CZASOPISMO INŻYNIERII LĄDOWEJ, ŚRODOWISKA I ARCHITEKTURY JOURNAL OF CIVIL ENGINEERING, ENVIRONMENT AND ARCHITECTURE JCEEA, t. XXXIII, z. 63 (4/16), październik-grudzień 2016, s. 255-268

Galina KALDA 1 Ewa SKUBA 2

ANALIZA ZANIECZYSZCZE Ń WÓD POWIERZCHNIOWYCH ODPADAMI ZAKŁADÓW PRZEMYSŁOWYCH NA TERENIE WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO

W artykule prezentowano analiz ę zanieczyszczenia wód powierzchniowych ró żnymi najwi ększymi zakładami przemysłowymi, jakie pracuj ą na terenie województwa pod- karpackiego. Pokazano, że głównymi przyczynami zanieczyszczenia wód powierzch- niowych jest zawarto ść w nich specyficznych zanieczyszcze ń pochodzenia chemiczne- go lub mikrobiologicznego. Analiza zanieczyszczenia wód powierzchniowych została przeprowadzona pod wzgl ędem stanu czysto ści wód trzech najwi ększych rzek, takich jak San, Wisłok i Wisłoka, wyst ępuj ących na obszarze województwa podkarpackiego. Analiz ę zanieczyszczenia wód powierzchniowych dokonano także na podstawie stanu czysto ści wody powierzchniowej zlokalizowanej w pobli żu składowiska odpadów przemysłowych. Stan ekologiczny rzek San, Wisłok i Wisłoka okre ślono na podstawie wska źników biologicznych, fizykochemicznych i hydromorfologicznych. Stan che- miczny badanych wód powierzchniowych przeprowadzono na podstawie warto ści wy- ników dla substancji priorytetowych i dla innych zanieczyszcze ń oraz substancji szcze- gólnie szkodliwych dla środowiska wodnego (specyficzne zanieczyszczenia syntetycz- ne i niesyntetyczne). W przypadku wi ększej ilo ści punktów pomiarowych brano pod uwag ę warto ść najgorszego wyniku. Jedn ą z przyczyn zanieczyszczenia wód na terenie województwa podkarpackiego s ą zakłady przemysłowe, odprowadzaj ące ścieki prze- mysłowe za pomoc ą własnego systemu kanalizacyjnego. Monitoring wód powierzch- niowych na terenie składowisk był prowadzony w zakresie pH, przewodno ści elek- trycznej wła ściwej, fenoli, siarczanów oraz ChZTcr. Badania wód cieku odbywały si ę w dwóch punktach pomiarowych, cztery razy w roku (w odst ępach trzy miesi ęcznych): 1) powy żej składowisk odpadów; 2) poni żej składowisk odpadów. Poprawa jako ści wód rzek San, Wisłok i Wisłoka zwi ązana mo że by ć ze zmniejszon ą ilo ści ą odprowa- dzanych ścieków przemysłowych. Dalsza poprawa stanu wód jest mo żliwa poprzez modernizacj ę zakładów przemysłowych.

Słowa kluczowe: analiza, zanieczyszczenia, wody powierzchniowe, zakłady przemysłowe, pomiary

1 Autor do korespondencji/corresponding author: Galina Kalda, Politechnika Rzeszowska, 35-959 Rzeszów, ul. Powsta ńców Warszawy 6, tel. +48 17 8651068, [email protected] 2 Ewa Skuba, Firma Pratt 8 Writney AeroPower Rzeszów 256 G. Kalda, E. Skuba

1. Wprowadzenie Wody powierzchniowe stanowi ą wa żny element środowiska. Ich obecno ść przyczynia si ę oraz pozwala zachowa ć życie Ziemskie. Wa żne znaczenie wód dostrzegano ju ż w staro żytnych kulturach. Asyryjczycy, Egipcjanie, Sumerowie posiadali świadomo ść jak ą nios ą zagro żenia zwi ązane z manipulacj ą zasobów wodnych. Rozwój gospodarczy (głównie wzrost produkcji przemysłowej), urba- nizacja oraz zwi ększenie liczby ludno ści powoduje wzrastanie zanieczyszczenia wód powierzchniowych. Głównymi przyczynami zanieczyszczenia wód po- wierzchniowych jest zawarto ść w nich specyficznych zanieczyszcze ń pochodze- nia chemicznego lub mikrobiologicznego. Zanieczyszczenia te przedostaj ą si ę do wód wraz ze ściekami komunalnymi, przemysłowymi oraz za pomoc ą spły- wu z obszarów rolniczych i transportu drogowego. Zakłady przemysłowe w du- żym stopniu wpływaj ą na jako ść wód powierzchniowych. Liczne zanieczysz- czenia pochodzenia przemysłowego powstaj ą w trakcie wydobywania i eksploa- tacji surowców, podczas chłodzenia urz ądze ń lub filtracji. Skład oraz rodzaj za- nieczyszcze ń zale ży od rodzaju produkcji przemysłowej. Stały wzrost zanie- czyszczenia wód powierzchniowych zmusz ą do wdra żania działa ń, maj ących na celu przywrócenie naturalnego składu wód oraz zapobiegania dalszemu ich za- nieczyszczeniu.

2. Analiza zanieczyszczenia wód powierzchniowych na terenie województwa podkarpackiego Najwi ększymi rzekami wyst ępuj ącymi na Podkarpaciu s ą San, Wisłok i Wisłoka. Oprócz rzek wa żną rol ę w sieci hydrograficznej posiadaj ą sztuczne zbiorniki. Na terenie województwa podkarpackiego znajduje si ę najwi ększy akwen, którym jest Zalew Soli ński. Posiada on powierzchni ę 21,1 km 2 oraz naj- wi ększ ą występuj ącą na obszarze Polski zapor ę betonow ą o wysoko ści 82 m. Oprócz Zalewu Soli ńskiego na Podkarpaciu znajduje si ę tak że Zalew Myczkow- ski, Besko w Sieniawie, zbiornik Wilcza Wola oraz zbiornik O żanna. Wa żną rol ę w gospodarce województwa podkarpackiego odgrywa prze- mysł. Najwi ększe znaczenie w śród gał ęzi przemysłu posiada przemysł lotniczy, elektromaszynowy, spo żywczy i chemiczny. Pozostałe licz ące si ę gał ęzie prze- mysłu - to przemysł szklarski, materiałów budowlanych i przemysł drzewny. Najwi ększe o środki przemysłowe zlokalizowane s ą w miastach Jasło, , , Rzeszów, D ębica, Ła ńcut, Mielec, , i Kolbu- szowa. Analiza zanieczyszczenia wód powierzchniowych została przeprowadzona pod wzgl ędem stanu czysto ści wód trzech najwi ększych rzek, wyst ępuj ących na obszarze województwa podkarpackiego. Ocen ę zanieczyszczenia rzek przepro- wadzono na odcinkach, zlokalizowanych w bliskiej odległo ści zakładów prze- Analiza zanieczyszcze ń wód powierzchniowych odpadami… 257 mysłowych, wprowadzaj ących ścieki przemysłowe bezpo średnio do danych rzek. Stan ekologiczny rzek San, Wisłok i Wisłoka okre ślono na podstawie wska źników biologicznych, fizykochemicznych i hydromorfologicznych. Za pomoc ą warto ści danych wska źników, rzeki zakwalifikowano poprzez nadanie im jednej z pi ęciu klas czysto ści. Potencjał ekologiczny nadano badanym wo- dom powierzchniowym na podstawie elementów biologicznych, fizykochemicz- nych i hydromorfologicznych. Polegał on na przydzieleniu wód do jednej z pi ę- ciu klas potencjału ekologicznego. Sposób klasyfikacji przedstawia tabela 1.

Tabela 1. Zale żno ść stanu od potencjału ekologicznego (opracowanie własne) Table 1. Condition-dependence of ecological potential (own work)

Stan/Potencjał ekologiczny Potencjał ekologiczny (silnie Stan ekologiczny zmienione) stan bardzo dobry / potencjał Bardzo dobry maksymalny Dobry i powy żej dobrego Dobry stan dobry / potencjał dobry stan umiarkowany / poten- Umiarkowany Umiarkowany cjał umiarkowany Słaby stan słaby / potencjał słaby Słaby Zły stan zły / potencjał zły Zły

Analizuj ąc zanieczyszczenia wód rzek San, Wisłok i Wisłoka brano pod uwag ę: – elementy biologiczne: fitoplankton, fitobentos, makrobezkr ęgowce bentosowe, makrolity i ichtiofauna; – elementy fizykochemiczne: temperatura, zawiesina ogólna, tlen rozpuszczony, BZT 5, przewodno ść , chlorki, odczyn, ChZTcr, azot Kjeldahla, azot ogólny, fosforany, fosfor ogólny, zasadowo ść ogólna i ChZT-Mn; – specyficzne zanieczyszczenia syntetyczne i niesyntetyczne: arsen, bar, cynk, mied ź, chrom, w ęglowodory ropopochodne; – substancje szczególnie szkodliwe dla środowiska: kadm, ołów, rt ęć , nikiel, endosulfan, nonylofenol, benzo(a)piren, benzo(b)fluoranten. Analizuj ąc zanieczyszczenia wody powierzchniowej, znajduj ącej si ę w po- bli żu składowiska odpadów przemysłowych, brano pod uwagę elementy fizyko- chemiczne: odczyn, fenole, CHZTcr, przewodno ść i siarczany.

2.1. Analiza zanieczyszczenia wód powierzchniowych ze wzgl ędu na ścieki odprowadzane z zakładów przemysłowych Województwo podkarpackie nale ży do jednego z najmniej uprzemysłowio- nych województw, znajduj ących si ę na terenie Polski. Na terenie województwa mo żemy spotka ć jednak zakłady przemysłowe, które znacz ąco wpływaj ą na za- 258 G. Kalda, E. Skuba nieczyszczenia wód powierzchniowych substancjami maj ącymi charakter szcze- gólnie szkodliwy dla środowiska. Najwi ększa ilo ść zakładów przemysłowych, maj ąca wpływ na wody powierzchniowe, zlokalizowana jest w rejonach Jasła, Strzy żowa, Przecławia oraz Nowej Szarzyny. W rejonach tych przepływaj ą naj- wi ększe rzeki wyst ępuj ące w województwie podkarpackim. Rzeki s ą podstawo- wym źródłem wody na terenie województwa. W 85% stanowi ą pokrycie zapo- trzebowania na wod ę dla całego województwa. Wisłoka, Wisłok i San s ą rów- nie ż najwa żniejszymi zbiornikami wód powierzchniowych, stanowiącymi zapo- trzebowanie na wod ę dla najwi ększych miast województwa podkarpackiego: Rzeszowa, Przemy śla, Krosna, Jasła, Jarosławia, D ębicy i Sanoka. Jedn ą z przyczyn zanieczyszczenia wód na terenie województwa podkar- packiego s ą zakłady przemysłowe, odprowadzaj ące ścieki przemysłowe za po- moc ą własnego systemu kanalizacyjnego. Na terenie województwa, według da- nych z 2015 roku, znajduje si ę 41 zakład przemysłowy, które odprowadzaj ą ścieki przemysłowe w ten sposób. Zakłady przemysłowe wraz z nazw ą odbiornika, do którego zrzucane s ą ścieki przemysłowe na terenie województwa podkarpackiego: Lotos Jasło S.A.: Wisłoka; Euro–Eko MEDIA Sp. z o.o. w Mielcu: Potok Rów; Rafineria Nafty Jedlicze S.A., Jasiołka; Miejskie Przedsi ębiorstwo Wodoci ągów i Kanalizacji Sp. z o.o. w Rzeszowie, Lubcza; Paged Meble S.A. w S ędziszowie Małopol- skim, Budzisz; Spółdzielnia mleczarska MLEKOVITA oddział RESMLECZ w Trzebownisku, Wisłok; Saria Polska Sp. z o.o. z siedzib ą w Warszawie od- dział w Przewrotnem, Ł ęg; Tikkurila Polska Spółka Akcyjna w D ębicy, Potok Gawrzyłowski; LERG S.A. w Pustkowie, Wielopolka; Zakład Rolniczo– Przemysłowy, Jerzy Furman, Wiesław Gaweł, Paweł Furman, Grzegorz Gaweł w Wysokiej Głogowskiej, Szuwarka; Przedsiębiorstwo Produkcyjne Handlu i Usług KABANOSPOL Sp. z o.o., Brze źnica; FENICE Sp. z o.o. w Bielsku Białej – Jednostka Operatywna Rzeszów, Wisłok; SOLBET KOLBUSZOWA S.A. Zakład w Głogowie Małopolskim, Potok Wi śniówka; Zakłady Mi ęsne HERMAN Sp. z o.o., Dopływ spod Kamie ńca; Okr ęgowa Spółdzielnia Mleczarska w Sanoku, San; SUDZUCKER POLSKA S.A. we Wrocławiu, Zakład Produkcyjny CUKROWNIA ROPCZYCE w Ropczycach, Dopływ z Wiktorca; Uzdrowisko Horyniec Sp. z o.o., Potok Papiernia; Zakład Mi ęsny DOBROWOLSCY Sp. z o.o. w Wadowicach Górnych, Potok Wado- wicki; NESTLE Polska S.A. w Warszawie – oddział w Rzeszowie, Wisłok i in- ne. Powy żej wymienione zakłady przemysłowe reprezentuj ą ró żne bran że produkcji. Rodzaj przemysłu wpływa na skład ścieków przemysłowych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Przemysł spo żywczy reprezentowany jest przez dziewi ęć zakładów przemysłowych. W śród dziewi ęciu zakładów, trzy zajmuj ą si ę wyrobem produktów mlecznych. Ścieki mleczarskie zawieraj ą zwi ązki organiczne, które podczas rozkładu mog ą przyczyni ć si ę do całkowitego zaniku tlenu na odcinku Analiza zanieczyszcze ń wód powierzchniowych odpadami… 259 danej rzeki. W przypadku zbyt du żej emisji ścieków mleczarskich, odbiornik mo że utraci ć swoj ą przydatno ść do celów bytowo-gospodarczych [1]. Przemysł energetyczny reprezentuj ą dwa zakłady: FENICE POLAND Sp. z o.o. w Bielsku Białej - Jednostka Operatywna Rzeszów i TAURON Wytwa- rzanie Spółka Akcyjna - Oddział Elektrownia Stalowa Wola w Stalowej Woli. Głównym zadaniem tej bran ży przemysłu jest wytwarzanie i dystrybucja energii cieplnej oraz elektrycznej. Ściekami przemysłowymi wytwarzanymi w danych zakładach s ą np. wtórne wody chłodnicze. Wody te niejednokrotnie posiadaj ą temperatur ę powy żej 26 oC. Temperatura ta wykracza ponad dopuszczaln ą klas ę czysto ści dla wód powierzchniowych. Przemysł chemiczny równie ż reprezentuj ą dwa zakłady przemysłowe: Za- kłady Chemiczne Siarkopol Tarnobrzeg Sp. z o.o. i Tikkurila Polska Spółka Ak- cyjna w D ębicy. Ścieki przemysłowe, pochodz ące z tych zakładów, charaktery- zuj ą si ę ró żnorodnym składem pod wzgl ędem zawarto ści zanieczyszcze ń. Ścieki mog ą zawiera ć nawozy sztuczne, tworzywa sztuczne, włókna chemiczne. Du ża ilo ść zanieczyszcze ń zawartych w ściekach przemysłowych, odprowadzanych z zakładów chemicznych, nie ulega biochemicznemu rozkładowi b ądź rozkład tych substancji zachodzi bardzo powoli [1]. Przemysł petrochemiczny i rafineryjny reprezentowany jest przez dwa za- kłady przemysłowe, odprowadzaj ące ścieki za pomoc ą własnego systemu kana- lizacyjnego. Zakładami tymi s ą Rafineria Nafty Jedlicze S.A. i Lotos Jasło S.A. Przemysł ten wytwarza du żą ilo ść ścieków zawieraj ących zanieczyszczenia ne- gatywnie wpływaj ące na środowisko wodne. Skład ścieków zale ży od etapu pro- cesu. Podczas odsalania ropy powstałe ścieki w swoim składzie zawieraj ą du żą ilo ść H 2S, fenoli, zawiesin oraz soli. Przemysł metalurgiczny reprezentowany jest przez trzy zakłady: Nowy Styl Sp. z o.o. Zakład Produkcji Metalowej w Ja śle, Koelner Ła ńcucka Fabryka Śrub SP. z o.o. w Ła ńcucie i Huta Stalowa Wola – Wodoci ągi Sp. z o.o.. Ścieki prze- mysłowe, odprowadzane z danych zakładów, charakteryzuj ą si ę zanieczyszcze- niami typu: metale ci ęż kie, oleje, smary, substancje toksyczne. Ścieki przemy- słowe posiadaj ą równie ż du żą ilo ść zawiesin. W wodach powierzchniowych sta- nowi ących odbiornik ścieków pochodz ących z hut nast ępuje odkładanie złogi osadów dennych. Sytuacja taka prowadzi do wyniszczenia fauny dennej [1]. Wśród czterdziestu jeden zakładów przemysłowych, dziewi ęć reprezentuje przemysł spo żywczy, dwa - przemysł energetyczny, dwa - przemysł chemiczny, dwa - przemysł petrochemiczny i rafineryjny, jeden - przemysł wydobywczy, trzy - przemysł metalurgiczny (pozostałe zakłady – przemysł inny). Procentowy udział poszczególnych bran ż przemysłu działaj ących na terenie województwa podkarpackiego przedstawia rys. 1. Powiatem, gdzie wytwarzana jest najwi ększa ilo ść ścieków pochodzenia przemysłowego, jest powiat tarnobrzeski. Bardzo du ża ilo ść ścieków przemy- słowych powstaje w miastach, takich jak Stalowa Wola, Tarnobrzeg, D ębica, Rzeszów, Jasło. W 2014 r. zakłady przemysłowe do wód powierzchniowych od- 260 G. Kalda, E. Skuba prowadziły około 19,7 hm 3 ścieków przemysłowych. Ilo ść odprowadzonych ścieków w 2013 r. wyniosła 17,2 hm 3. Ró żnica mi ędzy 2015 a 2014 rokiem pod wzgl ędem ilo ści ścieków, odprowadzanych przez zakłady przemysłowe wynio- sła wi ęc 12,7%. Warto ści te świadcz ą wi ęc o tendencji spadkowej. Najwi ększe spadki w zakresie odprowadzania ścieków przemysłowych do wód powierzch- niowych w roku 2015 wzgl ędem roku 2014 odnotowano w powiecie tarnobrze- skim oraz w miastach, takich jak Dębica, Tarnobrzeg, Jasło. Sytuacja odwrotna miała miejsce w Stalowej Woli, gdzie głównymi zakładami przemysłowymi wpływaj ącymi na ilo ść odprowadzanych zanieczyszcze ń przemysłowych do wód był zakład Huta Stalowa Wola–Wodoci ągi Sp. z o.o. oraz TAURON Wy- twarzanie S.A.–Oddział Elektrownia Stalowa Wola. W pozostałych miastach nie wyst ąpiły znacz ące zmiany w zakresie ilo ści ścieków przemysłowych wprowa- dzonych do wód powierzchniowych.

Rys. 1. Procentowy udział poszczególnych bran ży produkcji wyst ępuj ących w zakładach przemysłowych na terenie województwa podkarpackiego Fig. 1. The percentage of particular production lines in the industrial plants operating in the Podkarpackie Voivodeship

2.1.1. Analiza zanieczyszczenia rzeki San Rzeka San jest jedn ą z najwi ększych rzek karpackich. Długo ść jej wynosi 443,4 km, powierzchnia całkowita 16,9 tys. km 2. Na terytorium Polski San roz- poczyna swój bieg od górzystych obszarów bieszczadzkich, nast ępnie wpływa do zalewu soli ńskiego. Kolejnymi etapami biegu rzeki s ą Kotlina Sanocka, Po- górze Dynowskie, Kotlina Sandomierska. Uj ście Sanu znajduje si ę w widłach Wisły. Głównymi dopływami rzeki San s ą Wisłok, Sanoczek, Wołosaty, Solin- ka, Osława. Obszar zlewni San obejmuje miasta, do których zaliczy ć mo żemy mi ędzy innymi Lesko, Sanok, Przemy śl, Zagórz, Dynów, , Jarosław, Le żajsk, Cieszanów, Stalowa Wola [2]. Rzeka San jest odbiornikiem ścieków przemysłowych pochodz ących z za- kładów Okr ęgowa Spółdzielnia Mleczarska w Sanoku, Sanockie Przedsi ębior- stwo Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o., Sanockie Zakłady Przemysłu Gumo- Analiza zanieczyszcze ń wód powierzchniowych odpadami… 261 wego Stomil Sanok S.A., TAURON Wytwarzanie S.A. – Oddział Elektrownia Stalowa Wola, Huta Stalowa Wola–Wodoci ągi Sp. z o.o. Analiza zanieczyszczenia rzeki San została wi ęc przeprowadzona na dwóch jej odcinkach, w okolicach których znajduj ą si ę wy żej wymienione zakłady przemysłowe: – okolice Sanoka (San od zbiornika Myczkowce do Tyrawki), – okolice Stalowej Woli (San od Rudni do uj ścia). Na terenie Sanoka znajduj ą si ę trzy zakłady przemysłowe, odprowadzaj ące ścieki przemysłowe do rzeki San. Rocznie z tych zakładów do Sanu odprowa- dzanych jest około 255930 m3 ścieków przemysłowych. W okolicach Stalowej Woli działaj ą dwa zakłady odprowadzaj ące ścieki przemysłowe do rzeki. Ilo ść ścieków odprowadzanych do Sanu wynosi tutaj 52376 m3/rok. Na podstawie bada ń wynika, że rzeka San w 2014 r. na odcinku San od zbiornika Myczkowce do Tyrawki pod wzgl ędem elementów fizykochemicz- nych posiadała I klas ę czysto ści wód. Woda ta posiadała wi ęc bardzo dobry po- tencjał ekologiczny. Pod wzgl ędem wyst ępuj ących w wodzie specyficznych za- nieczyszcze ń syntetycznych i niesyntetycznych równie ż uplasowała si ę w I kla- sie czysto ści wód. Sytuacja odwrotna miała miejsce pod wzgl ędem substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska. W tym przypadku doszło do przekro- czenia powy żej dopuszczalnej normy dwóch substancji: kadmu i rtęci. Woda ta posiadała wi ęc zły stan wód pod wzgl ędem chemicznym. Zwi ększona zawarto ść kadmu i rt ęci w wodzie mogła by ć spowodowana bliskim sąsiedztwem zakła- dów przemysłowych, w tym w szczególno ści zakładu Sanockie Zakłady Prze- mysłu Gumowego Stomil Sanok S.A. W 2015 r. rzeka San w okolicach Sanoka na odcinku od Zbiornika Mycz- kowce do Tyrawki ze wzgl ędu na elementy fizykochemiczne posiadała II klas ę czysto ści. Przydział wody do tej klasy spowodowany był podwy ższon ą zawarto- ści ą zawiesiny ogólnej. San w okolicach Sanoka posiadał wi ęc dobry i powy żej dobrego potencjał ekologiczny. Pod wzgl ędem zawarto ści specyficznych sub- stancji syntetycznych i niesyntetycznych oraz substancji szczególnie szkodli- wych dla środowiska nie stwierdzono przekroczenia normowego. Rzeka posia- dała wi ęc dobry stan chemiczny.

2.1.2. Analiza zanieczyszczenia rzeki Wisłoka Rzeka Wisłoka nale ży do jednej z najwi ększych rzek Podkarpacia. Posiada długo ść 163,6 km i powierzchni ę zlewni 4110,2 km 2. Jej pocz ątek ma miejsce w Beskidzie Niskim. Etapami przepływu Wisłoka s ą Pogórze Jasielskie, Kotlina Jasielsko–Kro śnie ńska, Pogórze Strzy żowskie, Pogórze Ci ęż kowickie, Kotlina Sandomierska. Zako ńczenie biegu rzeki ma miejsce w okolicach Gawłuszowic. Głównymi dopływami Wisłoka s ą Ropa, Grawinka, Stary Bre ń (dopływ lewo- stronny), Jasiołka, Tuszymka, Brze źnica (dopływ prawostronny) [2]. 262 G. Kalda, E. Skuba

Rzeka Wisłoka stanowi bezpo średni odbiornik ścieków przemysłowych po- chodz ących z zakładów: Firma Oponiarska S.A. w D ębicy; Wodoci ągi D ębickie Sp. z o.o.; Wytwórnia Urz ądze ń Chłodniczych PZL – Dębica S.A.; LOTOS Ja- sło S.A.; Miejskie Przedsi ębiorstwo Gospodarki Komunalnej Sp. z o.o. w Jaśle; Zakłady Tworzyw Sztucznych GAMRAT S.A.. Analiza zanieczyszczenia rzeki Wisłoka została wi ęc przeprowadzona na trzech jej odcinkach, gdzie znajduj ą si ę wy żej wymienione zakłady przemysło- we: okolice D ębicy (Wisłoka od Pot. Chotowskiego do Rzeki); okolice Jasła (Wisłoka od D ębownicy do Ropy); okolice Gamratu (Wisłoka od Ropy do do Pot. Chotowskiego). Na terenie miasta D ębica działaj ą trzy zakłady przemysłowe, odprowadza- jące ścieki pochodzenia przemysłowego do Wisłoka. Rocznie zakłady te odpro- wadzaj ą do rzeki około 1621526 m3 ścieków. Ilo ść ścieków przemysłowych od- prowadzanych do Wisłoka z dwóch zakładów przemysłowych znajduj ących si ę w Ja śle wynosi około 855654 m3/rok. Zakład Tworzyw Sztucznych GAMRAT S.A. odprowadza 393820 m3/rok ścieków przemysłowych do rzeki. W odprowa- dzanych ściekach znajduj ą si ę substancj ę szczególnie szkodliwe dla środowiska wodnego. W 2013 r. analiz ę zanieczyszczenia wód powierzchniowych rzeki Wisłoka przeprowadzono na dwóch jej odcinkach: w okolicach D ębicy na odcinku od Potoka Chotowskiego do Rzeki oraz w okolicach Jasła na odcinku od D ębowni- cy do Ropy. Pod wzgl ędem elementów biologicznych, rzeka Wisłoka w okoli- cach D ębicy posiadała II klas ę czysto ści wód (podwy ższona zawarto ść fitoben- tosu). II klas ę czysto ści przyznano wodzie równie ż ze wzgl ędu na elementy fi- zykochemiczne (podwy ższona zawarto ść BZT 5 oraz ChZT-Mn). Woda posiada- ła wi ęc potencjał ekologiczny dobry i powy żej dobrego. Pod wzgl ędem elemen- tów fizykochemicznych, odcinek rzeki Wisłoka w okolicach Jasła posiadał I klas ę czysto ści. Rzeka charakteryzowała si ę wi ęc bardzo dobrym potencjałem ekologicznym. Na odcinku rzeki Wisłoka w okolicach D ębicy w 2015 r. nie prowadzono bada ń dotycz ących wyst ępowania w wodzie specyficznych zanie- czyszcze ń syntetycznych i niesyntetycznych oraz substancji szczególnie szko- dliwych dla środowiska. Stan chemiczny wody nie mo żemy wi ęc okre śli ć. W przypadku Wisłoka w okolicach Jasła na odcinku od D ębownicy do Ropy zawarto ść w wodzie wszystkich analizowanych specyficznych zanieczyszcze ń syntetycznych i niesyntetycznych mie ściła si ę w granicy odpowiadaj ącej I klasie czysto ści wód. Pod wzgl ędem zawarto ści w wodzie substancji szczególnie szko- dliwych dla środowiska stwierdzono przekroczenie dopuszczalnej normy pod wzgl ędem zawarto ści kadmu. Stan chemiczny tego odcinka rzeki Wisłoka był zły. W 2014 r. analiz ę zanieczyszczania wód powierzchniowych rzeki Wisłoka przeprowadzono na trzech jej odcinkach: w okolicy Dębicy na odcinku od Poto- ka Chotowskiego do Rzeki, w okolicach Jasła na odcinku od D ębownicy do Ro- py oraz w okolicach Gamratu na odcinku od Ropy do Potoku Chotowskiego. Na Analiza zanieczyszcze ń wód powierzchniowych odpadami… 263 odcinku Wisłoka w okolicach D ębicy, pod wzgl ędem elementów fizykoche- micznych, rzeka została przydzielona do II klasy czysto ści wód. O tym stanie zadecydowała podwy ższona zawarto ść dwóch wska źników: BZT 5 oraz Azot Kjeldahla. Potencjał wody był wi ęc dobry i powy żej dobrego. W okolicy Jasła zarówno pod wzgl ędem elementów biologicznych jak i fizykochemicznych, rze- ka posiadała I klas ę czysto ści wód. Potencjał tego odcinka Wisłoka był bardzo dobry. Na odcinku od Ropy do Potoku Chotowskiego w okolicach Gamratu, ze wzgl ędu na elementy biologiczne, rzeka posiadała III klas ę czysto ści wód (prze- kroczona zawarto ść makrolitów). Dwa wska źniki, wchodz ące w skład analizo- wanych elementów fizykochemicznych, zadecydowały o II klasie czysto ści wo- dy pod tym wzgl ędem. Wska źnikami tymi było BZT 5 i zasadowo ść ogólna. Po- tencjał wody na tym odcinku był wi ęc umiarkowany. Ze wzgl ędu na specyficzne zanieczyszczenia syntetyczne i niesyntetyczne, występuj ące w rzece w okolicach Dębicy, wod ę zakwalifikowano do I klasy czysto ści. Pod wzgl ędem substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska, stwierdzono przekroczenie w zawarto- ści kadmu. Stan chemiczny wód był wi ęc zły. W okolicach Jasła na odcinku rze- ki Wisłoka, wszystkie badane parametry wchodz ące zarówno w skład specyficz- nych zanieczyszcze ń syntetycznych i niesynetycznych jak i substancji szczegól- nie szkodliwych dla środowiska spełniały wymogi dotycz ące I klasy czysto ści wód [3]. Skład chemiczny tego odcinka rzeki był wi ęc dobry. W przypadku od- cinka Wisłoka w okolicach Gamratu pod wzgl ędem zanieczyszcze ń syntetycz- nych i niesyntetycznych woda posiadała II klas ę czysto ści (podwy ższona zawar- to ść w ęglowodorów ropopochodnych). Nie stwierdzono w wodzie przekrocze ń dotycz ący zawarto ści substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska. Stan chemiczny wód był dobry. W 2015 r. analiz ę zanieczyszczenia Wisłoka przeprowadzono na dwóch odcinkach: w okolicach D ębicy na odcinku od Potoka Chotowskiego do Rzeki oraz w okolicach Jasła na odcinku od D ębownicy do Ropy. W okolicach Gamra- tu w 2015 r. ocena zanieczyszczenia odcinka rzeki Wisłoka została dziedziczona z roku 2014. Odcinek Wisłoka w okolicach D ębicy pod wzgl ędem elementów biologicznych spełniał kryteria II klasy czysto ści wody (podwy ższona zawarto ść fitobentosu). II klas ę woda otrzymała równie ż na podstawie zawarto ści elemen- tów fizykochemicznych. W tym przypadku stwierdzono podwy ższon ą zawarto ść zawiesiny ogólnej i azotu Kjeldahla. Potencjał ekologiczny wody był wi ęc dobry i powy żej dobrego. Wisłoka w okolicach Jasła posiadała I klas ę czysto ści ze wzgl ędu na zawarto ść elementów biologicznych. Pod wzgl ędem elementów fi- zykochemicznych, odcinek Wisłoka posiadał II klas ę czysto ści wód (podwy ż- szona zawarto ść zawiesiny ogólnej).

2.1.3. Analiza zanieczyszczenia rzeki Wisłok Rzeka Wisłok stanowi najwi ększy dopływ rzeki San. Długo ść jej wynosi 204,9 km, powierzchnia zlewni 3528,2 km 2. Pocz ątek Wisłoka znajduje si ę na 264 G. Kalda, E. Skuba granicy Słowacji. Kolejne etapy przepływu rzeki - to Pogórze Bukowskie, zbiornik wodny Besko, Kotlina Jasielsko–Kro śnie ńska, Pogórze Strzy żowskie, Pogórze Dynowskie, Podgórze Rzeszowskie. Wisłoka uchodzi do rzeki San w okolicach D ębna. Do najwi ększych dopływów Wisłoka zaliczamy rzek ę Morwawa (dopływ lewobrze żny) oraz reki Stobnica i Mleczka (dopływ prawo- brze żny) [3]. Rzeka Wisłok stanowi bezpo średni odbiornik ścieków przemysłowych po- chodz ących z zakładów: Nestle Polska Spółka Akcyjna w Warszawie – oddział w Rzeszowie; Koelner Ła ńcucka Fabryka Śrub Sp. z o.o. w Ła ńcucie; Spół- dzielnia Mleczarska Mlekovita, oddział Resmlecz w Trzebownisku; FENICE POLAND Sp. z o.o. w Bielsku Białej – Jednostka Operatywna Rzeszów; Miej- skie Przedsi ębiorstwo Gospodarki Komunalnej Kro śnie ński Holding Komunalny Sp. z o.o. w Kro śnie. Analiza zanieczyszczenia rzeki Wisłok została przeprowadzona na trzech jej odcinkach, gdzie znajduj ą si ę wy żej wymienione zakłady przemysłowe: oko- lice Rzeszowa (Wisłok od Zb. Rzeszów do Starego Wisłoka); okolice Ła ńcuta (Wisłok od Starego Wisłoka do uj ścia); okolice Krosna (Wisłok od Zb. Besko do Czarnego Potoku). W 2013 r. analiz ę zanieczyszczenia wód powierzchniowych rzeki Wisłok przeprowadzono na odcinku Wisłok od Zbiornika Besko do Czarnego Potoku w okolicach Krosna. Pod wzgl ędem elementów fizykochemicznych, analizowa- na woda mie ściła si ę w I klasie czysto ści wód. Potencjał ekologiczny wody na danym odcinku rzeki był wi ęc dobry i powy żej dobrego. Ze wzgl ędu na specy- ficzne zanieczyszczenia syntetyczne i niesyntetyczne, nie stwierdzono równie ż żadnych przekrocze ń w zawarto ści w wodzie. Woda posiadała I klas ę czysto ści. Sytuacja odwrotna miała miejsce pod wzgl ędem zawarto ści substancji szczegól- nie szkodliwych dla środowiska. Stwierdzono tutaj przekroczon ą zawarto ść po- nad dopuszczalne normy dwóch substancji: kadmu i rtęci. Sytuacja ta spowodo- wała, że stan chemiczny wód był zły. W 2014 r. analiza zanieczyszczenia rzeki Wisłok została przeprowadzona na trzech jej odcinkach: w okolicach Rzeszowa na odcinku Wisłok od Zbiornika Rzeszów do Starego Wisłoka, w okolicach Ła ńcuta na odcinku Wisłok od Stare- go Wisłoka do uj ścia oraz w okolicach Krosna na odcinku Wisłok od Zbiornika Besko do Czarnego Potoku. Pod wzgl ędem zawarto ści elementów biologicz- nych, odcinek rzeki Wisłok w okolicach Rzeszowa otrzymał II klas ę czysto ści wód (przekroczona zawarto ść Fitobentos). Klas ę II posiadała równie ż woda na tym odcinku pod wzgl ędem zawarto ści elementów fizykochemicznych. W tym przypadku doszło do przekroczenia trzech czynników: BZT 5, azotu Kjeldahla i zasadowo ści ogólnej. Potencjał ekologiczny wody był wi ęc dobry i powy żej dobrego. Odcinek rzeki Wisłok w okolicach Ła ńcuta pod wzgl ędem zawarto ści elementów biologicznych, otrzymał III klas ę czysto ści wód. O umieszczeniu wody w tej klasie zadecydowały dwa elementy: Fitobentos i Makrobezkr ęgowce bentosowe. Ze wzgl ędu na elementy fizykochemiczne, woda na odcinku rzeki Analiza zanieczyszcze ń wód powierzchniowych odpadami… 265 uzyskała II klas ę czysto ści wód (przekroczona zawarto ść BZT 5, azotu Kjeldahla i zasadowo ści ogólnej). Potencjał ekologiczny wody był wi ęc umiarkowany. Odcinek rzeki Wisłok w okolicach Krosna zarówno pod wzgl ędem zawarto ści elementów biologicznych jak i zawarto ści elementów fizykochemicznych, po- siadał II klas ę czysto ści wód. W pierwszym przypadku doszło do przekroczenia: Fitobentosu, Makrofitów i Ichtiofauny. Drugi przypadek był spowodowany zwi ększon ą zawarto ści ą zasadowo ści ogólnej. Woda posiadała wi ęc potencjał ekologiczny dobry i powy żej dobrego. Na odcinku rzeki Wisłoka w okolicach Rzeszowa nie przeprowadzono analizy chemicznej wód. Pod wzgl ędem zawar- to ści specyficznych zanieczyszcze ń syntetycznych i niesyntetycznych, analizo- wana woda w okolicach Ła ńcuta wykazała II klas ę czysto ści wód (przekroczona zawarto ść w ęglowodorów ropopochodnych). Ze wzgl ędu na zawarto ść substan- cji szczególnie szkodliwych dla środowiska, nie stwierdzono dopuszczalnych przekrocze ń. Stan chemiczny wody był wi ęc dobry. Taka sama sytuacja zarów- no pod wzgl ędem zawarto ści specyficznych zanieczyszcze ń syntetycznych i nie- syntetycznych, jak i substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska, miała miejsce na odcinku Wisłok od Zbiornika Besko do Czarnego Potoku w okoli- cach Krosna. Woda tam posiadała wi ęc równie ż dobry stan chemiczny. W 2015 r. analiza zanieczyszczenia wody powierzchniowej rzeki Wisłok została przeprowadzona na odcinku Wisłok od Zbiornika Besko do Czarnego Potoku w okolicach Krosna. Na pozostałych dwóch odcinkach analiza zanie- czyszczenia wód została dziedziczona z 2014 r. Odcinek rzeki Wisłok w okoli- cach Krosna był badany tylko pod wzgl ędem elementów fizykochemicznych. Analiza wyników wykazała, że nie doszło do żadnego przekroczenia danych elementów wobec dopuszczalnej normy. Stan chemiczny wody był dobry.

2.2. Analiza zanieczyszczenia wód powierzchniowych ze wzgl ędu na skła- dowiska odpadów przemysłowych W 2014 r. na terenie województwa podkarpackiego wytworzono 2 093,7 tys. mg odpadów pochodzenia przemysłowego. Województwo znalazło si ę na 10 miejscu w skali kraju pod wzgl ędem ilo ści wytworzonych odpadów przemysłowych [4]. Województwo podkarpackie zajmowało w 2013 r. ostatnie miejsce pod wzgl ędem wska źnika ilo ści wytworzonych odpadów. Odpady prze- mysłowe z terenów województwa stanowiły zaledwie 0,93% wszystkich odpa- dów wytworzonych w 2013 r. w skali pa ństwa. W 2014 r. najwi ęcej odpadów przemysłowych powstało w powiecie d ębickim, stalowowolskim, mieleckim i rzeszowskim (w tym w mie ście Rzeszów). Odpady pochodz ące z zakładów przemysłowych zostały poddane w najwi ększej mierze odzyskowi – 94,8%. Ilo ść odpadów składowanych na składowiskach własnych i innych wyniosła 1,8%. Na terenie województwa podkarpackiego w 2014 r. znajdowało si ę 7 składowisk odpadów, przyjmuj ących odpady pochodz ące z zakładów przemy- słowych. Do składowisk tych zaliczamy: Składowisko odpadów ZTS Gamrat 266 G. Kalda, E. Skuba

S.A.; Składowisko odpadów niebezpiecznych Polimex Mostostal S.A. Warsza- wa, Zakład Zabezpiecze ń Antykorozyjnych Z3D - Ocynkownia D ębica; Zakła- dowe Składowisko Odpadów w Pustkowie (Składowisko odpadów – sektor A i B); Składowisko Odpadów Przemysłowych w Mielcu; Składowisko odpadów przemysłowych Lotos JASŁO S.A.; Składowisko odpadów przemysłowych w Jeziórku. Składowisko odpadów ZTS Gamrat S.A. zlokalizowane jest na terenie Za- kładu Tworzyw Sztucznych Gamrat S.A. Składowisko to jest wykorzystywane od 1987 r. Ocen ę wód powierzchniowych, znajduj ących si ę w okolicach Składowiska odpadów ZTS Gamrat S.A. pod wzgl ędem klas czysto ści dokonano na podsta- wie Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 roku w spra- wie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jako ści dla substancji priorytetowych (Dz.U.2011.257.1545). Wody powierzchniowe wyst ępuj ące w okolicach składowiska odpadów przemy- słowych (poni żej oraz powy żej składowiska) w latach 2013-2015 pod wzgl ędem zawarto ści siarczanów oraz warto ści odczynu pH zostały sklasyfikowane do I klasy czysto ści. Przewodno ść oraz ilo ść zawartych w wodzie fenoli wykazuj ą, że badana woda mie ści si ę w II klasie czysto ści. Wyj ątek stanowi próbka bada- nej wody poni żej składowiska odpadów zmierzona w marcu 2013 r., w której wska źnik przewodno ści odpowiadał I klasie czysto ści wody. Ze wzgl ędu na ChZTcr wszystkie badane próbki wód powierzchniowych zakwalifikowano do III–V klasy czysto ści. Klasy tej nie mo żemy dokładnie okre śli ć, gdy ż w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 listopada 2011 roku nie jest ona sprecy- zowana. Poniewa ż o rocznej ocenie wód decyduje wska źnik o najgorszym wy- niku, woda powierzchniowa wyst ępuj ąca w pobli żu składowiska odpadów przemysłowych (powy żej i poni żej składowiska odpadów przemysłowych) zo- stała sklasyfikowana od III do V klasy czysto ści. Jest to wi ęc woda zanieczysz- czona, poniżej stanu/potencjału dobrego. Mo żna stwierdzi ć że najwi ększ ą warto ści ą wska źnika odczynu pH charak- teryzowały si ę trzy próbki wody powierzchniowej pobrane w czerwcu, wrze śniu i grudniu 2013 r. powy żej składowiska odpadów przemysłowych oraz woda po- brana w czerwcu 2013 r. równie ż powy żej składowiska odpadów. Najni ższa warto ść odczynu pH wyst ąpiła w wodzie pobranej we wrze śniu 2013 r. poni żej składowiska odpadów i wyniosła ona 7,7. Ze wzgl ędu na zawarto ść w wodzie fenoli wida ć wyra źną ró żnic ę pomi ędzy zawarto ści ą danego wska źnika w wodzie powierzchniowej wyst ępuj ącej powy- żej składowiska odpadów przemysłowych, pobranej w marcu 2013 r., która wy- niosła 0,021 mg/l, a wska źnikiem fenoli w pozostałych mierzonych próbkach wód. W badanej wodzie powierzchniowej stwierdzono, że najwi ększy wska źnik zawarto ści ChZTcr wyst ąpił w czerwcu 2013 r. i wyniósł on 117,50 mg/l. Prób- ka wody powierzchniowej została pobrana z punktu pomiarowego wyst ępuj ące- Analiza zanieczyszcze ń wód powierzchniowych odpadami… 267 go poni żej składowiska odpadów przemysłowych. Najni ższ ą zawarto ść ChZTcr charakteryzowała si ę woda powierzchniowa pobrana z punktu znajduj ącego si ę powy żej składowiska odpadów w grudniu 2014 r. i wyniosła ona 21,50 mg/l. Podobna zawarto ść ChZTcr wyst ąpiła w wodzie pobranej z punktu poni żej skła- dowiska odpadów w grudniu 2015 r. Wyniosła ona 22 mg/l [5]. Pod wzgl ędem wska źnika przewodno ści wszystkie badane próbki wody powierzchniowej posiadały podobn ą warto ść . Warto ść ta oscylowała w grani- cach 600 µS/cm. Ze wzgl ędu na zawarto ść w badanej wodzie powierzchniowej siarczanów możemy stwierdzi ć, że najwi ększe st ęż enie tego wska źnika miało miejsce w wodzie pobranej z punktu poni żej składowiska odpadów przemysłowych w marcu 2013 r. i wyniosło 66,8 mg/l. Najni ższy wska źnik siarczanów odnoto- wano w wodzie pobranej powy żej składowiska odpadów w czerwcu 2015 r. Wyniósł on 32,50 mg/l.

3. Podsumowanie Wyniki analiz biologicznych, fizykochemicznych i chemicznych wykazały, że w 2013 r. zdecydowana wi ększo ść wód badanych odcinków rzek San, Wisłok i Wisłoka była silnie zanieczyszczona. Wody te nie nadawały si ę do zaopatrzenia ludno ści w wod ę przeznaczon ą do picia (wyj ątek stanowił odcinek Wisłoka od Potoku Chotowskiego do Rzeki – okolice Dębicy). W 2014 r. analiza zanieczyszczenia wód na siedmiu odcinkach rzek wykazała, że wody te mog ą by ć wykorzystane do zaopatrzenia ludno ści w wod ę przeznaczon ą do picia (wyj ątek - odcinek Wisłoka od Potoku Chotowskiego do Rzeki). Stan wód poprawił si ę. Wszystkie analizowane odcinki wód rzek San, Wisłok i Wisłoka w 2015 r. wykazały, że wody te mog ą by ć wykorzystane do zaopatrzenia ludno ści w wod ę przeznaczon ą do picia. Jako ść wód była dobra. Woda powierzchniowa zlokalizowana w pobli żu składowiska odpadów ZTS Gamrat S.A. zarówno w 2013, 2014 i 2015 roku była wod ą pozaklasow ą, nie nadaj ącą si ę do spo życia. Poprawa jako ści wód rzek San, Wisłok i Wisłoka zwi ązana mo że by ć ze zmniejszon ą ilo ści ą odprowadzanych ścieków przemysłowych. Dalsza poprawa stanu wód jest mo żliwa poprzez modernizacj ę zakładów przemysłowych.

Literatura [1] Berkowska E., Jeziorski J., Kijak R., Sobolewski M. Zanieczyszczenie wód w Pol- sce, Biuro Studiów i Ekspertyz, 2010. [2] Liszka-Skoczylas M. Wska źniki tlenowe. Chemiczne zapotrzebowanie tlenu. Uni- wersytet Rolniczy w Krakowie, 2010. [3] Kajak Z. Hydrobiologia – Limnologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1998. 268 G. Kalda, E. Skuba

[4] Zarz ąd Powiatu Jasielskiego: Plan Gospodarki Odpadami dla Powiatu Jasielskiego na lata 2004–2015, Jasło, 2004. [5] Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Rzeszowie: Raport o stanie środo- wiska w województwie podkarpackim w 2015 roku.

THE ANALYSIS OF SURFACE WATERS CONTAMINATION BY INDUSTRIAL WASTES PRODUCED BY THE PLANTS OPERATING IN THE PODKARPACKIE VOIVODESHIP

S u m m a r y The article has presented the analysis of surfaces waters contamination by industrial wastes produced by the major industrial plants operating in the Podkarpackie Voivodeship. It has been indicated that the main reason for the contamination of surface waters is the fact that they contain specific chemical and microbiological contamination. The analysis of the contamination of surface waters has been performed in reference to water purity of the three major rivers: the San, the Wislok and the Wisloka which can be found in the Podkarpackie region. The analysis has also been done on the basis of the purity of surface water located near industrial plants , wastes disposal. The ecological condition of the San, the Wislok and the Wisloka rivers has been assessed on the basis of biological physical-chemical and hydro-morphological indicators. The chemical condition of the tested surface waters has been specified on the basis of the calculations in reference to prior- ity substances and other contaminants and substances especially harmful to water environment (specific synthetic and non-synthetic contaminants). In the case of greater number of measuring points, the worst result was taken into consideration. One of the reasons for surface waters contam- ination in the Podkarpackie region is the presence of industrial plants which dispose their wastes using their own sewerage system. Surface water monitoring in the disposal site has taken into ac- count pH, electrical conductivity, phenols, sulfates and Chemical Oxygen Demand (using potassi- um dichromate) test. The watercourse tests have been done in two measuring points, four times in a year (every three months): 1) above the disposal sites; 2) below the disposal sites. The improve- ment of water purity of the San, the Wislok and the Wisloka rivers can be attributed to the dimin- ished amount of disposed industrial effluents. Further improvement of water purity can be achieved by modernization of industrial plants.

Keywords: analysis, contaminants, surface waters, industrial plants, measurements

DOI:10.7862/rb.2016.270

Przesłano do redakcji: 03.09.2016 r. Przyj ęto do druku: 20.12.2016 r.