PROPUESTA DE REGLAMENTO PARA LA POSTULACIÓN DE CANDIDATURAS INDÍGENAS DEL INSTITUTO ELECTORAL DEL ESTADO DE

PARTICIPACIÓN Y DERECHOS POLÍTICOS DE LOS PUEBLOS INDÍGENAS EN GUANAJUATO

PARTICIPACIÓN Y DERECHOS POLÍTICOS DE LOS PUEBLOS INDÍGENAS EN GUANAJUATO

La Ley de Instituciones y Procedimientos Electorales para el Estado de Guanajuato (Ley Electoral Local)

Establece que en el próximo proceso electoral los partidos políticos, coaliciones y candidaturas independientes deben postular a personas indígenas como candidatas y candidatos a regidurías en los municipios con comunidades indígenas inscritas en el Padrón de Pueblos y Comunidades Indígenas del Estado de Guanajuato donde la población indígena sea mayor al 25% de la población total, con base en datos de la Encuesta Intercensal 2015 del INEGI. Sin embargo, en esa encuesta solo se informa el porcentaje de población indígena de tres municipios: , Santa Catarina y Tierra Blanca. Para los municipios de , Atarjea, , C.I.N., Salvatierra, , , Victoria, Villagrán y Xichú, que tienen comunidades inscritas en el Padrón de Pueblos y Comunidades Indígenas, no se informa un porcentaje de población indígena en la encuesta antes mencionada. Es por ello que en la propuesta de Reglamento para la Postulación de Candidaturas Indígenas del Instituto Electoral del Estado de Guanajuato (IEEG), se establece que en el caso de estos diez municipios el porcentaje de población originaria se obtendrá a partir del número de personas que integran las comunidades inscritas en el Padrón de Pueblos y Comunidades Indígenas del Estado de Guanajuato y la población total señalada en el Censo General de Población 2010 del INEGI. Asimismo, de acuerdo con la Ley Electoral Local las candidaturas a regidurías deben registrarse por fórmulas integradas, cada una, por una persona propietaria y su suplente. En la propuesta de reglamento del IEEG, se establece que en los municipios cuya población indígena sea mayor al 25%, los partidos políticos, coaliciones y candidaturas independientes deben postular a, al menos, dos fórmulas a regidurías integradas por personas indígenas — una fórmula más que la exigida por ley— y que al menos una de esas fórmulas corresponderá a mujeres indígenas. Esta obligación se tendrá por cumplida cuando se postule a una mujer indígena a la presidencia municipal o mujeres indígenas a una fórmula de sindicatura. En la propuesta de reglamento también se ordena a los partidos políticos y candidaturas independientes que informen al Consejo General del IEEG las acciones que llevarán a cabo para postular a personas indígenas como candidatas y candidatos. Por otra parte, la Ley Electoral Local dispone que para que el IEEG pueda registrar a personas indígenas como candidatas y candidatos, tienen que entregarse documentos con los que se demuestre que son personas indígenas. En la propuesta de reglamento se establece que dichos documentos deberán emitirse por autoridades propias de la comunidad indígena de acuerdo con sus usos y costumbres o

5 Propuesta de reglamento para la postulación de candidaturas indígenas

por representantes de la comunidad ante el ayuntamiento. También, que deben contener el nombre y domicilio de la persona que las firmó, el nombre de la comunidad indígena y el municipio en que se ubica, así como la manifestación de que la persona que será candidata o candidato pertenece a la comunidad. La propuesta de reglamento también establece que si el IEEG tiene duda respecto a si los documentos mencionados se emitieron por autoridades indígenas, se solicitarán al partido político o a la candidatura independiente los documentos que demuestren que se trata de autoridades indígenas. Si el IEEG tiene duda en cuanto a si la autoridad indígena firmó el documento, se podrá consultar a dicha autoridad si la firma que aparece en el documento es suya o no. De igual manera dentro de la propuesta de reglamento se ordena respetar la paridad de género en la postulación de personas indígenas como candidatas y candidatos, esto es, que las mujeres y los hombres que pertenezcan a una comunidad indígena puedan participar en la elección en igualdad de condiciones y oportunidades. Es por eso que al menos una fórmula de candidaturas de personas indígenas será para mujeres indígenas. También se busca respetar el derecho de las personas indígenas a ser sustituidas, como candidatas y candidatos, de ser el caso, solamente por otras personas indígenas. En la propuesta de reglamento, también se establece que, si los partidos políticos, coaliciones o aspirantes a candidaturas independientes no integran candidaturas de personas indígenas a regidurías o sindicaturas, no se registrará la planilla de candidaturas.

6 RINHÍ NDI É’I ÚR’U RINHÍ NÁ’I PA BE MAHÁR ÚRIR ÉZA’R NDI ER’Í ÚR’U NAT’Í MAHÁR NAT’Í NDI GUANAJUATO ÚBO’ Chichimeca

PARTICIPACIÓN Y DERECHOS POLÍTICOS DE LOS PUEBLOS INDÍGENAS EN GUANAJUATO

PARTICIPACIÓN Y DERECHOS POLÍTICOS DE LOS PUEBLOS INDÍGENAS EN GUANAJUATO

Úr’u rinhí ndi égi’ pa ígo’ ndi úrir én’uhr kénkhargún me ígo’ ndi káne richhír káne ép’o pa ná’i úrir ndi íro’ Títa egá pa be ríni rámhab ki sikhá er’í úre’ nat’í me mahár ratshá kí’i, se kumú mánir úre’r me írur úre’r, pa be sikhá kurí er’íb mahár úr’u nat’í.

Kíni úr’u rinhí éma ma úrir ndi úba’ áno’b pa be káne úwih úr’u áta’, áno’ sápha, úba’ ndi úr’u títa ingwín tápor ki úrir úre’r ndi íta nch’í mahás egá ndi Kongreso níhi ndi kíni úbo’, úrir ndi er’í úr’u ragéh rinhí ékhar nánt’a úri úza’ áta’ pa be urá ápi sikhá nánt’a títa úrir éza’r súnga me níhi egá’ kábe’ ndi richhír mátho’ ndi sápha 2015 utshá ndi INEGI, ígo’ be í’e égu’n. Kibí’e úr’u rinhí éma ma, úrir éza’r mahár úre’r nat’í se mánir me írur ki kibí’e mahár úr’u mapé egá ki úp’ih úbo’ inch’í pahá máre’ rákhar Tita Salis ndi la Pas ki Uja Kunu’ Pa ki’i Titar ndi Apaseo el Alto, Atarjea, Comonfort, Dolores Hidalgo C.I.N., Salvatierra, San Miguel de Allende, Santa Catarina, Valle de Santiago, Villagrán ki Xichú, ndi ubo’ eza’r ekhar kabe’ ndi richhir matho’ eteh nangu’n ndi ema kenkha ubo’ eza’r ekhar ndi k’a bi’e uwih tita, ki igo’ kibi’e ema kenkha urir eza’r go’.. I’e be be káne mahár ráren ndi Guanajuato úbo’ (úr’u rinhí ndi ke Títa níhi éwe) rinhí égi’ pa be Kíni úr’u rinhí ndi kurí émha mátho’ rat’í mahár íta nasés (IEEG) pa be mánir ki írur éza’r ndi kurí émha me er’í úre’ me úr’u nat’í mahár ratshá í, kumú utí úman, kí’i mahár ratshá sikhá éza’r umú sa’ utí úman, kíni úbo’ ndi Guanajuato níhi nánt’a richhír mátho’ éwe, íro’ richhír éma kénkha éza’r egá ndi nánt’a úbo’ ki ígo’ be éteh égis sikhá nánt’a títa éza’r egá ki kénkha egá, kíni richhír utshá ri, 2010 sápha be utshá INEGI. Úrir úre’r ndi ar’í úr’u nat’í ki tat’úr uráwa tákas, kí’i úrir, úrir ndi egá’ úrha’ érhan atshér ki ámha kánenkhá nánk’uh re ák’uh pa be kí’i úrir éza’r mahár áts’ah ki íri’ urá ápi tat’úr. Kibi’e kini ur’u rinhi ndi eteh ema ma kabe’ IEEG urir at’e pa be mahar ur’u ata’, ndi ke nánt’a úbo’ egá ki úbo’ níhi naká, me únkha mapé naká be, únkha ragéh sikhá úrir í’e er’í né’e, kí’i nehé kan’í utshá, me úrir ndi ét’u uráwa égas ndi nánt’a pártido, me ndísimá áts’ahn ma mahár í’e úr’u ndi nánt’a -kúmu úza’ tangwín ki úr’u- ndi títa rinhí épihrb, atshá í. únhu’ ki ke ndi mó’ós áteh tákis, kumú me ránzo natshá sikhá ke nánt’a títa úrir éza’r úkhar ki kí’i mahár ragéh nat’úr, sikhá ni tín’uh karír me sahár kí’i sutsháme. Kabe’ ndi rinhi ema ne’e ehé kan’í utshá, me úrir ndi ét’u uráwa égas ndi nánt’a pártido, me ndísimá áts’ahn makabe ndi kini ur’u rinhí ema, kini ur’u si’a sinthoni’b IEEG man’i ndi ndi ema ki kit’a ur’ur kibi’e aphar, sikha man’ih wa rinhí ata

9 Propuesta de reglamento para la postulación de candidaturas indígenas

mahár í’e úr’u ndi nánt’a kúmu úza’ tangwín ki úr’u ndi títa rinhí épihrb, IEEG atshá í. únhu’ ki ke ndi mó’ós áteh tákis, kumú me ránzo natshá sikhá ke nánt’a títa úrir éza’r úkhar ki kí’i mahár ragéh nat’úr, sikhá ni tín’uh karír me sahár kí’i sutsháme. Pa be mahar kini ur’u ndi etshe, mahár riní anhís ki ar’í úrir éza’r rinhí áwor tat’ú úrha’árhan úr’u áta’, kí’i úrir éza’r atshér kó’onkhá richhír tákhu, ki n’í richhír áthi’r pa be richhí arhús kíni richhír ndi úr’u rinhí ta’í, éma ma sikhá káne ndi é’i úr’u na’í ma richhír ndi káne ta’áhn, úr’u ndi nánt’amahar ugu’ ata’b pa be rinhi iri’r tatehr kúmu úza’ tangwín ki úr’u ndi títa rinhí épihrb, atshá í. únhu’ ki ke ndi mó’ós áteh tákis, kumú me ránzo úza’ únhu’ ná’i kégo’ be mó’ós. Í’e ha, kibí’e kíni richhír ndi úr’u rinhí ta’í éma ma sikhá ma IEEG únkha tsúmu nch’í pahá ekó sikhá múki’ úr’u ndi úbo’ úza’ tangwín me úr’u ndi títa rinhí épihrb, ndísimá kíni richhí múki’b be richhír ndísimá utshá ki títa únhu kibí’e áteh táhu’s ki ke sibér be égu’n ri, kibí’e kíni richhír áwa káne ndi é’i úr’u Kabe ndi sa’ IEEG rinhi egi’ pa be kumur ki ranzor uza’r tat’i maske te’e ur’u ita ich’i mahas kimba’ agasb sikhá únkha tsúmu ekó sikhá, úr’u ndi nánt’a kúmu me ránzo úza’ tangwín. Kibi’e kini ha richhir re nehé kan’í richhír ndi egá éthi’ úren, rinhí egá ér’eh pa be tsha anhú’ sikhá ndísimá úr’u úza’ richhí úren me úme. Pa be urir nehe kaza agehs tamhus man’i iri’r úri úza’ rábɇ’n pa be íta úre’ na’í ndi nánt’a úbo’ ná’i.i’e ha, kíni richhír ndi kurí émha úr’u atsa kúmu o me ranzo nihi ki pa be ur’u rinhí ndi ekhar tsa ar’eh, kumur ki ranzor uza’r up’ih rinhi ar’eh pa be urir tsa taka ura api man’i iri’r atsa ki kumu pa be na’i iri’ tateh Kibí’e egá rinhí ér’eh pa be úrir ndi ét’u uráwa égas ndi nánt’a, mahár nánt’a rinhí na’í kibí’e éma ma úrir ki mánir úza’r rinhí ékhar ná’i rínkha’ urá nanhú ki kímba’. Pa be ki’i iri’r natsha nakhás me kiní taréh’sás rinhí úkharés úr’u na’ís, kumú mánir úre’r me írur úre’r, pa be sikhá kurí er’íb mahár úr’u nat’í. Kíni úr’u rinhí éma ma úrir ndi úba’ áno’b pa be káne úwih úr’u áta’, áno’ sápha, úba’ ndi úr’u títa ingwín tápor ki úrir úre’r ndi íta nch’í mahás egá.

10 AR DÖHMI PA AR NT’ETSI YA JÖ’ITHO DA NT’AHA PA YA TS’UTBI NUNA AR INSTITUTO ELECTORAL DÖHNI GUANAJUATO Otomí

PARTICIPACIÓN Y DERECHOS POLÍTICOS DE LOS PUEBLOS INDÍGENAS EN GUANAJUATO

PARTICIPACIÓN Y DERECHOS POLÍTICOS DE LOS PUEBLOS INDÍGENAS EN GUANAJUATO

Ar Ley ya instituciones ne Procedimientos Electorales pa ar döhni Guanajuato (ar ley electoral gebu jar hnini)

Eno ge ja ya njwana ts’utbi xi ep’u ga’tho ya hmunts’i thonga ts’utbi, ya hmuntsi, he nu’u ‘yose ne da zoni da daha n’ar ts’utbi da hyoni da ‘ñexa ya jö’itho ngu ya ‘behñö ne ndo pa da nt’aha da gohi ngu ts’utbi ja ya ‘ret’a ma hñu döhnini ge di pets’i ya hninni ya jö’itho ge di huxa ya thuhu jar Padrón ya Pueblos ne Comunidades Indigenas ar Döhni Guanajuato habu nu yá jö’i di thots’i n’ar n’ate ma kut’a xeni mpede nu ga’tho ya jö’i di ‘buip’u, ko nungu ar hñuxa mpede ar mat’ani bi hyoki nuna ar INEGI nur njeye 2015 (yoho ‘mo ne ‘ret’a ma kut’a). Pe ge nuwa jar nthuxa mpede nt’ani hont’a huxa nuna ar xeni mpede ya jö’i hñuse ya döhnini ge thuhu: San Luis de la Paz, Santa Catarina ne Tierra Blanca. Pa ya döhnini ar Apaseo el Alto, Atarjea, Comonfort, Dolores Hidalgo C.I.N., Salvatierra, San Miguel de Allende, Santa Catarina, Valle de Santiago, Villagrán ne Xichú, ge pets’i ya hnini huxa ya thuhu jar Padrón ya Pueblos ne Comunidades Indígenas, hinte bi ehe jar nt’ani hnoni tema xeni mpede yá jö’itho pets’i. Jange njap’u jar nt’ot’e ar Reglamento par Postulación ya Candidaturas Indígenas ár Instituto Electoral jar Döhni Guanajuato (IEEG),huts’i ge nuna ma’ra ya ‘ret’a döhnini nuna ar xeni mpede ya jö’i da nt’ot’e ko nuna ar mpede ga’tho yá jö’i di pets’i nu ya hnini di huxa ya thuhu jar Padrón ya Pueblos ne Comunidades Indígenas jar Döhni Guanajuato ne ko ga’tho ya jö’i di ehe jar Censo General ar Población 2010 (yoho ‘mo ma ‘ret’a) bi ‘yot’e ar INEGI. Njange njap’u, ngu nur Ley Electoral Local nuna ya hnets’utbi pa ya mondatets’utbi da hnuxa ya hmuntsi, ngu ‘rama n’aa, po n’ar jö’i dar metise ne n’ar mponi. Jar hmö ar döhmi ár IEEG, hutsi ge nuna ya döhnini ge nuna ya jö’itho pets’i di thogi n’ar n’ate ma kut’a xeni mpede, ya hmunts’a thonga ts’utbi, ya hmuntsise, ne nu’u ya jö’i ‘yose ne da zoni da daha n’ar ts’utbi da hyoni da zogi modi yoho ya hmunts’i pa mondatets’utbi ge di n’ñowi ya jö’itho –ma n’ar hmunts’i ge nuna xi noni ar ley- ne modi n’atho nunar hmunts’i di ‘yop’u n’ar ‘behñö ge dar jö’itho. Nuna ar hmehni’nu da nt’ot’e ngu xta ntsogi n’ar ‘behñö dar jö’itho pa da gohi jar nzaya döhnini ‘wage ya ‘behñö da ya jö’itho pa n’ar munts’i ngu nfaxtets’utbi. Nuna jar hmö ar döhmi ‘nehe mö ge nuna ya hmunts’a thonga ts’utbi, ya hmuntsise, ne nu’u ya jö’i ‘yose ne da zoni da daha n’ar ts’utbi da xipabi nuna ar Consejo General ar IEEG tema da mefi pa da hyoni da zogi n’ar jö’itho ngu nhets’utbi ngetho dar ‘behñö ‘wage dar ndo. Ja ma n’aa xeni, nuna ar ley electoral local eno ge pa ge nuna ár IEEG da tsa da hñuxa ya jö’itho ngu hnets’utbi ge da ya ‘behñö ‘wage ndo, da uni ya he’mi habu di hneki ge hö ya jö’itho.

13 Propuesta de reglamento para la postulación de candidaturas indígenas

Jar hmö nuna ar döhmi hutsi ge nu ya he’mi da nt’uni po nu ya nzaya ne ts’utbi monda jar hnini ya jö’itho ngu nu ya ‘mui ne nzai hyaxtho ‘wage po ya jö’i monda ya hnini po nuna ar döta nguu nzaya. ‘Nehe di huxa ar thuhu nuna ar ne habu dar mengu nuna ar jö’i togo gaxa ar fixthuhu, ar thuhu nuna ar hnini ya jö’itho ne nuna ar döhnini habu kohi, njap’u ngu nur hmö nuna ar jö’i ge ne da hogi nts’utbi ngetho dar ‘behñó ‘wage dar ndo ne ge ‘buip’u jar hnini. Jar hmö nuna ar döhmi ‘nehe hutsi ge ‘mu nuna ar IEEG di pets’i n’ar ntso’mi ko nuna ya he’mi xi hnoni ge hö bi uni n’ar nzaya n’ar hnini hñahñu, da nt’apabi nuna ar hmuntsa nthoni ts’utbi ‘wage nuna ar jö’i di ‘yose di honi da zoni ts’utbi nuna ya he’mi habu xijöni di mönga ar majöni ge hö ge’u ya nzaya ya jö’itho. ‘Mu nuna ar IEEG di petsi n’ar ntso’mi ge ‘mu hö nuna ar nzaya jö’itho bí gatsi ar fixthuhu jar he’mi, tsa da nt’ani nuna ar nzaya ‘mu ge hö ár fixthuhu ‘wage hi’na nuna di hneki jar he’mi. Njap’u ‘nehe mbo ja ya hmö ar döhmi eno ge da mesa nt’eke nuna ar mahyegi ntaha ngu pa ‘behñö ne ndo ja ya nt’etsi ya jö’itho pa da ntaha, nuna ge’a, ge nuna ya ‘behñö ne ya ndo ge ‘buip’u ja n’ar hnini hñahñu da tsa da ntaha mahyegitho. Jange njapu modi ja n’ar munts’i ya hnets’utbi da nthoki pa ya ‘behñö da ya jö’itho. ‘Ne ‘nehe nthoni da ‘mespabi nt’eke nuna ya doxa ‘mui pa nu ya jö’itho ge da mpati, ngu ya ‘behñö ne ndo ge nt’aha pa ts’utbi, ‘mu da njap’u, honse po ma ‘ra ya jö’itho. Jar hmö ar döhmi, ‘nehe hutsi ge, ‘mu nuna ya hmuntsa nthonga ts’utbi, ya hthötsa munts’i, ne ya jö’i ‘yose honi da zoni ngu ts’utbi hinte da zogi ya hnets’utbi ge di ya jö’itho pa da gohi ja ngu nzaya ‘wage nfaxte ts’utbi, hinda tsa da hñuxa ya hmuntsi nu yá jö’i pa da ntaha.

14