiedzy, niechętne jakiejkolwiek wiedzi uczestników dobrze ilustruje stan tej proble- teorii, postrzeganej jako nudny i bezużyteczny dziś matyki w Polsce. Niektóre zapowiadane przedsięwzię- wytwór przeszłości. Potrzebne dane i informacje cia już zrealizowano, wiele poruszonych problemów pozyskiwane są natychmiast za pośrednictwem nadal czeka na rozwiązanie. Zacytuję wypowiedź se- elektronicznej techniki informacji i komunikacji. nator Krystyny Doktorowicz: „W regionie, który re- Układanie danych i informacji w struktury wiado - prezentuję, bo jestem senatorem śląskim, zabytki mości jest już bardziej skomplikowane i nie zawsze postprzemysłowe i w ogóle infrastruktura postprze - podejmowane, a to dopiero wstęp do jakiejkolwiek mysłowa jest w tej chwili jednym z najważniejszych wiedzy… A przecież do mądrości jeszcze daleka dro- problemów, dotyczącym nie tylko kultury. Musimy ga… Jeżeli zawierzyć wypowiedziom polityków i ko- sobie od razu powiedzieć, że wielkie zmia ny techno - mentatorów medialnych, to już jesteśmy społeczeń- logiczne i wejście w epokę gospodarki opar tej na wie- stwem informacyjnym, zaś optymiści głoszą, że sta - dzy powoduje, iż niektóre gałęzie przemysłu ulegają jemy się społeczeństwem wiedzy. Ale nawet po- degradacji, a wraz z nimi obiekty, w których prze - wszechny dostęp do informacji (np. o obiektach za- mysł ten funkcjonował. Na Śląsku mamy ich bardzo bytkowych) nie jest jednoznaczny z przedzierzgnię - dużo i powstają tu bardzo poważne problemy, ponie- ciem się w znawców swojego, i nie tylko swojego, waż nie jest to tylko kwestia zagospodarowania tych dziedzictwa kultury. Konstytucja RP zapewnia nam budowli. I nie chodzi tylko o Śląsk, bo w analizie, wolności i prawa kulturalne (art. 35 oraz art. 73), którą przedstawił pan minister, czytamy, że takiej z czego wynika i nasze prawo do dziedzictwa kul - restrukturyzacji podlega również wiele innych, waż- tury . Z okazji 50. rocznicy Powszechnej Deklaracji nych miejsc w Polsce. Rzeczywiście przez ostatnich Praw Człowieka ICOMOS sporządził deklarację 46 kilkanaście lat obserwujemy pewne zainteresowanie zawierającą wykładnię swobód uczestnictwa w kul - wykorzystaniem obiektów, które są w zasadzie ruiną turalnym życiu społeczności obejmującą:

75 • „prawo do autentycznego świadectwa dziedzictwa Od 1998 r. dla studentów Wydziału Inżynierii kulturowego, będącego wyrazem czyjejś tożsamości Lądowej i Środowiska Politechniki Gdańskiej pro- kulturalnej pośród człowieczej rodziny; wadzę wykłady nt. kulturotwórczych aspektów • prawo do lepszego zrozumienia swojego i cudzego budownictwa 48 , pomyślane przede wszystkim jako dziedzictwa; zaznajomienie ich z rozległą tematyką zabytkoznaw- • prawo do mądrego i właściwego użytkowania czą spuścizny historycznej ich przyszłej profesji 49 , dziedzictwa; a także z zarysem problematyki remontu konserwa - • prawo uczestniczenia w podejmowaniu decyzji torskiego, z którą zapewne spotkają się w pracy za- wpływających na dziedzictwo i na wartości kultu- wodowej. Przyjąłem metodę nauczania poprzez ralne w nim zawarte; wartości dziedzictwa w kontekście rozwoju zrówno- • prawo tworzenia stowarzyszeń na rzecz ochrony ważonego, co okazuje się nader skuteczne, pod wa- i promowania dziedzictwa kultury” (tłum. autor). runkiem że studenci zechcą przyjść i wysłuchać wy- W deklaracji stwierdzono, iż odpowiedzialnoś - kładu. Nieobecni nie mogą poradzić sobie z wyko - cią za dziedzictwo wszyscy – indywidualnie i zespo- naniem pracy semestralnej, gdyż zadaną przeze łowo – powinni dzielić się tak, jak dzielą bogactwo mnie analizę wartości usiłują zastąpić kompilowa- pamięci w poszukiwaniu zrównoważonego rozwoju nym powierzchownym opisem, co czasem przypo- w służbie ludzkości. Ten sam zamysł legł u podstaw mina karty ewidencyjne obiektów zabytkowych… Konwencji z Faro 47 , gdzie w art. 4 zapisano: Jednakże wypada dodać, iż liczna grupa studentów • „każdy, indywidualnie lub zbiorowo, ma prawo uzyskuje oceny bardzo dobre, co jest wyrazem doce - korzystać z dziedzictwa kultury oraz wzbogacać je; nienia ich wysiłku, wkładu pracy i zadziwiających • każdy, indywidualnie lub zbiorowo, ma obowią- niejednokrotnie efektów poznawczych. Edukacja zek szanować dziedzictwo kultury innych tak jak kulturalna jest wielką potrzebą współczesności swoje dziedzictwo, czyli w konsekwencji – wspólne i dobrze, że mówiono o tym na Kongresie Kultury dziedzictwo Europy; Polskiej 50 . • zastosowanie prawa do dziedzictwa kultury może W tabeli 3 przedstawiłem nazwy wartości, które być ograniczone jedynie w tych przypadkach, któ- obejmują wszystkie aspekty zrównoważonego za- re są niezbędne w demokratycznym społeczeń- rządzania dziedzictwem kultury. Odniosłem je do stwie dla ochrony interesu publicznego oraz praw tzw. filarów rozwoju zrównoważonego, tworzących i wolności innych” (tłum. autor). odpowiednio: A – kontekst społeczny, B – kontekst Jednak prawo do dziedzictwa staje się martwym gospodarczy, C – kontekst środowiska naturalnego dezyderatem, gdy nie ma chęci korzystania z niego. oraz dodatkowo D – kontekst kultury.

Tabela 3. Interpretacja waloryzacji wobec koncepcji zrównoważonego rozwoju Lp. Nazwa wartości zasobów dziedzictwa techniki ABCD 1 wartość tożsamości społecznej +++ ++ ++ ++ 2 wartość autentyczności ++ +++++ 3 wartość integralności + ++ + +++ 4 wartość unikatowości + ++ + +++ 5 wartość artystyczna ++ ++ + +++ 6 wartość historyczna ++ +++++ 7 wartość potencjału ekonomicznego ++ +++ ++ 8 wartość (konserwatorska) zachowania funkcji ++ +++++ 9 wartość przydatności edukacyjnej +++ +++++ 10 wartość użyteczności społecznej +++ ++ ++ 11 wartość estetyczna +++ + ++ + 12 wartość znaczenia politycznego +++ ++ + ++ 13 wartość specjalnego znaczenia, np. różnorodności i atrakcyjności ++ ++ + +++ krajobrazu kulturowego

76 teorie Te spowinowacone konteksty przenikają się jakie stwarza rozwój cywilizacji, ale warto zauważyć nierównomiernie, co wyraziłem za pomocą plusów, ten potencjał możliwości. Wytyczne UNESCO kilka - pokazując dynamiczny i zarazem zrównoważony naście razy przywołują zrównoważony rozwój 53 . charakter tej metody waloryzacji. Waloryzowanie, Według Konwencji z Faro 54 nic nie jest dziś wyklu- czyli ocena wartości dobra kultury , jest przedsię- czone z zasobów dziedzictwa kultury a priori , nato - wzię ciem złożonym i niedającym się zrealizować ad miast w praktyce godzimy się ze stwierdzeniem, iż hoc . Rozbudowane zasoby wiedzy i specjalizacja ba- nie wszystko może trwać i przetrwać, gdyż podlega dawcza wymagają współpracy rozmaitych ekspertów nieustającej przemianie – postępowi i rozwojowi. Co wielu dyscyplin. Zaproponowana metoda wykorzys - zatem powinno trwać, przetrwać, zostać zachowane tuje narzędzia badawcze z repertuaru antropologii, dla przyszłych pokoleń – jako wynik kompetentnych archeologii, architektury, ekologii, ekonomii, etnolo- decyzji i właściwego podejścia konserwatorów i jako gii, filozofii (estetyka, etyka), historii, konserwator- rezultat zrównoważonego zarządzania dziedzic- stwa, kulturoznawstwa, inżynierii, polityki, przyrodo- twem? Odpowiedź powinna wynikać z prawidłowo znawstwa, psychologii, socjologii, sztuki, techni ki, tu- przeprowadzonej waloryzacji – codziennego narzę- rystyki, urbanistyki, zabytkoznawstwa, zarządza nia. dzia pracy zabytkoznawcy i konserwatora, prostego Wynik takiej waloryzacji, jakkolwiek byłaby złożona w użyciu i z jednoznaczną instrukcją stosowania. i kompromisowa, jest jedynie środkiem pomocniczym Ale problematyka waloryzacji jest nader złożona, co w podejmowaniu decyzji prawno-admini stracyjnych. ukazuje zbiór artykułów z konferencji zorganizowa- Zrównoważone zarządzanie dziedzictwem kultury nej we Florencji w 2007 r., gdzie wybitni specjaliści w Polsce jest wyzwaniem dla służb konserwatorskich o światowej renomie dołożyli swoje przyczynki, jed - i wszystkich interesariuszy jego zasobów. nakowoż nie oferując usystematyzowanej i komple - Traktat z Lizbony zmieniający Traktat o Unii mentarnej metodyki... 55 Europejskiej i Traktat ustanawiający Wspólnotę Zrównoważone zarządzanie zasobami dziedzic- Europejską 51 jest najnowszym, ważnym międzynaro- twa kultury może być przedmiotem planowania, dowym dokumentem, w którym możemy poszukiwać realizacji oraz oceny. Korzystając z instrumenta- odniesień do zrównoważonego rozwoju. W angiel- rium zrównoważonego rozwoju, proponuję w ta- skojęzycznej wersji znajdujemy trzykrotnie 52 przy - beli 4 zestaw wskaźników zrównoważenia pozwala - wołanie tego pojęcia: w art. 2 p. 3 (w tymże samym jących mierzyć i oceniać stopień zrównoważenia paragrafie czytamy, iż Unia „szanuje swoją bogatą danego projektu konserwatorskiego 56 albo audyt różnorodność kulturową i językową oraz czuwa nad instytucji odpowiedzialnej za gospodarowanie zaso- ochroną i rozwojem dziedzictwa kulturowego Euro- bami dóbr kultury. Grupuję je zgodnie z koncepcją py”) i p. 5 oraz w art. 10a p. 2f. Poświadcza to, iż kanoniczną w 3 filary – zespół spraw społecznych, idea zrównoważonego rozwoju , chociaż już po- zespół spraw ekonomicznych i zespół spraw środo- nad 20-letnia, nadal jest żywa i obejmuje swoim za- wiska naturalnego; proponuję także czwarty filar kresem dziedzictwo kultury. Wprawdzie sprawy – zespół spraw dziedzictwa kultury, pamiętając, iż zrównoważonego wykorzystania zasobów dziedzic- koncepcja zrównoważonego rozwoju sama w sobie twa kultury i zachowania ich wartości dla przyszłych jest dynamiczna, pozostająca w zgodzie z rzeczywis - pokoleń nie są remedium na wszystkie problemy, tością, a ta jest w stanie ustawicznych przemian.

Tabela 4. Wskaźniki zrównoważenia projektów konserwatorskich

Lp. Nazwa wskaźnika Interpretacja I. Sprawy jednostki, społeczności i społeczeństwa 1 możliwości integracyjne przestrzenie, tereny i pomieszczenia obiektów dziedzictwa udostępniane publicznie służą integracji społeczności lokalnych 2 poczucie bezpieczeństwa likwidacja pustostanów poprzez realizację projektów konserwatorskich w obiektach nieużytkowanych zmniejsza sposobność wandalizmu, antyspołecznych zachowań i niekontrolowanego zasiedlania

77 3 wzmocnienie poczucia tożsamości przywrócenie dostępności publicznej do porzuconego obiektu lokalnej dziedzictwa upowszechnia wiedzę o nim w kontekście historii, gospodarki, polityki itp. jako wyznacznika lokalnej identyfikacji tożsamościowej oraz „przedmiotu dumy” 4 partycypacja społeczna czynne włączenie w realizację projektów konserwatorskich w zarządzaniu zasobami dziedzictwa i sprawowanie opieki nad zabytkami 5 rozwiązanie palących potrzeb projekty konserwatorskie i adaptacja obiektów dziedzictwa na społeczności lokalnej cele lokalne społecznie użyteczne II. Sprawy gospodarcze 6 tworzenie nowych miejsc pracy bezpośrednie i pośrednie skutki kreowania atrakcji turystycznej w obiekcie dziedzictwa 7 intensyfikacja obrotu płatniczego bezpośrednie skutki oferowania markowego produktu turystycznego w obiekcie dziedzictwa 8 rozwój sektora prywatnego udostępnianie gminnych lub państwowych nieruchomości z zasobu dziedzictwa do prowadzenia działalności gospodarczej 9 wzrost wartości nieruchomości rewitalizacja terenów i rehabilitacja obiektów nieużytkowanych zwiększa cenę sąsiednich nieruchomości 10 zmiana nawyków transportowych poprawa mobilności poprzez rozwój lokalnego transportu publicznego do miejsc atrakcji turystycznej

III. Sprawy środowiska naturalnego 11 poprawa walorów krajobrazowych realizacja projektów konserwatorskich w obiektach nieużytko- wanych eliminuje widoczne i demoralizujące objawy destrukcji i niegospodarności 12 wykorzystanie energii wbudowanej wtórne użycie zachowanej substancji poprzemysłowej oszczę- dza energię niezbędną do wzniesienia nowego obiektu 13 zmniejszenie ilości odpadów wtórne użycie zachowanej substancji poprzemysłowej zmniejsza ilość odpadów, które powstałyby przy obiekcie nowo wznoszonym 14 poprawa gospodarki wodnej ujęcie wód opadowych na terenach i obiektach (dachy) nie- użytkowanych do wtórnego obiegu 15 wspomaganie bioróżnorodności identyfikacja roślinności endemicznej związanej z danym obiektem dziedzictwa w ramach projektu zintegrowanej konserwacji

IV. Sprawy dziedzictwa kultury 16 wzrost zasobów dziedzictwa realizacja projektu konserwatorskiego zachowuje (konserwuje) i przy wraca (rewaloryzuje) wszystkie wartości kulturalne danego zasobu 17 upowszechnienie wartości realizacji projektu konserwatorskiego towarzyszą jego promocja dziedzictwa oraz popularyzacja wszystkich wartości kulturalnych danego zasobu dziedzictwa 18 popularyzacja lokalnych zasobów kreowanie marki lokalnych zasobów dziedzictwa kultury jako dziedzictwa „produktu flagowego”, kojarzonego z danym miejscem jako unikatowy i charakterystyczny

78 teorie 19 wykorzystanie zasobów dziedzictwa zrewaloryzowany obiekt dziedzictwa powiększa zasób wiedzy o dziedzictwie o nowe fenomeny, np. kulinaria, wyroby ginące, umiejętności zanikające, miejsca niezwykłe 20 korzyści profesjonalnego środowiska każdy projekt konserwatorski służy środowisku konserwator- konserwatorów-restauratorów skiemu jako przedmiot badań, samokształcenia, zdobywania zabytków doświadczeń zawodowych, powiększania zasobów wiedzy oraz zarobkowania

Na podstawie powyższych zapisów można spo- • wspierajmy uczestnictwo społeczne w ochronie za- rządzić listę pytań (kwestionariusz oceny), na które bytków i opiece nad zabytkami, w tym organizacje punktowane odpowiedzi pozwolą ocenić stopień pozarządowe skupiające miłośników dziedzictwa zrównoważenia danego projektu konserwatorskiego przemysłu, unikatowych budowli inżynieryjnych lub wyłonić spośród kilku ofert robót konserwator- i artefaktów technicznych. sko-restauratorskich tę najbardziej zrównoważoną. Niech stanie się to przesłaniem ku strategii zrów- W podobny sposób można również ocenić projekty noważonego zarządzania zasobami dziedzictwa kul - zrealizowane. tury w ich otoczeniu najbliższym – pośród społecz- Przedsięwzięciom i decyzjom Komitetu Świato- ności lokalnych i w ich gremiach przedstawicielskich. wego Dziedzictwa UNESCO przyświecają wytyczo- Na koniec wypada nawiązać do tytułu i wyjaśnić ne na najbliższe lata cele strategiczne 57 , którymi są: koncepcję owej całości, której cząstką jest dziedzic- • wzmocnienie wiarygodności Listy Światowego two techniki 58 . „Technika, jaką uprawiamy, nosi na- Dziedzictwa, sze ludzkie (i ziemskie) piętno. Ludzkie, bo uprawia- • zapewnienie efektywnej konserwacji zasobów dzie- my ją w celu zaspokajania naszych ludzkich potrzeb dzictwa światowego, (czy zachcianek), zgodnie z naszą wolą… Ludzkie • promowanie skutecznej rozbudowy potencjału także dlatego, bo istotne cechy (np. rozmiary) wielu krajów uczestniczących, jej wytworów są dostosowane do wymiarów ludzkiego • poprawa publicznego zainteresowania, zaangażo- ciała. (…) Ma też, oczywiście, ziemskie piętno, gdyż wania i wsparcia dziedzictwa światowego poprzez powstały w ziemskiej rzeczywistości z ziemskich techniki komunikacji, surowców, ale ludzkie piętno jest dominujące, gdyż • wzmocnienie roli społeczności w stosowaniu Kon- człowiek decyduje o kształcie i charakterze wytworów wencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa techniki i dysponuje w tym względzie sporą swobo- kulturalnego i naturalnego. dą wyboru” 59 . Swobodę wyboru ma także człowiek – Przenoszenie intencji wyrażonych w międzyna- interesariusz zasobów dziedzictwa kultury. Zaś kul- rodowych dokumentach o dziedzictwie światowym turę trudno zdefiniować, ponieważ jest „zawsze sym - na rodzimy grunt regionalny i lokalny nieustannie boliczna, gdyż wszystkie zachowania i ich artefakty przyświecało moim rozważaniom, zatem i teraz sfor - można i należy interpretować w kontekście odpo- mułuję kilka analogicznych postulatów: wiednich segmentów wiedzy, będących zawsze mo- • usprawnijmy przydatność rejestru oraz gminnych delem »dla« działań. Jest tak zarówno wtedy, gdy ewidencji zabytków poprzez zastosowanie meto- pochylimy się nad układem przestrzennym wiejskiej dycznie poprawnej waloryzacji zasobu oraz precy- zagrody lub osady afrykańskiej, nad symbolicznymi zyjnego opisu przedmiotu i zakresu ochrony; sensami zawartymi w kościelnej architekturze goty- • zapewnijmy skuteczne zachowanie różnorodności ku, jak i wówczas, gdy pragniemy przeniknąć ową zasobów dziedzictwa kultury, w tym dziedzictwa tajemnicę kultury ukrytą w znakach, symbolach techniki; i metaforach językowych. Porządek materialny kul - • uaktywnijmy doradztwo i poradnictwo instytucjo- tury jest także porządkiem symbolicznym, gdyż daje nalne na rzecz indywidualnych potrzeb tych inte- się interpretować w terminologii tego drugiego” 60 . resariuszy, którym bliskie są sprawy zachowania Podczas swoich wieloletnich studiów i badań nad dziedzictwa kultury dla przyszłych pokoleń; dziedzic twem techniki, a szczególnie inżynierii budo- • popularyzujmy dziedzictwo techniki, wykorzystu - wlanej, z uwagą, a czasem i ze smutkiem pochyla- jąc możliwości elektronicznych technik informacji łem się nad opłakanym stanem tych „dzieł niepięk- i komunikacji; nych”… Stwierdziłem, iż metodyczna waloryzacja

79 jest głównym składnikiem zrównoważonego zarzą- (Wielka Brytania); European Commission Advanced dzania zasobami materialnego i niematerialnego Study Course „Cultural Heritage Protection in a Sus- dzie dzictwa kultury, zgodnego z zasadą służebnoś - tainable Society”, The UCL Centre for Sustainable ci wobec społeczeństwa i jego potrzeb oraz zapew - Heritage (Wielka Brytania). Jest organizatorem i se- niającego zachowanie różnorodności tych zasobów, kretarzem naukowym międzynarodowych konferen- a tzkże ich wszystkich wartości dla obecnego i przy- cji na Politechnice Gdańskiej na temat dziedzictwa szłych pokoleń. Zauważmy, iż ową różnorodność przemysłu (1993, 1995), inżynierii (1999) i techni - tworzy tak że dziedzictwo techniki, którego nie powin - ki (2005), a od 1998 r. wykłada tam przedmiot autorski „Kulturotwórcze aspekty budownictwa”; no za braknąć w polskim krajobrazie kulturowym jest także moderatorem warsztatów konserwator- – wszak jest ono cząstką naszej narodowej i europej- skich „UNESCO International Summer School on skiej kultury. the Preservation of Cultural Heritage” w Zamościu. Specjalista Forum UNESCO „University and Heri- tage”, członek ICOMOS i TICCIH, autor ponad 100 publikacji, m.in. książki Dziedzictwo w budownic- Dr inż. Waldemar J. Affelt jest absolwentem Studium twie, albo o obiektach budowlanych jako dobrach Podyplomowego Konserwacji Zabytków Architektury kultury ksiąg dziesięć (Gdańsk 1999). W pracy nau- Politechniki Warszawskiej oraz Centro Europeo per kowo-badawczej zajmuje się metodyką zabytkoznaw - la Conservazione di Venezia (Włochy); Summer czej analizy wartościującej oraz zrównoważonego za- School on European Conservation, English Heritage rządzania zasobami dziedzictwa techniki. Przypisy

1. W.J. Burszta, W. Kuligowski, Sequel, dalsze przygody kultury 10. The Nizhny Tagil Charter for the Industrial Heritage , The w globalnym świecie , Warszawa 2005. International Committee for Conservation of the Industrial 2. Remont konserwatorski jest to każde przedsięwzięcie inwesty - Heritage (TICCIH), 2003; http://www.mnactec.cat/ticcih/indus cyjne dotyczące nieruchomego zasobu dziedzictwa kulturowego, trial_heritage.htm które powinno uwzględniać zarówno postanowienia Ustawy 11. Nazwy według Klasyfikacji dziedzin i dyscyplin naukowych z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane, jak i Ustawy z dnia w badaniach statystycznych , „Sprawy Nauki” 2008, Nr 12/141. 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami 12. Przykłady według Uchwały Centralnej Komisji do spraw Stop- wraz z rozporządzeniami związanymi. ni i Tytułów z dnia 24 października 2005 r. (MP z 2005 r., Nr 79, 3. Zob. W.J. Affelt, Dziedzictwo techniki jako cząstka kultury. poz. 1120); http :// www.lex.com.pl/serwis/mp/2005/1120.htm Część I. W nurcie rozwoju zrównoważonego , „Ochrona Zabyt- 13. L. Dyczewski, D. Wadowski, Tożsamość polska w odmien - ków” 2008, nr 4, s. 75, gdzie jest mowa o wartości nowości wraz nych kontekstach , Lublin 2009, s. 5. z komentarzem Aloisa Riegla. 14. Z. Bauman, Tożsamość. Rozmowy z Benedetto Vecchim , 4. The protection and conservation of the industrial, technical Gdańsk 2007, s. 18. and civil engineering heritage of Europe , „Council of Europe 15. Tamże, s. 30. Recommendation”, R (90) 20, 1990; https://wcd.coe.int/ com.instranet.InstraServlet?command=com.instranet.CmdBlob 16. Ustawa o samorządzie województwa z dnia 5 maja 1998 r. Get&InstranetImage=570715&SecMode=1&DocId=592694& (Dz.U. z 1998 r., Nr 91, poz. 576). Usage=2 17. Zob. Z.W. Dudek, Tożsamość graniczna a doświadczenie 5. Interpretacja skutków transformacji zależy od przyjętych kry - transkulturowe , [w:] Psychologia kultury , Warszawa 2005, s. 214. teriów i może mieć charakter ideologiczny, polityczny, gospodar - 18. Zob. M. Świątkiewicz-Mośny, Tożsamość napiętnowana , czy, społeczny, środowiskowy, energetyczny, kulturalny, cywiliza- tamże, s. 91. cyjny, globalny, regionalny, lokalny, filozoficzny (historia idei) itp. 19. Zob. My wrocławianie. Społeczna przestrzeń miasta , P. Żak, 6. Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG), utworzona J. Pluta (red.), Wrocław 2006. przez Józefa Stalina w 1949 r. w odpowiedzi na tzw. Plan 20. Zob. B. Orłowski, Historia techniki polskiej , Radom 2006. Marshalla; tworzyło ją 8 krajów demokracji ludowej; rozwiązana 21. Status Pomnika Historii zabytkom i parkom kulturowym na- 28 czerwca 1991 r. daje w drodze rozporządzenia prezydent RP na wniosek minis - 7. Ustawa z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nie- tra kultury i dziedzictwa narodowego; wśród 36 Pomników ruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (tekst jednolity: Dz.U. Historii 7 można uznać za zabytki techniki: rezerwat archeolo- z 2004 r., Nr 208, poz. 2128). giczny Biskupin, Kanał Augustowski, kopalnia soli w Bochni, 8. Ustawa z dnia 8 września 2000 r. o komercjalizacji, restruktu - kopalnia soli w Wieliczce, podziemia zabytkowej kopalni rud sre - ryzacji i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego „Polskie bronośnych oraz sztolni „Czarnego Pstrąga” w Tarnowskich Gó- Koleje Państwowe” (Dz.U. z 2000 r., Nr 84, poz. 948). rach, kopalnie krzemienia z okresu neolitu w Krzemionkach 9. Ustawa z dnia 30 maja 1996 r. o gospodarowaniu niektórymi k. Ostrowca Świętokrzyskiego, Hala Stulecia we Wrocławiu. składnikami mienia Skarbu Państwa oraz o Agencji Mienia 22. http://www.mk.gov.si/en/splosno/novice/news/article/2104/ Wojskowego (Dz.U. z 2004 r., Nr 163, poz. 1711 z późn. zm.). 5346/?cHash=1854cfa65a

80 teorie 23. (km), Stoczniowy warsztat Wałęsy w Muzeum Nobla , „Gazeta miniatura morza południowego (193 2- 2001) , [w:] Modernizm Wyborcza” z dnia 27 kwietnia 2009 r.; http://www.trojmiasto. w Gdyni. Modernizm w Europie. Architektura lat międzywojen - pl/wiadomosci/news.php?id_news=32627 nych i jej ochrona , M.J. Sołtysik, R. Hirsch (red.), Gdynia 24. Grzegorz Klaman, profil artysty; http://independent.pl/ 2008, s. 14 3-148. klaman_grzegorz 42. W.J. Affelt, Dzieła inżynierii w krajobrazie delty Wisły , [w:] 25. Więcej o problemach zachowania dziedzictwa stoczniowego Inżynieryjne problemy odnowy staromiejskich zespołów zabyt- w Gdańsku [w:] W.J. Affelt, Stocznia Gdańska – rewitalizacja pa- kowych REW-IN Ż’ 2006 , Z. Janowski, J. Szpak, K. Chudyba mięci czy obiektu? , [w:] Dziedzictwo postindustrialne i jego kultu- (red.), T. 2, Kraków 2006, s. 7-18. rotwórcza rola , S. Januszewski (red.), Warszawa 2009, s. 27-76; 43. Przykładem efektywnego współdziałania różnych interesa- zobacz także: A. Wojewoda, Stocznia Gdańska – dziedzictwo nie- riuszy, chociaż bez powoływania się na ideę zrównoważonego, chciane ; http ://obieg.pl/teksty/15603 rozwoju jest Muzeum Techniki „Fryszernia” w Maleńcu, gdzie 26. Zob. http://www.minrol.gov.pl/DesktopDefault.aspx?Tab z popadającego w ruinę zakładu przemysłowego uczyniono nie OrgId=1516 tylko atrakcję turystyczną, ale również ważny ośrodek edukacji kulturalnej i ochrony dziedzictwa techniki regionu; http://www. 27. Zob. B. Orłowski, Fenomen turystyki industrialnej , Pułtusk maleniec.powiat.konskie.pl/history.php 2008. 44. D. Bernfeld, Safeguarding Derelict Industrial Buildings: 28. European Route of Industrial Heritage (ERIH); http://www. the Creation of the European Network of Museums Disused erih.net/topmenu/about-erih.html Industrial Buildings , [w:] Water and Heritage , R. Bruttomesso 29. Wartościowanie społeczno-ekonomiczne zasobów dziedzic- (ed.), 1999, s. 122. twa powinno uwzględniać wojewódzkie Regionalne Programy 45. Stenogram dostępny na stronie: http://www.senat.gov.pl/k5 Operacyjne oraz Strategię Rozwoju Kraju i Narodowe Strate- /kom/kksp/2004/073ksp.htm giczne Ramy Odniesienia 2007-2013. 46. Declaration of ICOMOS Marketing the 50th Anniversary of 30. Tę koncepcję wartości estetycznej oparłem na publikacjach the Universal Declaration of Human Rights , Stockholm, Sep- przede wszystkim prof. Marii Gołaszewskiej. tember 11th, 1998; http://www.international.icomos.org/charters 31. Quebec Declaration on the preservation of the spirit of the /stocdec_e.htm place , Québec, Canada, 2008; http://www.international.icomos. 47. Council of Europe Framework Convention on the Value of org/quebec2008/quebec_declaration/pdf/GA16_Quebec_ Cultural Heritage for Society , otwarta do przystąpienia 27 paź- Declaration_Final_EN.pdf dziernika 2005 r. w Faro; http://conventions.coe.int/Treaty/ 32. Zob. W.J. Affelt, Estetyka zabytku budownictwa jako wyzwa- Commun/QueVoulezVous.asp?NT=199&CM=8&CL=ENG nie dla jego adaptacji , [w:] Adaptacja obiektów zabytkowych do 48. Swoje obserwacje dydaktyczne i refleksje opublikowałem w ma- współczesnych funkcji użytkowych , B. Szmygin (red.), Warszawa-- teriałach Kongresu Kultury Polskiej 2000, zob. Debaty problemo- Lublin 2009. we. Ochrona dziedzictwa kultury , S. Bednarek, S. Omelaniuk, 33. ICOMOS Charter on the Interpretation and Presentation of A. Tyszka, A. Zieliński (red.), Wrocław –Warszawa 2002, s. 222- Cultural Heritage Sites , Québec (Canada) 2008; http://www. 224, oraz w kolejnych tomach monografii poświęconych społe- international.icomos.org/charters/interpretation_e.pdf czeństwu informacyjnemu opublikowanych przez Wydział Nauk 34. Tamże. Społecznych Stosowanych AGH w Krakowie w latach 2002, 2004, 35. Zob. serię materiałów pokonferencyjnych o dziedzictwie prze- 2006, 2008. Zob. także W.J. Affelt, Edukacja kulturalna inżynie- mysłu wydawanych corocznie od 2004 r. przez Urząd Miejski rów – doświadczenia gdańskie , [w:] Dylematy edukacji artystycz- w Zabrzu oraz Górnośląską Wyższą Szkołę Handlową im. Woj- nej , T. 2, Edukacja artystyczna a potencjał twórczy człowieka , ciecha Korfantego w Katowicach; także publikacje Fundacji W. Limont, K. Nielek-Zawadzka (red.), Kraków 2006, s. 29 8- 319. „Otwarte Muzeum Techniki” z Wrocławia; http://www.nadbor. 49. Zob. W.J . Affelt, Dziedzictwo w budownictwie, albo o obiektach pwr.wroc.pl/cms/index.php budowlanych jako dobrach kultury ksiąg dziesięć , Gdańsk 1999. 36. W 1957 r. Freeman Tilden (1883-1980) wydał książeczkę pt. 50. Jakiej kultury Polacy potrzebują i czy edukacja kulturalna Interpreting Our Heritage na potrzeby amerykańskiej instytucji im ją zapewnia? ; http://www.kongreskultury.pl/library/File/ rządowej National Park Service, sprawującej nadzór nad parka - Raportedu/edukacja_kult_raport_w.pelna(1).pdf mi narodowymi i obiektami zabytkowymi, w której podał 6 lapi - 51. Treaty of Lisbon amending the Treaty on European Union darnych zasad komunikacji między przewodnikiem a wyciecz- and the Treaty establishing the European Community. kowiczem. Zasady te weszły do kanonu kształcenia przewodni- 52. W oficjalnej wersji polskojęzycznej pojęcie sustainable ków; podaję je we własnej interpretacji. development przetłumaczono jako „trwały rozwój”. 37. Zob. J. Purchla, Dilemma of Post-Totalitarian Heritage 53. Operational Guidelines for the Implementation of the World (Polish Experience) , [w:] Values and Criteria in Heritage Conser- Heritage Convention ; http://whc.unesco.org/archive/opguide08- vation , Firenze 2008, s. 363-371. en.pdf 38. http://www.unaoc.org/ 54. Council of Europe Framework Convention on the Value of 39. Zob. Zabytkowy Most Tczewski. Konteksty , W.J. Affelt (red.), Cultural Heritage for Society… , jw. Pelplin 2009. 55. Values and Criteria in Heritage Conservation. Proceedings of 40. Zob. W.J. Affelt, Salina Ciechocińska – zabytek przemysłu the International Conference , Florence, March 2n d- 4th 2007, rangi światowej , [w:] Dziedzictwo przemysłowe jako strategia Firenze 2008. rozwoju innowacyjnej gospodarki , T. Burzyński (red.), Katowice 56. Projekt konserwatorski jest to każdy akt konserwacji-restau - 2007, s. 175-182. racji (porównaj przyp. 2) realizowany na podstawie prawidłowo 41. Zob. W.J. Affelt, A. Nocna, Ciechociński Park Zdrowia, czyli opracowanej i zatwierdzonej dokumentacji, w tym ewentualnego

81 projektu budowlanego, zgodnie z Ustawą z dnia 7 lipca 1994 r. – dzieło ludzi i cząstka kultury. Wokół antropologicznej teorii Prawo budowlane. wiedzy , Gdańsk 1998; przez dziesiątki lat oswajał On gdańskie 57. Koncepcję celów strategicznych w dokumentach Komitetu środowisko politechniczne z humanistyką, a ja miałem szczęście Światowego Dziedzictwa UNESCO nazwano „5Cs”, gdyż obejmu- słuchać Jego wykładów, a później uczestniczyć w Jego semina- ją one kolejno: credibility, conservation, capacity-building, com- rium doktoranckim z filozofii nauki oraz współpracować z Nim munication, communities ; http://unesdoc.unesco.org/images/ w redakcji „Pisma PG”. 0018/001837/183716e.pdf 59. B. Orłowski, Powszechna historia techniki , Warszawa 2010. 58. Tytuł tego artykułu nawiązuje do książeczki prof. Adama 60. W.J. Burszta, Świat jako więzienie kultury. Pomyślenia , War- Synowieckiego (192 9- 2000): A. Synowiecki, Przyrodoznawstwo szawa 2008, s. 165.

THE HERITAgE Of TECHNOLOgY AS A PARTICLE Of CULTURE Part II. Towards Sustainable Heritage

he article is a continuation of the author’s of a complex of technical objects or an industrial T Dziedzictwo techniki jako cząstka kultury. landscape, illustrating a meaningful stage in local or Część I. W nurcie rozwoju zrównoważonego (The regional economic history; an essential component Heritage of Technology as a Particle of Culture. Part of the cultural diversity of a location or a landscape; I. Within the Sustainable Development Current, a special example of the utilisation of natural ”Ochrona Zabytków”, no. 4/2008, pp. 6 0- 84). resources, typical for a given site threatened with Mention is made of the transformation inaugurated irreversible changes), in this way guaranteeing the in Poland at the beginning of the 1990s and result - open character of the proposed methods in contrast ing in the emergence of useless post-industrial to a certain limited arbitrariness of specialist assess - resources, the liquidation of state agricultural enter - ments, based on only three values mentioned in the prises (PGR) as well as the appearance of vacant Polish statute on the protection of historical monu - buildings due to the restructuralisation of the ments, i.e. historical, artistic and scientific. The article Armed Forces of the Polish Republic and the Polish contains numerous interpretation examples from the State Rail, often encompassing monuments and Polish resources of historical buildings and complexes. sites listed in the register of historical monuments. The author introduced the concept of the stake - The prime part of the article is a presentation of holders of technological heritage and discussed their a monument-related analysis assessing historical potential interest in conservation as part of projects monuments of technology, especially the immovable for revitalisation, renovation and revalorisation. variant, based on a canon of 12 defined values com - While doing so, he indicated the crucial factors of prising a set of cultural values (social identity, impact upon attitudes or views concerning heritage authenticity, integrity, uniqueness, historical and resources, such as the perception of the values of cul - artistic value) pertaining to the past of the given her - tural property, pertinent knowledge, a willingness to itage resource, and a collection of socioeconomic val - become acquainted with them or, on the contrary, a ues (social usefulness, functional sustainability, eco - dislike of the past and a tendency to ignore its vari - nomical, educational, aesthetic and political value) ous issues. Mention has been made of fundamental expressing contemporary reality as well as anticipat - international documents concerning stands in rela - ing the requirements of future generations. Special tion to the preservation of the technological heritage. attention has been devoted to questions that up to An interpretation of the values of such heritage now have been appearing incidentally in the Polish resources has been referred to the so-called three valorisation of technological culture, such as the pillars of sustainable development, adding a fourth assorted aspects of social identity, aesthetics and one, namely, culture. The author also suggested politics. Moreover, the author proposed an addition - a list of twenty indicators of the evaluation of a sus - al value of special importance (e.g. the world of cre - tainable conservation project. Upon the basis of the ative ingenuity; an illustration of important transfor - strategic targets of the UNESCO World Heritage mations in the development of technology, industry Committee (the so-called ”5Cs” conception) the and engineering; exceptional evidence of technical article ends with the formulation of five postulates artisan tradition, existing in present-day or past for rendering the Polish system of the protection of socioeconomic formations; an outstanding instance technological monuments more efficient.