5953Fdffdd1222a60e64c78fe946

T.C GAZ Đ ÜN ĐVERS ĐTES Đ SOSYAL B ĐLĐMLER ENST ĐTÜSÜ SANAT TAR ĐHĐ ANA B ĐLĐM DALI SANAT TAR ĐHĐ B ĐLĐM DALI

MANASTIR EHR Đ’NDEK Đ OSMANLI M ĐMAR ĐSĐ

DOKTORA TEZ Đ

Hazırlayan Sevil BÜLBÜL

Tez Danı manı

Doç.Dr. Mehmet Z. ĐBRAH ĐMG ĐL

Ankara -2011

ÖNSÖZ

“Manastır ehri’ndeki Osmanlı Mimarisi” ba lıklı doktora çalı mamız,Rumeli Eyaletinin önemli merkezi olan Manastır ehrindeki XIV. Đle XX.yüzyılları arasında in a edilen Osmanlı yapılarını konu almaktadır.Tez çalı mamızın amacı Osmanlı idaresi altındaki Manastır ehrinde in a edilen ve günümüzde ayakta olan yapıları tespit etmek ve tanıtmaktır.Ayrıca,bu ehirde yakın geçmi te de ğiik nedenlerle yıkılan,büyük ölçüde hasar gören,terk edilip yok olmaya mahkum olan Türk eserlerimizi belirlemektir. Tez çalı mamızın olu turulmasında her türlü yardımını esirgemeyen,do ğru yönlendiren ve gereken durumlarda yapıcı ve olumlu ele tiren hocam,aynı zamanda kitabelerin transkripsiyonlarında yardımcı olan danı manım Doç.Dr.Mehmet Zeki Đbrahimgil’e sonsuz te ekkür ederim. Manastır’da ön ara tırmaları yapmamda yardımcı olan Manastır Belediye Ba kanı Vladimir Taleski’ye,Manastır Halk Kütüphanesi çalı anlarına, alan ara tırması yapabilmem için izin veren Makedonya Kültür Bakanlı ğı yetkililerine,Manastır Müzesi Müdürü Zoran Nikolovski’ye, Türk Devri Eserlerinden sorumlu olan müze görevlisi Radmila Momidik Petkova’ya, te ekkürü borç bilirim.Ayrıca, Đslam yapılarında gerçekle tirdi ğim arazi çalı malarına olumlu yakla an Manastır Müftülü ğü yetkililerine,Manastır’da kaldı ğım süre içerisinde maddi ve manevi yardım eden emekli ö ğretmen Nuriye Asimova’ya,mimari yapıların çizimlerini yapan sevgili Hilal Acı’ya ve çalı mam esnasında her yönlü fedakarlıktan kaçınmayan ve destek olan aileme ükranlarımı sunuyorum.

ÖNSÖZ ĐÇĐNDEK ĐLER Sayfa

I-GĐRĐ ………………………………………………………………………………….1 A. TEZ ÇALI MAMIZIN AMACI VE ARA TIRMA METODU……………..1 B. KONUYLA ĐLG ĐLĐ YAYINLAR…………………………………………….5 1. Manastır ehriyle Đlgili Yazılı Kaynaklar………..………….…….…….5 2.Manastır ehriyle Đlgili Seyahatnameler…………...………….……….8 II - MANASTIR EHR ĐNĐN CO ĞRAF Đ KONUMU VE TAR ĐHÇES Đ…………….10 a.Manastır ehrinin Co ğrafi Konumu………………………..…….….....10 b.Osmanlıların Eline Geçmeden Önce Manastır ehrinin Tarihi …….11 c.Osmanlıların Đdaresinde Manastır ehrinin Tarihi ve Fiziki Yapısı….20 d. Manastır ehrinin Seyahatname’lerde Yeri…………………………...28 III-MANASTIR EHR Đ’NDEK Đ OSMANLI M ĐMAR ĐSĐ...………………………….37 A.KÜLL ĐYELER……………………………………………………………...37 1.Ahmed erif Bey Külliyesi…………………………………….…37 1.1. Ahmed erif Bey Camisi……………………………………..37 1.2.Ahmed erif Bey Mektebi………………………………….....39 2. Hacı Mahmud Bey Külliyesi…………………………………...40 2.1. Hacı Mahmud Bey Camisi…………………………………....40 2.2. Hacı Mahmud Bey Medresesi………………………………..45 3.Hamza Bey Külliyesi…………………………………………….47 3.1.Hamza Bey Camisi……………………………………………47 3.2.Hamza Bey Mektebi…………………………………………..52 4.Hasan Baba Külliyesi……………………………………...... 53 4.1.Hasan Baba Camisi( “Kesik Ba ” Tekke Camisi)……...... 53 4.2.Hasan Baba Türbesi…………………………………………..55 5.Haydar Kadı Külliyesi………………………………………….…58 5.1.Haydar Kadı Camisi………………………………………...... 58

iii

5.2.Haydar Kadı Medresesi………………………………………62 6.Đshak Çelebi Külliyesi…………………………………………...63 6.1. Đshak Çelebi Camisi( Đshakiye Camisi)………………………63 6.2.Đshak Çelebi Medresesi( Đshakiye Medresesi)…………...... 73 6.3.Đshak Çelebi Mektebi( Đshakiye Mektebi)……………...... 74 6.4.Đshak Çelebi Zaviyesi( Đshakiye Zaviyesi)………………….. 74 7.Kadı Mahmud Efendi Külliyesi…………………………………75 7.1.Kadı Mahmud Efendi Camisi(Yeni Cami)……………...... 75 7.2.Kadı Mahmud Efendi Medresesi…………………………….82 7.3. Kadı Mahmud Efendi Mektebi…………………………….…82 8.Koca Ahmed Efendi Külliyesi…………………………………...83 8.1.Koca Ahmed Efendi (Koca Kadı)Camisi…………………….83 8.2.Koca Ahmed Efendi (Koca Kadı)Medresesi………………...86

B.CAM ĐLER………………………………………………………………….87 1.Çar ı Mescidi………………………………………………...... 87 2.Hatuniye Camisi…………………………………………………89 3.Đsa Fakih Camisi(Çınar Müftü Camisi)………………………...91 4.Paftalı Camisi(Paftalı Türbesi)……………………………...... 95

C.TÜRBELER………………………………………………………………...98 1.Dört Ayak Türbesi………………………………………………..98 Ç.HAMAMLAR………………………………………………………………101 1.Debboy Hamam…………………………………………………101 2.Kerim Pa a Hamamı……………………………………...... …106 3.Yeni Hamam………………………………………………….…108 D. ARASTA……………………………………………………………...... 110 1.Arasta………………………………………………………...... 110 E. KULELER…………………………………………………………...... 114 1.Saat Kulesi………………………………………………………114

2.Zindan Kulesi…………………………………………………118 F.KONAK……………………………………………………………….121 1.Hacı Mahmud Kona ğı………………………………………..121 2.Türk Kona ğı…………………………………………………...124 G.ÇE MELER…………………………………………………………127 1.Kazan Çe mesi………………………………………………..127 2.Türk Çe mesi…………………………..…………………….129 Đ.MEKTEP……………………………………………………………….130 1.Adem Mahmud Okulu……………………………………….130 I.ASKER Đ YAPILAR…………………………………………………...133 1. Askeri Đdadi …………... ……….………………………...... 133 2. Ordu Evi ………….. ………………………………………..135

IV-GÜNÜMÜZDE AYAKTA OLMAYAN, ANCAK FOTO ĞRAF VE ÇĐZĐMLERDEN TESP ĐT ED ĐLEN YAPILAR ……...... 138 A.CAM ĐLER……………………………………………………………..138 1.Kırık Camisi…………………………………………… ……138 2.Sungur Çavu Camisi………………………………………140

V.GÜNÜMÜZDE AYAKTA OLMAYAN ANCAK MEVCUT OLDUKLARI YAYIN VE AR Đ V BELGELER ĐNDEN TESP ĐT ED ĐLEN YAPILAR ...... 143 A.KÜLL ĐYELER…………………………………………………………..143 B.CAM ĐLER………………………………………………………………144 C.MESC ĐTLER…………………………………………………………...150 D.MEDRESELER………………………………………………………..151 E.MEKTEPLER…………………………………………………………..152 F.HANLAR………………………………………………………………..154 G.BEDESTENLER………………………………………………………155 H.TEKKELER………………………………………………………….....155 Đ.ZAV ĐYELER……………………………………………………………..156

I.KONAKLAR…..…………………………………………………………156 K.ASKER Đ YAPILAR…………………………………………………….156 L.KÜTÜPHANELER……………………………….…………………….158

VI-KAR ILA TIRMA VE DE ĞERLEND ĐRME ……………………………….159 A. Külliye ve Camiler……………………………………………..….....159 B. Türbeler……………………………………………………………….180 C. Hamamlar……………………………………………...……………..183 Ç. Arasta………………………………………………………………….189 D.Kuleler……...…………………………………………………………..191 E.Konaklar…………………………………..……………………………194 F.Çe meler……………………………………………………………….198 G.Mektep………………………………………………………………….199 Đ.Askeri Yapılar………………………...…………………………………200

VII-SONUÇ ...... 203

VIII-KAYNAKÇA …………………………………………………………………211

IX-EKLER ………………..……………………………………………………….226 Ek-1:Resim ve Çizimler Listesi………………………………………..226 Ek-2: Ekler….....………………………………………..……………….236 Ek-3:Belgeler Listesi..….………………………………………………..237 Ek-4: ehir Haritası ……….……………………………………………..237 ÖZET ABSTRACT

KISALTMALAR

BOA : Ba bakanlık Osmanlı Ar ivi

Bkz : Bakınız

C. :Cilt

Çev. :Çeviren d. :defter

GĐNĐ :Glasnik na Đnstitutot za Nacionalna Đstoriya

Haz. :Hazırlayan

RAD JAZU :Radovi Zavoda Yugoslavenske Akademiye Znanosti Đ Umjetnosti

RZZSK :Republiçki Zavod za Za tita na Spomenicite na Kulturata

S :Sayı s. :sayfa

ZZSKB :Zavod za Za tita na Spomenicite na Kulturata Bitola

V.G.M.A. :Vakıflar Genel Müdürlü ğü Ar ivi

I-GĐRĐ

A. KONUNUN AMACI,ÖNEM Đ VE ARA TIRMA METODU

Hiç üphesiz ki, Osmanlı Đmparatorlu ğu, köklü bir de ğiimin öncüsü olarak “Uygarlıklar Tarihinde” önemli bir yere sahiptir.Osmanlının izlerine,Avrupa,Asya ve Afrika gibi üç farklı kıtada rastlamak mümkündür.Bu ba ğlamda Balkanlarda in a edilen Osmanlı Dönemi Mimari Eserleri,Osmanlı mirası olarak Türk Sanatının bölünmez bütünlü ğüdür.Ancak,Türkiye sınırları dı ında kalan bu mimari eserlerimizin çok az ara tırıldıkları bilinen bir gerçektir.Son dönemlerde Balkanların belirli bölgelerinde yapılan envanter çalı maları ile Üsküp ehrinin monografi yayınları gibi çalı malar dı ında mimari yapılarımızı tanıtan ve Türk Sanatı Tarihi kapsamında de ğerlendiren yayınların yok denilebilecek kadar sayısı azdır. Makedonya Cumhuriyetinin ikinci büyük ehri olan Manastır,Rumeli Eyaletinin önemli bir merkezidir.Osmanlı idaresine katıldıktan kısa bir süre içinde nahiye,sancak ve vilayet merkezi olmu tur. Osmanlının son döneminde,Kolordu Komutanlı ğının burada konu landırılması sebebiyle, ehir siyasi,iktisadi ve askeri anlamda büyük önem kazanmı tır.Manastır ehri mimari anlamda da Türk Sanatına çok sayıda eser kazandıran bir ehirdir. “Manastır ehri’ndeki Osmanlı Mimarisi” ba lıklı tez çalı mamız,bu ehirde XIV. Đle XX. yüzyılları arasında in a edilen ve günümüzde ayakta olan mimari eserleri tespit etmeyi ve tanıtmayı amaçlamaktadır.Ayrıca,gayemiz yakın geçmi te de ğiik nedenlerle yıkılan,büyük ölçüde hasar gören ve terk edilip yok olmaya mahkum olan Türk eserlerimizi belirlemektir.Tez çalı mamız, günümüzde ayakta olan toplam 27 yapıyı kapsamaktadır.Bunlardan 9’u Külliye içindeki yapılar, 4 Cami, 1 Türbe,3 Hamam, 1 Arasta, 2 Kule,2 Konak, 2 Çe me,1 Mektep ve 2 Askeri Yapı olarak katalog bölümümüzde

incelenmi tir.Bu yapıların dı ında,günümüzde olmayan ve yakın geçmi te kentle me u ğruna yıkılan 2 cami de, tez çalı mamıza dahil edilmi tir. Bunun dı ında,konumuzla ba ğlantılı olan ve bir kısmı Makedonya Devlet Ar ivi,di ğer kısmı Türkiye Ba bakanlık Osmanlı Ar ivi,Vakıflar Genel Müdürlü ğü Ar ivi,Tapu Katastro Genel Müdürlü ğü Ar ivinde bulunan Osmanlı dönemine ait Tahrir Defterleri, vakfiye, ferman,berat gibi belgeler gözden geçirilmi tir.Ar iv incelemeleri sonucunda, Manastır ehrinde Osmanlı döneminde in a edilen toplam 107 yapıyla ilgili kayıtlara rastlanmı tır. Osmanlı ar ivinde yaptı ğımız incelemeler sonucunda,tez çalı mamızda ilk defa yayınlanan hicri 1265/miladi 1849 tarihli Ahmed erif Bey Vakfiyesi yer almaktadır.Vakfiyede yer alan bilgilere göre,günümüzde Manastır’da ayakta olan Ahmed erif Bey Camisinin in a tarihi ve bu yapının bir külliye kapsamında yapıldı ğı ö ğrenilmektedir. Tezimizde yer alan camilerin arasında daha önce hiçbir yayında yer almayan Paftalı Camisi ve Türk Çar ısı içerisinde yer alan Çar ı Camisi incelenmi tir.Ayrıca,günümüzde ayakta olan, ehir Adliyesi kar ısında bulunan bir Türk Çe mesi ve daha önce hakkında bilimsel yayın olmayan Manastır Ordu Evi de ilk olarak tezimizde incelenmi tir. Manastır’da Osmanlı dönemi içerisinde in a edilen Osmanlı Dönemi yapıları,gerek mimari gerek süsleme açısından Türk sanat tarihinde önemli bir yere sahiptir . Tez çalı mamızda, Manastır’da Osmanlı Döneminde in a edilen bütün yapılar, ilk defa, bir çalı ma içerisinde tarihi ve mimari yönüyle ele alınarak incelenmi tir.Ayrıca,Çar ı Mescidi,Yeni ve Kerim Bey Hamamları dı ında bütün yapıların mimari çizimleri yer almı tır. Hasan Baba Türbesi, Koca Ahmed Efendi Camisi,Hatuniye Camisi ve Adem Mahmud Mektebi yapılarının çizimleri ise, ilk olarak tezimizde yer almı tır.Ayrıca, Makedonya Anıtları Koruma Kurumu mimari ar ivinden, bazı yapıların çok eski tarihli planların teknik çizimi yeniden yapılmı tır.Bu yapılar,günümüzde ayakta olmayan Kırık Cami ve Ordu Evi’dir. Ayrıca, kurum ar ivinde, toplam 12 mimari eserle daha ilgili dosyalar gözden geçirilerek varolan çizimlerden faydalanılmıtır.Bunlar,Hacı Mahmud

Bey, Hamza Bey, Đshak Çelebi, Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami),Koca Ahmed Efendi,Haydar Kadı Camisi,Debboy Hamamı, Arasta, Saat Kulesi, Zindan Kulesi, Kazan Çe mesi,Askeri Đdadi yapılarıdır. Tez çalı mamızda yer alan ehir haritasında, mimari yapılarının yeri belirlenmi tir. “Manastır ehri’ndeki Osmanlı Mimarisi” konulu tezimiz bilimsel konular açısından sanat tarihinde yenilik getirmeyi amaçlamaktadır. Tez çalı mamız,Türk Sanat Tarihi kural ve esaslarına dayanarak olu turulmu tur.Öncellikle konuyla ilgili gözlemler ve incelemeler yapılmı tır.Gözlem yapıldıktan sonra kütüphane çalı masıyla yayın ve kaynaklar tespit edilmi tir. Makedonya kütüphanelerinde, Manastır ehri’ndeki Osmanlı Dönemi Mimarisi ile ehrin tarihçesiyle ilgili birçok yabancı kaynak gözden geçirilerek Türkçe’ye çevrilmi tir ve faydalı bilgiler tez çalı mamıza dahil edilmi tir.Bu sürede toplanılan temel bilgilerden sonra, Makedonya’nın Manastır ehrinde arazi çalı maları yapılmı tır.Arazi çalı mamız dört yıl içerisinde belirli dönemlerde gerçekle mi tir.Bu çalı malar sonucunda,Manastır’da Osmanlı döneminden günümüzde ayakta olan mimari eserlerin foto ğrafları çekilmi tir.Tespit edilen yapıların ço ğu Makedonya Cumhuriyetinde, “Tarihi Eser” veya “Tescilli Eser” statüsündedir. Son dönemlerde, bazı eserlerin tescil statüsü kaldırılmı , bazıları ise Đslam Birli ğine devredilmi tir. Son yıllarda Osmanlı mimarisine ait tescil edilmi eserlerin envanteri çıkarılmamı tır. Bu tarihi eserlerin sayısı hakkında resmi kurumlar tarafından açıklama yapılmamı tır.Tez çalı mamızı hazırlarken, bu ülkenin ilgili Müze ve Eski Eser Koruma Kurumları veya enstitülerinde incelemeler yapılmı tır.Bu incelemeler esnasında, Hacı Mahmud Bey, Koca Ahmed Efendi, Haydar Kadı ile Đsa Fakih Camileri, Debboy Hamamı ve Ordu Evi yapılarının devletin koruması altından çıkarak birey ya da kurumlara devredildi ği ö ğrenilmi tir. Bununla ba ğlantılı olarak arazi çalı mamız esnasında birçok güçlükle kar ıla tık. Devletin koruması altından çıkmı olan ve özel mülke devredilen yapılar, asli fonksiyonları dı ında, yapının yapılı amacına uygun olmayan hatta

yapıya zarar verecek ekilde çok farklı amaçlar için kullanıldı ğını tespit ettik. Mülkiyet ve kullanım sorunu olan bu yapıların incelenmesine ve ara tılmasına sahipleri tarafından izin verilmemi tir. Nitekim iki aile arasında ikiye bölünen Ahmed erif Bey Camisi, Kerim Pa a ile Yeni Hamam yapılarının incelenmesinde büyük zorluklarla kar ıla tık. “Manastır ehri’ndeki Osmanlı Mimarisi” ba lıklı tez çalı mamız sekiz bölümden olu maktadır. Birinci bölüm “Giri ” bölümüdür.Bu bölümde tez çalı mamızın kapsamı,önemi,izlenen yöntem ve amaç belirtilmi tir.Ayrıca,bölümlerin tanıtımı ile konuyla ilgili yayın ve kaynaklar açıklanmı tır. Đkinci bölümde Manastır ehrinin co ğrafi konumu,tarihçesi ve seyahatnamelerdeki yeri ile ilgili yayınlardan elde edilen bilgiler do ğrultusunda özetlenmeye çalı ılmı tır.Daha do ğrusu,bölümde, ehrin ilk kurulu döneminden ba layarak,Osmanlı idaresi altındaki dönemine kadar kısaca bilgiler verilmi tir.Ayrıca,bu bölümün devamında, ehrin tasvir edildi ği seyahatnamelerden alıntılar yer almı tır. Üçüncü bölüm “Katalog” bölümüdür.Tez çalı mamız ile aynı adı ta ıyan katalog bölümünde,mimari yapılar alt ba lıklar altında gruplandırılarak verilmi tir. öyle ki, alt ba lıklar “Külliyeler”, ”Camiler”, Türbeler”,”Hamamlar”, ”Arasta”, ”Kuleler”, ”Konaklar”, ”Çe meler”, ”Mektep” ve “Askeri Yapılar” olarak isimlendirilmi tir.Katalog bölümünde,bazı yapıların kesin in aat tarihi bilinmedi ği için alfabetik sıralama tercih edilmi tir.Bunun yanı sıra,yapıların her biri, bulundukları yerleri, mevcut kitabeleri,varsa vakfiyeleri,mimarları ile banileri,mimari ve süsleme bilgileriyle ele alınmıtır. Dördüncü bölümde,günümüzde ayakta olmayan fakat haklarında foto ğraflardan inceleme yapabildi ğimiz mimari eserler yer almı tır.Bu eserler, katalog bölümünde oldu ğu gibi alt ba lıklar altında gruplandırılmı tır. Be inci bölümde ise,günümüzde ayakta olmayan ancak vakıf belgelerinden ya da yayınlardan mevcudiyetlerini tespit etti ğimiz mimari eserler ele alınmı tır.Bu eserlerin bazılarının, belgelerden elde ettiğimiz bilgilere göre

yerleri bellidir.Fakat,bunun dı ında,ne yazık ki, daha açıklayıcı bilgilere rastlamadık.Dolayısıyla, önümüzdeki yıllarda yapılacak olan ve gün ı ığına çıkacak ar iv belgelerin, bu konuda daha aydınlatıcı bilgilere kavu turacaktır. Altıncı bölümümüzde, katalog’ta yer alan mimari eserlerin de ğerlendirilmesi yapılmı tır.Mimari yapılar,önce bulundukları bölgede di ğer Osmanlı yapılarıyla daha sonra Türkiye sınırları içerisinde bulunan mimari yapılarıyla kıyaslanarak de ğerlendirilmi tir. Yedinci bölüm olan “Sonuç” kısmında tez çalı mamızda esas olan bilgiler kısaca özetlenerek verilmi tir. Tez çalı mamızın sekizinci bölümünde, yazım a amasında kullanılan literatür, dokuzuncu bölümde ise yapıların foto ğrafları, çizimleri ve bazı vakfiyeler yer almı tır.Bunun yanı sıra, tezin sonunda Türkçe ve Đngilizce Özet yazısına yer verilmi tir.

B.KONUYLA ĐLG ĐLĐ YAYINLAR

1. Manastır ehriyle Đlgili Yazılı Kaynaklar “Manastır ehri’ndeki Osmanlı Mimarisi” konulu tez çalı mamızın sıkıntılarından biri,bu konuyla ilgili yayın sayısının yetersizli ğidir.Manastır’da Osmanlı döneminde in a edilen yapıların, detaylı bir ekilde ve tümünü inceleyen bir çalı manın günümüze kadar yapılmamı olması önemli bir eksikliktir. Tez çalı mamızda,Manastır ehrinin tarihçesi ile ilgili ba vurdu ğumuz önemli kaynaklardan biri Mehmed Tevfik’in yayınıdır. 1Bu yayında ehrin önemli camileri olan Đshak Çelebi,Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami),Gazi Haydar Kadı gibi birçok cami hakkında, ayrı alt ba lıklarda kısaca bilgiler verilmi tir.Bunun yanı sıra, ehrin tarihçesi,önemli olayları ve ahsiyetleri hakkında da bazı bilgiler yer almı tır.Ancak,bu yayının en büyük sıkıntısı, ahsiyetlerin do ğum ya da

1 Mehmed Tevfik, Manastır Vilayetinin Tarihçesi ,Manastır Beynelminel Ticaret Matbaası,Manastır, h.1314/m.1911; ”Kratka Đstorija Bitolskog Vilayeta, Bratstvo XXVII ,Beograd,1933,s.190-244.

görev yaptıkları tarihi aralıkların ve yapıların ina tarihlerinin hiçbir dayana ğı olmadan verilmesidir. Tez çalı mamızın ana bölümünü olu turan katalog kısmındaki yapıları incelerken,konumuza aydınlık getirebilecek bazı makalelerden yararlandık.Bu do ğrultuda,Krum Tomovski’nin “Camii vo Bitola”(Manastır’da Camiler)isimli makalesi 2 önemli bir çalı madır.Bu makalede,Manastır’ın önemli olan Osmanlı camileri, ortak özellikleri belirtilerek de ğerlendirilmi tir.Aynı ara tırmacının, “Konzervaciya i Restauraciya Gazi Haydar Kadiyine Camiye u Bitolyu” 3(Manastır’daki Gazi Haydar Kadı Camisinin Konzervasyonu ve Restorasyonu) ve “Amamot Deboy vo Bitola”(Manastır’da Debboy Hamamı) isimli makaleleri her ne kadar bir onarım raporu niteli ğinde olsa da,Gazi Haydar Kadı Camisi ve Debboy Hamamının onarım öncesi görüntüleriyle ilgili bilgi vermektedir.Ayrıca,aynı yazarın türbelerle ilgili makalesi de, tez çalı mamızda,yararlandı ğımız bir kaynaktır. 4 Manastır ehri’ndeki Osmanlı Mimarisi’nde ele alınan bazı makalelerden,bu konuda yıllardır ara tırmalarını sürdüren ve günümüzde Manastır Müzesinde çalı an Sanat Tarihçisi Radmila Momidiç-Petkova’ya aittir.Bu ara tırmacının,”Camiyata Đshak Çelebi vo Bitola”(Manastır’da Đshak Çelebi Camisi),”Hamza Beg-Üç eihler Camiya vo Bitola”(Manastır’da Hamza Bey-Üç eyhler Camisi) isimli makaleleri 5,konumuzla ilgili önemli

2 Krum Tomovski,”Camii vo Bitola”, Godi en Zbornik na Tehniçkiot Fakultet , II-2,Skopje,1956/57,s.29-38. 3 Krum Tomovski,“Konzervacija i restauracija Gazi Hajdar-kadijine camije u Bitolju”, Zbornik za za tita na spomenicite na kulturata ,kn.XIII.,Beograd,1962,s.51-56;“Amamot Deboj vo Bitola”, Zbornik Posveten na Dimçe Koco ,kn.VI-VII,Skopje, 1975,s.263-270.

4 Krum Tomovski, “Pregled na poznaçajnite turbinja vo Makedonija”, Godi nik na Tehniçkiot Fakultet ,br.3.,Skopje, 1957/58,s.95-110.

5 Radmila Momidik, ”Camiyata Đshak Çelebi vo Bitola”, Zbornik na trudovi ,br.1, Bitola , 1979, s.47-70; “Hamza Beg-Uç eihler Camiya vo Bitola”, Zbornik na trudovi , Bitola, 1988, s.85-94.

kaynaklardır.Ayrıca,aynı ara tırmacının,Koca Kadı Camisi,Hacı Bey Camisi ve Manastır çar ısıyla ilgili daha birçok yazısından az da olsa faydalandık. Türkiye çapında Balkanlarla ilgili yapılan ilk kapsamlı çalı ma Ekrem Hakkı Ayverdi’nin “Avrupa’da Osmanlı Mimarisi” 6 kitabıdır. Çok fazla detaylara inmeden vakıf belgeleriyle de desteklenen bu çalı ma,Balkanlardaki Türk Mimari Eserlerini konu olarak ele alan her ara tırmacı için önemli bir rehberdir.Bu kitabın III. cildinde, Manastır ehrinde Osmanlı döneminde in a edilen toplam 114 yapının varlı ğından söz edilmi tir.Bu yapıların ço ğu günümüzde mevcut de ğildir ve bazılarının vakıf kayıtlarında yer almadığı ve yanlı verildi ği tespit edilmi tir. 7 Zira, eserde Ayverdi tarafından önemli bulunan ve günümüzde ayakta olan 18 yapının mimari özellikleri birer paragraf içinde tasvir edilmi tir. Ayrıca, Hacı Mahmud Bey, Haydar Kadı, Đshak Çelebi, Kadı Mahmud Efendi ve Debboy Hamamı olmak üzere toplam 5 yapının mimari planları, Krum Tomovski’nin makalelerinden alıntı olarak verilmi tir.Bu kitapta,Ayverdi tarafından, Manastır yapılarından sadece Đsa Fakih Camisinin çizimi hazırlanmı tır.Bu çizim çalı mamıza dahil edilmi tir. Faydalandı ğımız çalı malardan biri, Zoran Pavlov’un “Makedonya’da Tek Kubbeli Camiler” isimli Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nün yayınlanmamı yüksek lisans tezidir.Bu çalı mada Manastır’la ilgili bölümde Z.Pavlov tarafından önemli bulunan sekiz tek kubbeli camiye yer verilmi tir.Bunlar,Hacı Mahmud Bey,Hamza Bey,Haydar Kadı,Hasan Baba, Đshak Çelebi, Kadı Mahmud Efendi ve günümüzde olmayan Kırık ile Sungur Çavu Camileridir.Bizim tez çalı mamız sadece camileri de ğil, Manastır’da Osmanlı döneminde in a edilen di ğer yapı türlerini de ele almı tır.Ayrıca,tezimizde sadece tek kubbeli camiler de ğil,Manastır ehrinin bütün camileri,daha do ğrusu toplam ondört cami incelenmi tir.Bunun yanı

6 Ekrem H. Ayverdi , Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri Yugoslavya , C.III, Kitab 3, Đstanbul, 1981b.

7 Ayverdi,age,s.108-109.

sıra,Pavlov’un yüksek lisans çalı masından farklı olarak,tezimizde ar iv belgelerine yer verilmi tir. Hocam Mehmet Z. Đbrahimgil’in,”Makedonya’da Türk Đslam Mimarisinde Görülen Duvar Süslemelerinden Örnekler” 8 isimli doktora tezi de faydalandı ğımız yayınlardan biridir.Bu çalı mada,Manastır’ın önemli camileri olan Đshak Çelebi,Kadı Mahmut Efendi(Yeni) ile Gazı Haydar Kadı Camilerinin sadece duvar süslemeleri konu olarak ele alınmı tır. Balkanlarda Türk yapılarını incelerken ba vurdu ğumuz önemli kaynaklardan biri vakıf belgeleridir.Fakat, ne yazık ki,Manastır’da Osmanlı döneminde ina a edilen yapıların vakfiyeleri çok az sayıdadır. Bu konuda, Đshak Çelebi Külliyesinin ve günümüzde ayakta olmayan Sungur Çavu Camisinin vakfiyelerini ele alan, Hasan Kale i’nin “Naystariyi Vakufski Dokumenti u Yugoslaviyi na Arapskom Yeziku”(Yugoslavya’da Arap Dilinde Olan En Eski Vakıf Belgeleri) 9isimli çalı ması önemlidir.

2.Manastır ehriyle Đlgili Seyahatnameler “Manastır ehri’ndeki Osmanlı Mimarisi” isimli tez çalı mamızda, Manastır ehrinin tarihçesi ile sosyo-ekonomik geli imiyle ilgili ara tırmamızı sürdürürken çok sayıda yayından faydalandık. Bu yönde,seyahatnamelerinin de önemli ve aydınlatıcı bilgilerinden yararlandı ğımızı belirtmek istiyoruz.Çalı mamızda, 1591 tarihli Lorenzo Bernardo 10 ,1660-1668 tarihli Evliya Çelebi 11 ,1669 tarihli Edward Brown 12 ,1794-1795 tarihli Feliks

8 Mehmet Đbrahimi, “ Makedonya’da Türk-Đslam Mimarisinde Görülen Duvar Süslemelerinden Örnekler”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsünün Yayınlanmamı Doktora Tezi , Ankara, 1989. 9 Hasan Kale i, Najstariji Vakufski Dokumenti u Jugoslavijina Arapskom Jeziku, Pri tina, 1972.

10 A.Matkovski ve P.Angelakova, “Opis na patuvanjeto na Venecijanskiot pratenik Lorenzo Bernardo niz Makedonija vo 1591 godina ”, GĐNĐ Br.1,Godina XV.,Skopje,1971,s.211-223.

11 Evliya Çelebi, Putopis,Odlomci o Jugoslovenskim Zemljama , Çev., Hazim abanoviç, Sarajevo, 1973. 12 A.Matkovski ve P.Angelakova,“Patuvanjeto na Edvard Braun niz Makedonija”, Đstorija God.VI., Br.1, Skopje,1970,s.135-141.

Bojur 13 ,1789-1800 tarihli Hugas Đngeçyan ve Stepanos Kuver Agonts 14 ,1836- 1838 tarihli Ami Bue 15 ve 1843 tarihli Eftim Timaev’in 16 seyahatnamelerinin Manastır’la ilgili tasvirlerine yer verilmi tir.Bu seyahatnameler, ehrin dönem dönem fizyonomisini tasvir ederken ya anılan sosyal ve ekonomik sıkıntıların ve etnik kimli ğinin de aynasıdır.

13 A.Matkovski, Makedonija vo delata na stranskite patopisci, 1778-1826 , Misla, Skopje, 1991.

14 Matkovski,age,s.250-251. 15 Matkovski,age,s.211-348. 16 A.Matkovski,“Opis na Makedonija(1865 g.)spored Ruskiot patopisec E.Timaev, Đstorija ,Godina XII,Br.1-2,Skopje, 1976 s. ,215-216.

II - MANASTIR EHR ĐNĐN CO ĞRAF Đ KONUMU ,TAR ĐHÇES Đ ĐLE SEYAHATNAMELERDEK Đ YER Đ

a.Manastır ehrinin Co ğrafi Konumu

Manastır, Makedonya’nın kuzey-güney istikametinde uzanan “Pelagonya” isimli verimli ve geni bir ovanın en büyük ehridir.1500 km kare geni li ğinde olan bu bölge, kuzeyde Pirlepe, merkezde Manastır ve güneyde Lerin ovalarına ayrılmaktadır. 17 (Resim:1)Pelagonya bölgesi batıda, Baba, Bigla, Drevnik ve Kru ova da ğları, kuzeyde Dautitsa, do ğuda Babuna, Kozyak, Dren,Seleçka,Nice ve güneyde Neredska da ğları ile ku atılmı tır. 18 Pelagonya bölgesinin en büyük ehri olan Manastır,ülkenin güneybatısında yer alan Baba da ğının eteklerinde yer almı tır.Baba da ğının en yüksek tepesi 2601 metre yüksekli ğinde olan Pelister zirvesidir.Manastır’ın batısından gelen Dragor nehri, ehri ikiye bölmektedir. ehrin kuzeyinde “Bayır” adında dört ve güneyinde “Tumbe Kafe” isimli bir tepesi vardır. ehrin do ğusunda ise Pelagonya ovası uzanmaktadır. 19 Adriyatik denizine 155 km,Ege denizine 130 km uzaklı ğında olan Manastır ehrinde Akdeniz iklimi mevcut olması gerekirken etrafı da ğlarla çevrili oldu ğu için da ğların etkisiyle daha sert iklim hakim sürmektedir. Kı ları ya ğılı,yazları ise kurak olan ehrin 1926 ile 1995 yılları arasında yapılan incelemelerde ortalama yıllık ya ğı oranı 613,9 mm civarındadır. 20

17 M.Panov, Geografiya na SR Makedoniya,kn.I , Skopye, 1976, s.35.

18 Panov,age, s.35. 19 Nikola V.Dimitrov, Bitola, Urbano Geografski Razvoj , Dru tvo za nauka i umetnost, Bitola, 1998, s.11.

20 Dimitrov,age, s.31.

b.Osmanlıların Eline Geçmeden Önce Manastır ehrinin Tarihi

Yunanca “Manastır”, Slavca “Obitel” kelimelerinden gelen ehrin ismi, bir ara tırmacıya göre, etimolojik açısından “karde lik” anlamındadır. 21 Bir di ğer ara tırmacı ise, bu kelimenin kökeni, Đlir ile Slav kabileleriyle ba ğlantılı oldu ğunu ve her iki kökende ev, hane, ikamet yeri anlamını ifade ettiğini belirtmektedir. 22 Osmanlılar ise ehrin etrafında bulunan kilise sayısından dolayı, ehri Manastır olarak isimlendirmi lerdir. Manastır ilinin de ğiik mekanlarında yapılan arkeolojik kazılar neticesinde elde edilen buluntular, ehrin en eski kültürünün neolitik 23 dönemine kadar uzandı ğını göstermektedir.Porodin köyünde yürütülen kazı çalı maları sonrasında, bölgenin en eski kültürü olarak nitelendirilen bu kültür, “Velu ko- Porodin” adını almı tır.Erken neolitik dönemine ait bu kültürün yerle im noktaları “Tsırna Reka”(Kara Irmak) nehrin kıyısında tümülüsler eklindedir.Tümülüsler,genellikle 3-4 hektarlık bir alanı kapsamaktadırlar ve

21 Kiril Stoyanovski, “ Đstoriyatot i genezata na gradot Bitola so poseben osvrt na urbanizacijata i gradenjeto na gradot”, Spisanie: Sprema Arhitekturata ,br.5-6,Tetovo, 1996, s.62.

22 Blaze Koneski,”Za imeto Bitola”, Godi en zbornik na filozofskiot fakultet na univerzitetot , kn.23, Skopje,1971,s.446.

23 Pelagonya bölgesinin en eski ya amıyla ilgili bkz.; W.A.Hertley, Prehistoric Macedonia ,Cambridge,1939; M.Gara anin,”Eden osvrt na praistorijata na Makedonija”, Glasnik na Đnstitutot za Nacionalna Đstorija, XII,1968,Skopje; M.Gara anin,”Nekoi problemi na Makedonskata praistorija”, Macedoniae Acta Archaeologica, 1,Prilep,1975; M.Grbiç,”Arheolo ki naogali ta vo Makedonija”, Glasnik na Muzejsko- Konzervatorsko Dru tvo -vol.I,no.9,Skopje,1954; D.Simovska-V.Sanev,”Praistorija vo centralna Pelagonija”, Naroden muzej ,Bitola,1976; D.Simovska-V.Sanev, “Neolitska naselba Velu ka Tumba kaj Bitola”, Macedoniae Acta Archaeologica 1,Prilep,1975; V.Sanev, D.Simovska,”Neolitska naselba na mala tumba kaj s. Trn, Prilog kon prouçuvanjeto na neolitot vo centralna pelagonija”, Macedoniae Acta Archaeologica 3,Prilep,1976; M.Grbiç,P.Maçkiç, .Nadj.D.Simovska,B.Stalio, Porodinj ,Bitolj,1960; M.Vasileva, Kade e na eto minato-Voved kon praistorijata na Pelagonija ,Bitola, 2005; D.Simovska, B.Kitanovski, J.Todoroviç, “Naselbata Tsırnobuki i problemot na istoimenata kultura vo svetlinata na novite arheolo ki iskopuvanja”, Macedoniae Acta Archaeologica 2,Prilep,1976; D.Simovska,”Praistoriska naselba Tumba vo selo Karamanı kaj Bitola”, Pregled 17.,Beograd,1976; Đ.Mikulçiç,”Pelagonija u svetlosti arheolo kih nalaza”,Skopje,1966; B.Yosifovska”, Đzve taj za za titnoto iskopuvanje na edna nal tatska grobnitsa od seloto Zivojno”, Godi en zbornik na Filozofskiot Fakultet,kn.15 ,Skopje,1963;

200-300 metre çapında birer daire eklindedirler.20 haneden olu an sitelerde evler 5 x 8. ebadında dikdörtgen veya 7 x 5 x 5 metre ebadında trapez planlıdır. 24 Kazılarda elde edilen de ğiik sunak tipleri, evlerin görüntüleri hakkında detaylı bilgi vermektedir. Manastır yöresinde bulunan Optiçari, Porodin-Velu ka, Bara, Gurgur, Logovardi tümülüslerinde elde edilen örnekler ahalinin neolitik dönemindeki ya antısıyla ilgili bilgi vermektedir.Örne ğin,bu ğdayın saklanması için kullanılan topra ğa gömülü “pitos” çömlekleri,de ğiik ta havanları ve el de ğirmenleri bu dönemde tarımcılı ğın geli mi oldu ğunu göstermektedir.Bazı çömleklerin üzerinde görülen kuma izleri ve dokuma aletleri dokumacılı ğın yaygın oldu ğunun kanıtıdır.Geni kapsamlı bakıldı ğında,Porodin kültürü, bazı ara tırmacılara göre Balkanların güneyinde olu an ve Araplarla ba ğlantısı oldu ğu ileri sürülen Dimini kültürüyle benzerlik göstermektedir. 25 M.Ö. 3.200’den 2000 yılına kadar uzanan zaman diliminde ke fedilen yeni unsurlar neolitik döneminden bakır ça ğına geçi i simgelemi tir. Bakır ça ğında evlerin yamaçlarda ve ço ğunun yüksek yerlerde yapılması bu karma ık dönemde çok sayıda göçlerin ya andı ğını kanıtlamı tır. 26 Bu dönemde Balkan Yarımadasındaki kabileler yapı itibariyle birbirinden çok farklı iki güçlü topluluk arasında yer almaktadır.Biri, sava çı, göçer-konar unsuruna sadık güneyslav kabileleri,di ğeri ise kentle mi ,geli melere gö ğüs germi Ege kültürü kabileleriydi. 27 Slav kabilelerin bir bölümü adım adım Balkanlara ilerleyerek de ğiik mekanlara yerle mi lerdir.Örne ğin Pelagonya bölgesinde, günümüzde uplevets, (Suvodol köyü) ile Tumba(Tsırnobuki köyü) olarak bilinen arkeolojik sitler aslında erken bakır ça ğında güneylere göç eden

24 D.Simovska i V. Sanev, “Neolitska naselba Velu ka Tumba kaj Bitola”, Macedonae Acta Archaelogica , Br.1, Arheolo ko Dru tvo na SR Makedoniya, Prilep, s.25-83, 1975, s.11.

25 Milutin Gara anin, “Eden osvrt na predistoriyata na Makedoniya”, GĐNĐ, br.1,Godina XII., Skopye, 1968, s.157.

26 A.Stojanovski v.d., Đstorija na Makedonskiot Narod ,Skopje,1969,s.22. 27 Mirjana Vasileva, Kade e na eto minato, Voved kon praistoriyata na Pelagoniya ,Bitola,2005,s.43.

bu kabilelerin yerle im yerleriydi.Bunun kanıtı olarak,Balkanların kuzeyindeki arkeolojik kazılarda elde edilen “Bubany Hun I” ve Romanya’nın “Salkutsa III” ve “Çerna Voda” buluntularının uplevets ile Tsırnobuki buluntularıyla benzerli ği gösterilmektedir. 28 Örne ğin,buluntular arasında Kafkasya topluluklarına has olan,onuru sembolize eden hayvan figürlü asalar bunun kanıtıdır. M.Ö. 2000 yıllarında tunç ça ğına geçi döneminde Pelagonya ahalisi dünya sahnesinde meydana gelen bütün yeniliklere kucak açmı tır.Bronzun ke fedilmesi de ğiik madenlerin ve bununla birlikte maden ticaretinin geli mesini tetiklemi tir.Günümüzde Pelagonya bölgesinin çe itli noktalarında kazıların yapıldı ğı “Tumba” (Kravari köyü), ”Tumba” (Karamani), ”Visok Rid- Bukri”(Kremenitsa köyü) gibi bazı merkezler, tunç ça ğının önemli yerle im yerleridir. Manastır ehrinin kuzeyinde bulunan Radobor ve Mogila köylerinin arasında yapılan kazılar esnasında ortaya çıkan büyük bir seramik atölyesi “Radoborska Tumba” olarak adlandırılmı tır.A ğaç,toprak ve ta malzemelerinden in a edilen ve iki katlı oldu ğu tahmin edilen bu atölyenin ortaya çıkması,tunç döneminde Pelagonya bölgesinin ticari ile zanaat yönünden hayli geli mi oldu ğunu göstermi tir. 29 Bronz ça ğını izleyen erken demir ça ğı Pelagonya bölgesinde M.Ö. 8. yüzyıla kadar uzanmaktadır.Günümüzde çok fazla ara tırılmamı ancak belirli mekanlarda 30 bazı arkeolojik buluntulara rastlanılan demir ça ğı Pelagonya’nın antik Yunan kültürüyle tanı ması yönünden önemli bir dönemdir.Yunanistan’da bulunan M.Ö. 4. yüzyıla ait bir ta levhadan, Pelagonya’da bu asırda Kral Menelay hükümdarlı ğında Pelagonların ya adı ğı ö ğrenilmi tir. 31 Ancak Manastır ehrinin bulundu ğu mekanda bu dönemde Linkestida 32 isimli bir bölgede Linkestilerin ya adı ğı bilinmektedir. Daha sonraları Linkestilerin

28 Simovska ve Sanev,agm, s.22. 29 Vasileva,age, s.50. 30 Zmei te,Evreyski Grobi ta, Visoi, Petilep ,Saray-Brod, Tsırkvi te-Trap, Bel Kamen,Vlaku-Zivoyno, Progon- Bukri, Lastoytsa-Drago ,Karanka v.b.. 31 Vasileva,age, s.58. 32 Linkestida kuzeyde emnitsa nehri,güneyde Nebraska da ğı ile batıda Baba da ğı,do ğuda Nice da ğlarının arasında bulunan bölgeye yayılmaktaydı.

merkezi,Manastır ehrinin yakınlarında bulunan ve antik döneminin önemli merkezlerinden biri olan Herakleya Linkestis ehridir. 33 Bazı ara tırmacılara göre,eski Makedon hükümdarı II. Filip tarafından kurulan bu ehir 34 , Manastır’ın güneyinde bulunan “Siva Reka” deresinin kıyısında yer almaktaydı.Co ğrafi konumu nedeniyle önemli bir yol üzerinde kurulmu tur.Roma’dan gelen bu yol M.Ö. II. yüzyılın ortalarında “Via Egnatia” olarak bilinmektedir. 35 Herakleya Linkestis ehri, “ Đtinerarium Antonini”,” Đtinerarium Burdigalense” ve “Tabela Peutingeriana” isimli yol haritalarında, Herakleya-Stobi yolu üzerinde bir durak olarak belirtilmi tir. 36 IV. yüzyıl esnasında Herakleya Linkestis,önemli bir ticari ve siyasi merkez olmu tur.III.yüzyılın sonlarına do ğru ile IV. yüzyılın ilk yarısında ya anılan çok sayıda göç ve ya ğmalar nedeniyle Herakleya, 7 hektarlık bir alanda savunma amaçlı iç duvarlarla sarılı bir ehir olmu tur. 37 ehir, geç Roma döneminde önemini yitirmeye ba lamı tır.Karı ıklıklarla dolu bu dönemde ehir Hıristiyanla arak Makedonya piskoposlu ğun ba kenti olmu tur. 38 Hun saldırılarından sonra ehir 447 yılında iki defa Gotlar tarafından ele geçirilmi tir. 39 Bu saldırılardan sonra ehir son defa onarılmı tır.Ancak bu onarım yerle im yerinin de ğil,piskoposluk mekanının onarımıydı. 40 553 yılında Konstantinopolis ehrinde düzenlen konseyde,Herakleya piskoposunun Selanik temsilcisi olarak katıldı ğı belirtilmi tir ve bu bilgi ne yazık ki, tarihi belgelerde ehirle ilgili son ula tı ğımız bilgidir.Herakleya Linkestis tiyatro

33 Bu antik ehir ile ilgili bkz.;A.Gorgievska, Vodiç niz Herakleja Linkestis , Bitola, 1988; D.Grdanov, Bitola i Herakleja niz hronikata na vekovite , Bitola,1969; F.Papazoglu,”Herakleja i Pelagonija”, Ziva Antika , god.IV., sv.2, Skopje, 1954; F.Papazoglu, Makedonski gradovi u Rimsko doba , Skopje, 1957; V.Kalpakovska-A.Gorgievska, Zivotot vo Heraclea Lyncestis preku epigrafskite spomenitsi , Bitola, 2003; Đ.Mikulçiç”,Za goleminata na docnoantiçkite gradovi vo Makedonija”, Đstorija X,2,Skopje,1974. 34 F.Papazoglu,”Herakleja i Pelagonija”, Ziva Antika , god.IV., sv.2, Skopje, 1954,s.14. 35 F.Papazoglu, Makedonski gradovi u Rimsko doba , Skopje, 1957,s.188. 36 A.Gorgievska, Vodiç niz Herakleja Linkestis ,Bitola, 1988,s.2. 37 Đ.Mikulçiç”, Za goleminata na docnoantiçkite gradovi vo Makedonija”, Đstorija X, 2, 1974, Skopje, s.358.

38 D.Grdanov, Bitola i Herakleja niz hronikata na vekovite, BĐtola,1969,s.10.

39 Papazoglu,agm,s.25-26. 40 Mikulçiç,agm, s.360.

arenasıyla 41 ,bazilikalarıyla 42 ve di ğer kamu yapılarıyla geli mi bir ehrin kanıtıdır. VI. ile VII. yüzyılda, Balkanlara göç eden Slav kabilelerin yerle mesiyle ehrin geli imi aniden durmu tur. ehrin önemini kaybetmesinin ise bir deprem sonucu olabilece ği dü ünülmektedir. Bahsedilen eski Manastır(Herakleya),bugünkü Manastır’ın birkaç kilometre uzaklı ğındadır.Bugünkü Manastır ise Osmanlı döneminde kuruldu ğu söylenmektedir.Dragor nehrinin sa ğ kıyısında 41 ve sol kıyısındaki 29 kiliseden dolayı ehir, Osmanlılar tarafından Manastır olarak adlandırılmı tır. 43 VII. yüzyılın ortalarına kadar Manastır bölgesi Dragoviti 44 isimli Slav kabileleriyle iskan edilmi tir.Bu dönem,Bizanslılar ile Slavlar arasında mevcut olan anla mazlıklarla bilinmektedir. 1001-1004 yılları arasında Bizans hükümdarı II.Vasilius(976-1025) Makedonya’nın merkez bölgelerinde kurulan Samoil çarlı ğına (976-1018) kar ı geni bir taarruz ba latmı tır. 45 Üsküp yakınlarındaki Vardar nehri kıyısında yürütülen çatı malarda Samoil’in askerleri ma ğlup edilerek çarlı ğın merkez bölgeleri de tehlike altına girmi tir. 46 29 Temmuz 1014 yılında Belasitsa da ğında meydana gelen çatı mada Samoilin askerleri çok feci bir ekilde ma ğlup edildi.Aynı yılın ekim ayında askerlerinin durumuna çok üzülen Çar Samoil vefat ederek yerine o ğlu Gavril Radomir geçmi tir. 47 Çar Samoil’in vefatından sonra, II. Vasilius Manastır ehrine ba arısız bir saldırı düzenlemi tir.Ancak bu saldırı esnasında Gavril Radomir’in sarayı yangına verilmi tir.Bizanslılarla süregelen çatı malar Gavril Radomir’i tahtan indiren Yovan Vladislav(1015-1018) döneminde de devam etmi tir. 48

41 Herakleya Linkestis ehrindeki tiyatro arenası ile ilgili bkz.,T.Janakievski, Teatar ,Bitola,1987; 42 Herakleya Linkestis ehrindeki bazilikalarla ilgili bkz.,B.Aleksova, Kult na martirite vo Makedonija od IV- IX vek ,Skopje,1995; E.Maneva,”Bazilikata De od Herakleja Likestis”, Lihnid-Zbornik na trudovi 7, Ohrid, 1989; M.Ç.Medik,”Ansambl na bazilikata A od ranovizantiskiot period, Herakleja II, Bitola,1965; 43 Mehmed Tevfik,agm,s.203. 44 Dragoviti kabilesiyle ilgili bkz.,T.Tomovski,”Niederschriften über die Druguwiten in Makedonien”, Glasnik , god. 42,no.3,Skopje,1998;K.Racin, Dragovitskite Bogomili ,Skopje,1948; 45 K.Sidovski,”Pelagonija vo vremeto na Samoilovoto carstvo”, Bitola niz vekovite ,I,Bitola,1998,s.22. 46 G.Ostrogorski, Đstorija Vizantije ,Beograd,1959,s.294. 47 Sidovski,agm, s.23. 48 S.Antolyak, Srednovekovna Makedoniya ,Tom Prvi,Misla,Skopye,1985,s.48.

Manastır,Çar Samoil döneminde önemli bir ticari ve kültür merkezidir. ehirde çok sayıda dini ve sivil yapılar in a edilmi tir. Bizanslılardan korunmak amacıyla yapılan ehrin kalesi, Samoil çarlı ğının Yovan Vladislav döneminde onarılmı tır.Bu dönemine ait bir mermer kitabeden ö ğrenildi ğine göre,kalenin onarımı 1015 yılının sonbaharında ba latılarak 1016 yılının yazında tamamlanmı tır.Ayrıca bu kitabede ehrin adı ilk defa “Bitola” olarak anılmaktadır.1956 yılında yıkılan Sungur Çavu Bey Camisinin kalıntıları altında bulunan bu mermer levha üzerindeki eski Slavca kitabe uzun süre ara tırmacılar arasında tartı ma konusu olmu tur. 49 Bazı ara tırmacılara göre,yazıda Bitoly yerine ГРАДЬ СТЬХ АПЛЬ 50 yazısı yer alıyordu. 51 1016 yılında Bizans’ı bir tehlike olarak gören Yovan Vladislav, tahtı Ohri ehrine ta ımı tır. Bizans ile Çar Samoil arasında ikinci büyük çatı ma 1017 yılında Setina mevkiinde meydana gelmi tir.1018 yılının ba langıcında Yovan Vladislav, Durs ehrinin yakınlarında öldürülmü tür.Bununla birlikte Samoil devletini sonlandırılmı tır.Daha do ğrusu,bu çatı ma sonrasında Manastır ehri Bizans’lıların eline geçmi tir. Manastır ehri kar ı koymadan Bizanslılara teslim edilmi tir. 52 Manastır ehrinin bu ortaça ğ kültürüyle ilgili bugüne dek yapılan ara tırmalar çok sayıda de ğildir.Bu ara tırmalardan biri 1978 ile 1980 yılları arasında Manastır kalesinde gerçekle en arkeolojik kazılardır.Bu kazılarda elde

49 Bu kitabeyle ilgili bkz.,B.Konevski,”Za imeto Bitola”, Godi en zbornik na filozofskiot fakultet na univerzitetot ,kn.23,Skopje,1971;D.Koco,Prilog kon prouçavanjata na Bitolskiot natpis, Zbornik na trudovi od I kongres na sojuzot na dru tvata na istoriçarite na umetnosta na SFRJ, Ohrid,1976; J. Zaimov, Bitolski nadpis na Đvan Vladislav,samodrzec Bılgarski ,Sofiya,1970;G.Dimovski-Tsolev,”Grad Bitolj”, Bitola niz vekovite I,Bitola,1998;V.Mo in,”Bitoljska ploça iz 1017 godine”, Makedonski jazik , Skopje,1966; T.Tomovski,”Kako toponimot Manastir se nalozil za vtor naziv na gradot Bitola”, Godi en Zbornik na Filozofski Fakultet na Univerzitetot-Skopje ,Kniga 19(45),Skopye,1992; 50 Aziz Apostollerin( Đsa’nın ö ğrencileri anlamında) ehri. 51 V.Mo in,”Bitoljska ploça iz 1017 godine”, Makedonski jazik ,Skopje,1966,s.4-5.

52 G.Ostrogorski, Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije ,Nauçno delo,Beograd,1955-1959, s. 296-298.

edilen bazı buluntular Manastır ehrinin ortaça ğ kültürüyle ilgili az da olsa ipucu vermi tir. 53 Yapılan kazılarda, kale surlarının 500 metre uzunluğunda ve 190 metre geni li ğinde oldu ğu anla ılmı tır. Kalede yapılan kazılarda, kule buluntuları elde edilmi tir. Kulenin planı muhtemelen bir Slav kilisesinin varlı ğına (haç planlı ve ön tarafında narteks bölümü olan yapı) i aret etmektedir. 54 Ayrıca kazılar esnasında açık ve koyu kahverengi renkli seramikler de bulunmu tur. Đnce kuvarslı hamurdan yapılmı seramikler enine,boyuna ve dalga biçiminde ekillerle süslenmi tir. Herakleya Linkestis ehrinde yapılan kazılardan elde edilen bazı di ğer buluntular Manastır ortaça ğ kültürüne ilave edilebilir. Bu mekanda ele geçirilen bazı seramik örnekler,Bizans sikkeler ve de ğiik takılar,Herakleya ehrinin çok büyük önemi olmasa da ortaça ğda varlı ğını sürdürdü ğünü göstermektedir. 55 XII. yüzyıl, Bizanslıların Komnen ça ğıdır. Bu ecereyi olu turan I. Aleksiy(1081-1118),II. Yovan(1118-1143) ve I. Manuil(1143-1180) hükümdarları, Bizanslılara altın ça ğı ya atmı lardır. Normanların Makedonya’ya girdikten sonra bölgedeki bazı feodal yöneticiler 56 güçlenmi tir.Bu durum merkez yönetiminin giderek zayıflamasına neden olmu tur. XII. yüzyıl esnasında Makedonya’da bu feodallerden biri olan Dobromir Hırs güçlenerek,Bizanslılardan ayrılmayı ve tek ba ına devlet kurmayı planlamı tı. Devletinin merkezi Prosek 57 mevkiindeydi.Bu devletin sınırları içerisinde Manastır ehri de girmekteydi.

53 Bu konuyla ilgili bkz.,G.Filipovska-Lazarovska ve A.Gorgievska,”Materijalnata kultura vo Bitola od X-XI vek”, Bitola niz vekovite I ,Bitola,1998,s.11-19; G.Filipovska ve P.Sırbinovski,”Pregled na arheolo kite istrajuvanya na srednovekovniot period vo Bitola”,1978-1981, Zbornik na trudovi, 2-3,Bitola,1980- 1981,s.111-120. 54 G.L.Filipovska ve A.Gorgievska,”Mterijalnata kultura vo Bitola od X-XI vek”, Bitola niz vekovite, I , Bitola, 1998,s.13.

55 E.Maneva, “ Srednovekovni nau nici i obetki od Herakleja, Zbornik na Trudovi , 9, Bitola, 1988, s.39. 56 “Lütovoy” gibi feodallerden bazıları Bizanslılarla i birli ği yaparak belirli bölgelerde hüküm sürmü lerdir. 57 Manastır’ın do ğusunda Demir Kapı ehrinin yakınlarında bulunmaktadır.

Dobromir Hırs, kurdu ğu devleti 15 yıl ya atmayı ba armı tı ancak 1201 yılında bu bölgeler yine Bizanslıların eline geçmi tir. 58 XII. ve XIII. yüzyılları esnasında Bizans devleti Haçlı saldırılarından kaynaklanan siyasi, sosyal ve ekonomik kriz içindedir.Bunun sonucunda, Makedonya’nın güney ve batısında Latin Krallı ğı ile Epir Hükümdarlı ğı kurulmu tur. 59 Bu iç karı ıklı ğı fırsat bilen Bulgar asıllı feodal Strez yine merkezi Prosek olan ve kuzeyde Üsküp,güneyde Selanik ve güneybatıda Ohri ehirleri ile kuzeydoğuda Struma nehrine kadar uzanan bir devlet kurmu tur.Ancak, Srez’in devleti geni letme çabası Pelagonya’da Epirliler tarafından hüsrana uğratılmı tır. Strez’in vefatından sonra Makedonya’nın büyük bölümü Epirlilerin hükümdarlı ğındadır.Ya anılan sayısız sava ların sonucunda bölge sürekli hükümdar de ğitirmektedir.XIII yüzyılın ortalarında Makedonya, yenilenen Bizans devletinin eline geçmektedir. 60 Đç karı ıklıklarla dolu geçen bu dönemden Manastır ehrinde ve etraf köylerinde yapılan kazılarda çok sayıda Bizans ile yeni kurulan devletlerin sikkeleri 61 bulunmu tur. Sırbistan kralı Milutin döneminde(1282) Sırp askerleri kuzeyden saldırıya geçerek Makedonya’nın büyük bir bölümünü ele geçirmi ler.Kısa bir süre içinde Manastır ehrinin bulundu ğu bölge de Sırp devleti kapsamına girmi tir. 1321 yılında II. Andronik ile torunu III. Andronik arasında çıkan sivil sava kısa süre içinde devletin bütün bölgelerine yayılmıtır.Bu sava ın ilerleyen yıllarında,Ser,Edesa,Berat,Kostur ve Ohri ehirleri III.Andronik tarafından ele geçirilmi tir. 62 Bizans devleti ile Sırbistan arasında gerginli ğin artması üzerine,III.Andronik ordusuyla Pelagonya’ya gelmektedir ve yeni bir saldırı için hazırlık yapmaktadır.Ancak Sırp askerlerin Bulgarları ma ğlup ettiklerini ö ğrenen

58 Stojanovski…,age, s.182. 59 A. Stoyanovski v.d., Đstorija na Makedonskiot narod ,Makedonska kniga,Kultura,Misla,Na a Kniga, Skopje, 1988,s.60-61. 60 Stojanovski,age, s.186. 61 Sikkelerle ilgili bkz.,Gordana Filipovska Lazarovska,”Arheolo kite naodi od Bitola i Bitolsko vo XII i XIII vek”, Bitola niz Vekovite II ,1999,Bitola; 62 Koço Sidovski,”Bitola i Bitolsko vo XIV vek do potpaganjeto pod Turska vlast”, Bitola niz vekovite, III,Bitola,2000,s.8.

Bizans hükümdarı Konstantinopolis’e ( Đstanbul’a) dönmektedir.Pelagonya bölgesi bu dönemde Bizanslıların Sırplar ile sınırını te kil etmektedir. 63 Bizans devletinin Anadolu’da yürüttü ğü sava lar Makedonya’da Sırp devletinin güçlenmesine yol açtı.1345 yılında Stefan Du an kendisini Sırp ile Yunanlıların kralı ilan ederek devletinin sınırlarını Yunanistan’ın kuzey bölgelerine kadar geni letmi tir. 64 Buna ba ğlı olarak, Manastır ehri ile tüm Pelagonya bölgesi Sırp devleti kapsamına girmi tir. 65 Osmanlıların Balkanlara ilerlemesini kolayla tıracak en önemli etken 1355 yılında Sırp kralı Stefan Du an’ın vefatıdır.Bölgedeki merkez iktidar, gücünü kaybederek bölücü faaliyetlerin ço ğalmasına neden olmu tur.Stefan Du an’ın o ğlu kral Uro , devleti tek bir yönetim altında tutamıyordu.Bölge hakimiyeti arayı ına dü en yerel feodal beyleri,iç karı ıklı ğı daha da tetikliyordu.Kısa bir süre içerisinde Makedonya bölgesi yerel feodaller arasında küçük bölgelere ayrılmı tır. Stefan Du an’ın vefatından sonra,e i Kraliçe Elena,1365 yılına kadar Serez ve etraf bölgelerle hüküm sürmü tür.Draga ve Konstantin Deyanoviç karde leri Strumitsa ve Köprülü bölgesini,Ugle a ve Volka in karde leri,Serez ve Tuna arasındaki bölgesini yönetiyorlardı.Daha doğrusu Ugle a’nın toprakları, Kavala, Filipopolis, Dırama, Zihne ve Serez dahil olmak üzere,batıda Struma,kuzeyde Bozda ğ da ğlarına,do ğuda Mesta nehrine ve güneyde Ege’ye kadar uzanıyordu. 66 1365 yılında,kral Uro tarafından Sırp devletin merkez bölgelerinin kralı ilan edilen Volka in ise,Prizren,Üsküp,Pirlepe,Manastır,Prespa ve Ohri ehirleri dahil olan kısmı yönetiyordu. 67

63 Kosta Acievski, Pelagonija vo sredniot vek , Skopje, 1994, s.170-171. 64 Stojanovski,age, s.189. 65 Acievski,age,s.176-185. 66 H.Oruç, “Makedonya’da Osmanlı Egemenli ğinin Kurulması”, Ankara Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yüksek Lisans Tezi,Ankara,1997,s.69.

67 Sidovski,”Bitola i Bitolsko:”,s.12.

c.Osmanlıların Đdaresinde Manastır ehrinin Tarihi ve Fiziki Yapısı XIV. yüzyılın II.yarısından itibaren,Makedonya karı koyamayacak yeni bir askeri ve siyasi gücün kar ısında boyun e ğecektir.Anadolu topraklarında hızlı bir ekilde ilerleyen Osmanlı ordusu özellikle 1361 yılındaki Edirne fethinden sonra Balkanlara do ğru istikametlerini güçlendirecektir.1371 ve 1372 yıllarında gerçekle en Çirmen (Meriç) sava larından sonra,Osmanlıya, Makedonya ticaret yolları açılmı oldu. 68 Bu büyük yenilgiden sonra,Ugle a’nın Serez merkezli devleti yıkılmı tır.Volka in’in yerine geçen Marko ve Deyanoviç karde leri ise Osmanlıların yönetimini kabul ederek,sava larda i tirak edecek vasallık görevini kabul etmi lerdir. 69 1380’e do ğru Anadolu e Rumeli’de vasal beylerden ve prenslerden olu mu bir Đmparatorlu ğun ba ında,sultan I. Murad(1362-1389) bulunuyordu. 70 Rumeli’ye atılan bu ilk adımdan sonra I.Murad fetihlere ara vererek,Anadolu’da Türk birli ğini sa ğlamla tırma çabası göstermi tir. Tarihçilerin ço ğu,1380’lerde Rumeli’ye yeni bir harekatın ba latıldı ğı kanaatindedir. 71 Bu sebeple Manastır ehri muhtemelen bu ikinci harekat esnasında yani 1380’li yıllarda Osmanlı idaresine katıldı ğı ihtimali yüksektir. Nitekim, Uzunçar ılı, H.784/M.1382’de büyük bir ordu ile Vardar nehrini geçen Timurta Pa a’nın, Manastır’ı ve arkasından Pirlepe’yi aldı ğını belirtmi tir. 72 Đnalcık, Osmanlıların 1385 yılında Via Egnatia yolunu kullanarak,Serez,Manastır ve Ohri’den geçerek Arnavutluk kıyılarına ula tı ğını

68 Đ.H.Uzunçar ılı, “Osmanlı Tarihi”, Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi , C.I., 4.baskı, Ankara, 1982,s.171.

69 M.Pandevski, Makedonija na Balkanot, XIV-XX ., Đstoriski koordinati Skopje,1990,s.11.

70 H. Đnalcık, ”Osmanlı Tarihine Toplu Bir Bakı ”, Osmanlı Ansiklopedisi C.1.,Ankara,1999,s.67.

71 Uzunçar ılı,agm,s.175.(Uzunçar ılı,ikinci bir Çirmen ya da Meriç muharebesinden söz etmi tir.Bu ikinci çatı madan sonra süratle seri bir Türk i gali neticesinde Batı Trakya ile Makedonya’nın bir kısmı ele geçirilmi tir.) 72 Uzunçar ılı,agm,s.175.

yazmı tır. 73 Tacüt Tevarih kayna ğında,1385 yılı net tarih olarak anılmıyorsa da, Manastır yöresinin bu tarih civarında ele geçirildi ği anla ılmaktadır. 74 Osmanlıların Makedonya’yı ele geçirmeleriyle ilgili mevcut olan bu farklı dü ünceler,bu bölgeye farklı tarihlerde gerçekle en iki harekatın yapıldı ğını göstermektedir. Bu harekat muhtemelen Serez üzerinden Doyran ve Demir Kapı yönünde ilerlemi tir.Buradan önce Pirlepe daha sonra Manastır ele geçirilmi tir. Osmanlı tarafından ele geçirildikten sonra Manastır,devletin iskan politikasına uygun olarak kısa bir süre içinde Anadolu’dan göç eden Türk halkına kapılarını açmı tır.Osmanlı devleti,Rumeli’nin iskanı konusunda çok dikkatli davranmı ve iskan politikasını hassasiyetle uygulamı tır. 75 Daha do ğrusu,bu sistemle,Anadolu’da yerle ik düzen arayı ı içerisinde olan konar göçerlerin,Rumeli’de topra ğa ba ğlanması,askeri sınıfa dahil olmaları bununla nüfus ve tımarlı sipahi sayısının arttırılması amaçlanmı tır. öyle ki,konar göçer topluluklardan Manastır yöresine yerle enler genellikle Yörüklerdi. 76 Bu kabilelerin yerle ti ği mekanlara yeni köyler kuruldu.Bunlar Karamani,Kenali,Mecitli,Budaklar v.b köyleridir. I.Murad 1366’da Balkanları feth etme ğe ba ladı ğı sırada bu fütühatta muntazam bir hareket planı yapmı ,istikametleri tayin etmi ve birer uç beyli ği durumunda olan cephe kumandanlarını veya akıncı beylerini görevlendirmi tir. 77 Evrenos Bey’in Balkanlarda kurdu ğu ilk uç beyli ği Selanik civarında bulunan ve güney Makedonya’nın büyük bir kısmını içine alan uç

73 H. Đnalcık, Osmansko carstvo,Klasiçno doba 1300-1600 , Srpska Knjizevna Zadruga, Beograd, 1974, s.16.

74 K.Aruçi ve A.Matkovski, “Makedoniya vo Turskata hronika Tacut Tevarih od Hoca Sadudin Efendi(1361-1520)”, GĐNĐ,br.2-3,Godina XXIII,Skopye, 1979,s.208-9.

75 H.Do ğru, ”Osmanlı Devletinin Rumeli’de Fetih ve Đskan Siyaseti”, Türkler Ansiklopedisi , C.9, Ankara, 2002,s.167.

76 T.Gruyovski, Bitola,Deystvoto na osnovnite faktori vrz op testveno-ekonomskiot razvitok (doktorska disertaciya), Bitola,1971,s.11.

77 370 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Rum-ili Defteri(937/1530) ,Ba bakanlık Devlet Ar ivleri Genel Müdürlü ğü,Ankara,2001,s.1.

beyli ği idi.Makedonya ilk zamanlarda Rumeli eyaletine ba ğlı Pa a,Köstence ve Ohri sancaklarını kapsamına alıyordu. Manastır ehri fethedildikten sonra Pa a sanca ğının bir nahiyesi olmu tur.Pa a sanca ğı,Trakya’nın Gelibolu ve Çirmen sancakları dı ında kalan bölgelerini ve bütün Rodop da ğ grubunu,Ege kıyı bölgesini,Meriç nehri vadisi ve batı Makedonya da ğ silsilesine kadar Vardar nehri vadisini içine alıyordu. 78 Pa a sanca ğı,XVI.yüzyılın ba larında sa ğ kol(Canib-i Yemin) ve sol kol(Canib-i Yesar) olmak üzere ikiye ayrılarak 33 kadılık ,9 kale,35 ehir ve kasaba,3859 köyden olu uyordu. 79 XIV.yüzyılın 90’lı yıllarında Osmanlıların eline geçen Manastır ehrinin yeni bir çerçeve içerisinde olu turulması vakıf enstitüsünün varolması ve amacıyla ba ğlantılıdır.Osmanlı ehrinin kurulmasında, ana unsurlar olan “cami”, “bedesten” ve “imaret” gibi yapılar genel olarak birer vakıf yapısıdır. Manastır’ın, bir “Osmanlı ehri” olmasında üphesiz ki, Sungur Çavu Bey Vakfı’nın 80 önemi büyüktür.Hicri 838/Miladi 1435-36 tarihli 81 vakfiyeden öğrenildi ğine göre,Manastır’da 1 cami,1 medrese,1 han,1 imaret(zaviye),7 de ğirmen,25 dükkan,1 üzüm ba ğı ve 2 arsa vakfedilmi tir. Sungur Çavu Bey camisi, ehrin ana unsurlarından ilkini temsil etmektedir ve buraya yerle en olan Müslüman halkın ihtiyacını kar ılayan ilk büyük camidir.Bu cami, Osmanlı döneminde ehrin göbe ği olan, kuzeydo ğu kesiminde in a edilmi tir 82 .Tereke pazarı olarak bilinen bu bölümün ikinci büyük yapısı, Sungur Çavu Bey camisinin birkaç sokak yukarısında,imaret yapısıydı. 83 Manastır’la ilgili olan ve h.864/865-m.1460 yılına ait Tapu tahrir defterinden ö ğrenildi ğine göre,Manastır ehri,bu dönemde, yedi Müslüman ve

78 Oruç,age, s.131. 79 T.Gökbilgin, XV.-XVI. Asırlarda Edirne ve Pa a Livası ,Đstanbul,1952,s.11.

80 Sungur Çavu Vakfiyesi Makedonya’da bilinen en eski tarihli vakfiyedir. 81 V.G.M.A,d.989,s.204/157. 82 Günümüzde, Đvan Milutinoviç olarak bilinen caddede in a edilen cami 1956 yılında yıkılmı tır. 83 Bu yapı,günümüzde Đlindenska soka ğında bulunmaktaydı.Bkz.H.Kale i,age,s.66.

bir Hıristiyan mahallesinden ibarettir 84 .Müslüman mahalleleri,Yusuf ve Đsmail Bey mahallesi,Kara Hamza mahallesi, Allaeddin mahallesi,Börekçi Ali mahallesi,Tabakhane mahallesi,Saraç Davut Bey mahallesi,Hıristiyan mahallesi ise Dabijiv isimleriyle kayıt edilmi tir. 85 Ayrıca,bu dönemde,esnaf sayısının, Türkler arasında daha fazla oldu ğu dikkati çekmektedir. H.872/873-m.1468 tarihli tapu tahrir defterinde ise,Manastır’ın,Pazar gelirleri de dahil olmak üzere yıllık 140.025 akçe gelirli bir ehir oldu ğu belirtilmi tir. 86 Bu kayıt, esnaf sayısının artması ve Sungur Çavu Bey vakfiyesinde 25 dükkanın vakfedilmesi gibi söz konusu durumların olması, ehrin bir çar ısı oldu ğunu göstermektedir. ehrin ilk çar ısı muhtemelen günümüzde de Türk çar ısı olarak bilinen, Sungur Çavu camisinin yakınlarında bulunuyordu.XV.yüzyılın ortalarında, Koca Davud Pa a Uzunçar ılı’nın 87 vakıf eserleri arasında,Manastır’da bir bedestenin in a edildi ğinden söz edilmi tir.Bedesten muhtemelen Türk çar ısının yakınlarında bulunuyordu. H.885/886-m.1481 yılında,Manastır ehrinin nüfusünün giderek ço ğalmakta oldu ğu gözlenmektedir.Bu yıldan kalan sayım evraklarına göre ehirde, 11 Müslüman ve 9 Hıristiyan mahallesi vardır. 88 Nüfusun artmasıyla birlikte gitgide zanaat çe idi ve esnaf sayısının ço ğaldı ğı görülmektedir.Toplam 398 Müslümanın 210’u ,di ğer yandan Hıristiyanların 18’i de ğiik bir zanaatla uğra maktadır. 89 Günümüzde büyük bir kısmı yok olmu mahalleler de, ilk dönemlerde ehirde vakıflarla imar faaliyetlerine katkıda bulunmu olan önemli ahıslar tarafından kurulmu tur.Türk mahalleleri altında, Davut Saraç mahallesi, Börekçi Ali mahallesi, Đsmail Bey mahallesi,Yusuf Murat mahallesi, Türbe mahallesi, Tabakhane mahallesi, Allaeddin mahallesi, Derici Hamza mahallesi,Bostancı mahallesi, Sipahi Hamza mahallesi ve Karaca mahallesi

84 M.Sokolovski, “Turski Đzvorni Podatoci od XV.-XVI. vek za Gradot Bitola, GĐNĐ,1,Skopje,1963,s.127.

85 Sokolovski,agm,s.129. 86 Sokolovski,age,s.34. 87 M.T.Gökbilgin, XV.- XVI. Asırlarda Edirne ve Pa a Livası ,Vakıflar-Mülkler-Mukataalar, Đstanbul 1952, s.405-412. 88 Sokolovski,”Turski izvorni podatoci:” ,132. 89 Sokolovski,”Razvojniot pat na:”,48.

isimleri kayıtlıdır. 90 Manastır ehrindeki Hıristiyan mahalleler ise,Donçe,Petko,Dapko’nun o ğlu Petko,Gön,Minço’nun o ğlu Todor,Papas Dimo,Kalço,Done ve Karaca mahalleleri olarak kayıtlıdır. 91 ehrin ikinci büyük vakıf yapısı, h.914/m.1508 tarihli Đshak Çelebi Efendi Külliyesidir. 92 Vakfın ilk büyük yapısı Đshak Çelebi Efendi Camisi günümüzde,Türk Çar ısının batısında, ehrin merkezinde bulunmaktadır. Külliyenin,günümüzde ayakta olmayan,mektep,medrese ve zaviye yapıları muhtemelen caminin yakınlarında bulunmaktaydı. Manastır’da, in a edilen bu mimari yapının yerinden anla ılaca ğı üzere,Osmanlı ehri, kuzeyden batıya do ğru yayılmaya ba lamı tır.Önemli yapılar olan,Sungur Çavu Camisi,Bedesten, Đmaret yapısı, ehrin kuzeyinde,daha sonra ki yıllarda ise, Đshak Çelebi Camisi ve külliyesinde olan di ğer yapılar do ğru Dragor nehrinde yakın ve ehrin batıya do ğru uzanan arazide in a edilmi tir. H.934/935-M.1528/29 tarihli Tapu tahrir defteri, Manastır ehrindeki imar faaliyetleri konusunda bazı bilgiler vermektedir.Bu dönemde, ehirde 21 Türk mahallesi vardır.Bunlar,Emir, Đshak Çelebi,Karao ğlan,Haydar Kadı,Karatabak,O ğul Pa a,Sipahi Mehmed,Çavu Ali,Suba ı Firuz,Yusuf Tabak(Softa Hoca),Türbe,Kasım Çelebi,Hasan Bey,Karaca Bey(aynı adı ta ıyan bir mahalle daha mevcut),Bostancıo ğlu,Suba ı Hüseyin,Yeni Mahalle,Yakup Bey ve Hacı Bey mahalleleridir. 93 Mahalle isimlerinden sonra,aynı defterde, ehirde Đshak Çelebi ve Çavu Medreselerinin mevcut oldu ğu belirtilmi tir. 94 Ayrıca,tahrir defteri kayıtlarında, Đshak Çelebi ve Hacı Süleyman isimleriyle iki vakfın varlı ğından söz edilmi tir. 95 Bu kayıtların devamında,bu dönemde ehirde Đshak Çelebi,Çavu Bey,Mahmud Bey ve

90 Sokolovski,”Turski izvorni podatoci…”,s.133. 91 Sokolovski,agm,s.133. 92 Bkz.H.Kale i,age,s.145-218. 93 Sokolovski,agm,s.140. 94 Sokolovski,agm,s.143. 95 Sokolovski,agm,s.143.

Hamza Bey Camilerinin de kayıtlı olduklarını ö ğreniyoruz. 96 H.872/873-m.1468 tarihli tapu tahrir defterinde 97 de adı geçen Hacı Mahmud Bey ya da Hacı Bey, Manastır ehrinde önemli bir ahsiyet olarak kar ımıza çıkmaktadır.Camisi, eski Türk çar ısı içerisinde bulunmaktadır. H.950/951-m.1544 yılına ait tahrir defterlerinde, ehirde toplam 23 Türk mahallesinin oldu ğu kayıt edilmi tir. 98 Eski mahalle isimlerine Dimi ki Bey ve Yeni Mahalle(Bali Bey) isimleri ilave edilmi tir. 99 Birkaç mahalle dı ında di ğerlerinin nerde bulundukları konusunda ise aydınlatıcı bir bilgi yoktur.Günümüzde ayakta olan ve yakın geçmi te yıkılan Sungur Çavu Bey camilerinden hareket ederek bazı mahalleler tespit edilebilir.Örne ğin XVI.yüzyıldaki ar iv kayıtlarında,kar ımıza çıkan Haydar Kadı mahallesininin muhtemelen günümüzde caminin bulunduğu mekanda,Debboy Hamamı yanında bulundu ğu tahmin edilebilir. M.1837 yılına ait evraklardan ö ğrenildi ğine göre,”Crn Most” olarak bilinen köprünün Yakup Bey ve Emir Bey mahallelerini birbirine ba ğladı ğı anla ılmaktadır. 100 1545 yılında,Manastır ehri,Liva-i Pa a sanca ğının bir parçası olan Manastır nahiyesinin merkeziydi.Bu dönemde Manastır ehri, Rumeli beylerbeyi olan Hüsrev Pa a haslarından biridir. 101 XVII. yüzyılın ikinci yarısı,Osmanlı Đmparatorlu ğu için bir dü ü dönemini olu turmaktadır.1683’teki Viyana ku atmasının ba arısızlıkla sonuçlanması,Osmanlılar için bir felakettir.Birçok yerler elden çıkmı tır.1699 Karlofça Antla ması Osmanlıların 1526’dan bu yana mücadele verip geni lettikleri sınır bölgelerinin elden çıkması ile sonuçlanmı tır. 102

96 Sokolovski,”Razvoyniot pat ….”,s.49. 97 Hacı Bey’in annesi Gül ah Hatuna,istedi ği arazide bir ba hane yaptırabilece ği konusunda verilen kararla ilgili bkz.,Sokolovski,”Turski izvorni…”,s.131. 98 Sokolovski,agm,140. 99 Sokolovski,agm,s.146. 100 Radmila Petkova,”Bitola vo XVI.v.(Prostorno irenje na gradot)”, Bitola Niz Vekovite IV, Bitola, 2001, s.8- 9. 101 Sokolovski,agm, s.44. 102 Türk Dünyası Kültür Atlası, “Osmanlı Dönemi”,C.1,Türk Kültürüne Hizmet Vakfı, Đstanbul,1999,s.31.

Osmanlı ile Avusturya-Macaristan arasında yürütülen sava lar Makedonya’da da yankı bulmu tur.1689 yılında Üsküp ehrini ele geçirmeye çalı an Avusturyalılar,ehirdeki veba hastalı ğının mevcut olması ve ele geçirilen mallardan memnun olmamaları nedeniyle, ehri terk ederken ate e vermi lerdir. 103 Đ tip ehri yakınlarında Kasım 1689 tarihinde iki ordu arasında büyük bir çatı ma meydana gelmi tir.Osmanlı cephelerinde ya anılan iddetli çatı maların yanı sıra, devletin idari sisteminde de aksaklıklar belirmi tir.Halka uygulanan vergilerin ço ğalması nedeniyle olu an memnuniyetsizlik sonucunda dünya sahnesinde yeni göçler tetiklenmi tir.Halkın bir kesimi Avusturya- Macaristan’a göç ediyor,di ğer kesimi ise Osmanlıya kar ı çıkarak haydut çetelerini olu turuyor. 104 Makedonya’da XVII. yüzyılın ikinci yarısı,hırsız çetelerinin dallanarak ço ğaldı ğı bir dönemdir.Bunun en iyi kanıtı, sicil defterleridir.Sicil kayıtlarının incelendi ği bir kaynakta,özellikle Manastır ehrinin XVII.yüzyılın ikinci yarısında çok sayıda hırsız çetelerinin saldırılarına maruz kaldı ğı belirtilmektedir. 105 Bu saldırılardan 1646 yılında Manastır Bedestenine yapısına yapılan ilk soygunu anmak gerekir.Bedestende bu dönem ticaretin yapılması dı ında bir nevi banka görevi de gerçekle iyordu. ehrin en güvenli bir yeri olarak dü ünüldü ğü için varlıklı halkın parasını korudu ğu bir kurum görevini de üstlenmi tir. 106 Bu nedenle,bedesten yapısı daha sonraki yıllarda da saldırılara u ğramı tır. Bir di ğer kaynakta, Manastır,varlıklı bir ehir olarak,ço ğu defa Arnavutluk’tan gelen haydut çeteleri tarafından saldırıya u ğradı ğı

103 Stojanovski,age, s.280. 104 A.Gorgievska, “Ayduti-Yunatsi od Bitolsko od XVII vek”, Bitola niz Vekovite , V., Bitola, 2002, s.19-29.

105 A.Matkovski,“Deynosta na ajdutite vo centralna Makedoniya vo prvata polovina na XVII vek”, GĐNĐ,br.2,Godina XV,Skopye, 1971,s.68.

106 Matkovski,agm, s.68.

belirtilmi tir.Örne ğin 1711 yılında Arnavutluk’tan gelen 1000 hırsızın birkaç defa ehre girerek zülüm yaptı ğı bildirilmektedir. 107 XIX. yüzyılda,Osmanlı te kilatında “Vilayet-i Selase” denilen idari yapı,Selanik,Manastır ve Kosova vilayetlerine ayrılmı tır. 108 Bu te kilatta nüfusun ço ğunlu ğunu Müslüman, geri kalanların en fazlası Bulgar,onları sırayla Rumlar,Sırplar ve Ulahlar takip etmi tir. 109 1878 yılında, Berlin Antla masıyla Avusturya-Macaristan Đmparatorlu ğuna terk terk edilen (Bosna-Hersek, Hırvatistan ve Sırbistan) bölgelerinden Müslüman Türk halkının büyük bir ço ğunlu ğu Osmanlı hakimiyetinin sürdü ğü güney Rumeli’deki Makedonya’ya ve Anadolu’ya zorunlu olarak göç edip yerle mi lerdir Bu nedenle bu bölgelerde Müslüman Türk halk,Müslüman olmayan halka göre daha çok artmı tır. 110 Müslüman halkının artması sonucunda, Đshak Çelebi ve Kadı Mahmud Efendi(Yeni)Camilerinde çift son cemaat yerleri in a edilmi tir.1875 yılında Manastır vilayetinin toplam nüfusu 647.886’dır.Bunun 370.237’si Đslam,220.99’u Hıristiyan,33.663’ü Latin,14.813’ü Rum,6.935’i Kıbtı ve 2.139’u Yahudidir. 111 Osmanlının son dönemlerinde III. Ordu Komutanlı ğının Manastır’a yerle mesiyle, bölgede askeri ve siyasi önem kazanması, beraberinde nufus artı ını da getirmi tir. Sonraki yıllarda özellikle Balkan ve I.Dünya sava larından sonra çe itli nedenlerle Müslüman nüfusu azalmaya ba lamı tır. H.1292/M.1875 yılında Manastır sanca ğın(Merkez kaza,Goriçe,Pirlepe,Ohri,Kesriye,Kozana,Naslic,Filorine,Serfice,Kırçova, Đsterov

107 K.Anastasov ve M.Tokarev, ” Đstoriskite uslovi za urbanistiçko-arhitektonskiot razvoj na Bitola(Manastir)na preminot od XIX.vo XX.vek-Period od prestoyot na Kemal Ataturk, Türk Tarihi Kurumu Kongresi (Yayınlanmamı Bildiri),Ankara,2002,s.2.

108 M.S.Ünlü, Manastır Vilayeti’nin Đdari ve Sosyal Yapısı(1873-1912) ,Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi,Ondokuz Mayıs Üniversitesi,Samsun,1996,s.115.

109 Nüfusla ilgili bkz.Ekrem ELDEM,”Osmanlılarda Nüfus Sayımları ve Meseleleri”, Türk Kültürü ,XXIV/159(Ocak 1976),s.171. 110 Y.Hamza, “Halil Rıfat Pa a’nın Manastır Vilayeti Köylerinin Toplumsal Güvenli ği Tüzü ğü”, Türk Dünyası Ara tırmaları Dergisi ,S.57, Ankara, 1988,s.174.

111 Ünlü,age, s.116.

a,Kolonya) nüfusu188.891’dir.Merkez kazada toplam 2.642 hane vardır.Bunlardan 10.956’sı Müslüman,33.500’ü Hıristiyan,1042’si Kıbtı ve 916’sı Yahudi’dir. 112 Aynı dönemde,Manastır ehrinde 45 cami,15 tekke,2 kilise ve 2 havra mevcuttu.H.1305/M.1887-88 yılında ise merkez kazada 90 cami,5 tekke,150 kilise ve 3 havra vardır. 113 Bu 12 yıl gibi kısa sürede Manastır’da yo ğun bir nüfus artı ının oldu ğunu görüyoruz.Bu nüfus artı ı, 1878’de Berlin Anla ması ile Bosna-Hersek,Karada ğ,Sırbistan ve Hırvatistan gibi bölgelerin Avusturya idaresine verilmesi ile buradaki Türk nüfusunun Makedonya’ya göçetmesi,bunun yanı sıra,Manastır’da Osmanlının Üçüncü Ordu Komutanlı ğının ta ınması ile ba ğlantılıdır.

d. Manastır ehrinin Seyahatname’lerde Yeri Tarih boyunca Manastır ehri hiç önemini yitirmemi tir.Farklı nedenlerle yapılan yolculuklarda,her zaman seyyahların da ilgisini çekmi tir. 1591 yılında Venedik - Đstanbul yolculu ğunda,Venedik vekilin sekreteri olan Lorenzo Bernardo 114 , Tiran, Elbasan, Pregnes, Ustruga, Ohri, Prespe, Manastır,Edesa,Ostrova ve Selanik ehirlerinden geçmi tir.Manastır’la ilgili unları yazmı tır: “23 Mayıs Per embe günü saat 19’da Bitola(Monasterio) ehrine vardık.Söylemlere göre ehrin 1500 evi vardır.Bunların 200’ü Yahudi ailesidir. ehir surlarla ku atılmı tır.Ba vezirin hasası oldu ğu için sancak beye ba ğlı de ğildir.Bu ğdayla zengindir ve içinde yün,balmumu ile deri ticareti yapılır.Burada asil Türkler vardır çünkü ehrin mektebi vardır.Bu okul kadılık görevini yapabilecek mezunlar vermektedir.Mezunlar Osmanlının de ğiik yerlerinde görev yapmaktadırlar. ehirde su ve çe me bollu ğu vardır. ehrin içerisinden kı aylarında suları dolup ta an Makofro(Dragor) nehri

112 Ünlü,age, s.117. 113 Ünlü,age, s.106. 114 Matkovski ve Angelakova,agm,s.215.

geçmektedir.Manastır’ın bedesteni,güzel camileri ve atlar için konforlu fakat insanlar için pek konforlu olmayan bir kervansarayı vardır.” 1660 ile 1668 yılları arasında birkaç defa Manastır ehrini ziyaret eden Evliya Çelebi, ehirle ilgili unları yazmaktadır: 115 “Burada söylemlere göre,Büyük Đskender zamanından itibaren bir tapınak mevcuttu.Bu nedenle ehrin adı Manastır olarak bilinmektedir.Rumeli eyaletinde yer alan bu ehir Sultan Ahmet’in kızı Fatma Sultan’ın hası olarak,ekonomi,idari,mali güvenli ği açısından ba ğımsızdır.Bir da ğın ete ğinde,bir nehrin sa ğ ve solunda yer alan Manastır,büyük bir ehirdir.Nehrin üzerinden 10 ah ap ve ta köprüden geçilir. ehrin iç kısmı ve etrafı dört tarafından da binlerce kalın gövdeli a ğaçla çevrilmi tir. ehrin 21 mahallesi vardır.Bu mahallelerin 3000 büyük ve küçük evi mevcut.Bütün evler kiremit kaplıdır.Toplam 70 camisi vardır.Büyük köprünün yanında yer alan Đshak Efendi caminin önemlili ği ilk sıradadır. Çıkrıkçılar çar ısında Hacı Bey Camisi yer almaktadır.Bedestenin yakınındaki Çavu camisinin ise çok sayıda ziyaretçisi vardır.Burada 9 medrese vardır.Hepsinden en büyü ğü Dülbend Kadı medresesidir. Çar ının 900 dükkanı vardır.Çıkrıkçılar ve terziler çarısı çok i yapmaktadır.Burada 40 meyhane vardır.Ayrıca demir kapı ve kubbeleri olan ve bir kaleyi anımsatan mekana hakim bir bedesteni vardır. ehirde 20’ye yakın piknik yeri vardır.Özellikle Ohri yolu üzerinde bulunan piknik yeri me hurdur. ehrin kur unla kaplı 47 yapısı vardır.Bu yapılardan, Bedesten çok iyi in a edilmi tir.Ancak bizim bu ehirde konakladı ğımız süre içinde, yapıda hırsızlık yapmak isteyen bir haydut çetesi, demirden yapılan kapıları kırarak içeriye girdi…” 1669 yılında Makedonya’da seyahat eden ve bu esnada Manastır’ı da ziyaret eden Edward Brown, ehirle ilgili fazla bilgi vermemi tir. 116 Ancak bu

115 Evliya Çelebi,Putopis,Odlomci o Jugoslovenskim Zemljama,Çev.,Hazim abanoviç,Sarejevo,1973. 116 A.Matkovski ve P.Angelakova, “Patuvanjeto na Edvard Braun niz Makedonija”, Đstorija God.VI.,Br.1,Skopje,1970,s.137-139.

seyyahtan, Padi ahın e inin hamile oldu ğu ve Manastır’da do ğum yaptı ğı117 öğrenilmektedir.Larissa’da bulunan sultan hatunun Manastır’a getirilmesi için yolların geni letildi ği ve tamir edildi ği belirtilmi tir.Ayrıca bu sırada köprülerin de tamir edildi ğini ö ğrenmekteyiz. Feliks Bojur’un 1794-1795 tarihli seyahatnamesinde 118 Manastır ehri için unlar belirtilmi tir: “ ehir 10-12 bin nüfusludur.Ço ğunlu ğunu Türkler olu turmaktadır. ehrin etrafı,savunmada yetersiz kalabilecek basit askeri kuleleri olan bir surla çevrilmi tir.Ancak ehrin konumu önemlidir.Yunanistan’a götüren bir hat üzerinde oldu ğu için en güçlü noktalardan biri olabilir ”. Ermeni co ğrafyacı,tarihçi,filolog olan Hugas Đngecyan ve Venedikli papaz Stepanos Kuver Agonts’un 1789-1800 tarihli seyahatnamesinde Manastır ehriyle ilgili satırlar öyledir: 119 “Bir zamanlar pa a sanca ğı kapsamında olan ehir beylerbeyi yönetimindeydi.Ahalisini Türkler,Yunanlar ve Bulgarlar olu turmaktadır. ehrin etrafında yıkıntılar içerisinde olan bir kalesi,güneyinde ise sö ğüt a ğaçlarla kaplı bir da ğ bulunmaktadır.Da ğın içerisinden çok sayıda su kaynakları bulunuyor.Bu kaynaklar ehrin mahallelerine,oradan da tarlalara akmaktadır”. 1836-1838 tarihli Ami Bue Seyahatnamesi 120 Manastır ehriyle ilgili de ğiik dü ünceler ortaya atmaktadır.Seyyah, ehrin ismi, (Slavca Bitola),muhtemelen Arnavutça, güvercin anlamına gelen “vitoya” kelimesinden geldi ğini ileri sürmektedir.Yazdıkları öyle : “ehirde önceden Arnavutlar yaıyormu .Pirlepe’den 7 mil uzaklıktadır.Ortasından yazları kuru olan büyük bir nehir geçmektedir. ehrin tahminen 40 bin ahalisi vardır. ehrin merkezinde bulunan evlerin bahçeleri yoktur.Varlıklı ailelerin Bülbül Dere olarak anılan banliyö mahallelerinde evleri vardır.Caddeler kötü dö enmi ,temiz de ğil,bazı

117 1669 yılında Osmanlı tahtında IV.Mehmet bulunuyordu.Ancak,sultan hatunun kimli ği açıklanmamı tır.Seyahatnamede, do ğan kız evladının, kısa bir süre sonra öldü ğü belirtilmektedir.. 118 A.Matkovski, Makedonija vo delata na stranskite patopisci, 1778-1826 ,Misla,Skopje,1991,s.51- 83.

119 Matkovski,age, s.250-251. 120 Matkovski,age, s.211-348.

yerlerde da ğdan gelen so ğuk su birikintileri vardır.2150 ‘den fazla dükkanı olan Pazar yeri,nehrin her iki yanına yayılan ve bu iki bölümün birbiriyle ah ap bir köprü ile ba ğlanan büyük bir mekanı kapsamaktadır. Pazar yeri ah ap örtü ile örtülmü tür,içindeki caddeler ise alt ve arabaların geçiti olarak kullanılmaktadır.Pazarda çok sayıda esnaf bir yerde toplanmı tır.Burada kasap,lokantacı,kuyumcu,saatçi gibi de ğiik meslekler görülebilir.Ancak kuma ve çar af satanların,merkez pazarın dı ında kalan ve 1824 yılında 86 dükkandan olu an farklı bir kapalı mekanları vardır. Manastır’ın çok sayıda camisi de vardır.11 camisi vardır ancak hepsinin bir kısmı a ğaçlarla çevrilmi tir ve özel mimarileri yoktur.Ayrıca Hıristiyanların manastırı ile bir askeri hastane vardır.Genel olarak ,Manastır bizce Türkiye’nin en kirli ehridir.Yahudilerin ya adı ğı mahallelerdeki evler son derece düzensiz.Güzel evler ise,nehrin kuzeyinde bulunan Türk mahallelerinde ve “Dimitri” bölümündeki dört cadde üzerindedir.1836 yılında,bizim ehirde bulundu ğumuz süre içerisinde geçen yıl yanan 2000 ev tamir edildi.Rumeli valisinin kona ğı,nehre yakın, ehrin kuzeybatısında bulunmaktadır.Büyük bir kare kö kü görüntüsünde olan bu yapının iki giri i vardır.Bir yanda bir katlı konak,vali kona ğın kar ısında kahya evi ve harem,üçüncü tarafta ise küçük bir kı la bulunmaktadır.Kö k merdivenlerinin altında dört tekerli a ğır yük arabası bulunuyordu..”. Kabul ziyaretini anlatan seyyah,o dönemde valinin Mahmut Pa a oldu ğunu belirtmi tir.Devamında unları belirtmektedir:” Rumeli valisi buradan bütün di ğer Rumeli pa alarını yönetiyordu. Pa alı ğın büyüklü ğüne göre her 20 yıl sonrasında eksilen yada ilave edilen pa alıklar oluyordu. Manastır pa alı ğı en az 200-250 bin, en çok ise 300 bin ahalisi vardır. Ahali Hıristiyanlar, Bulgarlar, Arnavutlar ve güneydeki Yunanlılardan olu uyordu. Müslümanlar ehirde ve büyük köylerde ya ıyordu. Bu pa alı ğın 9 büyük ehri: Manastır, Köprülü, Pirlepe, Kastoria, atista, Kojani,Bogaskoe ve Goritsa ehirleridir.”

1843 tarihli Joseph Müler Seyahatnamesinde 121 Manastır yöresinin 11 yerle im yeri ile bir ba kentten olu tu ğu belirtilmi tir.Seyyahın anlattıklarına göre, ehir Yunanca ve Arnavutça Toli,Türkçe Bitogma olarak adlandırılmı tır. 122 Seyyah öyle devam etmi tir: “Sipahiler, ehrin kuzeybatısında 6000 nüfuslu bir kamp kurmu .Bu kampta iktidarın merkezi bulunuyordu ve ahalinin geneli Müslüman’dı.1838 yılında ehirde Đslam’ı kabul edenlerin sayısı toplam 17.000 ‘dı.Ahalinin di ğer kısmını ise 9000 Slav ve 3500 Yunan’dan olu maktaydı.Ayrıca,1400 Yahudi,700 Ulah,1200 Katolik Arnavut ve 2000-2200 arasında Çingene mevcuttu.Manastır ehri, konak,Pazar,Mark,Dimitri ve Çufut isimli mahallere bölünmü tür. Manastır sanayisinin merkezi sayılan Dimitri mahallesinde evler ta tan yapılıdır. ehrin güneydo ğusunda Bukvik ve Zalun isimli yerle im yerleri bulunmaktadır. ehrin batısında ise bahçeli kö klerle zengin olan Bülbüldere yerle im yeri bulunmaktadır. ehrin merkezinde yer alan yapılardan, be yapıdan olu an idare binası di ğerlerinden ayrılmaktadır.Bu be yapıdan sonuncusu 1831 yılında in a edilen vali kona ğıdır.Bu yapılardan merkez bina kubbelerle kaplıdır,epeyce geni olan misafir odasında, pahalı kuma la dö enmi yastıklarla kaplı yüksek divanlar mevcuttur.Bir odanın ortasında adırvan,bunun güneydo ğusunda ah ap harem,hemen yanında dikdörtgen planlı hamamı bulunmaktadır.Binanın ön kısmında,geni bahçe,bunun içinde askeri törenlerin düzenlendi ği bir mekan ile nizamiye vardı.Bu binanın yakınında bulunan menzilhane ile çalı anların ikametgahları büyük önem ta ımamaktaydı.Konak ile Pazar arasında Çerna 123 nehri bulunmaktadır.Bu iki yer birbirine ah aptan yapılan kapalı bir köprüyle ba ğlanmaktadır.Bedesten 80 küçük dükkandan olu maktadır.Bunun yanı sıra,ikinci ve üçüncü sırada yer alan dükkanların sayısı 2100-2150 civarındadır. 124 Her do ğulu ehirde oldu ğu

121 Matkovski,age, s.550-557. 122 Muhtemelen bilgilerin kökeni karı tırılmı tır.Çünkü ehir Türkler tarafından Bitogma de ğil Manastır olarak adlandırılıyordu. 123 Yanlı verilen nehir ismi Dragor nehridir. 124 Muhtemelen çar ıdan söz etmektedir.

gibi,burada da mallar farklı bölümlerde sergilenmektedir. ehrin yerli malları olan pamuk,kuzu deri,ipek ürünleri az, aksine imparatorluk malları ve Fransız el sanatları ürünleri daha büyük bir yer kapsamaktaydı.Karanlık olmadan bedestenin demir kapıları kapanır,nöbetçiler ise asayi i sa ğlıyorlardı. Pazarın güneybatısında bulunan Dimitri mahallesinde kalın duvarlı ve tek katlı olan askeri hastane vardır.Bu kat yaralılar ve hasta mahkumlar için ayrılmı tır.Yapının yanında bulunan evin ise,hastanede çalıanlar için ayrılmı tır.Hastanenin kuzeyinde zevksiz düzenlenen Aziz Görgi manastırı bulunmaktadır. ehrin 11 camisi ise mimari de ğerden yoksundur.Sayısı 2500 ile 2600 arasında olan özel evlerden, Yunan konsolos yardımcısı ve eczacı Lorentso Peri’nin oteli di ğer yapılar arasında zevkli görüntüsüyle ayrılmaktadır…” 1848 yılında Manastır’ı ziyaret eden Đngiliz seyyah Edward Lear, ehrin bölgedeki co ğrafi konumu nedeniyle önemlili ğinden bahsetmi tir. 125 Ressam olan seyyahın, ehrin manzarasını veren bir resmi de mevcuttur.(Resim:2)Ancak, bürokratlarla ya adı ğı önemsiz sıkıntılar nedeniyle, ehrin farklı resimlerini yapamamı tır.Manastır’ın 40-50 bin civarında nüfusu oldu ğunu ve stratejik açıdan önemli oldu ğunu anlatmı tır.Yapılarla ilgili bilgi vermemi tir. 1865 tarihli ve Rus seyyahı E.Timaev tarafından yazılan seyahatnamede 126 Manastır’la ilgili bazı bilgiler yer almı tır.Bu bilgilerden bazıları unlardır :”Manastır,Rumeli eyaletinin ba kentidir.Rumeli eyaleti be sancaktan olu maktadır. Bunlar, Manastır, Ohri, Kostur, Üsküp ve Prizren sancaklarıdır. Manastır sanca ğı kapsamına, Manastır, Pirlepe, Resne, Prespe, Kırçova, Kru ova,Köprülü,Tikve ,Ostrova,Florina,Selfice ve Sarı göl ehirleri girmektedir. Manastır’ın 35 000 nüfusu vardır.Bunların 16 000 Hıristiyan, 11 000

125 A.Matkovski ve P.Angelakova, “Makedonija spored Angliskiot patopisec Edvard Lear od 1848 godina”, GĐNĐ, Br.1,Godina XVII,Skopje, 1973,s.271-276.

126 A.Matkovski,“Opis na Makedonija(1865 g.)spored Ruskiot patopisec E.Timaev, Đstorija ,Godina XII,Br.1-2,Skopje, 1976, s. 215-216.

Türkler, 5000 Yahudi ve 2000 Çingeneler olu turuyor. ehirde, Rusya, Đngiltere,Avusturya ve Yunanistan’ın konsoloslukları bulunmaktadır. Manastır’da toplam 25 cami vardır.Bunlardan 12’si minarelidir.Ayrıca, iki sinagog,be hamam,10 000 askeri barındırabilecek kapasitede olan iki büyük kı la,üç cephane,bir büyük askeri hastane,80 civarında ö ğrencisi olan askeri idadiye ve birkaç mektep bulunmaktadır.Ayrıca, Rumca e ğitim verilen ve 1500 öğrencili bir Hıristiyan okulu,kızlar okulu ve daha yeni ö ğretime ba layan Bulgar okulu mevcuttu…” ehri ziyaret eden seyyahların not defterlerinden mimariyle ilgili öğrenebildi ğimiz kıt bilgiler arasında bazı yapılar öne çıkmaktadır.Örne ğin XVI. Yüzyılın sonlarına dayanan ancak bizim ara tırmalarımızda Manastır ehriyle ilgili ilk seyahatnameler olan yayınlarda,bu dönemde Kadılar mezun ettiren bir mektepten söz edilmi tir.Bu mektebin varlı ğı XVII. Yüzyılın ikinci yarısında da devam etti ği nettir.Çünkü bu yıllarda ehri ziyaret eden Evliya Çelebinin de Dülbend Kadı Medresesi olarak dikkatini çekmi tir. ehrin hemen hemen her döneminde seyyahların ilgisini çeken Bedesten yapısıdır. Đhti amlı yapısıyla bedesten her dönemde ehrin önemli ticari merkezidir.Ayrıca, XVI.yüzyılda bir kervansaray yapısından söz edilmektedir fakat bu yapı hakkında fazla bilgi verilmedi ği için yerini tespit etmek güçtür. XIX.yüzyılda ise seyahatnamelerden elde etti ğimiz bilgilere göre, Manastır’da 11 cami, 5 hamam,2 kı la,3 cephane ve askeri idadiye mevcuttur. Ayrıca, ilgi çeken di ğer iki yapı askeri hastane ve vali kona ğıdır.Günümüzde askeri hastane ayakta de ğildir.Vali kona ğı ise tamamen onarılmı tır.Bir yayında,1847 yılında Manastır’da meydana gelen bir fırtına,hastane 127 ,kı la ve daha birçok yapıyı hasara u ğrattı ğından dolayı, hükümetçe büyük bir para gönderilip onarıldıkları belirtilmi tir. 128

127 Aynı yayında,Askeri hastanenin 1844 yılında yaptırıldı ğı belirtilmi tir. 128 Pars Tu ğlacı, Osmanlı ehirleri ,Milliyet Yayınları, Đstanbul,1985,s.372.

Manastır Salnamesi 129 ,Tahrir Defterleri ve Seyahatnamelere Göre Manastır ehrin’in Nufüsü ve Mahalleleri: Nufüs Mahalle H.1310-Manastır 383022 Đslam Salnamesi 225235 Rum ve Evlah 224999 Bulgar 26 Ermeni 34 Purutistan 5038 Yahudi H.864/865-M.1460 295 hane Đslam -Yusuf ve Đsmail Bey Mahallesi,Kara Hamza Tapu Tahrir Defteri 160 hane Hıristiyan Mahallesi,Börekçi Ali Mahallesi, Allaettin Bey Mahallesi,Tabakhane (Devlethan) Mahallesi,Saraç Davut Bey Mahallesi/ Đslam -Dabijiv Mahallesi/Hıristiyan

H.885/886-M.1481 398 hane Đslam -Davut Saraç Mahallesi,Börekçi Ali Tapu Tahrir Defteri 222 hane Hıristiyan Mahallesi, Đsmail Bey Mahallesi,Türbe Mahallesi,Tabakhane Mahallesi,Allaettin Mahallesi,Derici Hamza Mahallesi,Bostancı Mahallesi Sipahi Hamza Mahallesi,Karaca Mahallesi;/ Đslam -Donçe,Petko,Dapko’nun o ğlu Petko,Gön,Minço’nun o ğlu Todor,Papas Dimo,Kalço,Done ve Karaca Mahalleleri/Hıristiyan H.934/935-M.1528/29 797 hane Đslam -Emir, Đshak Çelebi,Karao ğlan,Haydar Tapu Tahrir Defteri 206 hane Hıristiyan Kadı,Karatabak,O ğul Pa a,Sipahi 24 hane Çingene Mehmed,Çavu Ali,Suba ı Firuz,Yusuf 54 hane Yahudi Tabak,(Softa Hoca),Türbe,Kasım Çelebi,Hasan Bey,Karaca Bey,Bostancıo ğlu,Suba ı Hüseyin,Yeni Mahalle,Yakup Bey ve Hacı Bey Mahalleleri/ Đslam -Koyo Dimo,Todor Minço,Rale Nikola,Peyo Nikola,Dapko’nun o ğlu Peyo,Todor Pano,Tornik,Kalço,Dimi ki Bey ve Çömlekçiler Mahalleleri/Hıristiyan H.950/951-M.1544 480 hane Đslam -Emir, Đshak Çelebi,Karao ğlan,Haydar Tapu Tahrir Defteri 210 hane Hıristiyan Kadı,Karatabak,O ğul Pa a,Sipahi 26 hane Çingene Mehmed,Çavu Ali,Suba ı Firuz,Yusuf 87 hane Yahudi Tabak,(Softa Hoca),Türbe,Kasım Çelebi,Hasan Bey,Karaca Bey,Bostancıo ğlu,Suba ı Hüseyin,Yeni Mahalle,Yakup Bey, Hacı Bey,Yeni Mahalle(Bali Bey) ve Dimi ki Bey Mahalleleri/ Đslam Koyo Dimo,Todor Minço,Rale Nikola,Peyo Nikola,Dapko’nun o ğlu Peyo,Todor Yanko,Tornik,Done,Dançe Stoyko,Dimi ki Bey,Hasan Bey ve Türbe(Softa Hoca) Mahalleleri/Hıristiyan

129 1310 tarihli Manastır Salnamesinde yapı ya da mahallelerin isimleri ile ilgili bilgilere rastlanılmamı tır.

Nufüs Mahalle 1591/ Lorenzo Bernardo 1500 hane Seyahatnamesi

1660-1668/Evliya Çelebi 3000 hane 21 Mahalle Seyahatnamesi 1794-95/Feliks Bojur 10-12 000 Seyahatnamesi 1836-38/Ami Bue 40 000 civarında Seyahatnamesi 1843/Joseph Müler 17 000 Đslam -Konak,Pazar,Mark,Dimitri ve Çufut Seyahatnamesi 9 000 Hıristiyan Mahalleleri 3 500 Yunan 1 400 Yahudi 700 Yahudi 1200 Katolik Arnavut 2000-2200 Çingene 1848/Edward Lear 40 000-50 000 Seyahatnamesi 1865/E.Timaev Toplam 35 000 Seyahatnamesi 16 000 Hıristiyan 11 000 Đslam 5 000 Yahudi 2 000 Çingene

III – MANASTIR EHR Đ’NDEK Đ OSMANLI M ĐMAR ĐSĐ

A.KÜLL ĐYELER

1.Ahmed erif Bey Külliyesi: Külliye, Ahmed erif Bey bin Mahmud Pa a vakfiyesinden 130 ö ğrendi ğimize göre, cami ve mektepten olu maktaydı. Günümüzde sadece cami ayaktadır.

1. 1. Ahmed erif Bey Camisi

Envanter Numarası: Eski Eser statüsünde de ğildir. Yeri ve Adresi: Manastır merkezindeki müzik okulu yakınında,eskiden Sinan Bey Mahallesi olarak bilinen bölgede,Sudska caddesi, Numara 4’te bulunmaktadır. ehir Haritasında Yer No: 1 Foto ğraf : 3-8 Çizim : 1 Đnceleme Tarihi : Eylül,2007;Nisan 2008;Haziran 2009. Kitabesi : Caminin içerisinde yıllar önce bir in a kitabesi(Resim:3) bulunmu tur.Bu kitabe ev sahipleri tarafından korunmaktadır. Kitabenin transkripsiyonu öyledir: “Sahibu’l-hayrat ve’l hasenat Ohrili Mahmud Pa azade Es-Seyyid erif Ahmed Bey … … Site ve sittun ve mieteyn ve elf fi sene 1266.” Kitabeden anla ıldı ğı üzerine,yapı, Ohrili Mahmud Pa azade Es-Seyyid erif Ahmed Bey tarafından hicri 1266/miladi 1849-50 yılında in a edilmi tir.

130 V.G.M.A.,d.581/2,s.467/440.

Vakfiyesi : Ahmed erif Bey vakfiyesi(Belge:1-2) hicri 25 evval 1265/miladi 13 Eylül 1849 tarihlidir.Vakfiyeden ö ğrenildi ğine göre,Ahmed erif Bey, Sinan Bey Mahallesindeki mülkünde,bir cami, bir büyük dershane,bir mektep,talebelerin ikamet edece ği iki oda ve bir adırvan ile iki çe me vakfetmi tir. Đna Tarihi : Kitabeden, erif Bey caminin hicri 1266/1849-50 yılında in a edildi ği ö ğrenilmektedir. Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi : Vakfiyesinden ve kitabesinden ö ğrendi ğimize göre,Ahmed erif Bey,Mahmud Pa a’nın o ğludur.Ohri kökenli olan bu pa azade,Manastır’da bir dönem ikamet etmi ve burada yaptırdı ğı yapıları vakfetmi tir. Yapının Tanımı: Günümüzde bu yapı konut olarak kullanılmaktadır.Sahipleri tarafından çıkan anla mazlık sonucunda ikiye bölünmü tür. A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: Cami, kuzey-güney do ğrultusunda uzanan dikdörtgen planlı bir yapıdır.Geni li ği ve uzunlu ğu 8.05 x 9.21 metredir.Günümüzde konut olarak kullanılan cami,ah ap konstruksyon üzerine oturtulan kiremit çatıyla örtülmü tür.Asli yapıdan kalan son cemaat yerin uzunlu ğu 7.60 metredir ve kapalı bir mekanı te kil etmektedir.Yapının kuzey batı kö esinde bulunan minaresinden sadece kaide kısmı günümüzde ayaktadır. Minarenin kaidesi altıgen planlıdır. (Resim:4)(Çizim:1) 2-Malzeme ve Teknik: Günümüzde birçok de ğiikli ğe maruz kalmı tır.Aile arasında çıkan anla mazlık sonucu olarak konutun batı,güneybatı ve kuzeybatı duvarları beyaz alçı ile kapatılmı tır.Yapı, moloz ta ve tu ğla, dökülen duvar kısımları ise yer yer kesme ta la doldurulmu tur. 3-Cepheler: Yapının batı(Resim:5) cephesi ise günümüzde konut giri i olarak kullanılmaktadır.Konutun kuzeybatı kö esinde yer alan altıgen prizmal kaidesi, yapının beden duvarına biti iktir.(Resim:6) Güney cephede yer alan iki pencereden, batı tarafında olan kapatılmı tır.Bu pencerenin sadece ön yaslanma levhası durmaktadır.

Do ğu cephede iki pencere mevcuttur.Pencerelerin sa ğ ve sol yanlarında süsleme amaçlı iki er gömme sütun bulunmaktadır.(Resim:7)

4-Đç Mekan: Günümüzde,ibadet mekanının ortasından geçen duvar, güney duvarın orta ekseninde yer alan mihrabı ikiye bölmü tür.(Resim:8)Mihrap bir dikdörtgen ni i te kil etmektedir.Ni in kenarlarında alemle sonuçlanan sütunceler yerle tirilmi tir.Mihrabın üst kö eleri ile tepeli ği bitkisel motiflerle süslenmi tir.Günümüzde duvarların üzerinde yapılan sıvalar nedeniyle, süsleme unsurları çok az görülmektedir.

B-Süsleme 1-Ta : Pencereler arasında yerle tirilen gömme sütunların ba lıklarında palmet motifleri uygulanmı tır.Ayrıca, güney cephedeki pencerelerin altında kıvrımlı çizgilerden olu an kabartma izlere rastlanılmaktadır.

1.2. Ahmed erif Bey Mektebi

Ahmed erif Bey Camisinin hemen yanında yaptırdı ğı mektep de bulunmaktaydı. 131 Fakat, bu yapı günümüzde mevcut de ğildir.

131 V.G.M.A.,d.581/2,s.467/440; Maarif Salnamesi ,C.4,Matbaai Amire, Đstanbul 1319,s.892.

2. Hacı Mahmud Bey Külliyesi: Hacı Mahmud Bey Külliyesi, cami ve medreseden olu maktadır. Evkaf kayıtlarında 132 , cami ve medrese olarak kaydı geçmi tir.Ancak, külliye yapılarından sadece cami günümüzde ayaktadır.

2.1. Hacı Mahmud Bey Camisi

Envanter Numarası: RZZSK,23.03.1968 tarihli tescil kararı ve 07-48/1 dosya numarasıyla eski eser statüsündedir. Yeri ve Adresi: Cami, Manastır’da eski Türk çarısı içerisinde,önceden Çıkrıkçılar Çar ısı olan ancak günümüzde Balıkçılar pazarı olarak bilinen çar ı yakınlarında,Rayko Jinzifov soka ğı,Numara 5’te bulunmaktadır. ehir Haritasında Yer No: 2 Foto ğraf : 9-31 Çizim : 2 Đnceleme Tarihi : Eylül,2007;Nisan 2008;Haziran 2009; Kitabesi : Caminin in a kitabesi yoktur. Giri kapısı üzerinde bir tamir kitabesi(Resim:9) yer almaktadır. Bu kitabeden caminin hicri 1293/ miladi 1876 yılında onarıldı ğı anla ılmaktadır. Kitabenin transkripsiyonu öyledir:: “Tarih-i tamir fî 24 Ramazan sene 1293 ”. Ayrıca, Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde bu camiye ait olan bir kitabeye yer verilmi tir. 133 Kitabenin transkripsiyonu öyledir: “Hak budurki bu cami-i pür-nür

132 V.G.M.A, d.172, s.2-34. 133 Evliya Çelebi, Putopis ,Çev. Hazim abanoviç,Sarayevo,1973,s.306; Evliya Çelebi Seyahatnamesi ,C.9,Türkçele tiren:Zuhuri Danı man, Đstanbul,1970,s.115.Her iki eserde de kitabe metni bu ekilde geçmektedir.

Verdi ehre gün gibi revnak Ey lu’lü-i denildi tarihi “Ma’bedi Ümmeti Resûlu Hak ” Hicri 973/Miladi 1565/6

Vakfiyesi : Caminin vakfiyesi günümüzde yoktur.Ancak,h.872/873- m.1468 ve h.934/935-m.1528 tarihli tahrir defterlerinde Hacı Bey 134 ve Hacı Mahmud Bey 135 olarak ismi geçmi tir.Ar iv kayıtlarından ö ğrenildi ğine göre,Hacı Mahmud Bey,Manastır’da yönetici konumunda önemli bir ahsiyettir.Vakıflar Genel Müdürlü ğü Ar ivinde,Hacı Mahmud Bey adının geçti ği tevcih 136 kaydı ve emirname 137 evrakları mevcuttur. Ayrıca,ar iv ara tırmaları arasında,hicri 1297 tarihli bir evrakta,caminin çe mesinin tamirinden söz edilmi tir. 138 (Belge:3)Günümüzde çe me mevcut de ğildir. Đna Tarihi : Caminin in a tarihi net olarak bilinmemektedir.Ancak yaptı ğımız de ğerlendirmeler sonucunda yapının XVI.yüzyılın ilk yarısında in a edildi ği anla ılmaktadır.Daha geni bilgi için tarihlendirme bölümüne bakınız. Mimarı : Bilinmemektedir Banisi : Hacı Mahmud Bey Yapının Tanımı: A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: Hacı Mahmud Bey Camisi 11.50 x 11.50 metre ebadında kare planlı ve kubbeyle örtülü kübik bir ibadet mekanından ibarettir(Çizim:2)Caminin kubbesi içten dairevi, dı tan sekizgen planlı bir kasnak üzerinde oturtulmu tur. Örtü sistemine geçi lerde pandantif uygulanmı tır. Caminin kuzey bölümünde yakın geçmi te, Osmanlı dönemi sonrasında ilave edilen bir son cemaat yeri vardır.Son cemaat yerinin asli görünümü

134 Sokolovski,agm,s.131. 135 Sokolovski,agm,s.143. 136 V.G.M.A,d.652,s.110,s.191. 137 V.G.M.A,d.152,s.185. 138 B.O.A,d.2428,s. 33.

bilinmemektedir. Đstalaktit süslemeli iki mihrabiyesi olan, önü açık, revaklı, bir son cemaat yeri olması muhtemeldir.Günümüzde bu bölüm do ğu-batı yönüne uzanan dikdörtgen planlıdır. Yanları kapatılarak sundurma çatıyla örtülmü tür.(Resim:10-12) Caminin kuzeybatı kö esinde,yapının beden duvarıyla biti ik olan minaresi bulunmaktadır.(Resim:13-16) 2-Malzeme ve Teknik: Cami, tu ğla hatıllı kaba yontma ta tan yapılmı tır.Yüzeyde iki sıra yatay yerle tirilmi tu ğla ve bir sıra ta bulunmaktadır.Ta ların arasında iki er dikey tu ğla yer almı tır.Minarenin kaidesi ve gövdesinde, tu ğla hatıllı düzgün kesme ta kullanılmı tır. Cami yapımında ta ve tu ğla malzemesi hakimdir. Örne ğin iç mekanda, pandantiflerde,kemerlerde, mihrap ve minberin yapımında tu ğla malzemesi kullanılmı tır.Ayrıca, kubbenin iç kısmı da tu ğladan yapılmı tır.Kubbenin bir kısmı, I.Dünya Sava ı esnasında hasar görmü ve yıllardır kendi kaderine terk edilmi tir.(Resim:17-18)Ancak,1991 yılında yapılan onarım sonucunda kur unla kaplanmı tır. 3-Cepheler: Cami, etraf yapılarla çevrelenmi tir,bu nedenle kuzey cephesi hariç di ğer cepheler görünmemektedir. Günümüzde,caminin kuzeyinde bulunan son cemaat yeri basit bir sundurma görünümündedir. Đncelememiz esnasında bu sundurmanın yalnızca giri cephesini de ğil, di ğer yan cepheleri,daha do ğrusu do ğu ile batıyı da içine alacak ekilde geni letildi ği gözlemlenmi tir. Đbadet mekanın giri kapısı, kuzey cephesinin merkezinde yer almaktadır.Silmelerle kademelenen ve dikdörtgen eklinde olan ni in ortasına yerle tirilen giri kapısı yuvarlak kemerle sonuçlanmaktadır.Kapının biraz yukarısında dikdörtgen eklinde bir ni içerisinde,yapının tamir kitabesi yerle tirilmitir. Giri kapısının her iki tarafında,düzgün kesilmi yekpare söve ta lar ile dikdörtgen biçiminde çerçevelenmi iki adet pencere açıklı ğı bulunmaktadır.Kuzey cephenin batı ve do ğu kısımlarında yarım silindir prizmal gövdeli ve istalaktit süslemeli iki mihrabiye bulunmaktadır.(Resim:19-20)

Caminin kuzeybatı kö esine biti ik olan minarenin, dikdörtgen prizmal kaidesi vardır. Minare gövdesi oniki kö elidir.Petek kısmı ve külahı günümüzde ayakta de ğildir. Fakat eski bir foto ğraftan ö ğrenildi ğine göre minare konik külahla ve alemle sonuçlanmı tır.(Resim:18) 4-Đç Mekan: Đbadet mekanı kare planlı bir mekandır.Kubbeye geçi pandantiflerle sa ğlanmı tır. Đbadet mekanının her dört duvarın yüzeyinde birer hafifletme kemeri uygulanmı tır. (Resim:21-22) Đbadet mekanın güney duvarının merkezinde mihrap ve her iki yanında, günümüzde tu ğlalarla kapatılmı , dikdörtgen eklinde olan ve yuvarlak kemerlerle sonuçlanan birer pencere açıklı ğı yer almaktadır.(Resim:23)Güney duvarın üst sırasında, yuvarlak kemerli iki pencere açıklı ğı bulunmaktadır.Üst sırada yer alan pencere açıklıkları,batı ve do ğu duvarın üst sıralarında da aynı tertiplenmi tir. Mihrabın sa ğında on bir basamaklı merdivenden olu an ve günümüzde üst kısmı yıkılmı olan minber bulunmaktadır. Đbadet mekanının kuzey,batı ve do ğu duvarların alt sıralarında dikdörtgen eklinde birer ni içerisinde yer alan ve yuvarlak kemerle sonuçlanan iki er adet pencere bulunmaktadır. Bu pencerelerin arasında ise birer Bursa kemeri(aynalı kemer) yer almaktadır. (Resim:24-25) Đbadet mekanın kuzey duvarının merkezinde giri kapısı açıklı ğı bulunmaktadır.Giri kapısının sol yanı, büyük olasılıkla caminin kiracıları tarafından geli igüzel geni letilmi tir. Giri kapısının her iki yanında birer pencere açıklı ğı mevcut.(Resim:26) Kuzey duvarında belirli yerlerde görülen girintiler,burada bir mahfilin yer almı olabilece ğini dü ündürmektedir. Đbadet mekanında yer alan pencereler muhtemelen son dönemlerde harçla doldurularak yuvarlak kemerler olu turulmu tur.

B-Süsleme 1-Tu ğla: Cami günümüzde hasarlı bir durumdadır.Bazı detaylarda süslemeden sadece küçük izler kalmı tır. Caminin son cemaat yerindeki giri portalinin her iki tarafında bulunan mihrabiyeler istalaktit süsleme ile sonuçlanmı tır.(Resim:27)Bu süsleme üç sıra istalaktitten olu maktadır. Đstalaktit süsleme ibadet mekanındaki mihrap kavsarasında da mevcuttur.Mihrap’taki hasar nedeniyle istalaktitlerin kaç sıradan olu tu ğu net görülmemektedir.(Resim:28) Günümüzde bu süslemelerinin bazı bo kısımları kumlu harçla doldurulmu tur. Caminin en çok ilgi çeken süsleme detayı üphesiz ki minare erefesinde uygulanan süslemedir.Bu süsleme, istalaktitli dört ku aktan olu maktadır.(Resim:29) Đbadet mekanının hafifletme kemerlerinin yüzeyinde bitkisel motifli kabartmalar gözlemlenmektedir.Fakat bu süslemenin büyük bir kısmı dökülmü tür.Ayrıca, sekizgen kubbe kasna ğını olu turan duvarlar kirpi saçaklıdır. Dı cepheden bakıldı ğında pencere kemerlerinin tu ğladan oldu ğu anla ılmaktadır. Caminin kasnak yüzeyinde,yassı tu ğlalarla kesme ta ın birlikte belli bir düzen içinde kullanılması ile yer yer altıgen motifler elde edilmi tir. (Resim:30)Bu motiflerin, günümüzde ayakta olmayan,1994 yılında depremde yıkılan minare pete ğinde de yer aldı ğını yazılı kaynaklardan ö ğreniyoruz. 139 2 Maden: Giri kapısının yanlarında yer alan pencerelerin demir parmaklıkları asli yapıdan kalmı tır.Bu uygulamada, parmaklık çubuklarına ilave edilen ve kesi en kısımları ba ğlayan demir takozlar dörtgen prizma eklindedir.(Resim:31) C-Tarihlendirme : Çelebi Seyahatnamesinde verilen kitabe,caminin in aat yılını göstermektedir.Kitabede son satırda ebcet hesabıyla caminin hicri

139 Momidiç, “Kompleksot na camijata Haci Mahmud..”,s.92.

973/ miladi 1565-66 yılında in aat edildi ği belirtilmektedir. 140 Birçok kaynakta farklı tarih ortaya atılmı tır.Bazı yayınlarda,yapının H.928/M.1521-22 yılında in a edildi ği belirtilmi tir.Bu dü ünce, tahrir defterlerinde, Hacı Bey ve Hacı Mahmud Bey isimlerinin yer alması ile ba ğlantılıdır. 141 Evliya Çelebinin bu camiye ait oldu ğunu yazmı oldu ğu ve seyahatnamesinde yer verdi ği kitabedeki ebcet hesabını do ğru olarak hesap etti ğimizde Hacı Mahmud Bey Camisinin hicri 961/ miladi 1554 yılı, in a tarihi ortaya çıkmaktadır. Yapının kesin in aat yılı bilinmiyorsa da, Hacı Mahmud Bey’in XVI.yüzyılın ilk yarısında ya ayan bir ahsiyet oldu ğu kesinlemi tir.Caminin mimari özelliklerine de bakıldı ğında, bu yapının XVI. yüzyılda yapılmı olabilece ği kanaatindeyiz.

2.2. Hacı Mahmud Bey Medresesi

Külliye hakkında bilgi verirken Evkaf kayıtlarında Hacı Mahmud Bey Medresesi’nin de adı geçti ğini belirtmi tik.Maarif Salnamesinde ise Hacı Mahmud Bey medresesinin eski cami 142 yanında bulundu ğu belirtilmi tir. 143 Tevfik, Manastır’ın bilinen medresesi “Türk Medresesini” yaptıran ahsiyetin,aynı zamanda Hacı Mahmud Bey Camisini de yaptıran oldu ğu vurgulamı tır. 144 .Ayrıca,aynı yayının devamında belirtildi ğine göre,XX.yüzyılın ilk yarısında bu medreseye gönüllü bir vatanda tarafından dershane ve iki oda ilave edilmi tir.Medrese ile ilgili tarihi kaynaklarda bilgilere rastlanmasına ra ğmen,yapının tam yeri bilinmemektedir.Günümüzde,çar ı içerisinde bulunan ve cami bahçesine giden yol yuvarlak kemerli bir açıklıktan geçmektedir.Bu açıklı ğın üst kısmında konut tipinde in a edilen tek odalı bir yapı mevcuttur.Bu

140 Çelebi,çev.: abanoviç,age, s.306. 141 Tomovski,agm,s.56;Momidiç,”Kompleksot na camijata Haci Mahmud..”,s.90. 142 Sungur Çavu Camisi aynı zamanda Atik Cami-i olarak bilinmektedir. 143 Maarif Salnamesi,s.892. 144 Mehmed Tevfik,age, s.214.

bölümün e ğer ki tek ba ına farklı amaçla yapılan bir yapı de ğilse medreseye ba ğlı olma olasılı ğı vardır.

3. Hamza Bey Külliyesi : Hamza Bey külliyesi, cami ve mektepten olu maktadır.Mektebin hicri 1306/7–miladi 1889 tarihli Manastır Salnamesinde 145 kaydı geçmektedir.Ancak,bu ahsiyetin,ar iv kayıtlarında henüz bilinmemesi,bu iki yapı dı ında,aynı külliye içerisinde olabilecek farklı yapıların mevcudiyeti konusunda da aydınlık getirmemektedir.

3.1.Hamza Bey Camisi:

Envanter Numarası: RZZSK, 19.06.1973 tarihli tescil kararı ve 06-735/1 dosya numarasıyla eski eser statüsündedir; Ayrıca, ZZSKB, 30.03.1978 tarihli kararı ve 272 dosya numarasıyla kayıtlıdır; Yeri ve Adresi: Cami, “Stiv Naumov” ilkokulu kar ısında, eskiden Hamza Bey mahallesi olarak bilinen bölgede,günümüzde ise Petso Bojinovski caddesinde bulunmaktadır. ehir Haritasında Yer No: 3 Foto ğraf : 32-47 Çizim : 3-4 Đnceleme Tarihi : Eylül,2007,Nisan 2008;Haziran 2009; Kitabesi : Đncelememiz esnasında, yapıda in a kitabesinin olmadı ğı tespit edilmi tir. Fakat, caminin avlu kapısı üzerinde hicrî 1273/milâdî 1856-57 tarihli onarım kitabesi bulunmaktadır.(Resim:32) Vakfiyesi : Bilinmemektedir. Đna Tarihi : Caminin in a tarihi net olarak bilinmemektedir.Yapı muhtemelen XVI.yüzyıla aittir.Daha geni bilgi için tarihlendirme bölümüne bakınız. Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi : Bilinmemektedir. Yapının Tanımı:

145 Manastır Vilayeti Salnamesi ,Manastır,1889,s.243.

Makedonyalı bir ara tırmacıya göre,yapı önce bir kiliseydi(Aziz Vraçi),bunun kanıtı olarak ise yanında “ Kaygas ” isimli, kutsal bir su kayna ğının bulunmasıdır. 146 Bu dü üncenin bilimsel bir açıklaması olmaması nedeniyle do ğrulu ğu tartı ılır. Caminin, I.Dünya Sava ından sonra, 1943, 1993 yıllarında ve en son 2002 yılında onarıldı ğı bilinmektedir. Bunun yanı sıra,bazı kaynaklarda caminin adı, Üç eyhler olarak da verilmi tir. 147 Fakat, Tevfik, Halveti tarikatına mensup olan bu Üç eyhin, Hamza Bey Mahallesinde bulunan bir evde defnedildiklerini ve aynı yerde yaptırdıkları ve daha sonraları yıkılan camilerinden kalıntılar görüldü ğünü belirtmi tir. 148 A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: Yapı, dikdörtgen planlıdır ve 8.90 x 10.25 metre ebadındadır.(Resim:29) Đbadet mekanı, kubbe ile örtülmü tür.Kubbeye geçi tromplarla sa ğlanmı tır.Kubbenin çapı 6.15 149 metredir ve sekizgen bir kasnak üzerinde oturtulmu tur.Kubbenin yüksekli ği, ibadet mekanın zemininden en üst noktasına kadar 10.80 metredir. Đbadet mekanının güneyinde 5.50 x 2.60 metre ebadında dikdörtgen planlı ve zeminden biraz yüksek olan mihrap sahanlığı bulunmaktadır. Mihrap sahanlı ğı aynalı tonozla örtülmü tür. Caminin kuzeyinde bulunan, batı ile do ğu do ğrultusunda uzanan dikdörtgen planlı son cemaat yeri, yakın geçmi te yapılmı tır.Bu bölüm sundurma eklindedir. Yapının kuzeybatı kö esinde yer alan minaresi,caminin beden duvarına biti iktir. (Çizim:3-4)

2-Malzeme ve Teknik: Yapının beden duvarları tu ğla hatıllı kaba yontma ta lardan ibarettir. Duvar örgüsü, dört sıra tu ğla ve bir sıra kaba yontulmu ta ın

146 Momidiç-Petkova,agm, s.85. 147 Momidiç-Petkova,1988, s.85. 148 Mehmed Tevfik,age, s.223. 149 Camiyle ilgili ölçümler için bkz.Momidiç-Petkova,agm,s.95-96.

yerle tirilmesiyle olu turulmu tur. Ta ların arasında iki er dikey tu ğla yer almı tır. Cami minaresinin kaidesi kesme ta ve tu ğla, gövde kısmı tu ğladan yapılmı tır.Cami kubbesi içten tu ğla ile örülmü ,dı ı ise kur unla kaplıdır.

3-Cepheler: Caminin kuzey tarafında yer alan son cemaat yerin asli görünümü bilinmemektedir. Ancak,günümüzde bu bölüm,her duvarında iki er penceresi olan basit bir sundurmadır. Muhtemelen son yıllarda onarılan giri portali dikdörtgen eklinde bir ni i te kil etmektedir.Portal,duvar yüzeyinde,derinlemesine iki kademelidir. Birinci kademe basık yuvarlak kemerle sonuçlanmı tır. Đkinci kademeyi olu turan kavsara kısmı,tek sıra istalaktitle sonuçlanmı tır. Cami kubbesi, kasnak ve beden duvarlarının alt kısımlarında kirpi saçak uygulanmı tır.Yapının her dört cephesinde aynı düzenleme bulunmaktadır.(Resim:33-37)Cephelerin alt sıralarında dikdörtgen eklinde olan ve üç dilimli kemerle sonuçlanan iki er adet pencere açıklı ğı bulunmaktadır. Batı cephesindeki alt sıra pencerelerinin arasındaki yüzey, minarenin beden duvarına biti ik olmasından ve duvar yüzeyinin bir kısmını i gal etti ğinden olsa gerek, di ğer cephelere göre daha kısa tutulmu tur.Her cephede,üst sırada birer pencere açıklı ğı bulunmaktadır. Bu pencereler,cephelerde ortalanarak yuvarlak kemerle sonuçlanmı birer açıklık eklindedir. Batı cephesinin kuzey kısmında bulunan minare,altıgen prizmal kaidelidir.Minarenin gövdesi oniki kö eli, pete ği konik külahla sonuçlanmı tır.(Resim:38) 4-Đç Mekan: (Resim:39-41) Đbadet mekanı kare planlı bir mekandır. Mekanı örten kubbeye geçi ler, kö elerde yerle tirilen tromplarla sa ğlanmı tır. Tromp aralarında,güney,batı ve do ğu duvarlarında,duvar yüzeyinden belirgin bir ta ıntı yapan sivri kemerler uygulanmı tır. Đbadet mekanının güney kısmında,zeminden biraz yüksekte olan mihrap sahanlı ğı,enine dikdörtgen planlıdır.Bu mekanın güney duvarının orta ekseninde mihrap (Resim:42) yerle tirilmi tir.Mihrap,altı kö eli bir gövdenin istalaktitle sonuçlanmasıyla

olu turulmu tur.Güney duvarın üst sıralarında iki adet yuvarlak kemerli pencere,batı ve do ğu duvarlarının alt sıralarında ise dikdörtgen biçiminde iki pencere daha bulunmaktadır. Đbadet mekanının kuzey,batı ve do ğu duvarlarında pencere düzeni aynıdır.Bu duvarların alt sıralarında dikdörtgen eklinde iki er pencere,üst sıralarında ise yuvarlak kemerle sonuçlanan birer pencere bulunmaktadır. Đbadet mekanın kuzey kısmında son yıllardaki onarımlardan birinde ilave edilen ve iki kattan olu an mahfil kısmı bulunmaktadır. (Resim:43) Mihrabın batısında yer alan minber, (Resim:44)gövde ve erefe kısımlarından olu mu tur.Gövdesi,merdiven ve aynalıklardan ibarettir. Gövdenin yan aynalıkları iki açıklıklı bir süpürgelikten ve iki üçgen levhadan olu maktadır.Minberin kapısı yoktur,bunun yerine,ah aptan yapılan, yan taraflarında birer yuvarlak çubuk ve üstte tepeli ği olan bir açıklık tercih edilmi tir. erefe kısmı ise külahla sonuçlanmaktadır(Resim:36) Do ğu duvarın merkezine yerle tirilen kürsü(Resim:45 )dikdörtgen kaide üzerinde durmaktadır.Bu kısmın üstünde muhtemelen son yıllarda ilave edilen ve hiçbir süsleme unsuruna yer verilmeyen ah ap korkuluklar yer almaktadır.

B-Süsleme: 1-Ah ap: Minber kapısının yan söveleri ve baldaken tarzındaki minber erefesi ah aptandır. Bu bölüm dört sütun üzerinde duran konik bir külahla sonuçlanmaktadır.Külahın tepesinde alem yerle tirilmi tir.Minber erefesinde ah ap üzerine boyama tekni ğiyle uygulanan süslemeler muhtemelen son yıllarda yapılmı tır. 2-Kalem Đ i: Yapının iç mekanı geç dönemlerde tamamen onarılmı tır.Duvarlar sıva ile kaplanmı tır.Bu nedenle, bugünkü halinde kalem ileri mevcut de ğildir.Ancak,bir kaynakta alçının altındaki tabakalarda yer yer kalem i i süslemesine rastlanıldı ğı belirtilmi tir. 150 Bu süslemenin, gri ve altın

150 Zoran Pavlov, Makedonya’da Tek Kubbeli Camiler, Gazi Ünv.Sosyal Bilimler

yaldızlı çok canlı barok bitkisel motiflerden olu turuldu ğu belirtilmi tir. Ayrıca bir di ğer kaynakta,ibadet mekanında palmiye ve rozet ekilli kabartmalara rastlanıldı ğı belirtilmektedir. 151 3-Ta : Portalde,tek sıra istalaktit süsleme uygulanmı tır.(Resim:46) Ayrıca, Mihrapta da be sıra istalaktit süsleme yer almaktadır.Minberin aynalıklarında kabartmalı geometrik motifler yer almı tır.Bu motifler arasında, baklava dilimleri,üçgen ve kareler, yüzeye hakim motiflerdir. Kürsünün kaide ve gövdesinde minberde oldu ğu gibi, kabartma tekni ğinde i lenilen ve baklava dilimi ,üçgen ve kare motiflerinden olu turulan bir geometrik kompozisyon mevcuttur. Minare erefesinin alt kısmı geometrik motiflerden olu turulmu bir kompozisyon sergilemektedir.Bu kompozisyon be sıra silme ku aktan ibarettir.Her ku akta farklı desenler uygulanmı tır.Bunun altında minare gövdesi ile aynı hizada sarkıtlı ve istalaktitli geometrik süslememeler vardır. Ayrıca,minare erefesinin korkuluklarında ajur tekni ğiyle i lenmi yıldız ve kare motifler vardır.(Resim:47) 4-Tu ğla: Cephe ve kasnaktaki pencerelerin tu ğlalarla ekillendirildi ği görülmektedir.

C-Tarihlendirme: Yapının tarihi net olarak bilinmemektedir.Bir ara tırmacıya göre, yapının mimari özellikleri öne sürülerek caminin in a tarihi 17.yüzyıl veya 18.yüzyıl ba ları oldu ğu ileri sürülmü tür. 152 Bu dü üncenin sa ğlam gerekçeleri olmadı ğı nedeniyle, Ayverdi üphe ile yakla mı sa da, yapının in a tarihiyle ilgili net bir bilgi verilmemi tir. 153 Yapının, XIX. yüzyılda onarım geçirdi ği nettir.Tomovski, ibadet mekanında,kubbe kasna ğında bulunan fakat günümüzde izlerine

Enstitüsü Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi,Ankara,2001,s.76. 151 Tomovski,agm, s.54. 152 Tomovski,agm, s.54. 153 Ayverdi,age, s.97.

rastlamadı ğımız, kırmızı renkle yazılan 1798 yazısından hareket ederek son cemaat yerini de bu tarihe tarihlendirmi tir. 154 Caminin mimari özelliklerine bakıldı ğında Đstanbul Davud Pa a Camisi(XV.yy) 155 ,Tire Ye il Đmaret(XV.yy) 156 ,Edirne Beylerbeyi Camisi(XV.yy) 157 ,Serez Mehmed Bey Camisi(XV.yy) 158 ,Serez Zincirli Camisi(tarihi belli de ğil), 159 Pri tine Ya ar Pa a Camisi(XVI.yy),Sofya Bayraklı Camisi(XVI.yy) ve Prizren Sinan Pa a Camisi(XVII.yy) 160 ile benzerdir.Plan uygulaması göz önünde tutulursa,Hamza Bey Camisi muhtemelen XVI.yüzyıl eseridir.

3.2.Hamza Bey Mektebi

Bu medrese günümüzde ayakta de ğildir.Hakkında adı dı ında hiçbir bilgiye ula amadık. Manastır salnamesi dı ında, yararlandı ğımız di ğer kaynaklarda adına rastlamadık.Bu sebeple, Hamza Bey Mektebi hakkında daha geni bilgiye sahip de ğiliz.

154 Tomovski,agm,s.54;Müellif tarafından hicri tarih verilmemi ,do ğrudan Miladi tarih verilmi tir.

155 Kuban,age,s.211. 156 Aslanapa,age,s.65. 157 Aslanapa,age,s.62. 158 E.H. Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri,Bulgaristan,Yunanistan,Arnavudluk, C.IV,4.5.6.Kitab, Đstanbul 1982,s.361. 159 Ayverdi,age,s.365. 160 Vırmiça,age,s.428.

4.Hasan Baba Külliyesi: Hasan Baba Külliyesi, cami ve onun biti iğinde yer alan türbeden olu maktadır.Caminin bahçesinde Osmanlı Devletinin çok sayıda önemli ahsiyetlerin defnedildi ği hazire bölümü de bulunmaktadır.

4.1.Hasan Baba Camisi (“Kesik Ba ” Tekke Camisi) Envanter Numarası: Cami,eski eser statüsünde de ğildir. Yeri ve Adresi: ehrin batı kesiminde, Kazak çe me olarak bilinen bölgede, Çar Samoil(Tsar Samoilova) caddesinde bulunmaktadır. ehir Haritasında Yer No: 4 Foto ğraf : 48-55 Çizim : 5 Đnceleme Tarihi : Eylül 2007;Nisan 2008;Haziran 2009; Kitabesi : Đncelememiz esnasında camide hiçbir kitabeye rastlanmamı tır. Vakfiyesi : Bilinmemektedir. Đna Tarihi : Bilinmemektedir. Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi : Caminin yakınında bulunan aynı adlı türbe ile birlikte kimin tarafından yaptırıldı ğı bilinmemektedir. Ancak,M.Tevfik, Osmanlı padi ahlarından Sultan Murat’ın, dönemin mucizevi ahıslarından olan Hasan Baba’nın haksız yere öldürülmesinden dolayı ve bu nedenle de “Kesik Ba ” denildi ği bir türbenin ile bunun yanında tekke ve caminin in a edilmesi emretti ğini belirtmi tir. 161 Ancak,bununla ilgili bir belge göstermemi tir. Yapının Tanımı: A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: Yapının kare planlı olan ibadet mekanı, çift sekizgen kasnak üzerinde oturtulan ve dı tan sekiz kö eli kiremit bir çatıyla kaplı kubbe ile örtülüdür. Kubbe altında bulunan birinci kasnak

161 Mehmed Tevfik,age, s.219.

ikinciye göre biraz dı a ta mı tır. Örtü sistemini olu turan kubbeye geçi tromplarla sa ğlanmı tır. (Çizim:5) Yapının kuzey kısmında bulunan son cemaat yeri, batı ve do ğu do ğrultusunda enine dikdörtgen planlıdır.Kapalı bir mekanı te kil eden bu bölüm muhtemelen son yıllarda yapıya ilave edilmi tir. Son cemaat yeri ah ap konstruksyon üzerine yerle tirilen kiremit çatıyla örtülmü tür. Minare, merkez mekanın kuzeybatı kö esinde bulunmaktadır. Caminin kuzeybatı kısmında yapıya biti ik ve “L” eklinde bir uzantıyı olu turan dikdörtgen planlı türbe yapısı bulunmaktadır. 2-Malzeme ve Teknik: Cami moloz ta ve tu ğla ile in a edilmi tir. Cami minaresinin kaidesi ve gövdesi kesme ta , erefe üstü ise tu ğla ile yapılmı tır. Günümüzde cepheleri beyaz renkle sıvanmı tır. 3-Cepheler: (Resim:48-51)Merkez mekanı örten kubbenin kasnakla birle ti ği bölümler kirpi saçakla ku atılmı tır. Caminin kuzeyindeki son cemaat yeri revaklıdır.Revak üç kemerli açıklıktan olu mu tur.Duvarın do ğusunda yer alan yuvarlak kemer açıklı ğı, giri kapısıdır ve bu açıklık di ğer iki açıklı ğa göre daha geni tir. Caminin batı cephesinin bir kısmı türbe ile kapatılmı tır. Bu cephede altta düz lentolu ve üst sırada yuvarlak kemerli birer pencere açıklı ğı vardır.Güney ve do ğu cephelerde pencere düzeni aynıdır.Bu cephelerde altta iki er adet düz lentolu, üst sırada, merkezde hafif sivri kemerli birer adet pencere bulunmaktadır.Üst sıra pencereler alttakilere göre daha küçük boyuttadır. Yapının kuzeybatı kö esinde yer alan minare,ibadet mekanı ile türbe yapısının arasında bulunmaktadır..Poligonal gövdesi ve silme bilezikli erefe altı olan minarenin yüzeyi badana ile örtülmü tür. 4-Đç Mekan: (Resim:52-53) Caminin iç kısmında kubbeye geçi i sa ğlayan tromplar sivri kemerli silmelerle tertiplenmi tir.Trompların arasına,orta eksende pencereyi de içine alan birer sivri kemer yerle tirilmi tir. Yapının batı duvarında altta bir, üstte, duvarın orta ekseninde olmak üzere birer pencere bulunmaktadır.Pencereler yuvarlak kemerlidir.

Caminin güney duvarının orta ekseninde yuvarlak kemerle sonuçlanan yarım silindir biçiminde gövdesi olan mihrap (Resim:54) yerle tirilmi tir. Mihrabın, her iki yanında ve üzerindeki duvar yüzeyinde, dikdörtgen biçiminde ve yuvarlak kemerle sonuçlanan birer pencere bulunmaktadır. Mihrabın sa ğ yanında güneybatı duvarın kö esinde minber yerle tirilmi tir.(Resim:55) Đbadet mekanın do ğu duvarında, pencereler,güney duvarda oldu ğu gibi tertiplenmi tir. Kuzey duvarın merkezinde yuvarlak kemerli giri açıklı ğı ve bunun üstünde mahfil kısmı yer almaktadır. B-Süsleme: Caminin iç mekanında süsleme ba lı ğı altında kayda alınacak hiçbir unsura rastlanılmamı tır. Mihrap ve minber son yıllarda yapılmı tır. C–Tarihlendirme: M.Tevfik, caminin Sultan IV. Murat döneminde, hicri1037- 1049/miladi 1628-29/1640-41 yılında in a edildi ği belirtmi tir. 162 Ancak,bu görü ü bilimsel bir temele dayandırmamı .Neye dayanarak bu görü ü beyan etti ğini de tespit edemedik.Fakat bu görü ün dı ında bir bilgiye rastlamadık.

4.2. Hasan Baba Türbesi Envanter Numarası: Türbe,eski eser statüsünde de ğildir. Yeri ve Adresi: Hasan Baba Caminin biti iğindedir.. ehir Haritasında Yer No: 5 Foto ğraf : - Çizim : 6 Đnceleme Tarihi : Eylül,2007;Nisan 2008;Haziran 2009. Kitabesi : Đnceleme esnasında,yapıda hiçbir kitabeye rastlanmamı tır. Vakfiyesi : Bilinmemektedir. Đna Tarihi : Bilinmemektedir. Mimarı : Bilinmemektedir.

162 Mehmed Tevfik,age, s.54;Tomovski,agm, s.58;

Banisi : M.Tevfik,türbenin,halk arasında Hasan Baba adıyla bilinen Hasan Ke fi Efendi adına yaptırıldı ğını,fakat bu dü ünceyi bir dayanak olmadan vermi tir. 163 Yapının Tanımı: Türbe, Hasan Baba Caminin kuzey batısında bulunarak,yapıya biti iktir.Türbe içinde,halk arasında Hasan Baba’ya ait oldu ğu bilinen bir kabir vardır.Ancak,yapının iç mekanı 1996 yılında tamamen onarılmı tır.Günümüzde kabirde, Hasan Baba’ya ait olan ne mezar ta ı ne de kitabe vardır. A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: Türbe dikdörtgen planlıdır. 5.46 x 5.87 metre ebadında olan bir yapıdır.Türbenin batı cephesinin kuzey eksenindeki kö e kısmı “L” eklindedir. Türbeye, kuzey cephenin do ğu ekseninden açılan giri kapısından girilmektedir. Günümüzde, kiremit kaplı kırma çatılıdır.(Çizim:6) 2-Malzeme ve Teknik: Türbe tu ğla ve ta tan yapılmı tır.Cephelerin yüzeyi sıvanmı tır. 3-Cepheler: Türbenin batı cephesi hariç,di ğer cephelerde birer pencere mevcuttur.Tamamen onarıldı ğı için,asli esere ait hiçbir unsur bulunmamaktadır.

163 Mehmed Tevfik’in anlattıklarına göre, aslen Manastır’lı olan Hasan Baba, do ğaüstü özelliklere sahip olan Nak ibendi tarikatı lideri Ci ğer Babanın mürididir. Ci ğer Babanın adı asılsız olaylara karı tıktan sonra, dönemin padi ahı IV.Murat tarafından hakkında ölüm fermanı yayınlanmı tır. Đdam gününde Ci ğer Baba, ehir meydanında idamını seyreden müritlerine dönerek,onun yerine gönüllü olarak birinin geçmesini ister.Genç müritler arasında Hasan Ke fi, bu görevi üstlenir.Hasan Ke fi’nin ba ı kesildi ği an meydanda olan herkes akına döner.Çünkü,Hasan Ke fi ölmemi tir ve yerden kesilen ba ını alarak,günümüzde türbesi olan yere gelir.Bir hareketle ,daha önce buradan akan Dragor nehrinin akıntı yönünü de ğitirir ve bu dünyadan ayrılır. Đdamı gerçekle tiren görevliler,buna üzülerek,bu ola ğanüstü durumu padi aha bildirir.Padi ah ta bu durumu ö ğrendikten sonra Hasan Baba adına cami, tekke ve türbe yaptırılmasını emreder.Hasan Baba türbesinde kesilen kurbanlardan kalan ci ğer parçaları ise ,türbe yakınındaki a ğaç dallarına asılarak,yakınlarda bulunan hayvanların beslenmesi içindir.Bu adet,Ci ğer Babanın vasiyeti olarak günümüze kadar korunmu tur.Bkz.,Mehmed Tevfik,age,219;

4-Đç Mekan: Dikdörtgen planlı bir mekandan olu an türbe düz tavanla örtülmü tür. Süslemesizdir.Yapı içinde mum yakma ve adak adama gelene ği hala devam etmektedir. C- Tarihlendirme: Türbenin net olarak in a tarihi bilinmemektedir.Ancak M.Tevfik,Hasan Ke fi Efendinin özelliklerinden bahsederken, bu ahsiyetin IV. Murat döneminde(hicri 1032-1049/miladi 1628-1640) ya adı ğı ve adına cami ile türbe yapıldı ğını belirtmektedir. 164 Bu dü ünceye K.Tomovski 165 de katılmı tır.

164 Bununla ilgili bkz.,Mehmed Tevfik,age, s.219;Bu yayında müellif bilgileri verirken bilimsel verileri göstermeden eserini kaleme almı tır.Ancak,müellif döneminin önemli tarihçilerinden biridir. 165 Tomovski,agm, s.58;

5. Haydar Kadı Külliyesi

5.1. Haydar Kadı Camisi(Gazi Haydar Kadı Camisi) Envanter Numarası: RZZSK, 14.11.1950 tescil tarihli kararıyla ve 1740 dosya numarasıyla kayıtlı eski eserdi; De ğiik dönemlerde farklı amaçlar için kullanılan cami, son birkaç yıl önce kullanımı Makedonya Đslam Birli ği Me ihatına devredilmi tir. Yeri ve Adresi: Cami, ”Tsane Vasilev caddesi, Numara 14 adresinde bulunmaktadır. ehir Haritasında Yer No: 11 Foto ğraf : 134-152 Çizim : 20-23 Đnceleme Tarihi : Eylül,2007;Nisan 2008;Haziran 2009; Kitabesi : Caminin giri kapısı üzerinde dikdörtgen bir ta levhada bulunan Arapça kitabenin(Resim:134)(Çizim:20) transkripsyonu öyledir: “Kad buniye’adel kuddatu’l-muslimine mevlana Haydar sarahullahu Teala fi’l-cenne bi’l-beytil mezin ve’l-kevser haze’l-camiu’ -erif ve’l- ma’bedu’l-latif Halisan livechillahi’l-azim ve taliben li-merdahurrahim fi tarih sene tis’a ve sittin ve tis’a mie ” (969) Bu kitabeden caminin Manastır kadısı Haydar tarafından hicri 969/miladi 1561-62’de in a ettirildi ği ö ğrenilmektedir. Vakfiyesi : Haydar Kadı Vakfiyesi bilinmemektedir.Fakat,Tevfik,bir belge göstermeden yapının banisi Haydar Kadının,camiye bütün dükkanlarını,ev ve hanlarını vakfetti ğini ve bu mülkler Çengel Karakol olarak bilinen Çıra Pazarının bulundu ğu mekanda yer aldı ğını yazmı tır. 166 Đna Tarihi : H.969/M.1561-62 Mimarı : Bilinmemektedir.

166 Mehmed Tevfik,age, s.212.

Banisi : Manastır’da bir dönem kadılık görevinde bulunan Haydar Efendi tarafından yaptırılmı tır. 167 Yapının Tanımı: Manastır ehrinde Osmanlı yapıları arasında önemli yeri vardır.Yapının iki minareli olarak tasarlanmı olması, Makedonya’da ender rastlanılan bir durumdur.Haydar Kadı Camisi, muhtemelen Sultan Re at’ın Manastır’ı ziyareti sebebiyle 1890‘lı yıllarda onarılmı tır.Cami içindeki süsleme de bunu kanıtlamaktadır. 168 1957-58 ve 1960 yıllarında,yapıda, bakım nitelikli tadilatlar yapılmı tır. 169 A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: (Çizim:21-22)Cami, iç mekan ölçülerine göre,11 x 11 metre ebadında kare planlı kübik bir yapıdır.Merkez mekan oniki kö eli kasnak üzerinde oturtulan kubbe ile örtülüdür.Kubbeye geçi sistemi tromplarla sa ğlanmı tır.Kubbenin kasna ğı ile ibadet mekanın beden duvarları arasında dikdörtgen prizma eklinde ikinci bir kasnak uygulanmı tır. Caminin kuzeyinde üç bölümlü son cemaat yeri vardır.Önü açık ve revaklı olan son cemaat yerin örtüsü üç kubbeden ibarettir. Caminin plan emasında, kuzeybatı kö esinde çokgen planlı ve kuzeydo ğu kö esinde kare planlı olmak üzere iki minare görülmektedir.Bunlardan,10 metre uzunlu ğunda olan kuzeybatı minaresi, 1912 yılında Osmanlıların Manastır’dan çekilmesi sırasında havan topuyla yıkılmı ,kuzeydo ğudaki minaresinin yapımı ise tamamlanamamı tır. 170 (Çizim:22) 2-Malzeme ve Teknik: Cami cepheleri düzgün kesme ta ve tu ğla ile ile in a edilmi tir.Kur unla örtülü oldu ğu tahmin edilen kubbe,onarım çalı malarından sonra 1960-61 yıllarında çinko örtü ile

167 Mehmed Tevfik,age, s.212. 168 Pavlov,agt, s.41. 169 Bu tadilatlarla ilgili bkz. Krum TOMOVSK Đ,”Konzervacija i restauracija Gazi Haydar-kadiyine camiye u Bitolyu”, Zbornik Za Za tita na Spomenicite na Kulturata ,kn.XIII.,Beograd,1962,s.51-56; 170 Tomovski,agm,36,52;Balabanov:”,age, s.195.

kaplanmı tır. 171 Yapıda,ilgi çeken detaylardan,son cemaat yerindeki sütunların yapımında beyaz ve ye il(somaki)mermerin kullanımıdır. 3-Cepheler: Örtü sisteminin alt kısımlarında,beden duvarı ile ikinci kasna ğın örtüleri altında yer alan silme saçaklar yapı etrafını dolanmaktadır.(Resim:137) Kubbeyi ta ıyan kasnak üzerinde oniki sivri kemerli pencere açıklı ğı vardır. Son cemaat yeri revak eklinde düzenlenmi tir. Revaklardaki sütunlar yuvarlak kemerlidir. (Resim:135,138) Caminin kuzey duvarı merkezinde,giri portali bulunmaktadır. Portal dikdörtgen biçiminde olu turulan ve kademelenmesi silmelerle olu turulan bir ni i te kil etmektedir.Portalin kavsarası tek sıra istalaktitle sonuçalnmaktadır.Giri kapısı yanlarda söveli va basık yuvarlak kemerlidir.Portalin etrafında iki sa ğır sivri kemerli düz lentolu pencere yer almı tır.Pencerelerin batı ve do ğu ekseninde, dar bir ni i içerisinde yarım silindir prizmal gövdeli birer mihrabiye mevcuttur.(Resim:139) Batı(Resim:140) ve do ğu(Resim:141) cephelerinde altta ve üstte olmak üzere iki er sıra penceresi vardır. Đlk sıra pencereler,düzgün kesme ta larla dikdörtgen biçiminde sövelerle çerçevelenmi ve sa ğır sivri kemerle sonuçlanmı tır.Üst sıra pencereleri ise sivri kemerli açıklıklar eklindedir. Yapının ikinci kasnak yüzeyinde iki er adet olmak üzere toplam sekiz sivri kemerli pencere açıklı ğı bulunmaktadır. Güney cephede(Resim:142) ise pencere düzeni alt sırada, üç yerine iki pencereden olu mu tur. Yapının kuzeybatı kö esinde yer alan minare çokgen kaidesi vardır.Üst kısmı günümüzde ayakta de ğildir.(Resim:136) 4-Đç Mekan: Đbadet mekanı kare planlı bir mekandır.Bu mekanın kö elerinde yer alan ve kubbeye geçi i sa ğlayan ve silme ku aklarla

171 Pavlov,agt, s.41.

profillenmi tromplar dilimlidir.Trompların arasında sivri kemerli birer silme yer almaktadır. Đbadet mekanı batı ve do ğu duvarlarında sekizer, güney duvarında yedi ve kuzey duvarında iki olmak üzere toplam pencere ile onikigen kasna ğın her yüzeyinde birer olmak üzere toplamda oniki pencereden aldı ğı ı ıkla geni ve ferah bir mekanı olu turmaktadır.(Resim:143-146) Güney duvarın orta ekseninde mihrap dikdörtgen bir ni i te kil etmektedir.Ni in çerçevesi silmelerle profillenmi tir.Mihrabın gövdesi altı kö eli,kavsarası ise istalaktitlidir. Mihrabın sa ğında günümüzde sadece gövdesinin kaidesi kalan minber bulunmaktadır. Đbadet mekanının kuzeybatı kö esinde,yuvarlak kemerli bir açıklıktan minare kısmına girilmektedir.

B-Süsleme: Yapının süslemesi,giri portali,son cemaat yeri sütunları ve ibadet mekanında,pencerelerin alınlıklarında,tromp ve kasnak yüzeylerinde uygulanmı tır. 1-Ah ap: Kapı kanatları muhtemelen caminin yapıldı ğı yıllarda yapılmı tır.2.64 x 1.66 m. boylarında ve sö ğüt a ğacından olan kapı kanatları üç panodan olu maktadır.Üst panoları, rozet biçiminde dini yazılarla süslenmi tir .Alt panolarda, kiri li çıtaların geçme tekni ğiyle elde edilen kare ve dikdörtgen motifleri olu turulmu tur. Haydar Kadı kapı kanatları günümüzde çok hasar görmü tür.Panolar arasında eskiden madeni kabaralar bulundu ğu kilit sistemin üzerindeki madeni kabara izinden anla ılmaktadır.Alt panodaki sol karenin üstünde iki çıtası ve merkezindeki dörtgen levhası yoktur.Kapı binisi tamamen yok olmu tur. (Resim:147)(Çizim:23) 2-Kalem Đ i: Đbadet mekanın de ğiik yüzeylerinde görülen kalem ilerinden manzara ve do ğa tasfirleri dikkat çekicidir.Trompların arasındaki

yüzeylerde bitkisel motifler gözle seçilebilmektedir.Ayrıca,tromplarda,zencirek desenli ince bordürler yer almaktadır.(Resim:148-149) 3-Mermer: Son cemaat yerinde kubbeleri ta ıyan sütunların dı tan ilk sıradakilerin sütun gövdeleri yuvarlaktır.Sütun ba lıklarında zarif bir süsleme yer almı tır.Üç sıra silme bilezik üzerinde yerle tirilen sütun ba lıklarında baklava dilimlerinden olu an bir kompozisyon uygulanmı tır.Son cemaat yerindeki orta sütunların gövdelerinde silme bilezikler ile ba lıklarında sarkıtlı istalaktitler uygulanmı tır.(Resim:150-151) 4-Ta : Portalin kavsarasında tek sıra istalaktit uygulanmı tır.

5-Tu ğla: Kemerler ve pencerelerin kemerleri düzgün bir ekilde ekillendirilerek yüzeye hareketlilik kazandırmı tır.(Resim:152)

5.2.Haydar Kadı Medresesi

Maarif Salnamesinde Haydar Kadı Medresesinin 172 Karadebba ğ mahallesinde bulundu ğu belirtilmi tir.Günümüzde bu yapı mevcut de ğildir.

5.3. Haydar Kadı Hamamı Tapu defterinde 1263 tarihinde kaydı geçen bu hamam imdi mevcut de ğildir. 173

172 Maarif Salnamesi,s.892. 173 Ayverdi,age, s.109.

6. Đshak Çelebi Külliyesi:

Đshak Çelebi vakfiyesi’nden 174 elde edilen bilgiler do ğrultusunda bu külliye ehrin en kapsamlı ve en önemli yapı toplulu ğuydu. Külliyenin içinde,caminin yanısıra,mektep,medrese ve zaviye yapıları da yer alıyordu.Bütün bu yapılar birbiriyle ba ğlantılı geni bir mekan üzerinde in a edilmi lerdi.Ancak günümüzde sadece cami ayaktadır.

6.1. Đshak Çelebi Camisi( Đshakiye Camisi)

Envanter Numarası: RZZSK,14.11.1950 tarihli tescil kararıyla ve 1738 dosya numarasıyla kayıtlı eski eserdir; Yeri ve Adresi: Đshak Çelebi Camisi, ehrin merkezinde,Türk çar ısının hemen yakınında, Dragor nehrinin kuzey sahilinde bulunmaktadır. ehir Haritasında Yer No: 6 Foto ğraf : 56 -83 Çizim : 7-12 Đnceleme Tarihi : Eylül,2007;Nisan 2008;Haziran 2009. Kitabesi : Yapının giri kapısı üzerinde 150 x 170 cm. ebadında olan bir ina kitabesi bulunmaktadır. (Resim:56)Arapça kitabenin transkripsiyonu u ekildedir: “Avn-ı bismillahirrahmanirrahim-talibu tarihen libeyti’l-kadîm Đnne Đshak ibn-i Đsa fâdılen-dame sa’dazâde ‘izzen bi’n-neim Kad benâ’hu camian ni’me ileyna- irtedâ men e’nehu el-birru’l-âlîm Sümme emla mülhemen tarihahu- “Ve salli bismillahirrahmanirrahim ”

174 V.G.M.A’nde yapmı oldu ğumuz çalı mada,yetkililerden aldı ğımız bilgilere göre, Đshak Çelebi Efendi vakfiyesinin mevcut oldu ğu ancak henuz dijital ortama aktarılmadı ğı ve bu nedenle ara tırmaya açık olmadı ğı tespit edildi.Dolayısıyla,vakfiyenin bir kısmını daha önce bu konuda kapsamlı ara tırma yapılan yayınlardan aktarmaktayız.Bkz.,H.Kale i, Najstariji Vakufski Dokumenti u Jugoslaviji na Arapskom Jeziku, Pri tina, 1972;Ayverdi,age, s. 100.

Ebcet hesabıyla kitabenin son satırından hicrî 912/milâdî 1506-07 tarihi dü ürülmektedir. Ayrıca, kitabenin ikinci satırında Đshak Bey’in babası Đsa Bey’in caminin haziresine defnedildi ği anla ılmaktadır.Ancak, günümüzde cami haziresi tamamen ortadan kaldırıldı ğından bu mezar bulunmamaktadır. Vakfiyesi : Đshak Çelebi Vakfiyesi kapsamlı bir vakfiyedir.Dört bölümden olu an vakfiyenin Manastır yapılarına ili kin olan kısmı,hicrî 914/ milâdî 10 - 19 Temmuz 1508 tarihlidir 175 . Vakfiyede unlar belirtilmi tir: 176 914 senesinde Selanik kadısı olan Hasan Çelebi bin Đsa Manastır’da cami, caminin haremine yani avlusuna biti ik 10 hücrelik bir medrese ve misafirlerin sakin olmaları için iki ev, bu ikinin arasında bir sofa yani avlu, bundan mâadâ, matbah yani kiler, yemekhane, ahır ve helalar in a etmi , caminin yakınında bir mektep tesis ile medreseye tefsir, fıkıh ve lugat olmak üzere 275 cild kitap, 3 Kur’an’ı Kerim ve ayrıca lecüzâ-i erif vakfetmi tir. Hemen hemen hiçbir cami vakfiyesinde üstünde durulmayan, bakırdan mamul top kandillerinden de 4 adet yaptırdı ğını yazmı tır. Bunlar için: a) 105 ev, b) 4 hücre, c) 300.000 dirhem yeni ve temiz akçe, d) Leskoçe nahiyesinde, e) Robka kariyesinde, f) ehir dahilinde babasından müntakıl, g) ehirde di ğer 2, h) Karasu üstünde 8, i) Aynı su üstünde 6 ki ceman 20 de ğirmen, j) Selanik’de 39 fevkâni, 15 tahtâni hücreyi hâvi, etrafı dükkanlarla mahdud han,

175 Kale i,age,147;Ayverdi,age, s.100; 176 Ayverdi,age, s.100.

k) Selanik’de Hacı Mustafa Han-ı Sultânî yakınında ulvî vasıflı 8 hücreden mürekkep menzil, l) Müteaddid evleri hâvi menzil, m) Selanik’de 6 dükkan, dükkanlar altında 15 mahzen ve dükkanların gerilerinde 15 hücreden mürekkep bina, n) Selanik’de Balat mahallesinde menzil, o) Ayrıca dört dükkan olmak üzere pek geni vakıf bırakmaktadır. Bu irâddan cami, medrese, mektep ve zâviyenin rakabe ve termimi için senede 10.000 dirhem, mütevelliye günde 8, nâzıra 4, müderrise 20, medrese sakinlerine 10, hatib ve imama 4’er, hâfızların reisine 2, Cuma günleri Hazret-i Peygamber’in ruhuna ihdâ edilmek üzere 11 cûz okumak üzere 3 hâfıza üçer, öğle namazından sonra kürsüde okuyan hâfıza 1, yine öğle namazından sonra 5 cûz okumak üzere 1 dirhem, müezzine 3, muarrife 1, kapıyı açana 1.5 ya ğ ve hasır için günde 1, mektep muallimine 3 dirhem ayırmaktadır. Üç gün kalmasına müsaade edilen misafirler için sabah ve ikindi pi ecek et için her gün 16, pirinç 6, bu ğday, ekmek 7, tuz 1.5, ya ğ ve bal için iki er, so ğan vesaire 1.5, oduna 4, kandil ya ğına 1.5, zâviye eyhine 3, câbîlerin her birine 4, kâtibe 4, nakıb, bevvab, ferra için birer, a çı ve ekmekçiye 3, kilerciye 2 dirhem ayırmaktadır. Vakfiye, hicri 914’de Selanik’te hâkim-i mevki tarafından tasdik edilmi , 10 ahit tarafından imzalanmı tır Đna Tarihi : Hicrî 912 / milâdî 1506-07. Mimarı : Caminin mimarı bilinmemektedir.Ancak bir kaynakta verilen bilgiler,caminin in aatında Đstanbul’dan gelen mimarların yönetiminde yerli ustaların çalı abilece ği yönündedir. 177 Bunun nedeni olarak, bu in aatı gerçekle tirecek ustaların, geli en Osmanlı mimarisini çok iyi tanıması gerekti ği belirtilmi tir. Di ğer kaynakta ise, bir dayanak belirtilmeden, cami inaatında sadece yerel ustaların çalı mı olabilece ği belirtilmi tir. Bu do ğrultuda, cami minaresinin,Smilevo köyünden olan bir in aat ustası tarafından yapıldı ğı

177 R. Momidiç, ”Camiyata Đshak Çelebi vo Bitola”, Zbornik na trudovi ,br.1,Bitola 1979,s.58.

belirtilmi tir. 178 Bu dü ünce,daha sonraki yıllarda farklı yayınlarda 179 oldu ğu gibi aktarılmı tır ancak kesin bir belgeye dayanarak söylenmedi ği için tartı maya açık bir kapı bırakmı tır.Kanaatimizce, Đshak Çelebi gibi önemli bir caminin ba mimarı muhtemelen Đstanbul’daki Hassa Mimarlık Te kilatı tarafından görevlendirilen bir mimardır,ancak bazı usta,kalfa ve i çilerin mahalli bölgeden oldu ğu görü ündeyiz. Banisi : Caminin vakfiyesi ve kitabesinden anla ıldı ğına göre, yapı, Manastır’da kadılık görevini yapan Đshak Çelebi ibni Đsa tarafından yaptırılmı tır.Daha önce Selanik kadısı görevinde bulunan Đshak Çelebi,caminin in a edildi ği H.912/M.1506-7 yılından iki yıl sonra Manastır’a kadı olarak tayin edilmi tir. Yapının Tanımı: Evliya Çelebi, Đshakiye caminin XVII. Yüzyıl içerisinde Manastır’ın en büyük camisi oldu ğunu yazmı tır. 180 Günümüzde de en büyük camidir. Caminin banisi Đshak Çelebi Efendi H.914/M.1508-9 yılında, Sultan II. Bayezid’in döneminde Selanik’teki kadılık görevinden istifa ederek,Manastır’a yerle mi tir. 181 Caminin bilinen ilk onarımı 1890 yılında yapılmı tır.1911 yılında,Sultan Re at’ın Manastır’ı ziyaret etmesi nedeniyle,caminin son cemaat yeri geni letilmi tir.Ayrıca,ibadet mekanının kuzey duvarında mahfil yapılmı tır. 182 1859 yıllarında camide ufak tefek de ğiikliklerin yapıldı ğını giri kapısındaki manzara resmindeki sanatçı isimlerinden ve 1859 tarihinin yazılmı oldu ğundan anla ılmaktadır. 183 Günümüzde de onarımlar devam etmektedir.

178 Tomovski,agm, s.48. 179 Momidiç,agm,s.53; Nikolovski, Körnakov, Balabanov, Spomenici na kulturata na Makedonija ,Misla, Skopje, 1980, s.197; Andrejeviç,age,s.25. 180 Evliya Çelebi,age, s.306;Evliya Çelebi Seyahatnamesi,age,s.115. 181 Mehmed Tevfik,age, s.211. 182 Momidiç,agm, s.54. 183 Đbrahimi,1989, s.82.

A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi (Çizim:7-8) Cami, ibadet mekanı ve son cemaat yeri ile birlikte kuzey-güney do ğrultusunda uzanan dikdörtgen planlıdır.Kubbe ile örtülen merkez mekan, 14.52x12.52 m. ebadındadır.Kubbenin yüksekli ği yerden 26 metre, çapı ise 14.40 metredir 184 . Dı tan onikigen, içten dairevi bir kasnak üzerinde duran kubbe ile ibadet mekanı arasında hantal bir kütle olarak ikinci bir dikdörtgen prizmal kasnak yer almaktadır.Merkez mekanda kubbeye geçi sistemi, tromplarla sa ğlanmı tır. Caminin kuzeyinde be er gözlü iki son cemaat yeri vardır. Yapının son cemaat yeri kapalı bir mekanı te kil etmektedir.Bu mekan kiremit kaplı kırma çatıyla örtülmü tür.Son cemaat yerin, kuzeybatı kö esinde yer alan minaresi yapının beden duvarıyla biti iktir ve 45.0 metre yüksekli ğindedir. 185

2-Malzeme ve Teknik: Yapı tu ğla ve kesme ta la in aat edilmi tir. Duvar örgüsü, üç sıra tu ğla ve bir sıra kesme ta tan olu turulmu tur. Ayrıca, kesme ta ların arasına iki er dikey tu ğla dizilmi tir.Yapının ikinci sıra pencerelerinin üst kısmı, kubbe altına kadar devam eden bölümleri sıvanmı tır. Batı cephenin kuzey kö esinde yer alan minarenin kaidesi ta ve tu ğla ile, gövdesi ise tu ğladan in aat edilmi tir.Minare erefesinin korkulu ğu ta tan,külahı kur unla kaplanmı tır.Caminin mihrap,minber ve kürsüsü mermer malzemesinden yapılmı , kapı,pencere kanatları ile mahfil kısmı ah aptandır. 3- Cepheler: (Resim:57-66)Örtü sisteminin altında ve cephelerin üst kısımlarında, yer alan saçak bütün yapıyı dolanan bir silme ku ak görüntüsündedir. Son cemaat yerin kuzey cephesinin merkezinde,dı a ta ıntı yapan, kırma çatılı ve dikdörtgen biçiminde kapısı bulunmaktadır. Bu cephede üç sıra pencere mevcuttur. En altta ve orta sırada altı ar,üst sırada ise üç pencere

184 Tomovski,agm, s.48. 185 Tomovski,agm, s.48.

vardır.Alt ve orta sıra pencereleri dikdörtgen eklinde birer ni içerisinde yer almı tır.Üst sıra pencereler ise yuvarlak kemerle sonuçlanmı tır. Caminin kasna ğında oniki adet basık sivri kemerli pencere açıklıkları mevcuttur.Yapının güney, batı ve do ğu cephesi aynı tertiplenmi tir.Bu cephelerde, üçer sıra pencere vardır.Altta iki,orta sırada üç ve üst sırada yine iki pencere mevcut.Alt sırada yer alan pencereler,düzgün kesilmi yekpare söve ta larla dikdörtgen biçiminde çerçevelenmi ve sa ğır sivri kemerlerle sonuçlanmı tır. Cephelerdeki orta ve üst sıra pencereleri basık sivri kemerli açıklıklar eklindedir. Do ğu cephesinde küçük bir farklılık yer almı tır.Daha do ğrusu cephenin kuzeydo ğu kö esinde son cemaat yerine biti ik ve kırma çatıyla örtülü kare planlı bir hücre bulunmaktadır.Bu mekandan dolayı,do ğu cephesinin alt sırasında yer alan pencerelerden biri, dı cephede görülmemektedir.

4-Đç Mekan (Resim:67-72) Son cemaat yeri, ortada dört sütunla desteklenen geni ve ferah bir mekandır.Sütunlar arası geçitlerde yuvarlak kemerler kullanılmı tır. Đncelememiz esnasında bu bölümün onarımı yapıldı ğı için duvarlar beyaza boyanmı tı.Bu bölümü ibadet mekanı ile ba ğlayan duvarın ortasında caminin giri kapısı bulunmaktadır.Bu bölüm silme profillerle olu turulan dikdörtgen bir ni olarak tertiplenmi tir.Ni in ortasında yer alan yuvarlak kemerli kapının söveleri düzgün kesme ta larla olu turulmu tur.Kapının biraz yukarısında, dikdörtgen ni içerisinde yapının kitabesi yer almaktadır. Giri kapısının sa ğ ve sol yanlarında,dikdörtgen silme profillerle ekillendirilmi bir ni in ortasında yer alan yarım silindir gövdeli birer mihrabiye bulunmaktadır. Giri kapısının do ğusunda bulunan mihrabiyenin yanında düz lentolu bir pencere açıklı ğı vardır. Aynı hizada, biri altta di ğeri üstte olmak üzere e it olmayan iki dikdörtgen açıklı ğı bulunmaktadır.

Đbadet mekanı bol pencereli aydınlık bir mekandır.Bu mekanın üst kö elerinde yer alan ve kubbeye geçi i sa ğlayan tromplar yarim daire eklindedir. Đbadet mekanının tam kar ısındaki güney duvarın merkezinde,dikdörtgen bir açıklık içerisinde mihrap,bunun sa ğında da mermerden yapılan minber yer almaktadır.Mihrap ni i,duvar yüzeyinin 15-20 cm. dı ında bir ta ıntıdır. Mihrabın her iki yanında ise alt sırada birer pencere açıklı ğı yer almaktadır.Güney duvardaki bütün pencere açıklıkları yuvarlak kemer ile sonuçlanmaktadır. Minberin kapısı, iki yanda birer yivli sütun ve tepelikten olu maktadır.Gövdesi,aynalık ve merdiven kısmından ibarettir. erefesi baldaken tarzında yapılmı ve üstü konik külahla sonuçlanmı tır. Batı ve do ğu duvarlarda altta iki er dikdörtgen biçiminde pencere,üstte yuvarlak kemerli pencere açıklıkları mevcut.Do ğu duvarın merkezine kürsü yerle tirilmi tir.Kürsü,dikdörtgen prizmal kaide ve daire eklinde tertiplenen altı adet levhanın yan yana dizilmesiyle olu turulan korkuluktan ibarettir. Kuzey duvarın merkezinde yuvarlak kemerli giri kapısı, bunun her yanında yuvarlak kemerle sonuçlanan ve silindir gövdeli birer mihrabiye bulunmaktadır.Ayrıca,bu bölümün üst katında, sekiz sütun üzerinde duran mahfil kısmı yer almaktadır.Di ğer duvarlardan farklı olarak,pencere açıklıkları burada sadece kasnaklarda vardır.

B-Süsleme 1-Ah ap (73-75) (Çizim:9-10) Caminin kapı kanatları XVI. yüzyıl 186 eseridir. 2.60 x 1.80 m. boylarında olan kapı kanatları sö ğüt a ğacından yapılmı tır.Basık kemerli kapı kanatları geçme tekni ğiyle elde edilmi tir.Kapı kanatları üç panodan olu mu tur.Üst

186 Manastır yapılarındaki ah ap süsleme sanatı için daha geni bilgiye bkz.Sevil Osmani, Makedonya Türk Dini Yapılarındaki Ah ap Süsleme Sanatı ,Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalının Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi,Ankara,2001.

panolarda yuvarlak satıhlı oyma tekni ği ile Kur’an-i Kerim’den alınan yazılarla kitabeler yer almı tır.Sol panoda “ Đnna Fetehna Leke Fethen mübina Liya ğfire Lekellahu ma tekaddeme”(“Ey Muhammed”Geçmi e ve gelece ğe ait günahlarını ba ğılamak için sana apaçık bir fetih (Mekke Fethini)ihsan eyledik)yazısı yer almaktadır.Sa ğ panoda ise “Bismillahir-rahmanir- rahimilaliyyi”(“Esirgeyici,Ba ğılayıcı Yüce Allah’ın Adıyla”) yazısı bulunmaktadır.Kitabelerin zemini siyah kelimeler ise altınyaldızla boyanmı tır.Orta ve alt panolarda kiri li çıtaların yatay ve dikey dizilmesiyle dikdörtgen ve dörtgen motifleri olu turulmu tur.Panoların arasında madeni ku ak yerle tirilmi tir. Caminin ibadet bölümünde toplam sekiz adet pencere kanadı vardır.Bunlardan ikisi mihrabın etrafında, iki er batı, do ğu ile kuzey duvarlarda bulunmaktadır.Bütün pencere kanatlarının yüzeyleri küçük farklılıklarla benzer süsleme programından olu mu tur.En itinalı i lenmi olanlar mihrabın her iki yanında yerle tirilmi pencere kanatlarıdır. Đki pencere kanadında da uygulanan kompozisyon küçük farklılıklarla kapı kanatlarının aynısıdır.Pencere kanatları üç panoya ayrılmı tır.Üst panolarda giri kapısında yer alan dini yazılar gibi benzer kitabe uygulaması yer almı tır.Orta ve alt panolarda ise kiri li çıtaların birbirine geçirilmesiyle olu turulan bir kompozisyon yer almaktadır.Panoların arasına dört adet gülbezek motifli metal kabaralar eklenmi tir.Pencere kanatların panolarının üst ve alt kısımlarında birer adet metal ku ak bulunmaktadır. Batı duvada yer alan pencere kanatlarında geometrik motiflerden olu an bir düzenleme uygulanmı tır.Pencere kanatlarının üst ve altlarında dörtgen motifinde panolar,ortasında dikey dikdörtgen motifli levhalar yer almaktadır. Do ğu ve kuzey duvarında yer alan pencere kanatları,batıdaki pencere kanatlarından sadece orta panodaki düzenleme açısından farklılık göstermektedirler.Daha do ğrusu bu örneklerde orta panoların yüzeyi, ilk sırada iki dikey dikdörtgen,ikinci sırada iki er dikey dikdörtgenin arasında bir yatay dikdörtgen ile üçüncü sırada yine iki dikdörtgen motifin birbirine geçmesiyle olu turulmu tur.

Caminin mahfil kısmı da ah ap korkuluklarla sarılmı tır.Sade ve süsleme özelli ği yoktur. 2-Kalem Đ i(Resim:76-78) Bir kaynakta caminin son cemaat yerindeki pencere kemer bordürleri ve kemer alınlıklarında vazoyu andıran motiflerin bulundu ğu belirtilmi tir. 187 Ancak günümüzde yapılan onarım esnasında bu bölümler beyaz bir sıva tabakasıyla kaplanmı tır.Sadece, giri kapısının do ğu tarafında yer alan kemer alınlı ğında net görünmeyen bir deniz manzarası mevcuttur.Bu manzara, bitkisel kıvrımların içinde yer almı tır.Deniz manzarası, arkasında gökyüzü,deniz kıyısı, tek gözlü bir ta köprüsü,birkaç kö k ile uzaklarda tasvir edilmi a ğaçlardan ibarettir.Deniz manzarasının ortasında ı ıldayan bir güne resmedilmi tir. Giri kapısı üzerinde ise arma gibi duran bir yarım yıldız ve bunun üzerinde bitkisel kıvrımların içinde deniz manzarası bulunmaktadır.Deniz manzarası arkasında bir gökyüzü,deniz kıyısında ise dört a ğaç tasvir edilmi tir.Fırça darbeleri belli olan bu uygulamada natüralist bir yakla ım sergilenmi tir.Ancak,perspektif konusunda bir asimetri görülmektedir. Đbadet mekanında,pencere bordürleri,pencere aralarında kitabeler için hazırlanmı dikdörtgen panolar kalem i i bitkisel motiflerle süslenmi tir.Bu motifler bir erit halinde verilmi tir.Bu erit tromp kemerlerini de kaplayarak vurgu verici bir nitelik kazanmı tır.Kubbede bulunan “kandil gezintisinde”, kır bahçeleri arasında deniz manzaraları yerle tirilmi tir.Bu süslemede de natüralist tarz uygulanmı tır ancak fırça darbeleri yer yer daha hareketli kullanılmı tır.Bundan dolayı, aynı kompozisyonda farklı ustaların çalı mı olabilece ği dü üncesini uyandırmaktadır.Caminin giri kapısı üzerindeki süslemede Đsa,Aziz,Nuri,Mile ve Ne at isimlerinin yer alması bu dü ünceyi güçlendirmektedir.Ayrıca, 1959 tarihi de verilerek, bu süslemelerinin o yılda yapılmı ya da eski süslemelerin üzerine resmedilmi olabilece ğini

187 M. Đbrahim ,agt,1989, s.82.

dü ündürmektedir.Bu süslemelerin geç dönemlere ait oldu ğu dikkate alınarak,cami mütevelli heyeti tarafından yaptırılmı oldu ğu yazılmı tır. 188 3-Maden Maden süslemesi genellikle pencere parmaklıklarında kullanılmı tır.Bunlardan sadece son cemaat yerinin kuzey duvarındaki süsleme orijinal nitelik ta ımaktadır.Bu süslemede parmaklık çubuklarına ilave edilen ve kesi en kısımları ba ğlayan demir takozlar murabba eklindedir.Yapıdaki di ğer pencere parmaklıkları sadedir ve süsleme unsuru de ğeri ta ımamaktadır. 4-Mermer Son cemaat yerindeki sütunlar ve ibadet mekanındaki mihrap,minber ve kürsü beyaz mermerden yapılmı tır. Mihrap(Resim:79)(Çizim:11)mekana hakim dikdörtgen bir ni içerisindedir.Dikdörtgen ni içindeki kavsara sivri kemerli bir silme ile sonuçlanmı tır. Yarım silindir eklinde olan mihrabın merkez gövdesi altı kö elidir.Bu bölüm altı sıra istalaktit süsleme ile sonuçlanmı tır.Günümüzde,mihrabın bazı motifleri farklı renklerle boyanmı tır. Đshak Çelebi Cami minberi(Resim:80)(Çizim:12) üç esas kısımdan olu mu tur.Kapı,gövde ve erefe kısımlarından olu an bu örnek, ema açısından Osmanlı minberlerinden pek farkı yoktur.Kapı,yan söveler,aynalık ve kapı kanatlarından ibarettir.Gövde,merdiven,korkuluk,yan aynalık, erefe altı ve süpürgelikten olu maktadır. erefe kısmı ise külah ve alemden ibarettir.Minberin yan söveleri sütun eklindedir.Sütun kaide ve ba lıklarında kum saati motifi yer almaktadır.Kapının üstündeki dikdörtgen levha içerisinde Kuran-i Kerimden alınan alıntılar mevcut.Kapı,stilize palmet motifleriyle süslenmi alınlıkla taçlandırılmı tır. Đshak Çelebi Camii minberinde kapı kanatları yerine,sırmayla ilenmi dini yazılı ve bitkisel motifli bir kuma parçası serilmi tir. 10 basamaklı bir merdivenden,baldaken tarzında erefeye çıkılmaktadır. erefe üstü altı kö eli bir kasnak üzerine duran alemle sonuçlanan altıgen külahla kaplıdır. erefe

188 Đbrahim,agt, s.84.

altındaki iki dikdörtgen levhada,onikikollu yıldız motifleri yer almı tır.Bu motifin tekrarını korkulukta görmekteyiz.Yan aynalıkta ise üçgen motiflerden olu mu bir geometrik kompozisyon hakim.Minberin alt sırasında yer alan süpürgelikler,kubbeli bir cami eklini anımsatan bo luklardır. Kürsü(Resim:81),dörtgen kaide üzerinde duran altı kö eli bir üst kısımdan ibarettir.Üst kısmın her kö esinde,merkezde birer rozet ve bunun etrafındaki kö elerde üçgen motifler mevcut.Son yıllarda bu motifler belirginle mek amacıyla farklı renklerle renklendirilmi tir. Son cemaat yerindeki sütunlar ye il somaki mermerden yapılmı tır.Sütun kaideleri(Resim:82) yuvarlak silme ku aklardan olu mu lardır.Kö eleri pahlıdır.Sütün ba lıkları(Resim:83) üç dilimlidir.Ba lık altlarında yine iki er silme ku ağı vardır. 5-Ta Minare korkulu ğu ve erefe altındaki istalaktit süslemesi ta tan yapılmı tır. erefe korkulu ğu ajur tekni ğinde yıldız motiflerle süslenmi tir. erefe altında ise sarkıtların da yer aldı ğı be sıra istalaktit uygulanmı tır. 6-Tu ğla Cephelerde pencere kemerleri tu ğlaların yan yana kemer eklinde dizilmesiyle olu turulmu tur.Bu uygulama ile cephelere renklilik kazandırılmı tır.

6.2. Đshak Çelebi Medresesi( Đshakiye Medresesi) Bu yapının mevcut oldu ğunu ve ö ğrencilerin kalabilece ği on odadan olu tu ğunu Đshak Çelebi Vakfiyesinden ö ğrenmekteyiz.Medreseden iki odanın uzun süre ayakta kaldı ğı fakat sonraları bunların yerine yeni bir apartman in aat edildi ği belirtilmi tir. 189 Vakfiyedeki bilgilere göre,medrese cami avlusuyla sınırlanmaktaydı.Ne yazık ki günümüzde,yapı ayakta de ğildir.

189 Kale i,age, s.145.

6.3. Đshak Çelebi Mektebi( Đshakiye Mektebi) Yapının adı Đshak Çelebi Vakfiyesinde geçmektedir. 190 Vakfiyede, Đshak Çelebinin,mektebin yapımı için 2000 dirhem verdi ği ve bu yapının da cami yakınlarında in aat edildi ği belirtilmi tir. Đshak Çelebi Külliyesinin bir yapısı olan Đshakiye Mektebi günümüzde ayakta de ğildir. 6.4. Đshak Çelebi Zaviyesi( Đshakiye Zaviyesi) Đshak Çelebi Vakfiyesinde, medreseye biti ik olacak ve 20000 dirhem de ğerinde olan bir zaviyenin yapıldı ğı belirtilmi tir. 191 Zaviye kapsamına yakınlarda bulunan ve yolcuları konuk edecek iki evin de girdi ği belirtilmi tir.

190 Kale i,age, s.148. 191 Kale i,age, s.190.

7.Kadı Mahmud Efendi Külliyesi: Kadı Mahmut Efendi Külliyesinin vakfiyesi bilinmemektedir.Ancak,bazı yayınlarda, V.G.M.A Evkaf kayıtlarında 172.defter,s.2-20 arasında adlarının geçti ği belirtilerek caminin yanı sıra medrese 192 ve mektep 193 yapılarından söz edilmi tir.Günümüzde sadece cami ayaktadır.

7. 1. Kadı Mahmud Efendi Camisi(Yeni Cami)

Envanter Numarası: RZZSK, 14.11.1950 kararıyla ve 1737 dosya numarasıyla kayıtlı eski eserdir; Yeri ve Adresi: Cami, eskiden Pekmez Pazarı olarak bilinen mekanda,günümüzde,Manastır’ın merkezinde, Đshak Çelebi Camisinin çok yakınında ve saat kulesinin kar ısında bulunmaktadır. ehir Haritasında Yer No: 7 Foto ğraf : 84-110 Çizim : 13-17 Đnceleme Tarihi : Eylül,2007,Nisan,2008,Haziran 2009. Kitabesi : Caminin in a kitabesi yoktur.Ancak son cemaat yerin kapısı üzerinde hicri 1208/miladi1793-94(Resim:84) tarihli bir onarım kitabesi ve ibadet mekanının giri kapısı üzerinde hicri 1308/miladi 1890-91 tarihli ikinci bir onarım kitabesi (Resim:85)bulunmaktadır. Đbadet mekanının giri kapısı üzerindeki yazının transkripsiyonu öyledir: “ Bareke zehî imaret bu – sanekâllahû misalu cennet bu Vali Pa a ki nâm-ı Faik’tir - Eyyede’llahu vezîri devlet bu Đtti halkı i’aneye te vik –Amele hayra bir delâlet bu Yeni kıldı harâbe-i mü erref iken – Ehl-i Đslâma bir inayet bu Dil-gü âdır makam-ı ferhûnde - Dani ah mecme’a ibadet bu

192 Mehmed Tevfik,age, s.214. 193 Ayverdi,age, s.105.

Nazm olundu lâlı tarih-i - Camii-i feyz ve câyı rahmet bu 1308 ” Bu kitabeden harabe vaziyette olan caminin Vali Faik Pa a tarafından hicri 1308/miladi 1890-91 yıllarında onarıldı ğı ö ğrenilmektedir. Vakfiyesi : Kadı Mahmud Efendi Vakfiyesi bilinmemektedir.Ancak ar ivlerde yaptı ğımız ara tırmalar sonucunda,Kadı Mahmud Efendi Camisinin hicri 1308 tarihli onarımıyla ilgili alınan karar 194 ,yine cami minaresinin tamiriyle ilgili hicri 1317 tarihli karar 195 (Belge:4)bulunmaktadır. Đna Tarihi : Bilinmemektedir. Mimarı : Cami kimin tarafından yapıldı ğı bilinmemektedir.Anadolu’dan getirtilen in aat i çileri tarafından yaptırıldı ğı dü ünülmektedir. 196 Bunun yanı sıra, kayna ğı belirtilmeyen, 1891 yılındaki onarımı Smilevo köyünden in aatçı Pavle Ristiç’in gerçekle tirdi ği yönünde fikirler mevcuttur. 197 Banisi : Hicri 959/miladi1551-52 yılında Manastır kadısı görevine tayin edilen Kadı Mahmud Efendi tarafından yaptırılmı tır. 198 Yapının Tanımı: Yapı yıllar içerisinde birkaç defa onarılmı tır.Son cemaat yerindeki giri kapısı üzerinde yer alan onarım kitabesinden,bu bölümün hicri 1208/miladi1793-94 yılında geniletildi ğini ö ğrenmekteyiz. Onarım esnasında,son cemaat yerine bir sıra revak daha ilave edildi ği ö ğrenilmektedir. 1967-68 199 yılında ise yeniden onarılmı tır 200 .

194 BOA,d.2428,s.22. 195 BOA,d.150,s.472. 196 Tomovski,agm, s.54. 197 Tomovski,agm, s.32;Balabanov,Nikolovski ve Körnakov, Spomenici na kulturata na Republika Makedonija ,1980,s.197. 198 Mehmed Tevfik,age, s.212.Müellif, bu tarihi vakfiyeye veya u anda kaybolmu kitabesine göre mi verdi ğini bilmiyoruz. 199 Cami 1967-68 yıllarındaki restorasyon çalı malarından sonra resim galerisine dönü türülmü tür.Günümüzde de aynı görevi sürdürmektedir.

200 Nkolovski,Balabanov ve Körnakov,age, s.191.

A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: (Çizim:13-14)Yapının merkez mekanı, dı ölçülere göre 13.80 x 16.30 metre ebadındadır.Merkez mekan,onikigen kasnak üzerine oturtulan kubbe ile örtülüdür. 12.60 metre çapında olan kubbeye geçi tromplarla sa ğlanmı tır.Merkez mekan ile kasnak arasında dikdörtgen prizmal gövdeli ikinci bir kasnak daha bulunmaktadır. Yapının kuzeyinde kapalı bir son cemaat yeri vardır.Bu bölüm çifttir ve üç bölümden olu maktadır.Son cemaat yeri,her iki sırada üçer adet olmak üzere toplam altı küçük kubbe ile örtülmü tür. Manastır’da emsali sayılan Đshak Çelebi Camisi’nden farkı, son cemaat yerinin üç bölümlü yapılmı olmasıdır. Yapının kuzeybatı kö esinde yer alan minaresinin yüksekli ği 39 metre civarındadır. 201 2-Malzeme ve Teknik: Caminin beden duvarı, alt kısımlarda, düzgün olmayan kaba yontma ta lardan yapılmı tır.Üst kısımlarda ise tu ğla hatıllı kesme ta la in aat edilmi tir. Đshak Çelebi Camisinden farklı olarak,bu yapıda biraz daha koyu sarı renkli ta lar kullanılmı tır.Kubbenin iç kısmı tu ğladan yapılmı tır.Dı kısmı ise kur unla kaplanmı tır.Caminin ibadet mekanında mihrap, minber ve kürsüde mermer malzemesinin kullanıldı ğı,mahfil kısmı,kapı ve pencere kanatlarının ise ah aptan oldu ğu gözlenmektedir. 3 - Cepheler: (Resim:86-90)Cami, kubbe altı ve beden duvarlarının üst kısımlarında silme saçakla dolanmı tır. Son cemaat yeri kapalı bir mekandan ibarettir.(Resim:91)Bu bölümün ön cephesinde dikdörtgen bir ni içerisinde yer alan ve yuvarlak kemerle sonuçlanan giri kapısı yer almaktadır.Giri kapısının biraz yukarısında dikdörtgen biçiminde ve silmelerle profillenmi bir ni içerisinde tamir kitabesi bulunmaktadır.Giri kapısının sa ğ ve solunda düz lentolu ve dikdörtgen biçiminde iki er pencere mevcuttur. Caminin batı, güney ve do ğu cepheleri aynı düzenlemeye sahiptir.Her cephede iki er sıra penceresi vardır. Đlk sırada yer alan iki pencere düzgün

201 Tomovski,agm, s.50.

kesilmi yekpare söve ta larla dikdörtgen biçiminde çerçevelenmi ve sa ğır sivri kemerlerle sonuçlanmı tır.Cephe yüzeylerinde,ikinci sırada,basık sivri kemerle sonuçlanan iki er pencere açıklı ğı bulunmaktadır. Kasnak ile ibadet mekanı arasındaki ikinci kasna ğın her yüzeyinde basık sivri kemerli iki er pencere açıklı ğı yer almaktadır.Ayrıca kubbe altındaki kasna ğın her yanında birer olmak üzere toplam oniki basık sivri kemerli penceresi vardır. Yapının kuzeybatısında beden duvarına biti ik olan minarenin kaidesi altıgen prizma eklinde,gövdesi ise poligonaldir.Petek kısmı konik külahla sonuçlanmı tır.(Resim:92) 4-Đç Mekan: Geni ve ferah bir son cemaat yeri vardır.(Resim:93- 94) Đshak Çelebi camisinde oldu ğu gibi bu bölüm de sütunlarla desteklenen revaklardan olu turulmu tur.Ancak, cami, resim galerisi olarak kullanıldı ğı için duvarların önüne hantal vitrinler konularak yapının esas amacına tezat olu turmu tur.Dikdörtgen çerçevenin silmelerle kademelenmesiyle olu turulan portal ni inin merkezinde giri kapısı bulunmaktadır.Portalin etrafı, çini bordür ile ku atılmı tır. Giri açıklı ğının yan söveleri düzgün kesme ta larla olu turulmu tur. Kapının üzerindeki basık kemer ise iki renkli derzlerle süslenmi tir.(Resim:95-96) Kapının biraz yukarısında dikdörtgen bir ni içerisinde yerle tirilen ikinci kitabe bulunmaktadır.Kitabe ni inin üzerinde ah ap korkuluklu bir mahfil bulunmaktadır. Đbadet mekanının duvarları,günümüzde beyaz panolar ile kaplanmı tır. Bol pencereli oldu ğundan dolayı esas olarak aydınlık olması gerekirken, bu durumdan dolayı iç mekan lo tur.Son yıllarda Manastır Müzesi ve Eski Eserler kurumu tarafından ba latılan ve yapı altında kilise bulunması dü ünülen arkeolojik kazısı sonucunda, ibadet mekanının ortasına iki - üç metrelik çukurların kazınılması,camiye hasar vermektedir. Đbadet mekanın kö elerinde,kubbeye geçi sistemi, dilimli tromplarla sa ğlanmı tır.Trompların arasına birer sivri kemer yerle tirilmi tir.Kubbe ile

ibadet mekanın duvarları arasında yer alan kasnak daireseldir ve yüzeyinde oniki adet yuvarlak kemerli pencere vardır.(Resim:97-98) Güney,batı ve do ğu duvarları aynı tertiplenmi tir.(Resim:99)Bu duvarların alt kısımlarında sa ğır kemerli iki er pencere,orta sıralarda yuvarlak kemerli üç pencere ve trompların arasındaki sivri kemer yüzeylerinde yuvarlak kemerli iki pencere bulunmaktadır. B-Süsleme: Kadı Mahmut Efendi(Yeni)Camisi,Manastır’da in a edilen Osmanlı camileri arasında en zengin süslemeye sahiptir.Caminin kapı kanatları ve ibadet mekanındaki pencere kanatları ah aptandır.Yapının iç mekanında kalem i leri mevcuttur.Pencere bordürleri, trompların arasındaki yüzeyler, kubbe göbe ği bitkisel motiflerle, onikigen kasna ğın pencere aralarına dikdörtgen panolar içerisinde kalem i i tekni ğinde manzara tasvirleri yerle tirilmi tir. 1-Ah ap: Yeni Caminin kapı kanatları, muhtemelen caminin yapıldı ğı yıllarda yapılmı tır.2.65 x 1.64 m. boylarında olan ve sö ğüt a ğacından yapılan kapı kanatlarının üst panolarında “Kur’an-i Kerim’den” yazılar, yuvarlak satıhlı oyma tekni ğiyle bir rozet içerisinde verilmi tir.Sol panoda “Ayet-i Kerime”, sa ğ panoda ise “ Đhlas Suresi” yer almı tır.Orta ve alt panolar kiri li çıtaların birbirine geçirilmesiyle olu turulmu tur.Orta panolarda dikdörtgen alt panolarda ise kare motifleri görülmektedir.Panoların arasında dörder metal kabara mevcuttur.(Resim:100) Đbadet mekanında toplam sekiz pencere kanadı mevcut. 2.10 x 0.70 m. ebadında olan mihrap yanı pencere kanatlarının üst panolarında kitabelerde “Besmele” ve “ Đhlas” suresi rozet eklinde verilmi tir.Bu pencere kanatlarının orta ve alt panoları giri kapının orta ve alt panolarıyla benzerdir.Panolar arasında metal kabaralar bulunmaktadır. Do ğu ve batı duvarında bulunan pencere kanatlarının üst ve alt panolarında geçme tekni ğiyle elde edilmi dörtgen,orta panolarında üst ve altta iki er dikey dikdörtgen,bunların arasında yatay dikdörtgen motifleri mevcuttur. 2-Çini: Makedonya’da in a edilen Osmanlı camileri arasında tek örnek olan portaldeki çini ku ağı,mavi-beyaz tekni ğinde yapılarak XVI.yy Đznik

çini i çili ği kalitesindedir.Çiniler,beyaz zemin üzerine koyu mavi ve turkuvaz renkli stilize palmet ve kıvrıkdal motifleriyle süslenmi tir.(Resim:101)(Çizim:15) 3-Kalem Đ i: Son cemaat yeri içindeki pencere bordürleri(Resim:102), trompların arasındaki yüzeyler(Resim:103),kubbe göbe ği(Resim:104) bitkisel motiflerle, ibadet mekanın duvarlarında ve kasnak yüzeyinde dikdörtgen eklinde yerle tirilen panolarda, manzara ve do ğa resimleri tasfir edilmi tir. Kubbe ete ğinde, yatay “S” kıvrımlarla olu turulan desen bordürleri görülmektedir. Bitkisel motiflerden ayrıca, dal kıvrımları, çiçekler, yapraklar, ağaçlar ve laleler mevcuttur.Motifler natüralist bir tarzla resmedilmi tir. Manzaralar ise do ğayı resmetmektedir.(Resim:105)Yer yer da ğlar, ağaçlar, denizler gösterilmi tir.Manzaralarda yapı elemanlarına yer verilmemi tir. Ayrıca, ibadet mekanın tromplar arasında yer alan sivri kemerli silmelerin yüzeyleri stilize çiçek motiflerinden olu turulan desenli bordürlerle resmedilmi tir.Duvar süslemeleri,muhtemelen caminin 1890 yılında geçirdi ği onarımlar esnasında uygulanmı tır. 202 4-Maden: Alt sıra pencereler demir parmaklıklarla kaplanmı tır.Demir çıtaların birle ti ği takozlar dörtgen prizma eklindedir. 5- Mermer: Son cemaat yerindeki sütun kaidelerinin kö eleri pahlanmı tır.(Resim:106)Yuvarlak gövdeli sütunlarda silme bilezikler uygulanmı tır.Sütun ba lıkları sarkıtlı istalaktitlerle süslemelidir.(Resim:107) Mihrap(Resim:108) silmelerden olu an dikdörtgen bir ni eklindedir.Ni in merkezinde sivri kemerle sonuçlanan mihrap gövdesi yerle tirilmi tir.Gövde poligonaldir ve üstte be sıra istalaktit ile sonuçlanmaktadır.Dikdörtgen ni ile sivri kemerin arasında kalan üçgen yüzeylerde birer rozet yerle tirilmi tir. Minber(Resim:109) gövde ve erefe kısımlarından olu mu tur. Gövdesini olu turan yan aynalıkları üçgen ve dörtgen motifli mermer

202 Đbrahim ,agt, s.90.

levhalardan ibarettir.Süpürgelik kısmında ise üç açıklık mevcut. Baldaken tarzında yapılan erefe kısmı konik külahla sonuçlanmı tır. Đbadet mekanının ilgi çeken süslemesi do ğu duvarın ortasında yer alan kürsüdür.(Resim:110)(Çizim:16)Kürsü yarım silindir bir gövde üzerinde durmaktadır.Kürsü korkulu ğu be dilimli levhanın yan yana dizilmesinden olu turulmu tur.Her levhanın yüzeyi bitkisel motifli stilize rozetlerle süslenmi tir. 6-Ta :Minare erefesinin altında istalaktitli bir kompozisyon uygulanmı tır. erefe korkulu ğu ajur tekni ğinde yıldız motifleriyle süslenmi tir.(Resim:111) 7-Tu ğla: Cephelerdeki pencere kemerleri tu ğla ile ekillendirilmi tir.(Çizim:17)

C-Tarihlendirme: Caminin in a tarihi net olarak bilinmemektedir.Yapı üzerinde sadece onarım kitabeleri mevcuttur.Tevfik,belge göstermeyerek yapının in a tarihi olarak hicri 966 /miladi 1558-59 yılını göstermi tir. 203 Bir di ğer kaynakta,yapının V.G.M.A Evkaf kayıtlarında 172.defter,s.2-20 arasında adının geçti ği ve hicri 1090/miladi 1679/80 yılında kayıtlı olduğu belirtilmi tir. 204 Ancak, bu tarih kesin inaat tarihini göstermemektedir.Caminin planı,ça ğda ları olan Novi Pazar’daki Altın Alem Camisi(H.956/M.1549) ve Saraybosna’daki Ferhadiye Camisi(H.969/M.1561-62) ile kıyaslanan bir ara tırmada,yapının in a tarihi olarak verilen hicri 966/miladi 1558-59 yılı do ğru oldu ğu belirtilmi tir. 205 Kanaatimizce, cami, kullanılan malzeme, plan, cephe düzeni ve örtü sistemi bakımından,gerekse iç mimaride kullanılan süsleme bakımından yukarıda belirtti ğimiz cami örnekleri ile büyük ölçüde benzerlik göstermektedir.Bu sebeple caminin XVI.yüzyıl eseri oldu ğu görü ündeyiz.

203 Mehmed Tevfik,age,41.Tomovski,agm, s.50. 204 Ayverdi,age, s.105. 205 Đbrahim,age, s.88.

7.2. Kadı Mahmud Efendi Medresesi Kadı Mahmud Efendi Medresesi, cami yakınında bulunmaktaydı. 206 Ancak,bu yapıyla ilgili fazla bilgi verilmemi tir.Günümüzde ayakta de ğildir.

7.3. Kadı Mahmud Efendi Mektebi Bir yayında, vakıf kayıtlarında sadece ismi geçti ği belirtilmi tir. 207 Maarif Salnamesinde Kadı Mahmud Medresesi dı ında,Yeni Cami medresesinin 208 adı da kayıtlara geçirmi tir.Yine cami yakınında bulunan yapı muhtemelen Kadı Mahmud Efendi Mektebidir.

206 Maarif Salnamesi,s.892.. 207 Ayverdi,age, s.106. 208 Maarif Salnamesi,s.893.

8. Koca Ahmed Efendi Külliyesi: Külliye,cami ve medrese yapılarından olu maktaydı.Günümüzde sadece cami ayaktadır. Medrese binası yoktur.

8.1. Koca Ahmed Efendi(Koca Kadı)Camisi Envanter Numarası: 14.02.1978 tarihli 294 numaralı kararla eski eser statüsünü kazanmı tır. Yeri ve Adresi: Cami, Kadı Mahmud Efendi(Yeni) Camisinin yakınlarında bulunan Kuzman Yosifovski caddesi,Numara 30’da bulunmaktadır. ehir Haritasında Yer No: 8 Foto ğraf : 112-123 Çizim : 18 Đnceleme Tarihi : Eylül 2007,Nisan 2008;Haziran 2009; Kitabesi : Giri kapısı üzerinde, kitabenin durdu ğu yer günümüzde bo kalmı tır. Vakfiyesi : Vakfiyesi bilinmemektedir.Ancak, Tapu defterinde hicri 1206 yılında kayıt edilmi tir. 209 Đna Tarihi : Bilinmemektedir. Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi : M.Tevfik’e göre,Manastır’da,hicri 936/miladi1529/30 yılında kadılık görevini yapan Koca Ahmed Efendi tarafından yaptırılmı tır 210 .Bu dü üncenin bilimsel açıklaması yapılmamı tır. Yapının Tanımı: Camide II.Dünya Sava ına kadar ibadet yapılıyordu.Günümüzde yapı,eski eser statüsünde olmasına ra ğmen çok harap vaziyettedir.

209 V.G.M.A.,d.25305. 210 Mehmed Tevfik,age, s.212.

A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: (Çizim:18)Koca Ahmed Efendi Cami, düzgün olmayan kare planlıdır. Yapının dı ölçüleri 8.70 x 8.65 metredir. Đbadet mekanının geni li ği 6.81 metredir. Yapı, muhtemelen kubbe ile örtülüydü.Günümüzde içten ah ap konstruksyonlu,dı tan kiremit çatı ile örtülüdür. Son cemaat yeri günümüzde ayakta de ğildir. 2-Malzeme ve Teknik: Yapının beden duvarları ta ve tu ğla ile örülmü tür. Cephe yüzeyinde, iki sıra tu ğla ve bir sıra kaba yontma ta uygulanmı tır.Ta ların arasında dikey yerle tirilmi iki er tu ğla yer almaktadır.Minarenin kaidesi, cami cepheleri gibi iki sıra tu ğla,bir sıra ta olarak alma ık teknikte in a edilmi tir.Minarede ve yapıda kullanılan ta lar,boyut ile ekil açısından farklıdır. 3-Cepheler: Üst kısımlarının birçok de ğiikli ğe maruz kaldı ğı, çatının altında düzensiz yerle tirilen farklı renk ve biçimdeki ta ile tu ğlalardan anla ılmaktadır. Uygulanan düzenleme konusunda her cephe birbirinden farklıdır.(Resim:112-115,118)Güney cephe yüzeyinde altta iki, üstte üç, batı cephede altta bir, üstte iki, do ğu cephede altta bir,üstte üç, kuzey cephede ise üstte iki penceresi vardır. Alt sıradaki pencereler düzgün kesilmi yekpare söve talarla dikdörtgen biçiminde çerçevelenmi ve sa ğır sivri kemerlerle sonuçlanmı tır.Üst sıra pencereler sivri kemerli açıklık biçimindedir,ancak, günümüzde bu açıklıklar kumlu harç ile doldurulmu tur. Kuzey cephedeki giri kapısının do ğusunda bir mihrabiye bulunmaktadır.Cephelerdeki pencere açıklıkları asimetrik bir görüntüye sahiptir. Muhtemelen yıllar içerisinde çok sayıda de ğiikli ğe u ğramı tır.Kuzeybatı kö ede,yapıya biti ik olan minaresi,hemen yanındaki evin bahçesi kapsamındadır. Minarenin altıgen prizma biçiminde bir kaidesi vardır. Poligonal gövdeli minarenin pete ğinde külah kısmı yıkılmı tır. (Resim:116-117)

4-Đç Mekan: Đbadet mekanı kare planlı bir mekandır. Asli yapının örtü sistemi yıkılmı tır.Günümüzde iç mekan örtüsü düz bir tavandan olu maktadır. Đç mekanda,cami vasfını görecek hiçbir unsur kalmamıtır.Araba tamirhanesi olarak kullanılan mekanın pencereleri tu ğla ile kapatılmı tır.Güney duvarın merkezinde profilli silmelerle olu turulan dikdörtgen eklinde bir ni in üst kısımları görülebilmekte,ancak mihrap kısmı kapatılmı tır.(Resim:119-121) B-Süsleme 1-Ah ap: Ayverdi,caminin üç panolu ah ap kapı kanatlarından bahsetmi tir. 211 Fakat, günümüzde bu kapı kanatları yoktur.Bunun yerine düz bir demir kapı ilave edilmi tir. 2-Ta : erefe altında bal pete ğine anımsatan üç sıra istalaktit süsleme bulunmaktadır. Ayrıca, kuzey cephedeki mihrabiye, muhtemelen daha geç dönemlerde ilave edilen be basamaklı kemerle sonuçlanmaktadır. Giri kapının üst kısmı basık yuvarlak kemer ile sonuçlanmı tır.Kapı üzerindeki dikdörtgen ni içerisinde,yuvarlak kemerli silme ve merkezinde kitabe için ayrılan dikdörtgen bir ni bulunmaktadır. Kapının basık kemeri yüzeyinde, bitkisel motifli bir rozet yer almaktadır.(Resim:122) 3-Tu ğla: Cephe yüzeylerindeki pencere kemerleri gayet düzgün bir ekilde olu turulmu tur.(Resim:123) erefe altında üç sıra istalaktit süsleme uygulanmı tır.

C-Tarihlendirme : Caminin in a tarihi net olarak bilinmemektedir.Ancak M.Tevfik belge göstermeden yapının tarihini,Koca Ahmed Efendi’nin, Manastır’a kadı olarak göreve ba ladı ğı hicri 936/miladi1529-30 yılı olarak vermi tir. 212 Bu görü e, ba ka ara tırmacılar da katılmı tır. 213 Yayının devamında,Koca Ahmed Efendi Camisi, Đstanbul Kanlıca Đskender Pa a Camisi(XVI.yy) ile benzer

211 Ayverdi,age, s.103. 212 Mehmed Tevfik,age, s.212. 213 R.Mihaylovski, “The SixteenTh Century Mosques of Bitola / Toli Manastir”, Macaristan Milli Müzesi - XIII. Uluslarası Türk Sanatı Kongresi,Budape te,2007,s.359.

özelliklere sahip oldu ğu belirtilmi tir. 214 Kanaatimizce,Koca Ahmed Efendi Camisinin in aat tekni ği,alt sıra pencerelerin ekillenmesi,minarenin tertiplenmesi yönüyle birçok XV.yy sonu ile XVI.yy mimari eseriyle benzerdir.Örne ğin,cephedeki pencerelerin biçimlenmesi yönüyle,XV.yy sonuna ait Amasya Kapıa ğası Medresesi 215 ve Amasya Bedesteni 216 ,Gebze Çoban Mustafa Pa a Camisi(XVI.yy) 217 ,Đstanbul Silivrikapı Đbrahim Pa a Camisi(XVI.yy) 218 benzerdir.Yapının in aat tekni ği ile cephe düzeni incelendi ğinde ve Koca Ahmed Efendinin,Manastır’da miladi 1530’lu yıllarda ya ayan bir ahsiyet oldu ğunu varsayıldı ğında,muhtemelen yapının da XVI.yüzyıla ait olabilece ği dü ündürmektedir.

8.2. Koca Ahmed Efendi(Koca Kadı) Medresesi Manastır Salnamesinde,Koca Kadı Camisinin yanında medrese yapısından da söz edilmi tir. 219 Bir kaynakta, Medresenin dört defa tamir edildi ği belirtilmi tir. 220 Günümüzde bu yapı ayakta de ğildir.Medrese ile ilgili her iki kaynakta sadece isminden bahsedilmekle yetinilmi tir.Ba bakanlık, Vakıflar ve Tapu Kadastro Ar ivlerinde yaptı ğımız ara tırmada da Koca Ahmed Efendi Medresesi ile ilgili herhangi bir kayda rastlanmamıtır.

214 Mihaylovski,agm,s.359. 215 Aslanapa,age,s.144. 216 Aslanapa,age,s.145. 217 Aslanapa,age,s.163. 218 Aslanapa,age,s.209. 219 Manastır Salnamesi,age,s.244. 220 Mehmed Tevfik,age, s.214.

B.CAM ĐLER

1. Çar ı Mescidi

Envanter Numarası: Eski eser statüsünde de ğildir. Yeri ve Adresi: ehrin merkezindeki eski Türk çar ısı içinde bulunmaktadır. ehir Haritasında Yer No: 9 Foto ğraf : 124-126 Çizim : - Đnceleme Tarihi : Eylül,2007;Nisan 2008;Haziran 2009; Kitabesi : Đncelememiz esnasında,yapıda kitabeye rastlanılmamı tır. Vakfiyesi : Bilinmemektedir. Đna Tarihi : Bilinmemektedir.Ancak,yapının cephe düzeni ve pencere ekillerine bakarak XIX.yüzyıl yapısı oldu ğu anla ılmaktadır. Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi : Bilinmemektedir. Yapının Tanımı: 2001 yılında ehirde çıkan çatı malar esnasında, mescit, milliyetçi isyancılar tarafından kundaklanmı tır.Daha sonra, Đslam Birli ği Müftülü ğü tarafından tamir edilmi tir. Yapının ikinci katı Müftülük olarak, iki farklı soka ğa bakan zemin katı ise dükkan olarak kullanılmaktadır. A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: Çar ı düzenine uyması nedeniyle, yapıda farklı bir plan eması uygulanmı tır.Yapı, batı-do ğu dö ğrultusunda uzanan bir arsa üzerinde, Đki soka ğın birle ti ği kısımda bulunmaktadır. Bu nedenle planı asimetriktir. Düzgün olmayan dikdörtgen planlı yapının beden duvarları kiremit kaplı kırma çatı ile örtülüdür. 2- Malzeme ve Teknik: Yapıda in aat malzemesi olarak düzgün kesme ta lar kullanılmı tır.Cephe yüzeyleri sıvanmı tır.

3-Cepheler: Örtü sisteminin alt kısımlarında,bütün yapıyı dolanan silme saçak uygulanmı tır.Ayrıca ,iki kat arasında bir silme ku ak daha vardır. Yapının giri i, güneybatı cephesinde yer almaktadır.Giri açıklı ğı yuvarlak kemerle sonuçlanmı tır.Giri in oldu ğu cephenin üst katında bir pencere açıklı ğı mevcuttur.(Resim:124)Batı cephesinde dört, do ğu cephesinde iki pencere açıklı ğı mevcuttur.Cephelerde pencere düzeni ampir tarzındadır.Pencereler,düzgün kesilmi ta larla,dikdörtgen biçiminde söveler ile çerçevelenmi ,yüzeyden dı a ta kın ve basık kemerlidir.Cephelerde alt kat ile üst kat bir silme ku ağı ile ayrılmı tır.(Resim:125-126) 4-Đç Mekan: Asli yapıdan günümüze kadar hiçbir unsur ula amamı tır. Đç mekanı tamamen de ğitirilmi tir.Birinci ve ikinci katın yer dö emeleri ile tavanlar onarılmı tır. Katları birbirine ba ğlayan ah ap merdivenler süslemesizdir. B-Süsleme: 1.Ta : Pencere kemerleri ampir tarzındadır. Pencerelerin yan söveleri,silmelerle gömme sütun görüntüsünü verebilecek ekilde profillenmi tir.

C-Tarihlendirme: Çar ı mescidinin, eskiden hangi ismi ta ıdı ğı ve kimin tarafından yapıldı ğı konusu günümüze kadar netlik kazanmadı.Yapıda hiçbir kitabeye rastlanılmadı ğı için in a tarihi bilinmemektedir. Ancak, cephe özelliklerine göre muhtemelen XIX.yüzyıl yapısıdır.

2. Hatuniye Camisi

Envanter Numarası: Eski eser statüsünde de ğildir. Yeri ve Adresi: Yapı, günümüzde Arnavut mahallesi olarak bilinen kesimde,Klenovets caddesinde bulunmaktadır. ehir Haritasında Yer No: 10 Foto ğraf : 127-133 Çizim : 19 Đnceleme Tarihi : Eylül,2007,Nisan 2008;Haziran 2009; Kitabesi : Caminin giri kapısının üzerinde,sıva üzerine kalemle yazılan bir kitabe mevcuttur.(Resim:127) Kitabenin transkripsiyonu öyledir: “Kıblegah müminler bu makam kıl teedüble duhule ihtimam evkle eden salta ihtiram üphesiz olur yeri darü’s-selam Akla tevhide ikbal eyleyin Zikr-i hakkı daima yad eyleyin 14 Cemaziye’l-evvel 1323” Vakfiyesi : Bilinmemektedir. Đna Tarihi : Kitabesinden anla ıldı ğı üzere, cami hicri 1323/miladi 1905-6 yılında in a edilmi tir. Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi : Bilinmemektedir. Yapının Tanımı: A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: Hatuniye Camisi,kuzey-güney do ğrultusunda uzanmakta olan dikdörtgen planlı bir yapıdır. Caminin ibadet mekanı 8.81 X 8.70 ölçülerindedir.

Yapının son cemaat yeri,do ğu-batı yönünde uzanarak enine dikdörtgen planlıdır. Son cemaat yerinin uzunlu ğu 4.59 metredir. Yapı,son cemaat yerini de içine alacak ekilde kiremit kaplı kırma çatı ile örtülüdür. Son vemaat yerinin kuzeybatı kö esinde,beden duvarından dı a do ğru bir çıkıntı olu turan minaresinın kare planlı kaidesi vardır. (Çizim:19) 2-Malzeme ve Teknik: Hatuniye Camisi ta ve tu ğla malzemeleriyle in aat edilmi tir.1999 yılında yapılan son onarımı esnasında,yapının beden duvarları,minarenin kaide ve gövdesi de dahil olmak üzere tamamen sıvanmı tır. 3-Cepheler: Yapının son cemaat yeri kapalı bir mekanı te kil etmektedir.Bu mekanın kuzey cephesi yüzeyinde,merkezde giri kapısı ve bunun sa ğında, düz lentolu ve dikdörtgen biçiminde olan bir pencere mevcuttur.Pencereler bütün cephelerde aynı tertiplenmi tir.(Resim:128)Son cemaat yerinin batı ve do ğu cephelerinde birer pencere bulunmaktadır. Güney,batı ve do ğu cephe yüzeylerinde iki er pencere bulunmaktadır.Yapının minaresi dikdörtgen prizmal kaideli ve yuvarlak gövdelidir.Petek kısmı konik külahla sonuçlanmaktadır.(Resim:129-130) 4-Đç Mekan: Yapılan onarımda,ibadet mekanında birçok de ğiiklik yapılmı tır.Bu de ğiiklikler esnasında,minber ah ap parke ile yenilenmi tir.Mihrabın üzeri boyanmı tır. Đbadet mekanının giri kapısına içten,iki adet iyonik ba lıklı ve gövdesi yivli olan sütun üzerine, ah ap parkeli dikdörtgen bir mahfil oturtulmu tur.Düz ah ap tavanla örtülen mekanda asli yapıya ait hiçbir unsura rastlanılmamı tır.(Resim:131-133) B-Süsleme: Yapıda süsleme ba lı ğı altında kayda alınacak hiçbir süsleme unsuruna rastlanmadı.

3. Đsa Fakih Camisi(Çınar Müftü Camisi)

Envanter Numarası: RZZSK, 4-802-009/15 dosya numarasıyla kayıtlı bir eski eser ancak son yıllarda devletin koruması altında de ğildir. Yeri ve Adresi: Cami,Çınar mahallesinde, “Dimitar Vlahov” caddesi No:22’de bulunmaktadır. ehir Haritasında Yer No: 12 Foto ğraf : 153 -158 Çizim : 24 Đnceleme Tarihi : Eylül, 2007;Nisan 2008;Haziran 2009; Kitabesi : Yapıyı incelememizde kitabeye rastlanılmamı tır.Ancak,minare üzerinde “ Tarih-i minare ma allah sene 1259 ” yazısı fark edilmi tir.Bu yazıya göre, muhtemelen minare hicri 1259/miladi 1843-44 yılında onarılmı tır. Vakfiyesi : Vakfiyesi bilinmemektedir.Ancak, Vakıflar Genel Müdürlü ğü Ar ivinde hicri 1187/miladi1773-74 tarihli bir ahsiyet kaydı 221 mevcuttur. Đna Tarihi : Bilinmemektedir. Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi : M.Tevfik, caminin, Manastır müftüsü ve Đshak Çelebi Efendinin babası olan Đsa Fakih Bey tarafından yaptırıldı ğını yazmı tır. 222 Yayında,bu dü üncenin neye göre açıklandı ğı belirtilmemi tir. Yapının Tanımı: Yakınındaki çınar a ğacından dolayı halk arasında Çınar Müftü Camisi olarak bilinmektedir. Cami asıl fonksiyonunu sürdürmemektedir 223 . A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: Yapı, kuzey-güney do ğrultusunda uzanan 10.25 x 8.55 metre ebadında dikdörtgen planlıdır.Caminin asli son cemaat yeri bilinmemektedir. Kuzey kısmında bulunan son cemaat yeri son yıllarda yapıya ilave edilmi tir.(Çizim:24)Cami, kiracıları

221 V.G.M.A,d.180,s.114/882. 222 Mehmed Tevfik,age,211. 223 Cami, günümüzde kiraya verilerek araba tamirhanesi olarak kullanılmaktadır.

tarafından kiremit kaplı kırma çatıyla örtülmü tür.Önceden 5 metre derinli ğinde bir revakı oldu ğuna dair bir yayında bilgi verilmi tir. 224 Di ğer bir yayında ise,caminin önceden kubbe ile örtüldü ğü yazılmı tır. 225 Ancak günümüzde sözü edilen unsurlar mevcut de ğildir.Son cemaat yerin kuzeybatı kö esinde,yapının beden duvarına biti ik minaresi poligonal kaidelidir. 2-Malzeme ve Teknik: Cepheler çok kötü durumda oldu ğu için camide uygulanan in aat tekni ği net görülmemektedir.Duvar örgüsü,moloz ta ve tu ğladan ibarettir. Günümüzde,dökülen kısımlar tu ğla ya da kumlu harçla doldurulmu tur.Minare kaidesinde tu ğla hatıllı düzgün kesme ta kullanılmı tır.Minare gövdesi tu ğladan yapılarak üzeri kumlu harç ile kapatılmı tır. 3- Cepheler: Yapının eski foto ğraflarını inceledi ğimizde,sadece ibadet mekanının cepheleri mevcuttur.Son cemaat yeri ve çatısı sonradan ilave edilmi tir. Cephelerdeki düzenleme tek sırada dizilen iki er pencereden olu mu tur.Asli yapıdan kalan pencerelerde,düzgün kesme talardan olu turulmu söveler ile dikdörtgen biçiminde çerçevelendi ği görülmektedir.Üst sıra pencereleri yoktur. Yapının kuzeybatı kö esinde beden duvarına biti ik olan minaresinin kaidesi altıgen prizma eklindedir.Kaide yüzeyinde sa ğır kemerler uygulanmı tır.Gövdesi dairevi olan minarenin üst kısmı günümüzde mevcut de ğildir.1950’lili yıllara ait bir resimden ö ğrendi ğimize göre, minaresi konik külahla sonuçlanmı tır. (Resim:153-155) 4-Đç Mekan: (Resim:156-158) Đbadet mekanı günümüzde asıl görevini sürdürmemektedir.Araba tamirhanesi olarak kullanıldı ğından dolayı içi gereksiz eyalarla doldurulmu harap vaziyettedir. Bu bölüm dikdörtgen planlı bir mekandır.Üst kısmı yıkıldı ğı için asli örtü sistemi bilinmemektedir.

224 Ayverdi,age, s.99. 225 Tomovski,agm, s.57.

Batı,do ğu ve güney duvardaki mihrabın etrafında yer alan dikdörtgen ekilli ni ler önceden pencere açıklı ğıydı.Günümüzde bu kısımlar tu ğlalarla kapatılmı tır. Đbadet mekanın do ğu duvarının orta ekseninde silindir gövdeli kürsüsü vardır. Güney duvarın orta ekseninde bulunan mihrap poligonal gövdelidir.Mihrap tek sıra istalaktitle sonuçlanmı tır. Đbadet mekanın kuzeybatı kö esinde zeminden biraz yüksekte açılan bir yuvarlak kemerli açıklıktan minareye geçi sa ğlanmaktadır. B- Süsleme 1.Tu ğla: Mihrap kavsarasında istalaktit uygulanmı tır.Asli yapıdan kalan kısımlarda pencere kemerlerinin de tu ğlalarla ekillendirildi ği görülmektedir. C-Tarihlendirme: Caminin in a tarihi net olarak bilinmemektedir.M.Tefvik’e göre,müftülük mülkiyeti üzerinde in a edilen caminin yapılı tarihi hicri 911/ miladi 1505-1506’dır. 226 Ar iv evraklarindan ö ğrenildi ğine göre, Đsa Fakih, Đshak Çelebi’nin babası ve ehir idaresinde müftülük görevindedir. 227 Çirmen ehriyle ba ğlantılı olan bir evrakta, “Timar-ı Mevlana Đsa Fakih, defterdarı Padi ah” sözlerinin geçmesi,bazı ara tırmacılara göre, Đsa Fakih’in,sarayda padi ahın defterdarlı ğını yapmı oldu ğunun kanıtıdır. 228 Bundan harekete ederek, bu ahsiyetin XVI.yüzyılda ya adı ğı netle tirilmi tir.Caminin çok kötü bir durumda oldu ğundan ve günümüze kadar birçok de ğiikli ğe maruz kaldı ğından dolayı mimari özelliklerine göre tarihlendirmemizi zorla tırıyor.Asli yapıdan korunabilen mihrap ni i poligonal gövdelidir ve istalaktitli kavsarayla sonuçlanmaktadır.Bu yönüyle, XVI yy.’lın ortalarında in a edilen Üsküp Hüseyin ah Camisine anımsatıyor.Bunun yanı sıra Manastır Kadı Mahmud Efendi Camisi minare kaidesinde ve XVI.yüzyıl ba larına ait Üsküp Yahya Pa a Cami minare kaidesinde oldu ğu gibi Đsa Fakih Camisinin minare kaidesinin poligonal

226 Mehmed Tevfik,age, s.211. 227 Mihaylovski,agm,s.354. 228 Kale i,age,s.150-151;Mihaylovski,agm,s.354.

yüzeyde sa ğır kemerler i lenmi tir. Caminin bu özellikleri göz önünde bulundurulursa, XVI.yüzyıl’da in a edilmi olabilece ği muhtemeldir.

4. Paftalı Camisi(Paftalı Türbesi)

Envanter Numarası : Eski Eser statüsünde de ğildir. Yeri ve Adresi: Günümüzde Çınar mahallesi olarak bilinen semtte,Karaorman caddesi Numara 32’de bulunmaktadır. ehir Haritasında Yer No: 13 Foto ğraf : 159-165 Çizim : 25 Đnceleme Tarihi : Eylül 2007;Nisan 2008;Haziran 2009; Kitabesi : Đncelememiz esnasında camide hiçbir kitabeye rastlanılmamı tır. Vakfiyesi : Bilinmemektedir. Đna Tarihi: Bilinmemektedir. Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi: Cami etrafında ya ayan Türk ahalisinden ö ğrendi ğimize göre,yapının banisi Manastır’da Osmanlı ordusunda görevli olan bir askerdir.Orduda terfi edildi ği229 zaman adak olarak cami yaptırmı tır. Yapının Tanımı: Yapı ilk olarak yapıldı ğında cami olarak in a edilmi tir. Nitekim yapının kuzey – batı kö esinde minaresi de vardır. Ancak belirli bir dönem sonra caminin küçük olması sebebiyle cami avlusunda ikinci daha büyük bir cami in a edilmi , mevcut eski cami de türbeye dönü türülmü tür. Yeni camii in a eden baninin mezarı bu eski cami içinde defnedildi ğinden, yapı camiden çok türbe olarak adlandırılmaktadır. A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: Yapı kare planlıdır.5.81 x 5.81 boyutlarında bir planı vardır.Sekizgen bir kasnak üzerinde oturtulan bir kubbeyle örtülüdür.

229 Halk arasında, üniformanın yakasındaki rütbe i aretlerine pafta denildi ği belirtilmektedir.Camiyle ilgili Makedonya cumhuriyetinin ilk Türk ö ğretmenlerinden biri olan emekli ö ğretmen Nuriye Asimova’nın söylediklerini aktarıyoruz.

Caminin kuzeybatı kö esinde, beden duvarına biti ik minaresi vardır.Yapının son cemaat yeri yoktur.(Çizim:25) 2-Malzeme ve Teknik: Cami moloz ta ve tu ğla ile in aat edilmi tir.Duvar örgüsü üç sıra tu ğla ve bir sıra ta tan ibarettir.Ta ların arasına iki er adet dikey tu ğla yerle tirilmi tir.Minarenin kaidesi kaba yontma ta ve tu ğla ,gövdesi tu ğladan yapılmı tır. 3-Cepheler: (Resim:159-161)Yapının kuzey cephesi,arka tarafında yer alan evin duvarıyla biti iktir.Do ğu ve güney cephenin merkezinde birer pencere bulunmaktadır.Pencereler,düzgün kesilmi ta lardan olu turulan sövelerle dikdörtgen biçiminde çerçevelenmi ve sa ğır sivri kemerle sonuçlanmı tır.Caminin kuzeybatı kö esinde beden duvarıyla biti ik olan minaresi bulunmaktadır.Ancak,batı cephenin, kuzey cephede oldu ğu gibi,bir kısmı arka tarafta bulunan evin duvarıyla birle ik oldu ğu için incelenmesi mümkün de ğildir. 4-Đç Mekan: (Resim:162-163)Caminin ibadet mekanı kare planlı bir mekandır.Bu mekanın kö elerinde kubbeye geçi ler pandantiflerle sa ğlanmı tır.Yapının iç kısmı çok hasar görmü durumdadır.Duvarların ve kubbenin bazı kısımları dökülmü tür. B-Süsleme 1-Tu ğla: Pencere kemerlerinin tu ğlalarla düzgün bir biçimde ekillendirildi ği görülmektedir.Ayrıca,minarenin erefe altı iki sıra istalaktit süslemelidir. (Resim:164-165) C-Tarihlendirme - Camiden günümüzde hiçbir kitabe kalmamı tır.Yazılı kaynaklarda da çok fazla yer almamı tır. Ayverdi, cami hakkında kısaca bilgi vermi tir ancak in a tarihinden bahsetmemi tir. 230 Yapıda,minarenin erefe altında görülen süsleme dı ında,tarihlendirmede yardımcı olacak ba ka bir unsura rastlamadık. erefe altında uygulanan süsleme,muhtemelen XVI. yy eserleri olan Manastır Koca

230 Ayverdi,age, s.103.

Ahmet Efendi ve günümüzde olmayan Kırık Cami minarelerinin erefeleriyle benzerlik göstermektedir.Bunun yanı sıra,bu süsleme, XVI.yy tarihlenen Üsküp Murad Pa a Cami minaresindeki erefe altı süslemesi ile benzerlik göstermektedir. Kanaatimizce,Paftalı Camisi muhtemelen XVI. yüzyılın ilk yarısında in a edilmi tir.

C.TÜRBELER 1.Dört Ayak Türbesi

Envanter Numarası: RZZSK, 4-802-009/17 dosya numarasıyla kayıtlı eski eser statüsündedir. Yeri ve Adresi: Türbe, ehrin yüksek bir tepesinde Yahudi mezarlı ğının yanındaki Türk mezarlı ğında bulunmaktadır. ehir Haritasında Yer No: 14 Foto ğraf : 166 -168 Çizim : 26-27 Đnceleme Tarihi : Eylül 2007;Nisan 2008;Haziran 2009; Kitabesi : Bilinmemektedir. Vakfiyesi : Bilinmemektedir. Đna Tarihi : Bilinmemektedir. Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi : Türbede kimin defnedildi ği belli de ğildir.Halk arasında burada bir Hoca Efendinin naa ının bulundu ğu söylenilmektedir.Ancak bir efsaneye göre,halktan biri rüyasında,bu türbede genç bir kadının defnedildi ğini ve daha sonra mezarın açıldı ğı,içinde Hıristiyan krallarından birinin kızının naa ı bulundu ğu anla ılmı .231 Buna benzer bir efsane Üsküp Kral Kızı Türbesiyle ilgili de mevcuttur. 232 Yapının Tanımı: A- Mimari 233 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: Baldaken tarzında in a edilen bir türbedir.Türbe 5.16 x 5.31 metre boyutlarında kareye yakın bir planı

231 R.Mihaylovski, ”Nekolku Osmanliski Spomenici od Bitola, Kulturno Nasledstvo , br.26/27,Skopye 2000-2001,s.69.

232 L.Kumbaraci, Osmanliskite Spomenici vo Skopye ,Skopye,1998,s.124. 233 1994 yılında ehirde çıkan çatı malar esnasında türbenin içine patlayıcı madde yerle tirilerek yıkılmı tır.Yıkıntı halinde olan türbenin mimari özellikleri hakkında, müze ar ivlerinden elde etti ğimiz çizim ve foto ğraflardan bilgi ediniyoruz.

vardır.Dört ayak üzerinde durmaktadır.Yüksekli ği 7.76 metredir.Yapı, 3.10 metre çapı olan sekizgen bir kasnak üzerinde duran kubbeyle örtülüdür. (Çizim:26-27) 2-Malzeme ve Teknik: Türbenin beden duvarları, kesme ta ve tu ğla ile olu mu tur.Duvar örgüsü üç sıra tu ğla ve bir sıra ta ve ta ların arasına iki er adet dikey tu ğladan olu turulmu tur. 3-Cepheler: Yapının dört yanı açıktır.Her yanında birer sivri kemer bulunmaktadır. (Resim:166-167,168)

B-Süsleme 1-Tu ğla: Türbenin kemerleri tu ğla ile ekillendirilmi tir.Ayrıca,yapının kasna ğında,örtünün hemen altındaki sırada meander motifinin uygulandı ğı görülmektedir.

C-Tarihlendirme: Türbenin tarihi net olarak bilinmemektedir.Mihaylovski,h.886/m.1481 yılının tahrir defterlerinde “Türbe” olarak bir mahallenin adı geçmesi, ve bu mahallede sözü geçen türbenin, Dört Ayak Türbesinin olabilece ğinden hareket ederek, XV. yüzyılın sonları ya da XVI. yüzyılın ilk ba larında in a edildi ğini belirtmi tir. 234 XVI. yüzyıla ait Manastır eriye sicillerinde de Kızlar Bey Türbe mahallesinin kayıtlı bulunması bu olasılı ğı güçlendirmektedir. 235 Açık Türbeler,Osmanlı döneminin ilk yıllarından beri uygulanan bir yapı tipidir.Her dönemde rastlayabice ğimiz bu yapıların tarihlendirilmesi güçtür.Ancak,Dört Ayak Türbesi, XV.yüzyıla tarihlenen Üsküp Kral Kızı Türbesi ile kesin in aat tarihi bilinmeyen fakat Fatih Sultan Mehmed’in kendi ebesine yaptırdı ğını bildi ğimiz Ebe Hatun Türbesi 236 ile mimari anlamda benzerlik göstermektedir. Zira, yapının kasna ğında gördü ğümüz tu ğla ile i lenmi menader motifini Erken

234 Mihaylovski,agm, s.69. 235 Turski Dokumenti Za Makedonskiot Narod ,Arhiv na Makedoniya,Skopye,1969,s.52. 236 Önkal,age,s.84.

100

Osmanlı döneminde sıklıkla görmekteyiz.(Bursa,Abdülatif Kudsi Türbesi 237 .Bursa Zeyniler Camisi 238 ,Edirne Muradiye Camisi 239 …) Yapıdaki süslemeyi ve mimariyi göz önüne alarak, Dört Ayak Türbesinin muhtemelen XV.yüzyılın sonlarına ya da XVI.yüzyılın ba larına ait bir eser olabilece ği dü üncesindeyiz.

237 Yıldız Demiriz, Osmanlı Mimarisinde Süsleme,I.Erken Devir(1300-1453), Đstanbul,1979,s.94. 238 Demiriz,age,s.94. 239 Demiriz,age,s.94.

101

Ç.HAMAMLAR

1. Debboy Hamamı

Envanter Numarası: RZSSK 4 - 802 - 009 / 13 kayıtlı dosya numarasıyla eski eser statüsündedir. Yeri ve Adresi: Hamam, ehir pazarı çıkı ında, Haydar Kadı Camisinin hemen yakınında, Đvan Milutinoviç caddesinde bulunmaktadır. ehir Haritasındaki Yer No: 15 Foto ğraf : 169-177 Çizim : 28-29 Đnceleme Tarihi : Eylül,2007;Nisan 2008;Haziran 2009; Kitabesi : Đncelememiz esnasında yapıda hiçbir kitabeye rastlanılmamı tır. Vakfiyesi : Bilinmemektedir. Đna Tarihi : Bilinmemektedir. Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi : Bilinmemektedir. Yapının Tanımı: Adından hareket ederek bazı ara tırmacılar hamamın önceden depo olarak kullanıldı ğını belirtmi tir. 240 Ayverdi, Debboy kelimesinin yalnız askeri mühimmatın saklandı ğı “askeri depo” anlamına geldi ği ve hamamın böyle bir kullanıma elveri siz olaca ğından hareketle belki yakınında bulunan bir cephaneden ismini alabilece ğini belirtmektedir. 241 Hamam 1918 yılına kadar asli görevini sürdürmü .1918 ile 1965 yılları arasında depo olarak kullanılmı tır. Zaman içerisinde asli görüntüsünden büyük kısmını

240 Krum Tomovski,“Amamot Deboj vo Bitola”, Zbornik Posveten na Dimçe Koco ,kn.VI-VII,Skopje, 1975,s.265.

241 Ayverdi,age, s.108.

102

kaybetmi tir.1967 yılında yapılan ara tırmalardan sonra örtü sistemi ve cepheler onarılmı tır. 242

A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: 1967 yılında hamamın bulundu ğu mekanda kapsamlı bir ara tırma ve bunun sonucunda hamamın planını ortaya çıkaracak bir onarım yapılmı tır. 243 Yapının kuzey-güney do ğrultusunda uzanan dikdörtgen planlı prizmal kütlesi,kuzeyden güneye do ğru sıralanan soyunmalık,ılıklık,sıcaklık ve külhan bölümlerinden olu maktadır.Yapı, batı kısmı erkeklere ve do ğu kısmı kadınlara ayrılmı olarak bir çifte hamamdır. (Çizim:27) Her iki kısmın soyunmalı ğı kare planlıdır ve birer kubbe ile örtülüdür.Ilıklık bölümleri batı ve do ğu yönünde uzanan enine dikdörtgen planlıdır.Erkekler kısmının ılıklı ğı tuvalet ve temizlik bölümlerinin oldu ğu dört hücreden olu maktadır.Bu hücreler,batıdan do ğuya do ğru aynalı tonoz,kubbe ile basık birer altılı tonozla örtülüdür.Kadınlar kısmının ılıklı ğı iki hücreden olu maktadır.Bu hücreler batıdan do ğuya do ğru sıralanarak kubbe ve tonozla örtülüdür. Erkekler kısmının sıcaklı ğı dikdörtgen planlı,ortası kubbeli,üç eyvanlı ve iki halvetlidir.Kadınlar kısmının sıcaklı ğı ise kareye yakın planlı,ortası kubbeli ve iki halvetlidir. Hamamın güney kısmında yer alan külhan enine dikdörtgen planlıdır.Bu bölüm be ik tonozla örtülüdür. 2-Malzeme ve Teknik: Yapı kaba yontma ta ve tu ğla ile in a edilmi tir.Her sıra ta sonrasında iki sıra tu ğla dizilmi tir.Ta ların arasına dikey olarak iki er adet tu ğla yerle tirilmi tir.

242 Günümüzde hamam, Devlet Ticaret Kurumunun mülkiyetinde olmak üzere, de ğiik amaçlarla bireylere kiralanmaktadır. 243 Tomovski,agm, s.265.

103

3-Cepheler: (Resim:169-170) Yapının türü nedeniyle cephelerde çok fazla açıklık mevcut de ğildir. Kuzey cephe ekseninde basık yuvarlak kemerli bir giri açıklı ğı mevcut.(Resim:171)Batı cephesinde yine yuvarlak kemerli bir giri ve bunun iki yanında düz lentolu,sa ğır kemerli birer dikdörtgen pencere açıklı ğı mevcut.(Resim:172)(Çizim:28)

4-Đç Mekan: (Resim:173-175) Hamamın kadınlar kısmın soyunmalı ğına kuzey, erkekler kısmın soyunmalı ğına batı duvarında açılan bir giri ten girilmektedir. Onarım çalı ması esnasında bu giri lerin enleri 1.47,boyları 2.02 cm ebadında oldukları saptanmı tır. 244 Her iki kısmın soyunmalıkları kare planlı bir mekandır.Bu mekanların kö elerinde kubbeli örtü sistemine geçi sa ğlayan birer tromp(Resim:146),bunların kuzey ve güney ile batı ve do ğu duvarlarında yarım daire eklinde birer hafifletme kemeri yer almaktadır.Soyunmalıkların ortasında birer adırvan bulunmaktadır ve aslına uygun ekilde kubbelerinde birer aydınlık feneri açılmı tır. (Resim:145) Hamamın iç mekanı,planına uygun olarak ard arda dizilen küçük hücrelerden olu maktadır.Soyunmalıkların ve ılıklıkların güney duvarında açılan sivri kemerli giri lerle mekanlarla ba ğlantı olu turulmu tur. B-Süsleme: Yapının onarımı esnasında,bazı süsleme kalıntılarına rastlanılmı tır.Bu kalıntılara göre hamamın sıcaklı ğında ve ılıklı ğında görülen süslemeler onarılmı tır. 1.Tu ğla: Asli yapıdan,erkekler kısmı soyunmalı ğın do ğu ve kuzey duvarlarında,ortadaki daha büyük ve di ğer ikisinin daha küçük ebatlı üç adet yuvarlak kemerli ni kalıntılarına rastlanılmı tır. 245 Ayrıca,erkekler kısmının sıcaklı ğındaki batı tarafta yer alan eyvanın örtüsü altlarında iki sıra istalaktit süslemeye ve bunun altında palmet motifli kabartmalara rastlanılmı tır.(Resim:176-177)

244 Tomovski,agm, s.268. 245 Tomovski,agm, s.270.

104

C-Tarihlendirme: Yazılı kaynaklarda,mimari özelliklerinden hareketle, hamam XVI. yüzyıla tarihlendirilmi tir. 246 Debboy hamamı plan itibariyle XV. ve XVI. yüzyılda in a edilen birçok yapıyla benzerdir. Örne ğin, Debboy hamamının kadınlar kısmı sıcaklı ğı XV.yüzyıla tarihlenen Üsküp Davud Pa a Hamamı 247 , XV.yüzyıla ait Đstanbul Çukurçe me 248 , XV. yüzyıla ait ihtimali olan Đzmir Lüks Hamamı 249 , XVII. Yüzyıla ait Đzmir Namazgah 250 hamamların kadınlar kısmı sıcaklı ğıyla benzer planı vardır.Her iki sıcaklık ortası kubbeli ve iki halvetlidir.Debboy hamamının erkekler kısmı sıcaklı ğı,ortası kubbeli, üç eyvanlı ve iki halvetli olarak bazı hamamların sıcaklıklarıyla benzer fakat daha az sayıda hücrelidir.Örne ğin XV.yüzyıla ait Üsküp Davud Pa a251 , XV. yüzyıl eseri olan Afyon Gedik Ahmet Pa a Hamamı 252 , XVI.yüzyıla ait Prizren Gazi Mehmet Pa a253 ,XVI.yüzyıla ait Đstanbul Bahçekapı Haseki Hurrem Sultan Hamamı,muhtemelen XVI. yüzyıla ait Đstanbul Bostan Hamamı 254 gibi bazı örneklerin sıcaklıklarıyla benzerdir. Soyunmalık kısımlarının kare planlı ve aynı ebatlı olması ise Afyon Kasım Pa a Hamamı 255 , Konya Sahip Ata Hamamı 256 gibi bazı eserlerle benzerdir. Bunun yanı sıra bazı eserlerde,örne ğin, XV.yüzyıla ait Đstanbul Galatasaray 257 ve Gedikpa a258 hamamlarında külhanın planı ve hamam içindeki yeri Debboy hamamı külhanıyla benzerdir.

246 Tomovski,agm, s.265;Ayverdi,age, s.109. 247 Özer,age,s.356. 248 M.N.Haskan, Đstanbul Hamamları ,Đstanbul,1995,s.122. 249 H.Ürer, Đzmir Hamamları ,Ankara,2002,s.49. 250 Ürer,age,s.52. 251 Özer,age,s.356. 252 Ekrem H.Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri 855-886(1451-1481) C.III, Đstanbul 1989,s.19. 253 R.Vırmiça,Kosova Hamamları,2002,s.42 254 Haskan,age,s.70. 255 Önge,age,s.39. 256 Önge,age,s.234. 257 Haskan,age,s.148. 258 Haskan,age,151.

105

Debboy hamamı, XV. ve XVI.yüzyılın benzer yapılarıyla kar ıla tırdı ğımızda muhtemelen XVI.yüzyıla ait oldu ğu dü üncesindeyiz. Süsleme açısından ise,palmet motifli ku aklarının uygulanması özelli ğiyle XV.yy Bursa Demirta Hamamı 259 soyunmalı ğın merkezi kubbeli mekanı ile eyvan duvarındaki ku aklardan birinde yer alan süslemesiyle benzerdir. Debboy Hamamında oldu ğu gibi, XIV.- XV. yüzyıl hamamlarının kubbe bingilerinde de tu ğla istalaktit kullanıldı ğı görülmekte.Mudurnu da XIV. Yy ‘la ait Yıldırım Hamamının merkezi sıcaklık 260 ,Aydın-Milet’te XV.yy’la ait büyük hamamın merkezi sıcaklık ile so ğukluk ve halvetinin,Ankara’da XV. yüzyıla ait Eski Hamamın merkezi sıcaklık kubbelerinin bingileri,de ğiik tiplerde mukarnaslı tezyinata örnek verilebilirler. 261

259 Önge,age,s.80. 260 E.H. Ayverdi, Osmanlı Mimarisinin Đlk Devri ,Đstanbul,1966,s.352. 261 Önge,age,s.81.

106

2. Kerim Pa a Hamamı

Envanter Numarası: RZZSK, 14.11.1950 tarihli ve 1744( 4-802-009/97) kayıtlı dosya sayısı ile eski eser statüsündedir. Yeri ve Adresi: Hamam, Dimitar Vlahov ile Yane Sandanski caddelerinin kesi ti ği noktada bulunmaktadır. ehir Haritasındaki Yer No: 16 Foto ğraf : 178-181 Çizim : - Đnceleme Tarihi : Eylül,2007;Nisan 2008;Haziran 2009; Kitabesi : Đnceleme esnasında hamamda hiçbir kitabeye rastlanılmamı tır. Vakfiyesi : Bilinmemektedir. Đna Tarihi : Bilinmemektedir. Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi : Bilinmemektedir. Yapının Tanımı: A- Mimari 262 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: Đncelememiz esnasında yapının erkekler ve kadınlar kısımlarına sahip oldu ğu fark edilmi tir .Bu bölümler art arda yerle tirilmi tir. Hamamın kuzey-güney do ğrultusunda uzanan bir dikdörtgen planı vardır.Soyunmalık,so ğukluk ve sıcaklık bölümleri kubbe ile örtülmü tür.Külhan kısmı ise tonozla örtülmü tür. Günümüzde yapının bir kısmı yıkılmı ,üstü ise ye illiklerle kaplanmı tır.Bu haliyle, incelemeler için tamamen eri ilmez olmu tur. Ancak,yapının ar iv foto ğraflarından,so ğukluk bölümünde bir aydınlık fenerinin(Resim:178) bulundu ğu görülmektedir.Hamam 1923 yılına kadar faaliyetini sürdürmü tür.

262 Yapı, sahibi oldu ğu iddia eden bir birey ile eski eserler kurumu arasında mahkemede oldu ğu için kilit altında tutulmaktadır.Bütün çabalarımıza ra ğmen yapının içine girilememi tir.

107

Yapı,üzerindeki ye illiklerin temizlenmesi ve içerisindeki topra ğın kaldırılarak,planı ile cephelerinin detaylı incelenmesini beklemektedir. 2-Malzeme ve Teknik: Kerim Pa a Hamamı kaba yontma ta ve tu ğla ile in aat edilmi tir. 3-Cepheler: Hamam mimarisine uygun olarak,cephelerde çok sayıda açıklık yoktur.Batı cephesinin üst sırasında soyunmalık kısmına bakan bir küçük pencere açıklı ğı yerle tirilmi tir.(Resim:179-181)

C-Tarihlendirme: Kerim Pa a Hamamın in aat tarihi net olarak bilinmemektedir.Ancak,plan özellikleri XV.yüzyılın ikinci yarısına tarihlenen Üsküp Đsa Bey Hamamı ile benzerlik göstermektedir.Ayrıca,kubbesinde bulunan aydınlık fenerinin uygulanması yönüyle, XV.yüzyıl Amasya Hızır Paa Hamamı,XVI.yy Aydın Çifte Gümrükönü Hamamı ve Diyarbakır Melek Ahmed Pa a Hamamıyla benzerdir 263 .Bu benzerlikler göz önünde tutulursa,yapının XV. yüzyılın ikinci yarısı yada XVI.yüzyılın ilk yarısında yapılmı olabilece ği muhtemeldir.

263 Önge,age,s.64.

108

3. Yeni Hamam

Envanter Numarası: ZZSK-Bitola 4-819-038/50 kayıtlı dosya numarasıyla eski eser statüsündedir. Yeri ve Adresi: Yapı,Kuzman Yosifovski caddesinde bulunmaktadır. ehir Haritasında Yer No: 17 Foto ğraf : 182-184 Çizim : - Đnceleme Tarihi : Eylül,2007;Nisan 2008;Haziran 2009; Kitabesi : Đnceleme esnasında,kitabeye rastlanılmamı tır. Vakfiyesi : Bilinmemektedir. Đna Tarihi : Bilinmemektedir. Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi : Bilinmemektedir. Yapının Tanımı: A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: Yapının,kuzey-güney do ğrultusunda uzanan dikdörtgen planlı prizmal kütlesinden günümüzde sadece soyunmalık kısımları ile ılıklı ğın bir kısmı ayaktadır.Ancak,bu bölümler de ye illiklerle kaplanmı ve kötü bir durumdadır.Bu nedenle,eski eserler koruma kurumu tarafından kilit altında tutulmakta ve incelemeler için izin verilmemektedir.(Resim:182-184)Hamamın içine girilememi tir.Etraf bölümleri evlerle çevrilidir ve bu nedenle do ğu ve batı cepheleri görülememektedir.Yapının kuzey tarafında bulunan soyunmalık kısımları kare planlıdır.Bu bölümler kubbe ile örtülüdür.Her iki kubbenin yüzeyinde aydınlık fenerleri görülmektedir.Muhtemelen ılıklık olan kısmın batı tarafında yer alan hücrenin kubbe ile örtülü oldu ğu anla ılıyor.Ancak do ğu yöne do ğru uzanan di ğer hücrelerin örtüleri toprakla örtülü oldu ğu için net olarak anla ılmamaktadır.

109

2-Malzeme ve Teknik: Yapı moloz ta la yapılmı tır.Yapının soyunmalık kubbeleri ise tu ğla ile in a edilmi tir.Kubbelerin kasna ğında ta ların arasında iki sıra tu ğla görülmektedir.Batı cephenin üst kısımlarında geli igüzel tu ğla da kullanıldı ğı görülmektedir.Bu da hamamın farklı dönemlerde farklı malzeme ile onarıldı ğını göstermektedir. 3-Cepheler: Yapının sadece kuzey ve batı kısımları görülmektedir.Cephelerde açıklık görülmemektedir. 4-Đç Mekan: Đçine girilememi tir. B-Süsleme C-Tarihlendirme: Yapının in a tarihiyle ilgili yazılı kaynaklarda bir bilgiye rastlanılmamı tır.Ayverdi, Manastır’daki hamam yapılarından söz ederken, Eski(Çifte) Hamam altba lı ğı altında,Kerim Pa a Hamamından söz etmi tir.Kerim Pa a Hamamının ise Tapu defterinde 1317 tarihinde kaydı geçmi ve günümüzde mevcut olmadı ğını belirtmi tir. 264 Ancak,Manastır ehrinde iki hamam da günümüzde ayaktadır.Bu yapıyla ilgili yazılı kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlanılmamı tır. Yapının bazı mimari özellikleri birçok hamamın özellikleriyle benzerdir.Örne ğin, ılıklık kısmının batı tarafında bulunan hücrenin çok gözlü ıık kubbesinde, tu ğladan yapılan ve piramidal bir fener biçimi alan bir aydınlık fenerinin daha ilave edildi ği özelli ğiyle,XII.yy Mardin Sitti Radviyye Hamamı 265 ,XIII.yy, Kastamonu Cemaleddin Frenk ah Hamamı 266 ,XIII.yy Tokat Pervane Hamamı 267 , XVI.yy Kayseri Kadı Hamamı 268 ile benzerdir.Mimari özelliklerine göre,bu yapı muhtemelen XVI.yüzyıla aittir.

264 Ayverdi,age,s.108-109. 265 Önge,age,s.121. 266 Önge,age,s.237. 267 Önge,age,s.245. 268 Önge,age,s.65.

110

D.ARASTA

1.Arasta (Kapalı Çar ı)

Envanter Numarası: 14.11.1950 tarihli tescil kararıyla ve 1743 dosya numarasıyla kayıtlı eski eserdir. Yeri ve Adresi: Manastır’ın merkezinde, Đshak Çelebi ile Kadı Mahmud Efendi(Yeni) Camilerin arasındaki mekanda bulunmaktadır.Yapı, Dragor nehrinin kuzey kısmında in a edilmi tir. ehir Haritasında Yer No: 18 Foto ğraf : 185-191 Çizim : 30-31 Đnceleme Tarihi : Eylül,2007;Nisan 2008;Haziran 2009; Kitabesi : Yapıda inceleme yaptı ğımız sırada hiçbir kitabeye rastlanılmamı tır. Vakfiyesi : Bilinmemektedir. Đna Tarihi : Yapının in a tarihi net olarak bilinmemektedir. Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi : Bilinmemektedir. Yapının Tanımı: Yayınlarda bedesten olarak anılan yapı arasta özelliklerini ta ımaktadır.Kapalı bir çar ı niteli ğinde olan yapıda 86 dükkan vardır.II.Dünya Sava ı esnasında yıkılan güney cephede,yeniden in a edilen dükkanlar,yapının görüntü bütünlü ğünü bozmu tur. 269 Günümüzde tamamen onarılmı tır. A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: Yapının arsaya göre adapte edilen asimetrik bir planı vardır.Asli görüntüsü hakkında yayınlardan bilgiye ula amadık.Ancak,son yıllarda yapılan onarım öncesi ve sonrası çizilen planlarını inceledi ğimizde yapıda çok fazla de ğiiklik yapılmadı ğı görülmektedir.Yapının güney kenarı ırmak kıyısına paralel gibi görünmekle

269 Nikolovski….,age, s.198.

111

beraber,batıya do ğru giderek uzakla ır. 270 Kuzey ve do ğu kenarları L eklindedir. Planda görülen iki uzun koridor batı bölümde birbirine küçük bir koridorla ba ğlanmaktadır.Koridorların yanlarında dükkanlar yan yana dizilmi tir.(Çizim:30-31) Arastanın giri leri, koridorlara açılan dört kapı ile sa ğlanmı tır.Arastanın örtü sistemi be ik tonozlardan olu turulmu tur.Tonozlar,e it aralıklı kemerler tarafından bölümlere ayrılmı tır. Arastada yer alan koridorlar boydan boya birer be ik tonozla örtülüdür.Koridorların arasında yer alan ve iki er dükkanı içine alan hücreler birer daha küçük ebatlı be ik tonozla örtülüdür.

2-Malzeme ve Teknik: Yapı, günümüzde tamamen onarılmı tır.(Resim:185)Asli görüntüsüyle ilgili yayınlarda kısıtlı bilgilere rastlanmaktadır.Yaptı ğımız incelemeler esnasında,cepheler tamamen sıva ile kapatılmı tır.Ancak,do ğu cephenin kuzey yanında iki yuvarlak kemeri içine alan ve dikdörtgen bir çerçeveyi te kil eden kesim sıvasız bırakılmı tır.Bu bölümün ortasında hafif dı a ta mı ve saçak profilinden yere kadar uzanan bir gömme ayak bulunmaktadır.Bu bölümün kemer örgüsünde tu ğla,duvar örgüsünde ise alt kısımlarda kaba yontma ta ,üst kısımlarda yer yer tu ğla hatıl,yer yer kaba yontma ta yer almı tır.Kullanılan malzemede bir düzenden çok,bo kalan kısımları geli igüzel doldurulmu bir görüntü söz konusudur. 3-Cepheler: Yapının tamamı beden duvarını çinko kaplanmı örtüden ayıran bir profilli saçak silmesiyle ku atılmı tır.Güney cephede barok tarzında dilimli bir kemerle sonuçlanan iki giri bulunmaktadır.(Resim:186-87)Aynı cephede tek sırada altı yuvarlak kemerli pencere açıklı ğı yer almaktadır.Bütün yapı oldu ğu gibi pencere düzeni de asimetriktir.

270 Mehmet TUNÇEL, “Osmanlı Mimarisinde Makedonya’daki Arasta ve Bedesten Binaları”, Prof.Dr.Halük Karama ğaralı Arma ğanı ,Ankara, 1992,s.340.

112

Batı cephede(Resim:188) yuvarlak kemerli sekiz pencere açıklı ğı mevcuttur.Batı cephede,güney koridora açılan kapı daha geni tutularak üçgen biçiminde bir alınlıkla sonuçlanmı tır. Dört kapıdan biri kuzeybatı kö esinde yer almaktadır.Bu kapı di ğerlerine göre oldukça dardır. Kuzey(Resim:189) ve güney cephelerde üçer yuvarlak kemerli pencere açıklı ğı dı ında eksende küçük ebatlı dar pencere açıklıklarına yer verilmi tir. 4-Đç Mekan: Đç mekan,koridor tonozların iki yanına yerle tirilen küçük ebatlı dikdörtgen biçiminde olan pencerelerden ı ığını almaktadır.(Resim: 190- 191)Koridorların her iki yanına yerletirilen dükkanlar son yıllarda camekanlarla,iç mekan duvarları ise sıvayla kapatılmı tır. B-Süsleme: Asli yapıdan süsleme olarak dikkate alınacak hiçbir unsura rastlanılmamı tır. C-Tarihlendirme: Yapının in a tarihi bilinmemektedir.Ancak, birçok yayında yapının bedesten olarak adı geçti ği için çeli kili tarihlendirilmeler yapılmı tır.Örne ğin bir yayında, Đshak Çelebinin 1506 tarihli vakfiyesinde,yapının adı geçti ği ve bu nedenle, bedestenin XV.yüzyılın sonlarında in a edildi ği belirtilmi tir . 271 Fakat, di ğer bir yayında,yapı türünün yayınlarda yanlı yer aldı ğını belirtilirken,mevcut durumundan edinilen izlenimlere göre arastanın bir XVIII.- XIX. Yüzyıl eseri olabilece ği belirtilmi tir. 272 Ancak,Manastır’ı konu eden seyahatnamelerde sıkça bedesten yapısından bahsedildi ği görülmektedir.Örne ğin,1591’de Lorenzo

271 R.Momidik, ”Razvitokot na Bitolskata çar iya(do II Svetska voyna)”, Zbornik na trudovi ,br.1,Bitola 1983/84,s.107.

272 Tunçel,agm,338.Yayının devamında,muhtemelen ba ka bir yerde yer almı ve yıklımı olan bedesten binasının,Davud Pa a vakfiyesinde,Manastır’da bir bedesten in a etti ği cümlesinin mevcudiyetinden hareket ederek… en kuvvetli ihtimalle banisi,H.887-902/M.1482-1497 yıllarında Vezir-i azam olan Davud Pa a oldu ğu belirtilmi tir.

113

Bernardo, ehirdeki yapılardan söz ederken,güzel camiler,bir kervansaray ve bedesten binasını da anmaktadır. 273 ehri 1660 ve 1668 yıllarında iki defa ziyaret eden Evliya Çelebi,Sungur Çavu Bey Camisinin yakınlarında,demir kapılı ve kubbeleri olan,kaleyi anımsatan bir bedestenden bahsetmi tir. 274 Ayrıca,1843’te Joseph Müler ehri tasvir ederken,80 dükkandan olu an bedesten binasından söz etmi tir. 275 Manastır’da günümüzde halk arasında bedesten olarak bilinen yapı bir kapalı çar ıdır.Yapının arsaya göre uyarlanan asimetrik planı,iç mekanın belirli bir sıra takip etmeden koridorlara bölünmesi bu dü ünceyi güçlendirmektedir.Yazılı kaynaklarda sıkça rastladığımız bedesten varlı ğından eminiz ancak bu yapı ya yüzyıllardır yanlı adlandırılmı ya da bu mekanda böyle bir yapı mevcuttu,daha sonraki yıllarda ise çe itli nedenlerden dolayı yıkılmı tır.

273 A.Matkovski ve P.Angelakova, “Opis na patuvanjeto na Venecijanskiot pratenik Lorenzo Bernardo niz Makedonija vo 1591 godina ”, GĐNĐ Br.1,Godina XV. ,Skopje,1971,s.215.

274 Evliya Çelebi,age, s.307-8. 275 A.Matkovski, Makedonija vo delata na stranskite patopisci,1778-1826 ,Misla,Skopje, 1991,s.550-557.

114

E.KULELER

1.Saat Kulesi

Envanter Numarası: RZZSK, 02.12.1969, 01-1458/1 Tescil Tarihi ve 4-802- 009/22 dosya numarası altında kayıt edilmi eski eser statüsündedir. Yeri ve Adresi: Saat kule, ehrin merkezinde Kadı Mahmut Efendi(Yeni) Caminin hemen kar ısında bulunmaktadır. ehir Haritasında Yer No: 19 Foto ğraf : 192-196 Çizim : 32-38 Đnceleme Tarihi : Eylül 2007;Nisan 2008;Haziran 2009; Kitabesi : Đncelememiz esnasında yapıda kitabeye rastlanılmamı tır. Vakfiyesi : Bilinmemektedir. Đna Tarihi : Bilinmemektedir. Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi : Bilinmemektedir. Yapının Tanımı: Osmanlı döneminde çok sayıda ehirde in a edilen saat kulelerin bir örne ğidir.1830, 1911, 1935, 1950, 1965 ve 1992 yıllarında onarım gören saat kulesi’nin 1911’deki onarımı geni çaplı yapılmı tır. 1925 yılına kadar yerinde olan saatin mekanizması, 1936’da Almanlar tarafından yenisi hediye edilmek suretiyle de ğitirilmi ve eski mekanizma monopol binasına ta ınmı tır. 1965’de Almanya’nın “Kortage” irketi tarafından saat mekanizması tekrar de ğitirilmi tir. 1992’de çan kısmına haç takılarak, saat kulesi siyasî amaçlar için kullanılmı tır. 276

276 Saat Kule ile ilgili bkz,Vesna Koçankovska,”Saat Kula vo Bitola”, Zbornik na trudovi , 12-13-14, Bitola,1992-1995, s.44-69.

115

A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: Saat kulenin kareye yakın 5.85 x 5.76 metre boyutlarında planı vardır.Uzunlu ğu 28 metredir.Gövde kalınlı ğı yükselince azalmaktadır.Kaide kısmı 5.45 metre yüksekli ğindedir.Bu kısımdan sonra gövde 14 cm. için daralmaktadır.Ayrıca bu yükseklikten ba layarak kule gövdesinin kö eleri pahlıdır.Bu nedenle, dikdörtgenden sekizgen eklini almı tır.Gövdenin 22.40 metresindeki yüksekli ğinde sekizgen ekli yine dikdörtgene dönü mektedir.Bu bölüm saat kadranlarının bulundu ğu yerdir.Bu kısmın üzerinde 4.4 x 4.5 metre boyutlarında dikdörtgen planlı teras bölümü bulunmaktadır.Demir korkulukla çevrili terasın merkezinde yüksekli ği 3.1 metre olan düzgün olmayan sekizgen prizma kule yer almaktadır.Bu kule kubbe ile örtülüdür.(Çizim:32-33-34-35-36) 2-Malzeme ve Teknik: (Çizim:35-36)Saat Kulesinin alt kısımları kaba yontma ta la,üst kısımları ise kesme ta ve tu ğla karı ımı ile in a edilmi tir.(Resim:192-193) 3-Cepheler: Kuzey ve batı cephesinde(Çizim:37-38)(Resim:194) merdivenlerin ı ıklandırılması ve hava alması için 13 cm x 28 cm boyutlarında pencereler yerle tirilmi tir.Kuzey cephede 7, batı cephede ise 6 pencere mevcut. Kuzey cephede geni li ği 76 cm., yüksekli ği 160 cm. olan kulenin yuvarlak kemerli giri kapısı(Resim:195) bulunmaktadır.Giri önünde merdiven bulunmaktadır. Saat kadranlarının yer aldı ğı cephelerde,saatin her iki tarafında her cephede iki er kaval silme bulunmaktadır.(Resim:196)Silmeler kaide,gövde ve ba lıktan olu mu tur.Kaval silmesi yuvarlaktır ve bir kısmı cepheye gömülüdür.Silmelerin kaide ile gövde ile ba lık ile gövde aralarına bilezikler yerle tirilmi tir.Ba lıklar ve kaideleri yuvarlak ve sadedir.Teras kısmında bulunan sekizgen kulenin her yanında yuvarlak kemerli açıklıklar mevcuttur.

116

4-Đç Mekan: Zemin ve dört katı vardır.Zemin tek mekanlıdır.Yüksekli ği 2.97 metredir.Üzeri ah ap tahtalardan olu an bir tavan çatısı vardır.Bu mekan, muhtemelen güvenlik amaçlı yapılan ara mesafesi olan ikinci bir tavanla daha örtülmü tür.Zemin mekanına giri in sa ğ tarafında bulunan açıklıktan ta tan yapılmı merdivenlere gidilmektedir.Birinci katın kuzeybatı kö esinde merdivenler devam etmektedir.Bu mekanda saatin a ğırlıkları a ağıya do ğru sarkmaktadır. Đkinci kat 2.5 x 2.6 metre boyutlarında kareye yakın bir planı vardır.Mekan zemini tahta levhalardan olu turulmu tur.Bu mekanın ortası açık ve saatin metal zincirleri a ağıya sarkmaktadır.Kuzeybatı kö edeki merdivenlerden üçüncü kata çıkılmaktadır.Bu kat 24.12 metre uzunlu ğundadır.Bu mekanın da ara katları ah ap iskeletlidir.Bu bölüm saat mekanizmasının asılı oldu ğu cephenin iç kısmıdır. Đç kısımda pandantifler gözlenmektedir.Her duvarda yuvarlak kemerli açıklıklar mevcut.Bu açıklıklar dı tan saat ile kapatılmı tır.Bu mekanın kuzeydo ğu kısmında bulunan tahta merdivenden teras kısmındaki kuleye geçilmektedir.Bu mekan kulenin dördüncü katıdır.Bu mekanda saatin müzik mekanizması bulunmaktadır. B-Süsleme 1-Ta :Sade görünümlü olan saat kulede, saat kadranlarının bulundu ğu cephe yüzeylerinin kö elerinde süsleme detayları olarak sadece silme bileziklerle profillenmi , kaval silmeleri bulunmaktadır.Bunların dı ında cephelerde hiçbir süsleme unsuruna yer verilmemi tir.

C-Tarihlendirme: Bir yayında, Saat kule yazılı kaynaklarda ilk olarak XVII. yüzyılda anıldı ğı fakat kimin tarafından ve nerde adının geçti ği belirtilmemi tir. 277 Di ğer bir yayında ise halk arasında konu ulanlara göre hareket edilerek, Saat kule, Aziz Dimitri kilisesinin yapıldı ğı 1830 yılında in a edildi ği belirtilmi tir. 278 H.Acun, “çatı

277 Koçankovska,agm,s.44. 278 Radmila Momidik-Petkova,”Sakralna i profana islamska arhitektura”, Sektorska studija na Zavod, Muzej i Galerija-Bitola ,Bitola 1976,s.124.

117

kısmının XIX. yüzyılda yapıldı ğı bellidir…” diye yayınında söz etmi tir. 279 Yazılı kaynaklarda sözü edilen in aat tarihleri kesin bir dayana ğı olmadan verilmi tir.Bilindi ği üzere,saat kulesi yapma gelene ği,Osmanlılarda,Kanuni Sultan Süleyman Döneminden(1520-1566) hemen sonra ba ladı ğı kabul edilir. 280 XVI.yüzyıla ait Üsküp Saat Kulesi bunu ve bu geleneği Balkanlar’dan Anadolu’ya uzandı ğı dü üncesini destekler.Balkanlarda saat kule yapma gelene ğinin daha sonraki yıllarda da devam etti ğini görmekteyiz.Manastır Saat Kulesinin mimari özelliklerine bakıldı ğında,XVIII.yüzyılın ikinci yarısına ait Travnik Yukarı Saat Kulesi 281 ile XIX.yüzyıla ait Travnik Mehmet Kukaviç Pa a Saat Kulesine 282 benzerlik göstermektedir.Saat Kulenin teras kısmı ise XIX. yüzyıla ait Çanakkale Saat Kulesi 283 ve Đstanbul Sirkeci Garı Saat Kulesi 284 ile benzerdir.Yapı,kanaatimizce,muhtemelen XIX.yüzyılda yapılmı tır.

279 Hakkı Acun, “Makedonya,Manastır Bölgesi(Manastır,Ohri,Pirlepe)Saat Kuleleri”, Atatürk ve Manastır Sempozyumu Bildirileri , Ankara, 1999, s.326. 280 Hakkı Acun, Anadolu Saat Kuleleri ,Atatürk Kültür,Dil ve Tarih Yüksek Kurumu-Sayı 85,Ankara 1994,s.5. 281 Acun,age,s.50. 282 Acun,age,s.50. 283 Acun,age,s.13-14. 284 Acun,age,s.23.

118

2. Zindan Kule(Bey Kulesi)

Envanter Numarası: RZZSK 14. 11. 1950 tescil tarihli ve 670/1982 envanter sayılı; 4-802-009/19 dosya numarasıyla eski eser statüsündedir. Yeri ve Adresi: Kule, ehrin batı tarafındaki Stiv Naumov ilkö ğretim okulunun bahçesinde bulunmaktadır. ehir Haritasında Yer No: 20 Foto ğraf : 197-203 Çizim : 39-42 Đnceleme Tarihi : Eylül 2007;Nisan 2008;Haziran 2009; Kitabesi : Đncelememiz esnasında yapıda kitabeye rastlanılmamı tır. Vakfiyesi : Bilinmemektedir. Đna Tarihi : Bilinmemektedir. Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi : Kuleyi, Hacı Mahmud Efendi yaptırmı tır.Tevfik, bir dayanak göstermeden Kuleli Müftü eyh Mahmud Efendi olarak da bilinen bu ahsın hicri 1038/miladi 1628-29 yıllarında Manastır ehrinde müftü oldu ğunu belirtmi tir. 285 Bir di ğer yayında, Hacı Mahmud Efendinin, Nak ibendi tarikatının ruhani lideri ve eyhi oldu ğu ileri sürülmü tür. 286 Bu tür kule yapıların Bey kulesi olarak in a edildi ğini, Üsküp Bey Kulesi ve Kratova Bey kulelerine olan benzer özelliklerinden anlıyoruz. Yapının Tanımı: Kule, Hacı Mahmud Efendinin mülkiyetinde, ikamet etti ği mekanların arasında yapılmı tır.Kule, eyhin zaman zaman ruhani yolculuklarını yaptı ğı mekan haline gelmi tir. 287 1903 yılı civarında cezaevi olarak kullanıldı ğı için adı Zindan Kulesi olmu tur.

285 Mehmed Tevfik,age, s.223. 286 Mihaylovski,agm, s.71. 287 Mehmed Tevfik,age,223.”Bu yayının devamında, eyhin ve ondan sonra e inin de sonsuzlu ğa dek ortadan kaybolarak yeryüzünde de ğerli e yalar bırakmı oldukları belirtilmi tir.Bu e yaların,farklı sorunları olan insanları tedavi edebilecekleri yolunda inanı lar mevcuttur…”

119

A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: Kule düzgün olmayan kare planlıdır.Yapının uzunlu ğu 6.50, geni li ği 5.35 metredir.Kirpi saçaklı kırma çatı ile örtülüdür.(Çizim:39-40)(Resim:197) 2-Malzeme ve Teknik: Yapı moloz ta larla in a edilmi tir.(Çizim:41)Duvarlarının kalınlı ğı 1.08 ile 1.22 metre arasında de ğimektedir.Üst kısımlarda ise duvarların kalınlı ğı 0.98 metredir.Kulenin tamamı 10.95 metre yüksekli ğindedir. 3-Cepheler: Kuleye güneybatı cephesinden, zeminden 2.30 metre yüksekli ğinde olan bir yuvarlak kemerli açıklıktan girilmektedir.(Resim:198)Yapının kuzeybatısının(Resim:199) alt ve üst sıralarında birer yuvarlak kemerli pencere açıklı ğı bulunmaktadır.Bu cephenin en üst sırasında iki mazgal pencere yer almaktadır.Batı cephenin üst sırasında bir yuvarlak kemerli pencere açıklı ğı bulunmaktadır.(Resim:200)Do ğu cephede ise batı cephedeki pencere ile aynı eksende olan kare eklinde küçük ebatlı bir açıklık mevcuttur.(Resim:201) 4-Đç Mekan: Zemin katın kuzeybatı kısmında bulunan ocak yemek ısıtma ve hazırlama amaçlıdır.Ah ap merdivenlerin yardımıyla gidilen ve daha yüksekte bulunan ikinci bir platformda gıdaları saklamak amacıyla yapılmı depo bulunmaktadır.Ara kat 0.90 metre yüksekli ğindedir.Bu mekanda da ayrı bir depo bulunmaktadır.Üst katta eyhin kaldı ğı mekan bulunmaktadır.Bu mekanda,ocak,tuvalet ,lavabo ve giri kapısının üstünde yer alan silah yerleri mevcuttu. B-Süsleme 1. Tu ğla: Yapı örtüsünün altında kirpi saçak yer almaktadır.(Resim:202)

C-Tarihlendirme: Yapının net olarak in a tarihi bilinmemektedir.Makedonya’da kule yapma gelene ği, genellikle XVII. Đle XVIII. yüzyıl esnasında yaygındır.Yazılı

120

kaynaklarda Hacı Mahmud Efendinin hicri 1038-39/miladi 1628-29 yılında ya adı ğını varsaydı ğımızda, bu kulenin de XVII.yüzyıla ait olması muhtemeldir.

121

F.KONAK

1.Hacı Mahmud Kona ğı

Envanter Numarası: Eski eser statüsündedir ancak devletin koruması altında de ğildir. Yeri ve Adresi: ehrin merkezinde,Koca Kadı Camisinin kar ısında,Stra o Pincur soka ğı,3a numaralı adreste bulunmaktadır. ehir Haritasında Yer No: 21 Foto ğraf : 203-206 Çizim : 43 Đnceleme Tarihi : Eylül 2007;Nisan 2008;Haziran 2009; Kitabesi : Đnceleme esnasında,yapıda hiçbir kitabeye rastlanılmamı tır. Vakfiyesi : Bilinmemektedir. Đna Tarihi : Bilinmemektedir.Ancak,plan,cephe ve pencere düzenine göre kona ğın XIX.yüzyılın ikinci yarısında in a edildi ği görü ündeyiz. Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi : Günümüzde konakta ailesiyle birlikte ikamet eden Münire Mefair’den aldı ğımız bilgiye göre 288 ,evin sahibi, aynı zamanda babası olan Manastır Evkaf Dairesinden emekli memur Hacı Mahmut’tur. Yapının Tanımı: A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: Đki katlı olan evin dikdörtgen planı vardır. Đç sofa plan düzenine göre uyarlanan evin zemin katındaki sofanın batı ve do ğu yönünde her iki tarafında iki er oda bulunmaktadır.Zemin katın kuzeyinde merdiven bo lu ğu

288 Münire hanımdan ö ğrendi ğimize göre, Hacı Mahmud Bey, kona ğı 1900 yılından evvel iki subay o ğlu olan bir bayandan satın almı tır.Ancak bu bilgiyi destekleyecek belge olmadı ğından bayanın kimli ği hakkında da fazla bilgiye sahip de ğiliz.

122

bulunmaktadır. Đkinci katta aynı plan uygulanmı tır.Fakat burada,iç sofanın yol yönünde cepheye açıldı ğı görülmektedir.Bahçeye açılan tarafı ise terasla sonuçlanmaktadır.Üst kattaki yola bakan odalar furua oturtulan çıkmalar eklindedir. Evin örtüsü ah ap bir konstruksyon üzerinde oturtulan kiremitlerle kaplanmı tır.Evin etrafını ku atan ah ap pervaz,örtünün hemen altında yer almı tır. (Çizim:43) 2-Malzeme ve Teknik: Hacı Mahmud Kona ğı kerpiçten yapılmı tır.Kerpiç duvarı kireçli kumlu harç ile sıvanmı ve harcın üzeri badana ile örtülmü tür. 3-Cepheler: Caddeye bakan zemin kat cephesinin üst kısımlarında dört adet pencere açıklı ğı bulunmaktadır.Bu pencereler kare eklindedir ve demir parmaklıklarla kaplıdır.Üst kat cephesinde ise çıkmalarda üçer adet,bunların arasında,sofanın caddeye bakan cephesinde üç adet ve kuzey do ğu kö esinde bir adet daha toplam 10 penceresi vardır. (Resim:203) Ah ap pervazlı pencereler dikdörtgen eklindedir. Đki katlı tasarlanan pencerelerin alt kattaki kısımları iki kanatlı olarak açılır ve kapanır,üst kattaki ise hareketsizdir. Evin ön cephe yüzeyi alt ve üst katta altı ar adet olmak üzere toplam 12 penceresi vardır. (Resim:204)Bunların batı kısmında yer alanlar son yıllarda takılarak yeni tarihlidir.Cephenin do ğu kısmında yer alan pencereler ise ön cephe pencereleriyle aynı tertiptedir.Evin giri kısmı zeminden biraz yüksektedir.Üç sıra merdivenle çıkılan bu bölümün ön kısmı açıktır.Bu bölümün üstünde,üst kattaki teras kısmı yer almaktadır.Terasın ah ap korkulukları ve üçgen alınlı ğı vardır. 4-Đç Mekan: Kona ğın iki katında da merkezde birer sofa,bunun etrafında ise kar ılıklı iki er olmak üzere dört adet oda bulunmaktadır.Odaların duvarlarında eski konaktan kalan fakat bazı kısımları günümüzde yenilenen dolap ve yüklükler yer almaktadır. (Resim:205-206)Sofanın kuzeydo ğu kö esinde yer alan ve günümüzde mutfak olarak kullanılan odanın kuzey duvarında, dolap kapakları altında gizlenen ve muhtemelen ocak yeri olan yuvarlak kemerli bir ni görülmektedir.Zemin katın kuzey tarafında yer alan

123

merdivenler geni yapılmı tır ve tek yöne ba ğlı kalmayarak istikamet de ğitirmektedir. Çok kötü bir durumda olan üst kat günümüzde kullanılmamaktadır.Bu katın güney kısmında bahçeye açılan teras,kuzey duvarında ise pencere açıklıkları mevcuttur.Kuzeydo ğu ve kuzey batı kö esinde yer alan odaların do ğu ve batı duvarlarında birer adet pencere açıklı ğı bulunmaktadır. B-Süsleme: Evin her odasının içinde birer hamamcık ve yüklük vardır.Ayrıca her katta birer hela mevcuttur.Fakat,süsleme ba lı ğı altında kayda alınacak de ğeri yoktur. C-Tarihlendirme: Evin tarihlendirmesiyle ilgili yazılı kayna ğa rastlanmadı.Mülk sahibinden ö ğrendi ğimize göre, ev 1900 yılında satın alınmı tır ancak bu bilgiyi destekleyecek belge yok. Evin bol pencereli olması,üst kattaki sofanın ve odaların cepheye açık olması,merdiven kısmının daha geni ve yayvan olması ve tek yöne ba ğlı kalmaması özellikleri,yapının XIX.yüzyılda in a edilmi olabilece ği dü ündürür. 289

289 Makedonya’da,Osmanlı dönemindeki konut mimarisiyle ilgili bkz.;Aneta Svetieva, Rezbareni Tavani,Dolapi i Vrati vo Makedonija , Skopje, 1992; Du an Gabrijan, Makedonska Kuka , Misla, Skopje, 1986.

124

2.Türk Kona ğı

Envanter Numarası: Eski eser statüsündedir ancak devletin koruması altında de ğildir. Yeri ve Adresi: ehrin merkezinde, Steryo Georgiev caddesi,40 numaralı adreste bulunmaktadır. ehir Haritasında Yer No: 22 Foto ğraf : 207-214 Çizim : 44 Đnceleme Tarihi : Eylül 2007;Nisan 2008; Kitabesi : Đnceleme esnasında yapıda kitabeye rastlanılmamı tır. Vakfiyesi : Bilinmemektedir. Đna Tarihi : Bilinmemektedir.Ancak,yaptı ğımız ara tırmalar sonucu yapının XIX.yüzyıl eseri oldu ğu anla ılmaktadır. Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi : Kimin tarafından yaptırıldı ğı bilinmemektedir.Ancak günümüzde bu konakta bir Makedon ailesi ikamet etmektedir. Yapının Tanımı: A- Mimari: 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: Đki katlı kona ğın planı dı sofalı olarak tertiplenmi tir.Zemin kata,evin güney kısmında yer alan ve zeminden biraz yüksekte kalan giri ten girilmektedir.Giri ten sofaya geçilmektedir.Sofanın batı tarafında bir,kuzey tarafında ise iki oda yer almaktadır.Üst katta odaların dizili i aynı sırayı takip etmektedir.Fakat bu katın kuzeybatı kö esinde yer alan oda furu larla desteklenerek cumba eklindedir.Ah ap konstruksyon üzerinde oturtulan örtüsü kiremitle kaplanmı tır. 2-Malzeme ve Teknik: Konak kerpiçten yapılmı tır.Cephelerin bazı dökülen kısımları günümüzde tu ğlalarla doldurulmu tur.Hacı Mahmud

125

Kona ğında oldu ğu gibi burada da kerpiç duvarı kireçli kumlu harç ile sıvanmı ve harcın üzeri badana ile örtülmü tür. 3-Cepheler: Kona ğın caddeye bakan batı cephesinde üst sırada altı pencere bulunmaktadır.Bu pencerelerin ikisi günümüzde tu ğla ile kapatılarak üzeri badana ile örtülmü tür.(Resim:207-208)Bu cephenin alt katında ise kuzeybatıda olmak üzere bir pencere mevcuttur.Kona ğın giri i güney cephesindedir.Bu cephe bahçeye açılmaktadır.Cephenin sol yanında alt ve üst sırada üçer pencere yerle tirilmi tir.(Resim:209)Sa ğ tarafta ise merdivenlerden,zeminden biraz yüksekte kalan teras kısmına geçilmektedir.Kona ğın giri i terasın güney duvarındadır.(Resim:210) Kona ğın kuzey cephesinin sa ğ üst yanında, daha sonra kapatılan bir pencerenin olduğu fark edilmektedir.(Resim:211-212)Aynı cephede,alt katta bir adet ve üst katın sol kö esinde bir adet olmak üzere toplam iki pencere daha mevcuttur. 4-Đç Mekan: Kona ğa zeminden biraz yüksekte kalan terasın güney duvarında açılan kapıdan girilmektedir. Teras ah ap korkuluklarla ku atılmı tır.(Resim:213)Giri kapısından sofa kısmına geçilmektedir.Sofanın iki yüzü açıktır,batı ve kuzeyde olmak üzere üç sıra oda ile ku atılmı tır.Giri in kar ısında yer alan ah ap merdivenle ikinci kata çıkılmaktadır. Đkinci katta oda tertipi aynıdır.Fakat kuzeybatı kö ede yer alan odanın di ğer odalara göre daha büyük ebatlıdır ve ilk yapıldı ğı yıllarda muhtemelen evin ba odasıydı. Her odada,ah ap yüklükler ve içerisinde birer hamamcık bulunmaktadır. B-Süsleme: Konakta süsleme ba lı ğı altında kayda alınacak bir unsura rastlanmadı. Ah ap tavanlar düz ve yan yana birle tirilen çıtalardan olu mu tur.Giri in do ğusunda yer alan pencerenin korkulu ğu demirdendir.Demir çubukların birbiriyle kesi ti ği noktalarda murabba eklinde demir takozlar bulunmaktadır.(Resim:214) C-Tarihlendirme: Yapının in aat tarihiyle ilgili hiçbir yazılı kayna ğa rastlanmadı.Mülk sahipleri,kona ğın XIX.yüzyıla ait oldu ğunu belirtmektedir ancak bununla ilgili evrakları yoktur.Bilindi ği üzere dı sofalı evler XVI. ve XVII.

126

Yüzyıl’da iklim ko ularına ba ğlı olmaksızın Anadolu’nun ve Rumeli’nin her kesiminde uygulanmı tır. 290 Fakat, Makedonya’da günümüzde Osmanlı döneminden kalan Türk evlerin tarihleri XVIII. ile XIX. yüzyıla aittir.Türk Kona ğın cephe düzenlenmesine bakıldı ğında,bazı ara tırmacıların II.Dönem olarak ayırt etti ği ve genellikle XVIII.yüzyıl sonları ve XIX.yüzyılda görülen evvelki ev tiplerine göre en karakteristik a amaların ba ında,dı arıda büyük furu lar üzerine oturtulmu çıkmalar ve sık pencereler uygulanmasıdır. 291 Türk kona ğı plan itibariyle bir yenilik getirmemi olabilir ama dı görünüm açısından,Osmanlı Dönemi Türk evlerinin II.Dönem özelliklerini almı tır.Bu nedenle ,bu konak muhtemelen XIX. yüzyıla aittir.

290 Metin Sözen ve Cengiz Eruzun, Anadolu’da Ev ve Đnsan ,Đstanbul,1992,s.83. 291 Sedad Hakkı Eldem, Türk Evi Osmanlı Dönemi II , Đstanbul 1986,s.146.

127

G.ÇE MELER

1.Kazan Çe mesi

Envanter Numarası: Eski eser statüsünde de ğildir. Yeri ve Adresi: Kazan çe mesi, Hamza Bey Camisinin yakınlarında,Georgi Naumov caddesi 22b adresinde bulunmaktadır. ehir Haritasında Yer No: 23 Foto ğraf : 215-218 Çizim : 45-46 Đnceleme Tarihi : Eylül 2007;Nisan 2008;Haziran 2009; Kitabesi : Çe menin ön yüzeyinin üst kısmında bir kitabe yazılmı tır.Ancak,günümüzde kitabenin yazıları harap olmu vaziyettedir ve sadece bir kısmı okunabilmektedir.Çe menin en üst kısmında,”Kazan Çe mesi” yazılıdır.Alt kısmında ise: “Bo alanın……………………….. ………………………Mustafa Hüseyin …………………………………………. Sene 1228”. (Kititabe silinik oldu ğundan tamamı okunamamı tır). Vakfiyesi : Bilinmemektedir. Đna Tarihi : Hicri 1228 / Miladi 1813-14. Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi: Kitabede Mustafa Hüseyin ismi kısmen okunabilmektedir. Bu sebeple çe menin banisi, kitabede okunan Mustafa Hüseyin’in oldu ğu ihtimali vardır. Ancak bunu teyit edecek ba ka bir belgemiz yoktur. Ayrıca Mustafa Hüseyin’in kim oldu ğu konusunda da bir bilgi edinemedik. Yapının Tanımı: A- Mimari:

128

Mermerden yapılan bu çe me dikdörtgen prizma gövdelidir.(Resim:215- 216) Üst kısmında kaval silmeyle ku atılan ta bloklarla örtülmü tür.Son yıllarda çe menin yıkılmaması için demir kemer ilave edilmi tir.(Çizim:45)

B-Süsleme Çe me gövdesinin dört yüzeyi de ince kabartmalarla süslenmi tir.Çe menin alt kısımlarında at nalı eklinde kemerler mevcuttur.Ön yüzeyindeki kemerin iç kısmında içinde yazı yerle tirilen bir rozet mevcuttur.(Çizim:46)Di ğer yüzeylerde ise,kemerin dı ında kalan kabartmalı rozetler bulunmaktadır.Bu rozetlerin içi birer stilize çiçekle süslenmi tir.(Resim:217-218)

129

2.Türk Çe mesi

Envanter Numarası: Eski eser statüsünde de ğildir. Yeri ve Adresi: Manastır Adliye Mahkemesi kar ısında,Sudska caddesinde bulunmaktadır. ehir Haritasında Yer No: 24 Foto ğraf : 219-221 Çizim : - Đnceleme Tarihi : Eylül 2007;Nisan 2008;Haziran 2009; Kitabesi : Çe menin ön yüzeyinin üst kısmında bir kitabe bulunmaktadır. Vakfiyesi : Bilinmemektedir. Đna Tarihi : Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi : Bilinmemektedir. Yapının Tanımı: A- Mimari: Mermerden yapılan çe me dikdörtgen prizma eklindedir.(Resim:219- 221)Üst kısmında gövdeyi ta an iki levhası vardır.Ön gövde yüzeyinin alt kısımlarında suyun geçmesi için bir delik mevcuttur.

B-Süsleme: Gövde yüzeyleri sadedir.Ön gövdenin üst kısımlarında kitabe yazıları bulunmaktadır. Alt kısımlarında at nalı eklinde bir kemer mevcuttur.

130

H.MEKTEP

1.Adem Mahmud Mektebi

Envanter Numarası: Eski eser statüsünde de ğildir. Yeri ve Adresi: Adem Mahmut Okulu,Yukarı Mahalle olarak bilinen bölümde, Dimitar Vlahov caddesinde,16b adresinde bulunmaktadır. ehir Haritasında Yer No: 25 Foto ğraf : 222-231 Çizim : 47 Đnceleme Tarihi : Nisan 2008,Haziran 2009; Kitabesi : Đncelememiz esnasında yapıda hiçbir kitabenin günümüzde olmadı ğı tespit edilmi tir. Vakfiyesi : Bilinmemektedir. Đna Tarihi : Bilinmemektedir.Yapılan incelemeler ve bilgiler doğrultusunda yapının XIX.yüzyıl eseri oldu ğu görü ündeyiz. Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi : Hacı Bey Yapının Tanımı: Manastır’da 1902-1910 yılları arasında faaliyet gösteren 20 Sıbyan mektepten biridir. 292 A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: Do ğu-Batı yönünde uzanan bir arsada yer alan Adem Mahmud Mektebinin dikdörtgen prizmal kütlesi, kiremit kaplı bir örtü ile sonuçlanmaktadır.Planı, üç bölümün yan yana oturtulmasından olu maktadır. Her üç bölüm dikdörtgen planlıdır.Yapının do ğusunda yer alan giri kısmı dikdörtgen eklinde bir çıkıntıdır.(Çizim:47)

292 M. Đbrahimgil, “ Manastır’da E ğitim Yapıları ve Atatürk’ün Okudu ğu Askeri Đdadi ”, Atatürk ve Manastır Sempozyumu Bildirileri , Ankara, 1999,s.113.

131

2-Malzeme ve Teknik: Yapı moloz ta ve tu ğla ile in a edilmi tir.Bazı kısımları,örne ğin güneybatı kö esinde ve üst kat cephelerin pencere altlarında oldu ğu gibi, dökülen yerler tu ğla ile doldurulmu tur.Cephelerin üstü kumlu harç ile sıvanarak üzeri badana ile örtülmü tür.(Resim:222) 3-Cepheler: Yapının giri i do ğu cephede yer almaktadır.Bu bölüm dikdörtgen eklinde bir çıkıntıdır ve her iki katta da aynı olmak üzere yanlarda birer paye ortada iki adet sütunla desteklenen teras eklindedir.Terasın do ğu duvarında,ortada kapı ve bunun her iki yanında birer adet pencere olmak üzere, iki katta da aynı düzen takip edilmi tir.(Resim:223,226,227,228) Do ğu cephenin batı yüzeyinde zemin ve birinci katta birer adet pencere açıklı ğı mevcuttur.Bu cephenin do ğu tarafında ise zemin ve birinci katta iki er adet pencere açıklı ğı bulunmaktadır. Güney cephenin merkezinde dikdörtgen eklinde giri açıklı ğı,bunun üzerinde iki adet ile yan yüzeylerde altta ve üstte olmak üzere birer adet pencere mevcuttur.(Resim:224,229) Yapının kuzey cephesinde,altta muhtemelen son yıllarda ilave edilen bir kapı ve iki pencere,üst katında ise dört penceresi vardır.(Resim:225,231) Yapının batı cephesinin kuzeybatı tarafında altta iki,üstte bir adet pencere bulunmaktadır.Bu cephenin güneybatı tarafında ise altta dört adet küçük ebatlı ve kare eklinde pencere açıklı ğı,üstte ise üç adet pencere yer almaktadır. 4-Đç Mekan: Yapının iç mekanı günümüzde yan evin sahipleri tarafından depo olarak kullanılmaktadır. Đç kısmı de ğiikli ğe u ğramı ve asli halinden hiçbir unsur kalmamı tır.Dershanelerin duvar ve zemin yüzeyleri parkelerle geli igüzel kaplanmı tır. Đç mekanın merkezinde geni ve yayvan merdivenler üst kata do ğru yön de ğitirmektedir.Merdivenlerin sa ğ ve solunda dershaneler yer almaktaydı. B-Süsleme 1-Tu ğla: Yapının giri inde yer alan ikinci kat sütunları neoklasik üslubundadır. (Resim:198-200,203)Sütun gövdeleri yuvarlaktır. Sütun ba lıkları

132

kenger yapra ğı motifiyle süslenmi tir.Ayrıca,kuzey ve batı cephesinin üst katında kö elerde yer alan gömme payeler kenger motifiyle sonuçlanmı tır.

C-Tarihlendirme Yapının adı Maarif Salnamesinde mevcut de ğildir.Adem Mahmut Mektebinin,XIX. yüzyılın sonlarına do ğru Hacı Bey tarafından in a edildi ği,onarımının ise Salih Bey tarafından yaptırıldı ğı yönünde dü ünceler mevcuttur. 293 Ancak,bunu destekleyen belge yoktur.Yapının dı cephelerinde yer alan neoklasik motiflerinin uygulanması,Adem Mahmud Mektebinin muhtemelen XIX. yüzyıla ait oldu ğu dü ündürür.

293 M. Đbrahimgil,agm,s.113.

133

Đ.ASKER Đ YAPILAR

1.Askeri Đdadi 294

Envanter Numarası: Eski eser statüsündedir. Yeri ve Adresi: Manastır ehirlerarası otobüs istasyonunun yakınlarında,Kliment Ohridski caddesi üzerinde bulunmaktadır. ehir Haritasında Yer No: 26 Foto ğraf : 232-237 Çizim : 48 Đnceleme Tarihi : Nisan 2007;Haziran 2009; Kitabesi : Askeri Đdadi binasının giri kapısı üzerinde Osmanlıca “Manastır Askeri Đdadi” yazısı yer almaktadır.(Resim:232) Vakfiyesi : Bilinmemektedir. Đna Tarihi : Maarif Salnamesinde, yapının hicri 1296/miladi 1978-79 yılında in a edildi ği belirtilmi tir. 295 Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi : Manastır Valisi Köse Ahmed Pa a tarafından yaptırılmı tır. Yapının Tanımı: A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: Yapı, do ğu-batı do ğrultusunda uzanmaktadır. Dikdörtgen planlı yapının bodrum katı ve iki katı daha vardır.Yapının ortası yine dikdörtgen planlı açık avludan ibarettir. Güneyde ve

294 Günümüzde bu yapı ehir müzesi olarak kullanılmaktadır.Müzenin kapsamında Askeri Đdadi’de 13 Mart 1899 yılında mezun olan Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu ve ilk Cumhurba kanı Mustafa Kemal Atatürk’ün Anıt Odası vardır.Atatürk Anıt Odası 3 Ekim 1996 yılında iki ülke Cumhurbakanlarının katıldı ğı törenle ziyarete açıldı.Anıt odasında,Atatürk’ün balmumu heykeli,büstü ve hayatı ile katıldı ğı sava ve mücadelelerle ilgili evraklar sergilenmektedir.Bu bölüm Genelkurmay Ba kanlı ğımızın T.C. Manastır Fahri Ba konsolosu merhum Mithat Enver ,Makedonya Hükümeti Yetkilileri ve ark Mobilya A. . ’nin maddi katkılarıyla açılmı tır. 295 Maarif Salnamesi,s.890. Askeri Đdadıye’nın müfredatı,ö ğrenci ile hoca sayıları konularında bkz.,Maarif Salnamesi,s.898.

134

do ğuda olmak üzere iki giri i vardır.Odalar kiremit kaplı kırma çatıyla örtülüdür.(Çizim:48) 2-Malzeme ve Teknik: Yapının birinci katı moloz ta tan,birinci ve ikinci katı tu ğladan yapılmı tır. 3-Cepheler: (Resim:233) Yapının örtü sistemi altında, beden duvarıyla kesi ti ği çizgide silme saçak uygulanmı tır.Yapı etrafını dolanan silme ku ak giri kapısının yer aldı ğı ve dı a ta ıntı yapan cephenin orta ekseninde, üç dilimli kemer eklindedir. Đlk yapıldı ğı yıllarda,dershaneler ve yatakhaneler olarak kullanılan odalar avlu etrafında dört yanda bir sıra halinde dizilmi tir. Dı cephe yüzeylerinde ve avluya bakan cephe yüzeylerinde pencere düzeni aynı tertiplenmi tir.Alt ve üst kat pencereleri basık kemerlidir. Pencere söveleri hafif dı a ta kındır.Yapının giri kapıları ile avluya açılan kapılar yuvarlak kemerlidir.(Resim:234-235) Đkinci kat, birinciye göre dı a ta kındır ve bu kısmında silme ku ak uygulanmı tır. 4-Đç Mekan: Askeri Đdadi’ye do ğu tarafında yer alan kapıdan girilmektedir.Bu bölümde ikinci kata çıkan merdivenler bulunmaktadır.(Resim:236) Đç mekan düzenlemesi, planına uygun bir biçimdedir.Odalar koridor etrafına uzunlamasına tek sıra halinde dizilmi tir.Her iki katta da aynı düzenleme mevcuttur.Batı ve do ğu taraflarda dershaneler,güney ve kuzey taraflarda ise yatakhaneler yer almaktaydı.

135

2. Ordu Evi

Envanter Numarası: Eski eser statüsündedir ancak devletin koruması altında de ğildir. Yeri ve Adresi: Askeri Đdadi’nin hemen yakınında Mar al Tito( irok Sokak) caddesinde bulunmaktadır. ehir Haritasında Yer No: 27 Foto ğraf : 237-244 Çizim : 49 Đnceleme Tarihi : Nisan 2007;Haziran 2009; Kitabesi : Yapıda inceleme yaparken hiçbir kitabeye rastlanılmamı tır. Vakfiyesi : Bilinmemektedir. Đna Tarihi : 1911-1918 296 Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi : Manastır Valisi Abdülkerim Pa a Yapının Tanımı: Neoklasik tarzda yapılan Manastır Ordu Eviyle ilgili ilginç bir hikaye bulunmaktadır: ”Osmanlı Devleti,I.Dünya Savaı öncesinde, Manastır’da bulunan 3.Ordu Komutanlı ğına,bu ülkede bir ordu evi yapılması için ödenek tahsis ediyor.Ordunun 1912 yılında ba layan Balkan Sava ı sonunda bölgeyi terk etmek zorunda kalmasına ra ğmen,Ordu Evinin in ası için tahsis edilen ödenek,bu maksatla Makedonlara teslim ediliyor.Makedon yetkililer de Osmanlının ülkedeki topraklarını kaybetmi olmasına kar ın Ordu Evinin in aatını tamamlıyor.” 297 Günümüzde tamamı onarılmı tır.Cepheleri beyaz renkle sıvandı ğı için halk arasında Beyaz Kö k olarak bilinmektedir. Đç mekanına girilemedi.

296 Mehmed Tevfik,age, s.215. 297 Bu bilgileri Doç.Dr.Mehmet Zeki ĐBRAH ĐMG ĐL hocamızın hazırladı ğı ve yayında olan Manastır Envanteri çalı masından alınmı tır.

136

A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: Đki katlı bir yapıdır.Yapının kuzey-güney do ğrultusunda uzanan dikdörtgen eklinde planı vardır.Merkez mekan kare planlıdır,bunun her iki yanına enine dikdörtgen planlı iki er ünite ilave edilmi tir.Merkez mekana göre bu üniteler dı a ta ıntı yapmaktadır.Yapı kiremit çatıyla örtülmü tür. (Çizim:49) 2-Malzeme ve Teknik: Kesme ta la in a edilmi tir.Günümüzde tamamen sıvanmı tır. 3-Cepheler : (Resim:238-244)Örtü sistemi altında,yapı etrafını ku atan bir silme saçak bulunmaktadır.Yapının kuzey ve güney cephelerinde olmak üzere iki giri kapısı yer almaktadır.Giri kapıları sivri kemerlidir.Bu iki cephede düzenleme aynıdır.Giri kapısının bulundu ğu cephe yüzeyi, dı a ta ıntı yapmı tır. Birinci katta, düz bir çatı ile örtülen balkon kısmı bulunmaktadır. Bu cephe yüzeyinin üst kö elerinde savunma amaçlı top namluları yerle tirilmi tir. Batı ve do ğu cephelerde de aynı düzenleme mevcut.Bu cephelerin merkez kısmı yan kısımlara göre biraz içte kalmı tır.Bu yüzeyin alt katında terasa açılan sivri kemerli üç açıklık,üst katında ise balkon kısmı bulunmaktadır.Balkona açılan cephenin pencere tertipi altta ve üstte üçer pencere ile düzenlenmi tir.Üst pencereler daire eklinde tertiplenmi tir.Merkez mekanın yan kısımları çıkma eklindedir. Bu yüzeylerde her katta üçer olmak üzere toplam oniki pencere mevcuttur.Alt kattaki pencereler dikdörtgen biçiminde düz lentolu olarak,üst kattaki pencereler ise sivri kemerli olarak tertiplenmi tir.Çıkma cephelerin batı ve do ğu kö elerinde kalan cephe yüzeyleri ise merkez mekana göre daha içte kalmı tır.Bu kısımlarda da çıkmalarda oldu ğu gibi aynı tertiplenmi tir. 3-Đç Mekan: Đç mekanı tamamen onarılmı tır.Eski yapıya ait hiçbir unsur görülmemektedir.

137

B-Süsleme Ta : Genellikle geometrik motifler hakimdir.Cephelerin üst kısımlarında eğik çizgiden olu an silme bordürler,balkon trabzanlarında sivri kemerli uygulamalar görülmektedir. C-Tarihlendirme: Ordu Evinin in aatı, M.Tevfik’e göre, 1911 yılında 298 ba lamı tır.Ordu Evinin mimari planı ve in aat bütçesi Osmanlı idaresi tarafından kar ılanmı tır.Sava sebepleri ile yarıda kalan in aat,Osmanlının bölgeden çekilmesi ile in aat bütçesi yeni idareye(Krallık Dönemi Yugoslavya’sına)teslim edilmi tir.Yapının in aatı 1918 yılında tamamlanmı tır.Ordu evinin mimari ve süsleme özellikleri yapının bu döneme ait oldu ğunu kesinle tirmektedir.Türkiye sınırları içerisinde,Birinci Ulusal Mimarlık Döneminin ya andı ğı yıllarda,batı etkisinde yapılan mimari yapılarda,özellikle cephe düzenlenmelerinde kullanılan çıkmalar,cephelerdeki sayısız düzenlemelerin uygulandı ğı299 görülmektedir.Örne ğin,Ordu Evinin bol pencereli olması ve cephelerinde,örtü sisteminin altında uygulanan üç dilimli kemerler yönüyle Đstanbul Haydarpa a Eski Lisesi ile benzerdir.(XX.yy) 300 Ayrıca,cephe düzenlemesinde uygulanan çıkmalar yönüyle,Kemalettin Bey’in eseri olan Đstanbul Laleli-Harikzedeler Apt.(XX.yy) ile benzerdir. 301

298 Mehmed Tevfik,age,s.215. 299 M.Sözen, Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarisi ,Türkiye Đ Bankası Kültür Yayınları,Ankara,1996,s.17-18. 300 Sözen,age,s.34. 301 Sözen,age,s.36.

138

IV-GÜNÜMÜZDE AYAKTA OLMAYAN, ANCAK FOTO ĞRAF VE ÇĐZĐMLERDEN TESP ĐT ED ĐLEN YAPILAR

A.CAM ĐLER 1. Kırık Cami

Envanter Numarası: Yeri ve Adresi: Dragor nehrinin sa ğ kıyısında in a edilmi bu cami,günümüzde mevcut de ğildir. Foto ğraf : 245-250 Çizim : 50-52 Đnceleme Tarihi : Nisan 2008;Haziran 2009; Kitabesi : Bilinmemektedir. Vakfiyesi : Bilinmemektedir. Đna Tarihi : Yapıdan günümüze gelebilen ve tarihini belirten herhangi bir kitabe yoktur. Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi : Bilinmemektedir. Yapının Tanımı: 1974 yılında ehir imar planı kapsamında, eski eser statüsünde olmasına ra ğmen yıkılmı tır. A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: Yapı kare planlı ve 7.90 x 7.90 metre ölçülerinde küçük ebatlı bir camiydi. Resimlerden, ibadet mekanının, sekizgen kasnak üzerinde oturtulan tek kubbeyle örtülü oldu ğu görülmektedir. Kuzey kısmında iki bölümlü son cemaat yeri vardı.Kuzeybatı kö esinde yer alan minaresi yapının kasna ğı kadar olan kısmı yapının beden duvarına biti ik oldu ğu fark edilmektedir.(Resim:217)(Çizim:50-51) 2-Malzeme ve Teknik: Cami, irili ufaklı moloz ta ve tu ğla ile in a edilmi tir.Cephelerde ,son cemaat yeri ile minare kaidesinde be sıra tu ğla ve bir sıra ta kullanıldı ğı görülmekte.Kasnak yüzeyinde ve minare gövdesi ise

139

tu ğladan yapılmı tır.Kubbenin tu ğladan yapıldı ğı ve resimlerde görüldü ğü üzere sonraları dökülen kiremitle kaplandı ğı fark edilmekte. 3-Cepheler: Ar iv resimlerinden ö ğrendi ğimize göre, caminin kuzey cephesinde sa ğır kemerli bir giri kapısı ve bunun do ğusunda tu ğlayla ekillendirilmi bir penceresi bulunmaktaydı. (Resim:218)Batı cephesinde biri altta olmak üzere ve di ğeri üst sırada iki adet yuvarlak kemerli pencere bulunmaktadır.Boyutları birbirinden farklı olan pencere açıklıkları ta la doldurulmu tur.Cephenin kuzeybatı kö esinde poligonal kaideli ve yuvarlak gövdeli minaresi yer almı tır.Resimlerde, minarenin erefe altı istalaktit süslemeli,üst kısmının ise yıkıldı ğı anla ılmaktadır.(219-220) Güney cephede altta iki, üst sırada ise üç adet sivri kemerli pencere bulunmaktadır.Üst sıradaki pencere açıklıkları alt sıradakilere nazaran daha dar tutulmu tur.(Resim:221) Do ğu cephede,caminin batı cephesinde oldu ğu gibi aynı düzenleme tertiplenmi tir.(Resim:222) 4-Đç Mekan: Bilinmemektedir. B-Süsleme 1-Tu ğla: Minarenin erefe altı kısımları iki sıra istalaktit süslemelidir.Süslemenin alt kısımlarında,foto ğrafta net olmayan ancak kabartmayı andıran bazı motifler görülmektedir. C-Tarihlendirme: Yazılı kaynaklarda yapının tarihiyle ilgili bilgilere rastlanılmamı tır. Đna tarihini gösterebilecek ar iv evrakları da mevcut de ğildir.1974 yılında Makedonya Kültür Eserleri Koruma Kurumu tarafından yapılan arkeolojik kazılarda,camin altında kilise kalıntıları varlı ğından üphe edilmi ancak sonuç olarak hiçbir kalıntı bulunamamı tır. 302 Yapıda,gerek kullanılan malzeme ve alma ık örgü sistemi,gerekse plan,cephe ve pencere düzeni,yapının XV.yüzyıl eseri oldu ğu intibasını vermektedir.

302 Pavlov,agt,s.100.

140

2.Sungur Çavu (Eski)Camisi

Envanter Numarası: Foto ğraf : 251-255 Çizim : 52-53 Đnceleme Tarihi : Nisan 2008;Haziran 2009; Kitabesi : Đncelememiz esnasında camiden günümüze herhangi bir kitabenin intikal etmedi ği tespit edilmi tir. Ancak, ar iv foto ğraflarından elde etti ğimiz in a kitabesinin transkripsiyonu u ekildedir.(Resim:251) “Bismillâhir-rahmanir-rahim ve bihî sikatî sübhanellezî esra Bi’ abdihi leylen mine’l-mescidi’l-haram ile’l-mescidi’l Aksâ emere bi bina-i haze’l-mescid E’erif el mübarek Hacı Çavu Beg (Bey) bin Abdullah fî zamân sahibi’l karar na iri’l-adli ve’l-ihsân Murad ibn-i Mehmed bin Bayezıd Han halledellahû memleketehu ve ebbede saltanatahu fî tarih hamse ve i rûn ve semane- mie ammere ibn-i Abdullah haze’l-mescid sa’yen cemîlen” Kitabeden caminin hicrî 825 / milâdî 1421-22’de Abdullah o ğlu Hacı Çavu tarafından in a ettirildi ği anla ılmaktadır. Vakfiyesi : Epeyce karı ık ekilde verilen Sungur Bey Bin Abdullah vakfiyenin ilk tasdıklanma tarihi hicri 838/ miladi 1435-36 yılıdır. 303 (Belge:5-6)Vakfiye,kadı asker Veli bin Đlyasü’l Hüseyni tarafından tasdik olmu tur. Edirne’de vakfedilen eserlerin ve malların listesinden sonra Manastır’daki camiyle ilgili bilgiler verilmi tir.Manastır’da in a etti ği cami için bir han, ehrin çar ısında birbirine biti ik 4 ev ve bahçe,bunların iradından imama 2,hatibe 4,müezzine 1 dirhem,zaviye mesalihi için Topuk pınarı denilen yerde bir çatı altında 2 de ğirmen, kebe de ğirmeni denilen 2 de ğirmen,yine kebe de ğirmeni

303 V.G.M.A, d.989,s.204/157.

141

denilen bir de ğirmen,deli ahin köprüsü hizasında 1 de ğirmen,zaviye yakınında bir bahçe,Kemer Pınar kurbünde ba ğ,hanın etrafında 10 ev, zaviye için camiden ayrı olarak yapılan bu vakıflardan:1/5 eyh, 4/5 fukara ve mesakinin yine yiyeceklere ayrılmaktadır,Manastır’da in a etti ği han için,hana mutasıl bir dükkan vakfetmektedir. 304 Đna Tarihi : Hicri 825/miladi 1421-22 Mimarı : Bilinmemektedir. Banisi : Ordu komutanı Hacı Sungur Çavu (Çavu Bey) tarafından yaptırılmı tır.Sungur Çavu Bey,II.Murat döneminde ordu komutanlarından biridir.M.Tevfik,II.Murat’ın Arnavut beyi Đvan Kastriot’un o ğlu olan Đskender beye kar ı düzenledi ği baskında,ordu komutanlarından biri Sungur Çavu Beydir. 305 Manastır’dan geçerken ehrin güzelli ğinden etkilenerek padi ahtan bu ehirde kalmasına izin vermesini istemi tir. Yapının Tanımı: Cami, Dragor nehrin kıyısında Đshak ve Haydar Kadı Camilerin arasında,eski tereke pazarında bulunuyordu.Bu cami bir külliyenin yapısıydı.Külliye kapsamında cami dı ında,medrese,han,zaviye ve köprü bulunuyordu.Külliye kapsamında olan di ğer yapılar gibi cami de, günümüze kadar korunamamı tır.Cami,1956 yılında yıkılmı tır. A- Mimari 1-Plan,Kütle Tertibi ve Örtü Sistemi: (Çizim:52-53)Sungur Çavu Bey cami 10.80 x 10.80 metre boyutunda kare planlı bir yapıdır.Kuzeyde üç bölümlü son cemaat yeri vardır.Merkez mekanı örten tek kubbe 10 metre çapı olan bir dairevi bir kasnak üzerinde oturtulmu tu.Kubbeye geçi pandantiflerle sa ğlanmı tı.Son cemaat yerin merkez bölümü kubbe,yan bölümleri ise aynalı tonozla örtülmü tü.Minaresi yapıya biti ikti ve di ğer yapılardan farklı olarak kuzeydo ğu kö esinde yer alıyordu.(Resim:252) 2-Malzeme ve Teknik: Caminin cepheleri ta ve tu ğla malzemeleriyle alma ık teknikte in a edilmi ti.Kasnak ve minare ise kesme ta tan yapılmı tır.

304 Kale i,age, s.65-88. 305 Mehmed Tevfik,age, s.213.

142

Cephe incelemeleri ar iv foto ğraflarından yapılmı tır. Bundan dolayı, bazı bölümler görülememektedir.

3-Cepheler: Sungur Çavu Bey Camisi,yapıldı ğı yıldan yıkılmasına kadar muhtemelen birçok de ğiikli ğe u ğramı tır.Bu, birbirine uymayan pencere düzeni,asimetrik kubbe-kasnak orantısında hissedilmektedir. Kuzey duvarı son cemaat yerin ön kısmı olmaktadır.Bu cephede iki sa ğır yuvarlak kemer ve dikdörtgen ni içerisinde bulunan giri portali yer almaktadır. Batı cephede alt sırada iki dikdörtgen ni ,üst sırada ise biri yuvarlak kemerli di ğeri ise taçlı sonuçlanan pencereler bulunmaktadır. Güney (Resim:255)cephede alt sırada dikdörtgen eklinde iki pencere,üst sırada ise iki sivri kemerli ni içerisinde pencereler mevcut. Do ğu cephesinde, alt sırada sa ğır kemerli düz lentolu iki,üst sırada ise yuvarlak kemerle sonuçlanan iki pencere bulunmaktadır.Kuzeydo ğu kö esinde ise beden duvarına biti ik olan minaresi bulunmaktadır.(Resim:253-254)

B-Süsleme: Bilinmemektedir.

143

V.GÜNÜMÜZDE AYAKTA OLMAYAN ANCAK MEVCUT OLDUKLARI YAYINLARDAN TESP ĐT ED ĐLEN YAPILAR

A.KÜLL ĐYE

1. AHMED PA A CAM ĐSĐ: 1.1. AHMED PA A MEDRESES Đ: Cami ve medresenin, Ev.K.K.,758 d., s.46- 11’de adı geçmi tir.Ayrıca,cami tapu defterinde 1180 tarihinde,Ahmed Pa a Camisi vakıflarına mütevelli tayini nedeniyle 26269 numarası altında kayıtlıdır. 306

2.EM ĐR BEY CAM ĐSĐ: 2.1. EM ĐR BEY CAM ĐSĐNDE YEGEN AL Đ PA A MEDRESES Đ: Emir Bey mahallesinde Rumeli Valisi Ye ğen Ali Pa anın tevsi etmi oldu ğu erhiyle adı geçmektedir.Aynı konuyla Tapu defterinde de yer almı tır.Tapu defterinde 1205 tarihinde Rumeli Valisi iken Ali Pa anın cami tevsi ve avluda medrese ve kütüphane in a etti ği 19297 numarası altında bildirilmektedir. 307 Bunun yanı sıra,Manastır’daki Emir Bey Camisi hatipli ğinin tevcihi vesilesiyle,vakıf ar ivlerinde adı geçmi tir. 308

3.P ĐRĐ BEY 309 CAM ĐSĐ: 3.1.P ĐRĐ BEY MEKTEB Đ310 : Cami ve mektebin adı evkaf kayıtlarında geçmi tir.Ayrıca,caminin,hicri 1253/miladi 1837-38 yılına ait vakıf kayıtlarında adı geçmi tir. 311 4. EHZADE HATUN MESC ĐDĐ:

306 V.G.M.A,d.520,s.26269;Ayverdi,age,95. 307 V.G.M.A,d.172,2/63;Ayverdi,age,96. 308 V.G.M.A,d.587,s.29641. 309 V.G.M.A,d.171,s.2/72. 310 V.G.M.A,d.758,s.46/3. 311 D.Gorgiev ve A. erif, “Defter na nedvizniot imot vo Bitola(1837/8g.), Turski Dokumenti za istorijata na Makedonskiot narod ,popisi od XIX.vek,kniga,I,Skopje,1996,s.176-181.

144

4.1. EHZADE HATUN MEDRESES Đ: Cami 312 ve medrese 313 ,evkaf kayıtlarında,Tapu defterinde 1196 tarih ve 24528 numarasıyla,ayrıca 1085 tarihli perakende defterde ehzade Hatun vakfı mütevellisi hastalı ğına binaen vazifesinden çekilip yerine bir di ğerinin tayini konusuyla yer almaktadır.D.757’deki vakıf kaydında,camide bulunan medresenin Zaim-zade Seyyid Ali B. tarafından yapıldı ğı bildirilmi tir. 314 Ayrıca,vakıf kayıtları arasında hicri 1206 tarihli ehzade Hatun Mescidi vakfıyla ilgili karyıtlara da rastlamaktayız. 315

5.ULUCA HAL ĐL A ĞA CAM ĐSĐ: 5.1.ULUCA HAL ĐL A ĞA MEKTEB Đ: Cami 316 ve mektep 317 evkaf kayıtlarında yer almı tır.Mektebin yeri O ğul Pa a mahallesinde gösterilmektedir.

6.YAKUP BEY CAM ĐSĐ: 6.1.YAKUP BEY MEKTEB Đ: Cami ve mektebin adı evkaf kayıtlarında 318 geçmektedir.Vakıf kayıtlarında farklı bir konu nedeniyle,hicri 1277 yılında adı geçmi tir. 319

B.CAM ĐLER

1.AHMED EFEND Đ CAM ĐSĐ: 93 Numaralı Manastır Tapu Defterinde adı geçmektedir.Bu cami 1085 tarihli perakende cihat defterinde hatip tayini nedeniyle sözü geçmi tir. 320 Ayrıca,hicri 1253/miladi 1837-8 vakıf kayıtlarında

312 V.G.M.A,d.757,s.78/24. 313 V.G.M.A,d.758,s.46/25. 314 Ayverdi,age, s.105. 315 V.G.M.A,d.987,s.18,sıra3/5 316 V.G.M.A,d.757,s.78/11. 317 V.G.M.A,d.757,s.78/18;Ayverdi,age, s.105. 318 V.G.M.A,d.758,s.78/14;Ayverdi,age, s.105. 319 BOA,d.191,s.99. 320 Ayverdi,age, s.95.

145

Ali Çavu mahallesinde bulundu ğu ve Topnal Mescidi ismiyle de bilindi ği belirtilmi tir. 321

2.AL CAM ĐSĐ: Hicri 1253/miladi 1837-8 vakıf kayıtlarında yer almaktadır. 322

3.AL Đ PA A CAM ĐSĐ: Vakıf kayıtlarında 323 ismi geçen caminin banisi Ahmed Pa anın Defterdar oldu ğu da,1153 tarih ve 17192 numaralı Tapu defterinden ortaya çıkmaktadır. 324 Hicri 1252-3/miladi 1837-8 vakıf kayıtlarında da yer almı tır. 325

4.AZEB BEY CAM ĐSĐ:Tapu defterinde hicri 1203 tarihinde adı geçmi tir. 326

5.BAL Đ VOYVODA CAM ĐSĐ: Ar iv evraklarında farklı konular nedeniyle konu edilmi tir.Ancak yeri belli de ğildir. 327

6.CÜNEYD KADI CAM ĐSĐ: Evkaf kayıtlarında adı geçmi tir. 328

7.ÇEK ĐRGEC ĐK CAM ĐSĐ: Evkaf kayıtlarında adı geçmi tir. 329

8.ÇELEB Đ MEHMED BEY CAM ĐSĐ: Evkaf kayıtlarında yer almaktadır. 330

9.E ĞRĐKA EFEND Đ CAM ĐSĐ: Evkaf kayıtlarında adı geçmi tir. 331 Ayrıca, Ay e Hatun isminde bir hanımın yaptırıp bu caminin imam ve mütevellisine vakfetti ği

321 Gorgiev ve erif,agm, s.204. 322 Gorgiev ve erif,agm, s.206. 323 V.G.M.A,d.757,s.78/47. 324 Ayverdi,age, s.95. 325 Gorgiev ve erif,agm, s.207. 326 Ayverdi,age, s.96. 327 V.G.M.A,d.757,s.78/19/56;d.758,s.46/24,d.587,s.29610. 328 V.G.M.A,d.758,s.46/27. 329 V.G.M.A,d.758,s.46/27;Ayverdi,age, s.96. 330 V.G.M.A,,d.758,s.46/26;Ayverdi,age, s.96. 331 V.G.M.A,d.757,s.78/40.

146

dükkan nedeniyle ve Tapu defterinde hicri 1203 tarihli belgede kaydı mevcuttur. 332

10.EM ĐN EFEND Đ CAM ĐSĐ: Evraklarda, caminin yeri Ali Çavu mahallesinde gösterilmektedir. 333 Bunun dı ında,bilgiler verilmemi tir.

11.FA ĐK PA A CAM ĐSĐ: Aynı adı ta ıyan cami,Üsküp’te de vardı.Ancak, ehirle me nedeniyle yıkılmı tır.Hicri 1310 tarihli vakıf kayıtlarında,Manastır ehrinin yukarı sırtlarında muhacirlerin kurdu ğu Hamidiye mahallesinde,Manastır Valisi Faik Pa a tarafından yaptırıldı ğı belirtilmi tir. 334

12.HACI HAL ĐL CAM ĐSĐ: Caminin yeri,O ğul Pa a mahallesinde,Debba ğhane kariyesinde belirtilmi tir. 335 Ayrıca,hicri 1253/miladi 1837-8 vakıf kayıtlarında yer almaktadır. 336

13.HACI HASAN CAM ĐSĐ: Hicri 1269 tarihli kayıtta,caminin yeri Sinan Bey mahallesinde gösterilmi tir. 337

14.HACI KURD CAM ĐSĐ: Hüseyin A ğa ve Hacı Ali isminde iki ki inin yaptıkları vakıf nedeniyle bu camiden bahsedilmi tir. 338

15.HAC Đ MEHMED CAM ĐSĐ: Evkaf kayıtlarında 339 ve Tapu Defterinde 21227 numarası altında tarihi belirtilmeden kaydı geçmi tir. 340

332 V.G.M.A,d.172,s.2/15;Ayverdi,age, s.96. 333 V.G.M.A,d.758,s.78/4. 334 V.G.M.A,d.989,s.63/51. 335 V.G.M.A,d.758,s.46/13,d.172,s.2/26/78. 336 Gorgiev ve erif,agm, s.211. 337 V.G.M.A,d.172,s.2/70;Ayverdi,age, s.96. 338 V.G.M.A,d.758,s.46/32;Ayverdi,age, s.96. 339 V.G.M.A,d.758,s.46/16. 340 Ayverdi,age, s.97.

147

16.HOCA P ĐRĐ CAM ĐSĐ: Caminin yeri vakıf kayıtlarında Debba ğ mahallesinde gösterilmektedir. 341

17.HOCA HIZIR A ĞA CAM ĐSĐ: Caminin yeri Firuz Bey mahallesinde gösterilmektedir. 342

18.HÜSEY ĐN PA A CAM ĐSĐ: Kayıtlarda,caminin, Rumeli Valisi,Hüseyin Pa a tarafınca Saray-ı Ali içinde yaptırıldı ğı belirtilmi tir.Ancak,günümüzde saray da cami de mevcut de ğildir. 343

19.HÜSREV KETHUDA CAM ĐSĐ: Tapu defterinde hicri 1203 tarihinde adı geçti ği belirtilmi tir. 344

20. ĐSKENDER BEY CAM ĐSĐ: Caminin adı Evkaf kayıtlarında yer almı tır. 345

21.KADI MUHYIDDIN CAM ĐSĐ: Evkaf Kayıtlarında adı geçmi tir 346 .

22.KADI YAHYA CAM ĐSĐ: Caminin adı, Tapu defterinde hicri 1203 tarihinde ve ar iv kayıtlarında yer almı tır. 347

23.KARA DEBBA Ğ CAM ĐSĐ: Tapu defterinde hicri 1203 tarihiyle kaydı geçmi tir. 348

24.KASIM ÇELEB Đ CAM ĐSĐ: Caminin adı vakıf kayıtlarında yer almı tır. 349

341 V.G.M.A,,d.757,s.78/16;Ayverdi,age, s.99. 342 V.G.M.A,d.757,s.78-15;Ayverdi,age, s.99. 343 V.G.M.A,d.757,s.78/5;Ayverdi,age, s.99. 344 Ayverdi,age, s.99. 345 V.G.M.A,d.757,s.78/9,d.758,s.46/9. 346 V.G.M.A,d.758,s.46/33;Ayverdi,age, s.103. 347 V.G.M.A,d.758,s.46/23;Ayverdi,age, s.103. 348 Ayverdi,age, s.103. 349 V.G.M.A,d.757,s.78/8,d.172,s.2/2;Ayverdi,age, s.103.

148

25.KURD A ĞA CAM ĐSĐ: Vakıf kayıtlarında adı geçmi tir. 350

26.KURD BEY CAM ĐSĐ: Ar iv kayıtlarında,caminin sadece ismi bulunmaktadır. 351 27.KURD EFEND Đ CAM ĐSĐ: Vakıf kayıtlarında adı geçmi tir. 352

28.MAHMUD A ĞA CAM ĐSĐ: Caminin adı vakıf kayıtlarında yer almaktadır. 353 Ayrıca,hicri 1253/miladi 1837-8 vakıf kayıtlarında yer aldı ğı belirtilmi tir 354 .

29.MAL ĐK PA A CAM ĐSĐ: Vakıf kayıtlarında yer almı tır. 355 30.MUHYIDDIN EFEND Đ CAM ĐSĐ: Yukarıda sözünü etti ğimiz Kadı Muhyıddın Camisi ile isim benzerli ği söz konusu.Ancak,vakıf kayıtlarında farklı yerlerde adı geçmi tir 356 .

31.NASUH BEY VE NASUH KETHUDA CAM ĐSĐ: 758 numaralı defterde Kethuda,172 numaralı defterde ise Bey unvanıyla adı geçmi tir. 357 Ayrıca,hicri 1253/miladi 1837-8 vakıf kayıtlarında yer almaktadır 358 .

32.ÖMER A ĞA CAM ĐSĐ: Hacı-zade isminde birisinin mektebi anlatılırken,bu caminin adı da verilmi tir. 359 Ancak,hicri 1253/miladi 1837-8 vakıf kayıtlarında

350 V.G.M.A,d.757,s.78/31;Ayverdi,age, s.103. 351 V.G.M.A,d.757,s.78,20,59 ve d.758,s.46/14;Ayverdi,age, s. 103.

352 V.G.M.A,d.758,s.46/29;Ayverdi,age, s.103. 353 V.G.M.A,d.172,s.2/56;Ayverdi,age,103. 354 Gorgiev ve erif,agm, s.207. 355 V.G.M.A,d.172,s.2-57. 356 V.G.M.A,d.758,s.46/21;Ayverdi,age, s.103. 357 V.G.M.A,d.758,s.46/1,d.172,s.2/10. 358 Gorgiev ve erif,agm, s.209. 359 Ayverdi,age, s.103.

149

Serdar Camisinin banisi Ömer A ğa oldu ğu belirtilmi tir. 360 Muhtemelen aynı ki i söz konusudur.

33.POYRAZ BURAK CAM ĐSĐ: Vakıf kayıtlarında adı geçmektedir. 361 Bunun yanı sıra,hicri 1253/miladi 1837-8 vakıf kayıtlarında yer almaktadır. 362

34.S ĐLAHDAR MEHMED PA A CAM ĐSĐ: Vakıf kayıtlarında,sabık Rumeli Valisi Silahdar Mehmed Pa a Camisinin Yakup Bey mahallesinde oldu ğu belirtilmi tir. 363

35.ULUCA DO ĞAN CAM ĐSĐ: Evkaf Kayıtlarında Uluca Do ğan Camisi ve ayrıca ona Seyyid Efendi namındaki zatın bıraktı ğı ilave vakıf görülmektedir. 364

36.ÜÇ EYHLER CAM ĐSĐ: Tevfikiye Medresesinden bahsederken,Hamza Bey mahallesindeki eyhler Camisinin yakınında oldu ğunu belirtmi tir. 365

37.YAHYA KADI CAM ĐSĐ: Vakıf kayıtlarında ve Tapu Defterinde hicri 1093 ve 1203 tarihleri altında adı geçmi tir. 366 Ayrıca,hicri 1253/miladi 1837-8 vakıf kayıtlarında,yeri Karao ğlan mahallesinde oldu ğu belirtilmi tir. 367

38.YAHYÜDD ĐN CAM ĐSĐ: Cami,sözü geçen ba lık altında Ayverdi’nin yapılar listesinde yer almı tır. 368 Ba ka kayıtlarda kar ımıza çıkmayan yapının adı yanlı okunmu olması muhtemeldir.

360 Gorgiev ve erif,agm, s.194. 361 V.G.M.A,,d.757,s.78/36. 362 Gorgiev ve erif,agm, s.181. 363 V.G.M.A,d.757,s.78/22. 364 V.G.M.A, d.757,s.78/21;Ayverdi,age, s.105. 365 Mehmed Tevfik,age, s.214. 366 V.G.M.A,d.757,s.78/43,d.172,s.2/64;Ayverdi,age, s.105. 367 Gorgiev ve erif,agm, s.215. 368 Ayverdi,age, s.105.

150

C.MESC ĐTLER

1.ABD Đ BEY MESC ĐDĐ: Vakıf kayıtlarında adı geçmektedir.Fakat yeri bilinmemektedir. 369

2.ABDÜ’L-CEBBAR MESC ĐDĐ: 1085 tarihli perakende defterinde bir imam tayini nedeniyle adı geçmektedir. 370

3.ATMACA BEY MESC ĐDĐ: Vakıf kayıtlarında adı geçmektedir 371 .Ayverdi,Tapu defterinde 1213 ve 20770 numaralarla adı geçrti ğini belirtmi tir. 372 Ayrıca,hicri 1215 tarihli ar iv kayıtlarında da farklı konular altında yer almaktadır. 373

4.BURGUCU MESC ĐDĐ: Vakıf kayıtlarında adı geçmektedir. 374

5.EYNE BEY MAHALLES Đ MESC ĐDĐ:

6.HACI DO ĞAN MESC ĐDĐ: Vakıf kayıtlarında adı geçmektedir. 375

7.HACI NUR Đ EFEND Đ MESC ĐDĐ: Bulundu ğu yeri,Manastır’da Hamza Bey Mahallesinde Sinan Bey Kabristanı yakınında bildirilmi tir. 376

8.HARAB-I MUSR ĐF MESC ĐDĐ: Hicri 1253/miladi 1837-8 vakıf kayıtlarında,sarayın çok yakınında bulundu ğu ve çok harap vaziyette oldu ğu belirtilmi tir. 377

369 V.G.M.A,,d.758,s.46/28;Ayverdi,age, s.95. 370 Ayverdi,age, s.95. 371 V.G.M.A,d.757,s.78/19,s.56,d.758,s.46/54 372 Ayverdi,age, s.96. 373 V.G.M.A,d.987,s.19/3-6. 374 V.G.M.A,d.578,s.46/12/17,s.2/10. 375 V.G.M.A,d.758,s.46/2. 376 V.G.M.A,d.172,s.2/42;Ayverdi,age, s.97. 377 Gorgiev ve erif,agm, s.210.

151

9.MISIRLI HOCA AHMED MESC ĐDĐ: Tapu defterinde 1212 tarih ve 21668 numara ile Eyne Bey mahallesinde,Mısırlı Hoca Ahmed, ismiyle, evkaf kayıtlarında 378 yalnız Mısırlı Hoca ve bunun yanısıra 379 Mısri efendi kısaltmasıyla da adı geçmektedir.

10.OSMAN EFEND Đ MESC ĐDĐ: Mescidin yeri Yemi Pazarında bildirilmi tir. 380

11.SARAÇHANE BA I MESC ĐDĐ: Aynı evrakın 78-17. sayfasında ve 1203 tarihiyle Tapu defterinde bahsedilen bu caminin banileriyle bildirilen camilerden birinin,yeri nedeniyle önemli olmu tur. 381

12.SEYY ĐD MUSTAFA PA A-ZADE ABDÜLKER ĐM BEY MESC ĐDĐ: Aynı adlı ahsın olan mescidinin Mısri Efendi tarafından tamir edildi ği nedeniyle kayıtlarda yer almı tır. 382 Ayrıca,hicri 1253/miladi 1837-8 vakıf kayıtlarında cami olarak yer almaktadır. 383

13.SOFTA(SUHTE)HOCA MESC ĐDĐ: Vakıf kayıtlarında adı geçmektedir. 384 Ayrıca,hicri 1253/miladi 1837-8 vakıf kayıtlarında cami olarak yer almaktadır. 385

D.MEDRESELER

1.DÜLBEND KADI MEDRESES Đ: Evliya Çelebi, seyahatnamesinde, medreselerden bahsederken, Dülbend Kadı Medresesinin,Manastır ehrindeki di ğer dokuz medreseden en önemli oldu ğunu vurgulamı tır. 386

378 V.G.M.A,d.758,s.46/31,d.172,s.2/43. 379 V.G.M.A,,d.757,s.78/6;Ayverdi,age, s.103. 380 V.G.M.A,d.172,s.2/76. 381 V.G.M.A,d.172,s.78/17;Ayverdi,age s.,104. 382 V.G.M.A,d.172,s.2/42. 383 Gorgiev ve erif,agm, s.209. 384 V.G.M.A,d.757,s.78/38;Ayverdi,age, s.104. 385 Gorgiev ve erif,age, s.201.

152

2.TEVF ĐKĐYE MEDRESES Đ:Tevfik,bu medresenin Hamza Bey Mahallesinde, eyhler Camisinin yakınlarında yer aldı ğını belirtilmi tir.Ayrıca, aynı yazıda, medreseyi mahale halkı yaptırdı ğı belirtilmektedir. 387 Ancak Maarif Salnamesinde Tevfikiye Medresesinin saray yanında bulundu ğu belirtilmi tir. 388 3.TÜRKLER MEDRESES Đ: Tevfik, medresenin, Hacı Bey camisini yaptıran ahıs tarafından yaptırıldı ğı belirtilmi tir. 389

4. ZA ĐM-ZADE SEYY ĐD AL Đ BEY MEDRESES Đ: Evkaf kayıtlarında adı geçmektedir. 390 Ayverdi, medresenin, ehzade Hatun Camisinin yakınlarında oldu ğunu belirtmektedir. 391 5.HAMD Đ EM ĐN EFEND Đ MEDRESES Đ: Medresenin kaydı Maarif Salnamesinde yer almı tır. 392 6.FEYZ ĐYE MEDRESES Đ:Maarif Salnamesinde bu yapının Hamza Bey Mahallesinde bulundu ğu belirtilmi tir. 393

E.MEKTEPLER

1.FATMA SULTAN MEKTEB Đ: Vakıf Kayıtlarında adı geçmektedir. 394

2.HAL ĐL A ĞA ĐBN Đ EL-HAC MUSTAFA MEKTEB Đ: Hicri 1196 tarihli vakfiyesinden ö ğrenildi ğine göre,Piri Bey mülküyle sınırlı oldu ğu mevkide,Kara Deba ğ Mahallesinde bulunuyordu. 395 (Belge:7)

386 Evliya Çelebi,age, s.306. 387 Mehmed Tevfik,age, s.214. 388 Maarif Salnamesi,s.893. 389 Mehmed Tevfik,age, s.214. 390 V.G.M.A,d.758,s.78/24. 391 Ayverdi,age, s.108. 392 Maarif Salnamesi,s.892. 393 Maarif Salnamesi,s.892. 394 V.G.M.A,d.758,s.78/3.

153

3.SEYY ĐD OSMAN RIDVAN MEKTEB Đ:Mektebin adı evkaf kayıtlarında geçmektedir. 396

4.SUF Đ P ĐRĐ BEY MEKTEB Đ: Bu mektebin adı da evkaf kayıtlarında yer almaktadır.Ancak, yeri belli de ğildir.Ancak, yukarıda sözü geçen Halil A ğa Đbni el-Hac Mustafa Mektebine daha do ğrusu Kara Deba ğ mahallesinin yakınlarda bulunması muhtemeldir. 397 5.MANASTIR-ĐBT ĐDA Đ OKULU: Durumin’de bulundu ğu belirtilmi tir. 398 Bunun dı ında,salnamede daha dört adet iptidai(isimleri meçhul) okulun mevcut oldu ğu belirtilmi tir. 6.NOGOÇAN MEKTEB Đ: Salnamede mektebin merkezde bulundu ğu ve hicri 1316 yılında in a edildi ği belirtilmektedir. 399 7.GONÇAR MEKTEB Đ: Salnamede,mektebin hicri 1300 yılında in a edildi ği belirtilmi tir. 400 8.MEKTEB Đ ECNEB ĐYE: Salnamede,mektebin hicri 1294 yılında in a edildi ği belirtilmi tir. 401 9.KEB ĐR-Đ ĐPTĐDA ĐYE: Salnamede mektebin hicri 1305 yılında in a edildi ği ve Kebir Mahallesinde bulundu ğu belirtilmi tir. 402 10.HAM ĐDĐYE MAHALLES Đ MEKTEB Đ:Mektebin hicri 1307 yılında in a edildi ği belirtilmi tir. 403 11.KARADEBBA Ğ MAHALLES Đ MEKTEB Đ:Mektebin hicri 1308 yılında in a edildi ği belirtilmi tir. 404

395 V.G.M.A,d.987,s.83/25. 396 V.G.M.A,d.757,s.78/4;Ayverdi,age, s.104. 397 V.G.M.A,d.757,s.78/23;Ayverdi,age, s.104. 398 Maarif Salnamesi,s.900. 399 Maarif Salnamesi,s.900. 400 Maarif Salnamesi,s.900. 401 Maarif Salnamesi,s.900. 402 Maarif Salnamesi,s.900. 403 Maarif Salnamesi,s.900. 404 Maarif Salnamesi,s.900.

154

12. ĐSM Đ MEÇHUL B ĐR MEKTEP: Đsmi bilinmeyen mektebin in aat yılı hicri 1301 olarak kayda geçmi tir. 405 13.MANASTIR BULGAR OKULU: 14.MANASTIR RUM OKULU: 15. MANASTIR BULGAR METROPOL ĐTĐ OKULU: 16.MANASTIR AMER ĐKAN PROTESTAN OKULU(TIBB ĐYE OKULU): 17.MANASTIR ĐDAD Đ LEYL Đ(GECE OKULU): Mektebin in aat yılı olarak hicri 1296 tarihi kayıt edilmi tir. 406 18.MANASTIR ĐNAT RÜ TĐYES Đ: Maarif Salnamesinde 1880 yılında in aat edildi ği belirtilmi tir. 407 19.MANASTIR MUSEV Đ OKULU: 408 20.MANASTIR ULAH OKULU(2 ADET): 21.MANASTIR RUM OKULU(7ADET): 22.MANASTIR J ĐMNAZ ĐSĐ(BULGAR D ĐNĐ OKULU): 23.MANASTIR SIRP MEKTEB Đ: 24.MANASTIR KIZ MEKTEB Đ RÜ TĐYES Đ: 25.TOPÇULAR MEKTEB Đ: 26.MANASTIR MUALL ĐM OKULU(DARÜ’L MUALL ĐMĐN):

F.HANLAR 1.AY E HATUN B ĐNT Đ HÜDAVERD Đ HATUN MÜLK HANI: Ar iv ara tırmasında elimize geçen hicri 1093 tarihli vakfiyesinde,Karao ğlan mahallesinde bir tarafında Tavıl Ahmed Çelebi mülkü,di ğer tarafında el-Hac Bey Vakfı ile onü ve arkasında anacadde bulunan mevkide, bir nalbant dükkanı,bir simitçi dükkanı ve mülk hanını vakfettiğini öğrenmekteyiz. 409 (Belge:8)

405 Maarif Salnamesi,s.900. 406 Maarif Salnamesi,s.900. 407 Maarif Salnamesi,s.898. 408 Maarif Salnamesi,s.898’de,19’dan 26’ya kadar yer alan mekteplerin sadece isimleri kayıt edilmi tir. 409 V.G.M.A,d.987,s.61/18.

155

2. MAHMUD VOYVODA HANI: Evkaf kayıtlarında adı geçmi tir.Ayrıca, Tapu defterinde 1134 tarihi ile 278 numarasıyla kayıtlıdır. 410

G.BEDESTENLER 1.DAVUD PA A BEDESTEN Đ: Tarihi belgelerden 411 , Sadr-ı A’zam Davud Pa a’nın Manastır’da 3400 akçe gelirli bir bedestenin ve etrafında dükkanların oldu ğu anla ılmaktadır. 412 1591 yılında Manastır’ı ziyaret eden ve Lorenzo Bernardo, ehirdeki yapılardan söz ederken bedesteni de anmı tır. 413 Ayrıca,Evliya Çelebi,Manastır’ı ziyaret etti ğinde,bedestenin demir kapıları oldu ğunu ve yapılan bir hırsızlık nedeniyle kapalı oldu ğunu yazmı tır. 414

H.TEKKELER 1.ABDURRAHMAN EFEND Đ DERGAHI: Vakıf kayıtlarında adı geçmektedir. 415

2.MEHMED EFEND Đ TEKKES Đ: Evkaf kayıtlarında adı geçmi tir. 416

3.MEHMED NAZM Đ EFEND Đ R ĐFA Đ TEKKES Đ: Hicri 9 evval 1278 tarihli vakfiyesinden ö ğrenildi ğine göre,Rifai Tekkesi, ehrin kenarında bulunan Yakupbey mahallesinde,Hanlarönü denilen mevkide bulunuyordu.Tekkenin bir yanında arsa,di ğer yanında mezarlık,her iki tarafında da anacadde yer alıyordu. Đki katlı yapı, iki er oda ve bir sofa,kahve oca ğı,mutfak,ahır ve dergahtan olu maktaydı. 417 (Belge:9)

410 V.G.M.A,d.758,s.46/30;Ayverdi,age, s.108. 411 Barkan,age,s.342. 412 Ayverdi,age,s.108. 413 Matkovski ve Angelakova,age, s.215. 414 Evliya Çelebi,age, s.308;Matkovski ,age, s.400-564. 415 V.G.M.A,,d.757,s.78/66. 416 V.G.M.A,d.758,s.78/2;Ayverdi,age, s.109. 417 V.G.M.A,d.583,s.146/129.

156

4. EYH MEHMED bin MAHMUD TEKKES Đ: Tapu defterinde 1193 tarihinde kaydı geçmi tir. 418

5. EYH ZEKER ĐYA EFEND Đ TEKKES Đ:Tekkenin adı evkaf kayıtlarında geçmektedir. 419

Đ.ZAV ĐYELER 1. KURD A ĞA ZAV ĐYES Đ: Evkaf kayıtlarında adı geçmi tir. 420

2. MEHMED A ĞA ZAV ĐYES Đ: Evkaf kayıtlarında adı geçmi tir. 421

3. MAHMUD A ĞA ZAV ĐYES Đ: Ayverdi,Tapu defterinde tarihsiz olarak 24039 numarası altında kaydı geçti ğini belirtmektedir 422 . Ayrıca, hicri 1120 tarihli evraklarda, Mahmud A ğanın Manastır’daki dershane,cami ve zaviyesinin tamiri nedeniyle kaydı geçmi tir. 423 I. KONAKLAR 1.AY E HATUN B ĐNT Đ EMRULLAH KONA ĞI : Hicri 21/07/1251 tarihli vakfiyesine göre,konak, Manastır Emir mahallesinde bulunuyordu.Ah aptan yapılan bu iki odalı evin kileri ve avlusu da vakfedilmi tir.Ancak,günümüzde ayakta de ğildir. 424

K.ASKER Đ YAPILAR

1.KIRMIZI KI LA: Hicri 1253 yılında in a edilen piyade kı lası vali mahallesinin yakınlarında bulunmaktaydı.Piyade in asında yerli halkın i tirak

418 Ayverdi,age, s.109. 419 V.G.M.A,d.758,s.46/7. 420 V.G.M.A,d.758,s.46/4;Ayverdi,age, s.109. 421 V.G.M.A,d.172,s.2/56. 422 Ayverdi,age, s.109. 423 BOA,d.20,s.968. 424 V.G.M.A,d.581/1,s.156/169.

157

etmesi zorunlu oldu ğu vurgulanmı tır.Ayrıca,binanın 8 tümen barındırabilecek büyüklükte oldu ğu belirtilmi tir. 425

2.SÜVAR Đ VE TOPÇU KI LALARI: Bu kı laların mevcudiyeti yayınlarda belirtilmi tir. 426 Ayrıca,Rumeli Ordusunun merkezi olan Manastır’daki piyade,süvari ve topçu kı lalarının,kiremitlerinin de ğitirilmesi için muktezasının yapılmasına dair konusuyla hicri 1262 yılında kayıtlarda yer almı tır. 427

3.BEYAZ KI LA: Hicri 1260 yılında in a edildi ği belirtilmi tir. 428

4.ASKER Đ HASTANE: Hicri 1302/miladi 1884-5 yılında in a edildi ği belirtilmi tir.Hastane,vali kona ğı ve cephanenin,Manastır’da, Ahmed Eyüp Pa anın vali oldu ğu dönemde yapıldıkları belirtilmi tir. 429 Askeri hastaneden,1836-1838 yılları arasında ehri ziyaret eden Ami Bue 430 ile 1843 yılında Joseph Müler 431 ,ehrin tasvirini yaparken söz etmi lerdir. M.Tevfi ğin verdi ği tarih do ğru olarak kabul edilirse, ehirde bunun öncesinde in a edilen ve seyyahların ilgisini çekecek kadar önemli bir yapı olan bir askeri hastane daha mevcuttu.Fakat,bu yapıyla ilgili daha fazla açıklayıcı bilgi vermemi lerdir.

5.CEPHANE: Hicri 1293 yılında Tabi isminde olan bir tepede,ismi belirtimemi kı la 432 arkasında in a edildi ği belirtilmi tir.1865 yılında ehri ziyaret eden Rus seyyah E.Timaev ise, ehirdeki yapılardan söz ederek 3cephanenin oldu ğunu belirtmi tir. 433

425 Mehmed Tevfik,age, s.215. 426 Mehmed Tevfik,age, s.215. 427 BOA,d.56,s.3. 428 Mehmed Tevfik,age, s.215. 429 Mehmed Tevfik,age, s.216. 430 Matkovski,agm, s.211-348. 431 Matkovski,age, s.550-557. 432 Mehmed Tevfik,age, s.215. 433 Matkovski,agm, s.215-216.

158

L.KÜTÜPHANELER 1.MANASTIR KÜTÜPHANE-Đ UMUM ĐYE: Maarif Salnamesinde kütüphanenin Đshakiye Camisi yanında bulundu ğu belirtilmi tir. 434

434 Maarif Salnamesi,s.898.

159

VI.KAR ILA TIRMA VE DE ĞERLEND ĐRME

A. Külliye ve Camiler Osmanlı dönemi esnasında fethedilen ehirlerin imar planlarında en önemli yapı elemanı üphesiz ki camidir.Camilerin çevrelerinde, Đslam ehirlerinin tipik özelliklerine ba ğlı kalan han, hamam, medrese, mektep, imaret, türbe gibi de ğiik yapılar yapılmı tır.Herkes için bir ibadet ve e ğitim kurumu i levi gören cami,aynı zamanda ehrin güncel konularının konu ulup tartı ıldı ğı bir mekan olmu tur. Devletin kuruldu ğu Batı Anadolu topraklarının zaman içerisinde de ğiik mekanlara yayılmasıyla, Balkanlar’daki erken dönem Osmanlı mimarisini etkilemi tir. XV.yüzyıl esnasında,Osmanlılar,Balkanlarda buldukları kiliseleri,camiye dönü türme yöntemleri dı ında,bu bölgeler için henüz bilinmeyen farklı plan tiplerine sahip olan yeni camiler in a etmi lerdir. 435 Bu mimari eserler,kendi geleneksel çizgileri dı ında yerel bölgelerin özelliklerini de yansıtır. Manastır ehrinde,Osmanlı döneminden kalan toplam oniki cami mevcuttur.Bu yapılardan sekizi külliye içinde tasarlanarak in a edilmi tir.Di ğerleri ise müstakil camilerdir.Ancak,ne yazık ki,külliyelerin ço ğu,ilk yapıldı ğı ekliyle günümüze kadar korunamamı tır.Külliyelerden altı yapının, sadece cami kısmı ayakta kalabilmi tir.Külliyeleri olu turan di ğer yapıların mevcudiyeti hakkında ise yazılı kaynaklardan bilgi alabiliyoruz. Manastır’da Osmanlı döneminden,günümüze kadar ula abilen külliyeler,Ahmed erif Bey(XIX.yy),Hacı Mahmud Bey(XVI.yy),Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami)(XVI.yy),Koca Ahmed Efendi(Koca Kadı)(XVI.yy), Hamza Bey(XVI.yy) ,Hasan Baba(Kesik Ba Tekye Camisi)(XVII.yy),Haydar Kadı (XVI.yy) ve Đshak Çelebi(XVI.yy) külliyeleridir.Bu yapılardan, Đshak Çelebi ile

435 A.Andrejeviç , Đslamska Monumentalna Umetnost XVI Veka u Jugoslaviji,Kupolne Camije , Beograd, 1984, s.46.

160

Hacı Mahmud Bey külliyeleri,kütüphane,medrese,mektep ile zaviye yapılarıyla geni boyutlu yapılan en kapsamlı külliyelerdir.(Ek:1) Ahmed erif Bey, Hamza Bey, Koca Ahmed Efendi(Koca Kadı) ile Kadı Mahmud(Yeni Cami)külliyeleri mektep ve medrese binalarıyla bir bütünlük olu turuyordu.Ne yazık ki,külliyeleri olu turan bu ek yapılardan günümüzde hiçbiri mevcut de ğildir.Bu sebeple, külliyelerdeki yıkılmı yapıların bulundukları konum ve birbirleri ile olan ba ğlantıları hakkında fazla bilgiye sahip de ğiliz. Günümüze kadar külliye olarak ula abilen tek yapı,Hasan Baba (Kesik Ba Tekye Camisi)külliyesidir.Ancak,büyük bir kısmı son dönemlerde onarılmı tır.Hasan Baba külliyesi kapsamına türbe ile hazire girmektedir.Bütün yapılar, aynı arsa üzerinde birbirine ba ğlı olarak in a edilerek bir bütünlük olu turmu tur. Manastır ehrinde günümüzde ayakta olan toplam dört müstakil cami bulunmaktadır. Bunlar, Đsa Fakih(XVI.yy),Paftalı(XVI.yy),Çar ı(XIX.yy) ve Hatuniye(XX.yy’lın ba ı) Camileridir. a.Mimari Manastır ehrinde günümüzde ayakta olan camileri, plan, kütle tertibi ve örtü sistemi bakımından, “ tek kubbeli ” ve “ çatılı camiler ” olarak iki ana grupta toplayabiliriz.

1. Tek Kubbeli Camiler Manastır ehrinde en önemli yapılar XV. ve XVI. yüzyıl’da in a edilmi tir.Ne yazık ki, XV. yüzyıl eseri olan ve ehrin hatta Makedonya’nın ilk tek kubbeli camisi olan h.838/m.1434-35 tarihli Sungur Çavu Camisi, yıkılmı tır. Bu cami, birçok özelli ği nedeniyle önemli bir yapıydı.Yapı, son cemaat yerinin tertiplenmesi, örtü sistemindeki dairesel kasna ğı ve minaresiyle 1433 tarihli Đznik Mahmut Çelebi Camisi ile benzer özelliklere sahiptir. Yine 1974 yılında yıkılan bir di ğer cami, mimari özelliklerine göre muhtemelen XV. yüzyıla ait Kırık Cami’dir.Cami sekizgen kasnakla desteklen bir kubbe ile örtülüydü.Son cemaat yerinin tertiplenmesi daha do ğru bu bölümün

161

iki üniteli olması yönüyle, h.955/m.1548 Üsküp Müslihuddin bin Abdulgani (Müezzin Hoca-Dükkancık)Camisi ile benzerdir. Son cemaat yerindeki bu tarz düzenlemeleri ayrıca,Yeni Pazar’daki h.956/m.1549 tarihli Altın Alem(Müezzin Hoca) Camisi ve XVII.yüzyılın sonlarına tarihlenen Ni Kale Đçi Camilerinde görmekteyiz. Osmanlı mimarisinde ise bu gibi yapılardan h.860/861-m.1456 tarihli Edirne Selçuk Hatun Mescidi, h.874/875-m.1470-71 tarihli Đstanbul Yava ça ahin Mescidi örnek verilebilir. Manastır’da günümüzde ayakta olan toplam sekiz adet tek kubbeli cami mevcut.Bunlar,Hacı Mahmud Bey(XVI.yy),Hamza Bey(XVI.yy),Hasan Baba(Kesik Ba Tekye Camisi)(XVII.yy), Đshak Çelebi(XVI.yy),Kadı Mahmud Efendi(Yeni)(XVI.yy), Haydar Kadı(XVI.yy) ve Paftalı(XVI.yy) Camileridir.Bu camiler arasına Koca Ahmed Efendi(Koca Kadı) Camisi’ni(XVI.yy) de dahil etmekteyiz.Günümüzde kırma çatı ile örtülen bu yapının,kare planlı olması,ibadet mekanı ilk yapıldı ğında, muhtemelen kubbe ile örtülmü oldu ğunu göstermektedir.(Ek:2) Manastır ehri’ndeki tek kubbeli camiler kare planlı bir gövdenin kubbeyle örtülmesinden meydana gelen yapılardır. Kubbeye geçi ler tromplarla sa ğlanmı tır ve Hacı Mahmud Bey, Hamza Bey,Hasan Baba ve Paftalı Camilerinde kubbe, sekizgen ,Haydar Kadı, Đshak Çelebi,Kadı Mahmud Efendi(Yeni)Camilerinde ise onikigen kasnakla desteklenmi tir. Đshak Çelebi, Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) ve Haydar Kadı Camilerinde kubbeyi destekleyen onikigen kasnak ile ibadet mekanın gövdesi arasına,yapıya yükseklik kazandırmak amacıyla dikdörtgen eklinde prizmal bir kütle daha ilave edilmi tir.Hasan Baba Camisi’nde ise ibadet mekanı ile kubbe arasında çift sekizgen kasnak uygulanmı tır. Kare planlı bir ibadet mekanı ve bu kısmın tek kubbeyle örtülmü olan camileri, Osmanlı döneminin ilk yıllarından ba layarak daha sonraki dönemlerde de görmekteyiz.Bu tür camilerin Anadolu’daki Türk mimarisinde olan ilk örnekleri Konya bölgesinde görülmektedir. (1224 tarihli Ak ehir Ferruh ah Mescidi, XIII. Yüzyılın ikinci yarısına tarihlenen Konya Beyhekim Mescidi

162

v.b.) 436 Beylikler ve Erken Osmanlı döneminde tek kubbeli camilerin in aatı, sayıları artarak devam etmektedir.Ancak, bu yapılarda,ibadet mekanının geni letilmesi amacıyla son cemaat yerlerinin ilave edildi ğini görmekteyiz.XIV. yüzyıl ba larında in a edilen tek kubbeli camilerin en önemli örnekleri arasında Bursa Alaeddin Bey, Đznik Hacı Özbek ve Gebze Orhan Bey Camileridir. 437 Sade yapılan bu örneklerin dı ında,XIV. Yüzyılda in a edilen Đznik Ye il ve Bilecik Orhan Gazi Camileri,gelecekteki Osmanlı camilerinin geli mesini yönlendirecek yapılardır. Örne ğin, Bursa Arab Mehmed Camisi(XV.yy) 438 ,tarihi bilinmeyen Hersek-Hersekzade Ahmed Pa a Camisi 439 ,Edirne Selçuk Hatun Mescidi(XV.yy) 440 ,Đstanbul Yava ça ahin Mescidi(XV.yy) 441 gibi birçok yapı bu özellikleri ta ımaktadır. Hacı Mahmud Bey Camisi’nin ibadet mekanında,di ğer tek kubbeli camilerden farklı olarak kubbeye geçi pandantiflerle sa ğlanmı tır.Ayrıca,bu caminin kasna ğı di ğer cami kasnaklarına göre daha kısa tutulmu tur ve yüzeyinde pencere açıklı ğı yoktur.Ayrıca,pandantif uygulamasını Paftalı Camisi’nin ibadet mekanında da görmekteyiz. Đbadet mekanında kubbeye geçi in pandantiflerle sa ğlanması yönüyle,Hacı Mahmud Bey Camisi,Üsküp Mustafa Pa a Camisi(XV.yy) 442 , Üsküp Đshak Bey Camisi,(XV.yy) 443 ,Manisa Gölmarmara nahiyesindeki ahuban Camisi(XV.yy) 444 ,Pri tine Fatih Camisi(XV.yy) 445 ,Saraybosna Gazi Hüsref Bey Camisi(XVI.yy) 446 ile benzemektedir.

436 Do ğan KUBAN, Osmanlı Mimarisi ,Đstanbul,2007,s.123. 437 Aptullah KURAN, The Mosque Đn Early Otoman Architecture ,The University of Chicago Pres,Chicago and London,1968,Chicagos.31. 438 E.H.Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde II.Bayezid Yavuz Selim Devri(886-926/1481-1520) C.V., Đstanbul 1983,s.67. 439 Ayverdi,age,s.149. 440 E.H.Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri,855-886(1403-1481),C.III, Đstanbul 1973,s.216. 441 Ayverdi,Osmanlı Mimarisinde Fatih …,s.532. 442 Özer,age,s.72. 443 Kuban,age,s.216. 444 Aslanapa,age,s.74. 445 Raif Vırmiça, Kosova’da Osmanlı Mimari Eserleri I , Kültür Bakanlı ğı Yayınları,Ankara,1999,s.596. 446 A.Andrejeviç,age,s.31.

163

Hamza Bey Camisinin ibadet mekanının güneyinde dikdörtgen eklinde ve aynalı tonozla örtülen bir çıkıntı bulunmaktadır. Đbadet mekanından mihrap önü kısmının bir çıkıntı eklinde uygulandı ğını Osmanlı döneminde özellikle imaret tipi yapılarının birçok örne ğinde görmekteyiz.Örne ğin, Đstanbul Davud Pa a Camisi(XV.yy) 447 ,Tire Ye il Đmaret(XV.yy) 448 ,Edirne Beylerbeyi Camisi(XV.yy) 449 ,Serez Mehmed Bey Camisi(XV.yy) 450 ,Serez Zincirli Camisi(tarihi belli de ğil), 451 Prizren Sinan Pa a Camisi(XVII.yy) 452 benzer plan uygulamalarını göstermektedir.Bunun yanı sıra,Nev ehir Damat Đbrahim Pa a(XVIII.),Kaymaklı Kur unlu(XVIII.yy) ile Gül ehir Karavezir Mehmet Pa a(XVIII.yy) camilerinde de aynı uygulama görülmektedir. 453

2. Çatılı Camiler Manastır ehrinde Osmanlı döneminde in a edilen ve günümüzde ayakta olan toplam dört cami kiremit kaplı kırma çatıyla örtülmü tür.Bunlar, Đsa Fakih Camisi(XVI.yy),Çar ı Camisi(XIX.yy),Ahmed erif Bey Camisi(XIX.yy) ve Hatuniye Camisi(XX.yy ba ı)’dir.(Ek:2) Đsa Fakih,Ahmed erif Bey ve Hatuniye Camilerinin ibadet mekanı ve son cemaat yeri kuzey-güney do ğrultusunda yer almaktadır ve yan yana dizilen bu kısımlarıyla, dikdörtgen planlı prizmal kütleye sahiptir. Đsa Fakih Camisinin, son cemaat yerinin asli görüntüsü bilinmemektedir.Günümüzde ayakta olan son cemaat yeri son yıllarda yapıya ilave edilmi tir.Hatuniye ve Ahmed erif Bey Camilerinin son cemaat yeri kapalı birer mekandır. Dikdörtgen planlı ve kiremitle örtülmü bu tip camileri Balkanlarda sıklıkla görmekteyiz. Đstisna örnekler dı ında,bu yapıların ço ğu geç döneme ait ya da

447 Kuban,age,s.211. 448 Aslanapa,age,s.65. 449 Aslanapa,age,s.62. 450 E.H. Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri,Bulgaristan,Yunanistan,Arnavudluk, C.IV,4.5.6.Kitab, Đstanbul 1982,s.361. 451 Ayverdi,age,s.365. 452 Vırmiça,age,s.428. 453 Mehmet Ekiz, Nev ehir’de Türk Dönemi Mimari Eserleri, Ankara Ünv.Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı Doktora Tezi,Ankara 2006,s.195.

164

in aat tarihleri bilinmemektedir.Örne ğin,Üsküp Murad Pa a Camisi 454 (XVI.yy),Üsküp Muhyiddin Mescidi 455 (XVI.yy),Pri tine Hasan Emin A ğa Camisi456 (muhtemelen XVI.yy’la ait),Pri tine Alaeddin Camisi(muhtemelen XVI.yy’la ait) 457 ,Debre Sultan Mehmet Han-Hünkar Camisi(tarihi bilinmiyor) 458 ,Đ tip Kadın Ana Camisi(tarihi bilinmiyor) 459 ,Ni Đslam A ğa Camisi(XIX.yy) 460 ,Pirlepe Çar ı-Saat Camisi(XVII.yy) 461 Đsa Fakih,Ahmed erif Bey ve Hatuniye Camileriyle benzer örneklerdir.

b.Malzeme ve Teknik Manastır ehrindeki Osmanlı dönem camilerin beden duvarları, ta ve tu ğla malzemeleriyle in a edilmi tir.Hacı Mahmud Bey(XVI.yy),Hamza Bey(XVI.yy),Koca Ahmed Efendi(Koca Kadı) (XVI.yy), Đsa Fakih(XVI.yy) ve Paftalı(XVI.yy) Camilerinin cephelerinde tu ğla hatıllı kaba yontma ta kullanılmı tır. Đshak Çelebi(XVI.yy),Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) (XVI.yy) ve Haydar Kadı(XVI.yy) Camileri’nin cephelerinde ise tu ğla hatıllı düzgün kesme ta lar kullanılmı tır. Hacı Mahmud Bey(XVI.yy),Hamza Bey(XVI.yy), Đshak Çelebi(XVI.yy),Kadı Mahmud Efendi(XVI.yy),Haydar Kadı(XVI.yy) ve Paftalı(XVI.yy) Camileri’nin kubbeleri tu ğla ile örülerek kur unla kaplanmı tır.Bu yapılardan farklı olarak,Hasan Baba Camisi’nin(XVII.yy) kubbesi tu ğla ile örülerek kiremitlerle örtülmü tür.

454 Özer,age,s.79. 455 Özer,age,s.104. 456 Tapu Defterinde mahalle isminin geçti ği tarih belirtilmi tir.Bkz.Vırmiça,age,s.228. 457 Vakıf kayıtlarında ismin kaydedildi ğ belirtilmi tir.Bkz.Vırmiça,age,s.233. 458 Ayverdi,age,s.27. 459 Ayverdi,age,s.65. 460 Đvan Zdravkoviç, Đzbor grace za prouçavanje spomenika islamske arhitekture u Yugoslaviyi ,Beograd 1964,s.29. 461 Ayverdi,age,s.151.

165

Ahmed erif Bey(XIX.yy), Đsa Fakih(XVI.yy),Koca Ahmed Efendi(XVI.yy),Hatuniye(XX.yy ba ı) ve Çar ı(XIX.yy) camilerinin örtü sisteminde ah ap konstruksyon üzerine kiremit çatı uygulanmı tır. Hacı Mahmud Bey Cami(XVI.yy) minaresinin gövde ve kaidesi,Koca Ahmed Efendi(Koca Kadı) (XVI.yy),Hamza Bey(XVI.yy),Paftalı(XVI.yy) ve Đsa Fakih(XVI.yy) Camilerin minarelerinin kaide kısımları, tu ğla hatıllı ta la yapılmı tır.Hamza Bey(XVI.yy), Đsa Fakih(XVI.yy) ve Paftalı(XVI.yy) Cami minarelerinin gövdelerinde tu ğla, Đshak Çelebi(XVI.yy),Kadı Mahmud(Yeni Cami) (XVI.yy) ve Haydar Kadı(XVI.yy) Camilerinin minare gövdelerinde kesme ta kullanıldı ğı görülmektedir. Đsa Fakih(XVI.yy) ve Hamza Bey (XVI.yy) Camileri minarelerinin gövde kısımları, kumlu harç ile kapatılmı tır.Hasan Baba(XVII.yy) ve Hatuniye Cami(XX.yy.ba ı) minarelerinin gövde yüzeyleri sıvanmı tır.

c. Cepheler Manastır’da in a edilen camilerin ço ğu kötü durumdadır.Bu camilerin cepheleri, bazı kısımlarda dökülmektedir ya da dökülmü olan bo luklar geli igüzel ta ,tu ğla ya da kumlu harç ile doldurulmu tur.Bu durum cephe düzenini tespit etmekte zorla tırmı tır. Cephe düzeni, Đshak Çelebi(XVI.yy) ve Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) (XVI.yy) camileri dı ında di ğer yapılarda farklı uygulanmı tır.Bu iki cami,benzer cephe düzenine sahiptir.Her iki caminin batı,do ğu ve güney cephelerinde, altta düz lentolu sa ğır sivri kemerli iki er pencere,orta sırada üç ve üstte hafif sivri kemerli iki pencere açıklığı bulunmaktadır.Cami kasnaklarında, hafif sivri kemerli on iki pencere açıklı ğı mevcuttur.Her iki caminin kuzeybatı kö esinde, beden duvarına biti ik olan minaresi vardır.Kuzey kısımlarında bulunan son cemaat yerleri kapalı birer mekandır ve bu kısımların cepheleri son yıllarda yapılarak onarım eseridir. Haydar Kadı Camisinin(XVI.yy) cephe düzeni, Đshak Çelebi(XVI.yy) ve Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) (XVI.yy) camilerin cephe düzeninden biraz farklıdır.Bu caminin batı ve do ğu cephelerinde düz lentolu sa ğır sivri kemerli

166

üçer pencere,orta sırada üçer ve üstte hafif sivri kemerli iki er pencere açıklı ğı bulunmaktadır.Kuzey cephesinin merkezinde portali,bunun her iki tarafında düz lentolu sa ğır sivri kemerli iki pencere yer almaktadır.Ayrıca,kuzey cephenin batı ve do ğusunda birer mihrabiye bulunmaktadır.Haydar Kadı Camisi’nin(XVI.yy) kasna ğında hafif sivri kemerli on iki pencere açıklı ğı mevcuttur. Hacı Mahmud Bey Camisi’nin(XVI.yy) etrafı dükkanlarla çevrelenmi oldu ğu için cephelerin sadece belirli kısımları görülebilmektedir.Görülemeyen kısımlarda yer alan pencereler, iç mekanda kapatılmı tır.Bu yapının batı ve do ğu cephesinde alt sırada yer alan düz lentolu iki pencere kapatılmı tır.Buna benzer bir düzenleme Hasan Baba Camisi(XVII.yy) cephelerinin alt sıralarında görülmektedir.Bu caminin batı,do ğu ve güney cephelerinin alt sıralarında düz lentolu sa ğır kemerli iki er pencere mevcut.Bu düzen Hatuniye Camisi’nin(XX.yy.ba ı) güney ve kuzey cephesinde de görülmektedir.Fakat, Hatuniye Camisi’nin(XX.yy.ba ı) batı ve do ğu cephesinde yer alan düz lentolu üç pencere,Hasan Baba Camisi’nden(XVII.yy) farklı olarak daha basit tertiplenmi tir. Hamza Bey Camisi’nin(XVI.yy) batı,do ğu ve güney cephelerinin alt sırasında yer alan iki er adet pencere açıklı ğının üçdilimli kemerle sonuçlanması yüzeylere hareketlilik kazandırmı tır.Her üç cephenin üst sıralarında ise, hafif sivri kemerli birer pencere açıklı ğı,kasna ğın kuzey,batı,güney ve do ğu tarafında olmak üzere toplam dört adet hafif sivri kemerli pencere açıklı ğı mevcut. Koca Ahmed Efendi(Koca Kadı)Camisi’nin(XVI.yy) güney ve do ğu cephelerin üst kısımlarında yer alan hafif sivri kemerli üç pencere açıklı ğı bulunmaktadır.Batı cephesinde ise, minarenin, cami bünyesine biti ik olmasından olsa gerek pencere düzeninde bir asimetri vardır.Ayrıca,bu cephenin üst kısmında yer alan iki pencereden biri tahrip olmu tur. Bu yapının kuzey cephesinin üst sırasında da sivri kemerli üç pencere mevcut.Kuzey cephesinin do ğusunda bir mihrabiye bulunması,dökülmü olan ve sonraları

167

ta larla doldurulan batı kısmında da muhtemelen bir mihrabiyenin bulundu ğunu dü ündürmekte. Di ğer camilerden farklı olarak Çar ı Camisi’nin(XIX.yy) ön ve arka cephelerinin üst sıralarında dört adet düz lentolu pencere bulunmaktadır.Bu yapının alt cephelerini ise günümüzde dükkanlar oluturmaktadır. ç.Mimari Elemanlar Son Cemaat Yeri: Hacı Mahmud Bey(XVI.yy),Hamza Bey(XVI.yy) ve Hasan Baba(XVII.yy) Camileri’nde son cemaat yeri günümüzde kapalı birer mekan te kil etmesine ra ğmen,mimari özelliklerine bakıldı ğında muhtemelen üç bölümden olu maktaydı. Đshak Çelebi(XVI.yy) ile Kadı Mahmud Efendi (Yeni )(XVI.yy)Camileri’nin son cemaat yerleri ise, müminlerin ihtiyacının kar ılanması amacıyla, XVIII. yüzyılda bir son cemaat yeri daha ilave edilerek geni letilmi tir.Asli halinde böyle bir uygulama olmayan ve daha sonraki tamirler esnasında ilave edilen son cemaat yerinin bu ekli, bazı ara tırmacılara göre,kilise gelene ğinden gelen yerel özelliktir. 462 Ancak, son cemaat yerini geni letme çabaları, Mimar Sinan döneminde de bazı eserlerde kar ımıza çıkmaktadır.Örne ğin, Đstanbul Mihrimah Camisi(XVI.yy) 463 ,Diyarbakır Behram Pa a Camisi(XVI.yy) 464 bu uygulamayı göstermektedir. Đshak Çelebi Efendi Camisi’nin(XVI.yy) son cemaat yerindeki ünite sayısı iki sırada be er bölümden olu maktadır.Be üniteli son cemaat yeri uygulamasını çok sayıda eserde ve Osmanlının de ğiik dönemlerinde ile ehirlerinde kar ımıza çıkmaktadır.Örne ğin, Đstanbul Atik Ali Pa a Camisi(XV.yy) 465 ,Đstanbul Yavuz Er Sinan Mescidi(XV.yy) 466 ,Üsküp Đsa Bey Camisi(XV.yy) 467 Đstanbul Bali Pa a Camisi(XVI.yy) 468 ,Manisa Muradiye Camisi(XVI.yy) 469 ,Gebze Çoban Mustafa

462 Tomovski,”Camii vo…,s.32. 463 Kuran,age,s.60. 464 Aslanapa,age,s.238. 465 Kuban,age,s.210. 466 Kuban,age,s.215. 467 Özer,age,s.63. 468 C.E.Arseven, Türk Sanatı Tarihi,Men einden Bugüne Kadar,Mimari,Heykel,Resim,Süsleme ve Tezyini Sanatlar, V.Fasikül, Đstanbul(Tarihi Yok),s.387. 469 Arseven,age,s.397.

168

Pa a Camisi(XVI.yy) 470 ,Rahovça Hasan A ğa Camisi(XVI.yy) 471 gibi çok sayıda mimari eserlerin be bölümlü son cemaat yeri vardır.Fakat, Đshak Çelebi Camisi’nde(XVI.yy) be üniteli son cemaat yerinin iki sıra olarak tekrar eden bir düzenle uygulanması ve bu kısmın kapalı bir mekan te kil etmesi kendine has bir özelliktir. Kadı Mahmud Efendi(Yeni) Camisi’nde(XVI.yy) ise son cemaat yeri iki sırada üç bölümlüdür.Kapalı bir mekanı te kil eden bölümler birer küçük kubbeyle örtülüdür.Son cemaat yerinin çift sırada uygulanması Đshak Çelebi Camisi’nden(XVI.yy) örnek alınmı olsa gerek,fakat ünite sayısının az olması bu yapıdan farklı bir özelli ğidir. Haydar Kadı Camisi’nin(XVI.yy) son cemaat yeri ise üç bölümlüdür ve önü açık revaklıdır. Bu yönüyle, XVI.yy eserleri olan Foça Alaca Camisi 472 ,Mostar Karagözbey Camisi 473 ,Banya Luka Ferhadiye Camisi 474 ,Đznik Mahmut Çelebi Camisi(XV.yy.) 475 ,Đstanbul Firuz A ğa Camisi(XV.yy) 476 ,Đstanbul Eyüp Cezeri Kasım Pa a Camisi(muhtemelen XVI.yy) 477 eserleriyle benzerdir. Portal: Osmanlı Mimarisinde önemli bir yere sahip olan portaller esas olarak Anadolu Selçuklu taçkapı gelene ğinin sadele tirilmi bir uzantısındır. XIII.yüzyıl esnasında taçkapıların yüzeyinde zengin bitkisel,geometrik ile yazı motifli kompozisyonlar uygulanmaktadır. 478 Örne ğin,Konya Alaedin Camisi,Aksaray Sultanhanı,Konya Karatay Medresesi,Divri ği Sitte Melik Türbesi taçkapıları zengin bir repertuarın sadece birkaç örne ğidir.Osmanlı taçkapıları zamanla daha sade ve zarif bir görüntüye sahip olmulardır.Anadolu Selçuklu taçkapıların enine boyutundan farklı olarak Osmanlı taçkapıları boyuna uzun yapılmı tır.Motif zenginli ği sadece kavsara elemanın istalaktitinde

470 Đlknur Altu ğ,Gebze Çoban Mustafa Pa a Külliyesi ,Kültür Bakanlı ğı Yayınları,Ankara 1989,s.7. 471 Vırmiça,age,s.745. 472 Andreyeviç,age,s.35. 473 Andreyeviç,age,s.49. 474 Andreyeviç,age,s.40. 475 Aslanapa,age,s.66. 476 Kuran,age,s.46. 477 Aslanapa,age,s.160. 478 Semra ÖGEL,”Anadolu Selçuklu Mimarisinde Ta Süsleme”, Selçuklu Ça ğında Anadolu Sanatı(D.Kuban) ,Đstanbul,2002,s.314.

169

korunmu tur.Taçkapı silmelerinde,yan ni lerinde ise süslemeye sadece birer motif detayı eklenmi tir.Örne ğin kö e sütünçeler ya da onların yüzeylerindeki kum saati detayları gibi seçilmi motifler uygulanmı tır.Önce Đznik sonra Bursa ile Edirne taçkapıları Osmanlı döneminde süslenilen taçkapıların örne ği olmu tur.Bu uygulama Sinan yapılarında da devam etmi tir.Taçkapı düzenlemesinde Sinan,Erken Osmanlı döneminin plastik ifadelerini güçlendirerek kullanmı tır.Silmelerin taçkapı düzenlenmesini olu turan ni örtüsü,yazıt ve ni kö esindeki sütünceler gibi ö ğeleri çerçeveleyi biçimleri de Erken Osmanlı döneminde geli tirilen düzenlemeleri devam ettirmektedir. 479

Haydar Kadı Camisi’nin(XVI.yy) portali Osmanlı taçkapılarının özelliklerini ta ıyan sade bir örnektir. Dikdörtgen çerçevesinin kademelenmesi ve silmelerin tertibi yönüyle Afyon Gedik Ahmet Pa a(XV.yy) 480 , Amasya II.Bayezid’in kuzey cephesindeki taçkapısı(XV.yy) 481 ve Pri tine Fatih Sultan Mehmet Han(XV.yy) 482 Camilerin taçkapıları ile benzerdir.Kapının basık kemerli olması yönüyle Edirne Süleyman Pa a Camisi(XV.yy) 483 ve Đstanbul Atik Đbrahim Pa a Camisi(XV.yy) 484 taçkapılarıyla benzerdir.Kapı kemerinin düz derzli özelli ği ise Bursa air Ahmed Pa a Türbesinin(XV.yy) taçkapısında 485 da görülmektedir.Haydar Kadı Camisi taçkapısının kavsarasında uygulanan istalaktit süslemesi yönüyle,Havsa Sokulu (XVI.yy) 486 ,Hilivne Bal Ağa(Balagusa)(XVI.yy) 487 ,Mostar Karagözbey (XVI.yy) 488 Camilerinin taçkapası ile benzerdir.

479 Ayla ÖDEKAN,”Taçkapılar”,Mimarba ı Koca Sinan Ya adı ğı Ça ğ ve Eserleri, Đstanbul,1988,s.522. 480 akir Çakmak, Erken Osmanlı Döneminde Taçkapılar(1300-1500) ,Kültür Bakanlı ğı Yayınları,Ankara,2001,s.343. 481 Çakmak,age,s.359. 482 Vırmiça,age,s.590. 483 Çakmak,age,s.377. 484 Çakmak,age,s.378. 485 Çakmak,age,s.381. 486 Aslanapa,age,s.272. 487 E.H. Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri C.II,Kitab 3, Đstanbul,1981a.,s.144.

488 Ayverdi,age,s.243.

170

Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami)Camisi’nin(XVI.yy) taçkapısında dikdörtgen çerçevesinin kademelenmesi Haydar Kadı Camisi’nin(XVI.yy) taçkapısında oldu ğu gibi silmelerle uygulanmı tır.Fakat,bu taçkapıda farklı olarak silmelerin arasında bir çini ku ağı yer almı tır.Osmanlı döneminin XVI. ve XVII.yy’larda çini süslemesinin daha çok mihrap,minber ya da ibadet mekanı duvarlarında uygulandı ğı bilinmektedir.Ancak,Kadı Mahmud Efendi(Yeni)Camisi’nin(XVI.yy) taçkapısının dı yüzeyinde bir ku ak olarak uygulanması ve üst sırada ah ap korkuluklu bir balkonun yer alması kendine has bir özelliktir.

Pencere: Zaman içerisinde maruz kaldı ğı darbelerden dolayı camilerin ço ğunda pencerelerin bir kısmı tahrip edilmi ya da onarılmı tır. Đshak Çelebi ve Kadı Mahmud Efendi camilerinin alt sırasında düz lentolu sa ğır sivri kemerli iki er,orta sıralarında sivri kemerli üçer,üst sıralarında sivri kemerli iki er ve kasnakta oniki pencere bulunmaktadır.Haydar Kadı Camisinde bu iki camiden farklı olarak alt sıralarında düz lentolu ve sa ğır sivri kemerli üçer penceresi vardır.Hacı Mahmud Bey ve Đsa Fakih camilerinin alt sıralarında iki er düz lentolu penceresiyle benzerdir.Hacı Mahmud Camisinin üst sırasında sivri kemerli iki er penceresi,Koca Ahmed Efendi Camisinde ise üst sırada batı ve do ğu cephelerinde olmak üzere iki ,güney cephede ise üç sivri kemerli penceresi vardır.

Saçak ve Silmeler: Manastır camilerinin etrafını çevrelemek amacıyla uygulanan saçaklar genellikle kirpi saçak eklinde ve silme oldu ğu gözlenmektedir.Hacı Mahmud Bey(XVI.yy),Hamza Bey(XVI.yy) ve Hasan Baba(XVII.yy) camilerinde kirpi saçak, Đshak Çelebi(XVI.yy),Koca Ahmed Efendi(Koca Kadı) (XVI.yy),Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) (XVI.yy),Haydar Kadı(XVI.yy),Ahmed erif Bey(XIX.yy) ve Çar ı(XIX.yy) camilerinde silme saçak uygulandı ğı görülmektedir.

Sütun,Ayak ve Kemerler: Đshak Çelebi(XVI.yy) ve Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) (XVI.yy) camilerin son cemaat yerindeki sütunların,kaideleri dörtgen

171

prizma eklinde ve kö eleri pahlı olmak üzere aynı tertiplenmi tir.Ancak,Kadı MahmudEfendi(Yeni Cami) (XVI.yy) sütun ba lıklarında istalaktit süsleme yer almaktadır.Sütun ba lıklarında istalaktit uygulamasını ise Haydar Kadı Camisi’nin(XVI.yy) son cemaat yerindeki orta sütunlarda görmekteyiz.Hacı Mahmud Efendi Camisi’nin(XVI.yy) ibadet mekanında hafifletme kemerleri ve batı ile do ğu duvarlarının orta ekseninde birer Bursa kemeri(aynalı kemer) uygulaması görülmektedir.Ayrıca,Hamza Bey(XVI.yy),Hasan Baba(XVII.yy), Đshak Çelebi(XVI.yy),Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) (XVI.yy),Haydar Kadı(XVI.yy) ve Hatuniye(XX.yy.ba ı) camilerinin ibadet mekanlarında,trompların arasına birer sivri kemer uygulanmı tır.

Mihrap: Đshak Çelebi(XVI.yy),Kadı Mahmud Efendi(Koca Kadı) (XVI.yy) ve Haydar Kadı(XVI.yy) Camilerin mihrapları günümüze kadar asli haliyle korunmu tur.Fakat,üzerleri farklı renklere boyanmı tır.Bu mihrapların dikdörtgen ni lerinin kademelenmesi silmelerle olu turulmu tur.Mihrapların gövdeleri poligonal ve kavsaraları istalaktit süslemelidir.Bu yönleriyle,Edirne Muradiye(XV.yy) 489 ,Đstanbul Süleymaniye (XVI.yy) 490 , Đstanbul Bali Pa a (XVI.yy) 491 Camilerin gibi çok sayıda Osmanlı camilerin mihraplarıyla benzerdir.Bu mihraplara Hacı Mahmud Bey Camisi’nin(XVI.yy) mihrabı da dahil edilebilir ancak alt kısmı tahribata u ğradı ğından bu bölümün düzenlemesi konusunda bilgimiz yok.

Mihrabiye: Đshak Çelebi Camisi’nin(XVI.yy) son cemaat yerinde iki adet ve Haydar Kadı Camisi’nin(XVI.yy) son cemaat yerinde bir mihrabiye günümüze kadar asli haliyle gelebilmi tir. Đshak Çelebi Camisi’nin son cemaat yerinde giri in iki yanında yer alan mihrabiyeler dikdörtgen ni in silmelerle kademelenmesiyle olu turulmu tur.Poligonal gövdeli mihrabiyeler bir sıra istalaktitle sonuçlanmaktadır.Düzenlemeleriyle,Tire Ye il Đmaret Taçkapısının

489 Aslanapa,age,s.52. 490 Arseven,age,s.705. 491 Aslanapa,age,s.142.

172

yan ni lerindeki mihrabiyeler 492 ve Edirne Üç erefeli Camisinin harim kuzey taçkapısının yan ni lerindeki mihrabiyelerle 493 benzer özelliklere sahiptir.

Haydar Kadı Camisi’nin(XVI.yy) son cemaat yerinde giri in batısında yer alan mihrabiye dikdörtgen eklinde profillenmi bir ni içerisinde yer almaktadır.Alt kısmı tahrip edilen mihrabiye iki sıra istalaktitle sonuçlanmaktadır.

Minber: Manastır camilerinden Đshak Çelebi(XVI.yy), Kadı Mahmud Efendi(XVI.yy) ve Hamza Bey(XVI.yy) camilerinin minberleri asli ekilleriyle günümüze kadar korunabilmi tir.Her iki minberin de merdiven,aynalık,süpürgelik ve külah kısımları Osmanlı minber gelene ğini devam ettirmektedir.Hacı Mahmud Bey Camisi’nin(XVI.yy) minberinden tahrip edilmi merdiven kısmı ve Haydar Kadı Camisi’nin(XVI.yy) minberinin süpürgelik kısmın kaidesi günümüzde ayakta olan di ğer iki minberdir.

Kürsü: Hamza Bey(XVI.yy) ve Đshak Çelebi(XVI.yy) camilerinin ibadet mekanların do ğu duvarlarında yerle tirilen kürsülerin dikdörtgen prizmal kaidesi vardır.Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) (XVI.yy) Camisi’nin ibadet mekanında, yine do ğusunda yerle tirilen kürsünün yarım daire eklinde kaidesi bulunmaktadır.Hamza Bey Camisi’nde(XVI.yy) kaide üzerinde yuvarlak bir gövde ve bunun üstünde son yıllarda ilave edilen ahap korkuluk mevcut. Đshak Çelebi(XVI.yy) ve Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) (XVI.yy)kürsülerinin gövde kısmı ise yekpare mermer levhaların bir daireyi oluturacak ekilde yan yana dizilmesiyle olu turulmu tur.

Minare: Manastır camilerinde minareler,yapıların kuzeybatı kö elerinde bulunmaktadır ve genel olarak kübik temeller üzerine oturtulmu tur.Hacı Mahmud Bey(XVI.yy) ve Hatuniye(XX.yy.ba ı) Camileri minarelerinin dörtgen planlı kaideleri vardır. 494 Bu yönleriyle, Orhan Gazi Dönemi eserleri olan Baba

492 akir,age,309. 493 akir,age,316. 494 Minarelerle ilgili bkz.;Ömür Bakırer,”Anadolu’da XIII.Yüzyıl Tu ğla Minarelerinin Konum, ekil,Malzeme ve Tezyinat Özellikleri”, Vakıflar Dergisi ,Vakıflar Genel Müdürlü ğü Yayını,S.XI,Ankara 1971,s.337-362; A.Osman Uysal, “ Anadolu Selçuklularından Erken Osmanlı

173

Sultan Geyikli Baba Camisi,Yarhisar Orhan Gazi Camisi, Đznik Aya Sofya Camisi,Bursa Hayreddin Pa a Camisi,Gebze Orhan Gazi Camisi,Bolayır Gazi Süleyman Pa a Camisi minarelerinin kaidelerine benzemektedir. 495 Đshak Çelebi(XVI.yy),Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) (XVI.yy),Koca Ahmed Efendi(Koca Kadı) (XVI.yy),Hasan Baba(XVII.yy), Haydar Kadı(XVI.yy), Đsa Fakih(XVI.yy),Paftalı(XVI.yy) ve Hatuniye(XX.yy.ba ı) Camileri’nin minare kaideleri altıgen planlıdır.Bu yönleriyle,Bursa Demirta (Timurta )Camisi(XV.yy),Bursa Somuncu Baba Camisi(XV.yy.ba ı),Bursa Hoca Ali Camisi(XV.yy) ve Edirne Üç erefeli Camisi(XV.yy) minarelerinin kaideleriyle benzerdir.496

Hatuniye(XX.yy.ba ı) ve Đsa Fakih(XVI.yy) cami minarelerinin gövdeleri yuvarlak, di ğer camilerinin minare gövdeleri ise poligonaldir.Hatuniye(XX.yy.ba ı) ve Đsa Fakih(XVI.yy) yuvarlak gövdeli minareleriyle Sivas Ulu Camisi,Kayseri Ulu Camisi(XIII.yy),Erzurum Tepsi Minare(XII.yy.sonu),Aksaray Ulu Camisi ve Ankara Aslanhane Camisi(XIII.yy.son çeyre ği)minareleriyle benzerdir. 497

Minare erefelerin altlarında ve korkuluklarda süslemenin uygulandı ğı görülmektedir.Günümüzde ayakta olan minarelerden, Đshak Çelebi(XVI.yy),Kadı Mahmut Efendi(Yeni Cami) (XVI.yy),Hamza Bey(XVI.yy),Hasan Baba(XVII.yy) ve Hatuniye(XX.yy.ba ı) camilerin minareleri konik külahla sonuçlanmı tır.

Đshak Çelebi(XVI.yy),Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) (XVI.yy) ve Hamza Bey(XVI.yy) camilerinin minarelerinde uygulanan düzenleme ve zarifli ği yönüyle

Dönemine Minare Biçimindeki Geli meleri” , Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co ğrafya Dergisi ,Cilt:33, Ankara,1990,s.505-533;Gönül Öney,”Büyük Selçuklu Minarelerinde Süsleme”, Kültür ve Sanat Dergisi ,Kültür Bakanlı ğı,S.4,Yıl 2, Đstanbul 1976,s.6-11.

495 Uysal,agm,s.517-518.

496 Uysal,agm,s.519. 497 Uysal, agm ,s.512.

174

XVI.yy’la ait olan Novi Pazar Altun Alem 498 ,Foça Alaca 499 ,Plevne Hüseyin Pa a Bolyaniç 500 ,Prizren Sinan Pa a501 ,Đstanbul Bali Pa a502 camilerinin minareleriyle benzerdir. d.Süsleme

Manastır’da in a edilen Osmanlı camilerinde ah ap, ta ,tu ğla, mermer,alçı ve çini malzemeleriyle süslemeler yapılmı tır.Ayrıca, birçok caminin duvar yüzeylerinde kalem i i süslemeler vardır.Camilerdeki süslemeler minarelerdeki erefe ile erefe altlarında,son cemaat yerlerinde,sütunlarda,revak yüzeylerinde, giri kapısı ve yanlarında,ibadet mekanlarında mihrap,minber ile pencere kanatlarında uygulanmı tır.Bunun yanı sıra, ibadet mekanı ile kubbe arasındaki tromplarda,kasnak ile duvar yüzeylerinde süslemelere rastlanmaktadır.Süsleme programı,istalaktit, bitkisel,geometrik ile yazı kompozisyonlarından olumaktadır.Ayrıca, bazı camilerde manzara tasvirlerine de rastlamaktayız.De ğerlendirmeye tabi tutulan,yapılardaki süsleme programları, uygulandıkları malzemeye göre sınıflandırılmı tır. Ah ap süsleme: Manastır camilerinde ah ap süslemeli üç kapı kanadı ile 16 pencere kanadı vardır.Örne ğin, Đshak Çelebi(XVI.yy),Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami)(XVI.yy) ve Haydar Kadı(XVI.yy) camilerin giri kapıları ve Đshak Çelebi(XVI.yy) ve Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) (XVI.yy) camilerinin ibadet mekanlarındaki pencere kanatlarında ah ap süsleme uygulanmı tır.Süslemede, geometrik motifler ve yazılardan olu turulan kompozisyonlar mevcut. Đshak Çelebi(XVI.yy) ve Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) (XVI.yy) camilerinin giri kapısı ve ibadet mekanlarındaki mihrabın iki yanında yer alan pencere kanatlarının üst panoları, Kuran-i Kerim’den alıntı olan yazılarla,orta ve alt panolarda ise kiri li çıtaların birbirine geçmesiyle elde

498 Andreyeviç,age,s.131. 499 Andreyeviç,age,s.132. 500 Andreyeviç,age,s.135. 501 Vırmiça,age,s.421. 502 Kuban,age,s.215.

175

edilen ve sonsuza do ğru açılan bir geometrik kompozisyon mevcuttur. Bu yönüyle,Üsküp Gazi Đsa Bey(XV.yy) 503 ,Đstanbul,Topkapı Sarayındaki Fatih Kö kü 5No’lu So ğuklu ğun 504 kapısı, Đstanbul Rum Mehmed Pa a Camisi(XV.yy) 505 ,(XV.yy)Pri tine Fatih Camisi 506 , ve Sofya Mahmut Pa a Camisi 507 kapı kanatlarıyla benzerdir. Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) (XVI.yy) ve Haydar Kadı(XVI.yy) camilerinin giri kapısının üst panolarında yer alan yazılar, yuvarlak oyma tekni ğinde uygulanarak rozetler eklindedir. Rozet eklinde oyulan yazıyı, Kadı Mahmud Efendi(Yeni) (XVI.yy) Camisinin ibadet mekanındaki mihrabın iki yanında yer alan pencere kanatlarının üst panolarında da görmekteyiz. Zira, pencerelerin sa ğır kemerlerinde ve tu ğla malzemesiyle elde edilen rozet uygulamasını, özellikle Đznik’te,Erken Osmanlı döneminde görmekteyiz.Örne ğin, Đznik Nilüfer Hatun Đmareti(XIV.yy) 508 ,Đznik Ye il Cami(XIV.yy) 509 pencerelerinin sa ğır kemerlerinde rozetler eklinde uygulanan benzer süsleme yer almaktadır. Çini Süsleme: Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) Camisinin(XVI.yy) taçkapısında uygulanan çini bördür Makedonya’da tek örnektir.Killi hamurdan yapılan bu örnek beyaz astarla kaplanarak üzerinde turkuvaz ve koyu mavi boya ile süslenmi ,saydam alkali-kur unlu bir sırla kaplanmı tır. Süsleme,kıvrıkdal,palmet ve rumi motiflerinin simetrik bir ekilde tekrar edilmesiyle olu maktadır.Buna benzer motifli süslemeler, Bursa ve Đznik Ye il,Amasya Bayezid Pa a510 ,Đstanbul Rüstem Pa a Camisi(XVI.yy) mahfil

503 Özer,age,s.62 504 Ayverdi,age,s.724. 505 Çakmak,age,342. 506 Ayverdi,age,s.838. 507 Aslanapa,age.s.94;Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Fatih…, s.857. 508 Y.Demiriz, Osmanlı Mimarisinde Süsleme,Erken Devir(1300-1453) ,Đstanbul,1979,s.593.

509 Demiriz,age,s.607-609. 510 Y.Demiriz, Osmanlı Mimarisinde Süsleme ,I. Erken Devir(1300-1453), Đstanbul,1972,s.93.

176

payelerinde ve mihrabında 511 ,Bözöyük Kasım Pa a Camisinin(XVI.yy) pencere alınlı ğında 512 görülmektedir. Kalem Đ i Süslemeler: Kalem i i süslemelerini Đshak Çelebi(XVI.yy),Kadı Mahmud Efendi(Yeni) (XVI.yy) ile Haydar Kadı(XVI.yy) Camilerinde görmekteyiz.Bu süslemede en çok uygulanan, deniz manzaralarıdır. Đshak Çelebi Camisinin(XVI.yy) giri kapısının sol yanında yer alan kemer alınlı ğında ile giri kapısının üzerinde yer alan yarım yıldız ve bunun üzerinde bitkisel kıvrımların içerisindeki deniz manzarası, natüralist tarzla i lenmi tir.Bu yönüyle,Arnavutluk-Tiran Ethem Bey Camisinin dı duvar yüzeyi 513 ile benzerdir. Đshakiye Camisinin kandil gezintisi altında kubbe çemberini dola an kır bahçeli manzara resimleri,Topkapı Sarayı Harem Dairesi Valide Sultan 514 yemek odasında yer alan manzara resimlerine benzerdir fakat, perspektif konusunda daha acemice i lenmi tir. Đshak Çelebi Camisindeki(XVI.yy) kalem i i süslemelerine benzer uygulamalar,Kadı Mahmud Efendi(Yeni)Camisinin(XVI.yy) pencere bordürleri, trompların arasındaki yüzeylerde, kubbe göbe ğinde ve kasna ğın pencereleri arasındaki yüzeyde yer almaktadır.Bu yapıda da bitkisel motifler ve manzara sıklıkla uygulanmı tır. Haydar Kadı Camisinin(XVI.yy) pencere alınlıklarında uygulanan rumi motifleri,Resne ehrine ba ğlı Kurbinovo köyü Aziz Georgi Kilisesinin ikonlarıyla benzerdir. 515 Ayrıca,bu yönüyle, Đstanbul ehzade Camisi’nin(XVI.yy) avlu revakı pencere alınlı ğı516 ve Ilgın Lala Mustafa Pa a Camisi’nin(XVI.yy) giri kapısı üzerindeki alınlı ğı517 ile benzerdir. Maden Süslemesi: Maden süslemeyi genellikle birçok caminin cephelerinin ilk sıra pencerelerinde görmekteyiz.Örne ğin bu uygulama, Đshak

511 Fatih Cimok, The Book Of Rüstem Pa a Tiles ,Đstanbul,2004,s.35. 512 Aslanapa,age,s.173. 513 Đbrahimgil,agt.s.144. 514 Đbrahimgil,agt.,s.144. 515 Đbrahimgil,agt.,s.146. 516 Aslanapa,age,s.187. 517 Aslanapa,age,s.288.

177

Çelebi(XVI.yy),Kadı Mahmud Efendi(Yeni) (XVI.yy), Koca Ahmed Efendi(Koca Kadı) (XVI.yy) ,Haydar Kadı(XVI.yy) ile Paftalı(XVI.yy) Camilerinde günümüze kadar korunabilmi tir.Bu süslemede,parmaklık çubuklarına ilave edilen ve kesi en kısımları ba ğlayan demir takozlar dörtgen prizma eklindedir. Mermer Süsleme: Haydar Kadı Camisinin(XVI.yy) son cemaat yeri sütun ba lıklarında baklavalı motifler ve sarkıtlı istalaktitler uygulanmı tır.Burada uygulanan sarkıtlı istalaktitler,Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) (XVI.yy) son cemaat yeri sütun ba lıklarıyla benzerdir.Ayrıca,bu motifi,Edirne Bayezit Camisi(XVI.yy) avlusundaki sütun ba lıkları 518 ,Đstanbul Bayezid Camisinin avlusundaki sütun ba lıkları 519 ,Đstanbul Selim Camisi(XVI.yy) avlusundaki sütun ba lıkları 520 ,Gebze Çoban Mustafa Pa a Camisi,(XVI.yy) revakların sütun ba lıkları 521 gibi çok sayıda Osmanlı camisinde görülmektedir.Haydar Kadı(XVI.yy) camisinin revakı dı ında, Đshak Çelebi(XVI.yy) son cemaat yeri sütun ba lıklarında da uygulanan baklavalı motifleri ise, Đstanbul Davud Pa a Camisi 522 son cemaat yeri sütun balıkları, Đstanbul Kasım Pa a Camisi(XVI.yy) 523 son cemaat yeri sütun ba lıkları, Đstanbul Rüstem Pa a Camisi(XVI.yy) 524 son cemaat yeri sütun ba lıkları ile benzerdir. Đshak Çelebi(XVI.yy) ,Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) (XVI.yy) ve Haydar Kadı(XVI.yy) Camilerin mihraplarında be sıra istalaktit süsleme uygulanmı tır.Mihrap kavsarasında istalaktit süsleme,Osmanlı dönemi camilerinde sevilen bir uygulamadır.Örne ğin,Bursa Bedredin Camisi,Umur Bey Namazgahı veya Nalbanto ğlu Camisi 525 gibi ilk devir yapılarındaki sade mihrap örnekleri dı ında Đstanbul ehzade Camisi 526 ,Đstanbul Süleymaniye

518 Aslanapa,age,s.127. 519 Arseven,age,s.314. 520 Aslanapa,age,s.159. 521 Aktu ğ,age,s.51. 522 Aslanapa,age,s.116. 523 Arseven,age,s.680. 524 Aslanapa,age,s.212. 525 Demiriz,age,s.17. 526 Aslanapa,age,s.185.

178

Camisi 527 ,Đstanbul Fındıklı Molla Çelebi Camisi 528 gibi çok sayıda örnekte görülmektedir. Đshak Çelebi(XVI.yy) ve Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) (XVI.yy) cami minberlerinin aynalıklarında,yıldızlı geometrik motifli kompozisyonlar uygulanmı tır.Bu kompozisyonlar,Ankara Hacı Ivaz Mescidi,Bursa Ye il,Amasya Bayezid Pa a, Đznik Mahmud Çelebi,Bursa Muradiye Camilerinde 529 de görülmektedir. Đshak Çelebi(XVI.yy) Camisi’nin minber kapısındaki sütunçelerde uygulanan kum saati motifini,Üsküp Mustafa Pa a Camisi’nin(XV.yy) 530 minber kapısının kö elerinde de görülmektedir. Ta Süsleme: Hamza Bey Camisi’nin(XVI.yy) taçkapısı ve ibadet mekanındaki minber ve mihrabında, geometrik motiflerden olu turulan süslemeler yer almaktadır.Hamza Bey Camisi’nin(XVI.yy) taçkapısında dikdörtgen ni in kademelenmesiyle yüzeyin hareketlendirilmesi için çaba sarfedilmi tir.Birinci kademede yuvarlak kemerli bir ni ,ikinci kademede ise basamak eklinde be dilimli kemerle sonuçlanan kavsarasıyla yüzeysel bir içili ği temsil ediyor.Mihraptaki be sıra istalaktit ile minberin aynalı ğında ilenmi zencirek ve üçgen motiflerinde de sade bir süsleme görülmektedir.Hamza Bey Camisi mihrabının aynalı ğındaki tertip yönüyle Gazi Malkara Ömer Bey Camisi(XV.yy) mihrabıyla 531 benzerdir. Minare erefelerinin alt kısımlarında istalaktit süsleme uygulanmı tır.Bunun en zengin örne ğini Đshak Çelebi(XVI.yy) ve Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) (XVI.yy) camilerinin erefe altlarında görülmektedir. Đshak Çelebi(XVI.yy) minaresinde be sıra,Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) (XVI.yy) minaresinde ise dört sıra halinde uygulanmı tır.Her iki yapıda,minarelerinin erefe korkulukları ajur tekni ğinde i lenerek yıldız,altıgen ve kare motiflerinden

527 Aslanapa,age,s.200. 528 Aslanapa,age,s.227. 529 Demiriz,age,s.95. 530 Özer,age,s.323. 531 Sedat Bayrakal, Erken Osmanlı Dönemi Minberleri(1300-1500) ,Ege Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı Doktora Tezi, Đzmir, 2007 ,s.224-233.

179

geometrik kompozisyon olu turulmu tur.Bu kompozisyonun daha yüzeysel ilenmi örne ğini Hamza Bey Camisi(XVI.yy) minaresinin erefe korkulu ğunda görmekteyiz.Bu geometrik kompozisyon, baklava ve yıldız motifleriyle olu turulmu tur. Hamza Bey Camisi(XVI.yy) minaresinin erefesi altında dört sıra halinde dizilen ku akların yüzeyleri e ğik çizgilerin ve yarım ovallerin yan yana dizilmesiyle geometrik desen olu mu tur.Bu kompozisyon altta iki sıra istalaktitle sonuçlanmı tır.Paftalı(XVI.yy) ve Koca Ahmed Efendi(XVI.yy) minarelerinin erefe altlarında uygulanan istalaktit süsleme daha basit bir i çilik sergilemektedir.Hacı Mahmud Bey(XVI.yy) minaresi erefesinin altında uygulanan kompozisyon, dört sıra halinde tekrar eden istalaktitli bir desen olu turmu tur. Ahmed erif Bey(XIX.yy) Camisi’nin pencere kenarlarındaki gömme sütunların ba lıklarında ise palmet ve akant motifleri uygulanmıtır. Tu ğla Süsleme: Camilerin cephelerinde tu ğla süslemesinin sık sık uygulandı ğını görmekteyiz.Örne ğin,Hacı Mahmud Bey Camisi’nin(XVI.yy) kasna ğında yer yer altıgen ekiller yer almı tır. Tu ğla ve ta ile elde edilen süslemeler yönüyle,Tokat Güdük Minare Camisinin cephesi 532 ,(XV.yy) Uluabad Issız Han(XIV.yy) 533 , Yeni ehir Seyyid Mehmed Dede Zaviyesi(XIV.yy) 534 süslemeleriyle benzerdir. Bunun yanı sıra, Hacı Mahmud Bey Camisi’nin(XVI.yy) kubbesi ile kasna ğı arasında kirpi saçak ve pencerelerin kemerlerinde düzgün kemer ekilleri uygulanmı tır. Buna benzer tu ğla uygulamalar, Hamza Bey (Üç eyhler) (XVI.yy), Koca Ahmed Efendi(Koca Kadı) (XVI.yy) , Đsa Fakih(Çınar Müftü) (XVI.yy) ve Paftalı (XVI.yy) Camilerinde daha sade görünümüyle kar ımıza çıkmaktadır. Đshak Çelebi(XVI.yy) ile Kadı Mahmud Efendi(Yeni) (XVI.yy) Camilerin cephelerindeki tu ğla uygulamalar daha itinalı yapılmı tır. Özellikle alt sıralardaki sa ğır kemerler dikattimizi çekmektedir.Burada,sa ğır kemerler iki sıra tu ğla ile

532 Demiriz,age,s.652. 533 Demiriz,age,s.655. 534 Demiriz,age,s.656-657.

180

ekillendirilmi tir.Haydar Kadı Camisinde(XVI.yy) ise, cepheler dı ında,revak kemerleri de tu ğlalarla ekillendirilmi tir.

B.Türbeler Türk Mimarisinde türbe in a etme gelene ği çok eskiye dayanmaktadır. Đslam dünyasında,türbenin yaygınla masında,Türklerin etkisi önemlidir.Göçebe Türk toplumlarının mezarlarının üstünde çadır kurmaları,bir kulübe veya ev yapmaları adetinin nadir de olsa bazı yerlerde varoldu ğunu gösterecek kalıntı ve kaynak mevcuttur.Orta Asya’da seyrek de olsa dairevi planlı yapılar bulunmu tur.Arkeolojik verilere dayanarak göçebe kültür alanlarında,kuleli mezarların bulundu ğu söylenmektedir. 535 IX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Đslamiyet’i benimseyip kabul etmeye ba layan Türklerin, Karahanlılar’dan Osmanlılara kadar uzanan çok geni bir zaman süresi içinde, hakim oldukları geni topraklarda sayısız türbe vücuda getirmeleri bu dü ünceyi desteklemektedir. 536 Bu türbeler içerisinde,kare,be gen,altıgen,sekizgen veya ongen planlı yapıları çok görmekteyiz. Manastır’da Osmanlı döneminde in a edilen türbelerin sayısı net olarak bilinmemektedir.Günümüzde ayakta olan bir türbe mevcuttur.Bu yapı,Hasan Baba Külliyesinde yer alan Hasan Baba Türbesidir(XVII.yy). Dört Ayak Türbesi(XV.yy sonu ya da XVI.yy ba ı) ise 1994 yılında aldı ğı darbe sonucu yıkıntı halindedir.(Ek:3) a. Mimari Manastır’da günümüzde ayakta olan türbeler, plan,kütle ve örtü sistemine göre incelendi ğinde iki ana grupta toplanabilir.

535 M.O.Arık, ”Erken Devir Anadolu-Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri”, Anadolu (Anatolia) , XI, (1967), Ankara, 1969,s.59.

536 H.Önkal, Osmanlı Hanedan Türbeleri, Ankara, 1992,s.2.

181

1.Bir Caminin Beden Duvarına Biti ik Olan Türbeler Hasan Baba Türbesi(XVII.yy), Hasan Baba Camisinin batı kısmında yer almaktadır.Dikdörtgen planlı prizmal kütlesi,caminin kuzeybatı kö esinde yer alan minare temelini de içine alarak kiremitle örtülmü tür. Bir caminin sadece bir hacmini i gal eden türbelere Anadolu Selçuklu mimarisinde çok sayıda örneklere rastlanılmaktadır. Örne ğin,Kayseri Gevher Nesibe Hatun Türbesi(XIII.yy) 537 , Kır ehir Caca Bey Türbesi(XIII.yy) 538 gibi bazı örneklerde yapıların bir odası,genellikle eserin banisine,türbe olarak tahsis edilmektedir.Bunlar dı yapı olarak bir türbe özelli ğine sahip olmayıp ancak iç düzenlemeleriyle türbe ekline sokulmu hacimlerden ibarettirler. Hasan Baba Türbesi’nin(XVII.yy.) bu yapılardan farklı olarak caminin içinde bir mekanı i gal edecek eklinde düzenlenmemi olmasıdır.Bu türbe camiyle birle mi ancak batıya do ğru uzanarak farklı bir yapıyı olu turmaktadır. Buna benzer bazı örnekler, örne ğin Banya Luka Arnavudiye Defterdar Türbesi(XVI.yy) 539 gibi Balkanlarda da görülmektedir. Ancak, Balkanlarda gördü ğümüz örneklerin ço ğu bir tekkenin kapsamında in a edilmi lerdir.Örne ğin Prizren’de in a edilen ve XIX.yüzyılın sonlarına tarihlenen eyh Hulusi Efendi Türbesi 540 Melami Tekkesi’nin solunda yer almaktadır. Buna benzer örnekler,Pri tine Piri Nazır 541 ve Kadiri Tekkesinin 542 Türbeleridir.Fakat bu örneklerde, türbeler, Piri Nazır Camisi ile Kadiri Tekkesinin avlularında in a edilmi lerdir.

2.Açık Türbeler Manastır ehrinde in a edilen ancak günümüzde bir yıkıntı halinde olan Dört Ayak Türbesi(XV.yy sonu ya da XVI.yy ba ı) kare plana yerle tirilen ve kubbe ile örtülen bir açık türbedir.

537 H.Önkal,Anadolu Selçuklu Türbeleri ,Ankara 1996,s.379-382. 538 Önkal,age,s.404-408. 539 E.H.Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri Yugoslavya, C.II.,K.3., Đstanbul 1982,s.14. 540 Vırmiça,age,s.164. 541 Vırmiça,age,s.632. 542 Vırmiça,age,s.634.

182

Anadolu Selçukluları Devrinde rastlanmayan ve Beylikler Devrinde yeni bir tip olarak kar ımıza çıkan yanları açık türbeler,Osmanlıların ilk devirlerinden itibaren uygulanmı hatta ileriki asırlarda bir bakıma bu birincilerin bir varyantı sayabilece ğimiz üstü açık türbe tipi do ğmu tur 543 .Erken Osmanlı Dönemine ait olan Bursa Saraylılar Türbesi(XV.yy) 544 ile Bursa Devlet Hatun Türbesi(XV.yy) 545 kare planlı açık türbelerin örnekleridir.Klasik Döneme ait olan Bursa Hançerli Sultan(XVI.yy) 546 ile Đstanbul Fatma Sultan Türbeleri(XVI.yy) 547 yine kare plana oturan ve kubbe ile örtülen açık türbelerdir. Açık Türbeler, bir Osmanlı gelene ği olarak Balkanlarda da in a edilmi tir.Bu türbeler kubbe ile örtülen kare veya altıgen planlı olarak kar ımıza çıkmaktadır.Örne ğin,günümüze ula amayan ve XV. yüzyıla tarihlenen Üsküp Kral Kızı Türbesi 548 , Üsküp Đbn-i Payko 549 ,(XVI.yy)Foça Alaca Cami avlusundaki Đbrahim Bey Türbesi 550 ,Saraybosna Hacı Sinan Türbesi 551 ve günümüzde harap bir vaziyette olan Lütfüllah Efendi Türbeleri(XVII.yy) 552 kare planlı açık türbeler grubuna girmektedir.Günümüzde ayakta olan ve XVIII. yüzyıla tarihlenen Da ğıstanlı Ali Pa a Türbesi 553 ise altıgen planlı açık türbedir. b.Malzeme ve Teknik: Hasan Baba Türbesi(XVII.yy) günümüzde tamamen onarılmı tır.Dört Ayak Türbesi(XV.yy sonu ya da XVI.yy ba ı) ise tu ğla hatıllı kaba yontma ta ile in a edilmi tir. Bu yönüyle Bursa Ebe Hatun Türbesi 554 ,Bursa Saraylılar Türbesi(XV.yy) 555 ,Bursa Gül ah Hatun Türbesi(XV.yy) 556 gibi bazı örneklerle benzerdir.

543 H.Önkal, Osmanlı Hanedan …,s.11. 544 Önkal,age,s.90. 545 Önkal,age,s.60. 546 Önkal,age,s.135. 547 Önkal,age,s.171. 548 Özer,age,s.223. 549 Özer,age,s.224. 550 Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı…, s.132. 551 Ayverdi,age,s.334. 552 Özer,age,s.231. 553 Özer,age,s.124. 554 Önkal,age,s.84. 555 Önkal,age,s.90. 556 Önkal,age,s.92.

183

c. Cepheler Hasan Baba Türbesi’nin(XVII.yy) kuzey cephesi hariç,di ğer cephelerde birer pencere mevcuttur. ç.Mimari Elemanlar: Saçak ve Silmeler: Dört Ayak Türbesi(XV.yy sonu ya da XVI.yy ba ı), kirpi saçakla çevrelenmi tir.Bu yönüyle,Bursa Gülçiçek Hatun Türbesi(XIV.yy)557 ,Bursa Hatuniye Türbesi(XV.yy) 558 ,Bursa II.Murad Türbesi(XV.yy) 559 ,Bursa Ebe Hatun Türbesi 560 ,Bursa Gül ah Hatun Türbesi(XV.yy) 561 ,Bursa Gülruh Türbesi(XVI.yy) 562 eserleriyle benzerdir. Sütün,Ayak ve Kemerler : Dikdörtgen prizma gövdeli ve dört adet ayak üzerine oturtulan Dört Ayak Türbesi(XV.yy sonu ya da XVI.yy ba ı) sivri kemerlerle desteklenmektedir. d.Süsleme Tu ğla süsleme: Dört Ayak Türbesi’nin(XV.yy sonu ya da XVI.yy ba ı) kasna ğı ve kemerin üzerinde yer alan yüzeylerde birer erit halinde i lenmi meander motifi görülmektedir. Özellikle Bursa ehrindeki klasik devir Osmanlı hanedan türbelerinde,saçaklar altında dolanan eritlerinde gördü ğümüz meander motifi,tu ğlaların de ğiik konulmasıyla elde edilmi tir. 563 Örne ğin.Bursa Mükrime Hatun Türbesi(XVI.yy) 564 , Bursa irin Hatun Türbesi(XVI.yy) 565 , Bursa Gülruh Hatun Türbesi(XVI.yy) 566 ,meander motifiyle süslenmi olan eserlerdir.

C. Hamamlar Anadolu’nun fethinden önce Türklerin hamam in a etme gelene ği hakkında, bazı kaynaklarda kısaca saray,kö k,han ve tekke hamamları gibi

557 Önkal,age,s.54. 558 Önkal,age,s.77. 559 Önkal,age,s.82. 560 Önkal,age,s.84. 561 Önkal,age,s.92. 562 Önkal,age,s.131. 563 Önkal,age,s.26. 564 Önkal,age,s.96. 565 Önkal,age,s.109. 566 Önkal,age,s.133.

184

özel hamamlardan bahsedilmektedir. 567 Ancak, Anadolu’nun fethinden sonra bu özel hamamların dı ında ,Türkler külliyelerde yer alan genel hamamları da in a etmitir.Örne ğin, Antalya Alara Kalesi Hamamı (1224-1225), Ni ğde A ğzıkara Han Hamamı (1240), Konya Sahip Ata Hamamı (1258-1279), bu hamamların bazı örnekleridir. 568 XII.-XIII. Yüzyıllarda, Anadolu’da in a edilmi Türk hamamlarını,kullanılan suya göre,tabii sıcak su ile çalı an hamamlar yani kaplıcalar ve suni sıcak su veya ısıtılmı su ile çalı an hamamlar olarak iki gruba ayırmak mümkündür. Geleneksel Türk Hamam Mimarisi, soyunma(soyunmalık ya da camekan), yıkanma (so ğukluk ve sıcaklık) ve külhan bölümlerinden olu maktadır. 569 Hamam yapılarının her bölümü yüzyıllar içerisinde geli imini sürdürmü tür. XII. ve XIII. Yüzyıllarda,soyunmalık bölümü sağır ve yüksek duvarlardan ibaret, tavanı tonoz yada kubbelerle örtülüdür. XIV. yüzyıldan sonra bu bölüm büyük bir kubbeyle örtülmektedir.Örne ğin Selçuklu döneminde in a edilen Divri ği Bekir Çavu Hamamının soyunmalı ğı kubbeyle örtülüdür. 570 Anadolu’daki Selçuklu Hamamlarında soyunmalık ile so ğukluk(ılıklık) mekanları arasında aralık ve so ğukluktan sonra, etrafı halvet adı verilen küçük sıcak odalardan ibaret olan sıcaklık bulunmaktadır.Hamam yapılarının esas kısmı olan sıcaklık bölümü,Osmanlı döneminde de varlı ğını sürdürerek de ğiik hamam tipolojileri ortaya koymu tur. 571 Osmanlı Devleti’nin kurulu unda,ba ta merkezi yerle im alanları olmak üzere,imar çalı maları yapılan yerle im alanlarında çok sayıda hamam in a

567 Y.Önge, Anadolu’da XII.-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları ,Ankara, 1995,s.10

568 Önge,age, s.222, s.157, s.229. 569 D.Hasol,Ansiklopedik Mimarlık Sözlü ğü, Đstanbul,1993,s.192. 570 Önge,age, s.21. 571 Hamam tipolojileri hakkında bkz. Semavi Eyice; ”Iznik’te Büyük Hamam ve Osmanlı Devri Hamamları Hakkında Bir Deneme” ,Đ.Ü.E.F. Tarih Dergisi, C.XI,S.15,(Eylül 1960) Đstanbul 1960,s.99- 120;“Hamam”maddesi, T.D.V. Đ.A .,C.XV, Đstanbul 1997,s.402-430.

185

edilerek hamam kültürü yaygınla mı tır.En eski hamam yapısı, Đznik’te Orhan Gazi Hamamı ve XV. Yüzyıl ba ında yapılan Hacı Hamza Hamamıdır. 572 Selçuklu ve Beylikler dönemlerinde netle en Türk hamamının ana mekanları Osmanlı döneminde de kullanılmı tır.Osmanlı hamamlarının soyunmalık(camekan) kısmı, genelde büyük ve gösteri li bir kubbe ile örtülüdür. 573 Tepede kubbe feneri ile duvarlardan ı ık alınır.Ortada genellikle fıskiyeli bir adırvan bulunur.Aralık hacmi ise Osmanlı döneminde zamanla küçülerek sadece bir geçit haline gelmi veya yerini so ğuklu ğa(ılıklı ğa) bırakmı tır. 574 Hamamların iç bölümleri külhandan gelen ve kanallarla dö emenin altını dola an sıcak suyla ısıtılır. 575 Genellikle dar ve uzun bir mekan te kil eden bu bölüm be ik tonozla örtülüdür.Ayrı bir giri e sahip bu mekan,örtüsünde yer alan ıık gözleri ile aydınlanmaktadır. 576 Manastır’da in a edilen Osmanlı hamamları,Türk hamam mimarisi gelene ğini sürdürdü ğü için, her hamamda yukarıda sözünü etti ğimiz bölümlere rastlanılmaktadır. Yaptı ğımız incelemelere göre,Osmanlı döneminde Manastır ehrinde toplam dört hamam in aat edilmi tir.Bu yapılardan,Ayverdi’nin,eserinde bahsetti ği Haydar Kadı Hamamı günümüzde ayakta de ğildir. 577 Bu hamam dı ında Debboy(XVI.yy), Kerim Pa a(XV.yy ikinci yarısı ya da XVI.yy ba ı) ile Eski(XVI.yy) Hamamlar günümüzde ayakta olan yapılardır.(Ek:4)Ancak bu yapılardan,1967 yılında onarılan Debboy Hamamı(XVI.yy) dı ında, Kerim Pa a(XV.yy ikinci yarısı ya da XVI.yy ba ı) ile Eski(XVI.yy) Hamamları çok kötü

572 . Öztürk, Bitlis Su Mimarisi, Malatya,2004,s.106.

573 Seda Kula Say, Erken Dönem Osmanlı Hamamlarında E ğrisel Örtüye Geçi Sistemleri , Đstanbul Teknik Ünv., Fen Bilimleri Enst., Mimarlık Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2007, s.28. 574 Kula Say,2007, s.28. 575 A.K.Aru, Türk Hamamları Etüdü, Đstanbul,1949,s.37.

576 Önge,age, s.27. 577 Ayverdi,age, s.109.

186

durumdalar ve acilen onarıma tabi tutulmaları gerekir.Hamam yapılarının günümüzde ya adı ğı bir di ğer sorunsa, kendi amaçları dı ında kullanılmalarıdır. a.Mimari Osmanlı Döneminde Manastır’da in a edilen hamamlar, erkekler ve kadınlar kısımlarıyla “çifte hamamlar” grubuna girmektedir.Bütün hamamlarda soyunmalık,ılıklık ve sıcaklık bölümleri mevcuttur.Debboy Hamamı(XVI.yy) ve Yeni(XVI.yy) Hamamda bu kısımların aynı sıra düzenlenmesini takip etmektedir ancak Kerim Bey Hamamında(XV.yy ikinci yarısı ya da XVI.yy ba ı) soyunmalık güney ve kuzey tarafında olmak üzere farklı bir düzenleme göstermketedir. Soyunmalık: Debboy Hamamı(XVI.yy) ve Yeni Hamam’da(XVI.yy) soyunmalık bölümleri kare planlıdır.Bu kısımlar kubbe ile örtülüdür.Her iki kısım aynı ebatlı yapılmı tır.Soyunmalık mekanlarının kare planlı ve yan yana yapılmı olmaları yönüyle Đstanbul Çukur Hamamı(XV.yy) 578 , Đstanbul Bahçekapı, Haseki Hürrem Sultan Hamamı(XVI.yy) 579 , Đstanbul Đbrahim Pa a Hamamı(XV.yy) 580 , Đstanbul Mihrimah Sultan Hamamı(XVI.yy) 581 ,Üsküp Davut Pa a Hamamı(XV.yy) 582 ,Pri tine Fatih Sultan Mehmet Han(XV.yy) 583 Hamamı ile benzerlik göstermektedir. Ilıklık: Debboy Hamamı’nın(XVI.yy) ılıklı ğı batı ve do ğu do ğrultusunda uzanan enine dikdörtgen planı vardır.Erkekler kısmı dört hücre,kadınlar kısmı ise iki hücreden olu mu tur.Debboy Hamamı(XVI.yy) ılıklı ğı hücre sayısı ve hücrelerin tertipi yönünden,Prizren Gazi Mehmet Pa a(XVI.yy) 584 ,Đstanbul Haseki Hürrem Sultan Hamamı(XVI.yy) 585 ,erkekler kısmı ılıklı ğının dört

578 M.N.Haskan, Đstanbul Hamamları , Đstanbul 1995,s.125; Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri 855- 886(1451-1481), C.IV., Đstanbul, 1989, s.597. 579 Haskan,age,s.176. 580 Haskan,age,s.189. 581 Haskan,age,s.243. 582 Özer,age,s.154. 583 Vırmiça,age,s.74. 584 Vırmiça,age,s.42. 585 Haskan,age,s.176.

187

hücreden olu ması yönüyle Pri tine Fatih Sultan Mehmed Han(XV.yy) 586 ,Đstanbul Kızlara ğası Hamamı(XVII.yy) 587 eserleriyle benzerdir. Sıcaklık: Osmanlı döneminde in a edilen hamamları, sıcaklık kısımlarına göre incelendi ğinde de ğiik tipolojiler ortaya çıkmaktadır.Ancak,bu bölümlerin de bazı hamamlarda küçük farklılıklarla birbirlerine benzedi ği görülmektedir.Debboy Hamamı’nın(XVI.yy) erkekler kısmı sıcaklı ğı,dikdörtgen planlı,ortası kubbeli ve üç eyvanlı olması yönüyle,Göynük Süleyman Pa a Hamamı 588 ,Ankara Karacabey Hamamı 589 ,Đstanbul Çukurçe me Hamamı(XV.yy) 590 ile benzerdir.Ortası kubbeli, üç eyvanlı ve dört halvetli Đstanbul Bostan Hamamı’ndan 591 ise, halvet sayısı açısından farklıdır. Debboy Hamamının(XVI.yy) kadınlar kısmı, ortası kubbeli,enine sıcaklıklı ve çifte halvetlidir.Bu yönüyle, Üsküp Davud Pa a Hamamı(XVI.yy) 592 ,Tokat Pervane Hamamı(XIII.yy) 593 ,Edirne Mihalgazi Hamamı 594 ,Đzmir Lüks Hamam(XV.- XVI.yy) 595 ,Đzmir Namazgah Hamamı(XVII.yy) 596 yapılarıyla benzerdir. b.Malzeme ve Teknik: Debboy(XVI.yy) ve Kerim Bey Hamamı(XV.yy ikinci yarısı ya da XVI.yy ba ı), kaba yontma ta ve tu ğla ile in a edilmi tir.Yeni Hamamda(XVI.yy),duvar örgüsü, moloz ta ve tu ğladan ibarettir. c.Cepheler: Manastır ehrinde in a edilen hamamlar,Osmanlı hamam mimarisi gelene ğine uygun olarak cephelerinde fazla açıklık mevcut de ğildir. Debboy Hamamın(XVI.yy) kuzey cephesinin ekseninde basık yuvarlak kemerli bir giri açıklı ğı mevcuttur.Ayrıca, batı cephesinde yine yuvarlak kemerli bir giri ve bunun iki yanında düz lentolu ,sa ğır kemerli birer dikdörtgen pencere açıklı ğı mevcut.Bunun yanı sıra,Kerim Bey Hamamı’nın(XV.yy ikinci yarısı ya da

586 Vırmiça,age,s.74. 587 Haskan,age,s.212. 588 Kuban,age,s.160. 589 Kuban,age,s.160. 590 Haskan,age,s.122. 591 Haskan,age,s.70; Ayverdi,age, s.594. 592 Özer,age,s.154. 593 Önge,age,s.245. 594 Kuban,age,s.160. 595 Ürer,age,s.49. 596 Ürer,age,s.52.

188

XVI.yy ba ı) batı cephesinin üst sırasında soyunmalık kısmına bakan cephesinde, küçük ebatlı bir pencere açıklı ğı yerle tirilmi tir. Hamamların cephelerinde çok az sayıda açıklık bulundu ğundan dolayı,aydınlatma, yapıların kubbelerinde ki aydınlık fenerlerinden sa ğlanmı tır. Debboy(XVI.yy) ile Kerim Bey Hamamların(XV.yy ikinci yarısı ya da XVI.yy ba ı) soyunmalık ile so ğukluk mekanlarını örten kubbelerin tepelerinde aydınlık feneri görülmektedir. Örne ğin,Amasya Hızır Pa a Hamamı(XV.yy) 597 ,Aydın Çifte Gümrükönü Hamamı(XVI.yy) 598 , Đznik Kö k Hamamı 599 gibi çok sayıda Osmanlı Hamamında benzer aydınlatma sistemine rastlanılmaktadır. ç.Mimari Elemanlar: Kapı: Debboy Hamamın(XVI.yy) kuzey ve batıda,soyunmalıkların cephelerinde açılan giri ler yuvarlak kemerlidir.Ayrıca,külhan kısmının cephesinde dikdörtgen biçiminde bir kapısı vardır.Kerim Bey Hamamının(XV.yy ikinci yarısı ya da XVI.yy ba ı) giri i ise düz lentolu sa ğır kemerlidir. Pencere: Debboy Hamamın(XVI.yy) batı cephesinde giri in her iki yanında düz lentolu sa ğır kemerli pencereler bulunmaktadır.Yapının külhan kısmının cephesinde kare ve dikdörtgen eklinde pencereler mevcut.Kerim Bey Hamamın(XV.yy ikinci yarısı ya da XVI.yy ba ı) giri cephesinde ise,yuvarlak kemerli iki adet pencere açıklı ğı bulunmaktadır. Saçak ve Silmeler: Debboy Hamamı(XVI.yy), Manastır’da, Osmanlı döneminde in a edilen di ğer yapılarda da kar ıla tı ğımız testere di i saçakla sonuçlanmı tır. Kerim Bey(XV.yy ikinci yarısı ya da XVI.yy ba ı) ve Yeni Hamamdaki(XVI.yy) örtü sisteminde dökülmeler oldu ğundan dolayı,bu yapılarda nasıl bir saçak uygulandı ğı bilinmemektedir. Örtü sistemi: Debboy Hamamı(XVI.yy),Kerim Bey Hamamı(XV.yy ikinci yarısı ya da XVI.yy ba ı) ve Yeni Hamamın(XVI.yy) soyunmalık kısımları kubbe ile örtülmü tür. Debboy Hamamın(XVI.yy) ılıklık ve sıcaklı ğın örtü sisteminde

597 Önge,age,s.64. 598 Önge,age,s.64. 599 Önge,age, s.65.

189

ise kubbe ve aynalı tonoz uygulanmı tır.Kerim Bey Hamamın(XV.yy ikinci yarısı ya da XVI.yy ba ı) ılıklı ğı ve sıcaklı ğında da aynı sistem kullanılmı tır.Bu yapının da sıcaklık ve ılıklık hücreleri kubbe ve aynalı tonozla örtülmü tür. Yeni Hamamın(XVI.yy) soyunmalı ğı kubbe ile örtüldü ğü görülmektedir.Ancak di ğer kısımların örtü sistemi hakkında bilgi sahibi de ğiliz. Geçi elemanları: Debboy Hamamında(XVI.yy), kare planlı alt yapıdan dairesel üst yapıya geçi ler tromplarla sa ğlanmı tır. d.Süsleme: Ta süsleme: Debboy Hamamın(XVI.yy) sıcaklı ğındaki kubbe eteklerinde ile eyvanlardaki tonoz altı yüzeyler istalaktit ile stilize palmet motifli bordürlerle süslenmi tir.Erkekler kısmının eyvanlarında görülen stilize palmet motifli bordürlerin ve istalaktitin belirli kısımları asli yapıdandır,di ğer kısımlar ise aslına uygun olarak onarılmı tır. Debboy Hamamı(XVI.yy) dı ında istalaktit uygulamayı,Üsküp Davud Pa a Hamamı(XV.yy) 600 ,Bursa Mahkeme Hamamı(XV.yy) 601 ,Bursa Nasuh Pa a Hamamı(XV.yy) 602 gibi birçok Osmanlı hamamında görmekteyiz.

Ç.Arasta Osmanlı ehirlerinin ortak özelliklerinden biri Türk çar ılarıdır.Günlük ihtiyacı kar ılamak için ticaret faaliyetlerinin geli mi olması,bu ehirlerde ticari yapı türlerinin ortaya çıkmasını sa ğlamı tır.Bu amaçla,sivil çar ılar dı ında bedesten, arasta, han, kervansaray gibi yapılar Osmanlı mimarisinde yerlerini bulmu tur. Osmanlı döneminde Makedonya’da kurulan Türk ehirlerin ticaret merkezini ilk dönemde bedestenler olu turmaktadır.Genellikle,bedesten etraflarında geli en ticari hayatın ihtiyacı gitgide geli erek çar ıların olu turulmasına sebep olmu tur.

600 Özer,age,s.363. 601 Ayverdi, Osmanlı Mimarisinde Fatih Devri,855-886(1451-1481) ,C.III., Đstanbul 1973,s.139-143. 602 Ayverdi,age,s.145-150.

190

Manastır ehrinde, yazılı kaynaklardan elde etti ğimiz bilgilere göre, bedesten binası bu ehrin ticaret hayatının merkezi konumundadır.Bedesten etrafında kurulan çar ı da yüzyıllar içerisinde ticaret geli imini sürdürmü ür. Örne ğin,1460 yılına ait tahrir defterinde,Manastır çar ısında 43 de ğiik zanaatın mevcut oldu ğu belirtilmi tir. 603 Bunların arasında pabuççu, tabakçı, apkacı, saraçlar, kasaplar, terziler, nalbantçı, dokumacı, kuyumcu, helvacı, sabuncu, bozacı gibi farklı dallar dikkat çekmektedir.1481 yılına ait Tahrir defterlerinde ise Hıristiyan esnaf sayısının da ço ğaldı ğı ve çar ıda daha çok yer edindi ği anla ılmaktadır. 604 XVII. yüzyıldaki çar ının geli imiyle ilgili kadı sicilleri incelenen bir kaynakta,bu dönemde çar ıda tabakçılar, bakkallar, sabuncular, mimarlar, aktarlar, semerciler, abacılar, kebeciler, çarıkçılar, kunduracılar, bedestende yerle mi tekstil esnafı, kuyumcular, fırıncılar, kürkçüler, nalbantlar, hancılar, saraçlar ,takkeciler ve boyacıların varlı ğından söz edilmektedir 605 Bu dönemde, Manastır çar ısı kapsamında, At Pazarı, Arasta(kapalı çar ı), Aktarlar Çar ısı, Tabaklar Çar ısı, Mum Pazarı, Tereke Pazarı, Bu ğday Pazarı, Bakkalcılar Pazarı,Tuz Pazarı,Teneke ve Sı ğır Pazarları gibi çok sayıda pazarın yer aldı ğı öğrenilmektedir. 606 Manastır’da günümüzde ayakta olan yapı bir arastadır. Arastalar,Osmanlı mimarisinde bazen bedesten ve çar ıların yanında,bazen çar ıların içerisinde yer alan bir yapı türü olmu tur.Arasta soka ğının üstü ço ğunlukla kapatılmı , örtüsünü ise genellikle be ik tonoz te kil etmi tir. 607 Osmanlı mimarisinde arasta planları incelendi ğinde, bu yapıların genellikle arsaya göre uyarlandıkları görülmektedir.Manastır arastası da bu ekilde tertiplenerek asimetrik bir plana

603 Sokolovski,agm, s.129-130. 604 Sokolovski,agm, s.134-135. 605 R.Momidik-Petkova,”Razvitokot na Bitolskata çar iya(do II Svetska voyna)”, Zbornik na trudovi ,br.1,Bitola 1983/84,s.131.

606 Momidik-Petkova,agm, s.132. 607 M.Cezar, Tipik Yapılariyle Osmanlı ehircili ğinde Çar ı ve Klasik Dönem Đmar Sistemi, Đstanbul, 1985, s.181.

191

sahiptir.Bunun yanı sıra,iç mekanı tamamen onarıldığı için asli durumundan günümüze intikal eden bir unsura rastlanılmamı tır.Fakat, XVIII yüzyıl plan eması ile Manastır Arastası de ğiik görüntüsüyle Makedonya’da tek yapıdır. (Ek:4)

D. Kuleler 1.Saat Kulesi Osmanlı döneminde ehirlerin yüksek tepelerinde dikilen saat kuleleri ehrin sembolü ve anıtıdır.Mevkilerine göre,meydanlarda,yamaç ve tepelerde ile bir yapı üzerinde yer alan saat kuleleri vardır. 608 Saat kulesi yapma gelene ği Avrupa’da XIV.yüzyılda yaygınla mı sa da, Osmanlı topraklarına, Kienitz’e göre, Kanuni Sultan Süleyman Döneminden (1520-1566)hemen sonra, XVI. Yüzyılın sonlarında ba ladı ğı kabul edilir. 609 Bunun en iyi kanıtı XVI.yüzyılın sonlarına tarihlenen Banya Luka ile Üsküp Saat Kuleleridir. XVI.yüzyılın sonlarında Osmanlı hayatına giren saat kulesi yapma gelene ği, XVIII. Ve XIX. Yüzyılda imparatorlu ğun kuzeybatısından (Balkanlardan) ba layarak do ğusuna do ğru artarak , Anadolu’nun içlerine kadar yayılmı tır. 610 Saat kuleleri zamanı gösteren aletleri ta ımaları yanında,bazılarının kaidelerindeki çe melerle sebil; odalarla da, muvakithane görevlerinin yanı sıra yangın kulesi ve sisli puslu havalarda yön gösterici, ayrıca bazılarının üzerinde ta ıdıkları(rüzgar gülü barometre gibi) de ğiik hava olaylarını ölçen aletler ta ımasıyla da, çok fonksiyonlu yapılar olarak kullanılmı lardır. 611 Manastır ilinde Osmanlı döneminde in a edildi ği dü ünülen 612 bir saat kulesi mevcuttur.Ancak, Makedonya bölgesinde Üsküp, Pirlepe, Gostivar,

608 H.Acun, Anadolu Saat Kuleleri ,Ankara ,1994,s.5.

609 Acun,age, s.5. 610 Acun,agm, s.325. 611 Acun,agm, s.326. 612 Acun,agm, s.326.

192

Koçana, Kalkandelen, Negotino ile Ohri ehirlerinde de birer saat kulesi mevcuttur. 613 Manastır Saat Kulesinin in a tarihi net olarak bilinmemektedir. Fakat ço ğu yazılı kaynakta saat kulenin XIX. Yüzyıl 614 eseri olabilece ği hatta bazı kaynaklarda daha eskiye 615 ait olabilece ği belirtilmi tir. a.Mimari Saat Kule’nin(XIX.yy) dikdörtgen prizmal gövdesinin kö eleri pahlı ve bu nedenle sekizgen prizma eklini almaktadır.(Ek:4)Bu görüntüsüyle altıgen prizma biçiminde olan Pirlepe saat kulesini(XIX.yy)616 anımsatıyor.Zira,gerek Anadolu topraklarında gerekse Balkanlarda in a edilen saat kuleleriyle(altıgen planlı Negotino Saat Kulesi hariç) plan yönünden benzerdir.Örne ğin, bu yönüyle,Travnik Yukarı Saat Kulesi 617 ile XIX.yüzyıla ait Travnik Mehmet Kukaviç Pa a Saat Kulesine 618 benzerdir. b.Malzeme ve Teknik: Manastır Saat Kulesi’nin (XIX.yy) alt kısımları kaba yontma ta la,üst kısımları ise kesme ta ve tu ğla malzemeleriyle in a edilmi tir.Bu yapım tekni ğini Makedonya’daki Osmanlı yapılarında sıklıkla uygulandı ğını görmekteyiz.Ancak,saat kulelerde uygulanan yapım teknikleri farklılık göstermektedir.Örne ğin,Üsküp Saat Kulesinde(XVI.yy) 619 tu ğla,Pirlepe Saat Kulesinde 620 (XIX.yy)ta ve tu ğla,Gostivar Saat Kulesinde 621 (XVII.yy) ise kesme ta ın kullanıldı ğını görmekteyiz. c.Cepheler Cephelerinde çok fazla açıklık yoktur.Giri kısmı kuzey cephede yerle tirilmi tir.Kuzey ve batı cephelerinde pencere açıklıkları mevcuttur.Bu

613 Ayverdi,age, s.300, s.152, s.38, s.85, s.149, s.146. 614 Acun,agm, s.326. 615 Koçankovska,agm, s.44. 616 Ayverdi,age,s.152. 617 Acun,age,s.50. 618 Acun,age,s.50. 619 Özer,age,s.172. 620 Ayverdi,age,s.200. 621 Ayverdi,age,s.38.

193

yönüyle,Adana Saat Kulesi(XIX.yy.) 622 Bayburt Saat Kulesi(XX.) 623 ,Tokat Saat Kulesi(XX.yy ba ı) 624 ile benzerdir. ç.Mimari Elemanlar Kapı: Saat Kule’nin(XIX.yy) yuvarlak kemerli ve mermer söveli giri açıklı ğı herhangi bir süsleme unsuruna sahip de ğildir. Sütun,Ayak ve Kemerler : Saat Kulesi(XIX.yy) teraslı bir kule ile sonuçlanmı tır.Bu kulenin cephelerinde yuvarlak kemerli açıklıklar yer almaktadır.Saat kadranlarının bulundu ğu cephe yüzeylerinde her iki tarafında silme bilezikli gömme sütunlar uygulanmı tır. 2.Bey Kulesi (Kule-Ev) Osmanlı Devleti XVI. Yüzyıla nazaran XVIII. Yüzyılda, siyasi, sosyal, iktisadi alanlarda birtakım bunalımları ya arken, merkezi otorite güç kaybetti ği ölçüde ta radaki yerel unsurlar, bu durumun tam tersine,güç kazandıkları gibi ço ğunlukla merkezi otoriteye kar ı bir tutum sergileyip, nüfuslarını da oldukça arttırmı lardır. 625 Osmanlı devletinin merkezi yönetiminin ta rada zayıflamasıyla ayanlık 626 dönemi ba larken, Anadolu’da ve Rumeli’de giderek yaygınla mı ve güç kazanmı tır. 627 Güç kazanan ayanlar kendi arazilerinde büyük çiftlikler olu turmaya ba lamı lardır. Bu çiftliklerde ise savunma amaçlı, bazen de miraslarını saklama amaçlı kuleler in a etmi lerdir.Makedonya’da bazı ehirlerde bu gibi kuleler hala mevcut.Örne ğin, Üsküp ve Koçana Feodal Kuleleri ile Kıratova Kuleleri bu kule in a etme gelene ğinin birer örne ğidir.

622 Acun,age,s.7. 623 Acun,age,s.10-11. 624 Acun,age,s.36. 625 M.Ak, Osmanlı Đmparatorlu ğunda Bir Âyânlık Örne ği Yılanlıo ğulları, Akdeniz Ünv.Sosyal Bilimler Enstitüsünün Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi,Antalya ,2007,s.4.

626 Ayanlık ile ilgili bkz.,Yücel Özkaya, Osmanlı Đmparatorlu ğunda Ayanlık ,TTK Yayınları,Ankara 1994;Özcan Mert,”Osmanlı Devlet Tarihinde Ayanlık Dönemi”, Osmanlı ,c.6,Yeni Türkiye Yayınları,Ankara 1999,s.174-180; 627 Ak,agt, s.5.

194

Savunma, gözetleme, haberle me, ikamet ve dini gayelerle in a edilen kuleler, kareye yakın planlı ve çok katlı olarak yapılmı lardır. 628 Cephelerinde çok açıklıklık olmayan kulelerin zemin katları,duvar üzerinde yer alan ocak ve ni lerden de anla ılaca ğı üzere, bir çe it ambar yada mutfak olarak kullanılmaktaydı. Manastır ehrinde günümüzde halk arasında Zından Kulesi olarak bilinen kule, hicri 1038/miladi 1628-29 yıllarında müftülük görevinde bulunan Hacı Mahmud Efendi 629 tarafından kendi mülkiyetinde in a edilmi tir. Kule kareye yakın planıyla(Ek:4) ve çok katlı olmasıyla kule mimarisinin bütün özelliklerini aynen yansıtmaktadır.Üsküp Feodal Kulesi 630 , Koçana Kule Oca ğı631 , Kıratova Kuleleri 632 ile benzer özelliklere sahiptir. E. Konaklar Geleneksel Türk Evi ilk olarak Anadolu’da kendisine has karakterini bulmu ve buradan zamanla geli erek ve çe itli dı etkileri benimseyerek,Osmanlı fütuhatını takiben de ğiik yerlerinde kökle mi tir. 633 Her ne kadar esasta aynı özelliklere sahip olsa da,Geleneksel Türk Evi bölgelere göre de ğimektedir.Bu de ğiimin temel sebebi iklim ve yöresel halkın ihtiyacıdır.Bu nedenle,Anadolu’da,Karadeniz’de ve Rumeli’deki Türk Evleri farklı özelliklere sahiptir.Eski Türk evlerinin ço ğu kerpiç,dolma ve ah ap oldu ğundan dolayı ömürleri kısa olmu tur.Bu nedenle,çok eskiye dayanan ve günümüze kadar korunabilen konut mimarisine rastlanılmamı tır. Ni ğde, Erzurum gibi Anadolu ehirlerinde bazı eski kargir evlere tesadüf edilmekte ise de,bunların da bir iki asrı geçmedikleri belirtilmektedir. 634

628 M.Özer, Üsküp’te Türk Mimarisi(XIV.-XIX. Yüzyıl) ,Ankara,2006,s.371. 629 Mehmed Tevfik,age, s.223. 630 Özer,age, s.371. 631 Ayverdi,age, s.85. 632 Ayverdi,age, s.93. 633 S.H.Eldem, Türk Evi Plan Tipleri ,Đstanbul Teknik Ünv. Yayınları, Đstanbul ,1968,s.11.

634 C.E.Arseven, Türk Sanatı Tarihi, Đstanbul Maarif Basımevi, Đstanbul bsm.tarihi yok,s.535.

195

Türk Evi genellikle bir katlıdır.Zamanla kat sayısı ço ğalmı tır.Ancak daima esas kat tektir. 635 En üstte olan bu kat,fazla ı ık,güne ,hava ve manzara içermesi nedeniyle en önemli ya ama mekanı olmu tur. Geleneksel Türk evinin ba lıca elemanları odalar,sofalar ve eklentileri ile geçit ve merdivenlerdir. Türk evinde odalar genellikle sofa denilen önü açık geni kısımların etrafındadır.Her oda aynı zamanda,hem oturma,hem de yemek yeme,hem yatmak için kullanılır.Yalnız her evin bir ba odası vardır ki,bu oda en büyük ve en süslü bir odadır.Burada evin büyü ğü oturur ve misafir kabul olunur. 636 Sofanın yerle tirilmesine ba ğlı olarak odaların dizili ekli de ğiir.Öyle ki,dı sofalı planda bir,iç sofalı planda ise iki oda sırası vardır.Zira,sofalar,evin planını belirler.Dı sofalı evlerde,sofanın bir yanında odalar dizilmi tir. Đç sofalı evlerde ise sofanın her iki yanında odalar mevcuttur.Ayrıca,orta sofalı evlerde,sofa evin merkezinde ve dört tarafı oda sıraları ile çevrilidir. Bu üç plan dı ında daha çok Irak ve Suriye sınırlarında rastlandığı sofasız ev tipi de mevcuttur. 637 Geçitler iki odayı birbirine ba ğlayan kısımlardır.Genellikle odaların yüklük bölmelerinin arkaları gizli olmak üzere geçit halinde yapılır.Zamanla geçitler geni leyip aydınlanıyor ve plan içinde önemli bir yere sahip olmaktadır. Merdivenler dı sofalı eski tiplerde tamamen dı arıda ve sofaya paralel bir konumdadır. 638 Merdivenlerin oda sıraları arasına alınması hali,orta ve iç sofalı tiplerde daha çok görülür.O zaman plan emasında merdivende önemli bir röl oynamaya ba lar. 639 Manastır’da in a edilen Türk evleri geleneksel Türk Evinin mimari özelliklerini ta ımaktadırlar.Zira,Manastır ehrinde bu özelliklere sahip olan Makedon halkının in a ettirdi ği ve ya adı ğı evler de mevcuttur.Fakat bu

635 Eldem,agm, s.12. 636 Arseven,age, s.540. 637 Eldem,agm, s.22. 638 Ö.N.Uysal, Geleneksel Türk Evi Đç Mekan Kurgusunun Đncelenmesi ve Süleymaniye Bölgesi Örnekleri Analizi ,Mimar Sinan Güzel Sanatlar Ünv,Fen Bilimleri Enstitüsü, Đç Mimarlık Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Đstanbul,2007,s.16. 639 Üysal,agt, s.17.

196

evler,cephe düzeni ile evin oda düzeni konusunda bazı farklılıklar göstermektedir. a.Mimari Tez çalı mamızın kapsamına esas Türk evi oldu ğu bilinen ve Türkler tarafından in a edilen iki konak ele alınmı tır.(Ek:4)Bu evlerin plan ve oda düzeni incelendi ğinde iki ana grupta toplanabilir. 1. Đç Sofalı Ev Tipi Hacı Mahmud Kona ğı(XIX.yy) iç sofalı plan tipinde yapılan bir konaktır.Evin merkezinde bir sofa,bunun her iki tarafında da iki er oda dizilmi tir. Bu plan tipinde olan Türk evlerini Balkanlarda Üsküp, Köprülü 640 , Prizren, Đstanbul, Tire, Konya 641 , Kastamonu, Safranbolu 642 , Sinop, Harput, Tokat 643 , Erzurum 644 gibi ehirlerde görmek mümkün. 2.Dı Sofalı Ev Tipi Dı sofalı plan tipinde olan Türk Kona ğında(XIX.yy) sofanın üç yüzünde odalar yan yana dizilmi tir.Sofanın ön tarafı avluya açılmaktadır.Bu plan tipinde olan evleri Osmanlı döneminde sıklıkla görmekteyiz.Bursa Saray Önü Mahallesindeki Ev(XVI.yy) 645 ya da Manisa Ay e Kadın Evi(XVII.yy) 646 gibi erken tarihli örnekler dı ında,Rumeli’de de ğiik ehirlerde uygulanmı tır. 647 Örne ğin Kalkandelen ehrinde inceleme fırsatı buldu ğumuz bazı evler bu plan özeli ğini ta ımaktadır.Osmanlı döneminde ise Tokat 648 , Erzurum 649 , Sivas 650 gibi de ğiik ehirlerde görülmektedir. b.Malzeme ve Teknik: Her iki konakta da kerpiç duvar yüzeyi,kireçli kumlu harç ile sıvanmı ve harcın üzeri badana ile örtülmü tür.

640 S.H.Eldem,age,s.40. 641 C. Berk, Konya Evleri ,Đstanbul Teknik Üniversitesi Yayınları, Đstanbul 1951,s.95-124. 642 R.Günay, Geleneksel Saftanbolu Evleri ve Olu umu ,Kültür Bakanlı ğı Yayınları,Ankara 1989,s.119. 643 Halit Çal, Tokat Evleri ,Kültür ve Turizm Bakanlı ğı Yayınları,Ankara 1988,s.31. 644 H.Karpuz, Türk-Đslam Mesken Mimarisinde Erzurum Evleri ,Kültür Bakanlı ğı Yayınları,Ankara 1993,s.79. 645 Eldem,age,s.50. 646 Eldem,age,s.56-57. 647 Sözen ve Eruzun,age,s.83. 648 Çal,age,s.31. 649 Karpuz,age,s.76. 650 N.Burhan Bilget, Sivas Evleri ,Kültür Bakanlı ğı Yayınları,Ankara 1992,s.48.

197

c.Cepheler: Her iki kona ğın cepheleri bol pencerelidir.Türk kona ğın üst katın kuzeybatı kö esinde yer alan oda furu larla desteklenerek cumba eklindedir.Bol pencereli,furu lu cumbalarla renklendirilmi cepheli evleri özellikle XVIII.yy’dan ba layarak daha sonraki dönemde de görmekteyiz.Hacı Mahmud Kona ğı ve Türk Kona ğı,bu yönüyle,(XVIII.yy)Gebze Bekimo ğlu Hüsnü Evi 651 ,(XVIII.)Tekirda ğ,Rakozki Evi 652 ,(XVIII.yy) Đzmit Fazıl Pa a Kona ğı653 ve çok sayıda daha geç tarihli örneklerle benzerdir.

ç.Mimari Elemanlar: Örtü sistemi: Her iki yapı ah ap konstruksyon üzerinde kiremit kaplamalı çatıyla örtülmü tür. Odalar : Her iki yapıda, ah ap dolap ve yüklüklere rastlanmaktadır.Geçme tekni ğiyle elde edilmi dolap kapakların yüzeyleri süslemesizdir. Ocaklar: Hacı Mahmud Bey Kona ğının kuzeybatı kö esinde bulunan odada, ocak için ayrılan yuvarlak kemerli açıklık görülmektedir.Bu kısım dolap kapakların arkasında gizlenmi tir. Kapılar: Giri kapılar, her iki yapıda farklı düzenlenmi tir.Hacı Mahmud Kona ğında geni ve iki kanatlı olurken Türk Kona ğında tek kanatlıdır.Yüzeyleri süslemesizdir. Pencereler: Hacı Mahmud Kona ğının kuzey cephesinin sa ğ ve sol yanlarında yer alan pencereler,dikdörtgen eklinde ve iki katlıdır.Üst kısmı hareketsiz,alt kısmı açılır kapanır eklinde düzenlenmi tir.Bu cephenin merkezinde yer alan pencereler ise yuvarlak kemerlidir.Bu pencerelerden birinde, ah aptan yapılan kafes kapaklar mevcut. Türk Kona ğında pencereler dikdörtgen eklinde ve tek katlıdır. Merdivenler: Hacı Mahmud Kona ğında ikinci kata götüren merdivenler daha geni ve üste do ğru istikamet de ğitirmektedir.

651 Eldem,age,s.140. 652 Eldem,age,s.145. 653 Eldem,age,s.154.

198

F.Çe meler Çe meler,Osmanlı mimarisi içerisinde önemli bir yer tutar.Bu nedenle,Osmanlının her fethetti ği ehirde,geli igüzel in a edilen çe meler yerine,itina ile i lenen süslemeli çe melere rastlanmaktadır. Kayna ğından bir hazineye toplanarak veya borularla getirilerek akıtılan suların alınmasına mahsus lüleli veya musluklu bir hazine eklinde mermerden,ta tan v.b.malzemeden in a edilmi umuma mahsus su alma yeri olarak tanımlanır. 654 Mimari açısından çe meler, a.Ev çe meleri, b.Umumi çe meler veya mahalle çe meleri, c.Cami çe meleri ve adırvanlar ile d.Sebiller grupları altında toplanabilir. 655 XV. ile XVI.yüzyıl Osmanlı çe meleri genellikle sade in a edilen sadece ayna ta ında süslemesi olan yapılardır.XV. yüzyıla tarihlenen Đstanbul Davutpa a Camisi avlusundaki çe me 656 bunun en iyi örne ğidir. XVI.yüzyılın ikinci yarısından itibaren ayna ta larında kullanılan palmet,lale,karanfil gibi stilize motifler sayesinde süslemeler zenginle tirilmi tir.Çe melerde hatta bütün mimari yapılarda süslemenin doru ğa ula tı ğı dönem Lale Devridir.Bu dönemde in a edilen bol süslemeli çe meler görülmektedir.XVIII.yy tarihlenen Đstanbul Ahmet III. Çe mesi,Üsküdar Çe mesi,Tophane Çe mesi,Galata Azeb Kapısı çe me ve sebili gibi yapılar Lale Devri çe me mimarisinin bazı örnekleridir. Manastır ehrinde Osmanlı döneminde in a edilen çe meler,mimari açıdan Osmanlı çe meleriyle benzer özelliklere sahiptir.Ancak,günümüze kadar korunabilen çe meler mahalle içerisinde yer alan umumi çe melerdir.Bu

654 Arseven,age, s.388-389. 655 Birçok ara tırmacı çe melerin mimari özelliklerini farklı de ğerlendirmi tir.Bu konuyla ilgili bkz.,Ayhan AYTORE,”Türklerde Su Mimarisi”, I.Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi Tebli ğler ,Ankara,1962,s.45- 69;Semavi EY ĐCE,” Đstanbul”, Đslam Ansiklopedisi ,5-2, Đstanbul,1998,1214-89/94;Ayla ÖDEKAN,”Kent Đçi Çe me Tasarımında Tipolojik Çözümler”, Semavi Eyice’ye Arma ğan ,Đstanbul Yazıları ,Đstanbul,1992,s.248; 656 Arseven,age, s.496.

199

çe meler yerel halkın günlük ihtiyacını kar ılamak amacıyla yapılmı sade süslemeli su yapılarıdır. a.Mimari Katalog çalı mamızda iki çe me örne ği yer almı tır. Bu iki çe menin birbirine benzer mimari özellikleri vardır.Her iki yapının mermerden yapılı dikdörtgen gövdesi vardır.Ancak,Osmanlı çe melerinde oldu ğu gibi kurna ve arkasında kârgir bir su hazinesi görülmemektedir.Kazan çe menin ayna ta ında yer alan kitabenin bir kısmı okunamamı tır.XIX.yüzyıla ait çe menin tertiplenmesi sadedir. ehir Adliyesi kar ısında yer alan di ğer çe me de aynı özelliklere sahiptir. b.Süsleme: Mermer Süsleme: Her iki çe menin alt yüzeylerinde at nalı biçiminde alçak kabartmalı kemerler mevcuttur.Kazan çe mesinin yan taraflarının üst kısımlarında ise yine alçak kabartma tekni ğinde stilize çiçek motifinden olu an rozetler uygulanmı tır. G.Mektep Bilindi ği üzere,Osmanlı Devleti e ğitime hayli önem vermektedir. Bu nedenle,feth edilen her ehirde dönemin mimari özelliklerini yansıtan çok sayıda eğitim yapıları in a edilmi tir.Örne ğin,Osmanlıların,Selçuklulardan ve Đslâm ülkelerindeki e ğitim kurumlarından aldıkları ilkö ğretim seviyesindeki okullara sıbyan 657 mektebi adı verilmektedir. Sıbyan okullarında ö ğretim altı yıldır.Be ya ında e ğitime ba layan çocuklar ilk iki yılda ana sınıfa,sonra ilk okul sınıfına geçmektedir. 658 Manastır ehrinin Osmanlı idaresi altına geçtiği dönemden ba layarak,ihtiyaç kapsamına giren mimari yapılar arasında mektepler önemli

657 “Sıbyan”,arapça’da “çocuk” demek olan “sabi” kelimesinin ço ğulu “çocuklar” anlamına gelmektedir. Bkz, M.N.Özön , Osmanlıca-Türkçe Sözlük, Đstanbul,1959,s.642. Sıbyan mektebi, Osmanlı döneminde aynı zamanda Mekteb-i sıbyan, Darü’s sıbyan, Muallimhane, Mektephane, Darü’l-ilim, Darü’t-talim, Mahalle Mektebi gibi anıldı ğı görmekteyiz.Bkz.,N.Kılıç, XVIII Yüzyılda Osmanlılarda E ğitim ve Sıbyan Mektepleri Üzerine Bir Đnceleme, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Đstanbul,2002,s.4.

658 Đbrahimgil,agm, s.113.

200

yere sahiptir. Manastır’da günümüze kadar asli görüntüsüyle gelebilen sadece bir mektep mevcuttur.Fakat yazılı kaynaklardan elde etti ğimiz bilgilere göre,mektepler daha XV. ve XVI. Yüzyıllara dayanmaktadır.Örne ğin, ehri 1591 yılında ziyaret eden Lorenzo Bernardo’nun seyahatnamesinde,Kadılar mezun eden okuldan söz edilmi tir. 659 Buna ba ğlantılı olarak Evliya Çelebi dönemin ünlü medresesi olan Dülbent Kadı Medresesi ve ehirde varolan daha 9 medreseden söz etmi tir. 660 Bunun yanı sıra, Đshak Çelebi,Kadı Mahmud,Hamza Bey,Sufi Piri Bey,Yakup Bey,Uluca Halil A ğa,Seyit Osman Rıdvan,Fatma Sultan, Đmaret ve Hacızade gibi okul isimleri günümüzde ayakta olmayan ve külliye yapıları içerisinde yer alan okullardır. 661 Manastır ehrinde olan ve 1902 ile 1910 tarihleri arasında faaliyet gösteren 20 Sıbyan okulu arasında Karadıba,Hacı Do ğan, Đmaret,Büyük adırvan,Üç ehitler,Hususi,Numune,Çınar ve Adem Mahmut Okulları, daha önce ehirde geli mi bir e ğitim altyapısının oldu ğunun kanıtıdır. Bu okullardan günümüze kadar asli görüntüsüyle gelen yapılardan biri Adem Mahmut Mektebidir.Bu yapı, Osmanlı döneminde Manastır ehrinde in a edilen e ğitim yapılarının görünümü konusunda bizlere bilgi veren tek yapıdır. Adem Mahmut Mektebi bir XIX.yüzyıl yapısıdır. Đki katlı olan yapının dikdörtgen planı vardır.(Ek:4)Yapının cephelerinde ise döneme uygun olarak neoklasik unsurlara yer verilmi tir. Đ.Askeri Yapılar Erken örnekleri XVIII. yüzyılın kı lalarına dayanan anıtsal askeri tesisler ve kı lalar,büyük okullar Avrupa saraylarının ihti amlı ölçülerine özenen bir saray mimarisinin ilk örnekleri olur. 662 Bu askeri yapıların arasında,kı lalar önemli bir yere sahiptir. Đstanbul fethinden önce kı laların mevcudiyeti hakkında kesin bir kanıt yoktur.Ancak,bu günkü anlamda kı la denilebilecek muntazam

659 Matkovski ve Angelakova,agm, s.215. 660 Evliya Çelebi,age, s.306. 661 Đbrahimgil,agm, s.113. 662 D.Kuban, 100 soruda Türkiye Sanatı Tarihi ,Đstanbul,1994,s.243.

201

te kilatlı ve birçok askeri daimi surette barındıracak binalar ise yeniçeri denilen askeri te kilattan ve Fatih devrinden sonra acemi o ğlanlar kı lası,topçular kı lası,top dökümhanesi,tersane gibi askeri yapılardan türemi tir. 663 Örne ğin, Đstanbul’un fethinden sonra günümüzün ehzade Camisi yeri ve kar ısında(eski odalar) ile Aksaray et meydanında (yeni odalar) yeniçerilere ait iki kı la yapılmı tır. Kı la mimarisinden eserlerin ço ğu zamanla yok olmu tur.Fakat, bazı bilinen yapılar, III. Selim döneminde in a edilen Üsküdar Selimiye Kı lası ve bu dönemden sonra tarihlenen Đstanbul Gümü suyu,Maçka,Ta kı la,Bab-i Seraskeri kı lalarıdır.Bu yapılar, ilk büyük Batılı yapılardır. Đstanbul’un geleneksel ölçülerini bozan askeri yapılar aynı düzenleme ile ta rada da in a edilmektedir.Bu tip yapıları Rumeli’de de görmekteyiz. Manastır ehri Osmanlı idaresine katıldıktan sonra kısa zamanda nahiye,sancak ve vilayet merkezi konumuna gelmi tir.Osmanlının son döneminde Kolordu Komutanlı ğının burada konu landırılması sebebiyle ehir,siyasi ve iktisadi alanlarda oldu ğu gibi askeri alanda da önem kazanmı tır. 664 Bu nedenle, ehirde hem askerlerin barınaca ğı hem de e ğitimleri sürdürebilece ği askeri yapılar in a edilmi tir. Manastır ehrinde,Osmanlı dönemi esnasında çok sayıda kı la in a edilmi tir.Bunun kanıtı Osmanlı ar ivinde korunan çok sayıda ar iv belgesidir.Ne yazık ki,bu yapıların büyük ço ğunlu ğu günümüze kadar korunamamı tır.Askeri tesislerden sadece Ordu Evi ve Askeri Đdadi yapıları günümüzde ayakta olan yapılardır.(Ek:4)Manastır Ordu Evi XX.yüzyılın ilk yıllarında in a edilen ve tamamen neoklasik üslubunda yapılan bir yapıdır. Osmanlı Ordusunun, Üçüncü Ordu Komutanlı ğının merkezi Manastır’da olması nedeniyle askeri okullara ayrı bir önem verilmi tir.Hicri 1264/Miladi 1847-48 yılında e ğitime açılan Askeri Đdadi Okulu 1909 yılının sonuna kadar görevini

663 Arseven,age, s.654. 664 Đbrahimgil,agm, s.110.

202

sürdürmü tür. 665 Batılıla ma döneminin Ampir üslubunun hakim oldu ğu yıllarda in a edilen bu yapı,abartıdan uzak,mütevazı ölçülerde uygulanan dekoratif unsurlarla süslenmi tir. Bu yapı, plan ve cephe düzeni yönüyle Đstanbul Ta kı la(XIX.yy) ve Đstanbul Kuleli Kı lası (XIX.yy) yapılarıyla benzerdir. Ordu Evinin(XIX.yy.sonu-XX.yy.ba ı) bol pencereli olması ve cephelerinde,örtü sisteminin altında uygulanan üç dilimli kemerler yönüyle Đstanbul Haydarpa a Eski Lisesi ile benzerdir.(XX.yy) 666

665 Đbrahimgil,agm, s.117. 666 Sözen, Cumhuriyet Dönemi…, s.34.

203

VII.SONUÇ

Osmanlı Ordusunun Balkan topraklarını ele geçirme çabaları,1361 yılındaki Edirne fethinden sonra önem kazanmı tır.Özellikle 1371 ve 1372 yıllarındaki Çirmen(Meriç) sava larından sonra,Balkan devletleri kar ı koyamayacakları bir güçle kar ıla maktadırlar.Bu nedenle,Manastır da dahil olmak üzere, ehirler birer birer Osmanlı topra ğı kapsamına girmektedir.Osmanlı Ordusu tarafından ele geçirildikten sonra Manastır,devletin iskan politikasına uygun olarak kısa bir süre içinde Anadolu’dan göç eden Türk halkına yeni bir yerle im yeri olmu tur.Manastır ehri zaman içerisinde önce nahiye daha sonra sancak ve ilerleyen yıllarda vilayet olarak,Osmanlının önemli bir merkezi olmu tur. Fetih ve iskanla birlikte, ehirde imar hareketleri de ba lamı tır. Fetihten kısa bir süre sonra ba layan ve Osmanlı hakimiyeti boyunca geli en imar faaliyeti, ehre çok sayıda yapı türü kazandırmı tır. Külliye, cami, mescit, türbe, zaviye, tekke, hamam, bedesten, medrese, mektep, çeme, köprü gibi de ğiik yapı türlerinin in aatıyla, ehir mimari anlamda geli mi tir. Manastır ehrinde,Osmanlı döneminden kalan toplam oniki cami mevcuttur.Bu yapılardan yedisi külliye içindeki yapılardır. Di ğer be ’i ise müstakil camilerdir.Ancak,ne yazık ki,külliyelerin ço ğu,ilk yapıldı ğı ekliyle günümüze kadar korunamamı tır.Külliyelerden altı yapının, sadece cami kısmı ayakta kalabilmi tir.Külliyeleri olu turan di ğer yapıların mevcudiyeti hakkında ise yazılı kaynaklardan bilgi alabiliyoruz. Manastır’da Osmanlı döneminden,günümüze kadar ula abilen külliyeler,XIX.yy Ahmed erif Bey, muhtemelen XVI.yüzyıla ait olan Hacı Mahmud Bey,Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami),Koca Ahmed Efendi(Koca Kadı) ve Hamza Bey ,XVIII.yy Hasan Baba(Kesik Ba Tekye Camisi) ve XVI.yüzyıla ait Đshak Çelebi külliyeleridir.Bu yapılardan, Đshak Çelebi ile Hacı Mahmud Bey

204

külliyeleri,kütüphane,medrese,mektep ile zaviye yapılarıyla geni boyutlu yapılan en kapsamlı külliyelerdir. Manastır ehrinde günümüzde ayakta olan toplam be adet müstakil cami bulunmaktadır. Bunlar, Haydar Kadı(XVI.yy) ve Đsa Fakih(XVI.yy), Paftalı(muhtemelen XV.yy sonu),Çar ı(XIX.yy) ve Hatuniye(XX.yy ba ı) Camileridir. Camiler , plan, kütle tertibi ve örtü sistemi bakımından, “tek kubbeli” ve “çatılı camiler” olarak iki ana grupta toplanabilir. Manastır’da toplam sekiz adet tek kubbeli cami mevcut.Bunlar,Hacı Mahmud Bey,Hamza Bey,Hasan Baba(Kesik Ba Tekye Camisi), Đshak Çelebi,Kadı Mahmud Efendi(Yeni), Haydar Kadı ve Paftalı Camileridir.Bu camiler arasına Koca Ahmed Efendi(Koca Kadı) Camisini de dahil etmekteyiz.Günümüzde kırma çatı ile örtülen bu yapı,kare planlı olması,ibadet mekanı ilk yapıldı ğında, muhtemelen kubbe ile örtülmü oldu ğunu göstermektedir. Manastır ehri’ndeki tek kubbeli camiler kare planlı bir gövdenin kubbeyle örtülmesinden meydana gelen yapılardır. Kubbeye geçi ler tromplarla(Hacı Mahmud Camisi ve Paftalı Camisinde pandantif kullanılmıtır) sa ğlanmı tır ve Hacı Mahmud Bey, Hamza Bey,Hasan Baba ve Paftalı Camilerinde kubbe, sekizgen,Haydar Kadı, Đshak Çelebi,Kadı Mahmud Efendi(Yeni)Camilerinde ise onikigen kasnakla desteklenmi tir. Örtü sistemine göre, toplam dört cami kiremit kaplı kırma çatıyla örtülmü tür.Bunlar, Đsa Fakih Camisi,Çar ı Camisi, Ahmed erif Bey Camisi ve Hatuniye Camisidir. Đsa Fakih, Ahmed erif Bey ve Hatuniye Camilerinin ibadet mekanı ve son cemaat yeri kuzey-güney do ğrultusunda yer alan ve yan yana dizilen kısımları, dikdörtgen planlı prizmal kütleye sahiptir. Camilerin beden duvarları ta ve tu ğla malzemeleriyle in a edilmi tir.Hacı Mahmud Bey,Hamza Bey,Koca Ahmed Efendi(Koca Kadı), Đsa Fakih ve Paftalı Camilerinin cephelerinde tu ğla hatıllı kaba yontma ta kullanılmı tır. Đshak

205

Çelebi,Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) ve Haydar Kadı Camilerin cephelerinde ise tu ğla hatıllı düzgün kesme ta lar kullanılmı tır. Hacı Mahmud Bey Cami minaresinin gövde ve kaidesi ile Koca Ahmed Efendi(Koca Kadı),Hamza Bey,Paftalı ve Đsa Fakih Camileri minarelerinin kaide kısımları, tu ğla hatıllı ta la yapılmı tır.Hamza Bey, Đsa Fakih ve Paftalı Cami minarelerinin gövdelerinde tu ğla, Đshak Çelebi,Kadı Mahmud(Yeni Cami) ve Haydar Kadı Camilerin minare gövdelerinde kesme ta kullanıldı ğı görülmektedir.Cephe düzeni, Đshak Çelebi ve Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) camileri dı ında farklı uygulanmı tır.Bu iki cami,benzer cephe düzenine sahiptir. Hacı Mahmud Bey,Hamza Bey ve Hasan Baba Camilerinde son cemaat yeri günümüzde kapalı birer mekan te kil etmesine rağmen,mimari özelliklerine bakıldı ğında muhtemelen üç bölümden olu maktaydı. Đshak Çelebi ile Kadı Mahmud Efendi (Yeni )Camilerinin son cemaat yerleri ise mümünlerin ihtiyacını kar ılamak amacıyla XVIII. yüzyılda tamirler esnasında bir son cemaat yeri daha ilave edilerek geni letilmi tir.Haydar Kadı Camisinin son cemaat yeri ise üç bölümlüdür ve önü açık revaklıdır. Haydar Kadı Camisinin portali Osmanlı taçkapılarının özelliklerini ta ıyan sade bir örnektir. Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami)Camisinin taçkapısında dikdörtgen çerçevesinin kademelenmesi Haydar Kadı Camisinin taçkapısında oldu ğu gibi silmelerle uygulanmı tır.Fakat,bu taçkapıda farklı olarak silmelerin arasında bir çini ku ağı yer almı tır. Zaman içerisinde maruz kaldı ğı darbelerden dolayı camilerin ço ğunda pencerelerin bir kısmı tahrip edilmi ya da onarılmı tır.Ancak,asli pencereleri inceledi ğimizde ço ğunlukla camilerin alt sıralarında yer alanların,düzgün kesme ta lardan elde edilen sövelerle dikdörtgen biçiminde çerçevelenmi tir ve sa ğır kemerle sonuçlanmı tır.Üst sıralarında ise hafif sivri kemerli oldukları görülmektedir. Manastır camilerinin örtü sistemi altında uygulanan saçaklar genellikle kirpi saçak eklinde ve silme oldu ğu gözlenmektedir.

206

Hacı Mahmud Efendi camisinin ibadet mekanında hafifletme kemerleri ve batı ile do ğu duvarlarının orta ekseninde birer Bursa kemeri(aynalı kemer) görülmektedir.Hamza Bey,Hasan Baba, Đshak Çelebi,Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami),Haydar Kadı ve Hatuniye camilerinin ibadet mekanlarında,trompların arasına birer sivri kemer uygulanmı tır.

Đshak Çelebi,Kadı Mahmud Efendi(Koca Kadı) ve Haydar Kadı camilerin mihrapları günümüze kadar asli haliyle korunmu tur.Bu mihrapların dikdörtgen ni lerinin kademelenmesi silmelerle olu turulmu tur.Mihrapların gövdeleri poligonal ve kavsaraları istalaktit süslemelidir. Đshak Çelebi camisinin son cemaat yerinde iki ve Haydar Kadı camisinin son cemaat yerinde bir mihrabiye günümüze kadar asli haliyle gelebilmi tir. Đshak Çelebi Camisinin son cemaat yerinde, giri in iki yanında yer alan mihrabiyeler, dikdörtgen ni in silmelerle kademelenmesiyle olu turulmu tur.Yarım silindir prizmal gövdeli mihrabiyeler bir sıra istalaktitle sonuçlanmaktadır. Manastır camilerinden Đshak Çelebi, Kadı Mahmud Efendi ve Hamza Bey camilerinin minberleri, merdiven,aynalık,süpürgelik ve külah kısımlarıyla Osmanlı minber gelene ğini devam ettirmektedir. Hamza Bey ve Đshak Çelebi camilerinin ibadet mekanların do ğu duvarlarında yerle tirilen kürsülerin dikdörtgen prizmal kaidesi vardır.Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) camisinin ibadet mekanında, yine do ğu duvarın orta ekseninde yerle tirilen kürsünün yarım daire eklinde kaidesi bulunmaktadır. Manastır camilerinde minareler,yapıların kuzeybatı kö elerinde bulunmaktadır ve genel olarak kübik temeller üzerine oturtulmu tur.Hacı Mahmud Bey ve Hatuniye camilerin minareleri dörtgen kaide üzerine oturmaktadır. Đshak Çelebi,Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami),Koca Ahmed Efendi(Koca Kadı),Hasan Baba,Haydar Kadı, Đsa Fakih,Paftalı ve Hatuniye camilerinin minare kaideleri altıgen prizma eklindedir. Hatuniye ve Đsa Fakih

207

cami minarelerinin gövdeleri yuvarlak,di ğer camilerinin minare gövdeleri ise poligonaldir.

Manastır’da in a edilen Osmanlı camilerinde ah ap, ta ,tu ğla, mermer,alçı ve çini malzemeleriyle süslemeler yapılmı tır.Ayrıca, birçok caminin duvar yüzeylerinde kalem i i süslemeler vardır. Camilerdeki süslemeler minarelerdeki erefe ile erefe altlarında,son cemaat yerlerinde,sütunlarda,revak yüzeylerinde, giri kapısı ve yanlarında,ibadet mekanlarında mihrap,minber ile pencere kanatlarında uygulanmı tır.Bunun yanı sıra, ibadet mekanı ile kubbe arasındaki tromplarda,kasnak ile duvar yüzeylerinde süslemelere rastlanmaktadır.Süsleme programı,istalaktit, bitkisel,geometrik ile yazı kompozisyonlarından olumaktadır. Manastır’da Osmanlı döneminde in a edilen türbelerin sayısı net olarak bilinmemektedir.Yayınlardan tespit etti ğimiz ve günümüzde ayakta yada kısmen ayakta olan türbe sayısı iki’dir. Bunlardan, Hasan Baba Külliyesi kapsamında olan Hasan Baba Türbesi tamamen onarılmı tır. Dört Ayak Türbesi de 1994 yılında aldı ğı darbe sonucu günümüzde yıkıntı halindedir. Bu iki türbe, plan,kütle tertibi ve örtü sistemi açısından “Bir Caminin Beden Duvarına Biti ik Olan Türbeler” ve “Açık Türbeler” olarak iki ana grupta toplanabilir. Hasan Baba Türbesi, camiyle birle mi ancak batıya do ğru uzanarak farklı bir yapıyı olu turmaktadır. Dört Ayak Türbesi ise kare plana yerletirilen ve kubbe ile örtülen bir açık türbedir. Dört Ayak Türbesi ise tu ğla hatıllı kaba yontma ta ile in a edilmi tir. Bu türbenin kasna ğı ve kemerin üzerinde yer alan yüzeylerde birer erit halinde ilenmi meander motifi görülmektedir. Özellikle Bursa ehrindeki klasik devir Osmanlı hanedan türbelerinde,saçaklar altında dolanan eritlerde gördü ğümüz meander motifi,tu ğlaların farklı dizilmesiyle elde edilen bir süslemedir. Yaptı ğımız incelemeler sonucu,Osmanlı döneminde Manastır ehrinde toplam dört hamam in aat edilmi tir.Bu yapılardan, Haydar Kadı Hamamı günümüzde ayakta de ğildir.Bu hamam dı ında Debboy, Kerim Pa a ile Yeni

208

Hamamlar günümüzde ayaktadır.Ancak bu yapılardan,1967 yılında onarılan Debboy Hamamı dı ında, Kerim Pa a ile Yeni Hamamları çok kötü durumdalar ve acilen onarıma tabi tutulmaları gerekir.Hamam yapılarının günümüzde ya adı ğı bir di ğer sorunsa, kendi amaçları dı ında kullanılmalarıdır.Hamamlar, erkekler ve kadınlar kısımlarıyla çifte hamamlar grubuna girmektedir.Bütün hamamlarda soyunmalık,ılıklık ve sıcaklık bölümleri mevcuttur.Debboy Hamamı ve Yeni Hamamda bu kısımların aynı sıra düzenlenmesini takip etmektedir ancak Kerim Bey Hamamında soyunmalık güney ve kuzey tarafında olmak üzere farklı bir düzenleme göstermektedir.Osmanlı hamam mimarisi gelene ğine uygun olarak,yapıların cephelerinde fazla açıklık mevcut de ğildir.Debboy Hamamın kuzey cephesinin ekseninde basık yuvarlak kemerli bir giri açıklı ğı mevcuttur.Ayrıca, batı cephesinde yine yuvarlak kemerli bir giri ve bunun iki yanında düz lentolu ,sa ğır kemerli birer dikdörtgen pencere açıklı ğı mevcut.Bunun yanı sıra,Kerim Bey Hamamının batı cephesinin üst sırasında soyunmalık kısmına bakan bir küçük pencere açıklı ğı yerle tirilmi tir. Debboy Hamamın sıcaklı ğındaki kubbe eteklerinde ile eyvanlardaki tonoz altı yüzeyler istalaktit ile stilize palmet motifli bordürlerle süslenmi tir.Erkekler kısmının eyvanlarında görülen stilize palmet motifli bordürlerin ve istalaktitin belirli kısımları asli yapıdandır,di ğer kısımlar ise aslına uygun olarak onarılmı tır. Günümüzde,Manastır’da muhtemelen bedestenin bulunduğu mekana yakın bir yerde in a edilen bir arasta yapısı mevcuttur.Arastalar,Osmanlı mimarisinde bazen bedesten ve çar ıların yanında,bazen çar ıların içerisinde yer alan bir yapı türü olmu tur.Arasta soka ğının üstü ço ğunlukla kapatılmı ,örtüsünü ise genellikle be ik tonoz te kil etmi tir. Her arastanın kendine öz ve yapıldı ğı arsaya uyarlanan bir plana sahip oldu ğu görülmektedir.Manastır arastası da bulundu ğu arsaya göre uyarlanarak asimetrik bir plana sahiptir.Bunun yanı sıra,iç mekanı tamamen onarıldı ğı için asli durumundan günümüze intikal eden bir unsura rastlanılmamı tır.Fakat,XVIII

209

yüzyıla ait plan eması ile Manastır Arastası de ğiik görüntüsüyle Makedonya’da tek yapıdır. “Kuleler” alt ba lı ğında yer alan iki kule yapısının yapılı amacı farklıdır.Biri ehrin merkezinde bulunan ve Osmanlı mimarisinde çok sık rastladı ğımız Saat Kule yapısıdır.Kare planlı olan bu yapının gövdesi yükselince daralmaktadır.Saat kule, zemin ve dört kattan olu maktadır. Günümüzde halk arasında Zından Kulesi (Bey Kulesi)olarak bilinen kule,hicri 1038/miladi 1628-29 yıllarında müftülük görevinde bulunan Hacı Mahmud Efendi tarafından kendi mülkiyetinde in a edilmi tir. Kule kareye yakın planıyla ve çok katlı olmasıyla Bey Kuleleri mimarisinin bütün özelliklerini aynen yansıtmaktadır. Manastır’da in a edilen Türk Evleri, geleneksel Türk Kona ğının mimari özelliklerini ta ımaktadırlar.Tez çalı mamızın kapsamına esas Türk evi oldu ğu bilinen ve Türkler tarafından in a edilen iki kona ğı ele aldık.Her iki ev iç sofalı ve dı sofalı plan tipi olmak üzere farklı bir plan örne ğini te kil etmektedir. ehirde,Osmanlı dönemine ait ve günümüzde ayakta olan iki çe me vardır.Her iki çe me de çok sade görünü lüdür ve muhtemelen halkın ihtiyacını kar ılamak sebebiyle belirli mahallelerde yapılmı lardır.Manastır’da gördü ğümüz çe melerin tümü benzer özelliklere sahiptir. Her iki yapının mermerden yapılı dikdörtgen prizmal gövdesi vardır. Her iki çe menin alt yüzeylerinde at nalı biçiminde alçak kabartmalı kemerler mevcuttur.Kazan çe mesinin yan taraflarının üst kısımlarında ise yine alçak kabartma tekni ğinde stilize çiçek motifinden olu an rozetler uygulanmı tır. Manastır ehrinin Osmanlı idaresi altına geçti ği dönemden ba layarak,ihtiyaç kapsamına giren mimari yapılar arasında mektepler önemli yere sahiptir. Manastır’da günümüze kadar asli görüntüsüyle gelebilen sadece bir mektep mevcuttur. Adem Mahmud Mektebi,mimari ve süsleme özelliklerine göre bir XIX.yüzyıl yapısıdır. Manastır ehrinde,Osmanlı dönemi esnasında çok sayıda kı la in a edilmi tir.Bunun kanıtı Osmanlı ar ivinde korunan çok sayıda ar iv

210

belgesidir.Ne yazık ki,bu yapıların büyük ço ğunlu ğu günümüze kadar korunamamı tır. Askeri tesislerden sadece Ordu Evi ve Askeri Đdadi yapıları günümüzde ayakta olan yapılardır.Manastır Ordu Evi XX.yüzyılın ilk yıllarında in a edilen ve tamamen neoklasik üslubunda yapılan bir yapıdır. Osmanlı Ordusunun, Üçüncü Ordu Komutanlı ğının merkezi Manastır’da olması nedeniyle askeri okullara büyük önem verilmi tir.Hicri 1264/Miladi 1847-48 yılında e ğitime açılan Askeri Đdadi Okulu 1909 yılının sonuna kadar görevini sürdürmü tür.Batılıla ma döneminin Ampir üslubunun hakim oldu ğu yıllarda in a edilen bu yapı,döneminin sade örneklerinden biridir.Abartıdan uzak,mütevazı ölçülerde uygulanan dekoratif unsurlar neredeyse yok dedirtecek düzeydedir. Osmanlı Mimarisi kapsamında de ğerlendirildi ğinde,Manastır’da in a edilen her yapının önemi büyüktür.Ne yazık ki,bu yapılar ilgisizlik ve önemsenmemeleri nedeniyle git gide yok olmaya mahkumdur.

211

VIII.KAYNAKÇA

ACUN,H.;Anadolu Saat Kuleleri ,Ankara 1994. ACUN,H.;Manisa’da Türk Devri Yapıları,Ankara,1999. ACUN,H.; “Makedonya,Manastır Bölgesi(Manastır,Ohri,Pirlepe)Saat Kuleleri, Atatürk ve Manastır Sempozyumu Bildirileri , Ankara, 1999, s.325-332. AK,M.; Osmanlı Đmparatorlu ğunda Bir Âyânlık Örne ği Yılanlıo ğulları, Akdeniz Ünv.Sosyal Bilimler Enstitüsünün Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi,Antalya 2007. AKÇAY, Đ.; ”Đlk Türk Hamamları ve ifahanelerde Isıtma Tertibatı ile Đlgili Bir Ara tırma”, Ülkemiz , 2/13,2/14(basım yeri yok),1967,s.22-24. AKIN,N.;Balkanlar’da Osmanlı Dönemi Konutları, Đstanbul,2001. ALEKSOVA,B.;Kult na martirite vo Makedonija od IV-IX vek, Skopje,1995. ANDREJEV ĐÇ,A.; Đslamska Monumentalna Umetnost XVI. Veka u Yugoslaviyi,Kupolne Camiye, Beograd,1984. ANTOLYAK,S.; Srednovekovna Makedoniya ,Tom Prvi,Misla,Skopye,1985. ARIK,M.O.; ”Erken Devir Anadolu-Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri”, Anadolu(Anatolia), XI,(1967),Ankara,1969,s.57-119. ARIK,R.;Batılıla ma Dönemi Türk Mimarisi Örneklerinden Anadolu’da Üç Ah ap Cami ,Ankara,1973. ARIK,A.; ”Camide Resim”, Türkiyemiz ,S.14, Đstanbul,1974,s.2-9. ARSEVEN, C.E.;Sanat Ansiklopedisi C.I.,M.E.B., Đstanbul 1983. ARSEVEN, C.E.;Türk Sanatı Tarihi, Đstanbul Maarif Basımevi, Đstanbul bsm.tarihi yok. ARU,K.A.;Türk Hamamları Etüdü, Đstanbul,1949. ASLANAPA, O.;Osmanlı Devri Mimarisi, Đstanbul 1986. ASLANAPA,O.;Anadolu’da Đlk Türk Devri Mimarisi Ba langıcı ve Geli mesi, Ankara,1991. ASLANAPA,O.; Türk Cumhuriyetleri Mimarlık Abideleri ,Ankara 1996. AYVERD Đ,E.H.; "Yugoslavya’da Türk Abideleri ve Vakıfları", Vakıflar

212

Dergisi, S.III’ten ayrı basım, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1957, s.1-73. AYVERD Đ,E. H.; Đstanbul’un Mi’mârî Ça ğının Men e’i, Osmanlı Mi’mârisinin Đlk Devri 630-805(1230-1402),I, Đstanbul,1966. AYVERD Đ,E. H.;Osmanlı Mi’mârîsinde Çelebi ve II.Sultan Murad Devri,806-855(1403-1451),II., Đstanbul,1972. AYVERD Đ,E. H.; Osmanlı Mi’mârîsinde Fatih Devri,855-886(1451-1481), C.III., Đstanbul 1973. AYVERD Đ,E. H.; Osmanlı Mi’mârîsinde Fatih Devri,855-886(1451-1481), Y C.IV., Đstanbul 1974. AYVERD Đ, E. H. - Đ. Aydın YÜKSEL; Đlk 250 Senenin Osmanlı Mimarisi ,Đstanbul 1976. AYVERD Đ,E.H.; Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri,Yugoslavya, C.II,Kitab 3, Đstanbul,1981a. AYVERD Đ,E.H.; Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri,Yugoslavya, C.III,Kitab 3, Đstanbul,1981b. BAKIRER,Ö.; ”Anadolu’da XIII. Yüzyıl Tu ğla Minarelerinin Konum, ekil,Malzeme ve Tezyinat Özellikleri”, Vakıflar Dergisi ,Vakıflar Genel Müdürlü ğü Yayını,S.XI.,Ankara,1971,s.337-362. BAYRAKAL,S.;Edirne’deki Tek Kubbeli Camiler, Ankara,2001. BAYRAKAL,S.; Erken Osmanlı Dönemi Minberleri(1300-1500) , Ege Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Ana Bilim Dalı Doktora Tezi, Đzmir, 2007. BĐLGET,N.B. ; Sivas Evleri ,Kültür Bakanlı ğı Yayınları,Ankara,1992. BOZER,R.;Kula’da Türk Mimarisi, Ankara,1989. BÜYÜKDI ĞAN, Đ.; ”Balkanlar’daki Osmanlı Dönemi Anıtsal Yapılarında Kullanılan Strüktür Sistemlerinin Osmanlı Mimarlı ğı Đçindeki Yeri(Cami Yapıları)”, Balkanlar’da Kültürel Etkile im ve Türk Mimarisi Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, (17-19 Mayıs 2000, umnu-Bulgaristan), Ankara, 2001, s.172-188. A.CEMAL ; Edirne,Đstanbul,1932.

213

CEZAR,M.; ”XIV.-XVI. Yüzyıllar Türk ehrinde Çar ının Konumu ve Çar ıların En Tipik Yapısı”, Akademi 10,Mimarlık ve Sanat , Đstanbul, 1981, s.11-26. CEZAR,M.;Tipik Yapılariyle Osmanlı ehircili ğinde Çar ı ve Klasik Dönem Đmar Sistemi, Đstanbul,1985. ÇAKMAK, .;Erken Dönem Osmanlı Mimarisinde Taçkapılar(1300- 1500), Ankara,2001. ÇALOVSK Đ,T.; Bitola, Makedonija, Skopje 2000. ÇAYIRLI,N.; Manastır’ın 2 Numaralı er’iye Sicili(1621-1623) ,Ege Ünv.Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Đzmir 2000. ÇET ĐN,E.; 1878-1908 Arasında Makedonya Sorunu ,Đstanbul Ünv.,Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Đstanbul,1995. DEM ĐRALP,Y.;Erken Dönem Osmanlı Medreseleri (1300 -1500) , Ankara, 1999. DEM ĐRĐZ, Y.;Osmanlı Mimarisinde Süsleme I, Erken Devir(1300-1453) , Đstanbul,1979. DEROKO,A.; “Spomenici arhitekture IX-XVIII veka u Yugoslaviyi”, Narodna Arhitektura-I,Beograd,1964,s.195-228. DĐMĐTROV,V.N.; Bitola,Urbano Geografski Razvoj ,Dru tvo za nauka i umetnost,Bitola,1998. DO ĞRU,H.; ”Osmanlı Devletinin Rumeli’de Fetih ve Đskan Siyaseti”, Türkler Ansiklopedisi ,C.9,Ankara,2002. DU RY,C.; Đslamski svijet ,Otokar Ker ovani,Rijeka,1971. ELDEM,E.; ”Osmanlılarda Nüfüs Sayımları ve Meseleleri”, Türk Kültürü ,XXIV/159(Ocak 1976),s.171. ELDEM,S. H.;Türk Evi Plan Tipleri ,Đstanbul Teknik Ünv. Yayınları, Đstanbul 1968.(2.baskı) ELDEM,S. H.;Türk Evi 1,Osmanlı Dönemi, Đstanbul 1984; ELDEM,S. H.;Türk Evi 2,Osmanlı Dönemi, Đstanbul 1986; ERKEN,S.;Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler,I, Ankara,1972. ERKEN,S.; ”Edirne Hamamları”, Vakıflar Dergisi ,X,Ankara,1973,s.403-419.

214

EY ĐCE,S.; ”Bedesten”, T.D.V. Đ.A .,C.V, Đstanbul,1992,s.302-311. EY ĐCE,S.; “Hamam”maddesi, T.D.V. Đ.A .,C.XV, Đstanbul 1997,s.402-430. Evliya ÇELEB Đ; Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Türkçele tiren: Zuhuri Danı man, Zuhuri Danı man Yayınevi, Đstanbul,1970. Evliya ÇELEB Đ;Putopis,Odlomci o Jugoslovenskim Zemljama ,Çev.Hazim abanoviç,Svijetlost,Sarajevo,1973. FĐLĐPOVSKA,G.,P.SIRB ĐNOVSK Đ;”Pregled na arheolo kite istrajuvanja na srednovekovniot period vo B Đtola”,1978-1981, Zbornik na trudovi ,2- 3,Bitola,1980-1981,s.111-120. FĐLĐPOVSKA,G.L.; “ Đstrajuvanja kaj Đsak Camija-ehezerada, Bitola”, Macedonae Acta Archaelogica , Br.14,Skopje,1993-95,s.231-240. FĐLĐPOVSKA,G.L.,A.GORG ĐEVSKA; ”Mterijalnata kultura vo Bitola od X-XI vek”, Bitola niz vekovite,I , Bitola,1998,s.11-19. FĐLĐPOVSKA,G.L..; ”Arheolo kite naodi od Bitola i Bitolsko vo XII. i XIII. Vek, BĐtola Niz Vekovite,II, 1999,Bitola,s.9-19. GABR ĐEL,A.; ”Bursa’da Murad I.Camii ve Osmanlı Mimarisinin Men ei Meselesi”, Vakıflar Dergisi,II,Ankara,1942,s.37-43. GARA AN ĐN,M.; “Eden osvrt na predistoriyata na Makedoniya”, GĐNĐ, br.1, Godina XII., Skopye,1968. GARA AN ĐN,M.; “Nekoi problemi na Makedonskata praistorija”, Macedonae Acta Archaelogica ,Br.1,Arheolo ko Dru tvo na SR Makedoniya, Prilep, 1975, s.9-24. GORG ĐEVSKA,A.;Vodiç niz Herakleja Linkestis, Bitola,1988. GORG ĐEVSKA,A.; “Ayduti-Yunatsi od Bitolsko od XVII vek”, Bitola niz Vekovite ,V.,Bitola,2002,s.19-29. GÖKB ĐLG ĐN,M.T.; XV.-XVI. Asırlarda Edirne ve Pa a Livası ,Đstanbul,1952. GÖRG ĐEV,D .; “Podatoci za Vakafskiot Vedvijen Đmot vo Bitola od 1837-38 godina”, Đstorija ,god.XXXVII,br.1-2,Skopye,2001,s.21-26. GÖRG ĐEV,D ., A. ER ĐF; “Defter na nedvizniot imot vo Bitola(1837/8g.), Turski GÜNAY,R.;Geleneksel Safranbolu Evleri ve Olu umu ,Kültür Bakanlı ğı

215

Yayınları,Ankara,1989.(2.baskı) Dokumenti za istorijata na Makedonskiot narod , popisi od XIX.vek, kniga,I, Skopje,1996, s.155-217. GRABR ĐYAN,D.;Makedonska Kuka ,Misla,Skopye,1986. GRB ĐÇ,M.; ”Arheolo ki naogali ta vo Makedonija”, Glasnik na muzejsko- konzervatorsko dru tvo, vol.I,no.9,Skopye,1954. GRB ĐÇ,M.,P.MAÇK ĐÇ, .NADJ.,D.D ĐMOVSKA,B.STAL ĐO;Porodinj, Bitola, 1960. GRDANOV,D.;Bitola i Herakleja niz hronikata na vekovite, BĐtola,1969. GRUYOVSK Đ, T.; Bitola,Deystvoto na osnovnite faktori vrz op testveno- ekonomskiot razvitok (doktorska disertaciya),Bitola,1971. HAMZA,Y.; “Halil Rıfat Pa a’nın Manastır Vilayeti Köylerinin Toplumsal Güvenli ği Tüzü ğü”, Türk Dünyası Ara tırmaları Dergisi ,S.57,Ankara,1988,174. HERTLEY,W.A.;Prehistoric Macedonia, Cambridge,1939. ĐBRAH ĐMĐ,M.; ”Makedonya’da Türk-Đslam Mimarisinde Görülen Duvar Süslemelerinden Örnekler”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi ,Ankara,1989. ĐBRAH ĐMG ĐL,M. ; "Eski Yugoslavya Sınırları Dahilinde Tarikat Hareketlerinin Tarih Đçindeki Geli imi ve Önemi", Vakıflar Dergisi , S.XXIV,Ankara,1994. ĐBRAH ĐM,M.; ”Makedonya’da Türk-Đslam Mimarisinde Görülen Duvar Süsleme Örnekleri,9.Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi,C.II,Ankara,1995,s.287-298. ĐBRAH ĐMG ĐL,M.; ”Balkanlar’da Türk Mimarisi ”, Kültür ve Sanat Dergisi ,S.30,Ankara,1996,s.37-40. ĐBRAH ĐMG ĐL,M.; “ Makedonya ”, Türkiye Diyanet Vakfı Dergisi , S. 40, Ankara, 1996,s.37– 45. ĐBRAH ĐMG ĐL,M.; “Makedonya’nın Sosyal-Kültürel Yapısı ve Türk Eserlerinin Bugünkü durumu”, Đzmir-Makedonya Göçmenleri Kültür ve Dayanı ma Derne ği Yayınları, Nu.1, Đzmir, 1997, s.120-130.

216

ĐBRAH ĐMG ĐL,M.; “ Manastır’da E ğitim Yapıları ve Atatürk’ün Okudu ğu Askeri Đdadi ”, Atatürk ve Manastır Sempozyumu Bildirileri , Ankara, 1999, s.109-123. ĐBRAH ĐMG ĐL,M.; “ Balkanlarda Osmanlı Mimarisi ”, Osmanlı, C.10, Ankara, 1999, s.499-509. ĐBRAH ĐMG ĐL,M.; “Makedonya’da Türk-Đslam Mimarisi’nde Sembolik Motifler ”, Prof.Dr. Haluk Karama ğaralı Arma ğanı, Ankara, 2002, s. 137-152. ĐBRAH ĐMG ĐL,M.; “Balkanlarda Kültür Mirasımız”, Prof.Dr. Sadık Tural Arma ğanı , Ankara, 2002, s.160-165. ĐNALCIK,H.;Osmansko carstvo,Klasiçno doba 1300-1600 ,Srpska Knjizevna Zadruga,Beograd,1974. ĐNALCIK,H.; ”Osmanlı Tarihine Toplu Bir Bakı ”, Osmanlı Ansiklopedisi C.1.,Ankara,1999,s.118-364. ĐNALCIK,H.; ”Türkler ve Balkanlar”, Balkanlar ,Đstanbul,1993,s.10-11. KALE Đ ,H.; Najstariji Vakufski Dokumenti u Jugoslavijina Arapskom Jeziku, Pri tina, 1972. KALPAKOVSKA,V.,A.GORG ĐEVSKA,;Zivotot vo Heracleja Lyncestis preku epigrafskite spomenici, Bitola,2003. KARAMA ĞARALI,B.; Ahlat Mezarta ları ,Ankara 1992. KARPUZ,H.;Türk Đslam Mesken Mimarisinde Erzurum Evleri, Kültür Bakanlı ğı Yayınları,Ankara,1993. KAYA,Y.O.;Aydınlık Kubbenin Altındaki Sıcaklık Türk Hamamı, Đstanbul Hamamları Rehberi, Đstanbul,2002. KĐEL,M.; “Some Little Known Monuments of Otoman Türkish Architecture Đn Macedonian Province”, Güney-Do ğu Avrupa ara tırmaları Dergisi,A-5/1975- 1976 ,Đstanbul, 1976,s.153-196. KĐEL,M.;Studies on the Ottoman architecture of the Balkans, Brookfield,1990. KĐEL,M.;Bulgaristan’da Osmanlı dönemi Kentsel Geli imi ve Anıtlar ,Ankara,2000.

217

KILIÇ,N.;XVIII Yüzyılda Osmanlılarda E ğitim ve Sıbyan Mektepleri Üzerine Bir Đnceleme, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Đstanbul,2002. KOÇANKOVSKA,V.; ”Saat Kula vo Bitola”, Zbornik na trudovi , 12-13-14,Bitola,1992-1995,s.44-69. KOCO,D.; ”Prilog kon prouçuvanjata na Bitolskiot natpis”, Zbornik na trudovi na I.kongres na sojuzot na dru tvata na istoriçarite na umetnosta na SFRJ ,Ohrid,1976. KONEVSK Đ,B.; ”Za imeto Bitola”, Godi en zbornik na filozofskiot fakultet na univerzitetot ,kn.23,Skopje,1971. KUBAN,D.;Sanat Tarihimizin Sorunları ,Ça ğda Yayınları, Đstanbul 1973. KUBAN,D.;Osmanlı Mimarisi, Đstanbul,2007. KULA SAY,S.;Erken Dönem Osmanlı Hamamlarında E ğrisel Örtüye Geçi Sistemleri, Đstanbul Teknik Ünv.,Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Đstanbul,2007. KUMBARAC Đ-BOGOJEV ĐÇ, L.; Osmanliski spomenici vo Skopje ,Skopje, 1998. KURAN,A.; The mosque in early Ottoman architecture ,Chicago,1968. LEVANT,E.L.;Travels in Albania,Greece and Turkey in Europe , London,1988. MANEVA E.; “Bazilikata De od Heraklea Linkestis”,Lihnid, Zbornik na trudovi ,br.7.,Ohrid, 1989. MARET ĐK,Z.Z - R.MOM ĐDĐK; ”Starite çe mi vo Bitola”,Zbornik na trudovi,br.1,Bitola,1979,s.21-36. MATKOVSK Đ,A. - P. ANGELAKOVA; “Patuvanjata na Francuskiot patopisec Pol Luka niz Makedonija od 1704 i 1714 godina”, Đstorija God.V.,Br.2,Skopje,1969,s.99-109. MATKOVSK Đ,A. - P. ANGELAKOVA; “Opis na patuvanjeto na Venecijanskiot pratenik Lorenzo Bernardo niz Makedonija vo 1591 godina ”, GĐNĐ Br.1,Godina XV.,Skopje,1971,s.211-223.

218

MATKOVSK Đ,A. - P. ANGELAKOVA; “Patuvanjeto na Edvard Braun niz Makedonija”, Đstorija God.VI.,Br.1,Skopje,1970,s.135-141. MATKOVSK Đ,A. - P. ANGELAKOVA; “Makedonija spored Angliskiot patopisec Edvard Lear od 1848 godina”, GĐNĐ,Br.1,Godina XVII,Skopje, 1973,s.257-285. MATKOVSK Đ,A. - K.ARUÇ Đ; “ Đzvadoci od dve Turski hroniki za Makedoniya i sosednite oblasti”, GĐNĐ,br.1,Godina XXI,Skopye, 1977,s.231-250. MATKOVSK Đ,A.,- K.ARUÇ Đ; “Makedoniya vo Turskata hronika Tacut Tevarih od Hoca Sadudin Efendi(1361-1520)”, GĐNĐ,br.2-3,Godina XXIII,Skopye, 1979,s.203-233. MATKOVSK Đ,A.; “Deynosta na ajdutite vo centralna Makedoniya vo prvata polovina na XVII vek”, GĐNĐ,br.2,Godina XV,Skopye, 1971,s.53-81. MATKOVSK Đ,A.; “Opis na Makedonija(1865 g.)spored Ruskiot patopisec E.Timaev, Đstorija ,Godina XII,Br.1-2,Skopje, 1976,213-221. MATKOVSK Đ,A.; Makedonija vo delata na stranskite patopisci,1778- 1826 ,Misla,Skopje, 1991. MATKOVSK Đ,A.;Makedonija vo delata na stranskite patopisci,1371- 1777 ,Misla,Skopje, 1991. MATKOVSK Đ,A.,Makedonija vo delata na stranskite patopisci,1827- 1849 ,Misla,Skopje,1992. MATKOVSK Đ,A.;Balkanot vo delata na stranskite patopisci,vo vremeto na turskoto vladeenje,I .,Misla,Skopje,1992. MATKOVSK Đ,A.;Balkanot vo delata na stranskite patopisci,vo vremeto na turskoto vladeenje,II. ,Misla,Skopje,1992. MAAR ĐF SALNAMES Đ,C.4, Matbaai Amire, Đstanbul 1319. Mehmed TEVF ĐK;Manastır Vilayetinin Tarihçesi ,Manastır Beynelminel Matbaası,hicri 1314/ miladi 1911. Mehmed TEVF ĐK; “Kratka Đstorija Bitolskog Vilayeta, Bratstvo, XXVII,Beograd,1933,s.190-244.

219

M.SÜREYYA;Sicill-i Osmanî,Osmanlı Ünlüleri ,C.6.,Eski Yazıdan Yeni Yazıya,Tarih Vakfı Yurt Yayınları, Đstanbul,1996. MERT,Ö.; “Osmanlı Devlet Tarihinde Ayanlık Dönemi”, Osmanlı ,C.6,Yeni Türkiye Yayınları,Ankara 1999,s.174-180. MED ĐK,Ç.M,.; ”Ansambl na bazilikata A od ranovizantiskiot period”,Herakleja II,Bitola,1965. MĐHAYLOVSK Đ,R.; ”Nekolku Osmanliski Spomenici od Bitola, Kulturno Nasledstvo , br.26/27,Skopye 2000-2001,s.65-80. MĐHAYLOVSK Đ,R.;” The Sexteenth Century Mosques of Bitola/Toli Manastir”, XIII.Türk Sanatı Kongresi Bildirisi ,Budape te Milli Müzesi, Budape te, 2007, s.351-366. MĐKULÇ ĐÇ, Đ.; Pelagonija u svetlosti arheolo kih nalaza ,Skopje,1966. MĐKULÇ ĐÇ, Đ.; “Za goleminata na docnoantiçkite gradovi vo Makedoniya”, Đstoriya, Godina X, br.1, Skopye 1974. MOM ĐDĐK,R.; ”Nekoi zabele ki na staroto i novoto vo urbanata struktura na Bitola”, Zbornik na trudovi ,br.1,Bitola 1979,s.37-46. MOM ĐDĐK,R.; ”Camiyata Đshak Çelebi vo Bitola”, Zbornik na trudovi ,br.1,Bitola 1979,s.47-70. MOM ĐDĐK,R.; ”Razvitokot na Bitolskata çar iya(do II Svetska voyna)”, Zbornik na trudovi ,br.1,Bitola 1983/84,s.127-148. MOM ĐDĐK,R.; “Hamza Beg-Uç eihler Camiya vo Bitola”, Zbornik na trudovi ,Bitola,1988,s.85-94. MOM ĐDĐK,R.; “Kompleksot na camiyata Haci Mahmud Beg vo Bitola”, Zbornik na trudovi ,Bitola,1992-1995,s.90-101. MO Đ N,V.; ”Bitoljska ploça iz 1017 godine”, Makedonski jazik ,Skopje,1966. MÜLAY ĐM,S.;Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler(Selçuklu Ça ğı), Ankara,1982. NĐKOLOVSK Đ.A,D.KORNAKOV ve K.BALABANOV; Spomenici na kulturata na R.Makedonija, Misla,Skopje,1980.

220

ORUÇ,H.; “Makedonya’da Osmanlı Egemenli ğinin Kurulması”, Ankara Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü,Yüksek Lisans Tezi,Ankara,1997. OSMANLI ANS ĐKLOPED ĐSĐ,Tarih/Medeniyet/Kültür,C.1., Đstanbul,1933. OSMANLI ANS ĐKLOPED ĐSĐ;C.1,Kültür Bakanlı ğı Yayınları,Ankara,1999. OSTROGORSK Đ,G.; Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, Nauçno delo, Beograd,1955-1959. ÖGEL,S.; ”Osmanlı Devrinde Türk Külliyesi”,Türk Kültürü,S.2,Ankara,1942,s.37-42. ÖNGE,Y.; Yugoslavya’da Eski Türk Mimarisinden Hatıralar, Önasya ,C.5,S.56,Ankara 1970,s.11-12,17. ÖNEY,G.;Ankara’da Türk Devri Yapıları, Ankara,1971. ÖNEY,G., ”Büyük Selçuklu Minarelerinde Süsleme”, Kültür ve Sanat Dergisi ,Kültür Bakanlı ğı, Yıl 2, S.4 ,Đstanbul 1976,s.6-11. ÖNEY,G.; ”Erken Osmanlı Mimarisinde Çini(XV.-XVI.Yüzyıl Ba ı Đznik-Bursa- Edirne)”, Osmanlı ,C.11,Ankara,1999,s.205-212. ÖNGE,Y.; Anadolu’da XII.-XIII. Yüzyıl Türk Hamamları ,Ankara 1995. ÖNKAL,H.;Osmanlı Hanedan Türbeleri, Ankara, 1992. ÖNKAL,H.;Anadolu Selçuklu Türbeleri, Ankara,1996. ÖZDE ,G.;Türk Çar ıları ,Tepe Yayınları,Ankara,1998. ÖZKAYA,Y.;Osmanlı Đmparatorlu ğunda Âyânlık ,TTK Yayınları,Ankara 1994. ÖZTÜRK, .;Bitlis Su Mimarisi, Malatya,2004. PANDEVSK Đ,M.;Makedonija na Balkanot,XIV-XX ., Đstoriski koordinati Skopje,1990. PANOV,M.;Geografiya na SR Makedoniya,kn.I ,Skopye,1976. PAPAZOGLU,F. ;“Heraklea i Pelagonija”, Ziva Antika ,God.IV.sv.2,Skopye,1954. PAPAZOGLU,F.;Makedonski gradovi u Rimsko Doba, Skopje,1957. PAVLOV,Z.; “Khans-Caravansaries and Bedestens as Part of the Otoman Architectural Heritage in the Republic of Macedonia”, Proceeding of the Đnternational Symposium on Đslamic Civilisation in the Balkans

221

(Sofia,april 21-23,2000), Đstanbul,2000. PAVLOV,Z.;Makedonya’da Tek Kubbeli Camiler, Gazi Ünv.Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi,Ankara,2001. PAVLOV,Z.; ”Za nekoi malku poznati primeri od Osmanliskoto graditelstvo vo Makedonija(koi veke ne postojat), Balkanlar’da Kültürel Etkile im ve Türk Mimarisi Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, (17-19 Mayıs 2000, umnu- Bulgaristan),Ankara,2001,s.571-588. PETKOVA,R.; “Bitola vo XVI. vek (Prostorno irenje na gradot)” Bitola niz vekovite , S.IV., Unv.Sv.Kliment Ohridski, Fakultet za Uçiteli i Vospituvaçi- BĐtola, Bitola, 2001, s.7-14. PETROVA,E. ; “Payonskite pleminya i Payonskoto kralstvo vo II. Đ I. Mileniıum p.n.e.”, Macedoniae Acta Archaeologica , Br.12,Arheolo ko Dru tvo na SR Makedoniya,Prilep,s.10-83,1990-91. Skopye. PETROVA,E.; “Antiçka Makedonija i sovremenosta”, Kulturen Zivot ,br.3/93,Godina XXXVIII,Skopye,1993. PETROVA,E.; Brigi, Muzej na Makedonija(Arheolo ki,Etnolo ki i Đstoriski),Skopje,1996. PETROVA,E. ; “Macedonia and the Mycenaean world”(The Mycenaean Đnfluence in Macedonia), Ziva Antika ,God.50,tom 1-2,Skopye,2000. RAC ĐN,K.;Dragovitskite Bogomili, Skopje,1948. REC ĐÇ,H.; Studiye o islamskoy arhitektonskoy ba tini ,Sarayevo1983. SENKEV ĐÇ, Đ.G.; “Kon pra anyeto za ekonomskiot razvitok na Bitolskiot vilaet vo 80-90 godini na XIX. Vek”,GĐNĐ,br.3,Godina XI,Skopye, 1967, s.167-189. SĐMOVSKA,D.; ”Praistoriska naselba Tumba vo selo Karamani kaj Bitola”,Pregled 17,Beograd,1976. SĐMOVSKA D.,K ĐTANOVSK Đ B.-J.TODOROV ĐÇ; “Naselbata Crnobuki i problemot na istoimenata kultura vo svetlinata na novite arheolo ki istrajuvanja”, Macedoniae Acta Archaeologica ,br.2,Prilep,1976.

222

SĐMOVSKA D.-V.SANEV; “Neolitska naselba Velu ka Tumba kaj Bitola”, Macedonae Acta Archaelogica ,Br.1,Arheolo ko Dru tvo na SR Makedoniya,Prilep, 1975,s.25-83. SĐMOVSKA D.-V.SANEV; “Neolitska naselba na Mala Tumba kaj s.Trn,Bitola,Prilog na prouçuvanjeto na neolitot vo centralna pelagonija, Macedoniae Acta Archaeologica ,br.3,Prilep,1977. STOJANOVSK Đ,A., Đ.KATARC ĐEV,D.ZOGRAFSK Đ ve M.APOSTOLSK Đ; Đstorija na Makedonskiot Narod , Misla, Skopje, 1969. STOJANOVSK Đ,A., Đ.KATARC ĐEV,D.ZOGRAFSK Đ ve M.APOSTOLSK Đ; Đstorija na Makedonskiot Narod ,Makedonska kniga, Kultura, Misla,Na a kniga, Skopje, 1988. STOJANOVSK Đ,A.; Makedonija vo turskoto srednovekovie , Misla, Skopje, 1989. STOYANOVSK Đ,K.; “Đstoriyatot i genezata na gradot Bitola so poseben osvrt na urbanizacijata i gradenjeto na gradot”, Spisanie:Sprema Arhitekturata ,br.5-6,Tetovo,1996, s.62-64; SVET ĐEVA,A.;Rezbareni Tavani,Dolapi i Vrati vo Makedoniya, Đnstitut za Folklor “Makro Cepenkov”-Skopye,Skopye,1992. SOKOLOVSK Đ,M.; “Turski Đzvorni Podatoci od XV.-XVI. vek za Gradot Bitola, GĐNĐ,1,Skopje,1963,s.43-45. SOKOLOVSK Đ,M.; “Razvoyniot pat na nekoi gradovi vo Makedoniya vo XV. i XVI. vek”, Đstoriya ,Godina VII,Skopje, 1971. SÖZEN,M.; Türk Mimarisinin Geli imi ve Mimar Sinan, Đstanbul,1975. SÖZEN,M. ve C. ERUZUN; Anadolu’da Ev ve Đnsan , Emlak Bankası Yayınları, Đstanbul 1992. SÖZEN,M.;Cumhuriyet Dönemi Türk Mimarisi, Türkiye Đ Bankası Yayınları,Ankara,1996. APOLYO,E.; “Saat Kulelerimiz”, Önasya ,S.44,1969,s.10-11. TOKAREV M.,K.ANASTASOV; ”Đstoriskite uslovi za urbanistiçko-arhitektonskiot razvoj na Bitola(Manastir)na preminot od XIX.vo XX.vek-Period od prestoyot na

223

Kemal Ataturk,Türk Tarihi Kurumu Kongresi(Yayınlanmamı Bildiri),Ankara,2002. TOMOVSK Đ, K.; “Camii vo Bitola”, Godi en Zbornik na Tehniçkiot Fakultet ,II-2,Skopye, 1956/57,s.29-38. TOMOVSK Đ,K.; “Pregled na Poznaçajnite Turbinja vo Makedonija”, Godi nik na Tehniçkiot Fakultet ,br.3.,Skopje, 1957/58,s.95-110. TOMOVSK Đ,K.; “Konzervacija i restauracija Gazi Hajdar-kadijine camije u Bitolju”, Zbornik za za tita na spomenicite na kulturata ,kn.XIII.,Beograd,1962,s.51-56. TOMOVSK Đ,K.; “Amamot Deboj vo Bitola”, Zbornik Posveten na Dimçe Koco ,kn.VI-VII,Skopje, 1975,s.263-270. TOMOVSK Đ,K.; “Arhitektonsko tvore tvo vo Makedonija za vreme na Tursko- Osmanliskoto vladeenje, Civilizacija na poçvata na Makedonija ,kn.2,Skopje, 1995,s.239. TOMOVSK Đ,T.; ”Niederchriften über die Druguwiten in Makedonien”, Glasnik ,god.42,no.3,Skopje,1998. TOMOVSK Đ,T.; “Kako toponimot Manastir se nalozil za vtor naziv na gradot Bitola”, Godi en Zbornik na Filozofski Fakultet na Univerzitetot- Skopye ,Kniga 19(45),Skopye,2000,s.93-103. TSOLEV,D.G.; ”Grad Bitolj”, Bitola niz vekovite ,I,Bitola,1998. TU ĞLACI,P.; Osmanlı ehirleri,Milliyet Yayınları, Đstanbul,1985. TUNCER,C.O.;Anadolu Kümbetleri, 1,Ankara,1986. TUNCER,C.O.;Anadolu Kümbetleri, 2,Ankara,1991. TUNCER,C.O.;Anadolu Kümbetleri, 3,Ankara,1992. TUNÇEL,M.; “Osmanlı Mimarisinde Makedonya’daki Arasta ve Bedesten Binaları”, Prof. Dr. Halük Karama ğaralı Arma ğanı , Ankara, 1992,s.317-360. TUNÇEL,M.; ”Türk Mimarisi’nde,Bulgaristan’daki Bedesten Binaları”, Balkanlar’da Kültürel Etkile im ve Türk Mimarisi Uluslararası Sempozyumu Bildirileri, (17-19 Mayıs 2000, umnu-Bulgaristan), Ankara, 2001, s.725-761.

224

TURAN,Ö.;Balkanlar’daki Türk Mimari Eserlerinden Örnekler, Ankara,2004. TÜRK DÜNYASI KÜLTÜR ATLASI; Osmanlı Dönemi,C.1,Türk Kültürüne Hizmet Vakfı, Đstanbul,1999. TÜRKLER ANS ĐKLOPED ĐSĐ;C.9,Yeni Türkiye Yayınları,Ankara. ÜLGEN,S.A.; ”Hamam”, Đslam Ansiklopedisi ,C.5, Đstanbul,1986,s.174-178. ÜNLÜ(SARI),M.;Manastır Vilayeti’nin Đdari ve Sosyal Yapısı(1873- 1912) ,Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi,Ondokuz Mayıs Üniversitesi,Samsun,1996. ÜNSAL,B.; Turkish Islamic Architecture, London 1973. ÜRER,H.; Đzmir Hamamları, Ankara,2002. UYSAL,A.O.; “Anadolu Selçuklularından Erken Osmanlı Dönemine Minare Biçimindeki Geli meleri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Co ğrafya Fakültesi Dergisi , C.33, Ankara, 1990, s.505-533. UYSAL,O.; ”Yugoslavya’daki Bazı Türk Eserleri Hakkında”, Ara tırma, C.4,S.41,Ankara,1992,s.38-45. UYSAL,N.Ö.; Geleneksel Türk Evi Đç Mekan Kurgusunun Đncelenmesi ve Süleymaniye Bölgesi Örnekleri Analizi , Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Đstanbul,2007. UZUNÇAR ILI, Đ.H.; “Osmanlı Tarihi”, Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi , C.I.,4.baskı, Ankara, 1982,s.163-186. YANAK ĐEVSK Đ,T.; “Heraclea Lyncestis”, Kulturno Nasledstvo br.XVIII.,Skopye,1983. YANAK ĐEVSK Đ,T.;Teatar, Bitola,1987. YA AR,Y.; Bulgaristan’daki Osmanlı Anıtları ,Ankara,1987. YEN Đ EH ĐRL ĐOĞLU,F.; Türkiye Dı ındaki Osmanlı Mimari Yapıları , Ankara, 1989. YETK ĐN,S.K.;Türk Mimarisi, Ankara,1970. YOS ĐFOVSKA,B.; ”Đzve taj za za titnoto iskopuvanje na edna nal tatska grobnica od seloto Zivojno”, Godi en Zbornik na Filozofskiot Fakultet,kniga 15 ,Skopje,1963.

225

VAS ĐLEVA,M.; Kade e na eto minato, Voved kon praistoriyata na Pelagoniya ,Bitola,2005. VIRM ĐÇA,R.;Kosova’da Osmanlı Mimari Eserleri I ,Kültür Bakanlı ğı Yayınları,Ankara, 1999. VIRM ĐÇA,R.;Kosova Hamamları, Kültür Bakanlı ğı Yayınları,Ankara,2002; VĐNÇ ĐÇ,Z.,DAK ĐÇ,D.- E.PETROVA; “Tikve ko vo Antikata”,Arheolo ki nauçno- istrajuvaçki proekt,Republiçki zavod za za tita na spomenicite na kulturata,Skopje, 1986. VOGT- GÖKN ĐL, U.; Living architecture: Ottoman ,Oldbourne-London,1966. ZA ĐMOV,J.; Bitolski nadpis na Đvan Vladislav, samodrzec Bılgarski , Sofija, 1970. .

226

IX.EKLER Ek-1:Resim ve Çizim Listesi Resim:1-Makedonya Haritasında Manastır ehrinin Konumu; Resim:2 - Edward Lear (1848 yılı) seyahatnamesinden alınan Manastır Manzarası resmi; Resim:3 - Ahmed erif Bey Camisi,kitabe. Resim:4 - Ahmed erif Bey Camisi,dı görünüm. Resim:5 - Ahmed erif Bey Camisinin batı cephesi. Resim:6 - Ahmed erif Bey Camisinin minare kaidesi. Resim:7 - Ahmed erif Bey Camisi,do ğu cephe. Resim:8 - Ahmed erif Bey Camisi,mihrap; Resim: 9 - Hacı Mahmud Bey Camisi,giri kapısı üstündeki kitabe; Resim:10 - Hacı Mahmud Bey Camisine kuzeybatıdan bir bakı ; Resim:11- Hacı Mahmud Bey Camisinin güney cephesi; Resim:12 - Hacı Mahmud Bey Camisinin do ğu cephesi; Resim:13 - Hacı Mahmud Bey Camisi,dı görünüm; Resim:14 - Hacı Mahmud Bey Camisi,minare; Resim:15 - Hacı Mahmud Bey Camisi,güneybatıdan minareye bir bakı ; Resim:16 - Hacı Mahmud Bey Camisine kuzeybatıdan bir bakı ; Resim:17 - Hacı Mahmud Bey Camisi,kubbe;(RZZSK Ar ivi’nden) Resim: 18 - Hacı Mahmud Bey Camisi,minare;(RZZSK Arivi’nden) Resim: 19 - Hacı Mahmud Camisinin Son Cemaat Yeri; Resim: 20 - Hacı Mahmud Bey Camisinin Giri Kapısı; Resim:21- Hacı Mahmud Bey Camisinin Đbadet Mekanı; Resim:22 - Hacı Mahmud Bey Camisinin ibadet mekanındaki pandantif; Resim:23 - Hacı Mahmud Bey Camisi,ibadet mekanının güney kısmı; Resim:24 - Hacı Mahmud Bey Camisi,ibadet mekanının do ğu kısmı; Resim:25 - Hacı Mahmud Bey Camisi,ibadet mekanının batı kısmı; Resim:26 - Hacı Mahmud Bey Camisi, ibadet mekanının kuzey kısmı; Resim:27- Hacı Mahmud Bey Camisi,son cemaat yerindeki mihrabiye;

227

Resim:28- Hacı Mahmud Bey Camisi,mihrap; Resim:29- Hacı Mahmud Bey Camisinin minaresi; Resim:30 - Hacı Mahmud Bey Camisi,kasnaktaki tu ğla süslemeler; Resim:31- Hacı Mahmud Bey Camisi,giri kapısının do ğu ekseninde yer alan pencere; Resim:32– Hamza Bey Camisinin avlu kapısı üstündeki kitabe; Resim:33- Hamza Bey Camisi,dı görünüm; Resim:34 – Hamza Bey Camisi,do ğu cephe;(RZZSK Ar ivin’nden) Resim:35- Hamza Bey Camisinin güney cephesi,onarım öncesi; Resim:36- Hamza Bey Camisine güneybatıdan bir bakı ; Resim:37 – Hamza Bey Camisinin batı cephesi; Resim:38- Hamza Bey Camisi,minare; Resim:39- Hamza Bey Camisinin Đbadet Mekanı; Resim:40- Hamza Bey Camisi,ibadet mekanının do ğu kısmı; Resim:41- Hamza Bey Camisinin Đbadet Mekanı,kuzey kısım; Resim:42- Hamza Bey Camisi,ibadet mekanı,mihrap; Resim:43- Hamza Bey Camisi,ibadet mekanı,mahfil; Resim:44- Hamza Bey Camisinin ibadet mekanındaki minber; Resim:45- Hamza Bey Camisinin ibadet mekanındaki kürsü; Resim:46- Hamza Bey Camisinin giri kapısı; Resim:47- Hamza Bey Camisi, erefe altı süslemesinden bir görüntü; Resim:48- Hasan Baba Camisi,dı görünüm; Resim:49- Hasan Baba Camisine kuzeydo ğudan bir bakı ; (RZZSK Ar ivi’nden) Resim:50- Hasan Baba Camisi,batı cephe;(RZZSK Ar ivi’nden) Resim:51- Hasan Baba Camisi,do ğu cephe; (RZZSK Ar ivi’nden) Resim:52- Hasan Baba Camisinin ibadet mekanı,kuzeybatı kısmı; Resim:53- Hasan Baba Camisinin ibadet mekanı,güney kısmı; Resim:54- Hasan Baba Camisinin Mihrabı; Resim:55- Hasan Baba Camisinin Minberi;

228

Resim:56- Đshak Çelebi Camisinin giri kapısı üstündeki kitabe; Resim:57- Đshak Çelebi Camisi,dı görünüm; Resim:58- Đshak Çelebi Camisi,dı görünüm; Resim:59-Đshak Çelebi Camisine kuzeybatıdan bir bakı ; Resim:60-Đshak Çelebi Camisi,güney cephe; Resim:61-Đshak Çelebi Camisine güneybatıdan bir bakı ; Resim:62-Đshak Çelebi Camisinin son cemaat yeri; Resim:63-Đshak Çelebi Camisinin batı cephesi; Resim:64-Đshak Çelebi Camisi minaresinin erefe kısmı; Resim:65-Đshak Çelebi Camisine güneybatıdan bir bakı ; Resim:66-Đshak Çelebi Camisinin do ğu kısmı; Resim:67-Đshak Çelebi Camisinin son cemaat yeri,kuzeydo ğu kısmı; Resim:68-Đshak Çelebi Camisinin Giri Portali; Resim:69-Đshak Çelebi Camisinin Son Cemaat Yeri,mihrabiye; Resim:68-Đshak Çelebi Camisi ibadet mekanının güney kısmı; Resim:69-Đshak Çelebi Camisinin ibadet mekanı; Resim:70-Đshak Çelebi Camisinin ibadet mekanı; Resim:71-Đshak Çelebi Camisinin ibadet mekanı,giri kapısı; Resim:72-Đshak Çelebi Camisinin ibadet mekanın kuzey kısmı; Resim:73- Đshak Çelebi Camisinin giri kapısı; Resim:74- Đshak Çelebi Camisinin ibadet mekanındakimihrabın batı kısmında yer alan pencere kanadı; Resim:75-Đshak Çelebi Camisinin ibadet mekanındaki mihrabın batı kısmında yer alan pencere kanadı; Resim:76-Đshak Çelebi Camisi son cemaat yeri,manzara tasfiri; Resim:77-Đshak Çelebi Camisi son cemaat yeri,giri kapısının üst kısmındaki manzara tasfiri; Resim:78-Đshak Çelebi Camisi ibadet mekanındaki “kandil gezintisinde” manzara tasfirleri; Resim:79-Đshak Çelebi Camisi ibadet mekanı,mihrap;

229

Resim:80-Đshak Çelebi Camisi ibadet mekanı,minber; Resim:81-Đshak Çelebi Camisi ibadet mekanı,kürsü; Resim:82- Đshak Çelebi Camisi son cemaat yeri,sütun kaidesi; Resim:83-Đshak Çelebi Camisi son cemaat yeri,sütun ba lı ğı; Resim:84-Kadı Mahmut Efendi Camisi son cemaat yerin giri kapısı üstündeki kitabe; Resim:85-Kadı Mahmut Efendi Camisinin giri kapısı üstündeki kitabe; Resim:86-Kadı Mahmut Efendi Camisi,dı görünüm; Resim:87-Kadı MAhmud Efendi Camisine kuzeybatıdan bir bakı ;(RZZSK Ar ivi’nden) Resim:88-Kadı Mahmud Efendi Camisi,batı cephe;(RZZSK Ar ivi’nden) Resim:89-Kadı Mahmut Efendi Camisi, batı cephe; Resim:90-Kadı Mahmut Efendi Camisi,kuzeydo ğudan bir bakı ;(RZZSK Ar ivi’nden) Resim:91-Kadı Mahmut Efendi Camisinin son cemaat yeri; Resim:92-Kadı Mahmut Efendi Camisinin minaresi; Resim:93-Kadı Mahmut Efendi Camisinin son cemaat yeri,batı kısmına bir bakı ; Resim:94-Kadı Mahmut Efendi Camisinin son cemaat yeri,giri kısmı; Resim:95-Kadı Mahmud Efendi Camisinin Portali; Resim:96-Kadı Mahmud Efendi Camisinin Portali,mahfil; Resim:97-Kadı Mahmud Efendi Camisinin Đbadet Mekanı,mahfil kısmı; Resim:98-Kadı Mahmud Efendi Camisinin Đbadet Mekanı,batı kısmı; Resim:99-Kadı Mahmut Efendi Camisinin ibadet mekanı,güney kısmı; Resim:100-Kadı Mahmut Efendi Camisinin giri kapısı; Resim:101-Kadı Mahmut Efendi Camisinin portalindeki çini süslemesi; Resim:102-Kadı Mahmut Efendi Camisinin ibadet mekanı, pencereler üstünde manzara tasfiri; Resim:103-Kadı Mahmut Efendi Camisinin ibadet mekanı,güneydo ğu kısmı;Resim:104-Kadı Mahmut Efendi Camisinin ibadet mekanı,kubbe göbe ği;

230

Resim:105-Kadı Mahmut Efendi Camisinin ibadet mekanı,üst sıra pencereler arasında uygulanan duvar manzaralarından bir örnek; Resim:106-Kadı Mahmut Efendi Camisi Son Cemaat Yeri,sütun kaideleri; Resim:107-Kadı Mahmut Efendi Camisi son cemaat yeri,sütun ba lı ğı; Resim:108-Kadı Mahmut Efendi Camisi ibadet mekanı,mihrap; Resim:109-Kadı Mahmut Efendi Camisinin ibadet mekanı,minber; Resim:110-Kadı Mahmut Efendi Camisi ibadet mekanı,kürsü; Resim:111-Kadı Mahmut Camisi, minare erefesindeki süsleme; Resim:112-Koca Ahmed Efendi Camisi,dı görünüm. Resim:113- Koca Ahmed Efendi Camisine güneybatıdan bir bakı ; Resim:114- Koca Ahmed Efendi Camisi,do ğu cephe; Resim:115- Koca Ahmed Efendi Camisi,kuzey cephe; Resim:116-Koca Ahmed Efendi Camisinin minaresi; Resim:117-Koca Ahmed Efendi Camisinin minaresindeki süsleme; Resim:118-Koca Ahmed Efendi Camisinin giri kapısı ve mihrabiyesi; Resim:119- Koca Ahmed Efendi Camisinin Đbadet Mekanı,güneybatı kısmı; Resim:120- Koca Ahmed Efendi Camisinin Đbadet Mekanı,güney kısmı; Resim:121- Koca Ahmed Efendi Camisinin,batı kısmı; Resim:122-Koca Ahmed Efendi Camisinin giri kapısı üstündeki süsleme motifi; Resim:123-Koca Ahmed Efendi Camisi,pencere detayı; Resim:124-Çar ı Mescidi,dı görünüm. Resim:125-Çar ı Mescidine güneybatıdan bir bakı ; Resim:126-Çar ı Mescidinin güney cephesi; Resim:127-Hatuniye Camisinin Giri Kapısı Üstündeki Kitabe; Resim:128- Hatuniye Camisi, kuzey cephe; Resim:129- Hatuniye Camisi,güney cephe; Resim:130-Hatuniye Camisi,dı görünüm; Resim:131-Hatuniye Camisinin ibadet mekanı,güneybatı kısmı; Resim:132-Hatuniye Camisinin Đbadet Mekanı,do ğu tarafı; Resim:133-Hatuniye Camisinin Đbadet Mekanı,giri kısmı;

231

Resim:134-Haydar Kadı Camisi Üzerindeki Kitabe; Resim:135-Haydar Kadı Camisi,dı görünüm; Resim:136-Haydar Kadı Camisinin kuzeybatı kö esinde bulunan minare kaidesi; Resim:137-Haydar Kadı Camisi,dı görünüm; Resim:138-Haydar Kadı Camisinin Son Cemaat Yeri; Resim:139-Haydar Kadı Camisinin Son Cemaat Yeri,kuzey duvarı; Resim:140-Haydar Kadı Camisi,batı cephe;(RZZSK Ar ivi’nden) Resim:141-Haydar Kadı Camisine güneydo ğudan bir bakı ;(RZZSK Ar ivi’nden) Resim:142-Haydar Kadı Camisi,güney cephe; Resim:143-Haydar Kadı Camisinin Đbadet Mekanı,güney kısmı; Resim:144-Haydar Kadı Camisinin Đbadet Mekanı,kuzeydo ğu kısmı; Resim:145-Haydar Kadı Camisi Đbadet Mekanı,güneybatı kısmına bir bakı ; Resim:146-Haydar Kadı Camisinin Đbadet Mekanı,minber; Resim:147-Haydar Kadı Camisinin Kapı Kanatları; Resim:148-Haydar Kadı Camisi Đbadet Mekanı,batı duvardaki sa ğır kemerlerden birinde bitkisel süsleme; Resim:149-Haydar Kadı Camisi Đbadet Mekanı,güney kısmında manzara tasfiri; Resim:150-Haydar Kadı Camisi Son Cemaat Yeri,sütun detayı; Resim:151-Haydar Kadı Camisi Son Cemaat Yeri,sütun detayı; Resim:152-Haydar Kadı Camisi Son Cemaat Yeri,detay; Resim:153-Đsa Fakih Camisi,dı görünüm; Resim:154-Đsa Fakih Camisinin batı cephesi; Resim:155-Đsa Fakih Camisinin Minaresi; Resim:156-Đsa Fakih Camisinin Đbadet Mekanı,güney kısmı; Resim:157-Đsa Fakih Camisinin Đbadet Mekanı,güneydo ğu kısmına bir bakı ; Resim:158-Đsa Fakih Camisinin Đbadet Mekanı,kuzeybatı kö esi; Resim:159-Paftalı Camisi,dı görünüm; Resim:160-Paftalı Camisi,do ğu cephesi;

232

Resim:161-Paftalı Camisinin kuzeybatı kö esinde minare giri i; Resim:162-Paftalı Camisinin Đbadet Mekanı,kubbe; Resim:163-Paftalı Camisi Đbadet Mekanı; Resim:164-Paftalı Caminin Minaresi; Resim:165-Paftalı Camisinin minaresi, erefe altındaki süsleme; Resim:166-Dört Ayak Türbesi,dı görünüm (RZZSK Ar ivi’nden); Resim:167-Dört Ayak Türbesi,dı görünüm (RZZSK Ar ivi’nden); Resim:168- Dört Ayak Türbesi; Resim:169-Debboy Hamamı,dı görünüm; Resim:170-Debboy Hamamı,güney cephe; Resim:171-Debboy Hamamı,kuzey cephe; Resim:172-Debboy Hamamı,batı cephe; Resim:173-Debboy Hamamın iç mekanı,erkekler kısmı; Resim:174-Debboy Hamamı,kadınlar kısmı; Resim:175-Debboy Hamamı,kadınlar kısmından hücrelere bir bakı ; Resim:176-Debboy Hamamı Resim:177-Debboy Hamamı Resim:178-Kerim Pa a Hamamı,kuzeybatı cephesi; Resim:179- Kerim Pa a Hamamı,güneybatı kısmına bir bakı ; Resim:180- Kerim Pa a Hamamı,batı cephe; Resim:181- Kerim Pa a Hamamı,kuzeybatı kısmı; Resim:182-Yeni Hamam Resim:183-Yeni Hamam Resim:184-Yeni Hamam Resim:185-Arasta,dı görünüm; Resim:186-Arasta,güney cephede yer alan giri lerden birine bakı ; Resim:187-Arasta,güney cephe; Resim:188-Arasta,batı cephe; Resim:189-Arasta,kuzey cephe; Resim:190-Arasta,iç mekan;

233

Resim:191-Arasta,iç mekan; Resim:192-Saat Kule Resim:193-Saat Kule Resim:194-Saat Kule,kuzeybatı cephesi; Resim:195-Saat Kulenin kuzey cephesinde yer alan giri kapısı; Resim:196-Saat Kule,saat kadranlarının yer aldı ğı cephelerden bir bakı ; Resim:197-Zindan Kule,güneybatı cephesi; Resim:198-Zindan Kule,güneybatı cephesinde yer alan giri kapısı; Resim:199-Zindan Kule,kuzeybatı cephe; Resim:200-Zindan Kule,batı cephe; Resim:201-Zindan Kule,do ğu cephe; Resim:202-Zindan Kule,tu ğla süslemesi; Resim:203-Hacı Mahmud Kona ğı,cadeye bakan cephesi; Resim:204-Hacı Mahmud Kona ğı,ön cephesi; Resim:205-Hacı Mahmud Kona ğı Resim:206-Hacı Mahmud Kona ğı Resim:207-Türk Kona ğı,caddeye bakan batı cephe; Resim:208-Türk Kona ğına kuzeybatıdan bir bakı ; Resim:209-Türk Kona ğı,güney cephede yer alan giri in sol kısmı; Resim:210-Türk Kona ğı,giri kapısı; Resim:211-Türk Kona ğı,kuzey cephe; Resim:212-Türk Kona ğı-kuzey cephesinden bir görüntü; Resim:213-Türk Kona ğı,giri terası; Resim:214-Türk Kona ğı,pencere detayı; Resim:215-Kazan Çe me; Resim:216-Kazan Çe me(Manastır Müzesi Ar ivi’nden) Resim:217-Kazan Çe me(Manastır Müzesi Ar ivi’nden) Resim:218-Kazan Çe me,yan kısmı; Resim:219-Türk Çe mesi,ön kısmı; Resim:220-Türk Çe mesi

234

Resim:221-Türk Çe mesinin yan gövdesi; Resim:194-Adem Mahmud Mektebi,dı görünüm; Resim:195-Adem Mahmud Mektebi,do ğu cephe; Resim:196-Adem Mahmud Mektebine güneydo ğudan bir bakı ; Resim:197-Adem Mahmud Mektebi,kuzey cephe; Resim:198-Adem Mahmud Mektebi,do ğu cephe; Resim:199-Adem Mahmut Mektebinin giri i; Resim:200-Adem Mahmud Mektebi,giri ; Resim:201-Adem Mahmud Mektebi,güney cephe; Resim:202-Adem Mahmud Mektebine kuzeybatıdan bir bakı ; Resim:203-Adem Mahmud Mektebine kuzeydo ğudan bir bakı ; Resim:204-Askeri Đdadi Binasının Giri Kitabesi; Resim:205-Askeri Đdadi Binası,dı görünüm; Resim:206-Askeri Đdadi Binasının do ğu kısmında yer alan giri kapısı; Resim:207-Askeri Đdadi Binası,güneydo ğu kısmı; Resim:208-Askeri Đdadi Binası,giri kısmı; Resim:209-Ordu Evi,dı görünüm; Resim:210-Ordu Evinin güney cephesi; Resim:211-Ordu Evinin kuzey cephesi; Resim:212-Ordu Evine güneybatıdan bir bakı ; Resim:213-Ordu evinin kuzeybatı kö esi; Resim:214-Ordu Evi giri kapısı; Resim:215-Ordu Evi,üst kattaki pencere detayları; Resim:216-Ordu Evinin alt katındaki pencere düzeni; Resim:217-Kırık Cami,dı görünüm(RZZSK Ar ivi’nden) Resim:218-Kırık Cami,kuzey cephe; (RZZSK Ar ivi’nden) Resim:219-Kırık cami,batı cephe; (RZZSK Ar ivi’nden) Resim:220-Kırık Cami,güneybatı cephesine bir bakı ; (RZZSK Ar ivi’nden) Resim:221-Kırık Cami,güney cephe; (RZZSK Ar ivi’nden) Resim:222-Kırık Cami,do ğu cephe; (RZZSK Ar ivi’nden)

235

Resim:223-Sungur Çavu Bey Camisi Giri Kitabesi; (RZZSK Ar ivi’nden) Resim:224-Sungur Çavu Bey Camisi,dı görünüm; (RZZSK Ar ivi’nden) Resim:225-Sungur Çavu Bey Camisinin do ğu cephesi; (RZZSK Ar ivi’nden) Resim:226-Sungur Çavu Bey Camisi,do ğu cephe; (RZZSK Ar ivi’nden) Resim:227-Sungur Çavu Bey Camisinin güneydo ğu cephesi; (RZZSK Ar ivi’nden) Çizim:1- Ahmed erif Bey Camisi; Çizim:2-Hacı Mahmud Bey Camisi; Çizim:3-Hamza Bey Camisi Planı; Çizim:4-Hamza Bey Camisi Kesiti; Çizim:5-Hasan Baba Camisi Planı; Çizim:6-Hasan Baba Türbesi Planı; Çizim:7-Đshak Çelebi Camisi Planı; Çizim:8-Đshak Çelebi Camisi Kesiti; Çizim:9-Đshak Çelebi Camisi Giri Kapısı; Çizim:10-Đshak Çelebi Camisi Pencere Kanadı; Çizim:11-Đshak Çelebi Camisi Mihrabı; Çizim:12-Đshak Çelebi Camisi Minberi; Çizim:13-Kadı Mahmut Efendi (Yeni Cami) Camisi Planı; Çizim:14-Kadı Mahmut Efendi (Yeni Cami) Camisi Kesiti; Çizim:15-Kadı Mahmut Efendi(Yeni Cami) Camisi,çini detayı; Çizim:16-Kadı Mahmut Efendi(Yeni Cami) Kürsüsü; Çizim:17-Kadı Mahmut Efendi (Yeni Cami)Camisi,pencere detayı; Çizim:18-Koca Ahmed Efendi(Koca Kadı)Camisi Planı; Çizim:19-Hatuniye Camisi Planı; Çizim:20-Haydar Kadı Camisi Kitabesi; Çizim:21-Haydar Kadı Camisi Planı; Çizim:22-Haydar Kadı Camisi Kesiti; Çizim:23-Haydar Kadı Camisi Kapı Kanatları; Çizim:24-Đsa Fakih Camisi Planı;

236

Çizim:25-Paftalı Camisi Planı; Çizim:26-Dört Ayak Türbesi Planı; Çizim:27-Dört Ayak Türbesi Kesiti; Çizim:28-Debboy Hamamı Planı; Çizim:29-Debboy Hamamı Kesiti; Çizim:30-Arasta Planı, Çizim:31-Arasta Kesiti; Çizim:32-Saat Kulesi Zemin Kat Planı; Çizim:33-Saat Kulesi 1.kat Planı; Çizim:34-Saat Kulesi 2.kat Planı; Çizim:35-Saat Kulesi 3.kat Planı; Çizim:36-Saat Kulesi 4.kat Planı; Çizim:37-Saat Kulesi Do ğu,Kuzey,Batı Cephelerin Kesiti; Çizim:38-Saat Kulesi Güney Cephesinin Kesiti; Çizim:39-Zindan Kulesi Zemin kat ve 1.kat Planları; Çizim:40-Zindan Kulesi Kesiti; Çizim:41-Zindan Kulesi Kesiti; Çizim:42- Hacı Mahmud Kona ğı,kroki; Çizim:43-Türk Evi,kroki; Çizim:44-Kazak Çe mesi; Çizim:45-Kazak Çe mesi,kesit; Çizim:46-Adem Mahmut Mektebi,plan; Çizim:47-Askeri Đdadı,plan; Çizim:48-Ordu Evi,plan; Çizim:49-Kırık Camisi,plan; Çizim:50-Kırık Camisi Güneydo ğu ve Kuzeydo ğu Cepheleri; Çizim:51-Sungur Çavu Camisi Planı; Çizim:52-Sungur Çavu Camisi Kesiti; Ek-2: Ek:1-Yüzyıllara Göre Yapıların Da ğılımı

237

Ek:2-Camiler Ek:3-Türbeler Ek:4-Di ğer Yapılar Ek:5-Minberler Ek:6- Mihraplar Ek:7-Vaiz Kürsüleri Ek:8-Kapılar Ek: 9-Minareler Ek-3:Belge Listesi Belge:1-Ahmed erif Bey bin Mahmud Pa a Vakfiyesi (VGMA Ar ivi’nden) Belge:2- Ahmed erif Bey bin Mahmud Pa a Vakfiyesi/2 (VGMA Ar ivi’nden) Belge:3 - Hacı Mahmud Bey Camisindeki Çe me Tamiriyle Đlgili Evrak (BO Ar ivi’nden) Belge:4- Kadı Mahmut Efendi Camisi Minaresinin Tamiriyle Đlgili Evrak (BO Ar ivi’nden) Belge:5-Sungur Bey Bin Abdullah Vakfiyesi(VGMA Ar ivi’nden) Belge:6- Sungur Bey Bin Abdullah Vakfiyesi/2(VGMA Ar ivi’nden) Belge:7-Halil A ğa Đbni el-Hac Mustafa A ğa Vakfiyesi; (VGMA Ar ivi’nden) Belge:8-Ay e Hatun binti Hüdaverdi Vahfiyesi; (VGMA Ar ivi’nden) Belge:9-Mehmed Nazmi Efendi bin Abdurrahman Efendi Vakfiyesi; (VGMA Ar ivi’nden) Ek-4:ehir Haritası; 1.Ahmed erif Bey Camisi; 2.Hacı Mahmud Bey Camisi; 3.Hamza Bey Külliyesi; 4.Hasan Baba Camisi; 5.Hasan Baba Türbesi; 6.Đshak Çelebi Camisi; 7.Kadı Mahmud Efendi(Yeni Cami) Camisi; 8.Koca Ahmed Efendi Camisi;

238

9.Çar ı Camisi; 10.Hatuniye Camisi; 11.Haydar Kadı Camisi; 12. Đsa Fakih Camisi; 13.Paftalı Camisi; 14.Dört Ayak Türbesi; 15.Debboy Hamamı; 16.Kerim Pa a Hamamı; 17.Yeni Hamam; 18.Arasta; 19.Saat Kulesi; 20.Zindan Kule(Bey Kulesi); 21.Hacı Mahmud Kona ğı; 22.Türk Kona ğı; 23.Kazan Çe mesi; 24.Türk Çe mesi; 25.Adem Mahmud Mektebi; 26.Askeri Đdadi ; 27.Ordu Evi;