Éanlaith Agus Ainmhithe Feirme Agus Clóis — Téarmaíocht Shioncrónach Agus Dhiacrónach Na Gaeilge

Éanlaith agus Ainmhithe Feirme agus Clóis — Téarmaíocht Shioncrónach agus Dhiacrónach na Gaeilge

Kevin Conroy

M.A. sa Nua-Ghaeilge

Ollscoil na hÉireann, Gaillimh

Roinn na Gaeilge

Lúnasa 2010

An Dr. Graham Isaac – Ceann Roinne

An tOll. Nollaig Mac Congáil – Stiúrthóir

Clár an Tráchtais

Achoimre ...... iv Buíochas ...... v

Caibidil 1: Réamhrá ...... 1 1.1 Ábhar ...... 1 1.2 Príomhfhoinsí ...... 7 1.2.1 LASID ...... 8 1.2.2 Comharthaí foghraíochta ...... 11 1.3 Leagan amach an tráchtais ...... 12 1.4 Giorrúcháin ...... 14

Caibidil 2: An Mhuc ...... 15 2.1 An t-ainm ginearálta – muc ...... 16 2.2 An ceann fireann – collach ...... 22 2.3 An ceann baineann – cráin ...... 26 2.3.1 An ceann (baineann) óg – céis ...... 30 2.4 Na cinn óga – bainbh, banbháin, pigíní ...... 33 2.4.1 “Smallest pigling of the litter” ...... 38

Caibidil 3: An Chaora ...... 49 3.1 An t-ainm ginearálta – caora ...... 50 3.2 An ceann fireann – reithe ...... 58 3.2.1 An ceann fireann coillte – molt, moltachán ...... 62 3.3 An ceann baineann (óg) – uascán, fóisc, caora ...... 70 3.4 Ainmneacha eile ar aoiseanna éagsúla na gcaorach ...... 77 3.5 Na cinn óga – uain ...... 79 3.6 Ainmneacha caorach ar chineálacha daoine ...... 82

Caibidil 4: An Madra ...... 84 4.1 An t-ainm ginearálta – madra, madadh, gadhar ...... 85 4.1.1 Malartacht chéille ...... 92 4.1.2 Athrú céille diacrónach: mad(r)a(dh) vs. gadhar vs. cú ...... 96 4.2 An ceann fireann – fearchú ...... 103 4.3 An ceann baineann – soith, bitseach, gadhairseach ...... 104 4.4 Na cinn óga – coileáin ...... 109

Caibidil 5: An Lacha ...... 115 5.1 An t-ainm ginearálta – lach(a), tonóg ...... 116 5.1.1 Lacha ...... 124 5.1.2 Tonóg/tunnag ...... 125 5.1.3 hwyad ...... 129 5.2 An ceann fireann – bardal ...... 132 5.3 An ceann baineann – lacha ...... 138 5.4 Na cinn óga – lachíní, lachain óga/bheaga, éanacha lachan, ál lachan ...... 140

Caibidil 6: Conclúid ...... 147

Aguisíní I Pointí LASID ...... 149 II An mhuc ...... 152 III An chaora ...... 159 IV An madra ...... 168 V An lacha ...... 172

Leabharliosta ...... 176

iii

Achoimre

Is í téarmaíocht shioncrónach agus dhiacrónach na Gaeilge ar éanlaith agus ainmhithe feirme agus clóis príomhábhar an tráchtais seo. Pléifear ainmneacha roinnt ainmhithe, mar atá, an mhuc, an chaora, an madra agus an lacha, sa Nua-Ghaeilge “Oifigiúil”, i gcanúintí na Gaeilge, i nGaeilge na hAlban, sa tSean-Ghaeilge agus sa Bhreatnais. Maidir le canúintí na Gaeilge, bainfear a lán úsáide as an eolas canúnach atá le fáil in The linguistic atlas and survey of Irish dialects le Heinrich Wagner maille le foinsí eile agus déanfar iarracht ilfhoirmeacha na bhfocal éagsúil sna canúintí a léiriú chomh maith lena ndáileadh.

Buíochas

Táim ag iarraidh mo bhuíochas a ghlacadh leis an Ollamh Nollaig Mac Congáil as ucht a chúnaimh agus a stiúrtha leis an tráchtas agus i rith na bliana freisin. B’eisean a spreag mé le tabhairt faoin ábhar spéisiúil seo agus a threoraigh mé i gcúrsaí gramadaí.

Ina theannta sin, gabhaim buíochas leis na hollúna eile i Roinn na Gaeilge a thug tacaíocht agus cuidiú dom i gcaitheamh an chúrsa. Glacaim buíochas freisin le duine ar bith a d’éist liom ag labhairt faoi ainmneacha éagsúla na n-ainmhithe i gcanúintí na Gaeilge nó sa tSean-Ghaeilge. Agus táim buíoch d’Anne Corbett as léamh profaí a dhéanamh ar an réamhrá.

Ní bheinn in ann an mháistreacht seo a dhéanamh gan tacaíocht ón gCoimisiún Fulbright ná ó na hollúna ó Choláiste Bhostúin.

Faoi dheireadh, táim buíoch de mo thuismitheoirí agus den teaghlach go léir a lig dom teacht go hÉirinn don bhliain seo agus do chuile dhuine a chuidigh liom mo chuid Gaeilge a fhoghlaim.

Is amhlaidh gur ormsa féin amháin atá an locht má rinneadh aon bhotún sa tráchtas seo.

1. Réamhrá

1.1 Ábhar an tráchtais

Is éard is ábhar don tráchtas seo ná téarmaíocht shioncrónach agus dhiacrónach na Gaeilge ar éanlaith agus ainmhithe feirme agus clóis i gcanúintí na Nua-Ghaeilge agus a bhforbairt ón tSean-Ghaeilge i leith. Beidh mé ag díriú ar chuid de na hainmhithe is coitianta agus is tábhachtaí a bhí agus atá in Éirinn trí na haoiseanna. Tá éagsúlacht shaibhir d’ainmneacha ar ainmhithe sa Ghaeilge ó aimsir na Sean-Ghaeilge go dtí an nuatheanga, mar bhí an-tábhacht le hainmhithe sa tsochaí go traidisiúnta. Ina chín lae, rinne Amhlaoibh Ó Súilleabháin cur síos ar an rud a dúirt bean a díshealbhaíodh óna fearann beag leis agus í ag caoineadh agus ag cuimhneamh ar na rudaí nach mbeidh aici arís choíche, ina measc, ainmhithe na feirme. Seo a leanas an chuid a bhaineas leis na hainmhithe feirme, ina luaitear cuid mhaith de na focail a bheas idir chamáin anseo agus a léireos éifeacht ainmneacha na n-ainmhithe: D’fhág sé [Pádraig Deibhriús, an fear a thóg a cuid talún agus a bothán uaithi]….cró na muc gan cráin gan céis gan banbh gan collach gan muc, mór ná mion, méith ná trua. Ní chloisfead go brách arís búirthe mo bhó ar a lao ná ar a gamhain, na (sic) siotrach mo láir ar a searrach ná ar a bromach ná méileach mo chaora ar a huan, ná meigeall mo ghabhair ar a mionnán, ná grógadáil mo chirce dá heireoga ná dá gearrcacha, ná glao mo choiligh. Ní fheicfead mo lacha bhán ná mo bhardal bhreac ná mo ghé goir ná mo ghandal gléigeal. (de Bhaldraithe 1970, 44)

Is iad seo a leanas na hainmhithe a bheas san áireamh anseo: an chaora, an mhuc, an madra, agus an lacha. Ar ainmneacha Nua-Ghaeilge na n-ainmhithe seo a dhíreofar go príomha sa tráchtas seo. Pléifear na focail “oifigiúla” (má tá a leithéidí ann) agus na leaganacha canúnacha go háirithe. Tá mé ag iarraidh malairtí na bhfocal éagsúil sna canúintí a léiriú chomh maith lena ndáileadh. Lena chois sin, cuirfear roinnt samplaí d’fhocail choibhéiseacha i nGaeilge na hAlban (meascán de leaganacha ó na foclóirí agus leaganacha canúnacha) i gcruth go mbeifear in ann comparáid a dhéanamh eatarthu agus na leaganacha i nGaeilge na hÉireann. Ní bheidh an t-eolas Albanach chomh cuimsitheach is atá i gcás na gceann Éireannach, óir is iad na hainmneacha i nGaeilge na hÉireann an príomhchuspóir. Luafar samplaí Breatnaise mar chomparáid fhónta freisin. Sa chaoi is go mbeifear in ann forbairt dhiacrónach na téarmaíochta agus na bhfocal a leanúint, beidh ainmneacha na n-ainmhithe sa tSean-Ghaeilge á bplé chomh maith. Beidh na focail Sean-Ghaeilge choibhéiseacha agus na focail nach maireann sa Nua- Ghaeilge (agus mar sin focail atá sa teanga nua-aimseartha nach bhfuil fianaithe sa tSean-Ghaeilge) le sonrú, agus focail ar athraíodh a gciall le himeacht aimsire. Freisin,

cuideoidh an fhianaise ón tSean-Ghaeilge le ceangal a dhéanamh idir ainmneacha na n- ainmhithe agus ionad na n-ainmhithe i measc an phobail.

Tá baint ag an méid téarmaíochta ainmhíche leis an tsochaí agus a tábhachtaí is atá aon ainmhí áirithe don tsochaí sin. Cinnte, bhí an fheirmeoireacht an-tábhachtach anallód. Sochaí thalmhaíochta a bhí ann in aimsir na Sean-Ghaeilge agus d’fhan sé mar seo go dtí le deireanas1. Bhí tábhacht ar leith leis na ba – ba í an bhólacht an mhaoin agus ceann de na haonaid airgeadra a bhí ann ag an am. Mar chruthúnas, cuimhnigh ar na táinte líonmhara i litríocht agus i stair na tíre. De thairbhe na tábhachta sin agus thimthriall bheatha na mbeithíoch, bhí go leor ranna agus ainmneacha dá réir ar chineálacha éagsúla na bó. Faightear cuntas orthu siúd i dtéacsanna dlí. Bhí ranna cosúil leo siúd agus trácht orthu agus a luach sna téacsanna dlí, ach gan a bheith chomh líonmhar sin, ag ainmhithe eile chomh maith. Léirítear tábhacht choibhneasta an ainmhí don tsochaí ar bhealach trí líon na n-ainmneacha ar aoiseanna éagsúla an ainmhí sin. Mar shampla, ní bheadh an méid céanna téarmaíochta ag baint le ‘lacha’ agus ‘cat’ agus ‘gé’ agus mar a bheadh le ‘caora’ agus ‘bó’ agus ‘muc’ agus ‘capall’. Níl an tábhacht chéanna ag baint leo agus níl tréimhsí na beatha mar an gcéanna acu ach oiread. Sa tSean-Ghaeilge agus sa Nua- Ghaeilge araon tá a lán focal ann a dhéanas cur síos ar an mbainbhín is lú nó is laige san ál, nó an ceann deireanach den ál: luch áil, arc, orcán, lúrcc, arc, arcán, arcalán, aircín, an bhalláin d(h)eiridh, íochtar (neidín), deireadh díne, síobhra, iarmhar, dreolán, agus fágálach agus ina measc. Is éard is cúis leis seo go mbíonn níos mó ceann óg ag an muc ná ag na beithígh eile, agus bíonn na bainbh i gcoitinne níos laige ná gnáthainmhí feirme óg agus is nós coitianta é an t-aircín a bhaint den chráin agus é a thógáil ar bhainne bó (cf. EIF 81). Dá thairbhe sin, tá feidhm le focail mar seo agus is suimiúil go bhfuil an oiread sin de leaganacha áitiúla ann.

Bíonn an téarmaíocht a bhaineas le feirmeoireacht sách coimeádach de ghréas agus ní haon iontas é go maireann cuid mhór de théarmaíocht na Sean-Ghaeilge i nGaeilge an lae inniu. Cuid de na focail, níl siad le fáil sna canúintí go léir agus uaireanta maireann focal in Albain nach bhfuil coitianta in Éirinn a thuilleadh agus a mhalairt. Dá bhrí sin, bheifí ag súil le go gcoinnítí go leor de na focail Sean-Ghaeilge gan mórán iasachtaí. Sa

1 Agus tá an fheirmeoireacht an-tábhachtach i gcónaí ar ndóigh, ach bíonn talmhaíocht nua-aoiseach ar siúl anois seachas an fheirmeoireacht thraidisiúnta. Leis seo, tháinig laghdú ar líon na ndaoine a bhíos ag feirmeoireacht, m.sh. 38% den lucht oibre ag obair ar fheirmeacha sna 1950idí luatha, ach 10% ag deireadh na 1990idí (Lafferty et al. 1999, 10).

mhullach air sin, tá focal gaolmhar ag go leor de na focail seo sna teangacha Briotainise freisin. Níor mhair na focail go léir ar ndóigh agus athraíodh ciall na bhfocal ar uairibh agus aistríodh téarmaí ó ainmhí amháin go hainmhí éigin eile freisin: The vocabulary of farming is normally conservative. So, for example, the Old Irish words for ‘cow’, ‘pig’, ‘sheep’, ‘hen’, ‘wheat’, and ‘oats’ – bó, mucc, cáera, cercc, cruitnecht, corcae – survive into Modern Irish with the same meanings. We are therefore generally justified in taking a particular farming term to have the same meaning in Old Irish as it has had in the modern language. However this approach must be used with caution. For example, in the spoken Irish of Baile Bhúirne the word fothacha (fathacha) is used of the disease of horses called ‘strangles’ in Engish. But we know from a reference in the Annals of Connacht that in the earlier language fothach was used primarly of nasal and pulmonary glanders, which is often fatal to horses and may be transmitted to humans (see p. 211). Glanders was eradicated in Ireland in the nineteenth century, so it seems that the word fothach was transferred to another equine desease with similar symptoms. (EIF 15-16)

Ach bíodh is go mbíonn go leor focal ann i gcanúintí na Gaeilge agus sna teangacha Ceilteacha a bhfuil an chiall cheannann chéanna acu, ní hamhlaidh i gcónaí é: But here again it must be stressed that cognates occasionally have different meanings. This Welsh banw ‘young pig’ has precisely the same meaning as its Irish cognate banb, but the Breton cognate banv has acquired the meaning ‘sow with litter’. (EIF 16)

Le deighilt na Gaeilge go canúintí éagsúla agus le meath na teanga sa tír, cailleadh cuid de na ranna agus cuid de stór na bhfocal. Uaireanta cailleadh focal amháin in áit éigin agus focal eile in áit éigin eile; cumadh focail nua freisin, ar ndóigh. Ach mar sin féin, ag tús na hathbheochana nuair a tosaíodh ag bailiú eolais ar na canúintí, bhí saibhreas na bhfocal fós ann i gcuid mhór de na ceantair Ghaeltachta, mar aon le saol traidisiúnta na tuaithe. Ach le teacht an dátheangachais agus chumhacht an Bhéarla agus athrú ó shochaí fheirmeoireachta, thosaigh an méid focal agus an téarmaíocht sin ag dul i léig. Tá sé seo le sonrú go soiléir in Linguistic atlas and survey of Irish dialects (LASID), a rinneadh sna caogaidí, i gcás na gceantar inar thug duine de na Gaeilgeoirí deireanacha san áit an t-eolas. Bhí laghdú ar stór na bhfocal agus ardú ar an méid focal truaillithe agus ar thionchar an Bhéarla i gcásanna mar seo. Is dócha go gcoinneofar na téarmaí ginearálta (m.sh. muc, bó, caora) níos fearr ná téarmaí a bhfuil ciall níos sonraí acu (m.sh. samhaisc, céis, soith, uascán).

Ó aimsir na Sean-Ghaeilge go dtí an lá atá inniu ann, bíonn an teanga ag dul i dtreo na simplíochta ó thaobh na gramadaí de, mar a dhéanas teangacha, agus athraíonn foclóir na teanga freisin mar go gcumtar focal agus cialla nua agus cailltear cinn eile. Lena chois

sin tá foclóir agus réimse na Gaeilge ag éirí níos tanaí agus níos teoranta i leith ábhar áirithe – sna haoiseanna deireanacha seo go sonrach. Mar gheall ar an athrú ó shaol talmhaíochta agus na hainmneacha ar ainmhithe, cad chuige a mbeadh focail ag daoine do shlí bheatha nach bhfuil baint acu léi a thuilleadh? An é gur coinníodh níos mó focal ag cur síos ar ainmhí ar leith i gceantair a raibh tábhacht leis an ainmhí sin? Mar shampla, dá mbeadh na caoirigh níos coitianta ná na ba i gceantar amháin, an leanfadh “foclóir” na gcanúintí nósanna na feirmeoireachta áitiúla? Cé hiad na hainmneacha a mhair ón tSean-Ghaeilge agus cé hiad na cinn nua a tháinig chun cinn?

Ansin mar fhianaise bhreise ar an scéal, is féidir na leaganacha agus forbairtí Éireannacha a chur i gcóimheas leis na focail ar comhbhrí leo i nGaeilge na hAlban le go bhfeicfear an chaoi ar athraíodh an córas Gaelach ansin. Ar fhorbair an dá chraobh mar an gcéanna? Chomh maith leis sin, ós rud é go mbeidh mé ag déanamh taighde ar thamhain na bhfocal seo – cuirfidh mé leaganacha Breatnaise san áireamh freisin, i gcaoi is go dtaispeántar na difríochtaí agus cosúlachtaí idir an dá chraobh de na teangacha Ceilteacha Inseacha.

Léiríonn córas na n-ainmneacha dlúthbhaint na n-ainmhithe leis an tsochaí thalmhaíochta. Tá cur síos sna téacsanna dlí ar ainmneacha na n-ainmhithe ag aoiseanna áirithe, agus bhíodh luach ar leith ag ainmhí d’aois áirithe. Pléann Kelly luach an ghamhna bhaininn – ó Shamhain go Bealtaine: According to the commentary on animal-values, a female calf is worth 3 scruples from its first November i.e. after weaning, until the following May (Bealtaine) when it is approximately one year old. (EIF 59)

In Gaelic names of beasts (mammalia), birds, fishes, insects, reptiles, etc., cuirtear síos ar thábhacht na ráithe agus ainmneacha na n-ainmhithe sa tsochaí chomh maith. D’athraítí na hainmneacha ag pointí áirithe (tábhachtacha) den bhliain: The first day of winter (old style) was held at the date on which animals had their names changed, thus the foal becoming a filly, loth or lothag, the calf a stirk, gamhainn, and the lamb a ewe, othaisg. (Forbes 1905, 87)

Tá seanfhocail ann i nGaeilge na hAlban (atá le fáil ina lán foinsí san fhoirm chéanna), a fhógraíos go dtugtar gamhain ar an lao ar Oíche Shamhna. I nGaeilge Uibhist a Deas / Eilean Eirisgeidh (faoin gceannfhocal crodh): “Cattle pass into their several stages of nomenclature at certain festivals”:

Oidhche Shamhna – theirear2 gamhna ris na laoigh Oidhche ‘Éill-Sheaghain – theirear aighean riutha rithisd Oidhche ‘Éill-Brìghde – theirear trìbhliadhnaich ri aighean3 (Campbell 1972, 85)

Tá leagan de chuid den seanfhocal seo le fáil in LASID chomh maith – i bhfoclóirín pt C (Earra-Ghàidheal; sub laogh): /ənʹ'dʹʒe: ü.ixʹ ha. nə heru gaunə r nə .i/ an dèidh oidhche Shamhna their thu gamhna ris na laoigh ‘after Hallowe’en, you call calves ‘gamhna’

Is é dáileadh agus brí bheacht na n-ainmneacha sna canúintí agus leaganacha malartacha díobh príomhchuspóir an tráchtais, chomh maith le forbairt na bhfocal ón tSean-Ghaeilge agus ón gComh-Cheiltis. Ní bheidh mé ag díriú isteach go mion ar an gceist “cén fáth”, ach tá mé ag iarraidh líonmhaireacht na n-ainmneacha a léiriú agus tréithe canúnacha a thaispeáint. Is cinnte, gan frídín amhrais, nach féidir chuile rud ábhartha a chur san áireamh. Táthar ag brath ar an méid eolais atá le fáil mar gheall ar chanúint ar bith nó ar fhocal ar bith (agus an chuid den eolas sin a aimsíodh). Is féidir plé a dhéanamh ar na háiteanna ina bhfuarthas focal éigin (agus an chiall nó an úsáid áirithe atá aige), ach b’fhíordheacair a rá nach bhfuil nó nach raibh focal áirithe éigin i gcanúint éigin. Tugann an Raithileach an rabhadh seo: A word of caution is especially necessary when dealing with the geographical distribution of Irish words, though, mutatis mutandis, it should also be borne in mind in connection with many of the other dialect characteristics discussed in the preceding pages. It is easy enough to say that a particular word is in use to-day in a particular area; but to say that such and such a word is not in use in a particular district may well be risky, in view of the fact that the vocabulary of most districts has as yet been imperfectly explored. (O’Rahilly 1932, 244)

Agus ós rud é go bpléifear foirmeacha stairiúla den teanga chomh maith, fiú cé nach bhfuil focal áirithe éigin in úsáid ag cainteoirí i gceantar éigin, ní hé sin le rá nach raibh sé ann roimhe sin. Bíonn focal in úsáid sa Ghaeilge faoi láthair nach bhfuil san fhoclóir nó ar pár ar chor ar bith agus is cinnte dearfa nach bhfuil fianaise againn ar a lán de na focail a bhí ann sa tSean-Ghaeilge agus sa Mheán-Ghaeilge. Bíodh go bhfuil fianaise againn ar go leor de na hainmneacha ar ainmhithe sna téacsanna dlí agus sna scéalta, ba dheacair a chreidiúint nach raibh cinn eile in úsáid i gcaint na ndaoine nach bhfuil

2 theirear = deirtear/déarfar; abair ri ≈ tabhair (ainm) ar. 3 Leaganacha Béarla de na hainmneacha seo a tugadh: “On Halloween the calves are called stirks. On St. John’s Eve they are called heifers again. On St. Bridget’s Eve heifers are called three-yr olds” (Campbell 1972, 86).

fianaithe ón tréimhse sin. Ach níl aon dul as, toisc gurb in iad na cineálacha foinsí atá ar fáil. Is féidir a lán eolais a bhaint as ainmneacha na n-ainmhithe ar chanúintí na Gaeilge agus ar stair na teanga, ach caithfear teorainneacha an chineáil seo eolais a choinneáil i gcuimhne.

Mar gheall ar chanúintí na Nua-Ghaeilge agus mheath na teanga, baineann cuid d’éagsúlacht na n-ainmneacha sna canúintí leis an gcaoi ar cailleadh focail éagsúla i gcanúintí áirithe a mhair i gcanúintí eile – agus leis an gcaoi ar athraíodh brí bheacht na n-ainmneacha in áiteanna: Another point to be noted is that, wherever Irish still survives, its vocabulary tends gradually to shrink, and its grammar break down mainly in consequence of the lowered vitality of the language brought about by the encroachment of English and the rapid elimination of monoglot Irish speakers. This narrowing of vocabulary is one of the factors which have caused the dialects to drift apart. (O’Rahilly 1932, 245)

Mar shampla, idirdhealaíodh lóeg (.i. lao) agus gamain / gamuin (.i. gamhain) sa tSean- Ghaeilge. Chiallaigh siad ‘younger calf’ agus ‘older calf, yearling calf’ faoi seach (cf. EIF 58-60 agus DIL). Mar a luadh thuas, coinnítear an t-idirdhealú seo in áiteanna in Albain. De réir mar a léiríos léarscáil 7 de chuid LASID, feidhmíonn an focal lao mar fhocal coitianta ar óg na mbó in Oirthear na Mumhan (le corrshampla i gCiarraí) agus i ndeisceart Chonnacht agus is é gamhain a fheidhmíos mar an focal coitianta orthu i bhformhór Iarthar na Mumhan agus i gCúige Uladh. Is é laogh an focal is coitianta i dtromlach na hAlban, ach amháin Earra-Ghàidheal, mar a bhfuil gamhainn. Má bhreathnaítear sna himleabhair eile den suirbhé (Q 18 go háirithe), cé gurb é seo an patrún ginearálta, is léir nach bhfuil scéal dháileadh na bhfocal seo chomh glan soiléir ar chor ar bith. Amanna bíonn an focal neamhchoitianta fós i gcanúint mar fhocal a bhíodh ag an seandream nó tá brí ar leith aige (lao nuabheirthe, lao bliana, lao bliain go leith). Corruair bíonn malairt na brí ó cheart ann – gamhain ‘calf’ agus lao ‘one-year-old calf’ ag pt 58. Ach maireann an seanchóras bunaidh nó iarsma de in áiteanna freisin, cuirim i gcás lao ‘calf immediately after birth’ agus gamhain ‘a stronger calf’ (pt 52). Cruthaíonn athrú céille agus éagsúlachtaí canúnacha, cosúil leis an gcás seo, gur fiú go mór mionstaidéar a dhéanamh ar ainmneacha na n-ainmhithe sa Ghaeilge.

1.2 Príomhfhoinsí

Seo liosta gairid de na príomhfhoinsí a bheas in úsáid:

•Foclóirí Nua-Ghaeilge -Foclóir Gaeilge–Béarla Uí Dhónaill (FGB) -Foclóir Gaedhilge–Béarla Uí Dhuinnín (Duin) -English–Irish dictionary de Bhaldraithe -Foclóir Talmhaíochta

Gaeilge na hAlban -The illustrated Gaelic–English dictionary le Dwelly -Am Faclair Gàidhlig–Beurla le Colin Mark -An Stòr-Dàta Briathrachais Gàidhlig

Sean-Ghaeilge - Dictionary of the Irish language based mainly on Old and Middle Irish materials agud eDIL (DIL)

Breatnais -Geiriadur Prifysgol Cymru (GPC) -Geiriadur yr Academi -Y Geiriadur Mawr

•Canúintí na Gaeilge - Linguistic atlas and survey of Irish dialects, ceithre imleabhar (LASID) (plé breise thíos mar gheall ar an bhfoinse seo) -monagraif chanúna -cnuasaigh focal canúnach ó cheantair éagsúla -bailiúcháin bhéaloidis

•Sanasaíocht -An etymological dictionary of the Gaelic language (MacBain) (Caithfear a bheith cúramach le cuid de na díorthuithe anseo, ní ghlacann scoláirí le roinnt díobh, ach is fiú é a chur san áireamh. Tabharfar a chuid tuairimí ar mhaithe le comparáid ar a laghad.)

-Lexique étymologique de l'irlandais ancien le Vendryes (LEIA) (níl sé críochnaithe go fóill—A, B, C, D, MNOP, RS, TU amháin atá clúdaithe go dtí seo)

•Sean-Ghaeilge -Early Irish Farming le Fergus Kelly (EIF)

•Gàidhlig -monagraif agus cnuasaigh focal canúnach

•Breatnais -The linguistic geography of Wales: a contribution to Welsh dialectology

Agus ina dteannta siúd, tá eolas ar chuid de na focail le fáil in ailt ó irisí éagsúla (Éigse, Ériu, Études Celtiques, ZCP, srl.). Breathnaigh ar an leabharliosta le haghaidh na dtagairtí iomlána agus na bhfoinsí go léir.

1.2.1 LASID

Is é Linguistic atlas and survey of Irish dialects le Wagner an fhoinse is tábhachtaí ar fhoirmeacha canúnacha na bhfocal a bheas á bplé.

Cúlra gairid an tsuirbhé:

Thosaigh Heinrich Wagner agus a chomhghleacaithe ag bailiú eolais chanúnaigh don suirbhé sa bhliain 1950. Tá 1,175 “ceist” sa cheistiúchán iomlán (ach cuimsíonn sé breis agus 2,000 mír) agus baineann cuid mhór acu le saol na tuaithe: It consists of sections concerning farm animals, the house and the work in and around the house…terms of relationship…the parts of the body…farmwork…social functions and entertainment. (LASID I, ix)

B’ar mhúnla atlas teangeolaíochta na Gearmáinise Eilvéisí a rinneadh an ceistiúchán don suirbhé seo. Rinneadh iarracht an t-eolas ar an nGaeilge a fháil ó dhaoine a raibh an Ghaeilge ab fhearr sa cheantar acu – gan mórán tionchair ón leagan scríofa ná ó chanúintí eile má b’fhéidir. Den chuid is mó, roghnaíodh daoine nach raibh léamh ná scríobh na Gaeilge acu i riocht is go léireofaí na tréithe canúnacha gan iad a bheith faoi thionchar an leagain scríofa (.i. faoi thionchar an leagain chaighdeánaigh / liteartha) (LASID I, ix). Ach ina lán cásanna, go háirithe sna ceantair a raibh an teanga imithe le fada iontu, ní hannamh nár labhair na daoine seo Gaeilge ó bhí siad ina n-óige – breis agus leathchéad bliain roimhe sin ar uairibh. Bhí meirg ar a gcuid Gaeilge mar sin ar ndóigh (agus iad idir 75-90 bliain d’aois go hiondúil). Is féidir nár tugadh freagraí “cearta”, go mór mór sna ceantair nach raibh cainteoir líofa ar bith le fáil iontu nó iad siúd nach raibh deis acu an teanga a labhairt le duine ar bith leis na cianta: If we have “corrupt” material en masse, i.e. sentences which are mere translations of our English questionnaire sentences, it is not due to inefficient methods of interrogation, but to the fact that most of our informants have not spoken Irish for many years (LASID I, x).

Admhaíonn Wagner go bhfuarthas foirmeacha truaillithe ó chuid de na cainteoirí nach raibh Gaeilge líofa acu a thuilleadh - “Thus, our collection reflects the different degrees of decay of the language throughout the country” ( ASID I, x), ach sin a raibh fágtha de na canúintí sin agus is fearr i bhfad é a bheith bailithe óir tá eolas luachmhar le fáil sna

hiarsmaí seo ar aon chaoi. Bíodh is gur brónach an scéal é go raibh (agus go bhfuil) an teanga ag dul ar meath agus nach rabhthas in ann níos mó de na canúintí seo a thaifeadadh, ina dhiaidh sin féin, ar a laghad ar bith tá iarsmaí deireanacha na gcanúintí seo curtha ar pár agus an t-eolas sin ar fáil againn. Seo a leanas liosta de na pointí ar chuir Wagner síos orthu (in LASID I, xi-xxi) mar:

-ba lúide a líofacht i nGaeilge ná i mBéarla pointí: 4, 7, 10, 12, 14, 47, 65, 66 (cainteoir amháin, ní raibh na cainteoirí eile líofa ar chor ar bith), 84

-ní raibh líofacht na Gaeilge acu nó bhí Gaeilge lag acu (daoine nach raibh in ann comhrá a dhéanamh sa teanga a thuilleadh) pointí: 5, 6, 6a, 8, 9, 16, 26, 27, 29, 30, 31, 52, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 66, 68, 704, 72, 87

Is féidir eolas luachmhar ar an gcanúint a bheith ag na cainteoirí seo nach raibh líofacht na teanga acu agus iad ag tabhairt eolais don cheistiúchán. Ach ag an am céanna, caithfear a bheith cúramach faoin eolas ó na cainteoirí seo, nó b’fhéidir gur chirte a rá gur chóir cuimhne a choinneáil ar na fadhbanna (féideartha) réamhráite seo. Caithfear cumas agus líofacht na bhfaisnéiseoirí teangeolaíocha a chur san áireamh nuair atáthar ag plé fhreagraí an tsuirbhé.

Is féidir snaidhmeanna eile a bheith i gceist le suirbhé den chineál seo. Úsáideadh modh an aistriúcháin, is é sin tugadh focal nó abairt do na faisnéiseoirí i mBéarla agus bhíodar le Gaeilge a chur air/uirthi. Pléitear cuid de na fadhbanna féideartha a bhaineas leis an modh seo in alt a scríobh MacLennan: (a) freagraí míchearta (de bhrí nár tuigeadh an Béarla, nó gur tugadh freagra éigin seachas a rá nach raibh a fhios aige), (b) freagraí míchruinne (níor tuigeadh an Béarla go beacht, ní raibh an duine in ann smaoineamh ar an bhfreagra ceart ar an bpointe agus thug sé freagra garbh (“near enough”), (c) freagraí ‘aisteacha’ a bhaineas le duine amháin (an focal áirithe sin ag an gcainteoir sin amháin, an cainteoir ag iarraidh a chuid eolais ar “Ghaeilge na leabhar” nó ar an “gCrua- Ghaeilge” a thaispeáint). Is í an fhadhb is mó atá in LASID nach ndéantar tráchtaireacht ar thromlach na bhfreagraí agus nach dtugtar míniú nó comhthéacs i bhformhór na gcásanna sna himleabhair. An raibh an suirbhé ag lorg freagra amháin nó na bhféidearthachtaí go léir? (na hargóintí seo ó MacLennan 1972, 54-55). Ceist

4 Ach NB nóta ASID IV, lch x “There is more Irish left in this area that I have indicated in vol. I, Introd., page XIV”.

thábhachtach í an cheist deiridh domsa, agus mé ag lorg eolais ar dháileadh focal éagsúil sna canúintí. Ní bhaineann fadhbanna mar iad seo le suirbhéireacht teangeolaíochta amháin, áfach, mar níl ach méid áirithe eolais ar fáil sna foclóirí srl. mar gheall ar bhrí agus úsáid na bhfocal. Ní féidir eolas iomlán an chainteora a chur san áireamh i suirbhé canúineolaíochta.

Chun cuid dá phointí a léiriú, pléann MacLennan cainteoir amháin (Seán Bán Mac Grianna as Rann na Feirste, pt 78) le sampla a thabhairt ar chuid de na deacrachtaí seo: Two other more important facts also not mentioned are his literacy in English and in Irish (which he reads fluently), and his justifiable pride in his command of a wider, older and richer vocabulary than the majority of his neighbours. Obviously this raised the question of how representative of the ordinary speech of the area is the material obtained from him. On ap 47, for instance, he is the only one to give [fo rəxi], which is uncommon, for ‘cute’ ie. ‘cunning’[…] The forms of the verb ‘to run’ which I interpret from the phonetic script as ‘reathfaidh’ (‘will run’) and ‘reathfann’ (‘runs’) are certainly not those commonly used in Seán Bán’s parish. Sometimes, too, we find an older or rarer word side by side with the common one but we are only occasionally told which is which. The point is that in this case the choice of informant was good but knowledge of the locality could have improved to some degree the processing of the excellent material obtained from him. (MacLennan 1972, 54)

Beidh rudaí mar seo i gceist i gcónaí agus is annamh a thugtar eolas fairsing ar bhrí agus úsáid na bhfocal go léir i bhfoinse ar bith. Mar sin ní féidir a rá go dtaispeánann freagra ón suirbhé, ciall an fhocail ó chnuasach focal canúnach, leagan foghraíochta éigin ó mhonagraf srl. gnáthúsáid sa cheantar sin. Caithfear cuimhneamh nach féidir léargas canúineolochta a bheith uileghabhálach go hiomlán agus bíonn baol ann i dtólamh nach mbeadh sé ionadaíoch ach oiread. Nuair a luaim sna caibidlí ar ainmneacha na gceithre ainmhithe a bheas á bplé go mbaineann focal nó foirm fhocail ar leith le ceantar, is de réir an eolais atá sna foinsí atá sé bunaithe. Is féidir go bhfuil leaganacha eile ann san fhochanúint sin agus tig leis an bhfocal a bheith i bhfochanúintí eile freisin. Cé go bhfuil an t-eolas atá le fáil teoranta, measaim go bhfuil sé sách maith le léargas bunúsach (agus mionchuntas ar uairibh) a thabhairt ar fhoirmeacha, chialla agus dháileadh na bhfocal seo (.i. téarmaíocht na n-ainmhithe) i gcanúintí na Gaeilge.

Tá leagan simplithe de na sonraí canúnacha á thaispeáint ar léarscáileanna de chuid LASID. Ní thaispeántar malairtí na leaganacha go léir atá laistigh den suirbhé féin fiú. Pléann Hughes an chaoi a n-áitíonn léarscáil 52 dáileadh róghlan de na focail ar an gcapall sna canúintí, i gContae Dhún na nGall go háirithe – “on voit que la ligne nette suggérée par la carte 52 de LASID i est, pour une part significative, une distorsion de la réalité linguistique pour l’emploi de gearrán “cheval” dans le Donegal” (Hughes 1992,

237). Taispeántar sa léarscáil go dtugtar beathach ar ‘horse’ i dTír Chonaill, ach tugann Hughes samplaí den fhocal gearrán (atá in úsáid in Íochtar Chonnacht agus Oirthear Uladh de réir na léarscáile) ó cheisteanna eile in LASID a bhaineas leis an gcapall agus ó fhoinsí eile a léiríos go n-úsáidtear gearrán le haghaidh focail choitianta ar an gcapall i dTír Chonaill freisin. Déanann Hughes tagairt do ráiteas Uí Dhochartaigh a mhaíos nach mbíonn teorainn ghlan idir fhoirmeacha canúnacha ná idir na canúintí féin: …dialects which shade gradually into each other in a much more dynamic picture of differentiation. The resulting dialect zones, if indeed they can be described as constituting distinctive zones, have to be regarded as fairly delicate linguistic constructs, with shifting and amorphous phonetic boundaries. (Ó Dochartaigh 1987, 202)

Seo ceann de na spriocanna atá agam anseo, foinsí eile a chuardach i riocht is gur féidir cur leis an eolas atá in LASID agus léargas níos iomláine ar na focail seo sna canúintí a fháil.

1.2.2 Comharthaí Foghraíochta

Maidir leis na leaganacha foghraíochta, coinnítear iad mar atá sna bunfhoinsí éagsúla. Is minic nach gnáth-IPA a bhíos iontu. Baintear úsáid as Cʹ le consan caol a chur in iúl, ar ndóigh, mar a dhéanas lucht an léinn Cheiltigh de ghnáth. Ach ina mhullach sin, ní bhíonn na gutaí go léir mar atá san IPA (m.sh. /λ/ nó /ʎ/ le haghaidh /ɯ/). Breathnaigh ar na bunfhoinsí féin le haghaidh plé ar bhrí bheacht na gcomharthaí foghraíochta. Ní dhearnadh aon iarracht na córais éagsúla a tharraingt chun rialtachta. Tabhair faoi deara freisin nárbh fhéidir na comharthaí go léir ó LASID a chur i Microsoft Word díreach mar atá siad sa suirbhé. Den chuid is mó baineann na hathruithe seo leis na diaicriticí, bhí orm cuid acu a chur os cionn na litreach seachas faoina bun – ina measc seo: (ach , le haghaidh na gconsan pléascach neamhghlórach análaithe), (ach , le haghaidh na gconsan pléascach díghlóraithe), (ach m , n , r le haghaidh leaganacha gutacha de na consain seo), (consan coguasach cuimilteach srónach idir agus ), ld, agus (fuaim atá i nGaeilge na hAlban, “strongly velarised or even uvularized” ) ( ASID IV, ix). Taobh amuigh díobh siúd, bíonn ceannlitreacha beaga (den chuid is mó) agus ceannlitreacha móra in LASID chun consain fortis a chur in iúl. Tá ceannlitreacha móra anseo, de bharr nár choinnigh Microsoft Excel na ceannlitreacha beaga i gceart. Tá tuilleadh eolais ar chóras foghraíochta LASID le fáil in LASID I (xvi-xviii) agus LASID IV (iv-x; comharthaí foghraíochta a bhaineas le Gaeilge na hAlban go háirithe). Níl a lán de na miondifríochtaí foghraíochta a dhéanas LASID an-tábhachtach don phlé seo (.i. an t-idirdhealú idir / / agus / / mar shampla), mar tá an tráchtas ag tabhairt airde ar an

bhfoclóir níos mó ná ar an bhfoghraíocht. Ní díol suntais anseo iad na gnáth-thréithe foghraíochta, m.sh. ó mar /ɔ/ i gCúige Uladh seachas /o/ sa chuid eile den tír nó an bhéim ar an dara nó tríú siolla i gCúige Mumhan.

1.3 Leagan amach an tráchtais

Níl patrún díreach agam le haghaidh an chineáil seo ábhair, ach beidh mé in ann cuid den chur chuige atá ag Wagner san alt ‘Studies in the History of Gaelic Dialects’ a leanúint ar bhealaí sa phlé a dhéanfas mé ar na hilfhoirmeacha. Beidh caibidil ann le haghaidh chuile ainmhí a phléifear – an mhuc, an chaora, an madra agus an lacha. Tosófar le tábla achomair de na focail sna teangacha Ceilteacha – foirmeacha an Chaighdeán Oifigiúil (bunaithe ar FGB, uaireanta in éineacht le foinsí eile cosúil leis an Foclóir Talmhaíochta nó Foclóir Uí Dhuinnín), leaganacha canúnacha (foirmeacha fianaithe in LASID nó sna foinsí canúnacha eile), Gaeilge na hAlban (leaganacha “oifigiúla” ó na foclóirí in éindí le leaganacha canúnacha), Sean-Ghaeilge5 (DIL agus EIF), agus Breatnais (foirmeacha ó na foclóirí, a bhfuil foirmeacha canúnacha agus foirmeacha ársa ina measc). Ina dhiaidh sin, roinnfear an plé i rannóga mar gheall ar ainm ginearálta an ainmhí, ainm an chinn fhireann, an chinn bhaineann agus na gceann óg. Beidh forannóga eile lena gcois más cuí, m.sh. ‘cráin bhaineann óg’ nó ‘reithe gearrtha’.

Laistigh den phlé, beidh ainmneacha ó na foclóirí Nua-Ghaeilge agus tábla achomair den eolas atá in ASID ina dhiaidh sin. Roghnaíodh míreanna d’fhreagraí ASID le héagsúlacht na leaganacha go léir a thaispeáint chomh maith le léargas a thabhairt ar dháileadh na dtéarmaí. (Beidh táblaí ag a bhfuil an t-eolas ó na pointí LASID go léir in aguisíní ag deireadh an tráchtais.) Mura bhfuil sé soiléir, cuirim litriú Gaelach ar na foirmeacha foghraíochta (ní gá muc a scríobh le haghaidh chuile shampla de /mo k/, /muxk/, /m k/ m.sh.). Tugtar litriú agus gluais Wagner más ann dóibh. Rinneadh iarracht litriú “canúnach” a sholáthar le léargas a thabhairt ar na tréithe canúnacha. I

5 Tá mé ag tabhairt brí sách leathan ag “Sean-Ghaeilge” – ó tharla go bhfuil Meán-Ghaeilge (agus Nua- Ghaeilge Mhoch) in DIL chomh maith, beidh cuid de na focail nach bhfuil fianaithe sa tSean-Ghaeilge san áireamh chomh maith. Má tá eolas ann ar an aois a bhaineas leis na focail, pléifear níos deireanaí é. Mar shampla, tá an focal bardal luaite in DIL (sub lachu), ach is cinnte nach focal Sean-Ghaeilge é bardal. Is ó A chorographical description of West or H-Iar Connaught le Ruaidhrí Ó Flaithbheartaigh é an sampla a luaitear. Ní raibh a fhios agam ar cheart go gcuirfí an focal seo agus focail eile cosúil leis isteach faoi “Shean-Ghaeilge”, ach ag an deireadh, b’fhearr iad a chur san áireamh agus aois an fhianaithe a thabhairt faoi deara.

gcás Ghaeilge na hAlban lean mé Dwelly agus foclóir Colin Mark, agus bunaíodh aon litriú Manainnise ar na foclóirí a luaitear sa leabharliosta. Á leanúint seo, beidh cur síos agam i bprós ar na focail ón suirbhé agus a ndáileadh, a n-infhilleadh, a n-inscne, srl. Cuirtear freagraí ó LASID i gcóimheas le foirmeacha ó fhoinsí eile má thugann sé cuidiú leis na focail ón suirbhé a thuiscint. Cruthaíodh léarscáil shimplí chun dáileadh na bhfreagraí (Éireannacha) ón LASID a léiriú má ba chuí. Mar shampla, tá cráin agus caora i ngach áit gan mórán difríochtaí idir chanúintí (ach amháin san infhilleadh nó san fhoghraíocht), ach tá a lán difríochtaí le sonrú i gcás focal cosúil le madra, molt, eireog. uascán/fóisc agus na n-iliomad leaganacha Gaeilge de ‘heifer’. Comharthaítear na treoirlínte canúnacha limistéar bunúsach na bhfocal éagsúil. Ní hiondúil go mbíonn “líne” ghlan idir foirmeacha canúnacha, ach “idirchrios” idir na foirmeacha éagsúla nó na leaganacha malartacha. Ach beidh léiriú radharcach bunúsach i gcás mar seo thar a bheith cúntach agus feiliúnach le go dtaispeántar bundáileadh na n-ainmneacha i gcanúintí na Gaeilge go soiléir. De bhrí nach bhfuil ach léarscáileanna simplí dubha agus bána i gceist, tá siad bunaithe ar fhreagraí an tsuirbhé agus ar léarscáileanna LASID go príomha.

Tabharfaidh mé míniú, más ann dó, ar ilíocht na bhfoirmeacha, chomh maith le cur síos ar thábhacht an ainmhí don tsochaí agus ar thionchar na tábhachta sin ar théarmaíocht na gcanúintí má thagann sé i gceist. Ní bheidh chuile rud roinnte go glan soiléir cionn is nach ionann an méid eolais atá le fáil ar na focail éagsúla, ná an méid leaganacha malartacha atá ann, ná an riachtanas le haghaidh a bplé. Déanfar comparáid leis na focail eile atá le fáil i bhfoinsí eile, mar atá, na foclóirí agus cnuasaigh chanúnacha. Sa chaoi is go bhfeictear forbairt agus stair na n-ainmneacha seo sa Ghaeilge, leanfaidh mé foirmeacha na nuatheanga le córas téarmaíochta na Sean-Ghaeilge—na focail agus a gciall ó DIL agus ansin brí na bhfocal mar a luaitear í in Early Irish Farming (fianaise ó na téacsanna dlí) agus cur síos ar shanasaíocht na bhfocal seo. Tráchtfar ar na leaganacha Breatnaise agus ar an bhfréamh Chomh-Cheiltise nó Ind-Eorpaise. Déanfar iarracht míniú a thabhairt ar na difríochtaí idir ainmneacha na n-ainmhithe sa tSean- Ghaeilge agus sa Nua-Ghaeilge.

Rinne mé iarracht nóta a chur ann má tháinig an t-eolas ó cheist eile sa suirbhé nó ón bhfoclóirín. Uaireanta tá an t-eolas le fáil i gceist díreach in aice leis an gceann eile agus beidh sé soiléir cén áit ar tháinig sé aisti. I gcás pointí 66 agus RC tháinig na foirmeacha

ó iris eile (in ord na haibítre i gcás pt 66 agus mar gheall ar uimhir na gceisteanna i gcás RD) agus cosúil le pt 66, níl freagraí ann de réir uimhreacha na gceisteanna i gcás cuid de na pointí eile (m.sh. pt 6, 6a, 26, 63, 64, 87, 88), ach tá foclóirín amháin tugtha. Cuireadh na foirmeacha sin san áit cheart ar na táblaí gan aon mharc a thabhairt.

Leanfar ar aghaidh leis an gcur chuige seo le haghaidh na gceithre ainmhí. Bhí sé ar aigne agam tuilleadh ainmhithe a phlé anseo, ach de bharr easpa ama agus spáis ní bheidh ach na ceithre cinn a luadh cheana san áireamh anseo. Ach, de bhrí go bhfuil an buneolas cruinnithe agam cheana féin, beidh tagairtí d’ainmneacha na n-ainmhithe eile (go háirithe do na foirmeacha a fhaightear in LASID) anseo chomh maith má bhaineann na hainmneacha úd leis na cinn atá faoi chaibidil sa tráchtas seo. Beidh an bhaint atá idir ainmneacha ainmhithe éagsúla le hainmhithe eile le sonrú mar sin.

1.4 Giorrúcháin

FGB – Foclóir Gaeilge-Béarla Uí Dhónaill LASID – Linguistic Atlas and Survey of Irish Dialects le Wagner (na ceithre imleabhar mar aonad; luaitear uimhir an imleabhair (I, II, III, IV) ar uairibh nuair atá imleabhar ar leith i gceist) DIL – Dictionary of the Irish Language EIF – Early Irish Farming le Ferus Kelly GPC – Geiriadur Prifysgol Cymru LEIA – Lexique étymologique de l'irlandais ancien le Vendryes IEW – Indogermanisches etymologisches Wörterbuch le Pokorny Duin – Foclóir Gaedhilge agus Béarla Uí Dhuinnín OED – Oxford English Dictionary VGK – Vergleichende Grammatik der keltischen Sprachen le Pedersen SnaG – Stair na Gaeilge (McCone et al. eag.) MacBain – An etymological dictionary of the Gaelic language GOI – A grammar of Old Irish le Thurneysen

FOCL – foclóiríní tar éis fhreagraí na gceistiúchán in LASID SG – Sean-Ghaeilge CO – an Caighdeán Oifigiúil

2. An Mhuc

B’ainmhí tábhachtach ar fheirmeacha na hÉireann roimh theacht na Normannach (agus ina dhiaidh freisin) í an mhuc chlóis. Fuarthas cnámha na muice clóis ag suímh neoiliteacha agus cnámha muc ab ea timpeall trian de na cnámha a fuarthas ag luathshuímh Chríostaíochta (EIF 79). Anuas air sin, tá fianaise láidir ó théacsanna dlí agus ó théacsanna eile a léiríos tábhacht an ainmhí seo. Tá stádas réasúnta ard ag an muc sna téacsanna eagna (“wisdom-texts”) agus sna hannála (EIF 79). Faightear focal gaolmhar le muc na Gaeilge sna teangacha Briotainise: moch(yn)6 sa Bhreatnais agus moc’h sa Bhriotáinis. Tá clú agus cáil ar an scéal darb ainm Scéla Mucce Meic Dathó agus faightear ainm na muice i logainmneacha na tíre chomh maith (agus tá na muca le fáil i litríocht agus i logainmneacha na Breataine Bige freisin cf. an scéal Math fab Mathonwy sa Mhabinogi. Bhíodh fiamhuca ann in Éirinn agus go dtí le (réasúnta) deireanaí. Níor mhór an difríocht a bhí idir an mhuc chlóis agus an fhiamhuc, cé go bhfuil cuma sách difriúil ag an dá chineál muice anois: “The Irish domestic pig of this period was a small long-legged hairy animal… It would have been quite unlike its modern counterpart, which has been transformed over the last couple of centuries by crossing with quick- fattening oriental types” (EIF 80).

Tábla achomair

ainm an ceann fireann an ceann na cinn óga ginearálta baineann CO muc, collach, torc cráin (mhuice), banbh, arc(án), céis, céasóg, (FGB) mucra muc; crampánach, slip, sabhán céis (gilt, cráin óg) Canúintí mu(i)c, collach, muc cráin banbh, banbhán, pigín, pisín na orc fhireann/fhearann, (m(h)uice), muice, arcán, slip(í)(n), hÉireann cionn fireann mu(i)c /tʹigʹinʹəl .g/ ‘young pig’, b(h)aineann, /borə/ (‹borra›?) ‘superfluous collach (!), banbh for which there is no birid teat left’, sabhán, uircín Albain muc cullach, torc muc, cràin, muc oircean/uircean (muice), bhoireann, pigean, isean (na muice) gius(aidh) Sean- mucc, torc, cullach, ner mucc, birit, orc(án), banb(án), lupait, Ghaeilge mát(a), cráin, céis oircnín, orcín, céis, ocrad (=cráin óg), cumlachtaid, ruisne(?), feis, deil, deileng ‘suckling pig’ aithech (i ngluaiseanna

6 mochyn ‘muc’ agus moch ‘muca’

amháin) Breatnais mochyn baedd, twrch hwch, gw s porchell, mochyn sugno, (ársa), banw (ársa?) “hog” (castr): banwes ~hwch twrch, hob (ársa) ifanc (cráin óg)

‘gilt’: hesbinwch, banwes, hwch fanwes

“smallest piglet of the litter” CO íochtar (neide) (=ceann is lú~laige den ál), crampánach (bainbh) (FGB) “underdeveloped piglet”,

Canúintí na síobhra (cf. síofra), díl(th)eoch(?), alachán(?), luchán, íochtar (neide hÉireann (/neidín)), peata, iarmhar, f(u)íolach(?), deireadh líne, sucaí, drachaidí beag, luch áil (locháil), /ro hə/, luchaín áil, arc, deoraí, aircín, arcán, / no:də/, farcán, fágálach, anbhán, dreolán, íochtarán, ránaí, dorbaí, arcalán an bhalláin deiridh, deireadh díne, crathadh an phocáin, cláiríneach, díorfach (=díthreabhach), cuain, luch áil na cránach Albain isean deiridh lìn, dìomatach(?) /dʹʒi:mə' əx /, seot(a)

Sean-Ghaeilge

Breatnais bach y nyth, tin y nyth, cwlyn, ratlin, ca(r)dodwyn, cardot(w)yn, credydwyn, crebitwyn, crebitwyn, cranc(yn), crencyn, crincyn…

2.1 Ainm ginearálta: muc

FGB muc ‘pig’ mucra ‘swine’ (cnuas.) Duin. muc ‘a pig (hog, sow, boar)’, mucradh ‘coll., swine, a herd or drove of swine’, orc ‘a pig, a young pig’, porc(a) ‘a pig, a hog, a pork’, banbh (go fileata mar ghnáthainm ar an muc), uircín ‘pig, a young pig’

LASID – tábla achomair: muc, muca LASID pt ceist 105 ‘pig, pigs’ ainmneach iolra tuisil eile

3 Sliabh gCua mʷ kʹ nə 'mukə Goatenbridge, Ard 4 mukə Fhíonáin muk 7 Baile Mhac Óda mʷ kʹ mukə 8 Cloich na Coillte muk mukə 14 Ceann Buí mo k mo kə 19 Cill Orglan mo k mo kə 20 Dún Chaoin muk mukə GAIR. ə vïkʹ

24 Fánóir mo k mo kə Baile Uí 30 mo ki (/ mo kə) Chlúmháin mo k 31 An Droichead Nua m k mo ku m ki GIN. mʷ kʹə 37 An Carn Mór mo k TABHR. də 'v kʹ 40 An Lochán Beag mʷ kʹ 41 Inis Oírr mʷ kʹ mukə Tuar Mhic 51 mo k Éadaigh mo k 54 Acaill mo k mo kə 56 An Fód Dubh mo k mo k mo K (G ), mo k (GE) ‘a pig’ ən 'wo k (GL) 66 An Creagán ə 'mʷiKʹ (A) an m(h)u(i)c nə mo k n FOCL. t : e bʹɛ:əx nə mïkən 67 Reachlainn ‘he is feeding the pigs’ tá sé a’ beathach na mucan 68 Cluain Maine mo k mo ku. Baile Uí 69 mo kə GIN. mʷ kʹə Fhuaruisce, Fánaid mo k Na Dúnaibh / Ros Nə mo k.ə 71 Goill 116 nə m kə 76 Dún Lúiche 118 n 'wuk nə mo Kə GIN. mʷ kʹ 86 Teileann Nə mo k.ə 'urbəł ən 'vuk (easpa GIN.) A Eilean Arainn muk ‘the pig’s tail’ earball an mhuc B Cinn Tìre muxk muχkən (-xk-) mux ən tabhr. igʹə 'vu xʹkʹ (nó D Beinn nam Fadhla vux ) aig a’ mhuic mux (/mhuc) F Taobh Siar Rois muχk mux ən GIN. nə 'muχ ʹə

Is é muc an t-ainm ginearálta seo sna canúintí i gcoitinne (agus i gcanúintí na hAlban freisin). Tá an tuiseal tabharthach traidisiúnta (muic) i leaba an ainmnigh i gConamara go háirithe (pt 7, 40, 41, 46). Tá réamhanálú na bpléascach neamhghlórach7 le sonrú i dtromlach na bpointí Albanacha, seachas pt A Eilean Arainn. Mar gheall ar an uimhir iolra, bíonn leagan an Chaighdeáin Oifigiúil, .i. muca, i dtromlach na gcanúintí, ach is minic a bhíos mucaí le fáil i gConnachta (mar a tharlaíos lena lán ainmfhocal eile a chríochnaíos ar ghuta neodrach: /i/ in áit /ə/ cf. SnaG 571): pt 30 (mar mhalairt le muca), 35, 37, 39, 45, 47, 49, 50, 51, 55(a), 56. Tá mucú in gcúpla áit freisin: pt 31, 32, 68 –

7 cf. SnaG 664 le haghaidh plé ar réamhanálú na bpléascach neamhghlórach i nGaeilge na hAlban.

Oirthear na Gaillimhe (cf. SnaG 572 “/u:/ (<-adha-) atá bisiúil i nGaeilge Íochtar Chonnacht) agus “Oirthear” Uladh (cf. SnaG 636 faoi Ghaeilge Thír Eoghain, áit a mbíodh an foirceann iolra –annu (ó –annabh < -annaibh) coitianta; pléifear an chríoch iolra –ú a thuilleadh sa chaibidil faoin na lachain). ar a bheifí ag súil leis, cuirtear /ən/, an ghnáthchríoch iolra in Albain8, leis an bhfoirm uatha (.i. mucan), tréith atá fianaithe ar Oileán Mhanann agus i Reachlainn (cf. SnaG 636) freisin sa suirbhé.

Seachas muc (Sean-Ghaeilge mucc) atá coitianta i gcónaí sa Ghaeilge ó bhí fianaise scríofa againn, tá cúpla focal seanda eile sa tSean-Ghaeilge: mát(a) agus feis (=cráin, muc; tugtar muc ar an gceann baineann go fóill uaireanta chomh maith). D’úsáidtí na focail seo i bhfilíocht agus sna dlíthe go háirithe. Tugtar sliocht as Forus focail in DIL (s.v. 2 mát & 1 feis) a deir dhá ṡenainm ar mhuic . . . féis [séis v.l.] is máda. Luaitear in DIL freisin go gcuireann Stokes feis i gcóimheas le guis na Coirnise. Ó fhoclóir Béarla- Coirnise le Nance (is é“Kernewek Unys” an leagan Coirnise atá ann, bunaithe ar Mheán- Choirnis agus le tacaíocht ón mBreatnais agus ón mBriotáinis) faoin gceannfhocal “sow”, an gnáthfhocal banow, iol. banowas, bynewy, déach bynewyk agus focal eile ag a bhfuil brí faoi leith “sow for breeding purposes” gw s iol. gw si. Cé go gciallaíonn banbh ‘muc óg’ i nGaeilge na hÉireann agus sa Bhreatnais, ciallaíonn sé ‘cráin le hál’ sa Bhriotáinis (EIF 16), cosúil leis an gCoirnis, agus míníonn Dwelly banbh mar “brood sow, pig” freisin! Pléifear an focal áirithe seo níos deireanaí. Bíodh is nár luaigh DIL leagan Breatnaise den fhocal feis/guis agus gur dócha nach mbaintear úsáid as an bhfocal seo níos mó sa Bhreatnais, tá sé le fáil i bhfoclóirí na Meán-Bhreatnaise (Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg) agus i bhfoclóir mór na Nua-Bhreatnaise (Geiriadur Prifysgol Cymru). Is léir ó na foclóirí seo gur muc bhaineann, cráin brí bhunaidh an fhocail seo (hwch (yn wreiddiol) ‘cráin (ó cheart)’) ach go raibh an chiall níos leithne muc aige go minic chomh maith. Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg: 1 eb. a g. hwch (yn wreiddiol), hwch fagu; mochyn; ? a. banw (am berchyll)

GPC: 1 H. Grn guis, gl. scroffa, H. Lyd. guis, gl. caro suilis, Llyd. C. guis, gues, Llyd. Diw. gwiz, gwéz, ‘hwch’, H. Wydd. feis ‘hwch’: < Clt. u et-si o’r gwr. u et- ‘bwydd’ diamau mai oherwydd ei anghyfarwydd-deb ’r gair fel. e. cyff. y gnwaeth y copïydd e.p. ohono yn [RB] WM 503. 6] eb.g. a hefyd, yn l pob tebyg, fel a. Hwch (yn wr.), hwch fagu; mochyn; banw (am berchyll): sow, breeding sow; pig; female (of young pigs)

8 “ eathnaigh úsáid na moirfe –an amach chomh mór sin in Albain go ndeachaigh sí i bhfeidhm ar fhoirm iolra gach ainmfhocal sa teanga diomaite de na heisceachtaí thuasluaite” (SnaG 677).

Tá Patricia Kelly den bharúil gurbh fhéidir go léiríonn an focal feis cúrsaí canúna sa tSean- Ghaeilge (seachas a bheith mar fhocal seanda nó fileata amháin). Dar léi, faightear an focal seo (agus roinnt focal eile ar ainmhithe freisin) i dtéacsanna a bhaineas le deisceart na hÉireann (Bretha Nemed agus Sanas Cormaic mar shampla) agus go léiríonn sé seo gurbh fhocail chanúna iad i nGaeilge an deiscirt. Ós rud é go bhfuil focail ghaolmhara Bhreatnaise ag a lán de ne focail seo, b’fhéidir go bhfuil iarsmaí de theanga Cheilteach eile ann, nó b’fhéidir gur iasachtaí ón mBriotainis9 atá iontu (Kelly 1982). Cibé scéal é ní mhaireann an focal seo i nGaeilge an lae inniu. Tá feis i bhfoclóir Gàidhlig-Beurla Dwelly (thóg sé ó Gaelic names of beasts (mammilia), birds, fish, insects, reptiles, etc. le hAlexander Forbes é) ach is cinnte nach raibh sé i gcaint na ndaoine. Tá focail eile aige – gius ‘cráin mhuice, muc’ (agus mar intriacht freisin ‘call to pig’) agus giusaidh ‘cráin mhuice, muc’ (agus mar scairt ar an muc freisin). Luaitear go bhfuil an focal giusaidh baininscneach, ach firinscneach in oirthear Pheairt (ach le forainm baininscneach) agus tugtar an sampla: an do bhiadh sibh an giusaidh? ‘have you fed the pig?’. Tá cuma cosúil leis na focail Bhriotainise sin orthu, agus níor aimsigh mé i bhfoinse Éireannach ar bith iad, agus ó tharla go bhfeidhmíonn na focail seo mar “ghair ar mhuc” freisin, ní dócha go mbaineann sé leis an bhfocal feis/ guis.

Is é mát(a) focal fileata ársa eile a thugtaí ar an muc. Ní léir bunús an fhocail seo, ach pléann Vendryes gaol féideartha ag an bhfocal seo le math (‘mathúin’ (math+ghamhain)) agus m i is na aidine (a chiallaíos ‘muc choillte, muc ramhar’): mát «porc»; .i. muc Corm.2 876; mata .i. muc O’Dav. 1223, et mait O’Dav. 1241 pl. mátai .i. mucci U 8887. Un monstre à plusieurs t tes porte le noms de máthae (v. à part) ou mátae; est-ce sous l’influence de math «our» (v. à part)? —En partant pour mát «porc» du sens de «porc à l’engrais» {=porcán} on peut songer à en rapprocher mess «glandée», paisson» (v. à part) mais la formation du mot s’explique malaisément. Un élément radical m - se retrouve dans lat. m i is «porc ch tré, porc gras», dont la formation est également énigmatique. Is s’agit là de termes populaires et archaïques qui ont servi à désigner le porc pour d’autres noms, voir sous mucc. Peut- tre faut-il rapprocher mátae ou máthae de l’énigmatique matikan de l’inscription de Sagnon en partant d’un mot soit à géminée soit à occlusive simple (v. sous máthae). (LEIA M-23)

Ach cárbh as ar shíolraigh an focal “muc” é féin? Is é an focal gaolmhar moch(yn) a fheidhmíos mar ghnáthainm na muice sa Bhreatain Bheag chomh maith. Ní hé an gnáthfhocal Ind-Eorpach (*porko-s) atá ann, ach tá an fréamh seo le fáil i nGaeilge go fóill (orc, arc; breathnaigh thíos), ach ní fheidhmíonn sé mar ghnáthfhocal ar an

9 NB Tá an Bhriotainis ‘Brythonic’ idirdhealaithe ón mBriotáinis ‘Breton’ agus ón mBreatnais.

19 speiceas. De réir dealraimh, baintear úsáid as an bhfréamh seo le tagairt a dhéanamh don mhuc sna teangacha Ceilteacha amháin. Ceanglaíonn MacBain don fhréamh ‘múcas’ é. muc, a pig, Ir. muc, O.Ir. mucc, W. moch, pigs, Br. moc’h, pigs: *mukku-; Lat. m cus, muccus, mucus; Gr. μύξα, phlegm, ἀπομύσσω, wipe the nose, μυκτήρ, nose Skr. mu cáti, let loose. (MacBain 255)

Ach ní aontaíonn Vendryes leis an míniú seo, ach níl sé in ann sanasaíocht eile a mholadh. Is é guta na leaganacha Briotainise (/o/) is cúis leis an bhfadhb—ardaíodh an /o/ go /u/ roimh an nguta téamach /u/, cé gur infhilleadh an focal seo mar -thamhan sa tSean-Ghaeilge (Thurneysen 1946, 47-8, 195). Tabhair faoi deara an méid focal eile a bhíodh ann sa tSean-Ghaeilge a bhaineas leis an muc, cuid acu pléite cheana féin thuas.

mucc, f. «porc» […] Wd. II faut partir de *mokku-, thème en -u- passé aux thèmes en - - (Thurn. Gramm. 48 et 195), gall. moch, singulat. mochyn; corn. m gh et mow «porcs»; bret. moc’h «pourceaux» {=mucra} singulat. penmoc’h. Cf. sans doute gaul moccos qui serait un dieu porc […] C’est en celtique le nom générique du porc ou du sanglier (car les deux à l’origine ne se distinguent pas), mais il y en a une variété d’autres, suivant l’ ge et le sexe, qui sont entregistrés à leur place: banb «porcelet», birit «truie», cráin «id.» , cribais, féis, mát et máta, orc et uircín, porc (empr. lat. comme gall. porchell, bret. porc’he ), suig, torc «verrat». e glossaire d’O’Davoren, 360, en mentionne encore huit autres: comhlachtaid, scuithid, foir, cro, cuindeol, lupait, ceis, deil (v. ACL II 254), auxquels il faut joindre athach ou aithech «truie» et fithend (Corm.2 662) Une m me abondance de noms caratérise le cheval (ech), le loup (fael), le saumon (eó), le corbeau (bran), etc. animaux qui pour divers motifs pr taient à des renouvellements de dénomination. En brittonique aussi, le porc ou le sanglier ont divers autres nom gall. baedd m., hwch m, carnan f., twrch m. On a depuis longtemps proposé d’éxpliquer le mot mucc en le rattachment à le famille de lat. m cus «morve» […] ais ces rapprochements, peu satisfaisants pour les sens, se heurtent à cette difficulté qu’on doit partir en celtique d’un mot à vocalisme radical o. Il s’agit visiblement ici, comme pour d’autres noms d’animaux, d’une formation expressive caractérisée par une géminée . C’est tout ce qu’on peut dire. ( EIA -68-69)

Tá iléagsúlacht ar leith sa tSean-Ghaeilge ann in ainmneacha an ainmhí áirithe seo (agus cinn eile freisin). uann Vendryes “animaux qui pour divers motifs pr taient à des renouvellemnets de dénomination” agus luaitear go minic geasa mar chúis go seachnófaí agus go gcaillfí seanainm anmhithe áirithe agus go dtugtar ainm nua orthu. Cé go bhfuil an seanainm Ind-Eorpach ann go fóill, ar chúis éigin cuireadh mucc ina ionad sa ghnáthúsáid. Ní de bhunús Ind-Eorpaise é a focal seo dar le atasović de bharr nach bhfuil focail ghaolmhara dearfa i dteangacha Ind-Eorpacha eile ag na focail Cheiltise seo agus is dócha gur focal iasachta ó theanga neamh-Ind-Eorpach é ( atasović 2009, 275). Luann sé chomh maith gur bhfuil an focal seo i gcanúint na Gearmáinise (.i. Fränkisch) san fhoirm Mucke ‘Mutterschwein, cráin mhuice’, ach focal iasachta ón nGaillis atá ann

sa chás seo de réir dealraimh ( atasović 2009, 275 luann sé teagmháil le Stefan Zimmer mar fhoinse le haghaidh an fhocail seo). Faoi dheireadh, an gnáthfhocal Ind-Eorpach ar an muc, a mhaireas sa tSean-Ghaeilge mar orc ‘muc óg’, cé go bhfuil sé mar fhocal eile ar an muc i gcuid de na canúintí níos deireanaí: orc «porc eune» et quelquefois «petit d’animal quelconque», archaïque et poetique; .i. muc «porc» O’Dav. 1308, .i banb «cochon de lait» ACL III 310; orc muice traduisant cumlachtaid «cochon de lait» Corm.2 306 […] Remonte certainement à *[p]orko- et par suite doit tre rapproché de lat. porcus, porcellus, vha. farah, vangl. fearh «porc», lit. pàszas «verrat», vpruss. pras «petit cochon». C’est un mot du vocabulaire du Nord- Ouest. Peut- tre le nom des Orcades, irl. Innsi Orc, en est-il tiré. Pok. 841. (LEIA O- 28)

Luaitear freisin leaganacha gaolmhara eile sa phlé ar an bhfocal orc: leaganacha díspeagtha orcán, oircnín (gl. porcellus); agus ansin an focal in úsáid le haghaidh ainmhithe eile: oirce, oircne «chien bichon» (LEIA O-28). Is é seo an focal as a dtagann an focal porcus agus pork an Bhéarla (trí Fhraincis) freisin. Tá an focal fós in úsáid sa Nua-Ghaeilge (nó bhí go dtí le deireanas). Níl sé i bhfoclóir Uí Dhónaill, ach tá sé i bhfoclóir an Duinnínigh: orc ‘a pig, a young pig’. I bhfoclóir Béarla-Gaeilge de chuid Mhic Cionnaith, tá muc luaite mar an gnáthainm Gaeilge ar an muc ach luaitear orc mar “ ocosely” freisin. Tugtar sampla den fhocal i bhfoclóir ane chomh maith: orc ‘pig, swine, hog’ – ná déan cró roimh na hearcaibh ‘do not build a sty before you get the pigs’ dim. orcán. B’fhéidir nach bhfuil an focal orc i ngnáthúsáid an lae inniu (is dócha nach bhfuil), ach faightear é i roinnt cnuasach d’fhocail chanúnacha. ar shampla, bhí sé in úsáid i gcanúintí na umhan mar a léiríos an cuntas ar “Théarmaí agus Seanchas Feirmeoireachta” san iris Béaloideas – is “ainm eile ar mhuic” é orc i nGaeilge Mhúscraí (Ó Muimhneacháin 1944, 34). Agus tá leaganacha díspeagtha de (orcán, arcán, srl.) in úsáid go fairsing i nGaeilge Chonnacht agus i nGaeilge Uladh le haghaidh ainm ar an mbanbh—uaireanta feidhmíonn sé mar ghnáthfhocal ar an muc óg agus in áiteanna eile cuireann sé síos ar chineál áirithe bainbh (breathnaigh thíos le haghaidh plé ar ainmneacha na mbanbh). Bíonn leaganacha a thosaíos ar /a/ níos coitianta anois, ach ní haon iontas é malartacht /o/ agus /a/ faoi bhéim sa tSean-Ghaeilge ná i nGaeilge an lae inniu (cuirim i gcás cos ~ cas, boladh ~ baladh, folamh ~ falamh, focal ~ facal, mór ~ már, fada ~ fota srl.).

2.2 An ceann fireann – collach (cullach, torc)

FGB collach, torc Duin collach, torc, muc

LASID – tábla achomair: collaigh, collach, torc, cullaich, cullach LASID pt ceist 111 'boars' léarscáil 31 'boar'

1 An Rinn koŁigʹ (ko igʹ) kə'Ł x 2 Cnoc Mheilearaí kułigʹ kl x 7 Baile Mhac Óda ko ldigʹ kə'l.d x 8 Cloich na Coillte kəl xə kəl x k ligʹ (k l- “strongly 18 An Coireán velarized”) kl x (GIN.U.) kʹʲeun k l gʹ 20 Dún Chaoin ceann collaigh kl x 23 Dúlainn k ligʹ kułəx 25 Cinn Mhara kołəx : kołəx Lisín na hEillte, 34 Gleann na Madadh kol koləx 37 An Carn Mór ko əx mʷ kʹə (UATHA) ko əx 40 An Lochán Beag ko ə ko əx 41 Inis Oírr mʷ kʹ fʹirʹən (UATHA) ko əx 44 Ros Muc muk èrən / koləx (UATHA) kołəx muk ɛ ən ‘male pig’ muc 48 Leitir Fraic fhearann (UATHA) koləx Tuar Mhic 51 Éadaigh kol koləx 53 Leithinis Curraun koləx mʷ kʹə (UATHA) ko x 58 Béal Deirg k .lI k ləx 59 Baile an Chaisil ,koləx 'mʷ kʹə (UATHA) kołəx 65 Ó Méith kʹ N fʹirən ‘boar’ (UATHA) ko : 67 Reachlainn kol: x 68 Cluain Maine kɔ: :a 72 An Craoslach ko : h mo 'kirʹən ‘male pig’ ko : 77 Loch an Iúir muc fhireann (UATHA) 83 Dúbinn kɔ aχ (UATHA) Gleann Cholm 86a Cille kɔ : : A Eilean Arainn ku .ɛ n IOL (cullaichean?) ku’ B Cinn Tìre ku xʹ’ ku x C Earra-Ghàidheal to (UATHA) tor.h Beinn nam D Fadhla ku əx E Leòdhas ku əx F Taobh Siar Rois tɔrhk

Níl scéal na muice firinne sa teanga chomhaimseartha an-chasta ar chor ar bith. Collach an focal atá ag beagnach chuile phointe in Éirinn (idir ceist 111 agus léarscáil 31), ach amháin na pointí nár thug freagra iontu. Is féidir collach muice a bheith ann chomh

maith (pt 37, 53, 59, faoi cheist 111) Tá an focal seo le fáil in Albain (litrithe agus fuaimnithe níos gaire don tSean-Ghaeilge, .i. cullach) (pt A, B, D, E) agus ar Mhanainn (/ɛ:δi/ leagan eile tugtha le haghaidh thuaisceart an oileáin ach ní raibh mé in ann aon eolas ar an bhfoirm seo a aimsiú). Ach is é torc an focal ag pt C agus F. Tá an focal seo le fáil i nGaeilge chomh maith ar ndóigh ach is dócha nach mbaintear feidhm as sa ghnáthchaint.

Mar gheall ar an bhfocal Sean-Ghaeilge cullach, ní raibh a chiall teoranta don chollach muice amháin. D’úsáidtí an focal seo le ainmhithe fireanna eile tráth freisin – an stail go háirithe cf. DIL cullach (a) boar (b) stallion. Úsáidtear é le hainmhithe eile fós i nGaeilge an lae inniu san fhrása “collach phortáin” (ach ní thugtar ar an stail é níos mó) agus i nGaeilge na hAlban mar “cat fireann” freisin. Cúngaíodh sainbhrí an fhocail seo in Éirinn ar aon chaoi agus anois déanann sé tagairt don mhuc fhireann go príomha. Pléifear an focal seo a thuilleadh faoin bplé mar gheall ar an stail. Tá leaganacha eile sa suirbhé seo freisin – mar shampla, an leagan tuairisciúil leis an aidiacht fhireann. Níl aon leagan mar seo tugtha ar an léarscáil ach faightear cúpla sampla (mar mhalairt gan amhras) i bhfreagraí an cheistiúcháin: muic fireann (pt 41), muc fhireann (pt 44, 48, 77), agus cionn fireann (pt 65).

Is léir ó shanasaíocht an fhocail seo go mbíodh ciall níos leithne aige (mar a chonaiceamar thuas le collach ‘stail capaill’) agus gur cúngaíodh an chiall tar éis tamaill agus anois déanann collach tagairt don mhuc fhireann go príomha. San alt ar fhocail Cheiltise le haghaidh na gcapall, luann Kelly an focal Sean-Ghaeilge muccullach leis an mbrí ‘collach muice, muc fhireann’ (á chur i gcóimheas leis an bhfocal echcullach ‘stail’ agus Breatnais march keillawc ‘stail’). Níl an focal seo mar cheannfhocal in DI , ach tá sé le fáil faoin gceannfhocal láth ‘rutting season’: “im muccullach for mucc(h)u .i. i n-aimsir laith, aws i 144.6 Comm”. De réir chuntas Kelly, aidiacht a bhíodh san fhocal c(a)ullach ‘an té ag a bhfuil magairlí, fireann’– mar sin echcullach agus muccullach, ach sa Mheán-Ghaeilge cruthaíodh ainmfhocal ón aidiacht seo (leis na cialla ‘muc fhireann, torc’ agus ‘stail’) ach anois sa Nua-Ghaeilge, déanann sé tagairt don mhuc fhireann amháin10 (Kelly 1997, 53).

Tuilleadh eolais ar shanasaíocht na bhfocal seo:

10 Tá collach (portáin) ‘male crab’ in FGB freisin, ar ndóigh, agus collach ‘the male of various animals a boar, a he-ass, a stallion, a male crab-fish; al. a fat heifer’ in Duin., ach is iondúil go ndéanann sé tagairt don chollach muice.

MacBain: cullach OI callach, cullach, caullach, Briotáinis ka oc’h, “entire,” qellecq, epithet for stallions and boars, *ka u ko-s >*kalljo- ‘testicle’ Breatnais caill ‘testiculus’, eán- Bhriotáinis quell root kal ‘hard’ as in clach, cf. Laidin culleus ‘bag, scrotum’, Sean- Fhraincis couillion, Sc. culls ‘testicles’ hence cullbhoch ‘wether-goat’ ( acBain 116- 117)

Vendryes: cullach m. th. en -o-, «sanglier, verrat, étalon» … gl. porcum Sg. 66 b 25 […] Stokes a proposé US 72 de rapprocher le nom brittonique du testicule, gall. caill, mbr. quell, cf. gaul. callio- (Calliomarcus, glosé equi ungula pour inguina, Do. 239, aussi epo-calium m me sens), cf. Pok. 924 (à rapprocher de colainn «chair»? v. à part). Le dérivé mbr. quellecq, quellocq serait «l’épithète des étalons et des verrats» Ernault RC VIII 36, Gloss. 532 s. ( ue c verrat ’A.). Synonyme, bret. ca oc’h, de *kallukko-. Le mot irlandais remonter à *kallu-ko- (Stokes). One a peut- tre le mot de bas dans la glose, losuill .i. caull testiculus, Goidelica 75 § 21 (Dúile Laithne), voir sous caull à part; voir aussi calad et cailech. (LEIA C-284-5)

Níl an focal calloch ~ cailloch nó a leithéid aimsithe agam sa Bhreatnais. Breathnaigh ar choileach le haghaidh tuilleadh eolais ar shanasaíocht an fhocail sin ós rud é gur dócha gur shíolraigh an focal sin agus an focal Breatnaise ceillog ón bhfréamh chéanna ar shíolraigh collach aisti. Is iad magairle (macrall, magarla sa tSean- / Mheán-Ghaeilge) no uirí (SG uirge) gnáthfhocal an lae inniu (nó leasainm mar “chloch”), ach dar le Vendryes gurbh fhocal na sanasán é caull (cf. caill na Breatnaise) (LEIA C-50).

Is léir go meascadh na focal collach agus coileach le chéile sa Mhanainnis11: collagh (.i. collach) ‘the male of an animal, stallion’, collagh muck /k l x 'mük, kɔlax 'mo k/ ‘boar’, collagh cabbyl /k l x 'kʹa:vəl, kɔlax 'kʹa:b əl/ ‘stallion’, collagh kayt /kɔlax 'kat/ ‘tomcat’, collagh kiark /kɔlax 'kʹa:rk/ ‘hencock’, agus collagh thunnag /kɔlax 'tɔnag/ ‘drake’ (Broderick 1984, 89) ach kellagh (.i. coileach) chiark, kiark ‘cock’, kellagh guiy /kʹelʹax 'gɛi, kʹalʹax ' ɛi, kal x gei/ ‘gander’, agus kellagh thunnag /kʹalʹax 'tun g/ ‘drake’ (Broderick 1984, 247).

Focal eile atá in úsáid i nGaeilge na hAlban agus a bhí sa tSean-Ghaeilge é torc (fós in FGB torc ‘boar’, torc allta ‘wild boar’). I bhfoclóir Ghaeilge na hAlban le Dwelly, torc = ‘collach coillte’ in Ìle (cóngarach do phointí A agus B mar a bhfuil cullach faoi choinne ‘boar’ in ASID b’fhéidir go bhfuil idirdhealú idir an dá fhocal seo sa chuid sin d’Albain). Is é twrch an focal gaolmhar atá sa Bhreatnais. Tá an cuma ar na focail seo go bhfuil baint acu leis an bhfocal orc. Luann MacBain an fhoirm *t-orko-s *orco mar atá in uircean cf. porkos. Ní cheanglaíonn Vendryes an focal torc go díreach le

11 Cuimhnigh nár coinníodh na difríochtaí idir na consain chaola agus leithne go han-mhaith i nGaeilge Mhanann, go háirithe i gcás /k/ agus /g/, cf. SnaG 712.

*porkos, áfach, ach is dócha go raibh an focal seo faoina thionchar. Arís, cosúil le muc, baineann an focal torc leis na teangacha Ceilteacha amháin. torc “verrat” particulièrement avec l’épithète allaid, «sanglier» […] torc allid “verrat sauvage” gl. aper Sg. 37 b 1 […] e correspondant gallois twrch ‘porc’ se dit aussi du sanglier, mais en gallois on emploie plut t baedd ou baedd coet pour sanglier, avec le fém. carnen “laie” {cráin allta} d’autre part twrch daear pour la taupe. Le mcorn. torch gl. magalis (Voc.) et en breton tourc’h…est le non du verrat. En irlandais m me, il y a pour le sanglier un autre nom, ner (v. à part), et on emploie au ourd’hui collach, nom généal du «m le».—Un celtique *torkos et isolé, on ne peut songer à lle rattacher à lat. porcus (v. sous orc); tout au plue pourrait-on admettre avec F. Sommer IF XI 91 une contamination de *porko- et d’un ancien *trogo- supposé pour expliquer bas lat. troia “truie” ZCP III 473, et WP II 642, Pok 1032. En tout cas le rapport établi entre *[p]orkos et *torkos et ancien, comme le prouve la célèbre légende du Twrch Trwyth gallois, auquel correspond Orc Tréith en irlandais, Corm.2 1018 et qui est le porcus Troynt de l’Historia Britonum…Autre explication par H. Wagner KZ XXV 70 n. 3l mot taboo, sur *to-org- “détruire”, d’ailleurs déformé sur le noms du “porc”. (LEIA T-115)

Ach de réir Porkorny san Indogermanisches Etymologisches Wörterbuch faoi (s)terg-, (s)treg-:

gr. στεργάμος χόπρων Hes. τάργαανον “Weinessig”…. vielleicht lat. troia ,Sau’ (*troi g ‘die Dreckige’) das aber auch zu mir. trogaid ‘gebiert’ gohören könnte ob air. torc, cymr. twrch, acorn. torch, bret. tourc’h ‘Eber’ aus *trogos nach [porc]- ‘Schwein’ umgebildet sei, ist unsicher, doch könnte es asl *torkos zur Gruppe aus Tenuis gohören. WPII 641 f., WH II 707, Vasmer 3,12. (IEW 1032)

Cé nach bhfuil sanasaíocht an fhocail seo cinnte, is léir ó Vendryes, ón iontráil in DIL agus ó fhoclóir an Duinnínigh go mbaineann an focal torc leis an muc fhiáin, ach go háirithe. I nGaeilge (na hÉireann) an lae inniu, tá roinnt fianaise ann go bhfuil baint ag an bhfocal torc leis an torc allta go háirithe: de réir fhoclóir an Duinnínigh - torc “a boar or hog esp. wild… “boar” male of pig is collach”12 agus i nGaeilge Mhúscraí tugtar torc nó fiadh- thorc nó fiadh-chollach “ar an bhfireannach allta” (Ó uimhneacháin 1944, 35). ar gheall ar an tSean-Ghaeilge, thugtaí an dá fhocal ar an dá chineál muice firinne, áfach, má chuirtí an aidiacht cheart leo—samplaí ó DIL: cullaigh allaigh, torc allaid ‘wild boar’, torc allid gl. aper, tuirc ḟorais ‘domestic boars’. Doiléire eile atá sa scéal, níl sé soiléir (domsa) an í an mhuc fhiáin fhireann amháin atá i gceist nó an é torc an t-ainm ginearálta a thugtaí orthu. Mar shampla, tugtar an focal Béarla boar ar an muc (chlóis) fhireann agus ar na muca fiáine, .i. “wild boars”. Tá an chiall ‘hog’13 agus ‘(wild) boar’ araon ag an bhfocal twrch sa Bhreatnais. Dar le GPC, tagann sé ón bhfréamh *tu erk-

12 Tugtar muc allta ~ muc allaidh ~ muc fhiadhain ~ fiadh-mhuc ‘wild pig or boar’ in Duin freisin. 13 Níl chiall chruinn ag an bhfocal hog i mBéarla ach an oiread: OED ‘hog’: I.1a A swine reared for slaughter; spec. a castrated male swine, a barrow-pig or barrow-hog; hence, a domestic swine generally; 2a used as the name of the species, and so including the wild boar and sow: = SWINE. Is ainm ar na muca i gcoitinne i mBéarla Mheiriceá é hog.

‘torri’, is é sin ‘bris, gearr, réab’. Ní féidir liom breithiúnas a thabhairt ar na hiarrachtaí éagsúla le sanasaíocht na bhfocal seo a mhíniú. Agus mar a dúradh ag tús an phlé seo ar na muca, caithfear coinneáil i gcuimhne nach raibh mórán difríochtaí idir an mhuc chlóis agus na muca fiáine in aimsir na Sean-Ghaeilge mar atá anois (EIF 80).

I dtaca leis an bhfocal Sean-Ghaeilge ner, míníonn DIL é mar fhocal eile (fileata) ar an gcollach muice; bíonn sé i ngluaiseanna mar ner .i. torc (allaid) (cf. Sanas Cormaic 968, eyer 1905). Dar le Vendryes, ciallaíonn an focal seo ‘torc allta’ (sanglier) agus baineann sé leis an bhfocal neart: ner «sanglier», vieux mot poétique conservé par les glossateurs […] Sans doute spécialisation d’un ancien nom du «m le», voir sous nert. Cf. gall. ner «chef, seigneur» (LEIA N-11)

Mar gheall ar nert, luann sé “un radical *ner- désignant la force, particulièrement la virilité: skr. nár- «homme, m le»…gr. ἀνήρ «homme»” ( EIA N-11).

Tá an focal baedd ‘collach muice’ sa Bhreatnais maille le focal atá gaolta le torc na Gaeilge, mar atá, twrch ‘borra, torc (fiáin), collach muice’. Níor aimsigh mé eolas ar shanasaíocht an fhocail seo, ach spéisiúil go leor tá an focal baedh ag faclair.com (ó Dwelly, de réir dealraimh, ach ní raibh mé in ann é a aimsiú san fhoclóir féin – ó Appendix to Dwelly's Gaelic English Dictionary (eag. Douglas Clyne) mar sin is dócha). Tá sé marcáilte mar “seanchaite” agus le AF (=Gae ic names of beasts… srl.. le hAlexander Forbes). Ní thugtar aon eolas sa bhreis ar bhfocal baedd ‘boar’ sa leabhar sin. Ní dóigh liom gur fíorfhocal Gaeilge atá ann, ach b’fhéidir leagan Gaeilge den fhocal Breatnaise beadd? (Níl sé in DIL ná luaite in GPC).

2.3 An ceann baineann – cráin

FGB cráin (mhuice), muc Duin cráin (muice), muc, muc ainidhe ‘sow with young’, muc bheireatais ‘a breeding sow’

LASID – tábla achomair: cráin (m(h)uice), muc b(h)aineann, muc (bhoireann) LASID pt ceist 110 ‘sow, sows’ iolra tuisil eile

1 An Rinn krɑ:nʹ ; kʹe:ʃ ‘sow’ krɑ:ntə 2 Cnoc Mheilearaí krɑ:nʹ krɑ:nəxə krɑ:nə GIN. nə 'krɑ:nəx Cill tSíoláin, 5 TABHR Gleann Phádraig igʹən 'xrɑ:nʹ krɑ:nʹ aig a’chráin 10 An Sciobairín krɑn ʹ ikʹə’ krɑ:ntə

GIN.IOL. nə 18 An Coireán krɑ:nʹ ʷɪkʹə grɑ:ntə 19 Cill Orglan krɑ: nʹ ɪkʹ krɑ: nʹtʹ 23 Dúlainn krɑ:nʹ krɑ:ntəxə Baile Uí 30 Chlúmháin krɑ: nʹ 'krɑ:nʹ 'wɪkʹĕ An Droichead 31 Nua krɑ:nʹ kr : nʹ ' ɪkʹə 36 Béal Átha Glúinín krɑ:nʹ krɑ:ntï ʹ 40 An Lochán Beag krɑ:nʹ krɑ:ntəxi: 41 Inis Oírr mʷɪkʹ bïnʹən 42 Inis Meáin krɑ:nʹ krɑ:Ntrəxi: pra:nʹɪkʹ 46 Carna “sow with piglings” 52 Cluain Cearbán krɑ:nʹ mʷɪkʹə 53 Leithinis Curraun mo k wïnʹən krɑ:ntɑxə 54 Acaill krɑ:nʹ krɑ:nʹtʹaxə 57 Port an Chlóidh krɑ:nʹ krɑ:ntəxɪ 60 Áth an Chláir krɑ:nʹ mʷɪkʹə Tobar an Choire 61 GIN. nə krɑ:nəx & An Choraigh kra:n 'wɪkʹə 74 Gort an Choirce kr :nʹ iol. kr :nəNi 78 Rann na Feirste ə xr :nʹ kra:nʹəNi 114 GIN. kr :n x 83 Na Cruacha kr :Nʹ 'wɪkʹə 86 Teileann kr :nʹ B Cinn Tìre muxk C Earra-Ghàidheal m x orən (nótáilte nach bhfuil D Beinn nam Fadhla muca ar an oileán)

Is é cráin an focal is coitianta ar an muc bhaineann de réir an tsuirbhé – uaireanta sa leagan cráin mhuice (cráin muice gan séimhiú corruair). Is féidir cráin a thabhairt ar ainmnithe baineanna (pórúcháin) eile, ach baineann an focal seo níos dlúithe le muc ná le hainmhí ar bith eile.14 I gcás na n-ainmhithe eile, is iondúil go mbíonn ainm an ainmhí áirithe ann i ndiaidh “cráin”: cráin róin, cráin ghé, cráin eala, cráin phortáin (samplaí ó FGB). I nGaeilge an Chláir, thugtaí cráin ar ghé “ar a tarna hál” agus ath-chráin a bhí uirthi “an bhliadhain ina dhiaidh sin” (Mac Clúin 1940 I, 260). Tá éagsúlacht i bhfoirm iolra an fhocail seo. Is é cránacha an leagan sa Chaighdeán Oifigiúil agus tá na foirmeacha cránacha, cránta, crántacha, crána i gCúige Mumhan; crántaibh (seanfhoirm an tuisil thabharthaigh iolra in úsáid mar bhunfhoirm iolra in Oirthear na Gaillimhe, cf. SnaG 573), crántachaí, cráinteacha(í), crántrachaí i gCúige Chonnacht; cráintí, cránannaí, cráineannaí i gCúige Uladh de réir na bhfreagraí in LASID, ach is dócha go bhfuil leaganacha eile ann lena gcois. Ní fhaightear leagan iolra an Chaighdeáin Oifigiúil,

14 Is é cráin (mhuice) ‘sow’ an chéad chiall a fhaightear in FGB i gcás na n-ainmhithe eile níl ainm an chineáil ainmhithe idir lúibíbí – cráin róin, cráin ghé, cráin eala, cráin phortáin, agus cráin dhubh.

cránacha, sa suirbhé ach ag pt 2. Níor tugadh mórán freagraí le haghaidh uimhir iolra an fhocail seo i gCúige Uladh (trí cinn amháin). Is féidir an t-ainm coitianta (muc) a úsáid leis an gceann baineann a chur in iúl chomh maith (sa tSean-Ghaeilge, cf. DIL) agus tá fianaise ar an úsáid seo in LASID leis an aidiacht baineann: muic baineann /mʷ kʹ bïnʹən/ in Inis Oírr (pt 41), muc bhaineann (pt 53), muc baineann (pt 65). Tá muc léi féin ag pt A agus B in Albain agus ceann leis an aidiacht boireann (= baineann tugann de Bhaldraithe an fuaimniú /birʹəN/ in Gaeilge Chois Fhairrge – díshamhlú/díshrónaí nó faoi thionchar fireann?), muc bhoireann /mux vorən/ ag pt C. Tá nótaí ag pt D agus E ag míniú nach bhfuil muca coitianta (nó le fáil ar chor ar bith) ar na h-Eileanan Siar agus ní thugtar freagra le haghaidh “sow”. Pléifear an focal seo a thuilleadh thíos, ach tá cúpla sampla den fhocal céis in úsáid mar sow: pt1 /kʹe: / ‘sow,’ pt 2 /kʹe: ə/ ‘young sow,’ agus pt 18 /kʹe: v ikʹə/ céis mhuice ‘young sow’. Tá an focal /pra:nʹ kʹ/ “prainic (?)” ‘sow with piglings’ le haghaidh pt 46 (Carna), ach níor éirigh liom tásc ná tuairisc an fhocail seo a aimsiú. I gcuid de na foinsí canúnacha eile, tá focail ann a chuireas síos ar chineáil áirithe de chráin, mar shampla an dá fhocal seo ó Mhúscraí: Muc bheireatais [birid] ‘cráin torrach’ Muc ainidhe ‘cráin go mbeadh ál aici’ (Ó uimhneacháin 1944, 34-35) Tá an birid ‘breeding sow’ i bhfoclóir Uí Dhuinnín freisin. An focal seo atá fós in úsáid sa chanúint seo (mar mhalairt leis an leagan eile), nó an é sin míniú ar an leagan eile? (Níl feidhm na lúibíní cearnacha róshoiléir san alt seo, bíonn cúpla úsáid ann de réir cosúlachta - leagan eile sa chanúint, seanleagan, míniú, cúrsaí foghraíochta?)

Bhí an focal cráin ann sa tSean-Ghaeilge, maille le focail eile freisin. Pléadh feis thuas (cráin mhuice nó muc an chiall. Seo a leanas focail a thugtaí ar mhuca baineanna sna téacsanna dlí le sainiú ó EIF (lch 79-88): cráin ‘sow’ birit ‘breeding sow’ (ó bhunús “one which bears”, cf. an briathar beirid15), brú birite ‘uterus of a sow’ deiling cráin le dhá ál ~ dhá bhliain d’aois trichem cráin le trí ál ~ trí bliana d’aois feis cen lacht ‘milkless sow’ (feis: focal seanda le faoi choinne na cránach [DIL: a sow (an old word, used in poetry and archaizing lit.)])

15 Ina phlé gairid ar an bhfocal luann arstrander gluais O’Clery birid .i. cr in .i. muc bheiriotais (díreach mar atá ag Ó Muimhneacháin) agus gur cheangail Cormac é don bhriathar cheana ina shanas (Marstrander 1910, 386).

Níl brí bheacht na bhfocal deiling agus trichem soiléir ar chor ar bith. Tugtar na mínithe seo a leanas in DIL: deil ‘female pig two years old’ deileng ‘sucking pig’ ach samplaí a léiríos bríonna éagsúla “.i. deleng muice fríth and. no deil muice .i. muc da bliadan” agus “o deiling .i. o muic da hal .i. da bliadain” trechem ‘three-year-old pig’ samplaí: deling .i. mucc dá bliadain ... o deling co trichem .i. o debliadain co teora bliadna, O'Dav. 706.

Agus focal eile bunaithe ar an bhfocal deil: deilethorc ‘male pig two years old’ (DI ).

Anois le breathnú ar shanasaíocht an fhocail seo, síltear go mbaineann sé leis an bhfréamh ar brí leis ‘grág, gnúsacht’ agus go gciallaíonn cráin ‘an té a ghriothálas, gnúsaire’ go bunúsach agus tá baint aici leis an bhfocal cearc chomh maith mar sin. Luann Vendryes focal Meán-Bhreatnaise, carnen ‘cráin allta’ atá cosúil le cráin. cràin - *cr ni “grunter”, ón bhfréamh qreq mar atá i cr cio ‘croak’ na aidine (MacBain 103)

cráin, f. th. en –i-, «truie» ZCP VI 275.32, acc. cráin «la truie (noire)» en enfer, S.G. 48.4, gén. cránai PH 7211, crána Acall. 498 var., gén. pl. cráin Ériu VIII 139. 18, cránadh Book of Rights 42. 13. Plus tard attesté comme désignant également la femelle d’autres animaux (phoque, oie, cane, abeille, etc.) et m me une mère humaine. Courant en irl. mod. où il est passé à la déclinasion des. th. à gutturale… Depuis Strachan TPhS 1891-1894, 222 (=BB XX), on voit dans cráin l’un des noms d’animaux caractérisés par leur cri et comportant *kr-, ici avec un redoublement partiel, cf. les verbes signifiant «croasser», lat. cr cio, lit. krokiù. slave krakati, et, avec –g, gr. κρώζω, vnorr. hrókr. Cf. irl. cerc «poule». On aurait ici kr kni- «la grogneuse» WP. I 414, Pok. 568, cf. US 96. – Mais il semblerait préférable de comparer mgall. carnen «truie sauvage, laie» PKM 75.19, voir note d’Ifor Williams p. 267, et Geiriadur s.u. carnen. ’équation irl. cráin: gall. carn-en renvoie à une base se *krə-n-, cf. sráth : gall. sarn. (LEIA C-222)

Tugann Pokorny an tamhan luath-Cheiltise *kr kni-, tamhan a mbaineann cearc, scréach, agus corr leis chomh maith (ker-, kor-, kr- le “gebrochene Reduplikation: kerk-, krek-, krok- ) (IEW 567-8). Seo an abairt ón Mabinogi ón scéal Math uab Mathonwy a luaigh Vendryes, “A’r hwnn a uu gare o honawch, yrllyned, bit garnen eleni.” (Williams 1951, 75) agus nóta Williams ar an bhfocal seo: “carnen, am air perthnasol, er nad o’r un ffurf yn hollol, cf. Gw. cráin, “the female of several animals, a sow”, C.I. . 504” (=Contributions to Irish Lexography) (Williams 1951, 267). Is é sin le rá, cé nach réitíonn foirmeacha na bhfocal seo le chéile go cruinn, is dócha go bhfuil siad muinteartha dá chéile.

Is é hwch an gnáthfhocal Breatnaise ar an gcráin. Luadh an focal carnen agus gw s thuas, ach níl siad in úsáid go coitianta de réir cosúlachta. De réir GPC, rinne hwch tagairt don

mhuc i gcoitinne ar dtús, cé go ndéanann sé tagairt don mhuc bhaineann go príomha i dteanga an lae inniu agus tá sé gaolta leis an bhfocal Laidine sus (is é an focal seo a thugtar ar na muca in ainmníocht dhéthéarmach). Níl an focal seo i nGaeilge leis an mbrí áirithe seo, ach tá an focal gaolta soc ann a chiallaíos ‘plough-share’ agus ‘snout’ de réir DI , áit a bhfuil an sampla a leanas le fáil: “cosa ┐ suic na mbanbh”. Is follas gur féidir gur síolraíodh an bhrí ‘soc céachta’ ó shoc na muice. Ón bhfoclóir Breatnaise: hwch [H. Grn. hoch, gl. porcus, Crn. C. hoch ‘mochyn’, H. yd. hoch, gl. aper, lyd. Diw. houc’h, hoc’h, H. Wydd. socc (yn y gair soccsáil ‘hwch y m r), Gwydd. C. soc ‘trwyn mochyn swch’: < Clt. *sukko- o’r gwr. IE *s (-s) ‘mochyn’ gw. hefyd swch] eb.g. (bach. hychan, hychig) ll. hychod, (Cym. C. (?ar l rhif. yn unig)) hych. (a) mochyn benyw (yn wr.) mochyn, hob… sow; (orig.) pig, swine. (GCP)

Focal eile sa Bhreatnais é hob ‘mucra, muc’ (seanchaite anois de réir Y Geiriadur Mawr). aíonn GPC gur brí an fhoclóra í an chiall ‘cráin mhuice’, ós rud é nár tuigeadh gur chiallaigh hwch ‘muc’ i gcoitinne ó cheart:

hob eg.b (bach. b. –en) ll. –au, -iaid. Mochyn, hwch (ystyr eiriadurol a gaed o fethu sylweddoli y gallai hwch gynt olygu ‘mochyn’ yn gyff. ac nid ‘mochyn benyw’ yn unig): swine, hog, pig, sow. (GCP)

2.3.1 ceann (baineann) óg – céis (mhuice), srl.

Scaití bíonn focal ar leith le tabhairt ar mhuc (bhaineann) óg: céis nó céasóg. Tá éagsúlacht i mbrí bheacht an fhocail, ámh. Baineann sé le cránacha óga go minic agus úsáidtear é le haghaidh na muc óg i gcoitinne, muca óga níos sine ná an banbh ná an t- arcán ach gan a bheith ina muca fásta go fóill. Ní aontaíonn na foinsí lena chéile mar gheall ar chiall an fhocail seo sa tSean-Ghaeilge ach an oiread. Uaireanta ‘cráin óg’ de chineál éigin an bhrí atá leis, ach amanna eile banbh d’aois áirithe (níos sine ná an aois dá ndéanann an banbh tagairt) atá i gceist.

FGB céis (mhuice) ‘young pig, slip’ céasóg ‘young pig, slip

Duin. céis “a young sow a pig, intermediate between a banbh and a full grown-pig; oft. c. muice…dims. céisín, céiseog.”

Foclóir talmhaíochta: céis: gilt (.i. cráin óg), slip

LASID pt Céis/Céiseog

1 An Rinn kʹe:ʃ ‘sow’ Cnoc 2 Mheilearaí kʹe:ʃə ‘yo ng sow’ An 13 Láithreach kʹe: 'w kʹə ‘3 month old pig’ 18 An Coireán kʹe:ʃ ikʹə ‘yo ng sow’ 37 An Carn Mór céiseóg kʹe: o:g = cráin óg ag iompar an chéad ál kʹe:ʃo:g ‘yo ng sow’ 58 Béal Deirg bɑnʹïfʹ 'kʹe:ʃo:igʹə “yo ng sow’s piglings (they are not ery good)”

Is suimiúil é brí chúng an fhocail céiseog ag pt 37 “cráin óg ag iompar an chéad ál”. Úsáidtear na focail seo i Cúige Mumhan go príomha agus i gCúige Chonnacht chomh maith; níor aimsigh mé sampla de i nGaeilge Uladh. Bhí míniú níos iomláine ar chiall an fhocail i gcúpla foinse ó Chúige Mumhan. Ní cráin óg atá i gceist sna cásanna seo: - Céis “muc óg, idir bheith ‘n-a banbh agus ‘n-a muic lán fáis” Corca Dhuibhne (Ó Dubhda, 31)

- Céis “idir bheith in a bhanbh is in a mhuic” úscraí (Ó Muimhneacháin, 34 )

- “Bíonn an banbh ina chéis nuair a bhíonn sé trí mhí agus as san go dtí a mbíonn sé sé mhí”. An Rinn (Verling 2007, 147)

Sampla eile den fhocal i nGaeilge Chonnacht—is é “slip mhuice” an bhrí atá le céis agus céiseog16 i nGaeilge Chois Fharraige (de Bhaldraithe 1966, 47). Tugann Foclóir Béarla- Gaeilge hic Cionnaith an focal seo mar fhocal uimhneach: ‘young pig, “slip” (older than banbh)’ céis [mhuice] [M] agus an focal slipín mar fhocal Connachtach. Tá an focal céis fianaithe i nGaeilge Phort áirge in ASID mar ‘(young) sow’ agus fuarthas na bríonna seo i nGaeilge na nDéise freisin: ál céise ‘ál banbh’ m.sh. “Cráin agus ál céise” (Ó hAirt 1988, 31) agus an úsáid mheafarach mhaslach: ál céise ‘clann mhór (go tarcaisneach)’, m.sh. “í héin agus a hál céise” (ó chainteoir as Ceapach Choinn) (Ó hAirt 1988, 5).

Bíodh is nár aimsigh mé an focal i nGaeilge Uladh, luaitear céis óg, ‘a young sow’ a bheith in úsáid i mBéarla na hÉireann ó na foinsí sna háiteanna seo: McK (Liatroim) agus NB (Iar. Luimnigh) (Ó Muirithe 200, 57 - faoin gceannfhocal ‘céis’) agus leagan de chéasóg a bheith in úsáid i mBéarla Chontae an Chabháin: “ceasogue /'kiəso:g/ a young sow soon to have her first litter of piglets (PM, Leitrim) < Ir céasóg. ‘Watch out for that ceasogue,

she’s WICKED’ (AF, Cavan)” (Dolan 2004, 47). ena gcois sin, bhí an focal kishe ‘a

16 An féidir go bhfuil meascán déanta idir céiseog(/céasóg), leagan díspeagtha den fhocal céis, agus céis óg i roinnt de na samplaí seo?

large pig’ i mBéarla Fhothart agus Ó Bairrche i gCo. Loch Garman (arna cheartú ón mbotún cló ‘a large pit’) (Dolan agus Ó uirithe 53 & 75).

Ní thugann ciall an fhocail sa tSean-Ghaeilge mórán cúnaimh le brí bheacht ná bhunaidh an ainmfhocail seo a mhíniú. In Early Irish Farming, míníonn Kelly an focal céis mar ‘cráin óg’. Tugtar focal eile le haghaidh ‘collach/torc óg’, mar atá, céistorc (EIF 88). Ach is é ‘muc óg’ an bhrí mar a mhínítear é in DI : “name of a kind of pig: cés `a slip- pig or a young pig '” (ó fhoclóir Gaeilge-Béarla le Peter O’Connell) agus taispeántar an difríocht i Leabhar na gCeart: caeca crán, caeca céisi `fifty sows, fifty young pigs ', ach is féidir cráin óg a bheith i gceist go fóill, agus aistrítear céis i samplaí eile den fhocal seo in DI mar ‘sow’ chomh maith. Ní follas sanasaíocht an fhocail céis ach an oiread: 1 céis f. «porcelet», in chéis chalad «le porcelet robuste» Dindsh. III 438. 19: pl. caeca céisi «cinquante porcelets» B. of Rights 184. 17. Comp. caelchéis LL 22019, ceistorc O’Donovan gloss. 2225 cf. O’Dav. 360. Pour les noms de porcins, voir sous mucc à part. Étymologie inconnue. (LEIA C-57)

Tá focal cosúil leis an bhfocal seo sa Bhéarla, .i. gilt. Is iad ‘gilt (young sow)’ agus ‘slip (of pig)’ cialla an fhocail céis a thugtar in focal.ie (ón bhfoclóir talmhaíochta). Tá iléagsúlacht chéille ag an bhfocal Béarla seo mar an gcéanna. De réir OED is é “a young sow or female pig” an chiall bhunaidh, ach déantar tagairt do na sleachta seo a leanas le bríonna éagsúla an fhocail a léiriú, i measc na mbríonna ‘cráin óg’, ‘cráin óg nach raibh ál banbh aici go fóill’, agus ‘muc bhaineann go dtí go bhfuil dhá ál beirthe aice’: 1788 W. MARSHALL Yorksh. II. Gloss. (E.D.S.) Gilts, young female pigs, whether open or spayed. 1877 N.W. Linc. Gloss., Gilt, a female pig before she has had a litter. 1886 S.W. Linc. Gloss., Gilt, a female pig, called by this name till it has had a second litter, when it is called a sow. (samplaí tugtha ó oed.com faoin gceannfhocal gilt)

Tá céiseog /kʹe: o:g/ ‘cráin óg ag iompar an chéad ál’ ó pt 37 in ASID an-chosúil leis an sainmhíniú a thugtar ó iardheisceart Lincolnshire thuas san OED.

Tá cúpla focal sa Bhreatnais ar mhuc óg bhaineann freisin: banwes ‘young sow, gilt’ (bunaithe ar an bhfocal banw ‘muc óg’ (.i. banbh) (féach thíos le haghaidh tuilleadh eolais ar an bhfocal seo sa Bhreatnais) leis an iarmhír bhaininscneach –es a úsáidtear le nomina agentis agus ainmneacha ainmhithe (Zimmer 200, 363)), hwch fanwes ‘cráin óg’ (hwch ‘cráin’ + banwes ‘cráin óg, céis’ le séimhiú), agus hesbinwch ‘young sow, esp. on that has not littered or has littered once, gilt’ (hesbin ‘caora óg, fóisc’ (ón aidiacht hysb, hesb ‘seasc’) + hwch) (cf. GPC faoi na ceannfhocail seo).

2.4 Na cinn óga – banbh(án), arcán, pigín

FGB banbh, arc, arcán, crampánach (bainbh) ‘underdeveloped piglet’ (pléifear leis an mbanbh is lú/deiridh san ál níos deireanaí)

Duin. banbh ‘young pig, suckling pig’, orc ‘a pig a young pig’, orc cránach, orcán ‘little pig’

LASID – tábla achomair: banbh, banbhán, pigín, uircean, isean, srl.

léarscáil 32 LASID pt ceist 113 ‘pigling/shoat’ 114 iolra ‘suckling pigs’

b n v 114 nə b 'n : 1 An Rinn borə ‘superfluous banbh for which there is no teat left’ b 'n : Cnoc b nəv b 'ni: bʹegə ‘small piglings’ 2 Mheilearaí lʹipʹi: ‘4 month old pig’ b 'ni: Cill tSíoláin, 5 Gleann b nəf Phádraig li'pʹi: ‘young pigs’ b 'ni: 9 Cuan Dor b n v b n ʹïvʹi:nʹ DÍSPEAG. 114 b 'ni: b 'ni: An b no v 114 b ʹn : 13 Láithreach kʹe: 'w kʹə ‘3 month old pig’ b 'n : 19 Cill Orglan b n v 114 b ni b 'ni: 23 Dúlainn b nəv nə b nʹïvʹ b nʹïvʹ Baile Uí 30 v Chlúmháin b nu (nə mukə bʹö ə ‘the little pigs’) b nʹïvʹ An Lochán 40 Beag b n uφ banʹïvʹ b n ʹïvʹ b nu: fʹèrʹən ‘male pigling’ 44 Ros Muc pʹe:rʹə 'b n ʹïfʹ ‘couple of piglings’ b n ʹïfʹ b .n 114 b nʹïvʹ b nʹəvʹi:nʹ ‘little pigling’ Corr na 49 Móna b nə 'mo:r ‘big shoat’ b nə 'bʹʲ g ‘small shoat’ (NB fuaimniú eile roimh an aidiacht: b nə in áit b n ) b nʹïvʹ 54 Acaill b nhuv 114 b n hïvʹ b n ʹhïvʹ 58 Béal Deirg b nu & b nʹəkʹi:nʹ 114 b nʹïvʹ b nʹïfʹ Baile an 59 Chaisil b nʹəkʹi:nʹ (nó b nu) IOL. b nʹəkʹi:nʹi 114 b nʹïvʹ b nʹïvʹ Sliabh na 63 Cille IOL. b nuvz FOCL. banʹïvʹ ‘piglings’ 65 Ó Méith pʹigʹənʹi bʹogə / mo kə bʹɔgə pʹigʹənʹi arc ‘a pigling’ iol. r k ni (A) arcán ‘a pigling’ :rk n, r k n (GL) níl arcán ar bith ag an mhuic sin /nʹi:lʹ :rk n ɛr 'bʹi igʹ 66 An Creagán ən 'wikʹ ənʹ/ ‘that pig has no piglings’ (C) má bhfuil arcán beag ar bith agat “if you have children” banbh bo no: bo nλ (?) Baile Uí 69 Fhuaruisce, Fánaid 115 . l (sic!) 'pʹigʹinʹi nó mukə bʹegə pʹigʹ nʹ Gort an 74 Choirce nə pʹigʹi:nʹi pʹigʹi:nʹi Mín an b n uʷ n ʹ 74a Chladaigh 76 Dún Lúiche pʹigʹi:nʹi 77 Loch an Iúir ba f n ə'wɛ:nʹ ‘one pigling’ ban φanʹ

Rann na 78 Feirste pʹi i:nʹ 'mʷ kʹə (UATHA) pisín muice b n f nʹ (m n-) r kanʹ 79 Árainn Mhór (b nəf n ʹ in úsáid ar an tír mór de réir an chainteora) ( r kənʹ, b nəf n ʹ) Mín an 85 Chearrbhaigh b nəf nʹ Gleann 114 banuv n ʹ banuv n ʹ 86a Cholm Cille Eilean A Arainn ɔ.rhkʹən IOL. urhkʹənən urhkʹənən pi ʹaNʹ nó muxri.n {meancóg le haghaidh muxki.n??} pi ʹaNʹ (mu.iχʹkʹ) B Cinn Tìre 115 h 'łïtər 'mo:r ïgʹə 'vuχk ‘the pig has a big litter’ UATHA uRxʹ ʹɛn IOL. uRxʹkʹɛnən Earra- C Ghàidheal oχ ixʹən ‘smallest pigs of the litter’ h : hʹ xtə èxʹkʹ "tha dà sheota (“shoats”) aici” uRxʹ ʹɛnən Beinn nam D Fadhla örxʹ ʹɛnʹ örxʹ ʹɛnʹən E Leòdhas 105 u ʹan 'mu.ixʹkʹ (nó 'mu.ixʹkʹə) ürʹ ʹánʹ Taobh Siar F Rois n nə 'muχkʹə 114 nə 'h ənən ənən G Cataibh y an 116 nə 'h n : y an

Is é banbh an gnáthfhocal coitianta i gCúige Mumhan agus i gCúige Chonnacht agus bíonn focail eile in úsáid i gCúige Uladh, cé go bhfuil banbh fianaithe go han-annamh sa suirbhé i nGaeilge Uladh– /b nu/ ag pt 64 (Gleann Ghaibhle, Co. an Chabháin), /bo no:v/ ‘a pigling’ agus /vʹi nə bo nλ ə dʹλ:l ɛrə 'xr :nʹ/ bhí na bainbh ag diúl ar an chráin ‘the piglings were sucking the sow’ ag pt 66, agus is dócha go bhfuil an focal i gcanúintí eile in Ultaibh cé nár luadh é sa suirbhé (.i. bhí focal níos coitianta ann). Ag iniúchadh léarscáil uimhir 32 ‘suckling-pigs’, taispeántar go bhfuil pigín in Oirthear Uladh agus i dTuaisceart Dhún na nGall agus banbhán i ndeisceart Dhún na nGall (ar an taobh theas

de Ghaoth Dobhair agus Dún úiche (“líne” idir pt 74 & 76 agus pt 78 & 77), breathnaigh ar an léarscáil thíos). Leagan díspeagtha den fhocal banbh atá i mbanbhán, ar ndóigh. Tá /bo nλ/ in éineacht le comhartha ceiste ag pt 66. Mar gheall ar an bhfocal banbhán (/w/ arna dhíghlórú go /f/ nó /φ/ i dtromlach na samplaí), leagan díspeagtha de bhanbh atá san fhocal seo ó bhunús dar ndóigh. Chuardaigh mé Tobar na Gaedhilge (na leathchéad leabhar scríofa ag údair Ultacha) agus bhí dhá shampla de bhanbh in aghaidh sé cinn de bhanbhán.

Léarscáil 1 - dáileadh bunú ach d’ainmneacha ar an mbanbh i canúintí na hÉireann bunaithe ar fhreagraí LASID

Is focal iasachta ón mBéarla (le foirceann díspeagtha na Gaeilge) é pigín a bhíos le fáil in dtuaisceart Dhún na nGall (agus in Oirthear Uladh). Cé nach bhfuil sé céad faoin gcéad cinnte i dtaobh an fhocail seo, luann Ó Dochartaigh é mar iasacht fhéideartha ó Lallans lenar cuireadh foirceann Gaeilge (Ó Dochartaigh 1984, 116). Admhaíonn sé i bhfonóta ar an leathanach céanna go bhfaightear i bhfoinse luath ó Chúige Laighean é freisin agus

go bhfuil an fhoirm pigein i gCeann Tìre Theas (.i. pt B in ASID /pi ʹaNʹ/). Níl an focal seo luaite i bhfoclóirí Ghaeilge na hAlban (Ó Baoill 1978, 31 - tá an focal pigean in Dwelly, ach is éard an chiall atá leis ‘little earthen ar, pitcher or pot’ srl.). Cinnte is féidir gur tógadh an focal seo ón ngnáth-Bhéarla chomh maith, ach is mar gheall ar an áit i nDún na nGall ina bhfaightear an focal seo (agus focail eile arb iasachtaí níos soiléire ó allans iad) a spreag téis Uí Dhochartaigh: “In fact, the geographical distribution of all instances which I have noted of the used of Scots words in dialects of Donegal Irish favours this interpretation of adstratum borrowing, insofar as they are found only in northern dialects of the country” (Ó Dochartaigh 1984, 165-6). Maíonn sé gur de bharr teagmhála le cainteoirí Albainise in Oirthuaisceart Dhún na nGall a tháinig na focail seo isteach i gcanúintí na ndaoine as Iarthuaisceart Dhún na nGall a bhíodh ag obair ar an Lagán (Ó Dochartaigh 1984, 196). Luann an Baoilleach sampla eile ó Chúige Laighean – ó Chontae na Mí (ón iris An tUltach) “Torc mór reamhar agus pigín óg” (Ó Baoill 1978, 31).

Tá sampla suimiúil in LASID ag pt 78, Rann na Feirste, cé go bhfuil /b n f nʹ (m n-)/ ar an léarscáil (an gciallaíonn sé sin gur leagan uraithe a tugadh, nó gur féidir manbhán a bheith ann mar bhunfhoirm?), tá freagra eile le haghaidh ceiste 113 – pisín muice /pʹi i:nʹ 'mʷ kʹə/ le hainm an chait óig á thabhairt ar an mbanbh óg (cf. /pʹi i:nʹ.i/ an freagra ar cheist 207 ‘kittens’). Ní hé seo an t-aon sampla amháin d’ainm a aistríodh ó ainmhí amháin go hainmhí eile—isean (na muice) in Albain mar a fheicfear thíos díreach, éan lachan, éan róin, éan asail, cyw hwyaden, cyw cath, cyw ceffyl, cráin ghé, loilíoch na huibhe “ainm barrúil ar an gcearc a bheadh ag breith” (de Bhaldraithe 1985), agus cullach ‘cat fireann’ i nGaeilge na hAlban mar shampla.

Focail eile ar an mbanbh ón gceist 113 srl.:

-pt 1 /borə/ ‘superfluous banbh for which there is no teat left’ - b’fhéidir go bhfuil an focal borra i gceist? cf. FGB borra ‘barrow17’, ‘hog18’. -pt 2 / lʹipʹi:/ ‘4 month old pig’ agus pt 5 / li'pʹi:/ ‘young pigs’ slipí; cf. slipín [C] ‘”slip” pig’ i bhfoclóir Mhic Cionnaith (faoin gceannfhocal pig), iasacht ón mBéarla. -pt 13 /kʹe: 'w kʹə/ ‘3 month old pig’ i gcodarsnacht leis an mbrí ‘cráin óg’ atá ag céis (mhuice) in áiteanna eile. -pt 68 /tʹigʹinʹəl .g/ ‘young pig’ [I] (Iorras) ( foclóirín sub 'banbh') tigíneal óg?

17 OED: barrow ‘a castrated boar a swine’ 18 OED: I.1a A swine reared for slaughter; spec. a castrated male swine, a barrow-pig or barrow-hog; hence, a domestic swine generally; 2a used as the name of the species, and so including the wild boar and sow: = SWINE

Tá éagsúlacht mhór in Albain – uircean/oircean (.i. leagan díspeagtha d’orc) (pt A, C, D, E), pigein (muice) nó /muxri.n/ (meancóg le haghaidh /muxki.n/ “mucaìn”??) ag pt B, agus i dtuaisceart na hAlban isean (na muice) (pt F, G). Mar gheall an an bhfocal deireanach seo, is focal a dhéanas cur síos ar na héin atá ann ó cheart, cf. isean ‘gé óg, sicín’ agus eisín ‘éan óg, corr óg’ i bhfoclóir an Duinnínigh.

Bíodh is gur focal thar a bheith coitianta in Éirinn é banbh(án), fiú i mBéarla na hÉireann mar bonham (ó bhanbhán?19) nó boneen (ó bhainbhín) (cf. Ó Muirithe 2000 agus Macafee 1996), níl sé le fáil in Albain de réir cosúlachta, marcáilte mar sheanchaite i bhfoclóir acBain agus Dwelly (leis an gciall ‘muc’ seachas ceann óg na muice) – tugtar na bríonna ‘muc’ agus ‘birid, brood sow’ sin Am Faclair Beag chomh maith). Ní léir sanasaíocht an fhocail banbh. Tá an focal fianaithe sna teangacha Ceilteacha uilig, leis na cialla ‘bainbhín, banbh, muc óg, cráin’. Spéisiúil go leor, ciallaíonn sé ‘cráin a bhfuil bainbhíní aici’ sa Nua-Bhriotáinis. Mar a léiríos Vendryes, measann Hamp gur tháinig an bhrí ‘cráin’ mar nuálaíocht mar gheall ar chosúlachtaí leis an gcomhainm banw ‘baineann’ (is í benyw leagan eile atá an-cosúil leis). banb, m. «cochon de lait, jeune porc» RC IX 480. 17 et Anecd. I. 58. 69. Il existe un dérivé collectif banb-rad f., acc. sg. banbraid RC XIII 456 § 53; dimin. banbán Sc. ucc. 24 a. me mot en brittonique: gall. banw m. «jeune porc» DG lxxvij. 12, pl beinw MA 246 a 25, mcorn. baneu gl. sus, mbret. ban gl. scrofa «vieille truie» (Cath.), bret. ban et bano «truie qui a des cochons de lait» [Cf. Gaul. Banuus Gaul. Pres. N. 149; Ped. I 47 hésitait entre deux sens d’origine, «truie, femelle d’animal» cf. ben à part, ou «porcelet»; mais E. Hamp BBCS XXVII 214 montre que le sens restreint de «truie» est une innovation due à l’influence d’un homonyme, cf. gall. banw adj. «femelle».]. (LEIA B-14)

banw iol. beinw Mochyn, prochell, mochyn ifanc wedi ei ddiddynfu {tar éis í a scoitheadh} lyd. bano ‘hwch fagu’ pig, young pig, pigling, piglet, barrow pig (GPC)

Na samplaí luaite in GPC, is ón tréimhse idir na blianta 1200-1632 iad (bíonn tagairtí sa 18ú haois ag iontrálacha eile). Ní hé seo an gnáthfhocal Breatnaise ar an mbanbh, tugtar porchell iol. perchyll orthu – focal iasachta ó porcellus na Laidine (GPC). Tá focail eile i mBreatnais bunaithe ar an bhfocal seo: banhwch mochyn, baedd =ban(w) + hwch? ‘muc, collach’ banwes hwch ifanc young sow, gilt ‘céis’

Cosúil leis an mbó, bhí a lán focal sa tSean-Ghaeilge ar an muc óg, agus bhí focail faoi leith ag an tSean-Ghaeilge faoi choinne aoiseanna difriúla na muc óg. Ní raibh an oiread

19 Tugann Henry 1957 bonham /'ba nəm/ ‘a little pig’ mar fhocal i mBéarla thuaisceart Ros Comáin, maíonn sé gur shíolraigh sé as banbh, .i. gur díshéimhíodh an bh: m < (§ 81).

céanna rannóg ann, ámh, agus na rannóga a bhí ann, tá am níos giorra i gceist de bhrí go bhfásann na muca níos sciobtha. -Ainmneacha ginearálta:

orc(án) ‘piglet’20 (EIF 81) banb ‘piglet’21 (EIF 143) comlachtaid ‘suckling’ (EIF 85) torcbhanb ‘banbh fireann’ (EIF 86, nóta 155)

-Focail ag déanamh tagartha do bhanbh d’aois áirithe:

lúrcc (lú + orcc) muc óg bhaineann nó fhireann ón saolú go Bealtaine22 (EIF 87) banbh muc óg ó Bhealtaine go Lúnasa (EIF 87) lupait muc bhaineann 6-8 mí, muc a mharaítí go coitianta ag Martinmas, mínithe i ngluais mar “banb samna” 23 (EIF 85) scuichid Choinnítí na muca óga cóngarach don fheirm de ghnáth go dtí mí Lúnasa, ag an bpointe sin tugtar scuichid uirthi. Chuirtí chuig an gcoill ansin iad. (EIF 81-2)

2.4.1 “ malle t pi lin /pi let of the litter”, ‘runt’ (Léarscáil 34 agus uaireanta taobh istigh den suirbhé nó sna foclóiríní agus ainmneacha eile a chuireas síos ar chineál áirithe bainbh.)

FGB íochtar ‘smallest/weakest pig of litter’ íochtar neide ‘weakest nestling least, last, of brood’ crampánach ‘underdeveloped piglet’ arc ‘piglet’ arc an áil, arc an bhalláin deiridh ‘the weakling of the litter, of a family’ aircín ‘diminutive creature’ arcán ‘piglet’

Foclóir an Duinnínigh: aircín ‘stunted little pig’ arc m. (& f.) ‘last little pig of a litter’ dim. ‘creature of any kind’ earcán ‘piglet which sucks the hindermost teat of all’ (Der.) = S. unster íochtar neidín íochtairín ‘spoon-fed suckling pig’ ‘an extra banbh in the litter for which the sow has no teat’ uircín ‘pig, young pig’ urcán ‘pig’

20 DIL: orc (a) ‘young pig’(archaic & poetic), (b) ‘young of other animals’ leaganacha díspeagtha: orcán ‘pigling’, oircnín ‘id.’ (dísp. de *oircne < orc)] 21 DI ‘young pig’ banbán ‘small pig’ 22 DIL: name of a kind of pig(?): pingind ar in lurcc co belltaine, di pinginn arin mbanb co lugnasadh, O'C. 672 {= O’Curry’s law transcripts in RIA} 23 DIL: “pig, young pig (apparently younger than the ‘céis’)”

ane’s (faoin gceannfhocal ‘pig’ & ‘piglet’):

young pig: (a) banbh (b) ludhan=banbh (c) earcán a young pig not thriving that has to be hand-fed (Tyr.) (d) capán, another word for the same thing capán an bhalláin deiridh the banbh of the last teat (e) sabhán, sughán = a small well set up little pig with a smug expression, also applied to a little girl (f) céis a young store pig of about three months old (g) a banbh for which a sow has no teat and which has to be spoon fed, íochtairín Piglet – the smallest of a litter, earcán; the banbh that sucks the last teat, earcán an bhallán deiridh (Der); in M., íochtar neidín

ac Cionnaith (faoin gceannfhocal ‘pig’):

young p. banbh; banbhán [U], bainbhín [CM] young p., “slip” (older than banbh) céis [mhuice] [M] small, diminutive p. cleabhrán muice [W5 Dr. Sheehan Cnó Coille Craobhaighe] p., “slip” slipín [C] young fat p. storc [muice] [CM] little p., smallest p. of a litter taircín [CM]

Tábla achomair agus iarracht míniú a thabhairt ar na foirmeacha neamhchoitianta / doiléire: léarscáil 34 LASID pt ‘smallest pigling of litter’ litriú (nó tomhas) agus míniú

síobhra (cf. síofra 'elf, sprite; 1 An Rinn :vəRə changeling; weakling') ?díltheoch? cf. FGB Díthreabhach 2. (of child) waif, 3. puny, miserable-looking Cnoc creature Duin. “Often pron. 2 di:'lʹho:x Mheilearaí díthridheach and díofrach (U.); and in the sense of a puny child, chicken, etc., dírtheoch, díthreoch.”

Mar sin, dírtheoch le /l/ in áit /r/??? 3 Sliabh gCua łə'x :n cf. Duin ál(bh)ach 'a brood, progeny'? 5 Cill tSíoláin lu'x :n luchán Baile Mhac 7 Óda iəxtər íochtar 10 An Sciobairín i:əxtər nʹe' i:nʹ íochtar neidín 11 Cléire pʹatə peata 14 Ceann Buí :xtər 'nʹe inʹ íochtar neidín 15 Cúil Aodha : əxtər íochtar (an) t-iarmhar Gleann FGB ‘progeny…remainder, remnant 16 Fleisce residue…changeling weak ailing tiərvur person’ 17 An Coireán i:extər 'nʹedʹə íochtar neide cf. fuíollach?? {ach FOCL. 18 Dún Chaoin fuigheallach /fü:ləx/} nó cf. fiaileach fʹi:ləx 'weedy'?? 20 An Clochán dʹerʹ 'lʹi:nʹ deiredh líne

in aice le Cill 21 Chaoi so ki sucaí '(child's name for) calf' drachaidí beag?

{cf. Mac Clúin I, 362 drádaire 22(a) Dúlainn (~draidire nó dreadaire) “duine nó ainmhidhe d’fhan beag, creatach, cruaidh, tirim; nár scéith nuair ba cheart dr xədʹi: bʹög dó” } luch áil (an focal seo litrithe mar 23 Fánóir locháil in LASID uaireanta – foclóirín lo 'x :lʹ pt 23-24; lch 302 m.sh.) lux :lʹ 25 Cinn Mhara 110 l x :lʹ na kr :nəx 'smallest pig of the litter' luch áil na cránach Loch an 27 Tóraic ro hə ?reithe?? 29 Creachmhaoil loxi:'nʹa:lʹ luchaín áil Ceathrú an 32 Tairbh o h :n ( o χ :n) luchán 33 Camdhoire lo'x :lʹ luch áil 36 Eanch Dhúin ·lo'x :lʹ luch áil Maigh 39 Cuilinn lo 'x :lʹ luch áil An Lochán 40 Beag a.rk arc 113 ku:ənʹ 41 Inis Oírr ‘smallest of any litter’ cuain 'litter, brood, pack' An Cheathrú 43 Rua dʹo:r : , rk deoraí 'exile, pitiable person' 44 Ros Muc rk arc Gleann 45 Trasna arʹkʹi:nʹ aircín 49 Corr na Móna a:rk a kʹi:nʹ arc, aircín Tuar Mhic 51 Éadaigh ark , ark :n arc, arcán 54 Acaill ark arc 55a Dumha Locha a.rk :n arcán 56 An Fód Dubh r k arc 60 Áth an Chláir ox :l luch á(i)l 62 Cill Mobhí o'x :nʹi:nʹ lucháinín 66 An Creagán :rk n arcán 67 Reachlainn no:də ? èr n FOCL: arcán; deireadh díne dʹeru dʹinʹə ‘last pigling of a (díne FGB lit. 'generation, race'; litter (cf. díne); Duin. …'the young' díne gach ceathra Baile Uí díne /dʹi:ən/ ‘# of eggs laid by a 'the young of every kind of quadruped' 69 Fhuaruisce, hen in a season’ Fánaid [tá] dʹe n dʹi:n bʹɛeh ekʹi ‘she (cf. líne)); crathadh (CO = croitheadh) has laid the season’s last eggs an phocáin ‘last born of the family’ (le (small eggs) fáil freisin i dteideal leabhair le Seán Mac Meanman) (faoi ‘pocán’) krah n fök nʹ

‘smallest pig of a litter’ èr n ‘first pig of a litter’ focl. farcan f .rk n 72 An Craoslach ‘smallest pig of a litter’ (insert map 34) farcán = f+ arcán?? díorfach (.i. díthreabhach) FGB Díthreabhach 2. (of child) waif, 3. puny, miserable-looking creature ; Duin. Often pron. díthridheach and díofrach (U.); and in the sense of a puny child, chicken, etc., dírtheoch, díthreoch Gort an dʹi:rφ 74 Choirce Is dócha gur "díofrach" le meititéis atá i gceist anseo.

cf. Gaoth Dobhair agus Rann na Feirste: díorfach /dʹiərfax/ 1. abhac 2. duine beag anbhfann; (go h-airithe duine nach mbeadh comh mór nó comh láidir leis an chuid eile de’n teaghlach (Ní Dhochartaigh 1969) ’ark n arcán; 75 Toraigh focl. freisin klörʹi.nʹa cláiríneach ‘a deformed person, a (‘dʹiərφ ’ ag pt. 74) cripple’ (FGB) fágálach 'slow-moving person or 76 Dún Lúiche animal, helpless creature, weakling, changeling' fʷE:g l (déanann sé tagairt do dhaoine fásta freisin) anbhán? (cuir i gcóimheas 'suckling 77 Loch an Iúir an w n pigs' banhbáin /ban φanʹ/) Rann na 78 Feirste arkan arcán dreolán (leagan Ultach de dreoilín, an t-éan is lú in Éirinn) Leitir Mhic 80 an Bhaird FGB dreoilín 2. 'diminutive creature' Déanann an focal tagairt do dhaoine dʹrʹɔ n freisin. íochtarán (cf. leaganacha coitianta na 81 Beifleacht iəxtəran Mumhan!) arcalán, arcalán an bhalláin24 deiridh An Cionn Garbh in aice cf. Gaoth Dobhair agus Rann na Feirste: 82 le Baile na arkəl n arc an bharr /ark ə wa:R/ 1 ballán sa Finne arkəl n ə w nʹ dʹ rʹi ‘last bhreis a bhíonn ar mhuic uaireannta pig of the litter’ (Ní Dhochartaigh 1969) focl. sramaide mədʹ ‘smallest of a litter’ sramaide 83a Dúbinn (r :ni g unə ‘a small calf’ (ránaí gamhna ; dorbie beag uain) do:rbi bʹ g 'u:nʹ ‘a small lamb’)

24 Luann Ní Dhochartaigh an leagan suimiúil seo ó Rann na Feirste agus Gaoth Dobhair a bhaineas leis an tsíne seachas leis an mbanbh: arc an bharr /ark ə wa:R/ ‘ballán sa bhreis a bhíonn ar mhuic uaireannta’ (Ní Dhochartaigh 1969).

dorbie (>Lallans); ránaí 'thin lank person or animal' Mar gheall ar dorbey: dorbie, dorby aidiacht, undersized; weak, not thriving; ainmfhocal 'the smallest or weakest bird or animal in a brood or litter; 'a weak, undersized animal or child'. [North- 84 Ard an Rátha d :rbɛ , R n i Eastern Scots “delicate, weak”, origin unknown.] (Macafee 1996) Dorbey mar aidiacht 'sickly, weakly; soft, sleepy, lazy' i bhfoclóir Albainise, gan trácht aran úsáid mar ainmfhocal 'an ceann is lú/is laige san ál' (Warrack 1911) ark Mín an 85 113 'ark ə w : nʹ ' erʹʹi, Chearrbhaigh ‘smallest piglet of the litter’ arc, arc an bhalláin dheiridh Gleann 86a Cholm Cille arʹkʹ airc luggad (cf. lùdag 'lúidín, inse' i nGaeilge na hAlban le meititéis?); Oileán 88 Mhanann guilley yn ushtey (.i. giolla an uisce?) 'runt' (litriú srl. ón Handbook of Late lugəd, gilʹ ən ï tʹə (N) Spoken Manx, Iml.2) seotaichean (ó shoat an Bhéarla25) Dwelly: “Short tail, stump of a tail that remains after docking. 2 Encumbrance, impediment. 3 Earra- C Lean beast, “shot,” re ected animal, the worst Ghàidheal beast. 4†† Refuse of sheep.” Réamhanálú na bpléascach neamhghlórach is cúis leis an /χ/ roimh an oχ ixʹən (iol) /t/. Beinn nam D ʒ Fadhla dʹ i:mə' əx ?dìomatach? i an ʹerʹi ʹi:nʹ Taobh Siar F = ‘youngest animal in any Rois litter’ isean deiridh lìn G Cataibh n 'dʹerʹə ' ʹöiNʹ isean deiridh lìn

Níl ganntanas ainmneacha ar an mbanbh is lú san ál nó ar bhanbh deiridh an áil. Léirítear tábhacht choibhneasta an ainmhí don tsochaí trí mhéid na n-ainmneacha ar ranna difriúla den ainmhí sin. ar shampla, ní bheadh an méid céanna téarmaíochta ag baint le ‘cat’ agus ‘gé’ agus mar a bheadh le ‘bó’ agus ‘caora’ agus ‘muc’. Chun é seo a mhíniú le heiseamláir eile, sa tSean-Ghaeilge agus sa Nua-Ghaeilge araon tá iléagsúlacht ann sna focail a chuireas síos ar an mbanbh is lú ~ is laige san ál, nó an ceann deiridh san ál, mar a chonacthas thuas. Is éard is cúis leis seo go mbíonn níos mó ceann óg ag an muc ná ag beithígh eile, agus bíonn na bainbh i gcoitinne níos laige ná gnáthainmhí feirme óg agus

25 Tugann OED focal gaolmhar sa Phléimeannais: “WFlem. schote, schoteling, a pig under one year old”

“In the wild, the weakest piglet often does not survive. In the case of domesticated pigs, however, the runt of the litter may be taken from its mother and hand reared on milk…” (EIF 81). Dá bhrí sin, bíonn focal ag feirmeoirí ar an gcineál áirithe seo bainbh.

Léarscáil 2 - dáileadh bunú ach d’ainmneacha coitianta ar an mbainbhín is lú ~ is laige san ál i gcanúintí na hÉireann bunaithe ar fhreagraí LASID

Is dócha nach bhfuil éagsúlacht níos mó ag focal ar bith eile atá idir chamáin agam anseo is atá ag “smallest piglet of the litter”, runt. Is beagnach dochreidte líon na leaganacha sna canúintí uilig. Ina measc tá seanfhocal Gaeilge ó thamhan Ind-Eorpach agus leaganacha tuairisciúla nó timchainteacha eile. Tosófar leis an bhfocal a léiríos focal Ind-Eorpach le haghaidh na muice *porko-s, is é sin arc nó leaganacha díspeagtha d’aircín agus arcán. Tá arcán thar a bheith coitianta i nGaeilge Uladh, an leagan is coitianta ar léarscáil 34. Is féidir é a úsáid mar ghnáthfhocal ar bhanbh i roinnt canúintí. Tá sampla amháin in ASID den fhocal seo leis an mbrí “an chéad bhanbh san ál” seachas an ceann deireanach nó an ceann is lú mar is gnách: pt 69 /èr n/ ‘first pig of a litter’ (san fhoclóirín). Ag dul air ais chuig an mbanbh is lú san ál, is arc nó aircín ~ arcán a fhaightear i nGaeilge Chonamara agus Mhaigh Eo. Ní miste a lua gurb arc atá ann i ndeisceart Dhún na nGall (pt 85 agus 86). De réir mar a léiríos an suirbhé seo, níl leagan den fhocal seo fianaithe i nGaeilge na umhan. Ach d’aimsigh mé samplaí den fhocal seo i bhfoinsí eile mar gheall ar Ghaeilge na Mumhan—arc [ark] ‘the smallest piglet of a litter’: a’t-arc, i.e. an banbh déanach a bheadh age’n chráin; is annamh ál gan arc (Breatnach 1961, 30) agus pléifear leis na focail seo níos deireanaí. Íochtar (neide ~ neidín) an leagan is coitianta a fuarthas i ndeisceart na hÉireann. Sin é an leagan coitianta i gCiarraí agus i gCorcaigh, ach níl sé dearbhaithe i bPort Láirge ná i gContae an Chláir. (Is fiú a lua go bhfuil íochtarán ag pt 81 freisin). Is é locháil (mar atá sé litrithe ag Wagner, ach mar a léireofar thíos, b’fheiliúnaí luch áil mar litriú) nó luchán an t-aon leagan eile atá coitianta. Faightear luchán ag pt 4, 5, 32, 34 agus locháil ~ luch áil in Oirthear Chonnacht. Chomh maith leis sin, bhí luchán /lux :n/ ‘smallest member of litter of pigs’ in úsáid i mBéarla na hIarmhí ( hac an Fhailigh 1945-47, 262).

Cuireadh i bponc mé mar gheall ar an bhfocal seo /lo'x :l/ (srl.) de bhrí nach raibh mé in ann é a aimsiú sna foclóirí ná é a aithint. Níor éirigh liom chuile leagan ar léarscáil 34 a aithint, ach tá an ceann áirithe seo thar a bheith coitianta. Ach faoi dheireadh tháinig mé ar chnámh an scéil – is é luch (=luch mhór, francach; fuaimnithe mar /lox/ go minic i nGaeilge Chonnacht) agus áil (tuiseal ginideach d’ál) atá ann. Ó Fhoirisiún Focal as Gaillimh: luch /lox/ 1. francach 2. luchain dhearga 20 = bainbh tar éis a mbeirthe 3. luch áil = banbh deiridh áil (samplaí ó 24=Mionlach) (de Bhalraithe 1985, 142)

Agus ar an taobh eile, is féidir “bainbh dhearga” a thabhairt ar “lucha óga gan fionnadh” (Foirisiún Focal as Gaillimh faoin gceannfhocal banbh)—is léir go bhfuil an-chosúlacht idir bainbh bheaga óga agus lucha (francacha) óga!!

Focail eile ar an mbanbh is lú ~ is laige ~ deiridh san ál nár pléadh go fóill (agus focail a luadh cheana a fhaightear in áiteanna eile freisin): -Gaeilge Thoraí orcán /ark n/ ‘smallest pig in litter’ (Hamilton 1974, 307) pigíní muice /pʹïgʹinʹi 'mwïkʹə/ ‘smallest pigs in a litter’ (Hamilton 1974, 307) crathadh an phocáin /kr hu n 'fo k nʹ/ ‘last person born in a family’ (Hamilton 1974, 310) cf. /krah n fök nʹ/ ‘smallest pig of a litter’ ó pt 69 focal ar fhocal “shaking of the small bag” Is féidir go ndéanann an teilgean cainte seo tagairt do dhuine nó d’ainmhí (cosúil le go leor de na focail seo a úsáidtear le daoine agus le hainmhithe – uaireanta tugtar ainm duine ar ainmhí (deoraí m.sh.) agus scaití eile tugtar ainm ainmhí ar dhuine (eireog m.sh.)). -Fánaid & Gleann Bhairr

orcán / : rk n / G ‘the smallest piglet of a litter’ orcán de phigín / : rk n də fʹ gʹinʹ/ G ‘a runt’ (Evans 1972, 241) pigín ‘a piglet’ r k n də fʹ gʹinʹ G iol. p gʹinʹi (Evans 1972, 242) (Aontaíonn na foirmeacha seo le pt 70 agus tuaisceart Thír Chonaill i gcoitinne agus tá foirm sa bhreis anseo – arcán de phigín ‘runt’)

-Na Déise

crampán ‘a little pig without a tail’(?) {fonóta 5 “The speakers I have questioned do not know this word. The definition I have is a translation of Dr. Sheehan’s note.”} (Breatnach 1961, 116) Tá an focal seo comhchosúil le crampánach (‘stunted creature’ crampánach (bainbh) ‘underdeveloped piglet’) i bhfoclóir Uí Dhónaill.

Luaitear go dtugtar “copánach” ar “pheata” muice i nGaeilge húscraí (Ó uimhneacháin 1944, 53) agus faightear eolas breise ar an bhfocal seo ón úsáid i mBéarla na hÉireann: cupánach ‘a little pig taken from the sow and reared on cow’s milk, which he drinks from a cup’ IG (Muineachán) (Ó Muirithe 2000, 77). Réitíonn sé seo ráiteas Kelly in EIF, go dtógtar an t-arcán is lú den ál den chráin agus gur féidir le duine é a bheathú ar bhainne na bó (Kelly 1997, 81).

Fuarthas tuilleadh eolais úsáidigh sna focail a thug Béarla na hÉireann ar iasacht ón nGaeilge. In LASID, faightear an focal deoraí ag pt 43 (An Cheathrú Rua), ach bíonn an focal seo an-choitianta i mBéarla Uladh freisin mar a léireos na samplaí seo: deoraí freisin litrithe mar dorry, dyorrie. 1. ‘Deoraí: A miserable looking person or animal’ ac C ( uineachán) 2. ‘The dorry is the smallest pig in the litter G (Iar.thu. Dhún na nGall); Patterson (Aontroim): ‘If a young pig in a litter is smaller than the rest it is called a wee dyorrie.’ (Ó uirithe 2000, 82)

Jory, jorry, joary, jawrie, dyorrie, deory, jarry, jurry, dorry, dawry, dhorrie, dwarie, durrie, dhoory, doiry: aidiacht ‘dwarfed, undersized’ ainmfhocal 1. the smallest of a brood or litter 2. anything small of its kind 3 dawry an orphaned pet lamb 4 fig. a sickly person or animal (Macafee 1996)

D’aimsigh mé samplaí d’fhocail in áiteanna eile sa tír atá i nGaeilge Uladh de réir fhreagraí LASID. Bhí dreolán ag pt 80 agus luaitear dreoilín, agus fáthchiall leis, ‘a weakling’, ó fhoinse in Iarthar uimnigh (Ó uirithe 2000, 86). Ní thagraíonn sé don bhainbhín lag go díreach agus is léir go bhfuil baint ag an dá úsáid le chéile. Ina theannta sin, thugtaí dreoilín ar lao beag i nGaeilge an Chláir freisin: ní oiread (an) dreóilín de laogh ag an mbó (Mac Clúin 1940 I, 364) Sampla eile d’fhocal Ultach atá in úsáid in áiteanna eile chomh math, luaitear go bhfuil ránaí /'rɔ:ni:/ ‘a thin, lanky person a troublesome child; a delicate child; a thin animal’ ( K, Gaillimh) le fáil i mBéarla na Gaillimhe (Dolan 2004, 189). Lena chois sin, baintear feidhm as an bhfocal i mBéarla Uladh freisin: ranny 1. a stunted and emaciated person or animal 2. a thin, delicate, sneaky-looking cat, cow or girl 3. the youngest of a brood [origin unknown, also in Irish as ránaí] (Macafee 1996). San fhoclóirín in LASID ag deireadh pt 74, Gort an Choirce, tá brí (ghaolmhar) eile ag an bhfocal seo, ag tagairt d’uan lag nó do lao lag: /R :ni/ ‘weak lamb or calf’. Tá Ó Siadhail den bharúil gur focal iasachta ón mBéarla atá ann agus gurb é ‘a thin lank person’ a phríomhchiall. Áitíonn sé gur tugadh an focal seo ón aidiacht rawny a mínítear mar ‘tall, tiny and bony’ i bhfoclóir Wright (Ó Siadhail 1986, 55-56). Is furasta a shamhlú gur féidir ainm a chruthú ón bhfocal seo le tabhairt ar an mbainbhín is lú agus is laige san ál.

Is é banbhán (nó pigín nó arcán) a fuarthas mar fhreagraí ar cheist 113/114 i gCúige Uladh agus ní banbh (ach amháin ag pt 66 i dTír Eoghain), ach tá leaganacha Béarlaithe de bhanbh agus de bhanbhán i mBéarla Uladh ( atá coitianta i mBéarla na hÉireann i gcoitinne): bonive, banniv ‘young pig’ ‘a runt’, ‘the weakest in a litter’ boneen ‘a young pig’ (Macafee 1996)

Ós rud é go bhfuil cuma Mhuimhneach ar an bhfocal boneen a síolraíodh ó bhainbhín, b’fhéidir gur tháinig sé ó Bhéarla na hÉireann, seachas Gaeilge Uladh. Agus i ndeireadh na mbeart, tá focal eile i bhfoclóir Macafee a thagas ó fhocal Gaeilge de chuid Oirthear Uladh: Dorkin: the smallest bird or animal in a brood or litter [probably East Ulster Irish duircín (Standard Irish dorcán) “a young pig”] ( acafee 1996)

Maíonn foclóir Uí Dhuinnín go mbaineann an focal duircín ‘young pig’ le Contae Aontroma agus déanann sé tagairt d’uircín chomh maith (an leagan den fhocal sin atá ann, nó faoina thionchar?). Ní chiallaíonn dorcán ‘muc óg’ de réir an Duinnínigh ach ‘a yearling bull’ (an t-eolas ó fhoclóir O’Reilly). Níl duircín ag Ó Dónaill ach dorc ‘lump’, dorcán 1. ‘(little) lump’ 2. ‘sturdy young animal’ ‘sturdy child’. Bheadh ciall le ‘lump’ le haghaidh na muice is lú den ál, b’fhéidir.

Tá a lán leaganacha a chuireas síos ar an gcineál seo bainbh i mBreatnais freisin. Is cinnte go bhfuil a thuilleadh ann, mar ní raibh deis agam téacsanna canúnacha a chuardach. Ach fiú ón méid seo a leanas (ó Linguistic Geography of Wales agus ó fhoclóirí), is léir go bhfuil a lán ainmneacha sa teanga seo chomh maith ar an mbanbh is lú/deiridh san ál. Tá cuid díobh an-chosúil le cuid de na hainmneacha Gaeilge – mar shampla bach y nyth (.i. beag na neide) agus íochtar neide i nGaeilge na Mumhan.

‘the smallest pig of a litter’

Linguistic Geography of Wales:

• bach y nyth (=beag na neide) iarthuaisceart na BB (Lleyn & West Midlands) • tin y nyth (=tóin na neide) (NE Midlands, N Anglesey) • cwlyn tuaisceart na BB (S Anglesey & adjacent mainland, Conway-Cwyd area, around lower Dee). Leagan canúnach den fhocal colwyn = coileán ??? nó níos dóiche, ón aidiacht cwla ‘poorly, ill, ailing weak, feeble’. • ratlin (“small enclave in the Fyrwy-Tawat region on the eastern edge of north midlands…also the regional dialect form in the neighbouring English counties”) • ca(r)dodwyn (cardot(w)yn) focal is coitianta i ndeisceart na BB lena lán leaganacha malartacha (South from River Dyfi & from higher reaches of River Severn) • var. gwaddodwyn sources of Aeron & Teifi (& Usk) • credydwyn West of lower Tywi & Cothi & South of Teifi • crebitwyn East of Nedd • cranc(yn), crencyn, crincyn go treallach sa deisceart (cranc=protán); cranc ‘little creature, dwarf, mannikin; weakling, wretch (GPC) (Thomas 1973, 261)

Welsh Searching Lexicon:

• cardydwyn (cardodwyn) [m.] (n.) weakest of litter • cardydwen (cardodwen) [f.] (n.) weakest of litter

Geiriadur Prifysgol Cymru (a léiríos tuilleadh leaganacha canúnacha):

cardydwyn, cardodwyn [? amr. ar corbedwyn drwy gymathiad –b-d- yn –d-d-] eg. (b. cardydwen, cardodwen). Y porchell gwannaf mewn torllwyth; y gwannaf o epil unrhyw anifail, bach y nyth, tin y nyth, y cyw melyn olaf, cwlin, weithiau’n ffig. am rywun bychan neu eiddil: the weakest pig of a litter, dilling-pig, whinnock; the weakest offspring of any animal, fig. for small weak person. Ar lafar yn sir Drefn. a’r Deau, e.e. cydodwyn (trefn.) cydedwyn, cyrdedwyn (Cered.), crydedwyn (sir Benf.), cerdewyn (sir Gaerf), cardetwin, cydedwin (Morg.). Ond didwydd gwaddodwyn (Llangeitho) a cardennyn (Cwmystwyth).

corbedwyn, corbed(w) - cialla céanna ag an leaganacha seo agus a bhí ag na leaganacha thuas… agus (b) ‘something shrivelled or dried up’

ar fhocal scoir, b’fhéidir gur fiú “córas iomlán” de na focail a chuireas síos ar na muca ó chanúint amháin a thabhairt le saibhreas stór focal na canúna agus na teanga a léiriú. Is díol suntais an chaoi a mbaintear úsáid as leaganacha díspeagtha éagsúla den fhocal orc – uircín, orcán, aircín.

Gaeilge Múscraí:

Muclach, scuaine, cloigis – ar scata muc Collach - ar an bhfireannach Cráin - ar an mbaineannach Lodar-chráin - ar chráin mhórbhuilg Banbh [sabhán] - óg na muice Céis - idir bheith in a (sic) bhanbh is in a mhuic Orc - ainm eile ar mhuic Uircín - muc óg Orcán - muc ná tagann breis ná broghadh air Póircín, storc [stiorc], storcán - ar mhuic bhig reimhir Aircín - muc shuarach Muc bheireatais [birid] - cráin torrach Muc ainidhe - cráin go mbeadh ál aici Ainimhthealach - piarda muice

Torc, fiadh-thorc, fiadh-chollach - ar an bhfireannach allta “Copánach” ar “pheata” muice (Ó Muimhneacháin 1944, 34-35)

3. An Chaora

Is dócha gurbh iad na caoirigh agus na gadhair na chéad ainmhithe ar cheansaigh daoine iad, i ndiaidh na madraí (EIF 67). Choinnítí iad faoi choinne na feola go príomha ó thosach. Ach de réir mar a léirítear sna téacsanna luatha é, bhí níos mó tábhachta ag baint leis na caoirigh mar gheall ar a gcuid olla ná a gcuid feola i luathstair na hÉireann (EIF 67). Ní mar an gcéanna iad na caoirigh agus na ba ó thaobh riachtanais mhaireachtála de. Is ó cheantair shléibhtiúla ó dhúchas iad na caoirigh fhiáine agus tá an chaora in ann maireachtáil ar thalamh níos boichte ná mar is féidir leis an eallach a dhéanamh. Ag plé fheirmeoireacht na hIarannaoise in Danebury agus Wessex i nGleann na Tamaise i Sasana sa tréimhse idir 400-100 RC: The preference for sheep on high ground and cattle in the valleys is based entirely upon practicalities: sheep flourish on the relatively poor pasture and scarce water of chalk downland whilst the damp of the river-gravels tends to rot their feet and render them susceptible to liver-fluke. Cattle, on the other had, thrive on lush grass of the river valley- bottoms and need far more water than sheep do. Even so, there is evidence that cattle, sheep and pigs were all exploited to some extent in each of these evironments… (Green 1992, 8-9)

Ach ní hé sin an scéal a léirítear sna téacsanna scríofa (luann Kelly Táin Bó Cúailnge, téacsanna dlí agus an fhilíocht) sa tSean- agus Mheán-Ghaeilge. Ní chuirtear síos ar na caoirigh mar ainmhithe na gcnoc ach deirtear go mbídís ag innilt ar fhaichí agus ar mhachairí (EIF 68). Tá fianaise ann chomh maith gur cuireadh tréad caorach ar thalamh coiteann lasmuigh den fheirm le haoire chun aire a thabhairt dóibh agus lena gcosaint ó fhaolchúnna (EIF 68-69). B’fhéidir nach bhfuil sé luaite sna téacsanna, ach is dócha go raibh caoirigh á gcoimeád ar chnoic na hÉireann ag na gnáthdhaoine freisin. Ach sa lá atá inniu ann, ámh, bíonn tábhacht níos mó le caoirigh in áiteanna sléibhtiúla i gcodarsnacht leis na ba a bheadh níos tábhachtaí don gheilleagar talmhaíochta i gceantair ar thalamh íseal atá níos méiniúla: The spatial distribution of sheep has always borne a strong relationship to topography with sheep farming being particularly important in the mountainous regions. Sheep enjoy a comparative advantage in such areas due to their ability to withstand the harsher climate, the rugged terrain, and the generally poorer grazing land. (Lafferty et al. 1999, 100)

B’fhéidir mar sin, go raibh an chaora sa dá áit i lár na chéad mhílaoise – ar mhachairí na hÉireann agus ar thalamh cnocach freisin.

Tábla achomair ainm fireann fireann gearrtha baineann na cinn óga ginearálta (ewe, hogget) CO caora, reithe molt, caora, fóisc uan, luán (FGB) beithíoch moltachán, (yearling ewe), (“lamb/kid fattened caorach moilteog, uascán (hogget) for table”) riglí (‘reithe leathghearrtha’) canúintí caora, reithe, molt, fóisc, fóiscín, uan beathach re(a)ithín, molt(h)achán, fuascán, uascán, caorach reitheán, moilt(h)eachán, uaiscín, caora riteann moiltín, bhaineann, uaisc seargthán?, uascán fireann, minseach ‘young fuascán (!), female sheep’ (!), caora caoillt(h)e athchaora (dhá- bhliain) Albain caora reithe, molt, muiltean caora, othaisg, uan, ògan rùd(a) dìonag,

Sean- cáera, molt oisc (caora úan, dínu (cf. NG Ghaeilge cet(h)nat, reithe, molt, bhaineann óg nach díne), lubán ‘young cit, oí moltán (‘a raibh uan aici go of animals’, úainín, small ram’) fóill), uaisc ‘young úanán ewe’ Breatnais dafad maharen, mollt, gwedder dafad, mamog, oen (iol. yn) (bain.) hwrdd, (desic.), dafad fagu ‘breeding little lamb: eon hesbwrn maharen, ewe’ (deisc.), hesbin bach, oenyn, (‘young llwdn dafad, ‘yearling ewe’ oenig ‘little (ewe-) ram’) llwdn maharen, lamb’, llwdn, hesbwrn llaetheon & oen ‘yearling he- sugno ‘suckling lamb, wether’ lamb’

3.1 Ainm ginearálta: caora FGB caora, beithíoch caorach, méiligín ‘(little) bleater lamb, sheep’ Duin. caora ‘a sheep, a ewe’ athfhóisc ‘a two year old sheep’ molt ‘a wether, a sheep’

LASID – tábla achomair: caora, iolra caoirigh; craiceann (na) caora(ch) 78 craiceann (na) LASID pt 78 ‘sheep’ uatha 78 ‘sheep’ iolra caorach

1 An Rinn k :rʹə krɛ ən kE:rəx 2 Cnoc Mheilearaí k :rə kʷi:rʹə 81 nə k rʹə krekʹənə 'kE:rəx (kɛ:rəx) Goatenbridge, ki:rʹə (kü ə) krɛkʹənə (corr.?) xörəx 4 Ard Fhíonáin nó krikʹən k :rə 5 Cill tSíoláin ki:rʹə krɛkʹənə 'kE:rəx k :rʹə krekʹən kE:rʹəx nó k rə 7 Baile Mhac Óda freisin krekʹənə 'x :rə k :rə ən x :rə craiceann an chaora k :rʹə freisin k :rʹigʹ krɛkʹən kE:rəx freisin 8 Cloich na Coillte kE:rə freisin k :rə (sp 1) …kɛ:rʹəx (nó kɛ:r-) k :rə (nóta: níl caoirigh ar k :rʹigʹ 11 Cléire an oileán seo) krikʹən kɛrʹəx nó kE:rəx

14 Ceann Buí k :rə ki:rʹigʹ 81 nə k :rʹigʹ krɛ:kʹən kɛ:rəx (kɛ: -?) 15 Cúil Aodha k :rə gin.iol. nə 'gɛ:rʹəx ki:rʹə krekʹənə 'kɛ:rʹəx mo:'r :n ɛ:rʹən kɛ:rəx ‘a ki:rʹə lot (mórán Éireann) of 18 An Coireán sheep’ mórán Éireann caorach krɛkʹənə kɛ:rəx 20 Dún Chaoin k :rə k :rə 81 nə kʷ :rʹə kr kʹən kö:rʹəx 21 An Clochán k :rə ki:rʹ krikʹən kè:rʹə 24 Fánóir k :rə ki:rʹə krakʹə kö:rəx 27 Loch an Tóraic k :rə nə k :rʹə 81 nə k :rʹə krakən k :rəx t : nə k :rə ,ɛrə ' ʹe:əv 29 Creachmhaoil tá na caora ar a sléibh krakʹən k :rə 30 Baile Uí Chlúmháin nə ki:ri: 31 An Droichead Nua k :rïvʹ caoiribh krakʹən k :rəx 32 Ceathrú an Tairbh k :rə (nó k :rə) nó k :rə k :rʹi: ~ k :rʹi: krakʹən kö:rəx 87 lən nə g :rəx (GIN.IOL.; C=cainteoir ó 35 Béal Átha Glúinín cheantair Thuama) olann na gcaorach krakʹən kE:rəx 38 Gort an Chalaidh 93 'kupələ 'k :rə nə kʹi:rʹi. krakʹən k :rəx 40 An Lochán Beag 93 'kupələ 'k :rə ki:rʹ krakʹənə k :rəx a. kʷi:rʹï a. ko nə kʷirəx a. kʷi:rə b. kʷi·rï b. kʷi:rʹï cois na caorach RC Ráth Chairn 81 a. t :n xʷi:rə 81 b. t nə ki:rʹə b. kru:bən xʷirə tá an chaora tá na caoirigh crúba an chaora 44 Ros Muc ki:rʹə krakʹən k :rəx (ke:r-) 51 Tuar Mhic Éadaigh k :rʹi krɛkʹən. nə k :rəx kʹe: mʹ ən də x :rʹ ' g ə ‘where do you keep your 52 Cluain Cearbán sheep (IOL.)? cé mbíonn ən x :r (ə'mo :) do chaoirigh agad? krakʹəNə k :rəx 56 An Fód Dubh ki:rʹi krakʹən k :rəx t : n o nəx nʹe: nə k :rʹi ‘the fox is after the sheep’ tá an sionnach ‘n-éis na caoirigh (easpa gin.iol.) 60 Áth an Chláir ach: sa ʹ: nə g :rəx (b) ‘sweat of sheep’ (sin an ghluais in LASID, ach saill (‘salted meat, fat (meat)’) na nə k :rə krɛkʹən k :rəx gcaorach atá i gceist?) t : nə k :rʹi ,erʹə 'tʹ ʹe: v Tobar an Choire & tá na caoirigh ar an 61 An Choraigh tsléibh krɛkʹən k :rə kl gʹən k :rə (nó kü:rə) 81 nə k :rʹi: kü:rə ‘sheep’s head’ 64 Gleann Ghaibhle k : i: nó k :rʹʹi: 65 Ó Méith ky:rə uatha ( ) ky: i krakʹən (-k-) ky:rə (r ) kr kʹən nə 'ky:rə (kλ:rə) 66 An Creagán ky:rə (G ) ən xy:rə (G ) (GL) 67 Reachlainn nə kè: h kr kʹʲən kè:rə ky. (nó ky.ri) alt. 68 Cluain Maine ky.rə (alt. ky:rə) ky:r krakʹənə 'ky.raχ

69 Baile Uí Fhuaruisce Nə ki i krɛkʹənə 'kəra 73 Coill Darach nə ky:rʹi krɛkʹən kö :r t . nə ky:rʹi sə 'xrok 74 Gort an Choirce 81 n 'xy:rə krɛkʹənə 'gy:rʹi (GIN IOL.) 75 Toraigh kλ:rʹi krakʹən kλ:rə (nó kE:r ʰ ) bʹɛ x kɛ:r χ beathach iol. k :rʹi 76 Dún Lúiche caorach 93 bʹ g n kE:r χ beagán ky:rʹi 78 Rann na Feirste caorach krakʹən kö :r x kλ:rə (ky:rə [D]) 93 kλ:rʹʹ ky:rʹi [D]) 83 Na Cruacha ko p ə ky:rə krɛkʹən kyrʹəhɛ [D] ky:rə dɔ:rn n kʷy:ra kʷi:rʲi nó kʷ :rʹʹi: ‘some sheep’ ky:rə w :əl 83a Dúbinn ‘sheep without horns’ léarscáil: k :rə 78 iol. ki:rʹʹ . 81 Nə Gleann Cholm 86a 'ki:rʹʹ 93 bʹ G n ki:rʹʹ Cille (léarscáil 26) kə :rə (easpa gin.iol.) kɛrə (nó ən kiri nó kɛri) [N] kʹir [S] keyrrey ki i [N] kʹirʹi: [S] kra: n ən kɛrə ‘the kirree h nəl ɛm x 'ɛn kɛru sheep’s skin’[N] t ən kiri ko r idn dunʹʲ 88 Oileán Mhanann ‘I have only one sheep’ ‘the sheep are giving us [N] crackan yn keyrrey lambs’[N] ≈ tá an caoraí ≈chan ‘ui ‘am ach aon ‘cur uain dúinn caorú

k .ərə k .əri 81 nə 'k .əri krakʹən köi.ərə A Eilean Arainn 91 ə 'x .ər . 89 nə 'ky.ri 97 'fʹ :l 'k .ərə feòil caora ky:r 89 nə kE:ri 91 nə krahkʹən ky:ri B Cinn Tìre 'kλ:ri craiceann caoirich kλ:rixʹ (kö:rixʹ [3]) 93 ku əl xλ:rə C Earra-Ghàidheal kλ:rə cupall chaora ky:rʹixʹ

h : 'u: n ʹ e ʹ nə 'ky:rʹixʹ ‘the sheep have lambs’ D Beinn nam Fadhla GIN. IOL. h ə kʹrʹexʹkʹ nə tha uain aig na caoirich krɛ xʹkʹ ən ky:rəx gy:rəx ‘ ‘a sheep’s skin’ tha e a ’creic nan caorach 'k ˌ tʹ ə velʹ nə 'ky:rʹixʹ = tá sé ag díol na gcaorach càite ‘bhei na caoirich 97 fe :lʹ ky:rəx = cá bhfuil na caoirigh? feòil caorach ky:rʹixʹ 81 nə 'ky:rʹixʹ 91 ə 'xy:r (ərʹ 'x ul ) E Leòdhas ‘the sheep (UATHA) 93 beg n xy:rʹixʹ beagan kraχ ən ky:rəx (kλ:rəx) chaoraich ‘a sheep’s skin’ kö:rixʹ kr xkən 'kö:rə ‘sheepskin’ F Taobh Siar Rois (easpa tuisil GHIN. ar leith) kλ:rixʹ 81 nə 'kλ:riχʹ G Cataibh kλ:rə 89 nə 'kö:r xʹ

Is é caora an leagan a fhaightear sna canúintí ar fad in LASID in Albain agus in Éirinn (agus ar Oileán hanann freisin). Tá éagsúlacht i bhfuaimniú an chéad ghuta ‹ao›, áfach—mar / :/ i gCúige umhan de ghnáth (áit a mbeifí ag súil le /e:~ɛ:/, a bhíos sa

tuiseal ginideach go hiondúil sa deisceart), /i:/ nó / :/ i gConnachta, agus /y:/ ~ / λ:/ ~ / :/ i gCúige Uladh ach /ɛ:/ sa tuiseal ginideach in áiteanna, foghraíocht gan choinne de ‹ao› sa tuaisceart. In Albain tá na gutaí /e:/, /y:/, /λ/, /y:/, agus /ö:/ le fáil. Leaganacha iolra fianaithe in LASID: caoire, caoirigh, caoirí agus caoirich (fuaimnithe mar caoirí ag pt A agus B in iardheisceart na hAlban) in Albain. Ba é cáeraig uimhir iolra (ainmneach) na Sean-Ghaeilge ach luaitear an fhoirm caire in DIL ó théacs dlí chomh maith. Is é caorach (SG cáerach) an tuiseal ginideach uatha agus iolra ó cheart, ach mar is follas ó fhreagraí an tsuirbhé, is minic nach n-úsáidtear é (nó go bhfuil foirm nua ina n-ionad). Uaireanta, bíonn /r/ caol le fáil anseo - .i. caoireach (ach an guta /e/ nó /ɛ/ go fóill i gCúige Mumhan). Aithnítear leaganacha iolra (agus tuiseal eile) malartacha i bhfoclóir Uí Dhuinnín: uatha iolra ainmn. caora caora, caorcha, caoirigh gin. caorach caorach, caoireach tabhr. caoirigh caorchaibh, caoiribh

Agus seo an córas Albanach mar a léirigh Dwelly é: uatha iolra ainmn. caora caoirich gin. caorach caorach [caoire, caoir] tabhr. caora caoraibh

Cé gurb é caora an gnáthfhocal sa Ghaeilge chomhaimseartha agus sa tSean-Ghaeilge ar an gcineál ainmhithe seo, ní thagann sé ón ngnáthfhocal Ind-Eorpaise ar an gcaora, ach bhí focail ársa eile le fáil sa tSean-Ghaeilge freisin. Ní mhaireann an focal Ind-Eorpach *ou i-s (cf. Laid. ovis, Gr. οἴς) i ngnáthúsáid i nGaeilge, ach tá sé le fáil san fhocal aoire, (.i. oí-ghaire ‘an té a ghlaos ar chaoirigh’) agus san fhocal (f)óisc ~ (f)uascán. Ba é oí an seanleagan atá fianaithe i bhfoinsí Sean-Ghaeilge (filíocht go minic). Bhíodh focal seanda eile ann– cit, dísp. cet(h)nat, nach raibh coitianta riamh. Ar dtús, pléifear na tamhain éagsúla seo. Ní léir sanasaíocht an fhocail caora, Sean-Ghaeilge cáera. Rinneadh cóimheas leis an bhfréamh a thugas caper ‘pocaide gabhair’ na Laidine, ach diúltaíonn Vendryes dó seo de bharr go bhfuil an focal gabhar ann sa Ghaeilge, focal a bheadh ceangailte don fhréamh seo. caora, a sheep, Ir. caora, g. caorach, O. Ir. câera, *cairax, from *ka(p)arax, allied to Lat. caper, a goat, Gr. κάπρος, a boar, Eng. heifer. Cf. W. caeriwrch, roebuck. (MacBain 71)

cáera f. th. en –k- et aussi en –i , «mouton» […] On peut comparer le premier élément du comp. gallois caeriwurch Mab. WB 255 11.13 «chevreuil» {roe deer}, ainsi que l’ethnique gaulois Caeracates (Thurn. 203). On y a vu le correspondant celtique du lat. caper, visl. harf, vangl. hafer «bouc», gr. χαπρος «sanglier» {torc (fiáin)} (US 64, Ped. I 92, ici *qapero- avec suff. à gutterale, cf. Pok. 519{(sic! = 529}: *kapro-). Mais cela soulève des difficultés: le nom du bouc est connu en celtique, avec initial g- cf. gabar à part (Pok. 529, qui ne cite ni caera ni caeriwrch); et pourquoi le nom du bouc serait-il passé à une espèce tout autre? Aussi Thurneysen a proposé (ZCP XIII 107) de voir dans cáera un dérivé de cáer «baie, boule» (voir à part), l’animal étant désigné d’après la forme de ses excréments. (LEIA C-8-9)

Mar gheall ar an ainm treabhchais Gaillise Caeracates, aistríonn Kelly é mar ‘the sheep people’ (EIF 67) agus bhíodh ainmneacha ainmhithe in ainmneacha treabhchais Éireannacha freisin cf. Osraige ‘ríocht na n-os’.

Anois le haghaidh an fhocail choitianta Ind-Eorpaise * u i- (an fhréamh ag Pokorny), is é oí an focal Sean-Ghaeilge a shíolraigh ón bhfréamh áirithe sin. Mar a luadh thuas, maireann an focal sa Nua-Ghaeilge san fhocal aoire (SG áugaire (litriú in EIF), oegaire (an ceannfhocal in DIL)). Tugtar samplaí in DIL ó théacsanna dlí (breathnaigh in DIL le haghaidh na dtagairtí cruinne) a léiríos gur tuigeadh bunbhrí an fhocail seo: augaire .i. bis ac gairi oi .i. na cairech agus gur bhain an focal seo le haoireacht na gcaorach ó cheart (agus an buachaill le buachailleacht na mbó): aedhaire ag na cairib; buachall ag

na buaib. Ach, mar atá anois, bhí ciall níos leithne ag an bhfocal seo chomh maith: a

bfocair aodhairedh na muc “swineherds”. Sa mhullach air sin, tá an focal seo oí fós ar marthain (i leaganacha éagsúla) san fhocal Gaeilge ar ‘hogget, young ewe’ – oisc sa tSean-Ghaeilge. Pléifear bunús agus úsáid an fhocail seo níos mine thíos. Tharla an rud céanna sna teangacha Gearmáinice, is é sin cuireadh focal eile ó fhréamh eile in ionad an fhocail Ind-Eorpaigh. Ní shíolraíonn sheep an Bhéarla ó *ou i-s, ach maireann an fhréamh seo san fhocal Béarla ar an gcaora bhaineann—ewe (cf. OED; dála an scéil, de réir OED ní fios cárbh as ar tháinig an focal Gearmáinice atá le fáil i sheep an Bhéarla agus Schaf na Gearmáinise). Baineann an focal oí le téacsanna dlí go háirithe. oí «mouton» ….vieux mot conservé en póesie et fréquent dans les ois….Composé oegaire «berger»…C’est le nom indo-européen de la race ovine, conserver en skr. á i m.f., gr. ὄις m. .f., lar. ovis m. f., ombr. uve «ouem»,…angl. ewe…. ’irlandais emploie normalement caira f. pour «mouton» et «brebis», reithe pour «bélier» et molt pour «mouton», úan et luán pour un agneau v. ces mots à part. e germanique conna t aussi des mots nouveaux, danois faor, all. Schaf, angl. sheep. Pok 784. (LEIA O-14)

Is comhfhocal é oisc (fóisc, uaisc, srl.) ón bhfréamh seo dá ndearnadh comhfhocal leis an aidiacht seasc:

òisg, a sheep, yearling ewe, E. Ir. óisc; for ói-shesc, ói, sheep, and seasg, barren, q.v. The word ói is from *ovi-s; Lat. ovis; Gr. οἴς; Lit. avis; Skr. ávis. (MacBain 268) (Is é othaisg (iolra òisgean; cf. Am Faclair Gàidhlig-Beurla le Colin Mark) an gnáthlitriú comhaimseartha i nGaeilge na hAlban, feidhmíonn an ‹th› chun hiatus a thaispeáint).

Tugann Pokorny focail ghaolmhara Bhriotainise nach dtugann MacBain ná Vendryes a chiallaíos ‘eilit’: “cymr. ewig, acorn. euhuc ‘cerva’(*ou k )” (IEW 784). Agus aontaíonn GCP leis an nasc seo (nó tógadh ó Pokorny é b’fhéidir): ewig [H. Gym. eguic, H. Grn. euhic, gl. cerua: Clt. ou k o’r gwr. ou i-s fel yn u Llad. ovis]…y fanw o rywogaeth y carw, yn enw. un deirblwydd oed neu ragor, gafr ddanas, iyrches…(yn y geiriaduron) carw ifanc, hydd: hind, doe, roe…(in dicts.) deer, hart

Cé nach luaitear é san achoimre i mBéarla, tugtar an chiall shuimiúil gafr ddanas ‘fallow- deer, buck, roe’ (danas = focal eile ar an bhfia) i mBreatnais, cé nach cineál gabhair atá i gceist, tá an focal gafr á thabhairt ar chineál fia. I measc shamplaí an fhocail seo a

thugtar in GPC, tá samplaí ó c. 1200 ó White Book of Mabinogion (.i. Llyfr Gwyn Rhydderch?): 117.30 adwy ewic yn agos yr geiuyr (‘dhá eilit in aice leis na gabhair’) agus 118. 2-3 yr ewiged y gyt ar geifyr (‘na heilití in éindí leis na gabhair’) ó thús an scéil darb ainm Peredur fab Efrawg. Shíl mé ar dtús go ndéanadh an focal ewig tagairt do na gabhair freisin, ach ní hé atá i gceist, ach pléann an scéal cosúlachtaí idir na heilití agus na gabhair. Seo a leanas athinsint ghairid ar an gcuid sin den scéal (bunaithe ar an aistriúchán Béarla le Gwyn Jones agus Thomas Jones chomh maith leis an gceann le Jeffery Gantz): Feacht n-aon chonaic Peredur dhá eilit in aice le tréad gabhar a mháthar. Bhí iontas air de bhrí nach raibh adharca orthu mar a bhí ar na gabhair uilig. Shíl sé gur chailleadar a n-adharca de bhrí go raibh siad sa choill fhiánta le tamall fada. Thiomáin sé na heilití in éineacht leis na gabhair isteach i gcró na ngabhar. Agus é ar ais sa mbaile, dúirt sé lena mháthair go bhfaca sé rud aisteach: “dwy o’th eifyr gwedy ryuynet gwylltineb yndunt a rygolli eu kyrn rac hyt buant ygwyllt dan y coet!” (.i. dhá ghabhar de do chuid tar éis a bheith ag rith i bhfiáin, a chailleadar a n-adharca de thoradh a bheith san fhiántas faoi na crainn chomh fada sin!) (an Mheán-Bhreatnais ó Goetinick 1976, 8; an chuid eile bunaithe ar Jones & Jones 2000, 164-165 agus Gantz 1976, 218-219).

Anuas air sin, bíonn focail a bhaineas leis an mbó, an gcaora agus an ngabhar á dtabhairt ar fhianna i nGaeilge (agus mar an gcéanna i mBéarla freisin) agus vice versa. Má chuirtear an fhoirm Bhreatnaise seo san áireamh, ní haon aontas é ar chor ar bith an focal eilit á thabhairt ar “chaora dhá bhliain” i nGaeilge Thoraí seachas ar fhia baineann mar de ghnáth: eilit /ɛlʹïtʹ/ ‘a two-year-old sheep’ agus leagan eile den fhocal, einid /ïnʹïdʹ/ ‘a

two-year-old sheep’ (Hamilton 1974, 274). Dála an scéil, tugann Pokorny an tamhan “el-en-, el-n - (e ən ‘Hirschkuh’) schwundstufig l-o n-” le haghaidh na heilite (is é el- k san fhoirm o k is a thugas elk an Bhéarla): cymr. elain ‘Hirschkuh’ (*e ən = abg. ɑ ъni, lani ds.), air. elit ‘Reh’ (*e n -t ) vielleicht auch mir. ell f. ‘Herde’(*e n ); ablaut. *lon- in g l. lon m. ‘Elentier’ (IEW 303-4)

Mar gheall ar bhrí an fhocail Bhreatnaise seo:

elain…Carw ifanc, ewig, iyrches, rhydain, weithiau’n ffig. am r ifanc neu wraig ifanc: young deer, doe, hind-calf, fawn, fig. of young man or woman (GPC)

Déanann an focal seo tagairt d’fhia (~baineann) óg nó d’eilit. Ón sliocht seo ón scéal Math vab Mathonwy, déantar idirdhealú idir ewig ‘eilit’ agus elain ‘oisín, lao eilite’: y mae yna carw ac ewic ac elein gyt ac wynt “there are there a stag and hind and a fawn with them” (Gruffydd 1928, 14-15).

Is follas go n-úsáidtear a lán den téarmaíocht chéanna le tabhairt ar an bhfiara agus ar chuid de na hainmhithe clóis. Luann Hughes laogh fiadha ‘fawn’ agus laogh alladh ‘wild calf, id.’ i bhfoclóir Uí Dhuinnín (sub laogh); tá an fiadh is a laogh ann i gcuntas Hamilton ar Ghaeilge Thoraí agus líne ó dhán Albanach ‘ei id chao eagnach ‘s a aighean ga leantainn’ (Hughes 1989, 180). aille leo siúd, sainmhíníonn Dwell an focal laogh mar ‘calf, the young of a cow or deer’ agus tá laogh-eilid agus laogh-féidh aige mar ‘fawn’. Fuair sé féin an focal meannán le haghaidh ‘fia óig’ ó triúr cainteoirí arb as lár Thír Chonaill iad agus dúirt duine amháin acu nach raibh mórán difríochta idir an gabhar agus an fia: “ní fhuil a leithéid de duifir (sic.) eadar an carrfhiadh agus an gabhar uilig, ach an carrfhiadh tá sí i bhfiadhain, ‘bhfuil a fhios agat, acht ní fhuil an gabhar” (Hughes 1989, 181-2). Mar sin thug sé meannán gabhair ar an ngabhar óg agus meannán carrfhiadh ar an gcarrfhia óg (Hughes 1989, 182). Is é seo an scéilín grinn atá in Peredur fab Efrawg a luadh thuas—nár aithníodh an difríocht idir an fia agus an gabhar. Mar sin, is léir go measctar le chéile téarmaíocht ainmneacha na n-ainmhithe ón tréimhse Chomh-Cheiltise go dtí an lá atá inniu ann.

Tá focal seanda éagoiteann a bhfuil sanasaíocht dhoiléir aige sa tSean-Ghaeilge, mar atá, cit agus leagan díspeagtha de cetnat. Níorbh fhocal coitianta é fiú ag an am ar cumadh na foinsí scríofa. Ní fhaightear cetnat (agus na leaganacha malartacha cetnait, cethnait) ach san fhilíocht, agus níl an focal cit fianaithe ach amháin i sanasáin. Cosúil leis an bhfocal feis ‘cráin mhuice, muc’ a pléadh faoin muc, tá P. Kelly den tuairim gur féidir gurbh fhocal canúna ón deisceart é cit/cetnat go mbaineann sé le téacsanna (na sanasáin den

chuid is mó sa chás seo is dócha) ó Chúige Mumhan go príomha (Kelly 1982). I gcontrárthacht le feis, níl focal cosúil leis an gceann seo sna teangacha Briotainise, ach tá rian de le fáil i “mBéarlagar na Saor” a bhain le Cúige umhan: cinide ‘caora’ (Kelly 1982, 87). Luann Marstrander gur cheap Stokes gur shíolraigh cit ó *ketti- agus cheangail seisean an focal de hadna ‘gabhar’ na Sean-Lochlainnise (agus hatele sa Mittelhochdeutsch) (Marstrander 1910, 403). Ní aontaíonn sé féin leis an míniú seo, áfach. Ina ionad, b’fhearr leis an focal a cheangal le ḱiϑ ‘pocaide gabhair’ na hAlbáinise, kid ‘meannán’ na Sean-Lochlainnise agus ki , ki n sa Mittelhochdeutsch (agus kid an Bhéarla mar sin). Ní mheasann sé gur focal iasachta atá ann sa Ghaeilge – “Ich möchte aber dann nicht an Entlehnung aus dem Nordischen denken, sodern an Urverwandtschaft” ( arstrander 1910, 404). Míníonn sé an fáth ag plé bhrí na fréimhe agus cúrsaí foghraíochta.

Ní thaitníonn baint le hadna na Sean-Íoslainnise le Vendryes ach oiread agus síleann sé gur dóichí go mbaineann sé le ziga na Mittelhochdeutsch agus haedus na Laidine. cit «mouton», glosé ouis O’ ulc. 220, qui cite le diminutif cit n .i. agnus. Autre dérivé, cetnat, f. «brebis», brebis O’Dav. 359, cethnait Ériu XIII 27.21. —Pedersen KZ XXXIX 449, Ped. I 120 comparait arm. xoj «bélier» (*khoti-); Stokes US 76 comparait visl. hadna «jeune chèvre». Avec plus de vraisemblance, Marstrander ZCP VII 403 a comparé vha. ziga «chèvre», cf. gr. διζα· αἴξ (laconien) de *digia (ancien doublet de *ghaido-, *gidho-, cf. lat. haedus «chevreau» WP I 527). D’àpres Pok. 410, le mot cit serait issu du cri spécial que l’on adressait à cet animal pour l’appeler ou l’effrayer: cf. alban. qith «chevreau», vnorr. kiđ petit animal (d’où angl. kid), vha. kizzi(n) chevreau. (LEIA C-108)

Is follas go bhfuil rud éigin cearr leis an iontráil seo in Vendryes, agus go bhfuil cuid de na tagairtí measctha le chéile aige. Ní luann Marstrander ziga ná διζα· αἴξ san alt seo, ach tá sé luaite ag Pok. 409-410. Luann Pokorny agus Marstrander kiđ agus qith/ ḱiϑ. Daß alb. qith ‘Böckchen’, mir. cit ‘Schaf’, anord. kiđ ‘Tier unges’, ahd. ki (n), chizzi n. (germ. *kitt na) ‘kosende Umgestaltungen’ von ghaido- seien, ist eine unnötige Annahme. Vielmehr sind die genannten Worte direkt aus dem Lock- (oder Scheuch-) Ruf, der als kitz, gitz, hitz, hetz, usf. aus den verschiedensten Sprachen und Dialekten bezeugt ist, entwickelt. (IEW 410)

Focal difriúil ar fad atá sa Bhreatnais—níl rian den fhocal caora inti (ach bhí sa Ghaillis), ach ina ionad sin is é dafad (iolra defaid, iolra dúbailte defeidiau cf. GPC) an t-ainm a thugtar ar an gcaora sa Bhreatain Bheag26. Tá an focal seo sna teangacha Briotainise eile freisin agus dar le GPC is ón bhfocal Ceiltise *damat ‘creadur wedi ei ddofi’ (.i. créatúr tar éis a bheith damhainte) ón bhfréamh *dom -, dəmə- ‘dofi’ mar atá san fhocal aidine

26 Agus mar an gcéanna sna teangacha Briotainise eile: da ad sa Bhriotáinis agus dauas sa Choirnis (GPF sub dafad).

domitus ‘dofedig’ (.i. damhainte, clóite). Is cinnte gur focail ghaolmhara iad an briathar Breatnaise dofaf (ón aidiacht dof ‘ceansa, clóite’) agus an briathar Gaeilge damhain (briathar sa tSean-Ghaeilge daimid ‘endures, suffers; submits to; allows”) agus mar sin an focal damh chomh maith – DIL dam I ox, II stag (~dam allaid) agus dam riattae ‘a trained ox, broken to the plough’. Ach ní chuirtear aon fhocal Gaeilge i gcóimheas leis na focail Bhreatnaise seo in GPC. Déanann Pokorny tagairt do na focail Ghaeilge agus Bhreatnaise seo le chéile faoin tamhan

*demə-, *domə-, *domə- ‘z hmen, b ndigen’ agus tagann ainmneacha na n-ainmhithe seo

ó fhocal bunaithe ar an tamhan seo, mar atá, *domo-s agus *domo-s ‘zahmes Tier, zahm’

domi o-s ‘ unger, zu z hmender Stier’ (IEW 199-200): Wegen ai. damya- ‘zu z hmen’ agus ‘ unger Stier, der noch gez ahmt werden soll’ und wegen gr. δαμάλ ς einerseits ‘bezwingend, b ndigend’ […] anderseits ‘ unger (noch zu z hmender Stier’, wozu δαμάλ ‘ unge Kuh’, δάμαλ ς ‘ds. auch ‘ unges dchen’, δάμαλος ‘Kalb’, ist wohl alb. d nt , dh nt , geg. dhe nte ‘Kleinvieh, Schafe’ (*dem-t oder *dem-to-s, bzw. *dom-t , -to-s), dem ‘Rind, unger Stier’ (=ai. damya-), sowie auch gall. GN Damona f. und air. dam ‘Ochse’ (*damos), dam allaid ‘Hirsch’ (‘*wilder Ochse’), sowie cymr. dafad, acorn. dauat, bret. da at ‘Schaf’ (dann = gr. ἀ-δάματος) anzureihen (ursprgl. Bezeichnungen gez hmter Horntiere). (IEW 200)

De réir Pokorny, is é an tamhan céanna bhaineas leis na briathra Sean-Ghaeilge damnaim agus daimim agus leis an mbriathar addef ‘admhaigh’ sa Bhreatnais, ach ní bhaineann an fhréamh Cheilteach seo leis na focail Bhreatnaise dofi agus dofedig srl., óir is ón bhfocal Laidine (focal gaolta leis an tamhan IE céanna) a shíolraigh na focail sin: aber cymr. dofi ‘z hmen’, acymr. dometic ‘gez hmt’…cymr. d f, bret. doff ‘zahm’ stammen aus lat. dom re, so daß einheimische Formen mit o dem Kelt. fehlten (IEW 200)

Baineann na focail seo go léir le tame an Bhéarla chomh maith, dar ndóigh.

3.2 An ceann fireann: reithe FGB: reithe Duin. reithe, alt. reith reithín ‘little ram’, alt. reaithín

LASID – tábla achomair: reithe, reaithín, reitheán, reitheach, rùda LASID pt léarscáil 27 ‘ram’

1 An Rinn r hə 84 rö'h : ‘rams’ Cill tSíoláin, Gleann 5 Phádraig rohə 84 rohə'rʹi: 'rams' 7 Baile Mhac Óda röhʹ 8 Cloich na Coillte ra'hi:nʹ 10 An Sciobairín r 'hi:nʹ 11 Cléire r hə

15 Cúil Aodha rɛhʹ 16 Gleann Fleisce röhɛ 18 An Coireán r hə 21 An Clochán r hə, rohə 23 Dúlainn ro’ 24 Fánóir röhə 27 Loch an Tóraic rühə 29 Creachmhaoil rɛhə, röih 30 Baile Uí Chlúmháin röhɛ 31 An Droichead Nua rəihə 36 Eanch Dhúin röh 37 An Carn Mór röhʹ 38 Gort an Chalaidh/Aingliham röhə 40 An Lochán Beag Re: 41 Inis Oírr ro ’ 42 Inis Meáin re: RC Ráth Chairn 84 a. ro hə b. kʷi:rə r hə 43 An Cheathrú Rua röhɛ 49 Corr na Móna röhə 54 Acaill Rəihə 56 An Fód Dubh Röhə Tobar an Choire & An 61 Choraigh Röhɛ 62 Cill Mobhí röhə ouh ən 're əx ɛrən 'xi:rə ‘the ram would serve the 63 Sliabh na Cille sheep’ gheobhadh an reitheach ar an chaora 65 Ó Méith Rəihən 66 An Creagán Reihən 67 Reachlainn röixʹ n 68 Cluain Maine, Inis Eoghain reih 69 Baile Uí Fhuaruisce, Fánaid rəʔ 72 An Craoslach Röihʹ 76 Dún Lúiche Reih An Cionn Garbh in aice le 82 Baile na Finne Röihə 85 Mín an Chearrbhaigh Rih 86 Teileann Röih 88 Oileán Mhanann rè: [N]. re: [S] A Eilean Arainn Rh ’ B Cinn Tìre rèʔè C Earra-Ghàidheal Rè. ; Re. ‘ram’ (rɛ IOL. rɛ.əxən [3]) D Beinn nam Fadhla Ru:də (Rɛhɛ )

E Leòdhas ru:ə F Taobh Siar Rois rɛhè G Cataibh r i’

Is é reithe, arb ionann é agus leagan an Chaighdeáin Oifigiúil, an freagra is coitianta sa suirbhé do na canúintí ar fad in Éirinn, de réir fhreagraí léarscáile uimhir a 27. Ach bíonn an chéad ghuta thar a bheith malartach (i bhfoclóir Mhic Cionnaith, déantar iarracht na gutaí canúnacha seo a léiriú leis an litriú: reithe le haghaidh Chúige Uladh, rotha le haghaidh Chúige Chonnacht agus reatha le haghaidh Chúige Mumhan) agus cailltear siolla amháin in áiteanna (Cois Fharraige agus na hOileáin Árann go háirithe) (pt 23, 40- 42, 69) mar gheall ar an /h/ idir dhá ghuta; tarlaíonn an rud céanna ar Oileán Mhanann chomh maith. Is de thairbhe an /h/ idir dhá ghuta seo a bhíos défhoghar sa chéad siolla i nGaeilge Uladh. Faightear an fhoirm dhíspeagtha reaithín /ra'hi:nʹ/ i ndeisceart Chontae Chorcaí (pt 9-11) agus ní hannamh an guta /a/ san fhocal seo in áiteanna eile i gCúige Mumhan. Is reitheach /re əx/ a fuarthas ag pt 63, ach ní raibh mórán Gaeilge fágtha san áit seo ag an am ar bailíodh an t-eolas don suirbhé. Foirm eile níos faide atá fianaithe in Oirthear Uladh (pt 65-67), reitheán /röixʹ n/ ar Reachlainn agus le guta neodrach sa siolla deiridh: /Reihən/ ag pt 66 mar shampla (b’fhéidir gurbh fheiliúnaí an litriú reithean?). Foirm eile ó Oirthear Uladh atá i riteann a bhí i nGaeilge Aontroma (Mac Murchaidh, Focal na nUltach). Fuarthas dhá leagan le haghaidh na bpointí Albanacha—reithe mar atá in Éirinn ag pt A, B, C, D (mar mhalairt), F agus G. Tá focal eile nach bhfuil le fáil in Éirinn ag pt D agus E: rùd(a), /Ru:də/ ar Bheinn nam Fadhla agus /ru:ə / ar Eilean Leòdhais.

Déantar (nó dhéantaí ar a laghad) idirdhealú idir an dá fhocal seo i gcorráit in Albain. De réir fhoclóir Dwelly (sub rùda), tugtar reithe ar reithe óg i nGaeilge Leòdhais agus ansin rùda ar reithe níos sine (“aged tup [focal canúnach i mBéarla na hAlban ar an reithe de réir cosúlachta] or three-sheer ram”). Ós rud é go bhfuil an dá leagan ag pt D freisin, b’fhéidir go bhfuil an córas céanna ar an oileán sin chomh maith. Braitheann brí bheacht na bhfocal seo go mór ar úsáid áitiúil. Mar shampla i Nis, i dtuaisceart Eilean Leòdhais agus sa cheantar máguaird, “the uncastrated male is called rùda after 2nd shearing for the rest of its life” (Dwelly, faoin gceannfhocal caora). Focal iasachta atá ann ón Lochlainnis (Sean-Lochlainnis hrútr), agus ní haontas go bhfaightear ar na hEileanan Thiar é – is é rùd[a] an focal is coitianta ar Uibhist (a Deas) agus níl reithe coitianta san áit sin (Campbell 1972, 204). Tugann Dwelly na foirmeacha rùta agus rùd freisin agus luaitear

na cialla ‘reithe, molt (reithe coillte), riglí (reithe leathchoillte)’ a bheith leis na leaganacha go léir (faoi na ceannfhocail caora, rùda agus rùta). Dála an scéil, baineann an focal Lochlainnise seo leis an tamhan Ind-Eorpach a chiallaíos ‘ceann’ agus ‘adharc’ agus a úsáidtear go minic le haghaidh ainmhithe beannacha (IEW 574-6).

Léarscáil 3 – dáileadh bunú ach d’ainmneacha ar an reithe i canúintí na hÉireann bunaithe ar fhreagraí LASID

Níl sanasaíocht an fhocail seo reithe, an gnáthfhocal a úsáideadh sa tSean-Ghaeilge agus i bhformhór chanúintí na hÉireann, an-fhollas agus arís ní aontaíonn Vendryes le MacBain: reithe, reath, a ram, Ir. reithe, E. Ir. rethe: *retio-; cf. Lat. aries (*eriét-), Umbriam erietu (from eri-), Gr. ἔρ ϕος, ect., as in earb. (MacBain 289) (cf. earb, a roe, so Ir., E. Ir. erb. O.Ir. heirp, *erbi-s, Gr. ἔριϕος (MacBain lch. 151))

reithe, m. «bélier», se dit aussi d’une machine de guerrre, comme fr. bélier, angl. ram, all. Bouk…Rattaché par Lane, Language VII 280 à la racine reth- «courir» (v. à part), par comparaison avec lit. tek s «bélier» (et tekù «je cours»), etc. [Le rapprochement de Macbain avec gr. ἔριφος «chevreau» semble à rejeter.] (Vendr. R-18)

Níl rian den fhocal seo sa Bhreatain Bheag—focail dhifriúla ar fad atá á n-úsáid sa Bhreatnais: maharen sa tuaisceart agus hwrdd sa deisceart. Níl focail ghaolmhara leo i nGaeilge de réir dealraimh. Baineann an focal hwrdd le focal eile – hwrdd a chiallaíos ‘violent push, impulse, thrust, blow, stroke rush, onslaught’ (GPC), agus déanann an focal tagairt don nós troda atá ag reithí. B’fhéidir gur de bharr an údair chéanna a thugtar focal atá muinteartha d’fhréamh rith (an nasc féideartha eatarthu ar aon chaoi) ar an reithe i nGaeilge. ‘Reithe’ agus ‘molt’ a chiallaíos maharen. Dar le GPC tagann maharen, myharen ó maharaen ó maharwyn agus gur féidir go mbaineann an chuid deiridh den fhocal le hoen ‘uan’: (“dichon fod ail elf[en] y gair i’w chysylltu ’r enw oen”) (GPC). Mar gheall ar dháileadh na bhfocal seo i gcanúintí na Breatnaise, de réir The Linguistic Geography of Wales, faightear na leaganacha my(r)haran, my(r)haren, maharan, maharen, miharen i dtuaisceart na Breataine Bige, na foirmeacha gaolmhara myn(h)aren, myn(h)aran, manaren, manaran i gceantar beag san oirdheisceart, agus (h)wrdd in iardheisceart agus i lár na tíre, agus bíonn sé le fáil sna ceantair eile chomh maith fo-uair (Thomas 1973, 263).

3.2.1 Ceann fireann spochta - “ ether”, molt, moltachán

FGB: molt 1. ‘wether’ 2. fig. ‘sulky, morose person’ moltachán ‘(young, small) wether’ (var. moltán) moilteog ‘young wether’

Duin: molt ‘a wether, a sheep’ moltachán ‘a wether a soft stripling up to 15 years, a boy over that age is called a stócach’ (Don.) moltán ‘a small wether’ moilteog ‘a chubby person’’ (> foclóir Gaeilge-Béarla O’Reilly) moiltín ‘a small wether, a hogget’ al. muiltín

LASID – tábla achomair: mo(i)l(t)(h)eachán, molt, moiltín LASID pt 83 wether

1 An Rinn mïlʹʰə'x :n (mïlʹtʹə'x :n) Cnoc 2 Mheilearaí mïlʹhə'x :n IOL. mïlʹhə'x :nʹ Goatenbridge, 4 Ard Fhíonáin mïlʹəx :n nó mïlʹtʹə'x :n IOL. mïlʹtʹə'x :nʹ 6/6a Cill Chainnigh mo lʹtʹi:nʹ ‘wether’

Baile Mhac 7 Óda mult 15 Cúil Aodha mołə'x :n freisin k :rə köilʹh caora coillthe 16 Gleann Fleisce molə'x :n nó molə'xa:nʹi:nʹ 17 Cill Gharbháin molh (ov. s.) freisin molt (ov. s.) 18 An Coireán m lə'x :n (molt  “word used on Dingle Pen. acc. to speaker”) 20 Dún Chaoin mo ltə'x :n 23 Dúlainn molʰt (o -) (ov. s.) UATHA. ; IOL. mulʹʰtʹʹ (ov. s.) 25 Cinn Mhara mult 27 Loch an Tóraic fusk :n (!) Ceathrú an 32 Tairbh molʰʔt arək :n ‘wether’ u:n arək :nʹ ‘lamb that has been castrated’ 33 Camdhoire t : iəd arək ‘they (the rams) are castrated’ tá siad seargtha (?) Gleann na 34 Madadh molt anfʹ rən ‘(old) wether’ seanfireann (?) 36 Eanch Dhúin mïlʹ.tʹ IOL. 37 An Carn Mór molʰt ; mult (2) An Lochán 40 Beag mulʰt (ov. s.) 42 Inis Meáin moLt IOL. mʷ lʹtʹ a. mu t b. m lt ó fhonóta: “these words were given by all informants in the reverse order, that is, uascán for ‘wether’ and molt for RC Ráth Chairn ‘hogget’. Is is clear however, that the confusion lay in the meaning of the English words rather than in the Irish” 49 Corr na Móna mult Tuar Mhic 51 Éadaigh uəsk :n fʹerən molt (ov. s. syll) ‘a big wether’ (nó mult) 52 Cluain Cearbán k :rə gʹa:rʰ Leithinis 53 Curraun mï ʹtʹʹi:n 54 Acaill mï ʹtʹ i:nʹ 56 An Fód Dubh mo lht (-o-) IOL. mïlʹtʹ Port an 57 Chlóidh mo lʹtʹ i:nʹ 58 Béal Deirg molʰʔt IOL. mïlʹh 62 Cill Mobhí mölʹʰ'tʹi:nʹ 63 Sliabh na Cille mï ʹtʹi:nʹ muiltín 65 Ó Méith mo lʹ ən r ər ‘a fat wether’ moilteán ramhar mɔlʰʔt molʔt (G ) ‘wether’ iol. mïlʹʔtʹ (G ) 66 An Creagán reiglín ‘a wether (semi-castrated)’ iol. regʹlʹini (G ) Na Dúnaibh / 71 Ros Goill kïrʹʰi ɛmʹ irʹə (IOL.) (?) caoirigh aimsire (??) Gort an 74 Choirce mɔlhʔt 76 Dún Lúiche mɔ ʔt IOL. mʷï ʹʔtʹ 77 Loch an Iúir mɔlht Rann na 78 Feirste mɔlʰʔt

79 Árainn Mhór mʷï ʹ tʹ inʹ 84 Ard an Rátha m lʰt Mín an 85 Chearrbhaigh mʷïlʹʰtʹʹi:nʹ 86 Teileann mɔlʔt ən m lt [N]; molt [S]; kɛrə spu:t ‘a castrated sheep’ [N] keyrrey spoiyt Oileán 88 Mhanann cf. spochta i nGaeilge na hÉireann (cf. léarscáil 5 – faightear spochadh (an t-ainm briathartha) i gCúige Uladh agus i gceantar Acla; /spu:j/ an leagan tugadh le haghaidh Oileán Mhanann) A Eilean Arainn moLt Earra- C Ghàidheal molx (beagnach) moŁt (mu ʰ [3]) Beinn nam D Fadhla molh (mɔlh ) IOL. molʹh ʹ E Leòdhas ɔ əNəx (?) {.i. dò-bhliadhnach}

Is iad molt, moltachán, moilteachán, agus moiltín na príomhleaganacha a fhaightear in LASID. Go bunúsach faightear moltachán (~moltacháinín ~ moilteachán) i gCúige Mumhan (eisceacht: Co. an Chláir) agus molt sa chuid eile den tír agus in Albain. Tá cúpla sampla den leagan díspeagtha moiltín (nach bhfuil i bhfoclóir Uí Dhónaill, áit a bhfuil an leagan díspeagtha moilteog) thall is abhus freisin (Maigh Eo & Ulaidh & Cill Chainnigh): pt. 6(a), 53, 54, 57, 62, 63, 65, 79, 85. Mar gheall ar mholtachán, tá leaganacha athraitheacha den fhocal seo, ag brath ar chúrsaí fuaime canúnacha: -lt- ~ -lh- ~ -l-27. Is léir go bhfuil an focal Muimhneach seo bunaithe ar mholt, leagan díspeagtha éigin eile (seachas moiltín, moltán, moilteog). Tá molt ag pt 7 agus mhaígh an cainteoir ón gCoireán (pt 18) go ndeirtear /molt/ i nDaingean Uí Chúis, ach ní bhfuarthas an leagan seo sa suirbhé san áit sin. Tugtar moiltín /mʷï ʹ tʹ inʹ/ ‘wether’ agus (faoi cheist 84) molt /m l t/ ‘castrated ram’ ag pt 84 ach is deacair a chreidiúint go bhfuil difríocht eatarthu (ó thaobh na bhfocal Gaeilge nó an Bhéarla de). Ach b’fhéidir go cuid den fhírinne sna foirmeacha sin ach gan gluaiseanna Béarla cruinne tugtha ar na focail Ghaeilge. De réir Sheáin Uí Eochaidh san alt ‘Seanchas na Caorach’, déantar idirdhealú i dTír Chonaill idir molt ‘caora spochta ós cionn dhá bhliain’ agus muiltín ‘caora ó aois uascáin [=caora fhireann bliana] go molt’ (Ó hEochaidh 1969-1970b, 197).

27 cf. SnaG 498-90: “Is minic séimhiú ar t tar éisi l, m.sh. saolta > saolha…Sna Déise bíonn lt agus lh láir ag malartú lena chéile…In iardheisceart Chorcaí agus Uíbh Ráthach is coitianta lh mar fhuaim aige, ach cloistear lt agus i gCairbre l ina aonar leis …Is annamh gan t crua a chloistéail tar éis l i gceantar Dhún Chaoin cé go gcloisfeá nós an tséimhithe níos sia ó thuaidh i gCorca Dhuibhne…I gContae an Chláir bíonn an t crua le cloisteáil i gcónaí tar éis l”.

Léarscáil 4 – dáileadh bunú ach d’ainmneacha ar an molt i canúintí na hÉireann bunaithe ar fhreagraí LASID

Focal eile atá fianaithe in áit amháin:

Fuarthas foirmeacha fíorspéisiúla ar an gceist seo ag pt 33 (Camdhoire): / arək :n/ ‘wether’, /u:n arək :nʹ/ ‘lamb that has been castrated’ agus /t : iəd arək / ‘they (the rams) are castrated’. Níor tugadh focal mar seo ag ceist eile le haghaidh ‘castrate’, áfach: /t : e: b nʹtʹ , sə ' ənʹ/ tá sé ag baint as an ngamhain (Q5). Nílim cinnte faoi ar chaoi ar bith, ach sílim go mb’fhéidir gurb é an focal searg is bunús leis na foirmeacha seo. Go háirithe má chuirtear / arək / san áireamh – bheifí ag dúil le fuaimniú mar seo a bheith ag an bhfocal seargtha i nGaeilge Chonnacht (cf. SnaG 586) agus is dócha gur cruthaíodh

ainmfhocal as an aidiacht bhriathartha seo .i. seargthán atá ann. Ní gá casadh rómhór a bhaint as ciall an fhocail seo (.i. seargtha) chun an bhrí ‘coillte, spochta, gearrtha’ a shamhlú. Faightear an focal seargán sna foclóirí, focal a chiallaíos ‘withered, shrivelled, person or thing’ (FGB). Is dócha go bhfuil brí cosúil leis seo ag seargthán, ach é bunaithe ar an aidiacht bhriathartha seachas an briathar é féin (nó an aidiacht liteartha searg). Ina theannta sin, is fiú a lua ag an bpointe seo freisin go bhfuil téarmaí neamhghnácha eile ag pt 33 mar gheall ar na caoirigh nach bhfuarthas ag pointe ar bith eile sa suirbhé (sna ceisteanna seo a bhreathnaigh mé ar aon chaoi): /u:n m :rʹəxi:/ ‘ewe- lamb’ agus /h ge:dʹ/ hagéid ‘hogget’ (focal iasachta ón mBéarla ar ndóigh). Cainteoirí líofa, arbh fheirmeoirí beaga iad, a thug an t-eolas don phointe seo de réir LASID I. Ainmneacha eile ar an molt ón suirbhé:

pt 34 / anfʹ rən/ ‘(old) wether’ - is dócha gurb é sean-fireann atá i gceist sa chás seo

pt E ( e dhas) / ɔ əNəx/ (?) - feileann dò-bhliadhnach don fhoirm seo. San fhoclóirín ag deireadh fhreagraí an tsuirbhé, faightear dó-bhliadhnach / ɔ əNəx/ ‘a 2-yr-old sheep’ le haghaidh Ghaeilge Leòdhais. Fuarthas an focal ceannann céanna ag an bpointe seo le haghaidh ‘two-year-old heifer’ - /dɔ: ən.əx/ ( 19/20 agus ag pt F mar fhreagra ar an gceist chéanna sin: /do:v ənəx/ ‘two-year-old’). uaitear dhá leagan a bhaineas le Gaeilge Leòdhais i bhfoclóir Dwelly (faoin gceannfhocal caora): dà bhliadhnach mult ‘a two shear wether’ dà bhliadhnach rùid (Leòdhas), dà bhliadhnach reithe ‘a two shear tup/ram’

Tugtar an t-ainm seo ar ainmhithe eile atá dhá bhliain d’aois:

dò-bhliadhnach “Animal of two years of age, said of cattle and sheep in Outer Isles and Argyllshire, for dà-bhliadhnach. Also applied to certain fish, as dó-bhliadhnach piocaich, ‘a two year old coalfish’. Pronounced “dorlunn-ach” and “dobh'lunnach” in Isles, but as spelt here in Argyllshire” (Dwelly faoin gceannfhocal dò-bhliannach)

Agus cosúil lena lán d’ainmneacha eile den chineál seo, tá leaganacha tuairisciúla timchainteacha in úsáid: -caora coillthe /k :rə köilʹh / (pt 15) -caora gearrtha /k :rə gʹa:r / (pt 52) -keyrrey spoiyt /kɛrə spu:t/ ‘a castrated sheep’ [N] (pt 88) (agus /molt ~ m lt/ chomh maith) cf. spochta i dTír Chonaill -uascán fearann /uəsk :n fʹerən/ (pt 51) in aghaidh molt /molt/ (nó /mult/) ‘a big wether’ (/uəsk :n/ uascán ‘hogget’ ag an bpt. seo)

Tá cúpla sampla a léiríos an chaoi ar féidir fudairnéis a dhéanamh den téarmaíocht seo, mar shampla /kïrʹ i ɛmʹ irʹə/, marcáilte le comhartha ceiste sa suirbhé (pt 71, 83). An féidir gurb é caoirigh aimsire atá i gceist? Más caoirigh aimsire an fhoirm cheart atá i gceist, is dócha gur mhíthuiscint ba chúis leis. Seachas caora atá le marú ag am áirithe (mharaítí na moilt go minic ag aois óg lena n-ithe anallód, mar a phléifear thíos), is éan t-aon bhrí a

thig liom a bhaint as an bhfoirm seo go ndearnadh mí-aistriúchán focal ar fhocal ón mBéarla—mearbhall ar an gcainteoir mar gheall ar na comhfhocail ‘wether’ agus ‘weather’ is cionsiocair leis an leagan áirithe seo, b’fhéidir. San áit seo (Na Dúnaibh/Ros Goill), sainmhínítear molt /mɔl t/ mar ‘year-old sheep’ ( 84) ach is dócha nach mbaineann sé seo leis an gcanúint i gcoitinne—tá molt /mɔ t/ ‘wether’ luaite ag ucas le haghaidh Ghaeilge Ros Goill (Lucas 1979, 54). Is fiú a lua chomh maith gur chainteoir líofa Gaeilge é an faisnéiseoir seo. Ach b’úinéir theach tábhairne é seachas feirmeoir cosúil lena lán de na faisnéiseoirí eile.

Ní hé seo an t-aon phointe amháin ina raibh easpa tuisceana ag baint leis an bhfocal ‘wether’ agus ‘hogget’. Tá /fusk :n/ ag pt 2728 le haghaidh ‘wether’ cé gurb é ‘hogget’ gnáthbhrí an fhocail seo. Ní fios, ach is féidir gurb in an bhrí atá leis an bhfocal seo san áit sin, ach tá féidearthacht eile ann freisin – nár thuig an cainteoir an cheist nó an focal Béarla ‘wether’ i gceart. Is léir gur tharla sé seo i bhforábhar an tsuirbhé a rinne Stenson agus Ó Ciardha ar Ghaeilge Ráth Chairn. Tá níos mó ná cás amháin inar tugadh freagra “mhícheart” de bharr nár tuigeadh téarmaíocht an Bhéarla go beacht. Tugadh uascán le haghaidh ‘wether’ agus molt le haghaidh ‘hogget’ ó tharla nach rabhadar eolach ar na focail Bhéarla i gceart – (i bhfonóta mar gheall ar cheisteanna 83 agus 84): These words were given by all informants in the reverse order, that is, uascán for ‘wether’ and molt for ‘hogget’. Is is clear however, that the confusion lay in the meaning of the English words rather than in the Irish usage. When asked the Irish for ‘hogget’, SC said “sin ceann coillte, nach ea?” and then translated it as molt. MC identified uascán as “ceann óg”. did not give a response for ‘wether’ but said “hogget, sin molt.” (Stenson agus Ó Ciardha 1986, 74-75) Thiocfadh gur tharla an rud céanna in LASID, ach ní thabharfar mórán nótaí mar gheall ar a leithéid.

Sa tréimhse ina labhraíodh an tSean-Ghaeilge, níor ligeadh do na caoirigh fhireanna uilig a bheith ina reithí, mar sin choilltí an chuid is mó den na huain reithe tar éis dóibh a scoitheadh den diúl (EIF 69). Mharaítí na moilt seo de ghnáth sa samhradh nó san fhómhar sin (EIF 69) faoi choinne a gcuid caoireola. Luann Kelly tagairtí don mholt sambíd (.i. molt bhia samhraidh) agus don mholt fogmair (.i. molt fómhair) (EIF 72). Deir sé gur dócha go gcoinnítí na caoirigh, ar cheann de na hainmhithe is luaithe a clódh,

28 Caithfear cuimhneamh nach raibh líofacht na Gaeilge ag an gcainteoir seo agus nach raibh mórán Gaeilge sa cheantair ar chor ar bith, cf. réamhrá LASID I.

de bharr a gcuid feola i dtosach báire, ach ní hamhlaidh go gcoinnítí na caoirigh mar gheall ar an gcaoireoil go príomha de réir na bhfoinsí Sean-Ghaeilge (EIF 67). Ina ionad sin, cuireann na téacsanna dlí agus luacha a lán béime ar thábhacht na gcaorach mar gheall ar a n-olann agus a gcraiceann (EIF 67 & 72). Aontaíonn Green le Kelly in Animals in Celtic life and myth, ag rá go gcoinnítí na caoirigh go príomha faoi choinne na holla, an bhainne agus na caoireola agus nach maraítí iad go dtí go raibh siad sean (Green 1992, 15). Ach mar a léirítear na hainmneacha molt sambíd agus molt fogmair, ba ghnách na moilt a mharú agus iad óg (EIF 69). Maraíodh a lán ainmhithe fireanna óga eile mar sin chomh maith29 agus is suimiúil an focal Béarla ar chaoireoil chomh maith. Tháinig an focal mutton ó fhocal Gaillise (tríd an Laidin, tríd an bhFraincis) atá gaolmhar le molt na Gaeilge agus mollt na Breatnaise (cf. OED & LEIA). Pléifear na focail seo a thuilleadh thíos ach is fíorshuimiúil é an nasc idir an reithe spochta, an molt, agus an focal le haghaidh fheoil na gcaorach.

Tá an focal molt fianaithe go fairsing sna teangacha Ceilteacha, ach taobh amuigh den iasacht do na teangacha Rómánsacha agus don Bhéarla, ní léir go bhfuil an fhréamh i dteangacha Ind-Eorpacha eile (níl sé in IEW), ach rinne MacBain iarracht. mult, a wedder, Ir., O.Ir. molt, W. mollt, Cor. mols, vervex, Br. maout, a sheep (mas.): *molto-, root mel, mol, crush, grind, “mutilate ” Russ. mo it , cut, cut up, O. H. G. muljan, triturate. Hence M. Lat. multo, whence Fr. mouton, a sheep, Eng. mutton. (MacBain 257)

molt, «mouton, bélier» .i. uerex Sg. 68 b 16, Corm.2 924 […] Dérivés: moltán «petit mouton» Trip. 204. 8 […]— me mot en brittonique: gall. mollt, corn. mols, bret. maout. Il a d exister en gaulois, d’où le français mouton serait dérivé. Aucun rapprochement s r WP II 287 (LEIA M-62)

Mar a dúirt Vendryes agus mar a léirítear san OED, tháinig an focal Fraincise mouton ‘caora’ ón bhfocal aidine iar-Chlasaicí *multo ‘molt, reithe’ a tógadh ar iasacht ón nGaillis. Seo a leanas forás chialla an fhocail (ó Ghaillis go Béarla/Fraincis Normannach): ‘molt, reithe’  ‘molt, reithe, caora’ ‘reithe, reithe tógtha lena mharú le haghaidh na feola’  ‘caora’ i gcoitinne  ‘caoireoil’ (bunaithe ar an iontráil ‘mutton’ san OED)

mouton lat. pop. *multonem, accus. de *multo, bélier, mot gaulois; v. 1080 (Lexis Larousse de la langue français)

29 cf. EIF 63 mar gheall ar na tairbh óga: “The commentary on animal-values does not specify a name or value for a three-year-old male, presumably because the majority of males would have already been slaughtered at this stage. Those still alive would mostly be strong castrated males suitable for training as oxen, as well as an occasional young bull (tairbíne) for breeding purposes.” Agus cf. Green 1992 (lch. 19) mar gheall ar na muca fireanna.

Cosúil le hainmneacha ainmhithe eile, an buar mar shampla, baintear feidhm as an bhfocal Fraincise Normannaí i mBéarla le feoil an ainmhí sin a chur in iúl, cé go dtugtar an focal Béarla (Angla-Shasanach) ar an ainmhí i gcónaí. Is suimiúil an bhrí ‘caora lena mharú faoi choinne bia’ a bheith ag an bhfocal agus an nós leis na moilt a mharú nuair a bhí siad ina n-óige chun iad ithe. I bhfoclóir Uí Dhuinnín cuirtear an bhrí níos leithne ‘sheep’ ar an bhfocal molt chomh maith, rud a chruthaíos gur tharla athrú céille cosúil leis an gceann san Fhraincis.

Níor cuireadh an cheist seo ar fhaisnéiseoirí an tsuirbhé, ach fuarthas freagra amháin ar reithe nach bhfuil ach leathghearrtha: reiglín ‘a wether (semi-castrated)’ iol. /regʹlʹini/ (GL) (pt 66; eolas ar an bpointe seo le fáil in Lochlann III). Déantar tagairt don fhoirm seo sna freagraí ó pt C, áit a bhfuarthas /Rigs/ leagan Bhéarla na hAlban (marcáilte “A. Scot”) agus déantar cóimheas leis an leagan Conallach (marcáilte “Donegal”) ‘riglíní’ ‘semi-castrated sheep’ ( 78). Níl a fhios agam an mbaineann sé le Gaeilge Uladh amháin, ach tá sé i bhfoclóir Uí Dhónaill san fhoirm riglí ‘(of horse, ram, etc.) ridgling, rigling, rig’ chomh maith leis an leagan malartach riglín. Tá an focal reiglín i bhfoclóir Uí Dhuinnín, focal a shainmhínítear mar ‘a club-footed person’. Is dócha gur focal iasachta ón mBéarla atá ann ón bhfocal rig, leagan canúnach (Albain, Éire agus tuaisceart Shasana) de ridge. Shíolraigh an t-athrú céille seo de bharr “the animal's testicle being supposed to remain near its back instead of descending into the scrotum” (OED sub rig, n2) Luaitear a lán leaganacha éagsúla (cuid mhór acu seanchaite) san OED d’fhocail Bhéarla ar riglí(n): rig “An animal that has been imperfectly castrated (originally also: spayed), or whose genitals are not properly developed; esp. a male animal (ram, bull, stallion, etc.) with only one testicle”, ridgel, ridgeling, riggot, riggon ‘ram having only one testicle, or only one testicle descended’, rigling (leagan Albanach go príomha) (OED), riggald. Baineann siad le caoirigh go háirithe agus tá siad go léir bunaithe ar rig nó ridge le hiarmhíreanna díspeagtha éagsúla curtha leo agus ní hansa a chreidiúint gur tugadh ar iasacht rigling mar riglín i nGaeilge Uladh ó chainteoirí Bhéarla na hAlban a chuir fúthu sa cheantar. Tá leaganacha Albanacha éagsúla luaite i bhfoclóir Dwelly: -feirmige agus sagart ar ‘ram with one of its testicles wanting’ — Leòdhas (faoin gceannfhocal caora)

-ruig (iol. ruigeachan) ‘half-castrated ram (ridgling) or other animal’ cf. ruigeachd ‘castration state of being castrated’

-rige ‘ram; semi-castrated ram — Eilean Sgitheanach & Earra-Ghàidheal

Sa Bhreatnais, is é mollt an focal gaolmhar leis an bhfocal Gaeilge. I measc na bhfocal Breatnaise eile lenar féidir tagairt don reithe coillte, tá gwedder ó wether an Bhéarla a úsáidtear i ndeisceart na Breataine Bige go háirithe (GPC), maharen (‘reithe’ de ghnáth), agus leaganacha llwdn dafad ~ llwdn maharen. Féach ar II.5 le haghaidh tuilleadh plé ar an bhfocal seo llwdn.

3.3 An ceann baineann (óg) – caora, fóisc, uascán FGB caora ‘sheep, ewe’ fóisc ‘yearling ewe’ (óisc & uaisc arna n-atreorú go dtí an ceannfhocal fóisc) uascán 1. ‘hogget’ 2. ‘sheepish person…’

Duin. athchaora ‘a two-year old ewe; ní fóisc í sin acht athchaora, ‘she is not a one- year old but a two-year old ewe’ fóisc ‘a ewe of a year old, banteringly a girl’ is minic a dhein droch-fhóisc athchaora mhaith, ‘often a poor ewe lamb becomes a good hogget’ ath-fhóisc ‘a two-year old’ al. óisc, óthaisc; dísp. –scín, uascán uascán ‘a hogget, a year (or two-year) old ewe, a clownish or sheepish person, male counterpart of uaisc (fóisc)’ uaisc ‘Torr. form of óisc (fóisc)’ óisc (Don.) see fóisc

LASID – Tábla Achomair: fóisc, uascán, uaisc(ín), fóiscín, othaisg LASID pt 84 hogget, ewe

1 An Rinn fo: gʹ ‘hogget’ 2 Cnoc Mheilearaí fo: gʹ IOL. fo: gʹəxə ‘ewe’ Goatenbridge, Ard 4 Fhíonáin fo: gʹ IOL. fo: gʹənə ‘ewe’ ; kürə v ïnʹən ‘ewe-sheep’ Cill tSíoláin, Gleann 5 Phádraig fo: gʹ ‘ewe’ mʹainʹ əx minseach ‘young female sheep’ 7 Baile Mhac Óda fo: ʹi:nʹ ‘hogget’ vʹɛx i: nə fo: ʹ bhéadh sí i n-a fóisc 13 An Láithreach f :ɛ ʹ alt. ən ɔ:' ʹi:nʹ ‘(the) hogget’ 14 Ceann Buí fo: ʹ ‘hogget’ 16 Gleann Fleisce fɔ:' ʹi:nʹi: ‘hoggets’ 18 An Coireán f :ə gʹ ‘hogget’ f :ə 'vïnʹən fóisc bhaineann 20 Dún Chaoin fo: kʹ ‘hogget’ 'x :rə ‘two-year old ewe’ (athchaora) Cill Bheathach / An 22(a) Corrbhaile fo: ʹi:nʹ ‘hogget’ 23 Dúlainn łuəsk :n (sic!) freisin fo: ʹ ‘hogget’ 24 Fánóir fo: ʹ ‘hogget’ 25 Cinn Mhara fuəs :n ‘hogget’ ; fuə kʹ : vʹlʹi:ənʹ ‘two year old ewe’ 27 Loch an Tóraic k :rə bʹlʹi:ən ‘a hogget’ uəs :n fʹirən ‘male hogget’ 28 Sonnach uəs :n bïnʹən ‘female hogget’ 32 Ceathrú an Tairbh uəs :n ‘hogget’

33 Camdhoire u:n m :rʹəxi: ‘ewe-lamb’ FOCL. h ge:dʹ hagéid ‘hogget’ Lisín na hEillte, Gleann uəsg :n : vʹlʹiən ‘two year old hogget’ 34 na Madadh anbïnʹən ‘(old) ewe’ Gort an 38 Chalaidh/Aingliham uəs :n ‘hogget’ 41 Inis Oírr uəs :n bʹlʹiən.ə ‘year old hogget’ RC Ráth Chairn ‘hogget, ewe’ a. uəsk :n kʷirə w nʹən 43a Garmna uəs :n ‘ewe’ ; u s :n : vʹlʹiənʹ ‘hogget’ 49 Corr na Móna uəs :n 51 Tuar Mhic Éadaigh uəsk :n ‘a hogget’ ; uəsk :n : vʹlʹi:ənʹ ‘2-yr old hogget’ 52 Cluain Cearbán k :rə bʹlʹiənə ‘hogget’ ; k :rə r ər ‘ewe’ 54 Acaill uəs n ‘hogget’ nuair a bhéadh sí bliadhain u: gʹ ‘ewe’ [2] 55a Dumha Locha uəs :n ‘year-old ewe’ 56 An Fód Dubh uəs n IOL. uəs :nʹ ‘hogget’ uə ʹi:nʹ ‘ewe’ .i. k :rə : vʹlʹi:ənʹ 57 Port an Chlóidh uəs :n bʹlʹiənə ‘hogget’ uə'sg :n ‘hogget’ uə gʹ ‘ewe’ 62 Cill Mobhí t : i: ,xo: ' okə , lʹe: .ə g’ ‘she is as quiet as a ewe’ tá sí chomh siocair le uaisc 66 An Creagán uascán λ:s n (A) ‘a hogget’ 67 Reachlainn bli.ənəx ‘hogget’ 68 Cluain Maine k :rə 'wy·nʹ n ‘ewe’ / uəsg n ‘year-old sheep’ / uə gʹ ? Baile Uí Fhuaruisce, 69 Fánaid ï gʹ ‘2-yr-old ewe’ ; ïsg n ‘a hogget’ 70 Gleann Bhairr, Fánaid :s n ‘a yearling’ (A) : s ‘a ewe’ (A) 71 Na Dúnaibh / Ros Goill mɔlʰt ‘year-old sheep’ 74 Gort an Choirce wuəs n ‘hogget’ ; u:əs ʹ ‘2-yr-old ewe’ 75 Toraigh ’u:a ʹ ‘hogget’ 78 Rann na Feirste uə ʹ nó uəs :n ‘hogget’ 79 Árainn Mhór we ʹ ‘ewe’ 83 Na Cruacha ʷ əs n (wïs- [D]) ‘hogget’ kλ:rə hɛ ʹ ‘ewe’ 83a Dúbinn u.əs n ‘hogget’ 86a Gleann Cholm Cille anx :rə ‘hogget’ k :rə 'wo Nʹən ‘ewe’ A Eilean Arainn oˌʷəsk ‘hogget’ 'k .rə 'dè 'vl .əN x ‘2-yr old ewe’ C Earra-Ghàidheal kλ:rə ‘ewe’ o:ˌə ʹ IOL. nə ho: ʹən ‘hogget’ D Beinn nam Fadhla o: ʹ IOL. nə 'ho: ʹən F Taobh Siar Rois o:ï kʹ ‘young ewe’

Is féidir tagairt a dhéanamh don chaora bhaineann leis an bhfocal caora. Cosúil le go leor ainmhithe feirme eile, is líonmhaire na cinn bhaineanna ar an bhfeirm ná na fireannaigh agus is minic a thugtar an t-ainm céanna ar an ainmhí baineann agus ar speiceas, cf. cows (agus hens uaireanta) i mo chuid Béarla Mheiriceánaigh ar aon chaoi.

Baineann ceist 84 le ‘hogget (caora bhaineann óg), ewe’ ach is í ‘hogget’ is mó a bhíos i gceist. Fóisc, (f)uascán, fuaiscín, uaisc agus othaisg iad na leaganacha den fhocal atá á léiriú i bhfreagraí na ceiste seo. ar a dúradh, ‘hogget’ an chiall is coitianta a bhíos leis na focail sin, ach uaireanta ‘ewe’ nó bríonna eile freisin. Níl brí an fhocail Bhéarla ‘hogget’ an-soiléir dom ach an oiread30. Ó na foinsí Gaelacha, is léir gur minic a bhaineas ‘hogget’, fóisc, uascán, srl. le caora bhaineann (ach ní hamhlaidh i gcónaí é), ach níl leid faoi sin san iontráil ó OED. Pléifear anseo ilfhoirmeacha an fhocail seo cibé acu brí leathan nó chúng a bheith leo. Baineann foirmeacha lenar cuireadh f- ag tús an fhocail le Cúige Mumhan. Coinnítear an guta stairiúil sna leaganacha Muimhneacha. I gCúige Chonnacht agus i gCúige Uladh, tosaíonn foirmeacha an fhocail seo ar ua-. In Albain, faightear leagan a thosaíos ar /o:/. In LASID, fuarthas foirmeacha an-spéisiúil ar na treoirlínte canúnacha: pt 25 Cinn Mhara fuascán /fuəs :n/ ‘hogget’ agus fuaisc dhá bhliain /fuə kʹ : vʹlʹi:ənʹ/ ‘two year old ewe’ leis an nguta Connachtach ach leis an f- tosaigh Muimhneach31. Tá fuascán ‘wether’ ag pt 27 freisin. Ag pt 23 luaitear an leagan aisteach luascán /łuəsk :n/ (sic!) maille leis an ngnáthleagan Muimhneach fóisc /fo: ʹ/ ‘hogget’. Tá samplaí in Ultaibh den túslitir /w/ (/we ʹ/) , forás canúnach ‹ua› sna canúintí seo agus de ghuta tosaigh lagaithe (/ïsg n/). Ní díol suntais é inathraitheacht ó agus ua ná #fG- agus #G-, malartaíonn ua agus ó go minic sa teanga (cf. SG sluag agus slóg) agus focal mar foscail ~ oscail, uar (SG) ~ fuar agus anaid (SG) ~ fanann. Seachas iad sin, is féidir foirceann díspeagtha a bheith leis an mbunfhocal nó gan é.

Anois le dáileadh na leaganacha éagsúla a phlé (gan trácht a dhéanamh ar bhrí bheacht an fhocail ag an bpointe seo), is é fóisc (an fhoirm Mhuimhneach is coitianta) nó fóiscín a bhíos i gCúige Mumhan, uascán i gCúige Chonnacht (agus sampla nó dhó d’uaiscín), uascán nó uaisc i gCúige Uladh, agus othaisg in Albain (.i. òisc nó leagan de le hiatas). Ní bhfuarthas freagra ag a lán de na pointí in Ultaibh ar an gceist seo ar chúis éigin agus mar sin is deacair a rá céard é an leagan (uaisc nó uascán) is coitianta i dtuaisceart na tíre. Tugadh an dá fhoirm ag ceithre phointe agus difríocht céille acu (agus an dá fhocal ar

30 Leagan díspeagtha den fhocal hog(g) (cineál muice agus “(Freq. in form hogg.) A name given to a sheep of a certain age. a. In Scotland and many parts of Engl. a young sheep from the time it ceases to be a lamb till its first shearing)” (>OED)) atá ann. De réir OED is é “a yearling sheep” an bhrí atá le ‘hogget’ (chomh maith le “a young boar of the second year” (seanchaite) agus an chiall chanúnach “a year old colt”). > Wikipedia Glossary of sheep husbandry, hogg(et): “a young sheep of either sex from about 9 to 18 months of age ( ntil it c ts two teeth)”. 31 Tá fuascán luaite in Foirisiún Focal as Gaillimh chomh maith mar mhalairt ar an bhfocal uascán le haghaidh Cheantar Bhéal Átha Glúinín agus/nó Cheantar Chinn Mhara (de Bhaldraithe 1985, 105), cé go sainmhínítear uascán mar ‘duine mór’ agus ‘fód mór móna’ san fhoclóirín (lch. 238).

72 mhalairt lena chéile ag pointe eile) agus b’fhéidir go ndéantar idirdhealú eatarthu níos fearr i nGaeilge Uladh ná sna canúintí eile. Fuarthas blianach ar Reachlainn, focal ag a bhfuil brí níos leithne. Luaitear molt ‘year-old sheep’ ag na Dúnaibh/Ros Goill (ach cf. Lucas 1979, 41 uascán ‘year-old ewe’) agus fuascán /fusk :n/ ‘wether’ (!) ag pt 27 (Q83). Ní raibh mórán Gaeilge fágtha i Loch an Tóraic agus níor chainteoir líofa é an faisnéiseoir (cf. LASID I). Cosúil leis an bhfoirm ó Chinn Mhara, léiríonn foirm an fhocail seo tréithe Muimhneacha agus tréithe Connachtacha.

Léarscáil 5 - dáileadh bunú ach d’ainmneacha ar chaora (bhaineann) ó i canúintí na hÉireann bunaithe ar fhreagraí LASID

Thugtaí oisc ar chaora bhaineann óg nach raibh uan aici go fóill sa tSean-Ghaeilge (EIF 69). Sainmhínítear an focal óisc mar ‘a young ewe’ in DI . Shíolraigh an téarma seo ó oí (caora) + seasc: On a derivé de oí dans óisc f. «jeune brebis» Corm.2 1999 (plus tard fóisc avec f- postiche, «brebis d’un an»), oissc ZCP III 246. 1. Pour une survivance possible du mot en brittonique, v. RC XLVI 155 (LEIA O-14)

Thuig Cormac sanasaíocht cheart an fhocail seo—“ói .i. caora, unde dicitur oisc .i. i seisc” ( eyer 1994, 86). aireann an focal seo agus leaganacha malartacha de i nGaeilge an lae inniu, ach ní bhíonn an bhrí seo go baileach leis i gcónaí.

Déanann na foclóirí (FGB & Duin) idirdhealú idir fóisc ‘caora bhaineann óg (“yearling ewe”)’ agus uascán ‘caora óg (“hogget”)’ agus tá an bhrí ‘caora bhaineann bliana / dhá bhliain’ ag an Duinníneach don fhocal seo chomh maith. Tríd is tríd, tá an chuma ar an scéal gur difríochtaí canúnacha atá ann go príomha idir na foirmeacha de réir fhreagraí LASID, ach tá roinnt leideanna den idirdhealú seo ann ó chanúintí ag a bhfuil an dá leagan. Is é ‘hogget’ an ghluais a thugtar ar fhóisc i gCúige umhan (ach ‘ewe’ ag pt 2, 4, 5). Déantar idirdhealú ar uascán ‘caora (bhaineann) óg’ agus uaisc(ín) ‘caora bhaineann’ i gcuid mhaith áiteanna in Íochtar Chonnacht agus in Ultaibh. Seo a leanas liosta de na foirmeacha a fuarthas i bpointí a dhéanas difríocht idir ‘hogget’ agus ‘ewe’ nó d’aoiseanna éagsúla na n-uascán (~na bhfóisceacha):

pt 5 minseach /mʹain əx/ ‘young female sheep’ ‖ fóisc /fo: gʹ/ ‘ewe’ minseach - focal ar iasacht ó na gabhair! (leagan díspeagtha baininscneach den fhocal meann (focal liteartha ar meannán, a úsáidtear in Albain go fóill) é minseach)

pt 20 fóisc /fo: kʹ/ ‘hogget’ ‖ athchaora / 'x :rə/ ‘two-year old ewe’ (cf. FGB athchaora ~ athfhóisc ‘two-year-old ewe’)

pt 25 fuascán fuəs :n ‘hogget’ ‖ fuascán dhá bhliain /fuə kʹ : vʹlʹi:ənʹ/ ‘two year old ewe’

pt 33 hagéid /h ge:dʹ/ ‘hogget’ ‖ uan máithreachaí /u:n m :rʹəxi:/ ‘ewe-lamb’

Mar atá ag an Máilleach in An Béal Beo, “ áithreach an chaora a bhfuil uan nó uain ag diúl uirthi, nó ag imeacht léi” (Ó áille 2002, 71). An t-aon leagan cosúil leis seo i bhfoclóir Uí Dhónaill ná máithreach: 5. (mother-) source. Máithreacha an bhainne ‘milch cows’, ach tá an bhrí “a breeding or milch animal, an ewe, etc.” ag Ó Duinnín le haghaidh an fhocail máithreach.

RC uascán /uəsk :n/ ‘hogget’ ‖ caora bhaineann /kʷirə w nʹən/ ‘ewe’

pt 43a uascán dhá bhliain /u s :n : vʹlʹiənʹ/ ‘hogget’ ‖ uascán /uəs :n/ ‘ewe’ Míthuiscint ar na téarmaí Béarla?

pt 51 uascán /uəsk :n/ ‘a hogget’ ‖ uascán dhá bhliain /uəsk :n : vʹlʹi:ənʹ/ ‘2-yr old hogget’

pt 52 caora bliana /k :rə bʹlʹiənə/ ‘hogget’ ‖ caora ramhar /k :rə r ər/ ‘ewe’

pt 53 uascán bliana /uəs .n bʹliənə/ ‘hogget’

pt 54 uascán/ uəs n/ ‘hogget’ (“nuair a bhéadh sí bliadhain”) ‖ uaisc /u: gʹ/ ‘ewe’

pt 57 uascán bliana /uəs :n bʹlʹiənə/ ‘hogget’ ‖ uaiscín /uə ʹi:nʹ/ ‘ewe’ .i. /k :rə : vʹlʹi:ənʹ/

pt 62 uascán /uə'sg :n/ ‘hogget’ ‖ uaisc /uə gʹ/ ‘ewe’

pt 68 uascán /uəsg n/ ‘year-old sheep’ ‖ caora bhaineann /k :rə 'wy·nʹ n/ ‘ewe’ uaisc /uə gʹ/ ? (comhartha ceiste sa suirbhé tar éis na foirme seo)

pt 69 uascán /ïsg n/ ‘a hogget’ ‖ uaisc /ï gʹ/ ‘2-yr-old ewe’

pt 70 uascán / :s n/ ‘a yearling’ ‖ uasc / : s / ‘a ewe’

pt 74 uascán /wuəs n/ ‘hogget’ ‖ uaisc /u:əs ʹ/ ‘2-yr-old ewe’ (ach pt 78 uaisc /uə ʹ/ nó uascán /uəs :n/ ‘hogget’)

pt 79 ‖ uaisc /we ʹ/ ‘ewe’

pt 83 uascán /ʷ əs n/ ‘hogget’ ‖ caora sheisc kλ:rə hɛ ʹ ‘ewe’ .i. caora sheasc, ach ciall aisteach atá anseo faoi choinne caorach seisce….b’fhéidir meascán le /wï kʹ/ nó a leithéid b’fhéidir?? Ach mar a luadh cheana, is é caora sheasc an bhrí a bhíodh ag óisc (oí + sheisc) ó cheart.

pt 86a seanchaora / anx :rə/ ‘hogget’ ‖ coara bhaineann /k :rə 'wo Nʹən/ ‘ewe’ seanchaora ‘hogget’, b’fhéidir nár tuigeadh an focal Béarla? míthuiscint arís?

De réir chuntas Hamilton, déantar idirdhealú ar uaisc agus uascán i nGaeilge Thoraí: uaisc /u: kʹ/ ‘a sheep’ in éadan uascán /uəsgən, wo sgən, u:əsgə n/ ‘caora idir sé mhí agus bliain’ (Hamilton 1974, 337) agus eilit /ɛlʹïtʹ/ ~ einid /ïnʹïdʹ/ ar chaora (bhaineann?) dhá bhliain (Hamilton 1974, 274). Tá idirdhealú comhchosúil leis an gceann seo ag cuid de na pointí in Albain ach ciallaíonn othaisg (cf. uaisc i nGaeilge Uladh) ‘hogget’ agus caora ‘ewe’: pt A othaisg /oˌʷəsk/ ‘hogget’ caora dà bhliadhnach /'k .rə 'dè 'vl .əN x/ ‘2-yr old ewe’

Arís an t-ainm ginearálta in úsáid le haghaidh an chinn bhaininn, nó b’fhéidir gurbh fhearr breathnú ar an scéal mar go bhfeidhmíonn ainm an ainmhí bhaininn mar ainm ar an speiceas i gcoitinne, ó tharla go gcoinnítear níos mó de na cinn bhaineanna le haghaidh an bhainne agus an tsíolraithe agus nach gcoimeádtar an oiread sin de na fireannaigh?

pt C othaisg /o:ˌə ʹ/ ‘hogget’ ‖ caora /kλ:rə/ ‘ewe’

pt F othaisg /o:ï kʹ/ ‘young ewe’

Tugann Ó Duinnín ciall fhíorspéisiúil eile ar uascán – “male counterpart of uaisc (fóisc)”. Is dócha go mbaineann na bríonna éagsúla le canúintí ar leith nó b’fhéidir tréimhsí éagsúla na teanga. Réitíonn an sainmhíniú seo leis an gcaoi a gcuireann Ó hEochaidh síos ar na téarmaí san alt ag plé sheanchas na caorach: uaisc ‘caora bhaineann bliana’

agus uascán ‘caora fhireann bliana’ (Ó hEochaidh 1969-1970b, 197). Ciallaíonn uascán ‘yearling ram’ in Iorras Aithneach agus tugann Ó Curnáin an sampla ‘uan bliana fireann, mharaigh mé an t-uascán sin’ /u:n blʹiənə fʹerʹən, wa:rə mʹe n tuəsk :n inʹ/ lena chois sin, is féidir an bhrí ‘large thing’ a bheith leis freisin: uascán dhe lao, uascán de bhroim (Ó Curnáin 2007, 2368). B’fhéidir go mbaineann an focal uascán le caoirigh bhaineanna óga de ghnáth i gcanúintí eile (ní fios de thairbhe mhíchruinneas an téarma Bhéarla ‘hogget’, ní féidir a bheith cinnte gan tuilleadh eolais, ach ní thugtar eolas breise ar na focail seo sa suirbhé) (agus cf. /uəs :n/ ‘year-old ewe’ pt 55a), ach is léir gur féidir uascán a thabhairt ar chaoirigh fhireanna óga, i gcuid de na canúintí ar chaoi ar bith: pt 18 fóisc /f :ə gʹ/ ‘hogget’ fóis(c) bhaineann /f :ə 'vïnʹən/ –leid gur féidir le fóisc fhireann a bheith ann (agus an bhrí ‘caora óg’ leis an bhfocal mar sin) pt 28 uascán fireann /uəs :n fʹirən/ ‘male hogget’ agus uascán baineann /uəs :n bïnʹən/ ‘female hogget’ pt 67 blianach /bli.ənəx/ ‘hogget’ - is ionann ‘hogget’ agus ‘yearling’ sa chás seo mar sin. cf. pt 66 bliadhantán /bʹliənt n / (G ) ‘a year old sheep’ cf. pt 54 uascán /uəs n/ ‘hogget’ “nuair a bhéadh sí bliadhain” pt D an othaisg /ə 'Nʹo: ʹ/ ‘one-yr old sheep’ (an óisg an litriú in LASID IV) othaisg fhireann /o: ʹ irʹəN/ ‘male sheep’ agus othaisg bhoireann /o: kʹ vɔrʹən./ ~ /o: ʹ v rʹəN/ ‘female sheep’ (is é caora /ky:rə/ an gnáthfhocal ar an gcaora sa chanúint seo, cf. léarscáil 26, LASID IV)

Agus sainmhíniú difriúil eile ar an bhfocal uascán atá ar fáil i bhfoinsí Conallacha, baineann sé le caora óg nach bhfuil bearrtha go fóill an iarraidh seo, agus mar sin déanann sé tagairt don cheann fireann agus don cheann baineann: uascán, 1. ‘Caora óg gan bearradh’; samplaí: go gceannuighead sé uascán reithe {ó Shéamas Mac Amhlaigh, Na Saileasaí, Na Frosa}, caoirigh bána agus uascáin {ó Thomás Ó Gallchobhair, Baile an Chaisil, Ard an Rátha} (Ó hAirt 1993/94, Cnuasach Conallach).

Ní bhfuarthas leagan den fhocal seo i nGaeilge Mhanann, ach luaitear oasht ‘ewe’ (/tʹ/ in áit /kʹ/ cf. ushtey ‘uisce’) i bhfoclóir Fargher agus deirtear freisin go gciallaíonn an focal seo ‘blianach (fireannach agus baineannach)’ (sub sheep).

Sa Bhreatnais is féidir dafad a thabhairt ar an gcaora bhaineann (sa chaoi chéanna a thugtar caora ar chaora bhaineann i nGaeilge). D’aimsigh mé an leagan dafad fagu (leagan séimhithe de magu) le haghaidh ‘breeding ewe’ (cf. caseg fagu ‘láir shearraigh’, hwch fagu ‘cráin mhuice (shíolraíochta), moch magu ‘muca síolraíochta’). Baintear úsáid as focal eile mamog, focal atá bunaithe ar mam ‘máthair’, a thugtar ach go háirithe ar an gcaora “cyfeon” (.i. caora le haghaidh uain) agus ar láir shearraigh:

mamog (a) anifail benyw sy’n feichiog neu’n magu epil, yn enw. dafad gyfoen neu un sy’n magu, caseg fagu…dam, esp. in-lamb or breeding ewe, brood mare. (GPC)

An-chosúil le fóisc/uascán na Gaeilge, tugtar hesbin ar chaora bhaineann bhliana ~ chaora óg, nach bhfuil le haghaidh uain go fóill: hesbin…Dafad flwydd, yn ewn. un sydd heb fod yn magu: yearling ewe, young ewe (GPC)

Síolraíonn an focal seo ón bhfocal hysb, hesb ‘barren, sterile, dry (not yielding milk)’, focal gaolmhar le seasc na Gaeilge. Shíolraigh an dá fhocal ón bhfocal Ceiltise *sisku o- ón bhfréamh *sek- (GPC sub hysb). Tugtar hesbinwch (hesbin + hwch) ar ‘chéis mhuice, gilt, chráin nach bhfuil bainbh aici go fóill’ agus cruthaíodh focal as hesbin le tabhairt ar chaora fhireann óg: hesbwrn ‘Oen blwydd gwryw, llwdn dafad, yearling he-lamb, wether’ (GPC).

3.4 Ainmneacha eile na gcaorach (ar aoiseanna éagsúla)

Tá iontráil thar a bheith forleathan aige ar fhocail a dhéanas cur síos ar chineálacha agus aoiseanna na gcaorach i gcanúintí na hAlban agus i mBéarla na hAlban agus i mBéarla Shasana faoin gceannfhocal caora. Faightear cuid acu i bhfreagraí LASID: -tiaraineach /tʹ iar Nʹəx/ ‘a year and a half old sheep’ (pt E)

Tiaraineach ‘an 18 months old sheep, an eighteen-month old óthaisg’ “MMcL suggests it derives from an t-sia-ràitheach, the six-quarter old one” .i. “ the t of the article drowning the s, hence tiaraineach” (an míniú seo ón bhFaclair Beag, www.faclair.com, faoi na ceannfhocail caora agus tiaraineach…eolas breise nach bhfuil san fhoclóir é féin, ach bunaithe ar nótaí de chuid Dwelly de réir dealraimh).

-díonag /dʹi .nək/ ‘year-old sheep’ (pt F)

dìonag ‘two-year-old sheep or goat hoggerel dimmot’ (Dwelly) ‘hogget’ (vs. othaisg ‘hogg’) (An Stor-Data Briathrachais Gàidhlig)

-croigichean /krɔ ʹixʹən/ ‘old sheep (iol.) for slaughter’ (pt D)

crog iol. crogachan, crogaichean ‘aged or effete ewe, sheep past bearing; three- winter ewe draft ewe, draft gimmer’ (Dwelly)

I gcaoi is go léireofar cuid den eolas atá in Dwelly maidir le córas ainmniú na gcaorach i nGaeilge na hAlban, seo mar a chuirtear síos ar na hainmneacha is coitianta i nGaeilge Pheairt (ó Dwelly sub caora): Cineálacha uan Uan boireann, uan fireann, uan reithe go dtí 11ú Samhain agus ansin: Caoirigh óga òthaisg bhoireann, òthaisg fhireann, òthaisg reithe; ansin:

(Caoirigh timpeall bliain d’aois) bliadhnach mult, dìonag, reithe Caoirigh fhásta Ath-dìonag, ‘3-year old’ caora ceithir bhliadhnach ‘4-year old’ crog ‘cast ewe’ sè raitheach ‘six-quarter old gimmer’ deat ‘unshorn year-old sheep or wether’

Ón sliocht seo thíos as An Béal Beo, is léir gur féidir uascán a thabhairt ar chaoirigh óga de cheachtar den dá chineál agus go bhfeidhmíonn caora mar ‘ewe’. ena chois sin, ón méid a deir sé faoin molt, is follas gurb iondúil go mbíonn na moilt níos líonmhaire ná na reithí, de bhrí go ngearrtar an chuid is mó de na huain reithe. Luann an Máilleach an focal máithreach a luadh thuas. Faoi dheireadh, faightear an focal (f)uaireanach le haghaidh caora sheasc, focal nach bhfuil fianaithe in LASID. Deir an seanfhocal gur uan an chaora i bhfad. Uascán a thugtar uirthu nuair atá sí bliain d’aois go dtí dhá bhliain: uascán baineann nó uascán fireann. Ansin caora dhá bhliain, caora trí bliana, caora ceithre bliana, etc. Bíonn caora bhaineann agus caora fhireann ann, ar an gcuma chéanna. Caora uain an chaora a bhfuil uan aici. Tugtar caoirigh seasca ar na caoirigh nach bhfuil uain acu. Molt is iondúil a thabhairt ar an gcaora fhireann ó bheas sé cúpla bliain d’aois mura bhfuil sé ina reithe. Uan reithe an reithe óg. Máithreach an chaora a bhfuil uan nó uain ag diúl uirthi, nó ag imeacht léi. (F)uaireanach an chaora aimrid, nó caora a rachadh ó uan. (Ó Máille 2002, 71)

Mar gheall ar an bhfocal fuaireanach, tá an leagan fuairneach ‘barren goat’ i bhfoclóir Uí Dhónaill. Tá brí níos leithne ar an bhfocal (san fhoirm fuairthneach) ag an Duinníneach a dhéanas tagairt do chúpla ainmhí: fuairthneach ‘a stripper goat, ewe, etc.; a she-goat or ewe suffering from miscarriage or barreness, esp. a two-year old sheep without lamb…. a stripper (cow, etc.) in her third year and thereafter’[…] sin trí gabhair nár tháinig fá reith agus tá siad ‘na bhfuairthneachaibh agam ‘there are three goats that did not come round and they are fuairthneachs on my hands’ al. fóirtheanach; cf. uairseach

uairseach ‘a cow that is running dry or losing her milk’ (al. uairsneach); al. fuairseach, fuairsneach; cf. fuairthneach

Is mar caora nó gabhar a bhfuil mairfeacht aici agus nach bhfuil bainne aici dá thoradh sin a shainmhínigh Seán Ó Dubhda (Corca Duibhne) an téarma seo: Fuairneach “caora nó gabhar a chailleann an t-uan is a théigheann seasc dá dheascaibh” (Ó Dubhda 1946, 177). Tá focal cosúil leis seo i nGaeilge Thír Chonaill (agus b’fhéidir in áiteanna eile freisin) a thugtar ar chaora a bhfuil fadhbanna aimride aici: róinseach ‘caora nach mbíonn uan aici achoíche’ (Ó hEochaidh 1969-1970b, 197). Faightear an focal in FGB, mar a sainmhínítear mar ‘barren sheep’ é.

3.5 Na cinn óga

FGB uan (caorach), méiligín, luán ‘lamb/kid fattened for table’ “pet name” ar an uan beití, meádán

Duin. uan, lubhán ‘a lamb a fattened lamb or kid an unweaned lamb’

LASID – tábla achomair: uain LASID pt 79/80 ‘lambs’

1 An Rinn u nʹ 3 Sliabh gCua n 't :ən Goatenbridge, 4 Ard Fhíonáin : nʹ (ü:ənʹ) u:ən 'o:g ‘a young lamb’ nə h :ənʹ 9 Cuan Dor uənʹtʹə uainte 15 Cúil Aodha u:enʹ Gleann 16 Fleisce u:ɛnʹ 20 Dún Chaoin nə huənʹ 21 An Clochán u: nʹ 80 nə 'hu: nʹ 23 Dúlainn u:anʹ nə hu:anʹ Loch an 27 Tóraic u:n nə 'hu:nʹ 80 nə h :nʹ 36 Eanch Dhúin nə 'hu:nʹ 42 Inis Meáin nə hu:nʹ a. u:n iol. u:nʹ b. u:n iol. u:nʹ RC Ráth Chairn a. ko sə nə nu:n ‘the sheeps’ feet’ cosa na n-uan o əN ə nu:nʹ ‘the sheep’s wool’ olann an uain 48 Leitir Fraic nə hu:nʹ Tuar Mhic 51 Éadaigh nə hu:nʹ 79 IOL. u:nʹ uan caorach u:n k :rəx (uatha) [2] 54 Acaill 80 nə hu:nʹ / t :n tu:n (uatha) ə r ʹkʹ [2] tá an t-uan ag rince Tobar an 61 Choire & An Choraigh nə hu: nʹ 65 Ó Méith : ni uanaí ; u:n uatha (M) 66 An Creagán uʷ n o : n (G ) ‘a lamb’ 67 Reachlainn nə λ:anʹ 68 Cluain Maine λ:ən iol. λənʹ (alt. uatha λ.n) Mín an 74a Chladaigh u:nʹ 80 nə 'hu:nʹ 75 Toraigh n tu:n an t-uan Rann na 78 Feirste t nə hu:nʹ ə mʹöλ ər (‘frolicking’) 79 Árainn Mhór nə h :nʹ 83a Dúbinn u:n (u:n bɔ ən uan boireann ‘a female lamb’) IOL. u:nʹ 88 Oileán ɛ:n IOL.(?) i.dn [N]

Mhanann t l :m idn ɛrə leδn ‘there are a lot of lambs on the mountains’ [N] ta lam (ram an leagan is coitianta sa Mhanainnis) eayin er y sleityn =tá “rám” uain ar na s éibhte tɛ: ' i:dn 'mu:r è:bm ‘I have a big lamb’[ ] ta eayn mooar aym =tá uan m r ‘am A Eilean Arainn u. (uatha) 80 nə 'hu. ʹə na huaine B Cinn Tìre nə hu.ən Beinn nam : .nʹ. hu: n ‘the sheep (sg.)’ (sic! {mise}…. an t-uan ‘lamb’ atá i D Fadhla gceist) an t-uan 80 nə hu: n ʹ E Leòdhas nə hλanʹ Taobh Siar F Rois nə 'h nʹ

Níl mórán éagsúlachta ann sa chás seo ar chor ar bith—baintear feidhm as uan sna canúintí uilig in Albain agus in Éirinn araon. Déantar guta simplí den défhoghar go minic – go hiondúil i gCúige Chonnacht (de bharr go bhfuil sé taobh le consan srónach) agus i dTír Chonaill. Bíonn an dara cuid den défhoghar ann i gCúige umhan (u:ə ~ u:ɛ ~ u:e ~ u: ~ u:a), in Albain agus in Oirthear Uladh (pt 65, 66, 67, 68). Chomh maith leis sin is é /λ/ (.i. [ɯ] i ngnáth-IPA) ag pt 67-69 agus ar Leòdhas. Baineann an méid sin leis an uimhir iolra (den chuid is mó) ó cheisteanna 79/80. Tá léarscáil 26 a thaispeánas an uimhir uatha. Níor chuir mé na foirmeacha isteach ar na táblaí anseo ó tharla is nach bhfuil mórán éagsúlachta i gceist i gcás an fhocail áirithe seo. Ach san uimhir uatha, mar shampla, tá an guta /u:ə/ ag tromlach na bpointí uimhneacha agus is é an défhoghar céanna atá ag a lán áiteanna i dTír Chonaill, cé go bhfuil guta fada simplí san uimhir iolra.

Tá iolra nó dhó neamhghnách léirithe in LASID: na huana /nə huənə/ ag pt 5, uainte /uənʹtʹə/ ag pt 9, uanaí / : ni/ ag pt 65, na huaine /nə 'hu. ʹə/ (cf. /u. / le haghaidh na huimhreach uatha ag ceist 79 agus /u. ʹ/ le dul ar an léarscáil de réir LASID IV, 190) ag pt A. B’fhéidir go n-athraíonn n (caol?) go / / uaireanta sa chanúint seo, cosúil le /Nʹ/  / ʹ/ in Oirthear umhan. Bhreathnaigh mé ar chúpla focal eile ón bpointe seo, Eilean Arainn, in LASID IV: léarscáil 11: /t .fï ʹh/ tabhann (litriú Dwelly) (cuir i gcóimheas /ta.f N/ ag pt B agus /t uˌən/ ag pt C) léarscáil 13: / i:Nʹ/ le haghaidh tinn léarscáil 128: /sr :Nʹ/ srann ‘snoring’ (cuir i gcóimheas pt B /sr N /); léarscáil 137: / ʹ/ sinn (pt B / ʹ/, pt C / ü n/, pt D / iNʹ/) agus léarscáil 109: /d ˌ n/ domhain (i gcóimheas pt B /dɔ ˌ / agus pt C / ɔˌ nʹʰ/). Ní raibh patrún soiléir ag baint leis na cineálacha de n-anna sa chanúint seo, ach is dócha go n-athraítear /n/ go / / amanna cé nach léir domsa céard iad

na húdair ag an bpointe seo.

Is é an gnáthfhocal Ind-Eorpach ar chinn óga na gcaorach atá sna teangacha Ceilteacha atá le fáil in agnus na Laidine. Neamhréiteach amháin é guta na bhfocal Ceiltise a shíolraíonn ó *ogno- seachas *agno-. Maíonn Vendryes gur tháinig an focal seo faoi thionchar oí (ach cén fáth ar tharla sé seo sna teangacha Ceilteacha agus nár tharla an rud céanna don tamhan *agno- sna teangacha eile ag a raibh ou is?). 2 úan m. «agneau», uan gl. agnus Ir. Gl. 459, uan molt «agneau m le» aws I 144.19, uan firend «id.» PH 5099, uan firenn SR 3901, uan boinind «agneau femelle» Laws I 144.30, uan dé «agneau de Dieu (le Christ)» PH 3794 […] —Correspondant brittonique: gall. oen pl. wyn, mcorn. oin gl. agnus (voc.), corn. oan, on, pl. ean, ennes, bret. oan pl. ein. me mot dans plusieurs autres langues: lat. agnus, gr. ἀμνος, vangl. éanian «agnelet», vsl. agn , sauf que le celtique part de *ogno- et non de *ango peut- tre sous l’influence de oí «brebis» (Thurn. 137, Pokorny 1F. Anz XXXVIII 13, Pok. 9); quant à la gutturale intérieure, elle peut représenter -gʷ- ou -gʷh-, Ped. I 109, [Osthoff IF IV 289, V324, par contre, pensait que le celt. comme le germ. supposait nécessairement -gʷh-] (LEIA U-7-8)

Seo a leanas plé Pokorny ar an tamhan seo agus na leaganacha Ceiltise (faoin gceannfhocal agu h-no-s ‘ amm’): (urk. *ognos mit -gn- aus *-gu hn-, nicht *-gu n, das trotz Pedersen KG. I 109 –bn- ergeben h ttel o- wohl Einfluß von *ou is ‘Schaf’) […] Oder is idg. * gu (h)no- : *əgu (h)no- anzusetzen? (IEW 9)

Ní bhaintear feidhm as an bhfocal éanian ‘uainín’ (yean luaite in OED mar fhocal seanchaite – an dá shampla ó 1408 agus c.1650) a thuilleadh i mBéarla, tá an focal lamb ina ionad. Ach tá focal ón tamhan seo ar marthain go fóill i mBéarla sa bhriathar (y)ean ‘uan a bhreith’. Tá an leagan yean marcáilte mar chanúnach agus ársa. Ní raibh mé lena luasan, murach go ndearna mé cuardach ar Google a thaispeáin an focal yean in alt a foilsíodh san Irish Times le gairid (c. trí mhí ó shin): By arrangement with the rams, yeaning comes late on this side of the hill – we wait to be sure of the spring. To “yean” (this for decultured Dubs) is to give birth to a lamb (archaic, says my Concise Oxford Dictionary snootily, from Middle English, perhaps representing an Old English verb related to eanian, “to lamb”). (Viney 2010)

B’fhéidir go bhfuil an focal seo i mBéarla na hÉireann i gcónaí?

Tugtar dorbie beag uain /do:rbi bʹ g 'u:nʹ/ ‘a small lamb’ ag pt 83a (LASID IV, le cur ar léarscáil 34), cuir i gcóimheas /d :rbɛ / ‘smallest piglet of the litter’ (pt 81). Tá an focal seo in úsáid i mBéarla Uladh freisin. Féach ar an bplé mar gheall ar an bhfocal seo faoi rannóg na muc ar an mbainbhín is lú san ál (2.4.1). Is é uan amháin a fuarthas in Albain sa suirbhé, ach dar le McDonald is é ògan an gnáthfhocal ar Eilean Eirisgeidh—ògan “a young lamb, more often used in Eriskay than uan” (Campbell 1972, 190).

Is é an focal gaolmhar oen iol. yn a fhaightear sa Bhreatain Bheag chomh maith.

oen [H. Grn. oin, gl. agnus, Crn. C. o(a)n, oyen, ll. ey(e)n, Crn. Diw. ll. ean, ennes, Llyd. C. oen, oan, ll. eynn, Llyd. Diw. oan, ll. ein, taf. Gwened oén, H. Wydd. úan: < Clt. *ogu nos (ll. *ogu n ): < IE. *agu no- ‘oen’, cf. lad. agnus, Gr. ἀμνός, H. S. éanian ‘wyna’] eg.b. ll. yn. Epil dafad. (GPC)

I measc na samplaí a luaitear in GPC:

oen bach ‘new born-lamb, little lamb’, oen cwlin ‘culled or draught lamb’, oen llwdn ‘young lamb’ oen llydnes ‘ewe’s first lamb’, oen sugno ‘unweaned lamb, suckling lamb’ oen swci (swca) ‘orphan lamb, pet lamb’ Focail eile bunaithe ar oen: oenig ‘(small) ewe lamb’ oenes ‘ewe lamb, young (breeding) ewe’ oenyn (bain. oenen) ‘lambkin, little lamb’

Is é llwdn focal as a mbaintear úsáid i mBreatnais le tagairt d’ainmhithe óga (cosúil le hisean i nGaeilge na hAlban ar an modh sin) – na caoirigh ina measc. llwdn [Llyd. C. loezn ‘anifail’, loznet (ll.) […] hyd. Diw. lo(e)n; ?cf. Crn. C. lon, lothnow (ll.), Crn. Diw. lodn, lodhon ‘bustach’, Gael. loth ‘ebol’] eg. (bach llydnyn) ll. llydnod, (ar l rhtif., gw. B xxv. 117) llydn […] the young of an animal (sometimes a bird) (e.g. co t, foa , kid, amb, chick), anima beast, ‘head’ (in counting anima s), fig. young man, youth, oaf, dolt (GPC)

Tá ciall leathan ag an bhfocal seo: llwdn asyn (/asen) ‘searrach asail’, llwdn ceffyl ‘capall óg’, llwdn dafad ‘caora, molt’, llwdn gafr ‘meannán gabhair, gabhar’, wdn g ydd ‘éan gé, gé’, srl. Is focal gaolmhar é le loth ‘bromach’ a fhaightear i nGaeilge na hAlban (cf. LASID IV, pt D Q176 agus pt E Q177).

3.6 Ainmneacha caorach ar chineálacha daoine

Baintear úsáid as a lán ainmneacha ainmhithe le cur síos a dhéanamh ar chineálacha daoine, ainmneacha caorach ina measc. Is minic a thugtar ainmneacha a bhaineas le caora ar dhaoine amaideacha. Bunaithe ar an tamhan oí: FGB uascán 2. ‘sheepish person, soft person, simpleminded person’

Rann na Feirste agus Gaoth Dobhair:

uascán /uəskan/ – duine go dtiocfadh leat a rá fá dtaobh dó go bhfuil sé cosúil le caora, siocair é bheith liobasta, leamh. Bodhmánta, amaideach, &rl. Is tú an t-uascán ceart. cf. uascánta aid. ‘leamh, bodhmánta, ar nádúr caorach’ (Ní Dhochartaigh 1969)

Tá brí dhearfach mhaith agus brí mhaslach ag an bhfocal i nGaeilge Uladh, de réir an Chnuasaigh Chonallaigh:

uascán 2. ‘Stócach’, m.sh. rugadh mac óg do'n lánamhain agus tógadh aníos na uascán mhaith é 3. ‘Duine cineál dúr, amaideach’, m.sh. Duine a bhfuil giota de'n chaora ann = ‘A sheepish person’ (Ó hAirt 1993/94, Cnuasach Conallach).

Tá baint (nach bhfuil an-chinnte dearfa) ag na focail óinmhid (SG óinmit) agus óinseach leis an bhfocal uan. Thugtaí ar fhir agus ar mhná í ach níl an focal seo i ngnáthúsáid i nGaeilge na hÉireann a thuilleadh, úsáidtear amadán agus óinseach ina ionad. Ba é an Raithileach a cheap gur chiallaigh óinmit ‘an té ag a bhfuil intinn mar uan’ agus luann sé an aidiacht ónda, ónna ‘foolish feeble, ineffective, timid’ (O’Rahilly 1942, 150-1). Ní aontaíonn sé leis an míniú a thug Pedersen gur focal iasachta é ó ynfyd na Breatnaise (b’fhéidir ó unwitti an tSean-Bhéarla) (O’Rahilly 1942, 150). Mar a mhíníonn Vendryes: óinmit - A fait l’ob et d’explications divers. Rappelle singulièrement gall. ynfyd «fou, insensé», dont on a m me pensé qu’il était emprunté (Ped. I 21), ce dernier étant probablement identique au vbret. enbit gl. debilis. S’il est proprement irlandais, on peut y voir un composé dont le second terme –mit remonterait à *menti-, c’est-à-dire à la racine de muinithir (v. a part). uant au premier terme, O’Rahilly, Ériu XIII 150, y voit le nom de l’agneau, uan (v. à part), ancien ón (óin-mit “qui a l’esprit d’un agneau”) en comparant gr. ἀμνοκῶν (Aristoph. Cav. 264) appliqué à un imbécile, mais la comparison est inopérant, le mot grec signifiant «gardeur d’agneau». Cf. irl. mod. óinseach «une femme imbécile». (LEIA O-17)

Ní ghlacann Hamp leis an díorthú seo, ámh. Ceapann seisean go raibh cúpla focal ann le cialla comhchosúla lena chéile a tháinig faoi thionchar a chéile. Tugann sé an bhunfhoirm *Vn i dʹ (le guta neamhchinnte), agus maíonn sé gur tháinig sé faoi thionchar ón- de thoradh bréagshanasaíochta: “I write * n i dʹ to suggest that ón- was supplied by folk etymology to impart semantics to a segment which had become opaque….O’Rahilly has already explained óin-seach” (Hamp 1988, 191-2). I dtaca le hóinseach, dúirt O’Rahilly gur cruthaíodh amadán as amaid le tagairt a dhéanamh d’fhear amaideach agus gur cruthaíodh óinseach ón bhfocal óinmhid, is é sin gur cuireadh an foirceann baininscneach bisiúil –seach32 (O’Rahilly 1942, 150).

32 Pléifear leis an gcríoch bhaininscneach seo –seach níos mine thíos faoin bplé ar an ngadhairseach.

4. An Madra

Tá caidreamh idir an cine daonna agus na madraí, arbh fhaolchúnna ceansaithe ó bhunús iad, leis na cianta. Is iad na madraí an chéad ainmhí ar éirigh leis na daoine iad a cheansú, rud a tharla den chéad uair thart faoin mbliain 10,000 RC (EIF 114). Uaidh sin amach, bhí an-tábhacht ag baint leis na madraí. Baineadh feidhmeanna éagsúla astu agus póraíodh cineálacha éagsúla de mhadraí dá réir sin. Ainmhithe tábhachtacha sa tseanlitríocht ab ea an madra freisin – mar shampla Ailbhe, an cú faoinar troideadh cath in Scéla Mucce Meic Dathó agus an t-árchú ónar thug Cú Chulainn a ainm in Táin Bó Cúailnge (cf. EIF 115). Bhíodh a lán ainmneacha pearsanta a thosaigh le cú nó chomhfhocal le con- mar an chéad mhír (cf. an iontráil in DIL agus in LEIA sub cú). Luadh go leor cineálacha con sna téacsanna Sean-Ghaeilge ach anois tá na focail mad(r)a(dh) agus gadhar tar éis teacht chun cinn sa Nua-Ghaeilge in Éirinn, cé go dtugtar cù ar an madra go fóill i dtromlach chanúintí Ghaeilge na hAlban.

Tábla achomair ainm fireann baineann na cinn óga ginearálta CO madra, fearchú bitseach, gadhairseach, coileán, conairtín, (FGB) gadhar (lit.) soith; coilí, cana (lit) ban-chú (Duin.) canúintí madra, fearchú, mad(r)a(dh), gadhar, coileán, madadh óg, gadhar, madadh bitse(ach), madadh gadhar óg, cob, madadh, cú fireann baineann, saith, sogh, cuain/cuán(?) banchú, bleacht, bleacht-mhadadh, gadhairseach, madadh gabhlóige Albain cù, fear-chù galla, cuilean, madadh, saigh/soigh/saidh, gasgan(-coin) balgair Sean- cú, matad, ferchú banchú, sod ~ sad cuilén, gaidríne, Ghaeilge matrad samairle, cano/cana Breatnais ci ci gast colwyn, ci bach, cenau, lit. cynyn

4.1 Ainm ginearálta – madra, madadh, gadhar, cú

FGB madra ‘dog’ madra fiaigh, madra seilge ‘hunting dog’ gadhar (fiaigh) ‘(hunting) dog cur’ gaidhrín uchta ‘lap-dog’ ~ measán, measchú, measmhadra gaidhrín ‘cur’ cú ‘hound, greyhound’ cú seilge ‘hunting dog’ míolchú hunting dog árchú lit. ‘fierce dog, warhound, war-dog’ amhsán ‘(of dog) cur’

Duin. cú – a dog, a hound, a greyhound; a hunting dog, a hero, a champion madadh – a dog, esp. of inferior breed, a cur madadh geárr ‘a common dog, terrier, etc.’ madadh gabhlóige, a bitch (Aontr.) madradh cnuasainm; al. used as sg. madradh – a dog, a mastiff; madradh occurs in 14th cent. texts. see madadh gadhar - a hound, hunting-dog beagle, dog, mastiff….al. gaghar (early) gaidhrín a lap-dog, a spaniel orc – (a pig, a young pig… ) ‘a hound, beagle or lapdog’ (al. oirc, O’ZCl.) (a salmon…)

LASID – tábla achomair: madra, madadh, gadhar, cú léarscáil 56 LASID pt 'dog' 202 ‘dogs’

1 An Rinn m dərə m dər : Goatenbridge, 4 Ard Fhíonáin g ər göirʹ m də'ri: 5 Cill tSíoláin m dərə t : sɛ:l 'm dərə ə'gum (GIN U.) tá saol madra agam 6/6a Cill Chainnigh g ir (UATHA) 11 Cléire m dərə m də'ri: 13 An Láithreach m drə geirʹ (g irʹ) freisin m dəri: 15 Cúil Aodha m dərə, göiər m də'r :

18 An Coireán g ir, m dərə g irʹ (U. g ir) nó m də'r : 19 Cill Orglan m dərə gairʹ m də'r : 20 Dún Chaoin m dərə c.f. voc. sub cú {ach níl an focal sin san fhoclóir} Cill Bheathach, ·m də'ri: Ceann Léime / FOCL. t : sE:l 'm dr gʹ ‘he has a dog’s life’ 22(a) An Corrbhaile in tá saol madra aige aice le Cill Chaoi m dərə ku: ‘hound’ cú IOL. kütʹ cúite ə 'xu: an chú (K) 23 Dúlainn m dərə m də'ri:

m də'ri: 24 Fánóir m drə FOCL.33 ku: ‘hound’ IOL. nə ku:tʹə nó künʹtʹə 25 Cinn Mhara m də m dr : 27 Loch an Tóraic m də m dr : Baile Uí 29 Chlúmháin m də m də alt. ku: An Droichead 31 f Nua m du 33 Camdhoire m du m dəri: Gleann na 34 Madadh m du m d Béal Átha 35 Glúinín m d ʷ m dər : m dəri (m dəri.) ; 37 An Carn Mór m də gair ə tʹïNi ‘beagle’ gadhair tinidh An Lochán 40 Beag m :də m dəri. göiər alt. m .drə IOL. m .dri 41 Inis Oírr m .drə, göiər (is é /g iər/ an gnáthfhocal /m :də/ freisin) 42 Inis Meáin m də m də (nó gə ər) IOL. m :dr : An Cheathrú 43 ə Rua m .də m :d ri. 44 Ros Muc m :də m :də (nó göir.) IOL. m :dr . IOL. m :di (nó g iər IOL. g irʹ) dʹrʹ bʹlʹə n xünʹfʹərt ilʹug ‘the tails of all the dogs’ 46 Carna drible an choinfeart uiliug m :də (CO eireabaill na conairte uilig) 47 Imleach Mór m də m də IOL. göirʹ 48 Leitir Fraic m .du m :dər 49 Corr na Móna m .du m .d əR Loch na 50 Fuaiche m d : m dər : Tuar Mhic 51 Éadaigh m du m di 52 Dumha Locha m .du m .di / m :du IOL. m :d [55] 56 An Fód Dubh m :d m :d m d 62 Cill Mobhí ro bəl ə 'm di ‘the dog’s tail’ ruball an madaidh m du ɛ:n m duv ə'v :nʹ ‘one dog’ aon madadh amháin 87 Ballyconnell m .do m .do Sliabh na m du. FOCL. goïr ‘hound’ (B) m du: gr :nə ‘an 63 Cille m du ugly dog’ (B) 65 Ó Méith m duʰ m di m dλ (A), m du (G ), m d (GE), m d (GE), m də (GE), m Du (C) ‘the dog’ IOL. m d (GE) 66 An Creagán gadhar ‘a dog’ t uəNə gö :r (GL) tafann an m Du g(h)adha(i)r ‘the barking of the dog’ 67 Reachlainn m dəg 68 Cluain Maine m du m d FOCL. k : 'hound'

33 foclóirín le haghaidh thuaisceart an Chláir, pt 23-24

Na Dúnaibh / 71 Ros Goill m d.u m d.i Gort an 74 Choirce m d . m .d.i FOCL. gö :r ‘dog’ 75 Toraigh m D : IOL. m D :i 77 Loch an Iúir m d u m d i 78 Rann na Feirste m Du m d.i 81 Beifleacht m d .u m d.i 83 Na Cruacha m d u:, m Du mʷ d 86 Teileann m Du Oileán 88 Mhanann m δə [S] mɔ:δə [N] m :δə [S] (uatha) A Eilean Arainn metɔ k mè.t B Cinn Tìre m ’tə m ’tə IOL. ma’ i Earra- C Ghàidheal ku: ku: IOL. konʹ,ʰ Beinn nam ku: (ku:n D Fadhla freisin?) ko n.ʹ E Leòdhas kû: kɔnʹʰʔ (IOL.)

Baineann an chuid is mó d’éagsúlacht ainmneacha an ainmhí seo leis an ngnáthainm a thugtar ar an ainmhí i gcoitinne. Tá cúpla leagan den ainm ginearálta in úsáid sna canúintí inniu – is díol spéise é ‘madadh’, an focal is coitianta in Ultaibh agus i gConnachta, ach focal nach bhfuil aitheanta sa Chaighdeán Oifigiúil (atreoraithe go dtí madra i bhfoclóir Uí Dhónaill). Is i gCúige Mumhan a bhíos an fhoirm chaighdeánach madra de ghnáth. Ag plé Ghaeilge Rath Chairn, mínítear i bhfonóta an chaoi a dtugann an cainteoir madra mar fhreagairt ar cheistiú díreach agus uaireanta nuair atá sé ag insint scéil ach deir sé madadh sa ghnáthchaint34. Pléitear na leaganacha mada, madú, madra, a bhíodh go léir i gcanúintí éagsúla de chuid Chúige Laighean in SnaG (477-78). Ina dteannta siúd, bíonn gadhar le fáil in áiteanna i gCúige Mumhan agus i gCúige Chonnacht (ar mhalairt le mad(r)a(dh) go minic). Tá corrshampla den fhocal gadhar i gCúige Uladh freisin – pt 66 agus 74 agus fuarthas gadhar /goïr/ ag pt 63 agus an chiall ‘hound’ leis. Ní mhaireann gnáthfhocal na Sean-Ghaeilge ‘cú’ leis an mbrí bhunaidh ‘dog’ sa ghnáthchaint in Éirinn35 (is é ‘(grey)hound’ an chiall níos cúinge atá leis anois), ach is é seo an gnáthfhocal i bhformhór na hAlban i gcónaí. Ach fós féin, tá madadh ann

34 “ C gave madra more than once in response to elicitation, and has also used it occasionally in telling stories. It never occurs in natural conversation, where madadh is the norm. It may represent a special stylized speech type particular to MC, or may merely be an example of a book word or word used for visitors” (Stenson agus Ó Ciardha 1986, 71, fonóta faoi cheist 11b). 35 Tharla an rud ceannann céanna i mBéarla – ba é hound (focal gaolmhar le cú) an gnáthfhocal ar an madra ach tháinig an focal dog chun cinn (a mbíodh brí chúng aige) ina ionad agus anois tá brí chúng ag an bhfocal hound, mar atá ag cú i nGaeilge na hÉireann (cf. OED sub dog agus hound).

in Iardheisceart na tíre sin (pt A agus B). Réitíonn sé seo a bheag nó a mhór leis an méid a deir Dwelly, mar atá, gurb é madadh an gnáthfhocal le haghaidh ‘dog’ i nGaeilge Eilean Arainn agus gur annamh a chloistear cù sa chanúint sin. Cosúil le heach, focal ársa eile a mhair in Albain cé nach bhfuil sé sa ghnáthfhoclóir i nGaeilge na hÉireann, tá an focal cú fós le fáil i seanfhocail, amhráin, srl. Tá cú ‘hound’ luaite ag cúpla pointe in ASID (pt 22, 23/24 68; sna foclóiríní) agus i bhfoinsí Ultacha eile lasmuigh den suirbhé. Díol spéise é pt 29, mar a bhfuil cú mar mhalairt le madadh mar ‘dog’ agus pt 40 inar féidir úsáid a bhaint as coileán co(i)n le haghaidh chinn óga na madraí. Ceantar lag Gaeilge a bhí sa cheantar seo pt 29 (de réir ASID I), agus b’fhéidir go ndearnadh meascán idir brí bheacht na bhfocal madadh agus cú, nó b’fhéidir go raibh sé mar ainm ginearálta ar an madra. Pléifear difríochtaí mar gheall ar shainbhrí bheacht na bhfocal seo sa teanga trí na haoiseanna thíos, chomh maith leis an háiteanna a bhfuil siad le fáil iontu.

Cé go bhfuil madadh i gConnachta agus in Ultaibh, ní hionann an uimhir iolra atá ag an bhfocal sna háiteanna go léir. De réir fhreagraí na ceiste uimhir 202, bíonn madraí (arb ionann é agus uimhir iolra an fhocail madra) i gContae na Gaillimhe go hiondúil agus madaidh i gContae Mhaigh Eo agus in Ultaibh (agus in Albain sna háiteanna ina bhfuil madadh). Tugann Stenson míniú ar an bhfáth a bhfuil “mada” san uimhir uatha agus madraí san uimhir iolra (i bhfonóta): The alternation of plural form with [r] and singular without for mada is the result of the confusion of two separate words. The singular form madadh (Old Irish matad) ‘dog, cur’, which in most dialects survives only in the compound madadh rua ‘fox’. The plural comes from madradh (Old Irish madrad) ‘dog, blood hound’, which is the source of the modern form in both the singular and the plural for most dialects. (Stenson 1977-79, 509)

Ach is cinnte go raibh dul amú uirthi óir is é madadh amháin a bhíos le fáil i nGaeilge Uladh agus i nGaeilge Mhaigh Eo chomh maithe le madaidh san uimhir iolra. Chun an treoirlíne bhunúsach (shimplithe) idir madadh agus madra (agus “mada” in aghaidh “madú” agus foirmeacha na huimhreach iolra) a fheiceáil, breathnaigh thíos ar an léarscáil. Eisceacht í an fhoirm iolra madaidh /m :di/ i nGaeilge Charna36. Dar le foclóir an Duinnínigh, is cnuasainm atá san fhocal madradh, ach go n-úsáidtear mar uimhir uatha é. Tá an úsáid seo ag an bhfocal seo sách luath – in Acallam na Senórach agus in Imram Brain maic Febail de réir DIL. Ní luaitear in DIL, áfach, gur cnuasfhocal é.

36 Tugann Foirisiún focal as Gaillimh an dá leagan iolra seo, madaí agus mádraí, le haghaidh mada i nGaeilge na Gaillimhe (canúintí Chonamara atá á bplé aige go príomha) (de Bhaldraithe 1985, 144).

Bhain a lán cnuasainmneacha le hainmhithe sa tSean-Ghaeilge agus tá cuid acu fós in úsáid. In Ir., collectives which hardly differ in meaning from plurals, are frequent. They are partially compounds (ech-rad ‘horses’, ingen-rad ‘maids’ én-laith ‘birds’: flaith ‘kingdom’…), partly derivatives (bu-ar ‘cows’, lebr-ar ‘books’), partly simple words (cland ‘children’). ( ewis agus Pedersen 1974, § 270)

Phléigh Pedersen an focal madadh i nGaeilge Árann sa bhunleagan Gearmáinise, aontaíonn sé gur tháinig an fhoirm madra ón gcnuasainm agus gur cruthaíodh leagan iolra den fhocal seo (a raibh ciall iolra aige cheana féin) agus is é seo an leagan iolra a úsáidtear i nGaeilge Chonamara de ghnáth. Meascadh an focal simplí agus an cnuasainm le chéile mar sin sa chanúint seo (agus cuireadh ina ionad sa deisceart agus sa Chaighdeán Oifigiúil): Mit diesen aus der alten Kasusflexion stammenden analogisch wuchernden Endungen haben sich pluralisierte Kollectivendungen gemischt: Arran mɑdə ‘Hund’, Plur. Nə mɑ dr ‘die Hunde’ (die Endung –rad in plurisierte Form as –raidhe37). (VGK §411.anm.)

Tarlaíonn rud cosúil leis seo i roinnt fochanúintí ina bhfeidhmíonn éanlaith mar uimhir iolra den fhocal éan, in áit éin an Chaighdeáin nó an fhoirm choitianta chanúnach éanacha(í) (nó éiníní). Is í ceist 822 ‘bird, birds’ atá i gceist anseo: /i:ən/ iol. /iən əhə/ (pt 18), /i:ən/ iol. /iənl hə/ (pt 19), /i.an/ iol. /i.anləhə/ (pt 20), /ɛ :n/ iol. /ɛ:nəxi: / ~ /nə hè:n ə/ (pt 46), /è:ən/ iol. /e:nəxi/ nó /e:n :/ (pt 59), /è:ən/ iol. /Nə è:Nʹ :/ (pt 62), agus /ɛ:ən/ iol. /ɛ:n i/ (pt 65). Lena gcois siúd tá foimreacha measctha ann i roinnt canúintí a bhfuil l an chnuasainm iontu in éindí le foirceann iolra eile – éanlacha(í), éanlaigh (cosúil le mada iol. madraí i gConamara): / : n/ iol. / əN əxə/ (cainteoirí eile /Nə hi ləxə/ (pt 2), / :an/ iol. / :ən əxə/ (pt 7), /ian/ iol. /nə hɛ:n gʹ/ (hian-) (pt 22/22a) (agus 823 /nə hɛ:n əxə (hian-) 'o:gə/), /è:n/ iol. /è:nləxi:/ (pt 33), agus /è:ən/ iol. /è:nləxi:/ (pt 36). Tugtar eolas i bpointe amháin, áfach, a léiríos gur coinníodh an t-idirdhealú idir an cnuasainm agus leagan iolra an ghnáthainmfhocail – éan /i: n / iol. na héin /nə 'he:nʹ/ cnuas. éanlaith(e) /ɛ:nlïhə/ (pt 12). Sampla eile den chnuasainm in úsáid in áit na bunfhoirme iolra is ea laoch iol. laochra. Tugann foclóir Uí Dhuinnín laoich agus

37 aidir le forbairt na cnuaschríche seo: “Das meistbesprochene Suffixoid zur Bildung von Kollekiva ist aber jenes -st mmige, feminine –rad (<*r id - ), das ein Gegenstück im maskulienen ky. –rwydd sowie im neutischen, unkomponierten air. ríad ‘the act of riding or driving’ hat und – ausgehend von einem gemeinkeltischen Grenzkompositum wie ech-rad ‘*Pferdefahrt/wagen > Hahrt/Wagenpferde’ – vornehmlich an Bezeichnungen für ebewesen antritt: Aufgrunf seiner Entstehung wird es zun chst für Tiernamen gebraucht (banbrad ‘herd of young pigs’, brocrad ‘badgers’, moltrad ‘rams, wethers’), dann auch für andere ebeswesen (zun chst milit risch relevante wie – neben marcrad ‘horsemen, cavalry’- láechrad ‘men-at-arms, warriors’, rígrad troupe royal ) und in üngerer Zeit selbst an Konkreta (vgl. saignénrad ‘flashes, lightening’ und das oanblend mir. saccrad bagage ) (de Bernardo Stempel 1999, 473).

laochra mar fhoirm iolra agus is follas gurb ionann é seo agus laochradh (~lachraidh ~ laochra) ‘(band of) heroes or champions, warriors or active youths’38. Baineann siad seo (madraí, éanlaith, laochra) go léir leis an gclaonadh atá sa Nua-Ghaeilge tréaniolra (atá so-aitheanta mar fhoirm iolra) a úsáid i leaba an lagiolra. Luann Watson samplaí i gcanúintí na hAlban freisin: taigh iol. treabhair agus long iol. luingeas in Oirthear Rois / Cataibh agus eun iol. eanlaith agus beinn iol. beinntreach ar Arainn (SnaG 677). Tharla rud cosúil leis seo sna teangacha Briotainise, mar ar shíolraigh a lán de na críocha iolra ó dheirí cnuasainmneacha (Lewis agus Pedersen 1961, 160-161).

Cúrsaí foghraíochta na teanga an príomhchuspóir atá ag Suirbhé Chanúintí Ghaeilge na hAlban seachas foclóir na gcanúintí, ach faightear eolas ar ainmneacha cúpla ainmhí sa suirbhé pé scéal é. Mar a léiríonn na pointí Albanacha ó LASID agus foclóir Dwelly, feidhmíonn an focal cù mar ghnáthfhocal ar an madra i bhformhór na tíre, ach is é madadh atá ann in áiteanna san iardheisceart. Mar a fheictear sa tábla thíos ó shuirbhé canúineolaíochta na hAlban tá madadh coitianta ar Ìle, Eilean Arainn agus ar Chinn Tìre (ach níl sé i chuile áit ar Chinn Tìre). Bíonn madadh ar mhalairt le cù uaireanta. Ach is díol suntais iad na pointí eile – go bhfuil madadh in úsáid (fiú go hannamh) i nGaeilge Leòdhais agus luadh é i bPeairt chomh maith. Sna pointí eile go léir, ní bhfuarthas ach cù sa suirbhé sin.

Tábla – madadh i Suirbhé Chanúintí Ghaeilge na hAlban: pt Survey of Gaelic Dialects of Scotland Q 265 'dog' Q 266 'dogs'

k ü:u / m tə (fonóta: ní 5 Brèinis, Leòdhas úsáidtear madadh go minic) 31 Ìle mʷɛd i / kɔɲ Cill Phàdraig, Eilean 32 Arainn mʷɛdə / ku: Breadhaig, Eilean 34 Arainn mʷɛd ək Seasgann, Eilean 35 Arainn mʷɛd ək 37 Càrradal, Cinn Tìre ma d ə ma d 38 Muasdal, Cinn Tìre m t Ceann Loch Chille 39 Chiarain, Cinn Tìre mad əg m d / mɛd Aird Mhèanais, 40 Giogha ku kɔɲ / mɛ d 41 Clachan, Cinn Tìre m d ə

38 Tá laochra mar uimhir iolra de laoch agus mar chnuasainm ag FGB.

An Tairbeart, Cinn 42 Tìre kʊ: kɔ ɲ Na Tròiseachan, 207 i Peairt thiar theas ku: k ɲ /m d (Ó Dochartaigh 1997, 78-81)

Léarscáil 6 – dáileadh bunú ach d’ainmneacha ar an madra i canúintí na hÉireann bunaithe ar fhreagraí LASID

4.1.1 Malartacht chéille: mad(r)adh vs. gadhar vs. cú

An-chosúil leis an méid a tharla le téarmaíocht na gcapall, cailleadh an sean- ghnáthainmfhocal Gaelach, an focal ag a raibh gradam ard, agus tháinig leaganacha eile chun cinn ina ionad. Sa dá chás áirithe seo, maireann an focal Sean-Ghaeilge mar ghnáthfhocal in Albain go fóill. Agus is gá a lua nach bhfuil dearmad déanta de na focail seo in Éirinn ach oiread. Tá iarsma nó dhó de chú in Éirinn in ASID, le haghaidh ‘pup, whelp’ tugtar na foirmeacha seo a leanas ag pt 40 An ochán Beag: madadh óg /m d o:g/, alt. coileán gadhair /külʹ :n göirʹ/ (alt. coileán con /...ko n/ nó coileán coin /...kʷ nʹ/). Is é sin, deirtear coileán con/coin uaireanta (nó thug an cainteoir mar leagan malartach iad ar chaoi ar bith).

Bíodh nach bhfuil mórán fianaise ann in LASID ar chor ar bith an focal gadhar a bheith i nGaeilge Uladh (d’aimsigh mé dhá shampla: pt 74 san fhoclóirín /gö :r/ ‘dog’ agus pt 66 tafann an g(h)adha(i)r /t uəNə gö :r/ (G ) ‘the barking of the dog’), úsáideann cuid de na húdair cháiliúla Chonallacha an focal seo corruair ar scor ar bith. Ag baint feidhme as Tobar na Gaedhilge le cuardach39 a dhéanamh ar na focail seo sa chorpas ansin (i bhfad bhfad níos mó as Cúige Uladh ná áit ar bith eile, sa leagan is deireanaí (Bealtaine 2009) tá 50 leabhar le 17 údar ann (is iad Séamas Ó Grianna, Seosamh Mac Grianna agus Seán Mac Meanman na húdair is minice atá ann)), sa chorpas Ultach d’aimsigh mé 25 sampla den fhocal gadhar sna 50 leabhar sin. Ach mionlach amach is amach iad siúd i gcodarsnacht leis na 1096 sampla le haghaidh madadh (agus 213 sampla de chú). Ní raibh sampla dá laghad den leagan madra. Ní raibh deis agam iniúchadh a dhéanamh ar chuile fhocal a fuarthas, ar ndóigh, ach ag breathnú ar chuid de na samplaí le haghaidh gadhair, is léir go mbaineann sé le gadhar seilge nó le conairt ghadhar. Scéalta béaloidis a bhíos i gceist go minic sna cásanna seo, áit a mbeifí ag súil le focal ársa agus neamhchoitianta, each agus cú, mar shampla). Agus, ar mhaithe le comparáid, cé go bhfuil na corpais i bhfad níos lú sna cásanna seo: -Alba (4 leabhar, 4 údar): madadh 11, cù 37, gadhar 6 (i leabhar amháin le hIain Mac Phàidein comhthéacs “gadhar a ruagas am fiadh”) -Connachta (3 leabhar, 3 údar): mada(dh) 37, madra 2, cú 7, gadhar 6 -Mumhain (2 leabhar, 2 údar): madra 8, madadh 1 (“madadh rua” …madaruadh i gcásanna eile sa chorpas i gCúige Mumhan), cú 1, gadhar 10

39 Níl leimiúchán déanta go fóill agus mar sin caithfear cuardach a dhéanamh ar “gadhar” agus “gadhair” mar shampla ach ba cheart go mbeadh na hathruithe tosaigh san áireamh.

Is fíorshuimiúil é an focal gadhar in Albain sa chomhthéacs céanna agus atá sé in Ultaibh. Sainmhínítear in Dwelly an focal seo mar ‘lurcher dog cross-bred dog, being half greyhound and half foxhound; anciently greyhound; mastiff’. Cosúil le Gaeilge na hAlban, is ‘gadhar seilge’ an phríomhbhrí ag an bhfocal i nGaeilge Uladh, nuair a úsáidtear an focal gadhar sna cásanna faoi leith seo, mar shampla (ón scéal ‘ eanbán Chonaill Chearnaigh a d’inis Annie Sheáin Néill Uí Bhaoighill (as Rann na Feirste)): “…agus tchí sé idir é féin agus léas an eilit mhaol ar chosa in airde agus an gadhar caol sleamhain cluasleathan donn ag tafann go géar ar a lorg” (Ó Baoighill 2007, 46). Faightear an focal cú sa scéal céanna agus an tsainbhrí chéanna aige – ‘cú seilge’: “ e sin scaoileadh an cú agus amach léithe.” (Ó Baoighill 2007, 49). I nGaeilge Ros Goill tá gadhar (madaidh) /gɛ:r (madi)/ ‘dog’ ( ucas 1979, 60). Léiríonn úsáid madadh le cois gadhar gur focal éagoiteann é gadhar sa chanúint, nó b’fhéidir go ndéanann sé tagairt do chineál madra. Ag breathnú na n-uimhreacha ó Thobar na Gaedhilge an athuair, bhí leathchéad sampla den fhocal gadhar ach breis agus dhá chéad sampla den fhocal cú. Fiú sa chomhthéacs teoranta seo, ní focal coitianta é gadhar i nGaeilge Uladh. An sampla tugtha le haghaidh cú i nGaeilge na Mumhan i dTobar na Gaedhilge (ó leabhar le Pádraig Ua Maoileoin) díreach mar an gcéanna le habairt ó leabhar sa chorpas le Seán Ó Ruadháin (Gaeilge Chonnacht): “Do bhí ár gcoin ‘s ár ngadhair go léir…”40 Faightear focail “neamhchoitianta” i gcanúintí i gcomhthéacsanna ar leith cosúil leo seo.

Is léir ón eolas canúnach gur minic a bhaineas gadhar le ‘gadhar fiaigh/seilge’ go háirithe sna canúintí a bhfuil madra/madadh mar ghnáthfhocal ar an madra acu, lasmuigh de Chúige Uladh freisin. De réir fhreagraí LASID, feidhmíonn madra mar ghnáthfhocal i dtromlach d’Oirthear na umhan ach feidhmíonn gadhar mar ghnáthfhocal ar an madra ag pt 6 agus 4. Ag plé Ghaeilge na nDéise, taispeánann an Breatnach go bhfuil idirdhealú cosúil leis an gceann i dTír Chonaill (ach b’fhéidir gur focal níos coitianta é gadhar san áit seo ná i Leath Cuinn) agus go mbaineann an gadhar leis an bhfiagaíocht: -madara ‘dog’ (Breatnach 1961, 285)

-gadhar /gəir/ ‘a hunting dog’: cf. paca gadhair fhiaigh /'pakə gəirʹ 'iəgʹ/ (SS), paca gadhar fiaigh /'pakə gəir 'fʹiəgʹ/ ( T) (Breatnach 1961, 207)

40 Dhá leagan dhifriúla de lao fiannaíochta (Laoi Oisín) sa dá leabhar: Do dhúisigh inn an ei it mhao / Dob fhearr éim, rith agus úth; / Do bhí ár gcoin ‘s ár ngadhair go éir / Ag rith ina déidh fí lán-tsiú … in Na hAird Ó Thuaidh le Pádraig Ua Maoileoin (lch. 113) agus Dúisíodh inn an ei it mhao / Dob fhearr éim, rith agus úth, / Do bhí ár gcoin ‘s ár ngadhair go éir / Go d úth ina dhiaidh faoi lántsiúl in An Mhothall sin ort le Seán Ó Ruadháin (lch. 127).

Fuarthas gadhar agus madra ar mhalairt lena chéile in Uíbh Ráthach in LASID, gan tráchtaireacht ar a n-úsáid. In Cnuasach Focal Ó Uíbh Ráthach, áfach, is léir go bhfeidhmíonn gadhar mar an gnáthainm ar an dog. Faightear na focail seo i liosta na n- ainmhithe ag deireadh an leabhar mar: ‘dog’ gadhar ‘dogish’ madra, picí-dog

Agus sna príomhiontrálacha: gadhar ‘dog’, gadhar fiaigh ‘madra seilge’, gadhar gearr ‘brocaire’; le gadhair fiadhaigh agus gadhair gearr agus coineanna, chuadar ag fiach i gCum an Mheannaithe (Nic Pháidín 1987, 59)

Baineann madra le hainmhithe eile freisin: madra: 1. madra gearr ‘brocaire’ Nah aon mhadra gearr ag labhairt i ndoras a tí féinig, ach an doras ná bíodh ní labhradh in aon chor. Bhíodh sé sin sa scéal fiannaíochta 2. madra glas ‘fíogach, dog-fish’ (Scyliorhinus stellaris) 3. madra rua 4. madra uisce 5. madra oilc ‘madra confaidh’ (Nic Pháidín 1987, 74)

Ag filleadh ar ais ar an Rinn, tá idirdhealú difriúil déanta idir na focail seo de réir chuntas Mhaidhc Dháith – is é gadhar an gnáthfhocal ar an madra agus is madra coillte é an madra dar leis: “gadhar is ea an ceann fireann agus gadhar is ea an madra, leis, ach thá madra gearrtha. Gearrtar cuid mhór acu ansan” (Verling 2007, 150). Níl sé thar a bheith soiléir, ach ós rud é go ngearrtar a lán acu, is féidir gurb é madra an focal is coitianta ar an madra agus go dtugtar gadhar ar an madra fireann nach bhfuil. Maidir leis na gadhair sheilge, is féidir leis an dá fhocal tagairt a dhéanamh don chineál seo madra: “Paca gadhar. Conairt madraí fiaigh a déarthá” (Verling 2007, 151). Lena gcois sin, idirdhealaíonn sé na fuaimeanna a dhéanas an madra agus an gadhar fiaigh: “Ag sceamhaíl a bhíonn an madra agus ag glámaireacht a bhíonn an gadhar fiaigh. Ar airigh tú riamh an uathairt a chuireann an gadhar fiaigh as. Bíonn na gadhair fiaigh ag uatharataíl” (Verling 2007, 151).

Mar is léir ón léarscáil, taobh amuigh de chorráit, má bhíonn an focal gadhar le fáil i gcanúint ar leith, bíonn madra nó madadh ann in éindí leis. Is minic go mbíonn ceann amháin díobh níos coitianta i gceantar áitiúil. Ní hannamh go dtaispeántar na leaganacha uilig ar léarscáileanna in LASID I agus tá tuilleadh eolais sna himleabhair eile (agus is dócha go bhfuil i bhfad níos mó éagsúlachta ann ná mar a fhaightear ansin chomh maith). Tugtar madra agus gadhar taobh le taobh lena chéile in áiteanna i gCúige Mumhan ach níl gadhar i gConamara ar léarscáil 56 ach amháin ar Inis Oírr. Tugtar gadhar mar

leagan malartach in LASID III (gan trácht ar cé chomh coitianta is atá an dá leagan). Ó fhoinsí eile, is amhlaidh go mbíonn an focal gadhar níos coitianta ná madadh sa cheantar áirithe seo – “Difríocht minicíochta is mó a bhíonn i gceist mar shampla, is cosúil gur gadhar is mó a deirtear i gCarna, mada i gCois Fharraige, ach tá an dá fhocal in úsáid sa dá cheantar” (Ó urchú 1998, 55). ar an gcéanna, deir Ó Curnáin gurb é gadhar an gnáthfhocal i gceantar Iorras Aithneach, “the common, unmarked word is gadhar” (Ó Curnáin 2007, 2293). Ina mhullach air sin, baintear úsáid as gadhar le brí mhaslach dhiúltach freisin; m.sh. ciallaíonn ina ghadhar ‘bad condition’ in abairtí mar tá an lá inniu ina ghadhar uilig agus tá na fataí sin chomh beag, tá siad ina ngadhair tá siad chomh beag sin (Ó Curnáin 2007, 2266). Bíonn úsáid dhiúltach ag an bhfocal seo chomh maith (ag tagairt do dhaoine) nach deabhltaí drochúinte an mada beag thú! agus ach an oiread leis an mada ‘at all’ agus níl fhios cén mada gearr a mhún (iad) ná (cén) mada gearr a chas iad ‘their forebears are unknown’ (Ó Curnáin 2007, 2293). á bhreathnaítear ar an léarscáil thuas, mar ar cuireadh freagraí ó cheisteanna éagsúla agus ó fhoclóiríní an tsuirbhé san áireamh, is follas go mbaineann gadhar le hIarthar Chonamara go háirithe (ach go bhfuil madadh le fáil ansin lena chois) agus nach mbíonn gadhar chomh coitianta sin i gCois Fharraige. Ach ag an am céanna, tá an focal seo le fáil in áiteanna eile sa suirbhé i gCois Fharraige—coileán gadhair /külʹ :n göirʹ/ (pt 40) (ar mhalairt le madadh óg agus coileán co(i)n), ach ní hin le rá go n-úsáidtear an focal gadhar lasmuigh den fhrása coileán gadhair ach an oiread. Tá an chiall dhiúltach seo ag gadhar i mBéarla na hÉireann fiú. Tugann Ó Muirithe: gadhar 1. ‘a dog’ N (w. Cork) C (e. ayo) ‘a hound of doubtful pedigree’ AG (s. Tipperary) Figuratively, ‘a rough, uncouth person. “That fellow is a right gadhar” ibid. (Ó Muirithe 2000, 103)

Mar a fheicfear thíos laistigh den phlé ar na focail seo sa Nua-Ghaeilge Mhoch agus sa tSean-Ghaeilge, ní raibh an bhrí mhaslach ann ón tús. Cosúil leis gciall atá ag an bhfocal i gcónaí i scéalaíocht Thír Chonaill, bhain gadhar le madra seilge ó cheart. Ina theannta sin, bhíodh baint ag an bhfocal mad(r)adh le madra nach bhfuil pór maith ann agus b’in an t-ainm níos maslaí ar an madra.

Focal eile ar an madra in LASID:

- I nGaeilge an lae inniu, is iondúil go gciallaíonn cú ‘hound’, ach is féidir ciall níos leithne a bheith ag an bhfocal seo chomh maith: cú /ku:/, /k / /kü:/ (G) ‘a hound’ ach scaifte cú(a) /s f ʹtʹə 'ku:ə/ ‘a pack of dogs’ Fánaid agus Gleann Bhairr (Evans 1972, 201)

Focal eile ón gceantar seo, nach bhfuilim in ann míniú a thabhairt air, é cúlaí:

cúlaí /ku:li:/ ‘a dog’, cúlaí beag dubh /ku:li: bʹɛg duhʔ/ ‘a little black dog’ (Evans 1972, 201)

Is cosúil é an focal seo le coilí ‘(pet name and call name for) pup’ (FGB), ach b’fhéidir gur tháinig sé faoi thionchar cú? Nó is féidir go mbaineann sé le collie an Bhéarla. Foirm spéisiúil Ultach (Rann na Feirste agus Gaoth Dobhair) eile is ea coillseach /ki ʹsʹax/ ‘madadh mór’ (Ní Dhochartaigh 1969). B’fhéidir go mbaineann sé seo leis na focail eile chomh maith.

- Cnuasainm ar na madraí nó scata cúnna é conairt (FGB: ‘coll. dogs pack (of hounds)’), focal atá bunaithe ar an tamhan con- nó cuan-. Le cois an litrithe conairt ‘a pack of hounds, a rout of wolves’, tugann foclóir an Duinnínigh confhairt, coinfheart (a léiríos baint (bhréagach) leis an bhfocal feart b’fhéidir??). Is iad cúana(i)rt, cona(i)rt an litriú atá le fáil in DIL (agus níl ach sampla amháin ann ag an bhfuil f sa litriú). Síolraíonn an focal seo ón bhfocal cuain (SG cúan) de réir Vendryes, ach cheap Pedersen go mbaineann sé le cú agus gur tháinig cuanart de thoradh bréagshanasaíochta agus gurbh é conart an fhoirm bhunaidh (VGK II, 47). Sub cúan: cúana(i)rt, cona(i)rt, f. th. en , «meute de chiens (ou de loups)», avec suffixe -rt- comme adart, anart (v. à part), cf. Ped. II 47, qui y voit un dérivé con-art (de cú «chien») transformé en cúan-art (de cúan) par étymologie populaire. On en a un dérivé adj. conartach, cunartach, tardif; (LEIS C-261)

Ach tá leaganacha le f-inmheánacha fuaimnithe i gConamara in úsáid mar chnuas ainm: drible an choinfeart uiliug /dʹrʹ bʹlʹə n xünʹfʹərt ilʹug/ ‘the tails of all the dogs’ (CO eireabaill na conairte uilig) (pt 46 Carna). Is é an gnáthleagan i gCarna/gConamara leagan le carn consan leathan—confairt. (cf. de Bhaldraithe 1985, 61 agus Ó Curnáin 2007, 2227). Tugann de Bhaldraithe sampla spéisiúil as Gaeilge Chois Fharraige d’úsáid an fhocail seo ar bhealach nach cnuasainm é—ciallaíonn confairt ‘mada mór’ agus tugtar an frása confairt de mhada (de Bhaldraithe 1985, 61).

4.1.2 Athrú diacrónach: gadhar vs. mad(r)adh vs. cú – focail Ghaeilge ar an madra anallód

Tabharfar samplaí ó na Foclóirí (tugadh cuid acu cheana féin) arís ar dtús:

FGB madra ‘dog’ gadhar (fiaigh) ‘(hunting) dog’

cú ‘hound, greyhound’ cú seilge ‘hunting dog’ madra fiaigh, madra seilge ‘hunting dog’ míolchú ‘hunting dog’ gaidhrín uchta ‘lap-dog’ freisin= measán, measchú, measmhadra árchú lit. ‘fierce dog, war dog, warhound’ gadhrín ‘cur’ freisin = gadhar, gaidhrín, maistín (= mastiff) amhsán ‘(of dog) cur’

Duin. cú (bain. agus fir.) ‘a dog, a hound, a greyhound a hunting dog, a hero, a champion’ madadh ‘a dog, esp. of inferior breed, a cur’ coll. madradh, al. used as sg. madradh ‘a dog, a mastiff’ madradh occurs in 14th cent. texts. see madadh gadhar ‘a hound, hunting-dog beagle, dog, mastiff’….al. gaghar (early) gadhar fiadhaigh ‘a hunting dog’, iol. gadhair fhiadhaigh ‘a pack of hunting dogs’ gaidhrín ‘a lap-dog, a spaniel’ míol-chú ‘a greyhound’ árchú ‘a chained or fierce dog, a watch-dog’ al. fa-

Dwelly gadhar lurcher dog; cross-bred dog, being half greyhound and half foxhound; anciently greyhound; mastiff madadh dog mastiff any wild animal of the dog species fox wolf… cù dog mial-chù ‘greyhound’ (infhilleadh traidisiúnta fós in Albain gin.u. coin, ainmn. iol. coin, gin. iol. c(h)on) balgair ‘fox in contempt cunning fellow; dog; impudent person; glutton; big-bellied man; thief, rogue, robber otter’

Nua-Ghaeilge Chlasaiceach:

Seo a leanas sliocht as Sgáthan an Chrábhaidh (Lobháin 1616), ní aistriúchán ón Spáinnis (~ón gCatalóinis) atá i gceist sa chuid áirithe seo ach sliocht a chum Ó Maoil Chonaire é féin (O’Rahilly 1955, xvi). Tá sé ag caint faoi scéal de chuid Aesop faoi na faolchoin (~mic-thíre) agus na caoirigh agus na gadhair á gcoimhéadsan—“…& an tan fuaradar na faolchoin na caorcha gan chosnamh na ngadhar ortha, do ghabhsad gá leadradh & gá luathchognamh, gur chuirsead chum báis gus an ccaoirigh ndéigheanoigh íad.” (116) San fhabhalscéal seo, tugann sé caoirigh ar an bpobal, faolchúnna ~ mic thíre ar na heiricigh agus gadhair ar an gcléir. Agus é ag plé chiall mheafarach an fhabhalscéil i leith na Críostaíochta de, malartaíonn Desiderius an focal gadhar (as ar baineadh feidhm san fhabhalscéal bunaidh díreach roimhe sin) ar an bhfocal madadh nuair atá sé ag áitiú go gceapann sé nach ceart gadhair a thabhairt ar na sagairt, ach gur córa madaidh a thabhairt ar na heiricigh. Is léir gur maslaí an t-ainm é madadh ná gadhar a thabhairt ar dhuine agus táim féin ag maíomh go léirítear sainbhríonna bunaidh na bhfocal seo, mar a bhí sa

tSean-Ghaeilge, sa sliocht seo – is é sin le rá gur chiallaigh gadar ‘gadhar seilge’ agus gur chiallaigh matad ‘madra coitianta, madra le drochfhuil, cur’. Déanfar mionphlé ar na téarmaí Sean-Ghaeilge thíos. “As eagoil leam, a mháthair,” ar Des., “gurab fíor sin gidheadh, ní haithnidh dhamh créad an bhuain atá ag do sgéul ris an ccéill-sin bheanas tusa as, acht amháin go n-admhoim gurab meinic ghoireas an sgrioptúir caorcha don phobol chreidmheach; & do chum do sgeóil do bhuain ré hádhbhar, nír fhol ir a dhearbhadh gurab meic thíre na heiricidh, & gurab gadhair an chliar; & dar leam-sa dobadh córa madoigh do ghairm do na heiricidhibh, bhíos ag gearradh na Ccatoiliceadh, iná do na pearsanoibh Eaglaisi, dár aithin Críosd bheith mín maordha.” “ éagh S. Aibhisd n,” ar an tShimplidheachd, “& do ghéubha tú aige a mórán d’ionaduibh gur ab faolchoin na heiricidh, & gurab gnáth don sgrioptúir mic thíre do ghairm dhíobh féin & do na droch-dhaoinibh eile, mar ghoireas caorcha do na dagh- dhaoinibh…. ‘Atá a fhios agom,’ ar Pól, ‘go ttiocfaid faolchoin fhuadoigh a stteach eadroibh, ag nách bia truighe don tréad.’ & gé gurab fíor an ní sin adeiri-si, .i. go ngoireann an sgrioptúir madadha do na heiricidhibh, & fós madadha gaoithe, do réir mhínighthi S. Aibhisdín, mar ghearroid an nEaglais lé fiaclaibh nimhi, goiridh mar an ccéadna gadhra a n-ionadoibh oile do phréláidibh na Heaglaisi & don chléir Chatoilici chathoigheas ar son na Heaglaisi go dortadh a bhfola ar a son…” (O’Rahilly 1941, 117-118)

Sula bhfágtar an sliocht seo inár ndiaidh, is fiú aghaidh a thabhairt ar an teilgean cainte madradh gaoithe, ainm níos treise ná madadh fiú, a tugadh ar na heiricigh. I bhfoclóirín an leabhair (sub gaoth) sainmhíníonn an Raithileach madadha gaoithe mar ‘mad dogs’ agus luaitear sampla eile den teilgean cainte ón litríocht – madra gaoithe agus leagan gairmeach bunaithe ar an bhfocal gadhar, a ghadhair gaoithe. Níl ach madra gaoithe ‘(rainbow) light over horizon portending storm’ in FGB, ach tá ciall níos litriúla ag an Duinníneach chomh maith leis an leagan meafarach: madadh gaoithe ‘a mad dog, bloodhound or vicious dog’, al. ‘a cloud portending a squall, a squall, an incomplete rainbow’. Faoin gceannfhocal gáeth (2) in DIL, tá cúpla leagan a thugas míniú ar an úsáid seo: b’ann don nath cainte téit re gaíth ‘goes mad’ (.i. téann (sé) le gaoth) agus tugtar an sampla co ndeachaigh re gaith & re gealtacht. Mar gheall ar na madraí gaoithe, luaitear madra gaíthe ‘a mad dog’ ag s t gtar an sampla e féin do ṡeachnadh ar mhadraibh gaoithe (ó théacs réalteolaíoch arna aistriú ón Spáinnis, ag aistriú na bhfocal Spáinnise can rabiosa ‘madra confaidh’).

Luadh cheana féin gur úsáideadh cú (agus coileán; breathnaigh thíos) mar (leas)ainm duine. Dhéanadh cú tagairt do ch radh nó laoch go hiondúil (DIL “Fig. Usu. laudatory of persons…Very freq . in nn. pr. notably in name C. Ch lainn”) ach ní hamhlaidh go

mbíonn ciall dhearfach leis an ainm i gcónaí. Mar chruthúnas, tá a lán de thréithe diúltacha (agus dearfacha) an mhadra le sonrú in úsáid Conán mar ainm duine: FGB: Conán 1. (a) big easy-going person (b) disgruntled person. Conán críon ‘disgruntled old man’ 2. Béile Chonáin ‘gargantuan meal’

Ba é Conán mac Morna (Conán Maol) duine den Fhiann agus tá tréithe den amhsán íseal aige, ach in éindí le cúpla tréith an chú dhílis freisin: Within the Fenian Cycle, Conán is often portrayed as the most comic figure, although he is not often a buffoon…In that he is also a troublemaker, he has something in common with Loki of Norse mythology. As he is fat and sometimes foolish, he has been compared with Shakespeare’s Falstaff, except that he never runs from a fight. ean and greedy, he is often detested by the bulk of the Fenians, but once he allied himself with Fionn the two of them are often seen together, almost as a team. Although bald, Conán has the fleece of a black sheep running down his back. (MacKillop 1998, 87-88)

An tSean-Ghaeilge:

Tá líon an-mhór d’ainmneacha ar na madraí sa tSean-Ghaeilge. Cú an t-ainm ba choitianta ar an madra a bhí ann agus bunaíodh go leor focal eile ar an gceann seo le cur síos a dhéanamh ar chineálacha éagsúla de mhadraí ag a raibh feidhmeanna éagsúla. Ní phléifear go mion iad go léir anseo. Ina áit sin, díreofar ar an gcodarsnacht ó thaobh na céille de idir cú, matad agus gadar go príomha á gcur i gcomparáid le cialla na bhfocal níos deireanaí, le cois shanasaíocht na bhfocal seo. Tá cuid de na focail seo i bhfoclóir Uí Dhónaill marcáilte mar fhocail liteartha.

Déanann Kelly cur síos ar na cineálacha éagsúla madraí agus cúnna ó na foinsí Sean- Ghaeilge (téacsanna dlí go háirithe) in EIF. Ar dtús, thugtaí árchú ‘guard-dog, slaughter hound’ (Breatnais aergi) ar mhadra mór fraochta chun ionsaí a dhéanamh ar ionróirí, chun iad a mharú (EIF 115). I bhfonóta, luaitear go ndearna Strachan idirdhealú ar archú ‘watch-dog’ agus árchú ‘slaughter-hound’ (agus tá an t-idirdhealú seo athdhéanta mar sin in DI agus EIA), ach ceapann Kelly gur “ghost-word” é an chéad cheann. Tá an focal seo in FGB i gcónaí marcáilte mar fhocal liteartha. Faightear sampla sa scéal “ é féin is mo mhadadh” le “ áire”: “Bhí siad mar a d’aithneochadh siad nach dhá choileán shuaracha ar bith a bhí ag bagar ar a chéile, ach dhá árchoin go mbuaidh a raibh a gcliú agus a saol i ngeall ar an chomhrac” (Ó Grianna 1993, 244)

Is follas ón leagan seanchaite “go mbuaidh” gur tógadh an frása (árchú san áireamh) ón seanchas – ó seanscéal nó ó Laoi Fiannaíochta is dócha. Is cosúil gur bhain an cineál seo

de chú leis na laochra go háirithe (cf. cú á thabhairt mar (leas)ainm ar laochra freisin ar ndóigh, m.sh. Cú Chulainn) – árchú ánruith ‘hound of a champion’ (EIF 116).

Bhí cúnna cosanta eile ar fheirmeacha na ngnáthdhaoine, na cosmhuintire, nach raibh gradam ard orthu. Bhaist an lucht litríochta ainmneacha maslacha orthu, mar a bhí, cú otraig ‘dungheap dog’ agus cú chrumdumai ‘dog of the maggot-heap’ (EIF 116). Déantar idirdhealú i dTáin Bó Cúailnge idir an cú mór ‘great hound’ agus an aithechmatad ‘peasant chur’ (EIF 116-7). Tá sliocht ón Táin ag plé leis na focail seo

luaite in DIL (faoin gceannfhocal 1 aithech): aithech-matad ‘base dog (term of contempt)’ — ni tocrad dam int aitheachmattud [do] gleid (glieid, LU) frisin coin moir (TBC² 1228 ) agus ciarso dúal don athiuch-matud saigid forsin árchoin (TBC 1935).

Feictear anseo an bhrí íseal a bhí ag an bhfocal madadh ó bhunús, bíodh nach bhfuil an chiall seo ag an bhfocal a thuilleadh.

Bhaintí úsáid as madraí seilge, a bhí mear agus in ann an tseilg a aimsiú agus a leanúint seachas mar gheall ar a bhfíochmhaire, in aimsir na Sean-Ghaeilge freisin. Bhí gradam ar leith orthu agus bhain siad leis na flatha go háirithe (cé nach raibh siad chomh luachmhar leis na cúnna cosanta) - mílchú ‘hunting dog’ (lit. “animal-hound”) (Breatnais milgi) (EIF 117). Tá an focal i bhfoclóirí na nua-theanga chomh maith: FGB míolchú ‘hunting dog’, Duin. míol-chú ‘greyhound’ agus in Dwelly mar mial-chù ‘greyhound’41. Maireann an fhréamh Ind-Eorpach ar an madra san fhocal cú, ag a bhfuil focail ghaolmhara i bhformhór na dteangacha Ind-Eorpacha – ci na Breatnaise agus hound an Bhéarla ina measc: cù – a dog, Ir., O. Ir. cú, g. con, W. ci, pl. cwn, Cor., Br. ki, pl. Br koun, *ku , g. *kunos; Gr. κύων ; Lat. canis; Eng. hound; Skr. , g. çúnas. (Mac Bain 111)

cú, m. th. à nas. «chien» […] cú allaid «loup» (lit. «chien sauvage») [...] ou simplement cú dans se sens […] Cú cométa «chien de garde», Cóir Anm. 214 […] Au cours de évoultion de la langue, le mot cú tend à se spécialiser dans des emplois particuliers: lévrier, chien de chasse, etc. et à tre supplanté dans l’emploi courant por le mot familier madra (v. à part) ou l’emprunt au narrois gagar (voir sous gadar) … Le brittonique y répond par gall. corn. bret. ci, pl. gall. cwn, mbr. con supplanté plus tard (sauf à Belle-Ile) par l’emprunt fr. chas…

41 Tá a lán leaganacha de ‘hunting dog’ in FGB (ina bhfuil na focail cú, madra agus gadhar): cú seilge, gadhar fiaigh, madra fiaigh, madra seilge, míolchú. Tá na trí fhocal seo ar an madra in úsáid sna leaganacha Gaeilge de ‘otter’ freisin: dobharchú (cf. Breatnais ci d r), cú dobhráin, madra uisce, gaidhrín sáile, dobhrán (trí fhocal ar mhadra agus trí fhocal ar uisce!). Cú agus mad(r)adh in úsáid le haghaidh ‘wolf’ agus ‘fox’ chomh maith: ‘wolf’ cú allta, faolchú, madra allta, mac tíre, faol agus ‘fox’ sionnach mad(r)a rua, SG crimhthan, SG coinḟiadh (LEIA C-257).

100

Il s’agit d’un mot ancien dont les rapprochements ind.-eur. sont bien connus, bien que leur développement ne soit toujours clair dans le détail: irl. cú, gén. con, renvoise à la flexion alternante *ḱú(u ) n, gén. *ḱunós, cf. skr , (u) , gén. únas […] gr. κύων, lat. canis […] germ. got. hunds, vnorr. hundr, vha. hunt…(LEIA C-257)

Níl sé soiléir go huile is go hiomlán, ach ó tharla go raibh focail eile ar an madra seilge sa tSean-Ghaeilge, b’fhéidir go raibh pórtha éagsúla de mhadraí ann – rinne téacs dlí idirdhealú idir an gadar agus an mílchú ach níor sonraíodh cén chaoi a raibh difear eatarthu. Luann Kelly i bhfonóta go n-idirdhealaíonn an scéal Meán-Ghaeilge darb ainm Aided Chrimthaind Maic Fhidaig idir mílchú, gadar agus matad (‘cur’) (EIF 118). Seo é an sliocht ón scéal sin ó DIL (sub gadar) faoi dhaoine i riocht cineálacha difriúla de mhadraí: “Fiachra i richt milchon, Ailill a ndeilb gadair ┐ Feargus a ndeilb madaid”. Ach admhaíonn Kelly gurb ionann an mílchú agus an gadar i dtéacsanna eile. Mhol Scharff in alt ar phórtha madraí in Éirinn gur “the function of the gadar was to track the position of the game by scent; the larger and swifter mílchú was then unleashed to hunt it down” (EIF 118). Tá idirdhealú cosúil leis seo sa Bhreatnais idir an bytheiad ‘scenting hound’ agus an milgi ‘greyhound’ (EIF 118).

I dtaca le sanasaíocht an fhocail gadhar – de bharr go raibh an litriú gagar ann sa tSean- Ghaeilge in éindí le gadar, cheap roinnt scoláirí gur focal iasachta ón Lochlainnis é: gadhar, gaothar, lurcher dog, Ir. gadhar, mastiff, hunting dog, M. Ir. gadar, mastiff, E. Ir. gagar; from Norse gagarr dog, (K. Meyer)? The Norse has gagg, the fox’s cry, gagl, a wild goose; this seems to prove that the Norse has a root gag, howl, and is likely the original source of gagar. (MacBain 185)

(Faraor, níl tuairim iomlán Vendryes againn ar an bhfocal seo). Cé go maíonn MacBain, Vendryes (faoin gceannfhocal cú “l’emprunt au narrois gagar”) agus DI gur focal iasachta ón Lochlainnis (Sean-Lochlainnis gagarr ‘madra’) atá san fhocal gadhar (gadar ~ gagar sa tSean-Ghaeilge) (ag leanúint Marstrander is dócha, breathnaigh in DIL le haghaidh na tagartha), ní aontaíonn Kelly go hiomlán leis an tuairim seo, áfach. De bhrí go bhfuil an focal seo le fáil i dtéacsanna dlí na Sean-Ghaeilge nach bhfuil focail iasachta Lochlannacha eile iontu, ní dócha gur tugadh an focal seo ar iasacht ó Lochlainnis dar leis: However, its presence in an Old Irish text-law suggests that the word was in the language before Viking incursions of the ninth and tenth centuries – no other Norse loan is found in a law-text. There is also literary and historical evidence that dogs were exported from Ireland to Norse countries.” (EIF 118)

101

Bhí focail eile sa tSean-Ghaeilge ar chineálacha áirithe eile de mhadraí:

- archocaid ‘hunting dog’ (gaolta leis an bhfocal cogadh is dócha) sainmhínítear i ngluais mar cú selga ‘hound of the chase’, leagan a mhaireas i gcónaí (EIF 118)

- conbúachaill (cacha cethrae) ‘herd dog (of every livestock)’ (cf. Breatnais bugeilgi .i. buachaill-chú) (EIF 119)

- beithir “monster” (= mastiff, large dog) -chiallaigh sé mathghamhain, béar ó bhunús? (EIF 119)

- orcae, oirce (dim. oircne) agus messán, meschú ‘pet-dog’ (EIF 120) cf. orc ‘a hound, beagle or lapdog’ i measc ilbhríonna eile i bhfoclóir Uí Dhuinnín agus measán ‘lap-dog’ agus measchú ‘pet dog, lap-dog’ in FGB

Más neamhchinnte í sanasaíocht gadhair, is doiléir í sanasaíocht madra/madaidh. Tugann Vendryes madrad (matrad) mar an ceannfhocal sa tSean-Ghaeilge agus madra mar fhoirm níos deireanaí den fhocal. Ní luann sé gur cnuasainm atá ann (mar a chuireas Ó Duinnín síos air) ach go mbaineann madrad agus matad leis an bhfréamh chéanna. Aontaíonn sé le MacBain a bheag nó a mhór agus luann siad go bhfuil baint an mad(r)adh le math (mathúin), mát (seanainm ar an muc mar a pléadh cheana), madog agus madryn na Breatnaise, agus b’fhéidir le mastiff agus m tin/matou: madadh, a dog, mastiff, so Ir., M. Ir. madrad: E. Ir. matad (McCon.), maddad (Fel.), W. madog, fox (cf. W. madryn, reynard): *maddo-, *mas-do-, the mas possibly being for mat-s, the mat of which is then the same as math- of mathghamhuin, q.v. Connection with Eng. mastiff, Fr. m tin, O.F. mestiff, from *mansatinus, “house-dog” would mean borrowing. (MacBain 238)

madrad (matrad), m., plus tard madra, «chien»; gén. sg. madraid PH 7418; madra Immr. Br. I 67. 30 et p. 95, ZCP II 62. 6; marda allaid «chien sauvage, loup» Ir. Gl. 275; d’où madramail «de chien, semblable à un chien» TBC 1011 (St.) dimin. maidrín dans maidrín ruadh «petit chien rouge, renard». Cf. en gallois madog et mad(r)yn «renard». Contient un radical mad- (de *mazd- ?) ou mat-, conservé dans d’autres noms d’animaux, math «ours» (v. à part), mát «porc» (v. à part) et aussu matad «chien» LU (irl. mod. madadh), d’où mataidecht «meute» Aisl. 101. 15; cf. angl. mastiff et fr. m tin et matou, peut- tre d’origine onomatopéique. (LEIA M-6)

Mar gheall ar na focail Bhreatnaise seo, luann Geiriadur Prifysgol Cymru gur féidir go mbaineann siad leis na focail Ghaeilge seo:

madyn [?yr e. prs. Madyn, gw. W Surnames 257, fel. e. am lwynog ac fel e.c. (cf. S. Reynard, Cym. madog, ?cadno); ond cf. Gwydd. C. math ‘arth’ac o bosib yr elf. matu- mewn e. prs. Gal., neu Wydd. C. madrad a matad ‘ci’ (cf. Gwydd. Diw. mad(r)adh ruadh ‘cadno’, yn llythr. ‘ci coch’) dichon fod chwarae ar yr e. prs. yn engh. gyntaf (b)] eg?b. (b. maden). (a) Llwynog, cadno: fox, reynard (GPC) {cadno, llwynog =sionnach}

I measc na samplaí luaitear madryn mar leagan den fhocal seo chomh maith.

102

madog 1 [?yr e. prs. Madog fel e. am lwynog ac fel e. c. (cf. Reynard, ?Cymr. cadno), efalli dan ddyl. madyn] eg. ll. –od. Llwynog, cadno, hefyd yn ffig.: fox, also fig. (GPC)

Tá cúpla leid eile in DIL a shoiléiríos bunchiall na bhfocal seo. Tá matrad agus matad araon mar cheannfhocal ag DIL, gan matrad a aithint mar chnuasfhocal. Bhain matad le madra a bhfuil drochphór ann agus thugtaí ar dhaoine go drochmheasúil é; bhain gadar le ‘gadhar seilge, pocadán’: matad ‘a common dog, a cur, often used contemptuously of persons’ madrad/matrad (níos deireanaí madra) ‘a dog’ gadar earlier gagar (ON gagarr, see Marstr., Bidrag 112,158 ) ‘a hunting-dog, a beagle’ cú (a) ‘dog, hound’ (b) cú (allaid) ‘wolf’ (d) fig. Usu. laudatory of persons

Mar a luadh thuas, dhéantaí a lán comhfhocal tuairisciúil leis an bhfocal cú, lena dtabhairt ar shóirt éagsúla de chúnna. Ach is léir ón iontráil an-fhada in DIL gurbh fhocal an- tábhachtach agus coitianta é sa tSean-Ghaeilge. Is cosúil go dtugtaí ar chú fiata fraochta é go háirithe, an cú allta ina measc. Tugtar sliocht in DIL (sub gadar) ó bheathaí na naomh a léiríos an t-idirdhealú idir an cú fíochmhar agus an gadhar (fiaigh): coin ic letrad, gadhair ic tafunn (.i. ‘cúnna ag leadradh (‘wounding, lacerating, mangling’), gadhair ag tafann’).

4.2 Ceann fireann – madra fireann, fearchú

FGB fearchú lit. ‘male dog or hound’ (lit. ‘fierce warrior’)

Duin. fear-chú ‘a male dog, a ferret fig. an intrepid man, a hero’; triúr againn i reachtaibh fear(a)-chon is dís i n-ár soghaibh ‘three of us in the shape of male dogs and two in the shape of bitches (folktale)

Níl focal faoi leith ann don mhadra fireann sa Ghaeilge. Is féidir tagairt a dhéanamh dó le ceann d’ainmneacha an mhadra, nó le haidiacht ar ndóigh – madra fireann.

Mar gheall ar Ghaeilge Chois Fharraige:

Muna bhfuil focla ar leith ann le dealú a dhéanamh idir an dá inscne nádúrtha i gcás na n- ainmhithe úsáitear na haidiachtaí fireann agus baineann, e.g. uNəx fʹirəN sionnach fireann, uNəx birʹəN sionnach baineann ma:də fʹirʹəN madadh fireann, ma:də birʹəN madadh baineann (de Bhaldraithe 1953, 4-5).

Mar a luadh cheana, baintear úsáid as an bhfocal gadhar le haghaidh an mhadra fhirinn sa Rinn de réir dealraimh - “gadhar is ea an ceann fireann” (Verling 2007, 150). Ciallaíonn madra ‘madra gearrtha’ sa chás seo.

103

Tá leaganacha cosúil le fearchú ann atá marcáilte mar leagan liteartha in FGB. Is mar ‘a male hound, a savage hound’ a shainmhínítear é in DIL, agus tugtar le fios gur leagan truaillithe d’árchú atá ann.42 Cuireadh f míshanasaíoch ag an tús de réir gach cosúlachta agus tháinig sé faoi thionchar fer freisin ar ndóigh: ferchú n,m. ‘a male hound, a savage hound’ (“a corr ption of O.Ir. árchú ‘blood-hound’ through influence of fer? cf. ceathrar farchon ag buan- choimhead ann, in a late version of Longas mac nUislenn ZCP ii 144.31”[…] )

Léiríonn an sampla seo ón iontráil chéanna, a dhéanas codarsnacht le soith, go dtagraíonn an focal seo don chú fireann freisin: doroine da ṡaigh & ḟercoin. Tá cúpla brí eile tugtha ag Dwelly faoi choinne an fhocail seo: fear-chù Greyhound. 2 Male fox. 3 Male dog.

Suimiúil go leor, luann de Bhaldraithe an bhrí ‘sionnach fireann’ ag an bhfocal mada: mada (iol. madaí, mádraí) 2. (a) Sionnach fireann Dhá mhada agus ceann baineann a bhí iontu [sionnaigh] 24 aireach. Sionnach óg a bhí ar nós chuile mhada eile 20. (de Bhaldraithe 1985, 144)

Tugtar dog ar an ngadhar fireann i mBéarla chomh maith mar a léiríos na samplaí seo ó fhoclóir Béarla-Ghaeilge de Bhaldraithe, faoin gceannfhocal dog: ‘dog-fox’ sionnach fireann agus ‘dog-wolf’ mactíre fireann (agus cf. OED sub dog freisin). B’fhéidir gur shíolraigh an úsáid áirithe sin i nGaeilge (na Gaillimhe ar a laghad) mar aithris ar an mBéarla.

4.3 Ceann baineann – soith, bitseach, galla

FGB bitseach, gadhairseach, soith

Duin. saith – ‘a female, esp. of the canidae, a bitch’ (bitseach f, Túr Mhic. E); saith con ‘a bitch hound’, saith-chú id., saith gadhair ‘a dog bitch’, al. sodh, saigh, sadh, soich, soith madadh gabhlóige ‘a bitch’ (Aontr.) gadhairseach ‘bitch’ ban-chú ‘bitch’

LASID – Tábla Achomair: madra, gadhar, bitseach, galla LASID pt 11b ‘(the dog [bitch] is) in heat’

1 An Rinn (thá an madra) 3 Sliabh gCua 11b n 'm dərə 18 An Coireán 11b n 'gəiər

42 Tugann Duin. farchú mar mhalairt faoi árchú freisin.

104

20 Dún Chaoin 11b n m dərə 21 An Clochán 11b n 'm dərə 25 Cinn Mhara 11b ən 'm dərə 34 Gleann na Madadh 11b ən 'm də Gort an 38 Chalaidh/Aingliham 11b m də 41 Inis Oírr 11b ɛrə ' öiər 42 Inis Meáin ɛrə m də 11b a. ‘the dog is in heat’ RC Ráth Chairn t :n m dərə tʹi:mʹpəl - n m də; e:əl, t : m də fʷi: i:ə 43 An Cheathrú Rua 11b m də 46 Carna 11b …'m :də 11b ən m du (n tʹasf ) aistr.? 202 bʹ tʹ ‘bitch’ 73 Coill Darach bitseach 82 in aice le Baile na Finne 11b n bʹ tʹ a bitseach 86a Gleann Cholm Cille 11b Nə m d C Earra-Ghàidheal 11b that bitch is… h :ə inʹ.. tha an gha a sin… 11b the bitch… h : dʹʒes erʹə iχʹ D Beinn nam Fadhla tha an teas air a’ gha aich nó h : ə ə , Nə 'si:s n tha a’ gha a ‘na “season” 11b h n hiə ɔ x erʹə ə …air a’ gha a E Leòdhas 202 ə ‘a bitch’ galla 11b h . ' ə fɔnə 'kɔ.Nʹh tha a’ gha a fo na coin FOCL. galla g ə ‘a bitch’ G Cataibh h kulʹ nʹən e ʹə ixʹ ‘the bitch has puppies’ tha cui eainean aig a’ gha aich

Níl mórán fianaise ar fhocal faoi leith ar an madra baineann in LASID i nGaeilge na hÉireann. Is féidir focal ar leith a bheith ar fáil ó cheist 11b “(the dog [bitch] is) in heat” ach ní minic a thugtar an focal. Fiú nuair a bhíos focal luaite, is minic gadhar nó mad(r)a(dh) a bheith i gceist. Is féidir úsáid a bhaint as an ngnáthfhocal mar sin le cur síos a dhéanamh ar an gceann baineann (mar a dhéantar i mBéarla freisin) agus ar an gceann fireann – “ tá ainmneacha ann is féidir a thabhairt ar an gceann fireann nó ar an gceann baineann, ar nós capall, asal, beithidheach, madadh, cat.” agus le bheith soiléir is féidir aidiacht a chur leis an bhfocal ginearálta: madadh fireann /ma:də fʹirʹəN/ agus madadh baineann /ma:də birʹəN/ (de Bhaldraithe 1953, 4-5) . Tá an focal bitseach ag pt 73 agus pt 82, ámh. De réir na bhfreagraí, tá an focal galla réasúnta coitianta in Albain (C, D, E, G) – níor tugadh freagraí ag na pointí eile. B’fhéidir go raibh na freagraí faoi thionchar Bhéarla na ceiste agus go mbeadh difríocht i bhfreagraí na gceisteanna “the dog is in heat” agus “the bitch is in heat”. Is intuigthe go mbeadh sé breá soiléir ón gcomhthéacs gurbh í an madra baineann a bheadh faoi shoidhir.

105

Cé nach bhfuarthas mórán focal ar leith ar an madra baineann sa suirbhé seo, tá éagsúlacht mhór de leaganacha le fáil i mbailiúcháin chanúnacha eile. De réir chuntas Chonchubhair Uí Mhuimhneacháin, tá an-saibhreas téarmaíochta ag baint leis an madra baineann i nGaeilge Mhúscraí. Tugtar sé saith, sogh, banchú, bleacht, bleacht-mhadadh, agus gadhairseach le haghaidh an mhadra bhaininn (Ó Muimhneacháin 1944, 35). Is leaganacha den fhocal céanna iad saith agus sogh arb ionann iad agus soith sa Chaighdeán Oifigiúil – sin an leagan atá ag an Dubhdach le haghaidh Ghaeilge Chorca Dhuibhne (Ó Dubhda 1943, 31). Pléifear sanasaíocht an fhocail seo níos deireanaí. Baineann bleacht (focal eile ar bhainne) leis an mbriathar bligh ar ndóigh. Aistríodh brí ón rud é féin .i. ‘bleacht (=bainne)’ go dtí rud gaolmhar a bhaineas leis, .i. an té a dhéanas bainne. Baintear úsáid as an bhfocal bunaidh féin seachas ainmfhocal díorthach a chruthú. I bhfoclóir Uí Dhuinnín tugtar na cialla ‘kine, milch cows’ ag an bhfocal beacht in éineacht le ‘a bitch’, a bhaineas le hÍochtar Chonnacht, dar leis.

Ní gá míniú a thabhairt ar bhanchú, agus is léir freisin go bhfuil gadhairseach bunaithe ar an bhfocal gadhar leis an bhfoirceann baininscneach –seach, atá i fáil i bhfocail eile, mar atá, minseach, óinseach, cláirseach, báinseach ‘lawn, white cow’, cróinseach ‘dark red cow’, girseach (~ giorsach) agus araile. Mínítear an iarmhír seo i bhfoclóir Uí Dhuinnín mar iarmhír díspeagtha a bhíos baininscneach de ghnáth. Shíolraigh an chríoch áirithe seo ón bhfoirceann baininscneach –es (cf. SG láech in éadan laíches ‘laywoman wife of a warrior perhaps female warrior’ (de Bernardo Stempel 1999, 338)) ar ar cuireadh an iarmhír choitianta –ach: Eine Femininableitung dieses Typus, d.h. mit es-Suffix, scheint auch einer Grupper - st mmiger – und wohl durch –ech weitergebildeter – Feminina auch –sech zu Grunde zu liegen: Ein Beispeil dafür ist drúitsech ‘mistress, paramour’, das übrigens entgegen DIL- D-414 eher aus 1drúth ‘wanton, unchaste harot’ als aus 2drúth ‘professional ester, buffoon’ abgeleigt sein wird. (de Bernardo Stempel 1999, 339)

Mar an gcéanna leis an mBéarla feidhmíonn cuid de na focail seo mar ainm maslach ar bhean, agus tugann foclóir Uí Dhuinnín go measctar an focal gadhairseach agus gáirseach lena chéile scaití. Tá bitseach ag cúpla pointe i gCúige Uladh (73 agus 82), bunaithe ar an bhfocal Béarla gan amhras. Is féidir bitseach mhadaidh /bʹïtʹ a 'w di/ ó Oileán Thoraí a chur leo (Hamilton 1974, 242). Leagan lom cosúil leis an mBéarla é bits sa Rinn (Verling 2007, 150) agus bitse i gCois Fharraige (de Bhaldraithe 1953, 5). Is é madadh gabhlóige leagan a bhaineas le Gaeilge Aontroma a fhaightear i bhfoclóir Uí Dhuinnín.

106

Sa tSean-Ghaeilge ba é sod ~ sad an gnáthfhocal ar mhadra baineann. Níl fios cén bunús atá leis, ach baineann sé le sodach “state of heat in dogs” (DI ), agus tá an leagan cú ṡodaig ‘bitch in heat’ luaite ag Kelly (EIF 150). sod «chienne ou louve»…sod maic tíre «chienne du loup»…gén. sg. soide…sogh allaid «chienne sauvage» gl. lupabus Ir. Gl. 297. —[Dérivé: sodach «chaleur (des chiennes)»: sodaigh Laws III 272.12.]—Composé: sotech gl. lupanar Sg. 64 a 7, de sod + tech. Sans étymologie. Il y a en irlandais un mot soich «chinne» (Ét. Celt. IV 164) qui n’en a pas davantage” ( EIA S-161)

Maidir leis an alt in Études celtiques a luaigh Vendryes thuas, is léirmheas a scríobh sé féin faoi Chinnlae Amhlaoibh Uí Shúileabháin (eag. Urr. Michael McGrath, S.J.; Londain 1936-1937). Luann sé soichin «chienne» agus é ag plé focal sa chín lae nach raibh coitianta: “ e vocbulaire présente un bon nombre de mots rares, qui ne figurent que partiellement dans les dictionnaires et souvent avec un sense différent” (Vendryes 1948, 163-4). Bhreathnaigh mé ar an gcín lae (ag leagan eagraithe ag de Bhaldraithe) agus san fhoclóirín ag deireadh an leabhair, tugtar an nod ls. tar éis na focal dár thug Amhlaoibh gluais i mBéarla ina chín lae, rud a chiallaíos gur focal neamhchoitianta atá ann nó focal ag a bhfuil ciall shuntasach sa chás sin de réir dealraimh. Míníonn an Súilleabhánach (arbh as Cill Airne ó dhúchas é ach a chaith aimsir fhada i gCallainn i gContae Chill Chainnigh) an focal soithín mar ‘bitch’. Seo a leanas ceann de na samplaí ón gcín lae: “Tá mo soithín Flóra faoi shoidhir le seachtain. Beidh a fhios agam cia mhéad lá bheidh sí sula thiocfas cuan óg abhaile” (de Bhaldraithe 1970, líne 1036). Is ríchinnte go mbaineann an dá fhocal seo le chéile soith ‘≈ an té a bhíos faoi shoidhir’ (soidhir ‘heat (in bitch)’ agus cf. sodach na Sean-Ghaeilge). Cé go bhfuil soith san fhoclóir (.i. FGB) agus i gcúpla cnuasach béaloidis, níl an chuma ar an scéal gur focal coitianta é níos mó in Éirinn. Níl sé fianaithe i suirbhé LASID. Bíodh is go mbraitheann sé ar an gcaoi ar cuireadh an cheist ar an bhfaisnéiseoir; ach fuarthas focal ar leith, mar atá, galla, ag ceithre cinn de na seacht bpointe Albanacha tar éis an tsaoil.

Tá focal faoi leith ar an madra baineann fós i ngnáthúsáid i nGaeilge na hAlban de réir dealraimh. Tá tuiseal tabharthach ar leith (gallaich) aici i roinnt canúintí nach n- aithnítear sna foclóirí – air a’ gha aich /erʹə iχʹ/ (pt D) agus aig a’ gha aich /e ʹə ixʹ/ (pt G). Forleathnaíodh an chríoch thabharthach seo -aich ó ainmfhocal a chríochnaíos ar -ach go dtí ainmfhocail eile: “Tá seanfhoirm thabharthach uatha bhaininscneach ann (a shíolraigh ó thabharthach stairiúil ainmfhocail den tamhan déadach) i ndiaidh leathnú amach go dtí aicmí eile i gcanúintí áirithe, cf. Eil. Sgith. lite ~ gin. liteadh ~ tabh. litidh. Rinneadh ionannú idir í

107

agus tabh. uatha –(a)ich stairiúil i gcanúintí ar leith tríd an fhorás –idh > /ixʹ/, cf. cailleach ~ gin./tabh. caillich, coill /ko ʹ/ ~ gin. coilleadh /ko ʹə / ~tabh. coillidh agus tá sé seo i ndiaidh leathnú go dtí ainmfhocail bhaininscneacha eile” (SnaG 677)

Tá cúpla sampla den fhocal saidh (.i. soith, srl.) in Albain freisin. Ar dtús ar Uibhist a Deas / Eirisgeigh – saidh /söi/ ‘a female dog’, saidh mìolchoin ‘a greyhound bitch’ (Campbell 1972, 206) agus i bhfoclóir Dwelly, marcáilte mar fhocal a thóg sé as foclóir Armstrong a bhaineas le lár-Pheairt.

Ní léir sanasaíocht an fhocail seo galla, focal nár aimsigh mé i bhfoinse Éireannach ar bith. Luann MacBain ceangaltas leis an bhfocal Breatnaise gast ‘madra baineann, bitseach’:

galla – a bitch, cf. W. gast, a bitch. G. is possibly for *gas- i . Pott has adduced Spanish galgo, greyhound, which, however, is founded on Canis Gallicus. See gasradh for root. (MacBain 187)

Agus maidir leis an bhfocal eile a luadh:

gasradh – salacity in female dogs… O IR. goithimm, futuo (190)

Tá an comhfhocal ban-chú ag DIL agus Duin. ach ní hamhlaidh go bhfuil/raibh sé in Albain (níl sé i bhfoclóir Dwelly). I bhfoclóir nua-aimseartha Ghaeilge na hAlban (Am Faclair Gàidhlig-Beurla le Colin Mark), luaitear faoin gceannfhocal ban-, nach mbaintear feidhm as ban- le hainmhí baineann a chur in iúl go hiondúil, ach amháin ban-leòghann.

Is é gast an focal coitianta le haghaidh gadhairseach a chur in iúl sa Bhreatnais. Cosúil leis an bhfocal Béarla bitch, baintear feidhm as an bhfocal mar ainm maslach ar dhaoine freisin: gast [Crn. gest, Llyd. C. gast ‘putain’ bnth. yw’r H. Wydd. gast ‘gwrach, dewines’ o’r Gym.] eb. (bach. gastan, gasten, gestig, gestyn) ll. geist. Ci benyw (hefyd y fenyw o amryw greaduriaid heblaw c n, e.e. bleiddiast, dyfrast, miliast); putain: bitch; harlot, whore. (GPC) {bleiddiast ‘faolchú baineann’ dyfrast ‘dobharchú baineann’ miliast ‘(míol-)chú baineann’}

Mar a luaitear in GPC, tugadh an focal gast isteach sa tSean-Ghaeilge ón mBreatnais, ach de réir na hiontrála in DI , ní dhearna sé tagairt don chú baineann, ach b’ainm maslach ar mhná é amháin.

108

4.4 Na cinn óga - coileáin

FGB coileán 1. pub, cub, whelp. coileán (madra) young dog, coileán cú young hound…coileán cuaine litter pup cuain 1. ‘(of young) litter’ 2. brood 3. pack band, company conairtín ‘pup’ coilí ‘(pet name and call name for) pup’

Duin. coileán - a whelp, a puppy, a young dog…coileán con a pup; coileán cuaine a whelp of the litter cuain – a pack or litter of dogs, cubs, wolves…al. cuan, cuaine, scuain(e) crainn-mheasán ‘a puppy dog’ (S.N)

LASID – Tábla Achomair: coileán (madaidh/madra), madradh óg, cuain (cuán?), cuilean LASID pt 203 ‘puppy’

2 Cnoc Mheilearaí kü'lʹ :n IOL. kü'lʹ :nʹ 3 Sliabh gCua kü'lʹ :n 'm dərə coileán madra Cill tSíoláin, Gleann 5 i i Phádraig kü'lʹ :n IOL. kü'lʹ : nʹ (- : ʹ) i 18 An Coireán kï'lʹ :n IOL. kï'lʹ : nʹ i 20 Dún Chaoin k la:n (IOL. –a:nʹ) 21 An Clochán kï'lʹ :n Cill Bheathach / An 22(a) Corrbhaile 'm dəri: 'o:gə madraí óga ‘puppies’ 23 Dúlainn ku: nʹ (IOL.) cuain ; ·kï'lʹ :n (UATHA) 24 Fánóir kï'lʹ :n ku:ənʹ 'o:gə IOL. cuain óga 25 Cinn Mhara kïlʹ :n coileán ‘a pup of about one month’ 28 Sonnach kï'lʹ :n m də coileán mada(i)dh 29 Creachmhaoil ·m 'do:g madadh óg alt. kïlʹ :n 31 An Droichead Nua klʹɛ :n (kilʹ- 'kï·lʹɛ:n) 33 Camdhoire külʹ :n m di coileán madaidh 36 Eanch Dhúin gair 'o:g gadhar óg alt. kïlʹ :n 39 Maigh Cuilinn 'm 'do:g madadh óg (nó kïlʹ :n) m d o:g madadh óg 40 An Lochán Beag alt. külʹ :n göirʹ coileán gadhair (alt. ...ko n nó ...kʷ nʹ) 41 Inis Oírr göirʹi:nʹ gaidhrín 42 Inis Meáin k lʹ :nʹi:nʹ coileáinín nó gəirʹi:nʹ gaidhrín RC Ráth Chairn a. kʷ lʹ :n b. kʷ lʹ :n 48 Leitir Fraic külʹ :n 50 Loch na Fuaiche kïlʹ :n (alt. m d : 'o:g madadh óg)

109

51 Tuar Mhic Éadaigh kïlʹ :n kïlʹa:n 54 Acaill o kïlʹ :n mo:r ‘this is a big pup’ seo coileán mór 55a Dumha Locha kïlʹ :n 60 Áth an Chláir kölʹ :n kï'lʹ :n 62 Cill Mobhí kï'lʹ :n o:g 'm du ‘a young pup’ coileán óg madadh 63 Sliabh na Cille kob cob ‘a pup’ kïlʹ :n ‘a pup’ 65 Ó Méith külʹ n nó kïlʹ n 66 An Creagán kïlʹ n (C) ‘a pup’ 67 Reachlainn külʲ n 68 Cluain Maine kölʹ n IOL. kölʹɛnʹ 69 Baile Uí Fhuaruisce : l kölʹ n ʹ ‘a litter of puppies’ ál coileáin 71 Na Dúnaibh / Ros Goill ku nʰʔ 78 Rann na Feirste kölʹ n 'm d.i coileán madaidh 79 Árainn Mhór kïlʹ n ʰ 83 Na Cruacha kölʹ n 85 Mín an Chearrbhaigh kïlʹ :n 86 Teileann kölʹʔ :n t kʷölʹ ən ɛ: ə ɛgən m :δə dʹʒλ ‘the dogs (sic) has pups today [S] ta quallian aegey ec y moddey jiu 88 Oileán Mhanann ≈ tá coi eáin ga ag an madadh inniu {foirm uatha ag coileán (ach an aid. san fhoirm iolra) agus madadh sa leagan foghraíochta, ach mar iolra sa ghluais Bhéarla} A Eilean Arainn ku’łən IOL. ku’lʹənʹ cuilean, cuilein B Cinn Tìre k l IOL. ku’l ʹEn cuilean, cuileanan C Earra-Ghàidheal kulènʹ.ʰ ku: ɔ:g cù òg ‘a young dog’ kulʹanʹ. iol. kulʹan.ʹən cuilean, cuileainean ku: beg ‘small dog’ cù beag D Beinn nam Fadhla gru:n xulʹ n ʹ.ən ‘a litter of puppies’ grunn (?) chuileainean F Taobh Siar Rois kulɛnh IOL. kulɛnən k lʹ. n h IOL. k lʹ n : (-anən)

{nós / n:/ a dhéanamh de /- nən/ - cf. Dorien 1978, 87 (Gaeilge (Oirthear) Chataibh) nochtar /-ən/ mar fhad an G Cataibh chonsain amháin i ndiaidh /n/, m.s. /inʹan/ ‘onion, ankle’ iol. /inʹan:/ cf. freisin plé Borgstrøm agus Oftedal 1940 ar an nós seo i nGaeilge Leòdhais}

Is coileán a thugtar ar an madra óg i dtromlach na hÉireann agus is é an leagan cuilean a bhíos in Albain. Faightear focail eile thall is abhus, ach ní dócha go mbaineann siad le difríochtaí canúnacha. Ina ionad sin is leaganacha iad a chuireas aidiacht (óg nó beag) leis an bhfocal madadh/madra/gadhar/cú nó leagan díspeagtha de ghnáthfhocal ar an

110

madra, m.sh. gaidhrín43 ag pt 41 agus 42. Ina dteannta siúd, tá an focal iasachta cob ag pt 62, agus leagan an-suimiúil i dtuaisceart an Chláir agus i ndeisceart na Gaillimhe: ag pt 23 tá cuain /ku: nʹ/ luaite mar fhoirm iolra agus coileán /·kï'lʹ :n/ mar fhoirm uatha. Ní fios an bhfeidhmíonn cuain mar leagan iolra de choileán sa chanúint nó an dá fhocal ar leith iad ar féidir iad a úsáid le haghaidh ceann óg na madraí. Rud beag ó thuaidh den áit seo, ag Cinn Mhara (pt 25), fuarthas cuain óga /ku:ənʹ 'o:gə/ ‘puppies’ in aghaidh coileán /kïlʹ :n/ ‘a pup of about one month’. De réir FGB, is é ‘litter brood pack’ is brí leis an bhfocal cuain agus tugtar an sampla cuain coileán ‘litter of pups’. Is leagan uatha é cuain (cuaineanna san uimhir iolra) ach is leagan iolra é cuain sna samplaí ó LASID. Tugann an Duinníneach cuain iol. cuaine ~ cuana ‘pack or litter of dogs, cubs, wolves, etc.’ (chomh maith leis an bhfoirm cuan mar mhalairt). Is féidir breathnú air mar chnuasainm eile atá in úsáid mar ainmfhocal iolra, nó b’fhéidir go bhfuil an focal seo faoi thionchar an fhocail cú. San fhoclóirín ó thuaisceart Chontae an Chláir (pt 23-24) in LASID II, tugtar /ku:/ ‘hound’ agus iol. /nə ku:tʹə ~ künʹtʹə/, ach b’fhéidir go meascadh cú agus cuain le chéile sa chás seo. Tá féidearthacht eile ann freisin, is é sin gur leagan de cuán44 (leagan díspeagtha de chú) atá ann leis an dara guta laghdaithe. Deir Holmer gur mhair an difríocht idir /uə/ agus /ua/ ag na cainteoirí is fearr, ach gur thit siad le chéile ina lán cásanna – tá samplaí aige a bhaineas leis na focail seo: any speakers…pronounce this diphthong [.i. /ua/] as uə…, but in the pronunciation of the best speakers, there is a difference between, e.g. cuan kuə'n (Du 2, 10, etc.) agus (naomh) Cúán (ne· ) kuɑʹn (Du 2, Cr 2, Kb 3)… (Holmer 1962, 27)

Agus tá sampla den leagan laghdaithe aige chomh maith – o’n dtobair Chúá(i)n /on doʹbər xuəʹn/ (Holmer 1962, 84). Is féidir, mar sin, gur cuáin óga srl. atá i gceist sna samplaí seo.

Mar an gcéanna in Albain, is é cuilean an gnáthfhocal (leis an nguta mar a bhí sa tSean-Ghaeilge agus le guta na críche díspeagtha tar éis a bheith giorraithe), agus leaganacha mar cù òg agus cù beag luaite mar ‘small/young dog’ freisin. Ba é seo an príomhainm ar an madra óg sa tSean-Ghaeilge freisin, ach tháinig le cuilén tagairt a dhéanamh d’ainmhithe óga eile: cuilén uaireanta culían freisin ‘pup, whelp, cub, kitten’ ach is dócha ‘coileán con’ mar phríomhchiall – luaitear foirmeacha mar cuilén caitt ‘kitten’ freisin (DI )

43 FGB gaidhrín mar leagan díspeagtha de ghadhar agus ansin tugtar an bhrí ‘cur’ leis chomh maith. 44 FGB uimhir iolra cuáin; luaitear cuán mara ‘sea-urchin’ – in Caint an Chláir I, sub cuan, tá an leagan iolra cuanta ag an bhfocal seo: “cuanta mara (3) = iasc sliogánach a bhíonn ceangailte den chloich insa dtráigh—áit a mbíonn an t-uisce éadtrom” ( ac Clúin 1940, 286) (3= cainteoir ó Luach, Paróiste na Dubhluinne).

111

D’úsáidtí an t-ainm mar ainm ar chineál duine freisin: “as laudatory term of warriors” agus “as term of endearment” (DI ). Ach ní rud aisteach é seo; tugtar a lán ainmneacha ainmhithe ar dhaoine freisin – an cú go háirithe. Ní hamháin go mbaineann an úsáid seo le haimsir na Sean-Ghaeilge amháin, tá samplaí den úsáid seo den fhocal coileán sa teanga comhaimseartha agus fiú i mBéarla na Gaeltachta, mar a scríobh Seosamh Mac Grianna faoin ainm cleite Iolann Fionn: In aimsir na Féinne, bhí cuid mhór sílte den mhadadh. B’ionann cú agus laoch, agus tá sin i nGaeilge an lae inniu, coileán fir. Ar ndóigh, dúirt Eoin Mhíchíl agus glincín sa ghrágán aige, lá in Albain: ‘I’m the pup from Ire and that ne er refeared the coward.’ (Mac Grianna 1925)

Tá focail ghaolmhara sna teangacha Ceilteacha eile. Ní dócha gurbh fhíor do MacBain sa méid a dúirt sé faoin gcaoi gurbh fhéidir gur shíolraigh sé ón bhfocal cú. Tá cúpla focal gaolmhar féideartha i dteangacha Ind-Eorpacha eile, ach níl siad dearfa ar chor ar bith. Is dócha gurb é an foirceann díspeagtha –igno- atá sa dara cuid den fhocal (cf. freisin de Bernardo Stempel 1999, 321-326):

cuilean, a whelp, Ir. cuileán (O’B), cuileann (O’R), E. Ir. culén, W. colwyn, Cor. coloin, catulus, Br. kolenn, young of quadrupeds, Gr. κύλλα=σκύλαζ, whelp (Bez.). It may be from cù, *kun, dog. Ernault, *culenos: root of κύος; M.Br. colen, so D’Arbois. Rhys says W. borrowed. (MacBain 114)

cuilén m. th. en –o- «petit d’animal, surtout du chien, du chat», parfois appliqué à d’autres quadrupèdes, cuilein Blathmac 209, […] cuilen mic tíre «louveteau» O’Dav. 529, nom. pl. culiuin Ml. 7562, mais anc. acc. pl. en fonction de nom. pl. cuilenu «louveteaux» Ériu XVI 83.4, cuilena «petits lynx» C. Cath. 4143 Emploi fig., pour un héros, gén. cuiliúin TBC 1932, pl. cuileoin LL 1265. Le brittonique y réponds par gall. colwyn «petit de chien, héros», mcorn. coloin gl. catulus (voc.), vbr. dérivé coloinan gl. catulaster, bret. kolen «petit chien, chat, lièvre», etc. On peut poser une forme commune *koligno- Ped. I 104, Thurneysen Gr. 174, Jackson Early Britain 463, avec un suffix diminutif –igno-. On a tenté de comporer gr. σχύλαξ «petit chien, petit animal», lit. k «chienne», alb. k sh «petit animal» mais ces mots semblent admettre différents possibilités de reconstructions, v. Pok. 550. (LEIA C-269)

Focail eile sa tSean-Ghaeilge:

cana, cano ‘nomen agentis auf –ont’ ón bhfocal canaid (> Zur keltischen Wortkunde le eyer) (a) cub, whelp cano .i. cuilen mic tíre O’Dav. 529 (b) poet of forth grade {ach admhaítear go mb’fhéidir gur dhá fhocal ar leith iad ó thús} (DI )

Breathnaigh thíos, ach ní hionann díorthú Meyer agus an fhréamh ag an bhfocal Breatnaise cenau in GPC, mar canu = ‘sing’ sa Bhreatnais, ach uaireanta athraíonn an guta go dtí /e/ cf. ceni ‘canfaidh (seinnfidh) tú’. Fós féin, tugtar fréamh eile in GPC (féach thíos).

112

Is féidir leaganacha díspeagtha de na focail le haghaidh madra a úsáid: bunaithe ar an bhfocal gadhar: gaidríne dísp. ‘a p ppy’ Cf. ‘gaidhrin, a spaniel’ (i bhfoclóir O’Reilly) (DIL); agus cúán ‘small dog’ (DI ). Pléadh an focal seo thuas mar gheall ar na foirmeacha i dtuaisceart an Chláir agus i ndeisceart na Gaillimhe, ach breathnófar a shanasaíocht anois: cúan ( fem., later o masc.) a. litter (of pups or other young animals) b. pack (of wolves, dogs, etc.) c. family, band, company (DIL)

In ainneoin na gcosúlachtaí, ní cheaptar go mbaineann sanasaíocht an fhocail seo leis an bhfocal cú, ach is cinnte gur tháinig sé faoina thionchar de bhrí go mbaineann sé leis na cúnna go háirithe:

1 cúan, f. th. en – , «portée de eunes chiens (et par extension, d’autres animaux), meute de chiens ou de loups, troupe, bande» […] Composé: — cúallacht m me sens, peut- tre de cúan et lucht «troupe» (v. à part). Dérivés: — cúanach ad . «peuplé de meutes (de chiens ou de loups» Bruchstücke 153; — cúaine n. th. en –io-, «meute» […] — cúana(i)rt, cona(i)rt, f. th. en , «meute de chiens (ou de loups)», avec suffixe -rt- comme adart, anart (v. à part), cf. Ped. II 47, qui y voit un dérivé con-art (de cú «chien») transformé en cúan-art (de cúan) par étymologie populaire. On en a un dérivé adj. conartach, cunartach, tardif; — cuanna, adj. en -io-, -i , «noble, raffiné», de sens laudatif vague, […] e mot est conservé en irl. mod., cuain f. On a rapproché le synonyme mgall. cun «meute de chiens, troupe», Loth RC XXXVIII 166 (*koun-). Strachan TPhS. 1891-1894 23 reconstruit *kupn- ou *koupn-, et rapproche lit. kupà «tas, multitude», all. Haufe «tas», suivi Pokorny 591 (qui pose koup-n ): il semble donc que cúan n’ait aucun rapport avec cú «chien» (LEIA C-261)

Focal Albanach eile ó fhoclóir Dwelly, nach bhfuil sa suirbhé agus nár aimsíodh i bhfoinsí Éireannacha ar chor ar bith, é gasgan(-coin) ‘puppy (dog)’. B’fhéidir gur shíolraigh sé ón bhfocal gasg ‘tail, appendage’.

Maidir leis na focail Bhreatnaise ar na madraí óga, is féidir úsáid a bhaint as aidiacht: ci bach (.i. cú beag), nó focail eile atá muinteartha do na focail Ghaeilge a luadh cheana. In MacBain (sub cuilean), deirtear gur cheap Rhys gur focal iasachta ón nGaeilge é colwyn na Breatnaise, ach ní luaitear sin ar chor ar bith in GPC. Is dóigh gur focail ghaolmhara iad a shíolraigh ón bhfocal Chomh-Cheiltise céanna.

colwyn [H. Grn. coloin, gl. catulus, Llyd. kolen, Gwydd. cuilén: < *koligno-] eg. ll. –od, - ion. Un ifanc o epil rhai anifeiliad, e.e. arth, ci, &c., cenau, yn aml yn ffig.; ci arffed, ci bychan; adargi, sbaengi: whelp, cub, often fig.; lap-dog; spaniel (GPC)

Tá an focal seo in ainmneacha sruthán sa Bhreatain Bheag freisin: “Ceir amryw nentydd o’r enw Colwyn yn y Gogledd a’r Deau” (GPC). I dtaca leis an bhfocal cenau, deirtear in GPC go mbaineann sé (agus an focal Gaeilge cano, cana) le fréamh a chiallaíos ‘gin,

113 síolraigh ó, tagann ó, de shliocht’ (tarddu ‘spring, sprout, issue, derive’ agus hanfod ‘essence descend, issue’). Úsáidtear é níos forleithne le tagairt a dhéanamh ar a lán ainmhithe óga sa Bhreatnais (focal liteartha in FGB ‘cub, whelp’): cenau, cenaw [Gwydd. C. cano, cana ‘bleiddian, cenau: < Clt. *kanau - o’r gwr. *ken- ‘tarddu, hanfod’ camgasgliad o’r ff. l. cenawon yw’r ff. un. Feibliadh cenaw] eg. ll. cenawon, cenafon, canawon, canaon, cynawan, cynafon. 1. (a) Un ieuanc o epil rhai anifailiaid megis arth, blaidd, cath, ci, llew, &c.: cub, whelp, puppy, kitten, &c. … (b) ffig. …son, descendant, scion, young warrior; knave, imp, rascal.

Samplaí a thugtar in GPC a léiríos gur féidir an focal seo a úsáid le haghaidh ceann óg a lán ainmhithe: cenau bliadd ‘wolf-cub’ cenau cath ‘kitten, catling’ cenau cwningen ‘rabbit, leveret, young rabbit’ cenau llew ‘lion’s whelp, young lion’ cenau llwynog ‘fox-cub’ cenau milgi ‘greyhound-cub’ cenau ysgufarnog ‘leveret, young hare’

Agus faoi dheireadh, tá leagan díspeagtha de ci sa Bhreatnais, is é sin, cynyn atá ina fhocal liteartha (GPC). Mar sin, is ionann é ó thaobh na foirme de le cuán, conán na Gaeilge.

114

5. An Lacha

Is ón lacha fhiáin an-choitianta darb ainm an mallard, a shíolraigh an lacha tí. Níor luadh an lacha ach go fíorannamh sna seanfhoinsí, agus ní raibh mórán tábhachta ag baint léi ar fheirmeacha sa mheánaois; ní raibh trácht uirthi sna dlíthe (EIF 107) dá bhrí sin. Sa tSean-Ghaeilge bhí an t-ainm lachu ar an lacha tí agus ar na lachain fiáine araon (EIF 107). Is é lacha an focal is coitianta ar an éan seo i nGaeilge na hÉireann go fóill ach tá dhá thamhan Cheilteacha eile ann, is é sin, tonnóg agus hwyad. Níl rian den seantamhan Ind-Eorpach *anət- (cf. Laid. anas, Gearm. Ente; IEW 41-42) sna teangacha Ceilteacha agus is léir gur cruthaíodh focail nua don éan seo (ainm nua-chumtha is ea duck an Bhéarla chomh maith, cf. Lockwood 1981, 181).

Tábla achomair ainm fireann baineann na cinn óga ginearálta CO lacha, bardal lacha éan (~éinín) lachan, lachín (FGB) tonóg canúintí lacha, lach, bardal, bhardal, lacha éanacha (óga), lachain ton(n)óg lachaidhe, drác óga, áilín/ál lacha(i)n, éiníní, lachain b(h)eaga, lachainíní /go:r ʹinʹuv/ ?góirlíneadh, góislíneadh?? (líne, ál, rudaí óga/beaga, cinn óga) Albain tunnag, dràc, ràc, ràcaire, tunnag isean, tunnagan òga, lach ‘lacha ràcan, tunnag iseainean thunnag, fhiáin’ fhirionn, coileach tunnagan beaga, insean na lachan (=bardal tunnaig(e) fiáin) Sean- lachu caileach/coileach lachu Ghaeilge lachan, bardal {níos deireanaí ná SG i gcás ‘bardal’} Breatnais hwyad(en), ceiliog hwyad(en), hwyad(en) cyw hwyaden, hwyad(en) N: S: barlat/d, meilart, fach chwaden marlat srl., palat/d srl., adiad, hwyedyn

115

5.1 Ainm ginearálta – lacha, tonóg

FGB lacha gin u./iol. lachan ainmn. iol. lachain Duin lacha gin. lachan tabhr.u. lachain ainmn. iol. lachain, lachna, lachnaí (Der.) tonnóg ‘domestic duck’ (Aontr.), lach Aontr. Torr.

LASID – Tábla Achomair: lacha, lach, lachain, ubh lachan, ton(n)óg, tunnag léarscáil 162 u(i)bh lacha(n), LASID pt 48 'duck' 162 ‘ducks’ srl. ugh tunnag, srl.

1 An Rinn Ł xə nə 'ł x nʹ GIN.IOL. nə 'ł xən Goatenbridge, 4 Ard Fhíonáin xə xənʹ ov ə ' xə ‘duck’s egg’ 5 Cill tSíoláin l xə l xənʹ GIN. IOL. nə 'l xən ovʹ l xən 11 Cléire l xə nə l x nʹ ov 'l xən 20 Dún Chaoin l xə l x nʹ v l xən 23 Dúlainn l xə l xənʹ ov/o v 'l xənʹ 27 Loch an Tóraic l xə uv 'l xə An Droichead 31 Nua l χə nə l χi: Gleann na nə 'l xənʹ ə'gïnʹə ‘our ducks’ 34 Madadh χə na achain s’againne uv 'l xə ‘duck-egg’ Béal Átha 35 Glúinín l hə l hə l xənʹ (C) 42 Inis Meáin l xə l x nʹ uv l xə 46 Carna l :xə l :x nʹ o v 'l :xə 49 Corr na Móna l .x …, gʹ 'l .x (sic!) l .x l x nʹ ’o v 'l xən Tuar Mhic 51 Éadaigh l. x x IOL. xənʹ ouʷ ' x 54 Acaill ł xə xə IOL. x nʹ Baile an 59 Chaisil l xə l xənʹ o f 'l xə 62 Cill Mobhí xə : 'l xə ‘a duck’s egg’ Gleann 64 Ghaibhle [l xənʹ] tɔnɔg ~ to no IOL. tɔnɔgu ~ t n gu tɔN: g IOL. Nə 65 Ó Méith tɔN: g : ( (=Muineachán)) 832 to Nɔgi fʹiə n ‘wild to no ducks’ t N : g tonnóg t N : g (C) ‘a duck’ iol. t N : gi (C), t Nəgi (GE), 66 An Creagán t n gy (A) tɔN gi fʹi: n (C) ‘wild ducks’ t N : g tonnógaí fián 67 Reachlainn to n: g to n: g léarscáil to nɔg nó tonəg IOL. to nɔgu Cluain Maine, 68 ~ to Nɔ gλ (cainteoir eile) focl. Inis Eoghain to nɔg to N: g ‘duck’ [I] i ' hɔNɔigʹə ‘duck-egg’ Baile Uí 69 Fhuaruisce ʔ h nʹ nó ɔh nʹ

116

h nʹ 70 Gleann Bhairr ’ h 'nʹɔ:gə ‘young ducks’ (A) 72 An Craoslach hʔ hanʹ Gort an 74 Choirce l h n l h ‘the duck’ ’ö vʹ 'l h ‘duck-egg’ Mín an h nʹ ɔ hə v Gə ‘small ,ïvʹ ' ɛh ‘duck egg’ 74a Chladaigh ducks’ 77 Loch an Iúir ohʔ ox n ʹ Rann na 78 Feirste x hanʹ övʹ 'l :x o h n ʹ 79 Árainn Mhór ɔx s u:d oh n ʹ ‘flock of ducks’ övʹ 'loχ ‘duck’s egg’ 80 Na Cruacha ’ ɔhʔ lɔχ IOL. ɔh nʹ Mín an 83 Chearrbhaigh xə x nʹ 83a Teileann h hənʹ to n g [N] ton g [S] Oileán 88 ton g [N], ton g iol. ton gən nó ton: [N] Mhanann ton g [S] IOL. ton gən [S] A Eilean Arainn tuN k tuN kən 'u’k 'tunak ‘duck-egg’ u.’ tuN k B Cinn Tìre tuN k tuN kən nó t nəkən (nó . t .nək) Earra- C Ghàidheal tuN tuN ən Beinn nam tuN ən D Fadhla tuN h . i anʹən egʹ duNa ʹ E Leòdhas tuN. tuN ən h : l e ən huN ' λ 'tuN Taobh Siar F Rois t N tuN k IOL. tuN k ən h t Nɑ k

G Cataibh t N t N gən . 't N g

Faightear an focal lacha ar fud na hÉireann, ach amháin in Oirthear Uladh, áit a bhfuil tonnóg (Inis Eoghain, Tír Eoghain, Reachlainn, Contae Lú – pt 65-68). Tá an leagan aonsiollach lach coitianta i dTír Chonaill, ach de réir LASID, tá lacha in iardheisceart an chontae (pt 85-86a). Fuarthas lach ann corruair chomh maith i dtuaisceart na Gaillimhe agus i ndeisceart Mhaigh Eo. I nGaeilge na hAlban déantar idirdhealú ar tunnag, an gnáthfhocal ar ‘lacha tí’ sa tír sin, agus lach ‘lacha fhiáin’. Is é tunnag a fuarthas ag na pointí go léir sa suirbhé agus tá sampla amháin aimsithe agam den fhocal lach in LASID: pt D (Q151) tha e a’ sea gaireachd achan /h al ərʹ xk l xən/ ‘he is hunting ducks’ in aghaidh tunnagan fiaghaich /tuN ən fi.əixʹ/ ‘wild ducks’ ag pt C ( 832). Ní bhfuarthas lach le haghaidh ‘wild duck’ in Oirthear Uladh i suirbhé LASID ach leaganacha bunaithe ar thonnóg: tonnógaí fiadhan /to Nɔgi fʹiə n/ (pt 65) agus tonnógaí fián tɔN gi fʹi: n (pt 66). Mar gheall ar na foirmeacha Albanacha a thosaíos ar fhuaim eile seachas /t/, is de thairbhe dlíthe fuaimeanna Ghaeilge na hAlban—cineálacha éagsúla

117

d’urú “nua” pt D aig an tunnaig /egʹ duNa ʹ/ n + tʰ d agus pt E aig an tunnag /e ən

huN / n + tʰ  nh (cf. SnaG 674-675 agus Gillies 1992, 168-9 agus Borgstrøm 1940,

131 le haghaidh plé ar “urú” Ghaeilge na hAlban).

Léarscáil 7 – dáileadh bunú ach d’ainmneacha ar an lacha i canúintí na hÉireann bunaithe ar fhreagraí LASID

Is léir go mbaineann ton(n)óg—le hOirthear Uladh (agus Albain). Agus é ag plé na gcosúlachtaí agus na n-éagsúlachtaí idir Gaeilge Uladh agus Gaeilge na hAlban, luann Ó Baoill foirmeacha fianaithe eile den fhocal in Éirinn in áiteanna taobh amuigh d’Oirthear Uladh ina measc (úsáidí seanchaite iad cuid díobh), m.sh. an logainm Poinnte Thonnóg

118

/pïNʹtʹə ho no g/ luaite in LASID ag pt 69 (Fánaid; cf. LASID IV, lch. 41), amhrán ó Ghleann Fhinne (ó dhuine a mhair idir na blianta c. 1680 – c. 1750) ina bhfuil an tonnóg sa h-ál, agus an ceann is suimiúla tonnóg “used of some kind of wild duck” i nGaeilge na gCruach Gorm (eolas ar an gcanúint a thug an Dr. Séamas Ó Catháin dó mar fhoinse aige)45 (Ó Baoill 1978, 101). Athrú céille atá i gceist anseo ó lacha tí go lacha fhiáin. Ina dteannta siúd, luaitear go bhfuarthas an focal tonnóg i ndeisceart Chontae an Dúin, i ndeisceart Chontae Ard Mhacha agus i gContae Mhuineacháin. Maidir le Gaeilge na Mí, mhaígh roinnt daoine go raibh lacha in úsáid agus nach raibh tonnóg le fáil sa chanúint, ach luaitear an leagan tunnóg i LS de chuid Gallegan in alt san iris Béaloideas (mar cheann de “sheacht n-óige na n-éan” a luadh é (Ó Tuathail 1932, 134; Ó Baoill 1978, 101). Ba é Peter Gallegan arbh as Ard Mhacha Bréige i dtuaisceart Chontae na Mí é a scríobh an lámhscríbhinn seo (Ó Tuathail 1931, 390). Luann an Baoilleach freisin nach bhfuarthas an focal tonnóg i nGleann Ghaibhleann (pt 64). Is dócha mar sin, go léirítear go raibh an treoirlíne chanúnach go bunúsach i ndeisceart Uladh/tuaisceart Chúige Laighean ach bíonn eisceachtaí thall is abhus, i dTír Chonaill agus i gContae na Mí mar shampla. Ach mar fhocal scoir, tá an focal tonnóg i liosta de sheacht n-óige an aeir i nGaeilge Mhúscraí freisin: riabhóg, fuiseog, tonnóg, fionnóg, spiodóg, buidheóg, feadóg (Ó Muimhneacháin 1944, 36). Cosúil le hamhráin, scéalta béaloidis agus laoithe fiannaíochta, is féidir go bhfuil focail in úsáid i réimsí mar seo gan é a bheith i ngnáthfhoclóir na canúna. Tá an focal tonnóg i mBíobla Bedell (1685), de réir fhoclóir Coneys (Ó Baoill 1978, 101).

Le cois na difríochta idir na foirmeacha déshiollacha agus aonsiollacha maidir leis an bhfocal lach(a), ní mar an gcéanna iad na tuisil. N-tamhan atá ann agus tá an fhoirm lachan aige sa tuiseal ginideach uatha agus iolra. Is é lachain atá ann san ainmneach iolra. Mar a léiríos na leaganacha éagsúla d’ubh lachan, is minic nach n-úsáidtear foirm ghinideach ar leith i gceachtar den dá uimhir. Is é sin le rá go bhfaightear ubh lach(a) agus ubh lachain. Ní bhfuarthas leagan den fhrása seo ag chuile phointe, ach de réir na bhfreagraí a fuarthas, tá an chuma ar an scéal go gcaomhnaítear an ginideach níos fearr i gCúige Mumhan ná in áiteanna eile in Éirinn.

45 Tá brí eile ag an bhfocal tonóg in FGB, mar atá, ‘dumpy little woman’ (ainm lachan á thabhairt ar dhaoine?). Tá tonóg leis an mbrí seo (agus ceann eile) in úsáid i dTír Chonaill: tonóg /tunɔg/ 1. giota olla a fágtar ar deireadh caorach gan lomadh 2. bean bheag anásta throm a mbeadh tóin mhór uirthí (Ní Dhochartaigh 1969). Nó trí mheascán le tónóg, b’fhéidir?

119

Mar gheall ar infhilleadh an fhocail seo sa tSean-Ghaeilge – ní raibh mé in ann leaganacha an fhocail áirithe a aimsiú, ach cruthaíodh an tábla seo bunaithe ar toimtiu agus talam (Stifter 2006, 209-210) agus toimtiu, tíchtu agus brithem (GOI 209-210): uatha iolra ainmn. lachu lachain gin. lachan lachan áins. lachain lach(a)na tabhr. lachae, lachu, lachain lach(a)naib

Níl mórán foirmeacha luaite in DIL, ach ina measc tá GIN.U. loichen, lachan; ÁINS. U.

lochain; agus GAIRM. U. lacho.

Maidir leis an ainmneach iolra sna canúintí, is í an fhoirm stairiúil agus foirm an Chaighdeáin Oifigiúil (lachain) a fhaightear ag tromlach na bpointí, ach tá cúpla eisceacht ann: na lachaí /nə l χi:/ (pt 31) agus lachnaí luaite i bhfoclóir Uí Dhuinnín le haghaidh Ghaeilge Dhoire. D’aimsigh mé an focal scríofa mar lachán i roinnt foinsí Ultacha: lachán, ‘lacha,’ samplaí - ag éisteacht leobhtha ag aithriseacha orainn (lucht Gaeilge) agus a rádh le chéile: Éist na lacháin. {Conchubhar Mac Pháidín, Cill Dara, An Craosloch} agus na lacháin fhiadhain an lacháin a bhí acu. Fuaidh siad seo i bhfiadhain nuair a buaileadh na Lochlannaigh {Éamonn "Neddy" Ua Muighe, Glaiseach Beag, Par. Cill Taobhóg}. (Ó hAirt 1993/94)

Agus tá sé le fáil i sampla a thugtar in Cnuasach focal as Teileann, marcáile le sic: “Lacháin (sic) bheaga” luaite le haghaidh Ghaeilge Theilinn (Uí Bheirn 1989, 126)

B’fhéidir go ndearnadh athmhiondealú ar an bhfoirm iolra lachain mar lacháin agus cruthaíodh lachán dá bharr sin (bheadh an dara guta giorraithe i nGaeilge Uladh ar chaoi ar bith), mar leagan díspeagtha b’fhéidir. Tá an / / seo soiléir ina lán de na pointe in Ultaibh in ASID, m.sh. pt 77 / ox n ʹ/ agus pt 78 / hanʹ/ (/-ənʹ/ nó /- nʹ/ in áiteanna eile agus i gCúige Uladh chomh maith, ach níl sampla de /- nʹ/ nó /-anʹ/ ag deireadh an fhocail seo i gConnachta ná i Mumhain).

Ton(n)óga an leagan iolra caighdeánach den fhocal ton(ó)g ar ndóigh (litrithe le ‹n› amháin in FGB, ach le dhá cheann i bhfoclóir Uí Dhuinnín agus i nGaeilge na hAlban, léiríonn na foirmeacha foghraíochta ó LASID n-fortis (/N/) agus n-lenis (/n/)), ach ní fhaightear an fhoirm seo sa suirbhé. I leaba an ghuta neodraigh mar chríoch iolra tá /u/, /i/, /y/, nó /λ/: tonógú /tɔnɔgu ~ t n gu/ (pt 65), tonnógaí /tɔN: g :/ (pt 65; marcáilte le M faoi choinne Cho. Mhuineacháin), tonnógaí /t N : gi ~ t Nəgi/ agus tonógú /t n gy/ (pt 66), ton(n)ógú

120

/to nɔgu ~ to Nɔ gλ/ (pt 68). Nó an féidir gur leagan de /i/ in aice le consan (coguasach) leathan atá sna gutaí seo /y/ agus /λ/ .i. leagan de tonnógaí? Is leagan de /ɯ/ nó /ɨ/ sa ghnáth-IPA iad /λ/ agus /y/ de réir dealraimh.

Is leagan de thonóga é tonógaí go cinnte mar is gnách i nGaeilge Leath Cuinn mar a gcuirtear /i:/ in ionad /ə/ i gcríocha iolra den chineál seo go minic (SnaG 635 SnaG 571 de Bhaldraithe 1977, 46). Agus seo é an guta a fuarthas san fhocal ag pt 65 (Muineachán sa chás seo) agus ar mhalairt le /y/ ag pt 66. Faightear guta eile sa chríoch iolra seo ag pt 65 agus pt 68. Bíonn /u:/ le fáil i bhfoircinn iolra corruair i nGaeilge Oirthear Uladh. Measann roinnt scoláirí gur shíolraigh sé as –adh agus daoine eile gurbh as –abh (< aibh) a shíolraigh sé. In Sgéalta Mhuintir Luinigh, ag caint faoi Ghaeilge Thír Eoghain (cf. pt 66), luann Ó Tuathail -(í)annú mar fhoirm iolra (in ionad –anna nó –annaí i gcanúintí eile) (Ó Tuathail 1933, xxxiv). Fuarthas –/gi/ dhá uair sa cheantar seo i suirbhé LASID (An Creagán agus Gleann Aichle) agus /t n gy/ (ag Altacamcosy) (tonógaí nó tonógú?), rud a réitíos a bheag nó a mhór le leagan den fhocal atá ag Ó Tuathail i gceann de scéalta: “…d’írigh na cearca a’s na tonnógaí agus na géacha…” (Ó Tuathail 1933, 7). Is é tonógú foirm an fhocail san uimhir iolra i nGaeilge Ó Méith de réir fhreagraí LASID. In Aguisín II, tá samplaí eile den chríoch iolra –ógú (ar mhalairt le –ógaí) sa chanúint seo: (i ndéidh) luchógú / o hɔgu/ chomh maith le na luchógaí /ne ' ohɔgi/ ( ASID IV, 296). I bhfonóta ar an bhfoirm seo, deir Ó Baoill gurb í an fhoirm luchógaí an fhoirm iolra is coitianta sa chanúint. Taispeánann léarscáil 211 foirmeacha iolra den fhocal luch/luchóg (luchóg i nGaeilge Uladh agus in Íochtar Chonnacht). Ar mhaithe le comparáid, is luchógaí a fhaightear i dTír Chonaill, / o ho g / ag pt 68 in Inis Eoghain, / o h gi/ ag pt 66 (agus -/gi/ mar iolra ar léarscáileanna eile freisin) i dTír Eoghain agus /lɔˌɔgu/ ag pt 65 i dtuaisceart Chontae Lú. Ar Reachlainn, is é luchógan /lo xɔ gən/ an fhoirm a fuarthas. Ní thugtar leagan iolra de thonóg le haghaidh an phointe seo, ach is dócha go mbeadh tonógan ann. I dtaca leis na foirmeacha /to nɔgu ~ to Nɔ gλ/ i nGaeilge Inis Eoghain (pt 68), is léir gur chríoch iolra choitianta é /u/ sa canúint seo (go háirithe sa leagan -ógú) (cf. léarscáileanna 271, 229, 217, 211, 185, 151 agus 267, srl).

Cárbh as ar shíolraigh an chríoch iolra áirithe seo? Mar a dúradh thuas, níl an lucht léinn ar aon intinn mar gheall air seo. Ina leabhar ar Ghaeilge Aontroma, pléann Holmer an foirceann iolra seo i nGaeilge Ard Mhacha Theas. Tá sé den tuairim go mbaineann sé leis an litriú –adh ós rud é go bhfaightear /ənəg/ nó a leithéid i nGaeilge Reachlainn (cf.

121

léarscáil 56 madadh /m dəg/, 211 coinín /konʹən/ iol. /kon ənəg/, agus 824 /fʹ an:əg/ ‘faoileáin’ (agus ní –annadh /ənəg/ atá i gceist, ach níor éirigh liom sampla de sin a aimsiú)): An interesting point of grammar is the plural in –adh of certain nouns in Sommerfelt’s material [ar Ghaeilge Ard Mhacha Theas]. It is partly the nom. pl., as in ɛrʹɑgu ‘pullets’ (cf. above, s.v. eireóg), partly the gen. pl., as in na bpáirceannadh Na bɑ:rʹkʹəNeu ‘of the fields’. This termination is the same as in –annú (originally - adh: tiolcaidhnadh) mentioned by Ó Tuathail (Sgéalta Mhuintir Luinigh, p. XXXIV). In Rathlin Irish, it recurs in the form -əg (<-əɣ, cf. above), where it is in particular added to dissyllabic nouns in –n. If this plural existed in Antrim Irish, it would no doubt be difficult to recognize: according to § 41, this suffix would be pronounced -ə, which is liable to disappear (see § 39). Hence it is not improbable that the nominative and genitive plural ending in –(e)ann, found in the Glens of Antrim (see §§ 60 (d), 61) may be partly identical with the ending –(e)annadh found by both Sommerfelt and Ó Tuathail in other parts of (eastern) Ulster. (Holmer 1940, 75)

Seachas Oileán Reachlainn, níl pointe le haghaidh Ghaeilge Aontoma in LASID, ach luann Holmer foirmeacha uatha den fhocal tonóg i nGaeilge Ghlinnte Aontroma (mar a bheifí a súil leis): tonnog /tɔn g/ ‘duck’ (cainteoirí arbh as Gleann Aireamh agus Waterfoot iad) (Holmer 1940, 131) agus foirm níos “Albanaí” tunnog /tλn g/ (ag cainteoir as urlach, in aice le Baile an Chaistil) agus luann sé i nóta “the form with an ‘o’ is typical of Irish Gaelic, the one with a ‘u,’ of Sc. Gaelic and the Rathlin dialect” (Holmer 1940, 132). Ach ag plé an bhailiúcháin de Ghaeilge Thír Eoghain in Lochlann 3, deir Hughes “Cé gur –annu a scríobhtar anseo, is féidir –annabh (< tabh. iol. –annaibh) a chur sa reicneáil fosta46” (SnaG 636). B’fhéidir más fíor go síolraíonn –annaí na gConnachtach ó –annaibh freisin.

Tá iarsmaí den seantuiseal tabharthach uatha, mar atá lachain, ar ar tugadh aird i bhfoclóir an Duinnínigh, le fáil i bhfreagraí LASID freisin, mar shampla tá éanachaí óga ag an lachain /t : ɛ:nəxi o:gə , gʹə 'l xənʹ/ (pt 59)—tá an sampla seo agus tuilleadh samplaí le fáil sa phlé ar na lachain bheaga thíos. Tuiseal tabharthach atá in úsáid ag pt D de réir cosúlachta chomh maith sa leagan tha iseainean aig an tunnaig /h . i anʹən egʹ duNa ʹ/.

46 cf. Gaeilge na hAlban, mar a ndearnadh –abh de –aibh go minic i gcuid de na canúintí: “In oir. Chataibh/Rois tá moirféim neamh-idirdhealaithe /u/ le fáil a d’fhéadfadh dul siar go dtí áins. iolra –adha nó gin. iolra –adh ach catagóir an-bheag atá i gceist anseo nach mbaineann le tamhan –dh agus a bhfuil an chuma air gur iarsma é, m.sh. ceud, fiach, namhaid, speur, uais-. Ó tharla gur forás coitianta sna canúintí seo –(a)ibh > /u/, cf. na foirmeacha calctha beulaibh, cùlaibh, d’aithneoinn iad sin mar thabh. stairiúil ag glacadh áite an ain.” (SnaG 677)

122

Cuir an leagan seo in éadan an leagain seo ó pt E tha àl aig an tunnag /h : l e ən huN /.

Ní léir dom infhilleadh an fhocail seo i nGaeilge na hAlban. Díreach mar a bheifí ag súil leis, is é tunnagan an leagan iolra in Albain, leis an ngnáthchríoch iolra Albanach –an, ach níl an scéal chomh simplí sin sa tuiseal ginideach. Is focal baininscneach é i nGaeilge na hÉireann ar ndóigh, de réir FGB agus cf. uibh thonnóige /i ' hɔNɔigʹə/ ‘duck-egg’ pt 68. I bhfoclóir Dwelly tugtar tunnag (baininscneach), gin. tunnaig, ach tá infhilleadh níos cosúla le focail den chineál seo i nGaeilge na hÉireann ag an leagan i nGaeilge Bheinn nam Fadhla. Ní thugtar leagan de ‘ubh lachan’ le haghaidh pt D (ag dréim le hugh tunnaige is dócha), agus tá /'λ 'tuN / nó a leithéid le consan deiridh leathan (ach gan séimhiú an ghinidigh iolra sna samplaí go léir, mar sin is dócha nach bhfuil an tuiseal ginideach iolra i gceist; is focal firinscneach é ugh ‘ubh’ i nGaeilge na hAlban) ag na pointí eile go léir in Albain inar tugadh freagra ar an gceist seo. I bhfoclóir Gàidhlig- Beurla Colin Mark, tugtar tunnag, gin. -aige mar cheannfhocal, ach ansin tugtar an sampla seo: bha ugh mòr tunnaig aige na làimh. Is é tunnag, gin. tunnaig atá ag Dieckhoff. Is mar ainmfhocal baininscneach den dara díochlaonadh a cuireadh síos ar an bhfocal seo in The elements of Gaelic grammar: an tunnag ‘the duck’, gin. na tunnaige, tabhr. an tunnaig (Gilles 1896, 24). Rinne mé cuardach ar Ghoogle le haghaidh tunnaige agus fuarthas Platypus gob-tunnaige ‘platapas lacha-ghobach’ ag Wikipedia Ghaeilge na hAlban agus luaitear aran-tunnaige ‘fat duckweed, Lemna gibba’ ag an bhFalcair Beag (ros lachan dronnach i nGaeilge na hÉireann de réir focal.ie). Focal baininscneach atá ann i gcónaí (in Dwelly srl.) ach le hinfhilleadh an ainmfhocail fhirinscnigh sa chuid is mó de na canúintí?

Is dócha gurb iad cúrsaí canúnacha agus cúrsaí sainréime teanga is cúis leis na leaganacha malartacha seo sa ghinideach uatha. Sna nótaí gramadaí i bhfoclóir Gàidhlig-Beurla Colin Mark, deir sé faoi ainmfhocail den chineáil seo: “It should be noted that the e augment is frequently omitted in nouns of more than one syllable, particularly when the noun is indefinite. For example, uinneige ‘of a window’ is usually written and spoken as uinneig” (642). Tugann sé samplaí d’úsáid na foirme iomláine, m.sh. caileag, gin. –eige; froca na caileige ‘gúna an chailín’. Ag díriú ar chanúintí Ghaeilge na hAlban anois, cuireann Borgstrøm síos ar chóras na n-ainmfhocal i gcanúintí na nOileán Siar ó dheas (ó

123

na Hearadh go dtí Barraigh (mar a bhfuil Beinn nam Fadhla); chuile áit seachas Leòdhas mar sin) i gcuid III de The dialects of the Outer Hebrides: - ainmfhocail a chríochnaíos ar -ag /- k/, tabhr. & gin. /- kʹ/, iol. /- kən/ m.sh. caileag /kʿ lʹ k kʿ lʹ kʹ (Borgstrøm 1940, 178)

ach “before an ad ective the gen. ends in -ə”, mar shampla ugh na faoileige mòireadh /'uh nə fλlʹ kʹə 'mo: ə / ‘ubh an fhaoileáin mhóir’ (~ ‘na faoileoige móire’ i nGaeilge Thír Chonaill) (Borgstrøm 1940, 178). Ní ar an gcuma chéanna a thugtar foirmeacha an ghinidigh le haghaidh ainmfhocal den chineál seo i gcónaí in Dwelly: faoileag, gin. faoileige; ach tunnag, gin. tunnaig; luchag, gin. luchaig; crùpag, gin. crùpaig.

Ina mhullach sin, sna canúintí seo, cuirtear –(e)adh /ə / le go leor ainmfhocal mar chríoch ghinideach, m. sh. muc /muxk/, tabhr. /muçkʹ/, gin. /muçkʹə / agus cearc /kʹʿ r xk/, tabhr. /kʹʿir ç kʹ/, gin. /kʹʿir ç kʹə . Chomh maith leis sin, bíonn an chríoch chéanna ag roinnt ainmfhocal baininscneach a chríochnaíos ar /-ə ~ ɔ /, m. sh. coille /kʿ ʹɔ /, tabhar. /kʿ ʹi/, gin. /kʿ ʹə / (cf. coillidh agus coileadh i dTír Chonaill) (Borgstrøm 1940, 178). Cailltear / / sa deireadh seo roimh aidiacht: fear na làimhe bigeadh /f r nə ɛ: -ə b ikʹə / (gnáthghin. làimheadh / ɛ: -ə /). Is mar aithris ar an gcineál seo ainmfhocail a chuirtear an /ə/ sa bhreis ag deireadh ainmfhocal (a chríochnaíos ar /- kʹ/, /-iç/ nó /-ɔ x/) roimh aidiacht (dá ngreamaítear /-ə /) eile dar le Borgstrøm47: taigh na cailliche bigeadh /tʿ nə kʿ ʹiçə b ikʹə / (gnáth-thuiseal ginideach: caillich /kʿ ʹiç/) agus /d ɔ ə u :si nə hɔhtrəxə 'mo: ə / ‘go to the Oitir hór’ (gnáthghinideach /ɔhtrəx/) (Borgstrøm 1940, 186).

Focal amháin eile ar na lachain (nó b’fhéidir ar chineál áirithe lachan) is ea buidiún i nGaeilge na Rinne. Níor aimsigh mé in áit ar bith eile é: Bíonn lachain anso leis ag daoine, agus bíonn lachain fhiaine ann-lachain fhiaine agus gearra-lachain agus buidiúin. (Verling 2007, 157)

5.1.1 Lach(a) Cuireann MacBain an focal seo i gcóimheas leis an tamhan Liotuáinise lak ‘eitil’ (221), ach tá Lockwood den tuairim gurbh fhéidir ó ghlao an éin a tháinig an t-ainm seo, rud a deir sé faoin bhfocal Breatnaise hwyad freisin. B’fhéidir gurb é an focal céanna atá san ainm Béarla ar an ngé ghlas (Anser anser) .i. greylag goose, a baisteadh mar gheall ar a guth chomh maith:

47 “-ə (felt to be like -ə ) is added to the gen. sing. fem in -ækʹ…” (Borgstrøm 1940, 186).

124

Die Vermutung wird noch verstärkt durch eng. lagg, das asl Lockruf gegen Gänse verwendet wird (Wright, Eng. Dial. Dict.) und ach als Gänsenname grey lagg ,Graugans‘ vorkommt (Oxford Eng. Dict.) (Lockwood 1981, 183).

Chuardaigh mé foclóir na gcanúintí Béarla (The English Dialect Dictionary) a luaigh Lockwood agus is focal coitianta é (ar fud na Breataine agus in Éirinn) mar “a word used in calling or driving geese” agus ainm ar an ngé ghlas chomh maith i gCumberland le sampla luaite le haghaidh Norfolk chomh maith le hainm ar an ngé féin:

LAG, int. and sb.9 Sc. Irel. n.Cy. Nhb. Cum. Chs. Der. Shr. e.An. Also in forms laag N.Cy.1; laig, lake Nhb.1 [lag.]

1. int. A word used in calling or driving geese. N.I.1, N.Cy.1, Nhb.1, Chs.1, s.Chs.1, Der. (T.H.), Shr.1 . Hence Laggie, (I) int. a call to geese; (2) sb. a goose. … 2. sb. A wild grey goose. Anser cinereus. Also in comp. Lag-goose. Cum. (W.K.) Nrf. A bunch of grey lag-geese as wor scoffin’ [eating] the young wheat in a field, PATTERSON Man and Nat. (1895) 122; Suf.1 (Wright 1905, III, 503) (NI = Anrtim & Down; N.Cy = North Country; Nhb. = Northumberland; Der. = Derbyshire; e.An. = East Anglia; Shr. = Shropshope; Cum.= Cumberland; Chs.= Cheshire; Nfr. = Norfolk)

Is mar ‘scata géanna’ a mhínítear an focal neamhchoitianta seo san OED. aidir le “grey lag goose, greylag (goose)” in OED, níl tagairt ar bith don fhocal Gaeilge, ach deirtear gur “the use of LAG a. is supposed to refer to the bird's habit of remaining longer in England than the other migratory species of the genus.” Ach tá cuma bhréagshanasaíochta ar an míniú seo, ach ní dearfa sanas Lockwood ach oiread. Faightear an focal lachadh ‘act of diving’ i bhfoclóir an Duinníngh agus i bhfoclóir Dwelly mar ‘act of diving like a wild duck’ (marcáilte gur tógadh é ó fhoclóir Gàidhlig- Beurla Armstrong, a bhaineas le lár-Pheairt go háirithe). Níor aimsigh mé i bhfoinse eile é agus is dócha go síolraíonn sé ó ainm na lachan. Ach ag an am céanna, síolraíonn an focal coitianta Béarla le haghaidh na lachan, mar atá duck, ón mbriathar dúcan ‘crom, tum (san/faoin uisce)’ (OED).

5.1.2 Tonóg ~ tunnag

Mar a dúradh cheana, in Oirthear Uladh agus in Albain baintear úsáid as leagan den fhocal seo leis an mbrí “lacha tí” a chur in iúl. Sna háiteanna seo, ciallaíonn lach(a) ‘lacha fhiáin’. Tá an t-idirdhealú céanna i Manainnis: tunnag ‘lacha tí’ agus laagh ‘praslacha choiteann’ (an lacha fhiáin is coitianta ar an oileán) ( ockwood 1981, 183). Ní fianaise ar an bhfocal lach in Oirthear Uladh in LASID, ach mar a léiríos an iontráil i bhfoclóir an

125

Duinnínigh, bhí idirdhealú idir lach ‘lacha fhiáin’ agus tonnóg ‘lacha tí’ i nGaeilge Aontroma. Tá (a’) sealgaireachd lachan / al ərʹ xk l xən/ ‘hunting ducks’ in ASID le haghaidh Ghaeilge Bheinn nam Fadhla. Luaitear faoi lachar (cnuasainm) le Contae Mhuineacháin, ach faightear i gceantair eile é freisin - scaoth ~ scuaine ~ lachar a thugtar ar scata lachan i nGaeilge Mhúscraí (Ó Muineacháin 1944, 37).

Níl leagan den fhocal ton(n)óg / tunnag luaite i bhfoinsí luatha (níl sé luaite in DIL) agus ní dhearnadh mórán tráchta ar shanasaíocht an fhocail seo, “in der etymologischen iteratur bisher nicht behandelt wurde” ( ockwood 1981, 183) agus níor thug MacBain ach comhartha ceiste. Tá míniú ag Lockwood, ámh. Measann seisean gur focal iasachta ón tSean-Lochlainnis atá ann. Is dócha go bhfuil an fréamh gaolta leis an bhfocal Béarla down ‘fannchlúmh, clúmhnachán’ agus Daune na Gearmáinise. Ní mhaireann an focal, leis an mbrí ‘lacha tí’, i ngnáthchaint sna teangacha ochlannacha inniu ach amháin san Fharóis, mar a bhfuil dunna ‘lacha tí’ agus ont ‘lacha fhiáin’ (ón tamhan Ind-Eorpach a thugas anas na Laidine agus Ente na Gearmáinise) (Lockwood 1981, 183-4) agus mar atá i bhfoclóir Faróise: dunna ‘(domestic) duck’ agus ont ‘wild duck, esp diving duck’ (Young agus Clewer 1985).

Ar thóir tuilleadh alt ag plé na bhfocal dunna agus tunnag, d’aimsigh mé alt eile le Lockwood (a scríobhadh cúpla bliain roimh an gceann eile) ar shaothar Christian Matras i leith focal iasachta san Fharóis ó Ghaeilge na hAlban, alt a dhéanas tagairt ar rud a scríobh scoláire eile roimh Mhatras ag maíomh gur dócha gur tháinig an focal Lochlainnise ón nGaeilge: In his contribution, Jakobsen refers to some half dozen loans, including … dunna ‘domestic duck’ (cf. Sc. Gael. tunnag, North. Ir. tonnóg) where the Norse form (also attested in the early medieval records and very locally in Norwegian) is evidence for an early (unrecorded) Gaelic form without the diminutive termination. Such a borrowing could imply that the Norsemen had not domesticated the duck prior to their arrival in Britain and Ireland. (Lockwood 1978, 113)

Ní chuireann Lockwood i gcoinne an mhínithe seo ag an tráth sin, cé gurb é an chaoi ar tháinig sé ar mhalairt intinne níos deireanaí mar a chonacthas cheana. Ach ina dhiaidh sin féin, bíodh is go raibh a lán tionchar ar fad ag na Lochlannaigh ar Ghaeil na hAlban agus ar na h-Eileanan Siar go háirithe, níl mórán focal iasachta i ngnáthchaint na ndaoine: Against this background of Norse history, Norse phonetic influence, and Norse toponomy, it is surprising how few Norse loanwords there are. During the nine months of dialect studies in ewis […] the present writer found not more than fifty Norse loanwords in daily use. (Oftedal 1962, 119)

126

Agus mórchuid na bhfocal iasachta i nGaeilge na hAlban ón Lochlainnis, ar an modh sin, is focail imeallacha iad a bhaineas le réimsí faoi leith ar an gcuid is mó de: If we examine the Norse loans in Gaelic from this point of view, we find that very many of them, probably the great majority, are more or less peripheral. Many of them are technical terms of fishing and navigation, and many belong to the limited field of toponomy. (Oftedal 1962, 122)

Níl a fhios agam cén seasamh a bheadh ag tunnag i measc focal iasachta eile ón Lochlainnis, dá mb’fhocal iasachta é sa Ghaeilge. Ar chaoi ar bith is léir go mbaineann an dá fhocal seo, tunnag (~tonnóg) agus dunna le chéile, cé nach róshoiléir é céard é treo na hiasachta.

Fós féin, maidir leis an bhfocal dunna, tá leid ann i dteangacha Gearmáinice eile faoina bhunús—tá focail ghaolmhara le fáil i dteangacha Gearmáinice eile, mar shampla sa tSean-Íoslainnis: dunna ‘the wild duck, mallard’ agus dúnn ‘down, bed of down’ (Zo ga 1910). Agus mar a dúirt Lockwood, tá an focal le fáil sa Ghearmáinis agus sa Bhéarla. Is focail iasachta ón tSean-Lochlainnis iad sin (Daune agus down), áfach. Is iad dons (Ollainnis) agus Dunst (Gearmáinis) ‘dusta, dustalach, deatach’ na focail ghaolmhara dhúchasacha sna teangacha sin. Is féidir a shamhlú focal iasachta san Fharóis agus san Íoslainnis ó na Gall-Ghaeil a chuaigh ann48, ach ní bheifí ag dréim le go dtiocfadh sé sna teangacha Gearmáinice eile (ar an mór-roinn) ó na teangacha imeallacha seo (.i. Faróis agus Íoslainnis faoi shracthionchar na Gaeilge) uaidh sin amach. Agus de réir dealraimh, tá tamhan Próta-Ghearmáinice ag na focail seo: Daune f. Aus ndd. d ne, mndd. dune; dieses entleht aus den nordishen Sprachen, vgl. anord. dúnn ‘Flaumfeder, Daune’, besonders Eiderdaune aus anord. æðar-dúnn (nisl. æ wird als Diphthong ausgesprochen; -ar ist Genitiv-Endung). Einheimisch is dagegen nndl. dons ‘Daune, Flaum’. Obd. Federstaub zeigt, wie anord. dúnn und nndl. dons (zu nhd. Dunst) als Ableitungen einer Wurzel *dheuə-, btw. *dhwen- ‘stieben’ zu verstehen sind.49 ( tymo ogisches rterbuch der deutschen prache)

Is léir go mbaineann na focail Ghearmáinice seo go léir lena chéile agus is dócha mar sin gur focal iasachta ón tSean-Lochlainnis é tunnag/tonnóg. Is cinnte go raibh caidreamh idir na Lochlannaigh agus na Gaeil (ba Ghael-Lochlannaigh iad cuid de na daoine a chuaigh go dtí na Scigirí48 agus go dtí an Íoslainn) agus is féidir gur tugadh focail iasachta

48 cf. “die F röer wurden n mlich um 825 wenigstens teilweise von den britischen Inseln aus besiedelt – bezeichnenderwiese führt der erste Ansiedler Grímr den g l. Beinamen kamban, air. *cambán, nir. camán ‘hurley’ (Dinneen)” ( ockwood 1981 185). 49 Tá an chuid is mó de na giorrúcháin seo breá soiléir, ach tabharfaidh mé iad go léir: ndd=niederdeutsch mndd=mittelniederdeutsch anord=altnordisch nisl=neuisl ndisch nndl=neuniederl ndisch; obd=oberduetsch; nhd=neuhochdeutsch.

127

ar an dá thaobh. Ach cén fáth a raibh an lámh in uachtar ag an bhfocal seo nuair a bhí an focal dúchasach ann i gcónaí? Baineann sé leis an ainm onamataipéach, dar le Lockwood. Ceapann sé gur tháinig focal nua chun cinn (in áiteanna) nuair nach raibh baint shoiléir ann idir ainm onamataipéach na lachan (.i. lacha) agus glao an éin (Lockwood 1981, 184).

Wie es zu dem eigenartigen Verh ltnis zwischen tonnóg und lacha kam, ist schwer zu sagen. Es sieht jedoch so aus, als sei tonn- die üngere Bildung, deren Aufkommen vielleicht dadurch begünstigt war, daß die lautgesetzliche Form lacha (lachu) aus lteren *lak- nicht mehr als schallnachahmend empfunden wurde (Lockwood 1981, 184).

Tá fadhb amháin eile fágtha – an guta. Níl díol suntais é –óg in Éirinn agus –ag in Albain, agus ar ndóigh ní /o:g/ atá in Oirthear Uladh ach /ɔg/ nó / g/ nó /əg/ (ach ní raibh an chríoch seo ag an bhfocal Lochlannach). Ach is é an chéad guta atá i gceist anseo – o in Éirinn agus u in Albain. uann ockwood “der bekannte Wandel von ir. o in sch.-g l. u” (Lockwood 1981, 184) agus bhí mé in ann smaoineamh ar chúpla focal eile a bhí á bplé anseo a thaispeánas an t-idirdhealú seo: cullach /collach, mult / molt, cuilean / coiléan (u sa tSean-Ghaeilge i gcás an chollaigh agus an choileáin) agus focail eile mar cunnradh / conradh. Tá an guta /o/ notáilte san fhocal tunnag in Albain freisin (Ó Baoill 1978, 101). Malartaíonn na gutaí seo go minic sna canúintí (bheadh tunnóg i nGaeilge Chonamara is dócha) agus cf. Duin. tonn, gin. tuinne, tabhr. tuinn.

Ba mhealltach é tonóg/tunnag a cheangal den fhocal tonn, go háirithe dá ndéanadh sé tagairt do lachain fhiáine mhara—an tumaire rua, an t-éadar nó an tsíolta gheal mar shampla, seachas don lacha chlóis. Tugann Ó Duinnín cialla níos leithne le haghaidh an fhocail seo; ina measc: tonn ‘a level marsh, a wave or surge, a splash of water, a bay, harbour, sea’ agus in DI ‘wave, outpouring, foam, sea, bog, swamp’ agus tá briathar tonn ag Dwelly ‘splash, pour out irregularly undulate’. Is cinnte go mbaineann cuid de na cialla seo leis an lacha, fiú an lacha tí, m.sh. bíonn na lachain ag lapadaíl i cibé uisce ar bith atá os a gcomhair. (Mar gheall ar an dara ciall atá leis an bhfocal tonn (‘barr, craiceann’) sa tSean-Ghaeilge agus sna nuatheangacha, ní bhaineann sé leis an bhfocal seo – comhainmneacha atá iontu LEIA T-108-9).

ar fhocal scoir ar an bhfocal seo, d’aimsigh mé an leagan tuinn òg(a) ‘young ducks’ freisin (bunaithe ar tonn ‘wave’ nó an seanleagan gan an chríoch –ag a luaigh Jakobsen as ar shíolraigh dunna??). Luann Forbes an líne bidh tuinn og a’ snamh e sunnd ‘young ducks swim oyously’ ón dán darb ainm “ iann a bhaird aosda” (Forbes 1905, 268)

128

Shíl mé gurbh fhéidir gur leagan truaillithe a bhí ann (tuinn og in áit tunnag), ach d’aimsigh mé an rann iomlán ón dán seo: Biodh tuinn òg a snàmh le sunnt Thar inne ‘s mine giubhas, gu uath, rath ghiubhais uain’ aig a ceann, A’ ubadh chaoran dearg air bruaich. (Munro 1869, 89)

(Let tender ducklings skim with speed The placid lake of stately pines, Where stretches far the woody mead, And mountain-ash in softness twines.) (Munro 1869, 88)

5.1.3 Hwyad (an gnáthfhocal Breatnaise)

Is é hwyad an gnáthfhocal Breatnaise ar an lacha. Baintear úsáid as an leagan díspeagtha hwyaden (baininscneach) go minic in ionad an leagain bhunaidh. I gcuid de na samplaí in GPC aistrítear mar ‘lacha óg, lachín (“duckling”) í. uaitear leagan díspeagtha firinscneach freisin, hwyedyn ach níor aimsíodh sampla d’úsáid an fhocail seo. De réir GPC is é chwiadan ~ chw(i)aden leagan an tuaiscirt agus chw(i)adyn ‘ceiliog hwyad, bardal’, cf. chwadan in Geiriadur yr Academi. Ina theannta sin, tugtar whiad le haghaidh Ceredigion (lár an iarthair), Sir Gaerfyrddin (iardheisceart) agus Dyfed (iardheisceart) agus w(h)iad mar an fhoirm i Morgannwg (i ndeisceart (/oirdheisceart) na Breataine Bige). Baineann na leaganacha seo a bheag nó a mhór le cúrsaí foghraíochta sna canúintí áirithe seo. hwyad [H. Grn. hoet, gl. aneta, Crn. C. hos, Llyd. houad] eb. (bach. b. hwyaden, g. hwyedyn) ll. lwyaid. Unrhwy un o’r amrywio fathau o adar d r cyfandroed (gwyllt neu ddof) sy’n perthyn i duelu’r Anatidæ, ac yn enw. i’r tylwyth Anas a’i gystrasau, a nodweddir gan big fflat lydan, ceosau byrion a cherddediad afrosgo o ochr i ochrl y fenyw o’r rhywogaeth: duck; the female of the species as distinuished from drake. (GPC)

Ní léir sanasaíocht an fhocail seo ar chor ar bith, ach luafar anseo cuid de na hiarrachtaí a rinneadh lena mhíniú. Mhaígh Pokorny go mbaineann an focal seo leis an tamhan *au ei ‘Vogel’ a thugas avis na Laidine – ag tabhairt au i etos? le haghaidh foirme féideartha na bhfocal Briotanach (ag brath ar Pedersen VGK I, 55-56) (IEW 86). Ach ní réitíonn an tamhan seo le /h/ tosaigh an fhocail Bhreatnaise. Chaithfí glacadh leis mar fhuaim mhíshanasaíoch dá mb’fhíor don mhíniú seo (cf. ockwood 1981, 181 & Pedersen VGK I, 412).

129

Deir Lockwood nach gá breathnú ar fhocail ghaolmhara sna teangacha Ind-Eorpacha eile de bhrí gurbh fhéidir gur cruthaíodh an focal seo le haghaidh na lachan sa Cheiltis: “diese Bezeichnung der Ente ist anscheinend erst im Keltischen entstanden, und zwar als Ersatz für die vorloren gegangene Entsprechung von lat. anas usw.” ( ockwood 1981, 181). Luann sé gurbh é an chaoi ar cruthaíodh focal nua sa Bhéarla freisin, .i. duck. Measann sé gur shíolraigh an leagan nua seo ó ghair na lachan agus mar sin ainm onamataipéach a bhaineas leis an ainmhí agus ansin a dhéanas tagairt dó: “Sehr oft sind die Neubildungen lautmalenden Ursprungs; auch Lockrufe, die ebenfalls vielfach durch Lautnachahmung ins eben gerufen werden, können zur Namengebung führen” (Lockwood 1981, 181). Is é seo an míniú a thug sé ar an bhfocal lacha freisin50. Tugann sé samplaí ó chanúintí na Gearmáinise agus ó theangacha eile de ghlao éin á thabhairt ar an éan féin (lachain agus géanna).

Is focal baininscneach sa Bhreatnais agus firinscneach sa Choirnis agus sa Bhriotáinis é an focal a shíolraíos ó *huiad. Ceapann sé gurbh fhocal firinscneach ó cheart é agus gur cruthaíodh focal le tabhairt ar an lacha mar gheall ar fhuaim ghair na lachan “ses” nó “sis”: Für den weiteren Vorsto ins Altbritannische gibt es lautgesetzlich vershiedene öglichkeiten. Wir entscheiden uns für *sesatos bzw. *sisatos (Pedersen, VKG, i, 73), und zwar aufgrund der berlegung, daß *ses, *sis als Lockruf glaubhaft erscheint. (Lockwood 1981, 182).

Caithfear cur i gcuimhne gur athraíodh s-tosaigh go /h/ go minic sa Bhreatnais (cf. hen = sean; cosúil leis an difríocht idir ἤλιος na Gréigise in aghaidh s na Laidine agus haul na Breatnaise in aghaidh súil na Gaeilge (le hathrú céille i gcás an fhocail Ghaeilge, cf. MacBain 353) agus gur séimhíodh /s/ go ø idir dhá ghuta, chun an fhoirm seo a thuiscint.

Níl Hamp sásta glacadh le míniú an “ ockruf” (.i. gáir an éin) má tá féidearthachtaí eile ann, áfach. Sílim gur fiú é achoimre a dhéanamh ar a phríomhphointí anseo (ó Hamp 1986b, 197 an méid a leanas). Aontaíonn sé a bheag nó a mhór leis an athdhéanamh teangeolaíochta a rinne Pedersen (agus lenar ghlac Lockwood) *sisatos, ach b’fhearr leis leagan baininscneach de – *sisat , ón bhfréamh *sesat- (Hamp 1986b, 197). Déanann

50 Tá sé tugtha don mhíniú seo. Ach tá daoine eile ag maíomh gur shíolraigh ainmneacha ainmhithe eile ó fhuaimeanna onamataipéacha – an ghé mar shampla ó thamhan a chuir síos ar a gcuid gogail: *IE “gha gha, ghe ghe, ghi ghi “ autnachahmung für Gackern, Schnattern (vgl. *g hans- ‘Gans’). Sowohl Urverwandtshaft wie üngere Schöpfung sind möglich” ónar shíolraigh giugrann (NG giúrann; Breat. g yrain; ó *gigur?) agus géd (NG gé; Breat. g ydd; ó *gigd ) (IEW 407). Ceanglaíodh géd de g , fuaim na ngéanna, de bharr nomen de sono factum est in Auraicecht na n-Éces (Kelly 2007, sub bú).

130

seisean iarracht *sesat- a cheangail de bhunús Ind-Eorpach gan a bheith ag taobhú le

míniú an Lockruf. Áitíonn sé gur féidir gur meascadh an tamhan IE *HɑenHɑt- > *anət-

(‘anas, lacha’) agus *HɑenHe-t- (cf. *anə- san fhocal SG anál, Breatnais anadl) sa Cheiltis luath. Baineann an tamhan seo leis an mbriathar anaid (.i. ‘fanann’ sa Nua- Ghaeilge). Dá bhrí sin bhíodh cuma an-chosúil lena chéile ar an bhfocal anət- ‘lacha’ agus anə-tu-s > SG anad (‘fanacht’). D’fhéadfadh gur miondealaíodh an focal seanda ar lacha (neamhdheimhnithe sa Ghaeilge agus sa Bhreatnais) mar *ana-t- nó *an-at- ‘a té a fhanas’. Is mar athinsint nó lomaistriúchán nó imeartas focal ar an leagan seo a cumadh, dar leis, an focal *ses-a-t- ón bhfréamh Ind-Eorpach *ses ‘codladh’ agus a chiallaíodh ‘an té a chodlaíos’ ó cheart mar sin. Ní thugann sé míniú ar an bhfáth a mbaineann an lacha leis an gcodladh (ná leis an bhfanacht), ach cá bhfios?

Ach creideann Schrijver go mbaineann an focal Breatnaise seo leis an bhfocal ἀ ετός ‘iolar’ (ag a bhfuil an consan déadach cosúil le hwyad, níl an consan seo le fáil in avis na Laidine, m.sh.) ach ní aontaíonn sé leis an bhfoirm athdhéanta a mhol Pokorny. Míníonn sé h- tosaigh na Breatnaise mar fhorbairt níos deireanaí lasmuigh den Bhrionainis nó de thairbhe “s-tulsuite” (s-mobile) na hInd-Eorpaise. Ní ghlacann sé leis an tsanasaíocht a mhol Lockwood mar gheall ar bhrí agus fhoirm. The proto-form is PBr. *su ii at -, which apart from the *s-, may be compared with Gr. ἀ ετός ‘eagle’ < PIE *h2uieto- (Schindler 1969: 158-9). The reconstruction *auietos (Pedersen 1909: 55; Pok. 86), i.e. full grade *h2euietos, probably cannot be maintained (see VI.4.2; we would expect MW **euiad or **ewiad, cf. teneu < *tanau i os). The h- < *s- is either secondary accretion (cf. heusawr ‘shepherd’) or it reflects PIE mobile s- (cf. Hitt. suwais ‘bird’< s(h2)uoi-; Morris Jones 1913: 101; Schindler 1969: 159; Lindeman 1983; 303-4). The NW-Welsh form chwiadan can be explained on the basis of pretonic su ii at- (cf. mwyar vs. miaren ‘blackberry’ indeman loc. cit.). This etymology seems preferable to the formally unnecessary and semantically less plausible *sesatV- (root *ses- in e.g. Skt. sásti ‘sleeps’) proposed by Hamp (1989a, following Lockwood, ZCP 38 (1981): 180-2). If the connection of W hwyad and Gr. ἀ ετός is correct, -a- in the former reflects PIE *e. (Schrijver 1995, 102)

Ach tar éis an tsaoil, níl aon rud cinnte faoin bhfocal seo. Ní shamhlófaí go mbaineann an lacha agus an t-iolar le chéile ach an oiread, ach gur cineálacha éin iad.

131

5.2 An ceann fireann – bardal

FGB bardal Duin bárdal ‘a drake, a mallard’, lachaidhe

LASID – Tábla Achomair: bhardal, bardal, dràc, ràc(aire) LASID pt 163 ‘drake’

1 An Rinn ə 'v :rdəł iol. v :rdəlʹ Cill tSíoláin, Gleann 5 Phádraig v rdəl IOL. v rdələxə 7 Baile Mhac Óda v :rdəl 11 Cléire b :rdəl 15 Cúil Aodha ən v rdəł an bhárdal 16 Gleann Fleisce n b rdəl 17 Cill Gharbháin n v :rdəl 18 An Coireán m 'b :rdəl 21 An Clochán b :rdəl Cill Bheathach / 22(a) An Corrbhaile b ldər 23 Dúlainn b :rdəl 25 Cinn Mhara b rdəl 33 Camdhoire b :rdəl 36 Eanch Dhúin m b :rdəl 42 Inis Meáin b :rdə 44 Ros Muc bɔ :rdəl 51 Tuar Mhic Éadaigh b :rdəl 54 Acaill b :rdəl 57 Port an Chlóidh ən b :rdəl 62 Cill Mobhí b :rdəl 66 An Creagán b :rdəl (A) 67 Reachlainn n dr :k an drác 68 Cluain Maine b :rdəl 72 An Craoslach b :rdəlʰ 76 Dún Lúiche bʷ :rdəl 78 Rann na Feirste b :rdəl 83 Na Cruacha b :rdə 86 Teileann b :rdəl A Eilean Arainn drɛ:kʹ dràc dra:xk dràc [“another sp. used ‘stràc’ but B Cinn Tìre refused to repeat it’] D Beinn nam Fadhla r :x n ʹ E Leòdhas r. h əδə nó R : ï ràcair(e) F Taobh Siar Rois r :xk ràc

132

Is é bardal an focal a thugtar ar an lacha fhireann i bhformhór na hÉireann. Leagan eile i ndeisceart na hÉireann ná bhardal. In Oirthear na Mumhan (pt 1, 2, 4, 5, agus 7) bíonn leagan séimhithe den fhocal seo ann, .i. /v :rdəl/. Réitíonn sé seo leis an méid atá ráite in Sean-chaint na nDéise – tugtar “bhárdal (bh=w) ‘a drake (b, O’C)” (Sheehan 1944, 54). Is éard a chiallaíos an nóta ag an deireadh, nár aontaigh Father O’Connor (as an gCaisleán Nua i gContae Thiobraid Árann ó dhúchas) leis an leagan seo agus cheap seisean gurb é bardal an leagan ceart sa chanúint seo. Is díol spéise é an míniú “bh=w” (i gcodarsnacht le bh=/v/ mar is gnách i gcanúintí na Mumhan is dócha—nó an é /w/ an comhartha atá aige le haghaidh bh/mh leathan in éadain /v/ le haghaidh bh/mh caol?), óir sna freagraí ó ASID bíonn /v/ ann (v i dtromlach na gcásanna, is é sin fuaim idir /v/ agus /w/ (LASID I, xxiv)). Chomh maith leis sin, faightear an bhardal ag pointí 15 agus 17. Ní féidir a rá an focal baininscneach atá ann le séimhiú tar éis an ailt, nó an é an leagan bhardal ~ “warda ” atá ann le séimhiú buan (ar mhaithe le comparáid: an bardal ag 18 agus 16). Meititéis is cúis leis an bhfoirm ó Chill Bheathach / An Corrbhaile in aice le Cill Chaoi – /b ldər/. Tá focal difriúil amach is amach ar Reachlainn – drác, cosúil leis an bhfocal atá in úsáid in iardheisceart na hAlban.

I bhfoclóir Béarla-Gaeilge Lane, luann sé dhá leagan den fhocal seo: (1) bárdal agus (2) mádral. Ní bhfuair mé “mardal” i bhfoinsí eile, ach ní hannamh a mhalartaítear m- agus b- i nGaeilge (cf. beach agus meach mar shampla (ath-léirmhíniú ar an leagan séimhithe “veach”, nó fiú ar an leagan uraithe meach~mbeach) go stairiúil mlig/bleacht agus bean agus mná (cf. Gaillis bn s). Mar a léiríodh thuas, faightear leaganacha a thosaíos ar /m/ agus /b/ (agus /p/) sa Bhreatnais agus caithfear cuimhneamh gur tháinig an focal ón mBéarla (nó ón Normainnis) agus gur féidir leis an bhfocal Gaeilge a bheith faoi thionchar an Bhéarla arís.

133

Léarscáil 8 – dáileadh bunú ach d’ainmneacha ar an mbardal i canúintí na hÉireann bunaithe ar fhreagraí LASID

De réir an eolais a d’aimsigh mé, níl an focal bardal in úsáid in Albain. Cé go bhfuil sé luaite i bhfoclóir Dwelly (agus marcáilte mar sheanchaite51), níor aimsigh mé i bhfoclóirí Ghaeilge na hAlban eile é. Úsáidtear na focail dràc (pt A, B, C), ràc (pt F, G), ràcair(e) (pt E /r. h əδə/ agus /R : ï /) nó ràca(i)n (pt D - / r :x n ʹ/ níl fhios agam cén fáth a mbeadh n caol ann) ina ionad. Dar le MacBain, tháinig an focal dràc ó drake an Bhéarla,

51 Tá a lán focal ársa san fhoclóir seo, m.sh. feis ‘cráin’, agus ní dócha go raibh siad sa chaint, ach tógtha ó liostaí / ón tseanlitríocht, agus a lán acu seo ó Gaelic names of beasts, srl. le Forbes; At one time it was my intention to distinguish obsolete words from those in general use, but finding great divergences of opinion everywhere, I deemed it best to give all as found generally in the various Gaelic and other Celtic dictionaries (even though obsolete terms are specified in some), books, magazine, newspapers, etc., etc., leaving each person to please him or herself” (Forbes 1905, xviii).

134

agus ràc mar an gcéanna (149 & 285). Is iad ràcan agus ràcaire leaganacha eile (a chiallaíos rake freisin) den fhocal seo (an /d/ báite ag an alt i gcanúintí éagsúla? cf. MacBain lch. 285). Is dócha gur críoch dhíspeagtha é –an, cf. –án i nGaeilge na hÉireann. Tá an drác /n dr :k/ ar Reachlainn (pt 67) freisin, canúint a thaispeánas comhchosúlacht láidir le Gaeilge na hAlban. I gcanúint amháin de chuid Ghaeilge na hAlban ar a laghad, baineann na focail réamhráite seo le bardail tí amháin. Cosúil le foirm Bheinn nam Fadhla, tugtar ràcan ‘a drake’ i nGaeilge Uibhist a Deas agus Eilean Eirisgeigh ach luaitear go ndeirtear coileach na lachann nuair atáthar ag labhairt faoi na lachain fhiáine (Campbell 1972, 198). Ina theannta sin, luaitear stràcan mar fhoirm ar Eilean Chanaigh, ach níl sé soiléir an mbaineann sé seo le bardal nó le ráca, ach fuarthas stràc ag pt B (Ceann Tìre) “another sp. used ‘stràc’ but refused to repeat it’ ( ASID IV) chomh maith. Ach is féidir brí eile a bheith leis an dá fhocal seo seachas bardal lachan. Is mar ‘wild drake’ a aistríodh coilech lachan (ó Shanas Cormaic) in DIL. Ní doiligh a shamhlú go dtugtar ainm ar leith ar an lachan fhireann chlóite, ceann ó iasacht fiú (go háirithe bardal mar shampla de bhrí go dtagann na lachain tí ó na mallaird). Ina theannta sin, cé nach bhfuil sé luaite in LASID, is é kellagh thunnag /kʹalʹax tun g/ an leagan i Manainnis (Broderick 1984, 451).

Focal amháin eile ar lacha fhireann a fhaightear i bhfoclóir an Duinnínigh é ‘lachaidhe’ Luaitear an focal céanna mar mhalairt (ach ní bhíonn feidhm na lúibíní cearnacha seo ríshoiléir i gcónaí …ach is dócha go gciallaíonn siad ainm eile ar an lacha fhireann sa chás seo) i gcnuasach ó húscraí: “Bárdal [lachaidhe] a tugtar ar an bhfireannach” (Ó Muimhneacháin 1944, 37).

I dtaobh an fhocail Sean-Ghaeilge agus tábhacht na lachan sa tsochaí, mar a luaigh mé thuas, dar le Kelly, de réir na fianaise a mhair, “the duck is rarely mentioned in our sources, and seems to have been of minor importance in early Irish farms” (Kelly 1997, 107). Is cinnte go raibh focal ar bhardal sa tSean-Ghaeilge, nó gur baineadh feidhm as leagan cosúil le coileach lachan, ach ní fios go baileach céard iad na foirmeacha a bhí ann ó tharla gur annamh a luaitear na lachain (nó na bardail) mar sin sna téacsanna Sean- Ghaeilge.

Tá leagan eile luaite ó Shanas Cormaic in DIL le lachain fhireanna a chur in iúl: coilech lachan ‘a wild drake’ (is é caileach lachan an fhoirm a luann Vendryes atá in Sanas Cormaic; ina eagrán féin bunaithe ar Leabhar Buidhe Lecain, tá cailech loichen ag

135

Meyer, agus luann sé lachan le haghaidh thuiseal ginideach an fhocail sa Lebor Brecc agus an litriú truaillithe loachend sa Lebor Laignech ina theannta). Úsáidtear leaganacha comhshuite mar seo i gcanúintí an lae inniu freisin (maidir leis an gcor cainte áirithe seo i nGaeilge na hAlban, breathnaigh thuas). Deir de Bhaldraithe mar gheall ar Ghaeilge Chois Fharraige: “I gcás éanacha an aeir, tugtar an chearc ar an gceann baineann agus an coileach ar an gceann fireann” (5). Is leagan gaolmhar le ‘coileach lachan’ a úsáidtear i mBreatnais an tuaiscirt, .i. ceiliog hwyaden. Is é seo an leagan i Manainnis freisin – kellagh (thunnag) ‘coileach tonóige’ nó thunnag irryn ‘tunnóg fhireann’ (Foclóir Fargher ach admhaíonn sé sa bhrollach gur tugadh iasachtaí ó Ghaeilge na hÉireann agus na hAlban isteach sa “Neo- anx” seo). Meascadh collagh (collach) agus kellagh (coileach) lena chéile sa Mhanainnis dheireanach, agus faightear an dá fhocal in úsáid leis an mbardal (agus éin fhireanna eile) a chur in iúl: collagh thunnag /kɔlax 'tɔnag/ ‘drake’ (cainteoir = Thomas Taggart) (Broderick 1984, 89) kellagh thunnag / kʹalʹax 'tunnag/ ‘drake’ (cainteoir = Ned addrell) (Broderick 1984, 247) (an dá leagan seo ó dheisceart an oileáin)

Agus: collagh kiark /kɔlax 'kʹa:rk/ ‘hencock’ (Broderick 1984, 89) kellagh chiark, kiark /kalʹ x xa:rk, kʹalʹax 'kʹa:k, kɛ x kʹark, kal k kak, kʹalʹəx kʹa:k/ ‘cock’ (Broderick 1984, 247) kellagh guiy /kʹelʹax 'gɛi, kʹalʹax ' ɛi, kal x gei/ ‘gander’ (Broderick 1984, 247)

Níl fianaise an-seanda ar an bhfocal bardal agus is dócha gur focal iasachta atá ann. Is ó A chorographical description of West or H-Iar Connaught written A.D. 1684, le Ruaidhrí Ó Flaithbheartaigh, an t-aon tagairt in DI “lacha is bardal”. aíonn Ó áille gur i ndán ó dheireadh na seachtú haoise déag a fuair seisean an sampla ba shine den fhocal seo, is é sin an leagan mardal sa dán Rachainn fo’n gcoi eat le Sean Ó Neachtain (Ó Máille 1966, 34). Luann sé an leagan mallárd i nGaeilge na Mí, ar léir gur focal iasachta ón mBéarla é, agus bhárdail, warduil, mhardul sa ghraiméar Gaeilge (Forus Teangan na Gaeilge) a scríobh O’ olloy sa bhliain 1867 (Ó áille 1966, 34). ar a fheictear i bhfreagraí LASID, tá an fhoirm bhardal fós i nGaeilge Phort Láirge. I bhfonóta, míníonn an áilleach an díorthú a thug an tAthair O’Growney: bárdull < márdall < mallard (Ó Máille 1966, 34). Bhí an focal seo i nGaeilge na hAlban tráth freisin, cé gur focal seanchaite anois é. Seachas iasacht ón bhfocal Béarla ‘mallard,’ ceapann an áilleach

136

gur dóichí gur iasacht ón mBreatnais barlad ~ marlad é bardal. Ní gá ach meititéis amháin (-lad  -dal) i gcóimheas le trí athrú i gcás mallard. Is cinnte gur tháinig an focal Breatnaise ón mBéarla. Níl fianaise ar an bhfocal barlad sa Bhreatnais go dtí 1763 – níos deireanaí ná an dearbhú is luaithe i nGaeilge dá bhfuil ann, ach ní bheifí ag súil go mbeadh focal dá leithéid faighte ar pár go rímhinic: as this kind of loan would be in use primarily among the less important members of the community. Poultry belongs to the humble domestic sphere, whose affairs would be unlikely to find an early place in written records, so that words like barlad and bardal could exist in the spoken language, in Wales or in Ireland, for a long period before appearing in writing (Ó Máille 1966, 35).

Níl an focal Breatnaise seo in úsáid níos mó dar leis (“Is is noteworthy that in Welsh barlad and its variants have appeared very seldom in print, and that the words has dropped out of spoken Welsh” (Ó áille 1966, 35)), ach breathnaigh thíos. Is fiú cuimhneamh go dtagann an lacha tí (tugtar an leagan Connachtach “lacha tíre” freisin i bhfoclóir Mhic Cionnaith) ón mallard.

B’fhéidir nach bhfuil sé sa teanga liteartha sa Bhreatain Bheag a thuilleadh, ach de réir Geiriadur yr Academi, tá an focal barlad agus leaganacha eile fós in úsáid i gcanúintí an deiscirt go háirithe: drake Orn: N: ceiliog (m) hwyaden (ceiliogod hwyaid), S: barlat: barlad m, meilart: milart: merlat: marlat m, M.W: occ: palat, palat: palad, m; S.a. duck (Geiriadur yr Academi)

Tá an t-eolas céanna in GPC ach tugtar bríonna rud beag difriúil le haghaidh an dá leagan marlat agus barlad:

marlat, merlat, malart, &c. [bnth. S. mallard, a’r ff. yn -rl- drwy drsd.] eg. ll. –od. Ceiliog hwyaden, barlad: drake Ar lafar yn y Canolbarth a’r De yn y ff. maelad, m(e)ilat, milart, (ll. mileti), merlat, marlat, marled, marlet, LGW 264-5 {=Ling Geo Wales}, TGG {=Transactions of the Guild of Graduates, University of Wales} (1907-8) 80.

barlad, barlat [bnth. S.C. mallard drwy drsd. gydag m a b yn ymgyfnewid] eg. Ceiliog hwyad; hwyaden wyllt: drake; mallard

Tugtar samplaí ó na blianta 1722 agus 1772 faoi choinne na leaganacha a thosaíos ar /m/ agus ón mbliain 1763 le haghaidh na gceann a thosaíos ar /b/.

Tá léarscáil agus cur síos in Linguistic Geography of Wales ar dháileadh fhoirmeacha canúnacha na Breatnaise ar an bhfocal ‘drake’. De réir na léarscáile agus mínithe Thomas, baintear feidhm as leagan de ceiliog (c)wyaden ‘coileach lachan’ i dtuaisceart na Breataine Bige:

137

ce(i)liog chw(i)aden/chw(i)adan/hwyaden - taobh ó thuaidh d’Afon Wnion agus de dhobhardhroim deisceartach Afon Efyrnwy

Agus faightear il-leaganacha éagsúla den fhocal céanna, marlat ~barlad ‘bardal’, sa chuid eile den tír: palat, palad, peilat - idir na haibhneacha Dyfi agus Wnion (.i. cuid thuaisceartach de lár na tíre) maelad, m(e)ilat - an Lár-Réigiún Thoir Theas milart - lastoir d’Afon Cothi agus de ghleann íochtarach Afon Tywi barlat, barlad - taobh ó dheas d’Afon Dyfi agus le taobh chun na farraige d’Afon Dyfi merlat, marlat - taobh thiar d’Afon Tywi íochtarach agus d’Afon Cothi (Thomas 1973, 264-265)

Pléann sé chomh maith bunús an fhocail seo ach ceapann sé gur dóichí gur tugadh an focal ar iasacht ó Shean-Fhraincis seachas ó Bhéarla: “Parry-Williams (1923: 59, etc.) suggests that barlat, marlat, are derived from iddle English ‘mallard’. The consistent occurrence of a voiceless final consonant [-t] in the Welsh examples (forms in [-d] are exceptional) suggests that on the grounds of economy alone, these forms may be more satisfactorily derived from the Old French ‘malart’” (Thomas 1973, 265). De réir OED, síolraíonn an focal Béarla mallard ón teanga Angla-Normannach ar chaoi ar bith.

5.3 An ceann baineann – lacha

Is dócha nach bhfuil focal ar leith ann don lacha bhaineann i nGaeilge. Nó b’fhéidir gur cirte a rá go mbaintear úsáid as ainm ar an gceann baineann mar ainm ginearálta an speicis: “Is féidir na focla seo, a thagras do nádúr áirid san uatha, a úsáid san iolra gan tagairt do nádúr áirid: lachain, géabha, caoirigh, cearca” (de Bhaldraithe 1953, 5). Is é sin gur ‘lacha bhaineann’ í an lacha ach is féidir le lachain tagairt a dhéanamh don lachar i gcoitinne (cf. sub ‘duck’ i bhfoclóir Béarla-Gaeilge de Bhaldraithe chomh maith, mar a bhfuil lacha ‘female of drake’ agus lachain (generic, pl.)). Tugtar an sampla “lacha is bardal” in DI a léiríos idirdhealú idir an lacha bhaineann agus an lacha fhireann. ar an gcéanna in Albain agus sa Bhreatain Bheag, is amhlaidh a thugtar an t-ainm ginearálta ar an lacha bhaineann freisin, tunnag agus hwyad(en) faoi seach. Tá an córas céanna ag an mBéarla mar gheall ar an gcineál éin seo—is é duck ainm an chinn bhaininn agus ainm coiteann an speicis (cosúil le cow, goose….srl.):

OED I.1.b. spec. The female of this fowl: the male being the DRAKE.

Agus tugtar míniú ar an úsáid seo (is é ainm ar an lacha i gcoitinne a thugtar mar phríomhbhrí in OED) – is é sin, ós rud é go mbíonn i bhfad níos mó lachan baineann á

138

gcoinneáil, tugtar an t-ainm ginearálta ar an gceann baineann agus úsáidtear ainm faoi leith don lacha fhireann: In the domestic state the females greatly exceed in number, hence duck serves at once as the name of the female and of the race, drake being a specific term of sex.

Tarlaíonn rud cosúil leis seo i gcás ainmhithe eile freisin mar a bhfuil ainm cineáil amháin in úsáid mar ainm ar an speiceas i gcoitinne – cows i mBéarla Mheiriceá, hens, peacocks (a mhalairt sa chás seo - clú agus cáil ar an gceann fireann) agus gé (cf. goose i mBéarla) agus caora i nGaeilge (ní coitianta go ndéantar ainm ar leith ar nós ewe ag déanamh tagartha don chaora bhaineann, ach baintear úsáid as caora go hiondúil). Bíonn an t- ainmhí baineann níos líonmhaire ar fheirmeacha i gcás a lán speiceas. Is dócha nach féidir a bheith lánchinnte an mbaineann an t-ainm leis an speiceas i gcoitinne ar dtús agus tagann ciall níos leithne leis chomh maith nó an dtugtar ainm an chinn bhaininn ar an speiceas, de bhrí go mbíonn siad níos coitianta agus níos líonmhaire. Is mar ‘lacha i gcoitinne, lacha bhaineann’ a chuirtear síos ar an bhfocal Sean-Ghaeilge lachu in DIL. In ASID faightear a lán abairtí mar “tá lachain óga/éiníní lachan ag an lacha” agus is follas gurb í an lacha bhaineann atá i gceist anseo. Chuala mé ‘hen’ chomh maith le ‘duck’ á tabhairt ar an lacha bhaineann i mBéarla (cf. OED faoin gceannfhocal ‘hen’ tá sampla ann ón mbliain 1540 ag caint faoi “cocke swan” ag marú a “hen” nuair atá agus a bhí ainmneacha ar leith ann (pen agus cob)). Luaitear an chiall ‘female bird’ a bheith ag an bhfocal cearc sna foclóirí, ach níor aimsigh mé sampla de chearc lacha in áit ar bith. De bharr go bhfuil raibh coileach lachan ann agus go n-úsáidtear cearc go coitianta le hainmneacha éan (cearc fhraoigh, cearc uisce…) is cinnte go mbeadh cearc lachan sothuigthe, ach nach é an chaoi choitianta le cur síos ar lacha bhaineann. Úsáidtear cráin nó cráin ghé le haghaidh na gé baininne agus is díol suime é ‘cráin lachan’ a mhínítear mar “mallard or large wild duck” i bhfoclóir Uí Dhuinnín. Ní soiléir an lacha bhaineann atá i gceist aige nó lacha i dtéarmaí ginearálta, ach is dócha go ndéanann sé tagairt do lacha bhaineann fhiáin mhór – is é ‘baineannach mór baineannach aosta’ an tríú brí a thugtar don fhocal cráin in FGB. Ach chomh maith leis sin, tá crann-lacha ‘female of mallard (Ford) faoin gceannfhocal lacha, ach crann-lacha ‘teal’. Tá leaganacha mar gaill-chearc “a duck” ag an Duinníneach freisin agus i bhfoclóir ane.

139

5.4 Na cinn óga – lachín, éan óg/lachan, lachain óga, ál lachan, srl.

FGB lachín, éan lachan Foclóir B-G de Bhaldraithe eínín lachan Tábla d’fhoirmeacha ó ASID LASID pt 162 ‘the duck has ducklings’

1 An Rinn h : lʹi:nʹə gʹəsnə 'ł xənʹ thá líne aiges na lachain 7 Baile Mhac Óda pʷ ʹ l x nʹ o:g ikʹə (ní raibh) puinn lachain óga aice 8 Cloich na Coillte t : ro di: gə ,igʹən 'l xə tá rudaí óga ag an lacha 9 Cuan Dor ,t : ·ro 'di: ' :gə igʹən 'l x nʹ tá rudaí óga ag an lachain 10 An Sciobairín l xinʹ o:gə ,igʹən 'l xə lachain óga ag an lacha 11 Cléire t l x nʹ 'o:g igʹən 'l x nʹ’ tá lachain óga ag an lachain 12 Abha Chom Sheola t : :l bʹog ,igʹən 'l xə tá ál beag ag an lacha 13 An Láithreach ,t : l x nʹ ' :g igʹən 'l x nʹ tá lachain óga ag an lachain 15 Cúil Aodha t : l x nʹ o:gə ,gən 'l x nʹ tá lachain óga ag an lachain 19 Cill Orglan t : :l o:g ,igʹən 'l x nʹ tá ál óg ag an lachain t l x nʹ (also :l) o:g igʹən l xə tá lachain (~ál) óga ag an 20 Dún Chaoin lacha 21 An Clochán t : l x nʹ 'o:gə igʹən 'l xə tá lachain óga ag an lacha Cill Bheathach, Ceann Léime / An 22(a) Corrbhaile in aice le Cill Chaoi t : l x nʹ 'o:gə gən 'l xə tá lachain óga ag an lacha 23 Dúlainn t : 'l x nʹ 'o:gə igʹə 'l xə tá lachain óga ag an lacha 24 Fánóir t : kʹi:nʹ 'o:gə igʹən 'l xə tá cinn óga ag an lacha t : l xənʹ 'o:gə okʹə tá lachain óga aici 25 Cinn Mhara t :l vʹrʹ : , l xənʹ o:gə ikʹə tá ál bhreá de lachain óga aici ‘she has a fine brood of young ducklings’ Lisín na hEillte, 34 Gleann na Madadh t : ɛ:nəxi ,igʹə 'l χə tá éanachaí ag an lacha t kʹinʹ 'o:gə gʹə 'l xə tá cinn óga ag an lacha 37 An Carn Mór nó t :l 'og gʹə 'l xə tá ál óg ag an lacha Gort an t : l xənʹ 'o:gə gʹə 'l xə / gʹ nə 'l xənʹ 38 Chalaidh/Aingliham tá lachain óga ag an lacha / ag na lachain 42 Inis Meáin t : :lʹi:nʹ l x nʹ ɛgə l xə tá áilín lachain ag an lacha a. t : e:Nəxi: o:gə ɛgʹən x ə tá éanachaí óga ag an lacha RC Ráth Chairn b. t l x ənʹ o:gə ɛgʹə l x ə tá lachain óga ag an lacha 43a Garmna l xənʹ o:gə ‘ducklings’ lachain óga 51 Tuar Mhic Éadaigh t : è:nəxi o:g gʹən ' x tá éanachaí óga ag an lach 52 Cluain Cearbán t : l xənʹ 'o:g gʹə 'l x tá lachain óga ag an lach t : l xənʹ 'o:g əku tá lachain óga acu 54 Acaill :l l xən (‘l-’ lenited) ‘brood of ducks’ ál lachan 55a Dumha Locha t e:nʹi:nʹi: ,lʹe ə 'l xənʹ tá éiníní leis an lachain 56 An Fód Dubh t : è:nəxi gʹə 'l xə tá éanachaí ag an lacha t : ɛ:nəx 'l xənʹ lʹe ə 'l .xə 57 Port an Chlóidh tá éanachaí lachain leis an lacha 58 Béal Deirg t : :l gʹə 'l χə tá ál ag an lacha

140

59 Baile an Chaisil t : ɛ:nəxi o:gə , gʹə 'l xənʹ tá éanachaí óga ag an lachain t : ɛnəx :gə igʹən 'l xə (nó ʹesə 'l χə) 60 Áth an Chláir tá éanachaí óga ag an lacha / leis an lacha Tobar an Choire & 61 An Choraigh t : :l ' xənʹ lʹe ə ' xə tá ál lachain leis an lacha t : xənʹ 'o:g igʹə ' xə tá lachain óga ag an lacha 62 Cill Mobhí :l ‘a brood’ ál t t N: gi ɔ:gə igʹən 't N: 66 An Creagán tá tonnógaí óga ag an tonnóg ‘the duck has ducklings’ 68 Cluain Maine go:r ʹinʹuv ‘ducklings’ ?góislíneadh, “gor íneadh?? Gleann Bhairr, 70 Fánaid h 'nʹɔ:gə ‘young ducks’ (A) lachain óga 74a Mín an Chladaigh ɔ hə v Gə ‘small ducks’ lachain bheaga 86a Gleann Cholm Cille tɑ la ənʹ bʹ gə ʃə 'lɑ ə tá lachain beaga leis an lacha fɔl x e: ə ‘d cklings’ [S] [f]aa(i)lagh aegey (???) .i. 88 Oileán Mhanann álach óga (cf. Duin. ál(bh)ach ‘a brood progeny’) h . ' ən ən 'tuN k tha isean aig an tunnag {isean = foirm A Eilean Arainn uatha} h 'tuN kən 'ɔ: ɛ ʹəN 'tuN k (ha 't nəkən 'o:g ɛkʹ ən t .nək) B Cinn Tìre tha tunnagan òga aig an tunnag i anʹən huN ‘ducklings’ iseainean thunnag (nó tunnag?) D Beinn nam Fadhla h . i anʹən egʹ duNa ʹ tha iseainean aig an tunnaig {iseanan an gnáthfhoirm iolra de réir Dwelly, srl.} E Leòdhas h : l e ən huN tha àl aig an tunnag h tuN k ən 'bé ə kən ' uN F Taobh Siar Rois tha tunnagan beaga aig an tunnag ‘the duck has ducklings’ h t N gən 'bʹ g Egən 'h N G Cataibh tha tunnagan beaga aig an tunnag

Níl focal faoi leith ann le haghaidh chinn óga na lachan, agus mar sin uaireanta baintear úsáid as deireadh díspeagtha mar atá san ainm Béarla duckling – mar shampla, is é lachín an fhoirm atá ag Ó Dónaill, agus lachainín, leagan eile bunaithe ar an tamhan ina iomlán (Corca Dhuibhne: Ó Dubhda 1943, 13). Ach de réir mar a léiríos freagraí LASID baintear úsáid as cora cainte timchainteacha go hiondúil (níl sampla de lachín ná lachainín ann): éanacha (óga), éiníní, éanacha lachan, cinn óga, rudaí óga, iseanan tunnag srl., nó úsáidtear aidiachtaí mar ‘beag’ agus ‘óg’ leis an bhfocal lacha: lachain óga, tonnógaí óga (Inis Eoghain), tunnagan òga, lachain b(h)eaga, tunnagan beaga (Albain). Lena chois sin, déantar tagairt do na lachain óga le cnuasainm chomh maith: ál52 lachan, áillín líne, éillín.

52 Is féidir ál a úsáid lena lán ainmhithe—in nGaeilge Chorca Dhuibhne—‘litter of young’: ál banbh, ál coileán, ál coiníní, ál piscíní agus ‘brood, clutch’: ál géanna, ál lachan, ál sicíní (Ó hÓgáin 1984, 83-84).

141

Ar chúis éigin, ní bhfuarthas mórán samplaí d’ainmneacha na lachan óg i nGaeilge Uladh in LASID. Tá éan (agus leaganacha muinteartha dó) á thabhairt ar óga na lachan i nGaeilge Chonnacht (samplaí in LASID ó Mhaigh Eo agus Oirthear na Gaillimhe, agus ansin ó Rath Chairn, ón gcainteoir arbh as Ceantar na nOileán ó dhúchas é (i bhforlíon do LASID)). Bheinn ag dréim leis an leagan sin i nGaeilge Uladh freisin – go háirithe má chuirtear san aireamh na freagraí ó léarscáil 35 ‘chickens’ agus ceist 124 ‘chickens’. Is léir gur leagan coitianta Ultach é éan in úsáid mar ainm ar chinn óga na héanlaithe, agus go bhfaightear i gConnachta é chomh maith. Cé nach bhfuil samplaí ann in LASID den fheidhm seo ag an bhfocal éan i nGaeilge Chonamara (seachas Rath Chairn), tugann de Bhaldraithe samplaí ó Ghaeilge Chois Fharraige le héan: “I gcás na gceanna óga, úsáitear focla mar éan, uan agus ainm sa nginideach ina ndiaidh” agus tugann sé samplaí i bhfonóta: éan lachan /e:N a:xəN/ agus éan bardail /e:N b :rdilʹ/ (de Bhaldraithe 1953, 5). Is cinnte gur lachain óga, nach bhfuil fásta go fóill, atá i gceist anseo seachas lachíní beaga nua-ghortha díreach tagtha amach ó na huibheacha, de bhrí go ndéantar idirdhealú ar na cinn fhireanna agus bhaineanna – lacha (bhaineann) óg agus bardal óg na cialla a bhaineas leo mar sin. Tá an fhoirm seo luaite ag pt 31 in ASID freisin ( 822) /e:n 'l x (kʹark)/ ‘a young duck (hen)’. Cé nach bhfuil sé thar a bheith soiléir (an féidir éan lacha cearc a rá le haghaidh ‘a young duck hen’?) is dócha gur dhá fhoirm ar leith atá ann—éan lacha agus éan cearc (gan an tuiseal ginideach a bheith in úsáid sa dá chás). Trí chuardach sna leabhair Ultacha in Tobar na Gaedhilge, d’aimsigh mé cúpla leagan eile i nGaeilge Uladh: “Tháinig a’ ceol leis a’ ghasúr mar thig a’ snámh le h-éan lacha” ón leabhar Le Clap-Sholus le Séamas Ó Grianna (lch. 129) agus “…an éireog bheag chirce agus an t-éan óg gé agus an lacha óg” ón leabhar Ó Chamhaoir go Clapsholas le Séan Bán Mac Meanman (lch. 115). Foirm amháin eile ó Thír Chonaill, ós rud é nach bhfuil mórán samplaí in LASID, i nGaeilge Theilinn lacha bheag ‘duckling’ “Lacháin (sic) bheaga .i. an t-éilín nó na héanacha óga” (Seán Ó hEochaidh bailitheoir Cruachlann), (Uí Bheirn 1989, 126) cf. lachain beaga gan séimhiú pt 86a. Is féidir lach(a) léi féin tagairt d’óga na lachan freisin, m.sh. (faoi éilín ‘ál’) - chonnaic sé lach fhiadhain, agus dhá lach dhéag léithe d'éilín {cainteoir as Cill Dara, An Craosloch} (Ó hAirt 1993/94). Is ann don seanfhocal “chomh lag le héan gé” (Anderson 2008, 37) a fhaightear i gCúige Uladh. Tugann foclóir Uí Dhónaill an chiall seo ‘éan óg’ ag an bhfocal éan agus is féidir le héan tagairt d’óga ainmhithe eile freisin: éan ‘young bird’ éan circe ‘chick’, éan lachan ‘duckling’, éan gé ‘ (agus fiú “éan róin” ‘baby seal’!) FGB

142

Tugtar an t-éilín ar lachíní fiáine a raibh cearc ag déanamh goir orthu agus éanacha an ghé ar na góislíní i Seanchas Éanlaithe Iar-Uladh (Ó hEochaidh 1969-1970a, 242 & 270).

Pléann Lockwood an t-aistriú brí seo ó éan go cinn óga na n-éan. Tosaíonn sé leis an mBéarla. Is ‘éinín óg’ an chiall ó cheart a bhíodh ag an bhfocal bird i mBéarla agus ba é fowl an gnáthainm a bhíodh ar an éanlaith. Tá “the hen and her birds” fós i mBéarla thuaisceart Shasana (cf. OED sub bird). Ina theannta sin, thugtaí birds ar óga ainmhithe eile chomh maith – luann sé na beacha, na nathracha, na héisc, na sionnaigh agus na faolchúnna (cf. OED, samplaí den úsáid seo ón tréimhse idir na blianta 1388-1597). Sa Sean-Bhéarla rinne bird tagairt d’éin óga, do scalltáin amháin. Go deimhin, cé nach bhfuil focail ghaolmhara ar eolas againn sna teangacha Gearmáinice eile agus go ndiúltaíonn an OED ceangal leis na focail brood, breed (ag áitiú nach soiléir sanasaíocht an fhocail seo), b’fhéidir gur tháinig leathnú na céille chun cinn de bharr thionchar na comhchosúlachta seo. Le himeacht ama, athraíodh an chiall go dtí ainm ginearálta ar an éanlaith agus cúngaíodh ciall fowl. Measann Lockwood gur fhás úsáid an fhocail éan ar óga na n-éan, mar gheall ar aithris ar an gcóras Béarla (.i. éan = bird agus tugtar bird ar éiníní óga). omaistriúchán ar fheidhm an fhocail i mBéarla atá ann mar sin: “Ir. éan in den genannten Wendungen wird also verst ndlich als ehnübersetzung von eng. bird in dessen lteren Bedeutung” (Lockwood 1981, 185).

Focail eile a thugtar ar na lachain óga: - rudaí óga/ beaga (pt 8, 9)

Faoin gceannfhocal rud, déanann FGB tagairt d’óga na n-ainmhithe – na rudaí beaga ‘the little ones’ agus an rud óg ‘the young thing’.

-/go:r ʹinʹuv/ ‘ducklings’ ag pt 68 — Ní thuigim an ceann seo go cruinn in aon chor ach b’fhéidir “gor líniú (~ líneadh ~ líneabh)”, is é sin gor + leagan iolra de líne? ≈ línte an ghoir? Mar gheall ar an –ú, is é an rud a bheadh i gceist ná an foirceann iolra a bhí coitianta in Oirthear Uladh (cf. tonnagú (mar mhalairt uaireanta) ag pt 65, 66, 68 a pléadh thuas). Ach fanann fadhb leis an nguta fada (agus leis an /o:/ dúnta) go fóill. Níorbh fhéidir gabhar a bheith i gceist, arbh fhéidir? Tá seanchiall shaoithiúil luaite ag Dwelly: gabhar 3. (AF) ‘any old bird’ agus cf. FGB gabhar 3. gabhar reo ~ gabhar deorach ‘naoscach fireann’ (ach meann gabhair, meannán aeir, meannán aerach mar an gcéanna

143

freisin), ach ní dóigh liom gurb é seo tá i gceist leis an bhfoirm seo ar chor ar bith. Ach tá féidearthacht eile ann atá níos dóchúla; b’fhéidir gur leagan de “góislín” é le haistriú céille agus an chríoch iolra –ú a luadh cheana? .i. ag tosú leis an bhfocal Béarla /go:z ʹ-/  /go:zʹ ʹ-/ (nó ag tosú le /go: ʹ/- + glórú)  /go:ʒ ʹ-/  /go:rʹ ʹ-/  /go:r ʹ-/; cf. pt 83a /gɔ:ʒ ʹi:nʹi:/ ‘goslings’ leis an gcéad ghuta fada (LASID IV, le bheith curtha ar léarscáil 44). Nó an bhfuil botún cló in LASID?

-Ainm ar lachín lag ón Rinn:

“Lachain óga a thabharthá orthu [na rudaí óga] is dócha. ’Á mbeadh ceann lag ina measc thabharthá laprachán uirthi” (Verling 2007, 157)

Sainmhínítear laprachán sna foclóirí mar ‘toddler waddler’ (FGB) agus ‘one crawling on one’s hands’ (Duin), ach cf. lapóg ‘a little animal with paws or claws; one who waddles; a flat-footed woman’ agus lapóigín ‘a child who waddles of walks unsteadily’ (Duin). Ní hannamh go mbíonn ‘cosa spréite’ (“splayed legs”) ag lachain óga agus dá bharr sin ní thig leo seasamh suas i gceart ná a bheith ag siúl. Is dócha gurb in atá i gceist. Tá na focail seo bunaithe ar lapa ‘paw flipper webbed foot’ (cf. lapa gé, lapa lachan) agus baineann focail ghaolmhara eile leis na lachain freisin – lapadaíl ‘(act of) paddling, splashing, wading lapping (of water)’ lapadán ‘waddling; flopping about, floundering; water animal or reptile with flippers’ lapaire ‘waddler clumsy person wader, paddler (with feet) Wader (éan an chladaigh)’ lapairín locha (~ laparán locha) ‘little grebe, dabchick (ainmneacha eile ar an éan seo (Tachybaptus ruficollis) i nGaeilge spágaire tonn agus tumaire beag)’ srl. (FGB).

In Albain baintear úsáid as an bhfocal isean an-chosúil leis an gcaoi a mbaintear úsáid as éan i nGaeilge na hÉireann. Sa suirbhé, tugtar isean ar chinn óga na gé (Q 158 pt D & E) agus ar chinn óga na muice (!) (léarscáil 32, Q113-4) freisin chomh maithe ar na cearca beaga (ar mhalairt le heun) (léarscáil 35, Q124). isean 1. chicken, the young of any bird or of smaller quadrupeds 4. gosling 7. (AG) In Suth’d applied only to quadrupeds. Isean ròin ‘the young of the seal’ (Uibhist) Isean eich ‘the young of the horse’ ( e dhas) Isean cait ‘a kitten’ (Cataibh) (Dwelly)

Bhíodh an focal le fáil i nGaeilge na hÉireann freisin tráth (tá sé i bhfoclóir an Duinnínigh agus in DIL), cé nach bhfuil sé sa teanga chomhaimseartha:

144

Duin: isean a young goose, a chicken (O’R = O’Reilly’s Irish-English dictionary) eisín a young bird; a young crane (Triads); cf. isean

DIL es(s)én, -éne, -íne, ‘an unfledged bird, a nestling’ … a n-isseniu (gl. pullos suos - Ml 80 a 6) [leg. eiss- ?]

ach ansin sampla le hainmhí eile lena chois sin:

int nar eic essin mi maigi do si ‘never yielded even the leveret of a hare’

Agus mar a léiríos MacBain, tá sé bunaithe ar an bhfréamh chéanna ar shíolraigh éan aisti:

isean, ‘a chicken, young of any bird’ Ir. iséan, E.Ir. essíne, OIr. isseniu, pullo: *ex(p)et- nio- ? Root pet, fly; that is ex-én-, én being eun, bird (MacBain 219)

Cinnte nach mbíonn sanasaíocht MacBain iontaofa i gcónaí, ach is dócha go mbaineann sé leis an bhfocal éan.

I Suirbhé Teangeolaíochta Chanúintí Ghaeilge na hAlban, déantar idirdhealú ag pointe amháin idir eòin / ɔ ɲ / ‘éin tí’ agus eòin / ɲ / ‘éin fhiáine’ (Ó Dochartaigh 1994, III, Q377, lch. 302-3). Is é an chéad cheann an leagan is cosúla leis na leaganacha ó na pointí in aice leis an gceann seo, agus le formhór na bpointí in Albain. Is é Port Ìlein ar Ìle (pt 54) an áit atá i gceist anseo. Is fiú a lua chomh maith nach raibh ach 26 bliain d’aois ag an bhfaisnéiseoir seo, i gcodarsnacht leis na cainteoirí eile a bhí i bhfad níos sine.

Ar an gcaoi chéanna, sa Bhreatnais, baintear úsáid as an bhfocal cyw le haghaidh éan óg a chur in iúl (cyw hwyaden ‘éan lacha’, cyw g ydd ‘éan gé’, cyw alarch ‘éan eala’, cyw i r ‘éan circe’ ). Ní bhaineann sé leis an éanlaith ar leith ó bhunús (ach mar a léiríos cyw bach b’fhéidir gurb é sin an phríomhbhrí anois), ach cosúil leis na focail éan agus isean, úsáidtear é le haghaidh cuid mhór d’ainmhithe óga—níos forleithne fiú ná na focail Ghaelacha, go háirithe i dtuaisceart na Breataine Bige: GPC: cyw [< Clt. *kuu os o’r gwr. *keu- ‘chwyddo, codi’, … Aderyn ifanc neu newydd ddeor (yn enw un o adar dof y buarth), aderyn heb ddod i’w lawn dwf; anifail ifanc (yn enw. ebol), cnyw…young bird, chick, young animal (esp. foal or colt)

cyw bach ‘little chicken, chick’ cyw blwydd ‘year-old cockerel or chicken; servant who remains only for a year in the same place’ cyw carw ‘young stag or hart cyw caseg ‘foal until it is weaned’ (ar lafar yn y Gogledd – sa tuaisceart) cyw cath ‘kitten’ cyw ceffyl ‘colt’ (ar lafar yn y Gogledd) cyw ceiliog ‘young cock, cockerel’ (ar lafar yn y Gogledd)

145

cyw g ydd ‘gosling, young goose’ cyw i r (gi r) ‘chicken (of domestic fowl), young fowl’ cyw sugno ‘suckling, young colt or foal’ (ar lafar yn y Gogledd)

Ní ríshoiléir é an leagan Manainnise a fuarthas in LASID (ó dheisceart an oileáin): /fɔl x e: ə/ ‘ducklings’ [S]. Is é eean thunnag iol. ein hunnag, .i. ‘éan tonnóige’ a thugtar i bhfoclóir Fargher. Ní deacair é an dara focal, is leagan den aidiacht aegey ‘óga’ é (leagan iolra d’aeg). Cé go dtugtar / :gɛ / mar fhuaim an fhocail in Broderick (1984), is léir gur leagan le séimhiú inmheánach atá ann, mar a tharlaíos sa hanainnis. Tá /kʷölʹ ən ɛ: ə/ le haghaidh ‘puppies’ .i. coileáin óga in ASID (iml. IV, lch. 176) agus mar sin is dócha gur /g/ séimhithe atá i gceist san fhocal seo (cainteoir ón deisceart sa dá chás). Deimhnítear an nós seo i nGaeilge Mhanann in Stair na Gaeilge: “Ina theannta sin lagaítear consain ghlórthacha idir gutaí go ndéantar cuimiltigh díobh” agus tugtar na samplaí cabbyl /kavəl/ (.i. capall) agus beggan /be an/ (.i. beagán) agus lena gcois sin, caggey /ka: ə/ ~ /kʹa:gə/ (.i. cogadh) (SnaG 712). Tá an dara focal i bhfad níos doiléire. Tá sé cosúil leis an bhfocal seo follagh(ey) /fɔl x ə, f l x, f l x ə/ ‘hiding, concealing’ (.i. folachadh) ó thaobh na foghraíochta de, ach níl mórán céille sa bhrí (leaganacha foghraíochta ó Broderick). Má thoimhdítear gur cuireadh f míshanasaíoch ag tús an fhocal, b’fhéidir gurb é aalagh /ö:l x / ‘litter of young animals’ atá i gceist. Ón bhfoclóir Manainnise-Béarla le Phil Kelly, tá na focail seo a leanas a thaispeánas go mbaineann an focal seo le héin go háirithe: aalagh ‘ hatch, farrow, incubation of birds, young of animals’ aailagh ‘brood, covey, litter’ aail ‘of a brood, clutch’

Cf. ál(bh)ach ‘a brood, progeny’ i bhfoclóir Uí Dhuinnín. ar sin, b’fhéidir gurb é “(f)álach óga” atá i gceist sa leagan anainnise seo ar na lachíní.

146

Conclúid

Is ríléir gur féidir a lán plé a dhéanamh ar ainmneacha na n-ainmhithe agus na héanlaithe feirme agus clóis. Tá éagsúlacht mhór ann i dtéarmaíocht na n-ainmhithe agus baineann a lán de seo le canúintí na Gaeilge. Léiríonn na hainmneacha a pléadh sa tráchtas seo roinnt eolais ghinearálta ar chanúintí na Gaeilge agus ar fhorbairt na teanga. Mar shampla, taispeánann na léarscáileanna a lán de na treoirlínte canúnacha aitheanta – Oirthear Uladh vs. Tír Chonaill53 (tonnóg–lach), Cúige Mumhan vs. an chuid eile den tír54 (madra–madadh, moltachán–molt, fóisc–uascán), “líne” idir Contae na Gaillimhe agus Contae Mhaigh Eo55 (madraí–madaidh), Iarthar vs. Oirthear56 (arc in Iarthar Chonnacht agus luch áil san Oirthear), Cúige Uladh vs. an chuid eile den tír57 (banbhán & pigín – banbh), Oirthear na Mumhan vs. Iarthar na Mumhan58 (bhardal–bardal), srl. Is minic a réitíos na foirmeacha Gaeilge Albanacha le foirmeacha Gaeilge Uladh ach ní i gcónaí. Uaireanta tá an focal níos sine i ngnáthúsáid in Albain go fóill (m.sh. cú) ach i gcásanna eile ní úsáidtear an focal atá coitianta in Éirinn (m.sh. banbh).

Is deacair a rá an soiléirítear tábhacht choibhneasta ainmhí áirithe do cheantar ar leith leis an téarmaíocht a úsáidtear chun cur síos air. Fuarthas amach go bhfuil an t-idirdhealú ar uaisc agus uascán réasúnta coitianta i dTír Chonaill ach nach bhfuil sé chomh coitianta sin in áiteanna eile. Tá focail eile a fhaightear níos minice i ndeisceart na hÉireann ná sa chuid eile den tír (céis mar shampla, atá fianaithe in LASID i gCúige Mumhan go príomha agus i gCúige Chonnacht chomh maith). Cé nach raibh sé san áireamh sa tráchtas seo, léiríonn na freagraí ar 22 ‘milk cow’ agus 29 ‘stripper in the second- year’ go bhfuil tuilleadh focal ar an mbó i nGaeilge na umhan, m.sh. loilíoch agus forgach. D’aimsigh mé i bhfad níos mó focal ar an mbó i nGaeilge na umhan i bhfoinsí eile chomh maith. Ach ag an bpointe seo ní cheapaim gur féidir a rá gur nósanna feirmeoireachta áitiúla ba chúis leis seo (m.sh. tuilleadh bó ar thalamh méiniúil na Mumhan agus tuilleadh caorach ar an talamh cnocach in Iarthar Chiarraí, in Iarthar

53 cf. SnaG 613 Oirthear Uladh (agus Co. Lú) vs. Tír Chonaill: frithir & nimhneach, gearrán & beathadhach, go seadh & go fóill, mart & bó, srl. 54 cf. bh/mh mar /v/ nó /w/; cn mar /kn/ nó /kr/; cúrsaí béime, srl. agus cf. deighilt idir Ghaeilge an tuaiscirt agus Ghaeilge an deiscirt (Leath Mogha agus eath Cuinn) an rinne O’Rahilly – an “líne idir Cuan Bhaile átha (sic.) Cliath agus Caoláire na Gaillimhe a bhí mar theorainn eatarthu, a bheag nó a mhór” (SnaG 542). 55 cf. tréithe eile cosúil le –adh/ – amh in ainmfhocail mar /u/ in Ultaibh agus in Íochtar Chonnacht ach mar /ə/ i umhain agus in ndeisceart Chonnacht. 56 cf. an bhéim in Oirthear Chonnacht (SnaG 545-6). 57 cf. úsáid cha in Ultaibh, SnaG 615-618. 58 cf. /Nʹ/ mar / '/ in Oirthear na umhan (ó húscraí go dtí na Déise sa chás seo) (SnaG 488).

147

Chonnacht agus i dTír Chonaill59). Caithfear taighde ar an mbó agus ar na hainmhithe feirme agus clóis eile a chríochnú, agus súil níos géire a thabhairt ar bhéaloideas na feirmeoireachta agus ar ghnásanna feirmeoireachta áitiúla, sular féidir iarracht a dhéanamh ar an gceist sin a fhreagairt.

I ndeireadh na mbeart, sílim go dtaispeánann an mionscrúdú seo ar ainmneacha na n- ainmhithe agus na héanlaithe feirme agus clóis a lán faoi chanúintí na hÉireann agus faoin teanga Ghaeilge i gcoitinne. Feictear an chaoi ar forbraíodh na canúintí agus na focail sna teangacha Gaeilise agus sna teangacha Briotainise, chomh maith le cóimheas le teangacha Ind-Eorpacha eile. Mar sin, tá sé ar intinn agam leanúint orm leis an gcur chuige seo maidir leis na hainmhithe eile amach anseo. Tá cuid mhaith den bhuntaighde déanta agam cheana féin agus beidh mé in ann foinsí eile sa bhreis a scrúdú freisin, ag cur tuilleadh foirmeacha canúnacha Albanacha san áireamh chomh maith. I measc na n- ainmhithe atá fágtha tá – bó, capall, cearc, gé, gabhar, cat agus asal. Tríd an taighde ar an gcaora (agus ar an mbó is ar an ngabhar), is follas gurbh fhiú go mór breathnú ar ainmneacha na bhfianna freisin ar mhaithe le comparáid. Tá súil agam go bhfuil léargas níos críochnúla agus níos cuimsithí ann ar shaibhreas agus ar fhorás théarmaíocht shioncrónach agus dhiacrónach na Gaeilge ar na hainmhithe agus an éanlaith tríd an mionscrúdú seo agus gur féidir níos mó a fhoghlaim ar chanúintí na Gaeilge agus ar na teangacha Ceilteacha i gcoitinne uaidh.

59 cf. Lafferty et al. 1999, 83, 100, & 103; agus Bell agus Watson 2008, 242-243, agus 255.

148

Aguisíní

I. Pointí LASID

pt # LASID pointe Contae

1 An Rinn Port Láirge 2 Cnoc Mheilearaí Port Láirge 3 Sliabh gCua Port Láirge 4 Goatenbridge, Ard Fhíonáin Tiobraid Árann 5 Cill tSíoláin, Gleann Phádraig Port Láirge 6/6a Tulach Uí Bhroin / Gleann Mór Cill Chainnigh Knock a Trelane (in aguisín do pt 1- K 6a; LASID II, lch. 65) Port Láirge 7 Baile Mhac Óda Corcaigh 8 Cloich na Coillte Corcaigh 9 Cuan Dor Corcaigh 10 An Sciobairín Corcaigh 11 Cléire Corcaigh 12 Abha Chom Sheola Corcaigh 13 An Láithreach Ciarraí 14 Ceann Buí Corcaigh 15 Cúil Aodha Corcaigh 16 Gleann Fleisce Ciarraí 17 Cill Gharbháin Ciarraí 18 An Coireán Ciarraí 19 Cill Orglan Ciarraí 20 Dún Chaoin Ciarraí 21 An Clochán Ciarraí Cill Bheathach, Ceann Léime / An 22/22a Corrbhaile in aice le Cill Chaoi An Clár 23 Dúlainn An Clár 24 Fánóir An Clár 25 Cinn Mhara Gaillimh Gaillimh (teorainn leis 26 Careeny (in aice le) An Tobar an gClár) 27 Loch an Tóraic Gaillimh 28 Sonnach Gaillimh 29 Creachmhaoil Gaillimh 30 Baile Uí Chlúmháin Gaillimh 31 An Droichead Nua Gaillimh 32 Ceathrú an Tairbh Ros Comáin

149

33 Camdhoire Gaillimh 34 Lisín na hEillte, Gleann na Madadh Gaillimh 35 Béal Átha Glúinín / Gaillimh 36 Eanch Dhúin Gaillimh 37 An Carn Mór Gaillimh 38 Gort an Chalaidh/Aingliham Gaillimh 39 Maigh Cuilinn Gaillimh 40 An Lochán Beag Gaillimh 41 Inis Oírr Gaillimh 42 Inis Meáin Gaillimh RC Ráth Chairn Mí 43 An Cheathrú Rua Gaillimh 43a Garmna Gaillimh 44 Ros Muc Gaillimh 45 Gleann Trasna, in aice le Scríb Gaillimh 46 Carna Gaillimh 47 Imleach Mór Gaillimh 48 Leitir Fraic Gaillimh 49 Corr na Móna Gaillimh 50 Loch na Fuaiche Gaillimh 51 Tuar Mhic Éadaigh Maigh Eo 52 Cluain Cearbán Maigh Eo 53 Leithinis Curraun Maigh Eo 54 Acaill Maigh Eo 55a Dumha Locha Maigh Eo 56 An Fód Dubh Maigh Eo 57 Port an Chlóidh Maigh Eo 58 Béal Deirg Maigh Eo 59 Baile an Chaisil Sligeach 60 Áth an Chláir Sligeach 61 Tobar an Choire & An Choraigh Sligeach 62 Cill Mobhí Maigh Eo 63 Sliabh na Cille Liatroim 87 Ballyconnell Sligeach 64 Gleann Ghaibhle An Cabhán 65 Ó Méith Lú 66 An Creagán Tír Eoghain 67 Reachlainn Aontroim 68 Cluain Maine, Inis Eoghain Dún na nGall 69 Baile Uí Fhuaruisce, Fánaid Dún na nGall 70 Gleann Bhairr, Fánaid Dún na nGall 71 Na Dúnaibh / Ros Goill Dún na nGall 72 An Craoslach Dún na nGall

150

73 Coill Darach Dún na nGall 74 Gort an Choirce Dún na nGall 74a Mín an Chladaigh Dún na nGall 75 Toraigh Dún na nGall 76 Dún Lúiche Dún na nGall 77 Loch an Iúir Dún na nGall 78 Rann na Feirste Dún na nGall 79 Árainn Mhór Dún na nGall 80 Leitir Mhic an Bhaird Dún na nGall Beifleacht in aice leis An 81 Dúchoraidh Dún na nGall An Cionn Garbh in aice le Baile na 82 Finne Dún na nGall 83 Na Cruacha Dún na nGall 83a Dúbinn Dún na nGall 84 Ard an Rátha Dún na nGall 85 Mín an Chearrbhaigh Dún na nGall 86 Teileann Dún na nGall 86a Gleann Cholm Cille Dún na nGall 88 Oileán Mhanann Oileán Mhanann A Eilean Arainn Albain B Cinn Tìre Albain C Earra-Ghàidheal Albain D Beinn nam Fadhla Albain E Leòdhas Albain F Taobh Siar Rois Albain G Cataibh Albain

151

II. An Mhuc

pt 105 ‘pig’ 110 ‘sow’ 111 ‘boars’ léarscáil 31 ‘boar’

kr :nʹ 1 kr :ntə muk mʷ kʹə kʹe: sow koŁigʹ (ko igʹ) kə'Ł x muk : v uk nə kr :nʹ kr :nəxə 2 'mukə 112 mʷikʹə kʹe: ə young sow kułigʹ kl x 3 mʷ kʹ pl. nə 'mukə kuŁigʹ ku'Ł x 4 muk mukə kr :nʹ kr :ntə külʹigʹ (corr.?) kəł x kr :nʹ nə 'kr :nəx iol. kr :nə aig 5 a’chráin igʹən kl xə gin u nə muk mukə 'xr :nʹ 'k ligʹ corr.? kl x 6/6a muk koləx kr :nʹ (kr :nʹ) pl. 7 mʷ kʹ mukə kr :ntə ko ldigʹ kə'l.d x 8 muk mukə kr n ʹ kr :ntə kəl xə kəl x 9 muk mukə kr n ʹ kr :ntə k 'l x 10 muk mukə kr n ʹ vikʹə’ kr :ntə kə'l xə (corr.?) kə'l x 11 muk mukə kr :nʹ kr :ntə k ligʹ kəl x kr :nʹ iol. kr :nə 12 muk mukə kr :nʹ 'v kʹə kǒligʹ kə'l x 13 muk mukə kr :nʹ kr :ntə k 'l xə k 'l x 14 mo k mo kə kr :nʹ kr :ntə kə'l x 15 muk mukə kr :nʹ kr :ntə k igʹ kə'ł x muk {muc sa xr :nʹ (len form) 16 leabhar} mukə kr :ntə k łigʹ kə'ł x 17 muk mukə kr : ənʹ kr :ntə kə'l x kr : nʹ vʷ kʹə gin iol. 18 nə gr :ntə kʹe: k ligʹ (k l- mo k mo kə v ikʹə young sow strongly velarized) kl x 19 mo k mo kə kr : nʹ v kʹ kr : nʹtʹ kə'l x muk mukə kʹʲeun k l gʹ 20 voc. ə vïkʹ kr :nʹ kr :ntə ceann collaigh kl x 21 muk mukə kr n ʹ kr :ntə ko'ł x 22 (a) muk mukə kr :nʹ kr :ntə ·ko ' x 23 muk mukə kr :nʹ kr :ntəxə k ligʹ kułəx 24 mo k mo kə kr :nʹ kr :ntəxə koləx

25 muk, mukə kr :ənʹ kr :nʹtʹə kołəx kołəx : kołəx FOCL. collach koləx 26 (alt. kr :nʹ) ‘a sow’ ! 27 muk kr :nʹ koləx 28 m k m kə kr :nʹ w kʹə koləx 29 muk kr :nʹ 'mʷ kʹ koləx igʹə 'goləx 30 mo k mo ki (/ mo kə) kr : nʹ / 'kr :nʹ 'w kʹ to the boar koləx

152

31 m k pl. mo ku kr :nʹ / krɛ: nʹ 'v kʹə ko əx 32 m k ko əx 33 muk kr :nʹ ko :əx kr :nʹ nə kr :ntïvʹ 34 muk gin. kr :nəx kol koləx 35 nə mo k : ko əx go ' ʹo:r 'koləxi: 36 muk kr :nʹ pl. kr :ntïvʹ many boars kol.əx krɔ:nʹ 'v kʹə pl. mo k m ki gin. kr :ntəx : (in 37 mʷ kʹə tabhr. də abairt: n xr :nʹ 'v kʹ 'v kʹə ) ko əx mʷ kʹə ko əx 38 m k gin iol. nə gr :nʹtʹəxi gin iol. nə 'gol . ko əx 39 mo ki: ko əx 40 mʷ kʹ kr :nʹ iol. kr :ntəxi: ko ə ko əx 41 mʷ kʹ iol. mukə mʷ kʹ bïnʹən mʷ kʹ fʹirʹən ko əx kr :nʹ iol. 42 kr :Ntrəxi: koləx (uatha) koləx a. mʷikʹ m k ə b. mʷ kʹ m kə 106 ‘pig’s feet’ a. gin. RC nə mʷ kʹə 107a. ko sə nə m k ə b. kru:bʹ ən w kʹ, a. ko əx iol. kru:bʹ nə mʷ kʹï… a. kr :nʹ b. kr :inʹ ko əxi: b köləxi: 43 mo kɛ koləx 43a muk mukə kr :nʹ 44 muk èrən / koləx kołəx 45 m ki: ko əx mʷ .kʹ (mʷ kʹ 46 pausa) kr :ntəx ko əx 47 mo k : ko əx muk ɛ ən male 48 pig koləx 49 mo k 116 muki: kr :nʹ pl. kr :ntəxi: ko ko əx 50 mo k : ko əx 51 mo k mo k kr :nʹ kol koləx 52 mo k 116 nə mo k : kr :nʹ mʷ kʹə koləx mo k wïnʹən iol. 53 mo k pl. mo kə kr :nt xə koləx mʷ kʹə ko x 54 mo k mo kə kr :nʹ kr :nʹtʹaxə ko : x 55a muk iol. m ki kr :nʹ iol. kr :ntəxi kol koləx kr :nʹ kr :ntəxə 56 mo k mo k gin. 114 kr :nəx kɔ :əx mo k ,ə 'wo k an mhuc pl. mo kə 57 dat. m lʹ gin. 106/7 m kʹə kr :nʹ kr :ntəx koləx mo k mo kə dat. 58 m kʹ kr :nʹ kr :ntə k .lI k ləx

153

mo k mo kə gin 59 116 mʷ kʹə kr :nʹ nə kr :ntəxi ,koləx 'mʷ kʹə sg kołəx 60 mo k 116 mo kə kr :nʹ mʷ kʹə ko ləx kra:n 'w kʹə gin. nə 61 mo k mo kə kr :nəx ko əx mo k 116 mo kə 62 112 k :b :n nə muku kr :nʹ koləχ 63 m k kr :nʹ koləx koləx 87 64 muk mo kə (mo k) 112 krɔ: nə 65 mʷikʹə kr :nʹ mo k bo nʹən kʹ N fʹirən boar ko : muc mo K (G ), cráin kr : nʹ (A, G , mo k (GE) ‘a pig’ GE) a sow kr : nʹ 66 ən 'wo k (G ) ə mo k (GE) a sow collach kɔ : , 'mʷiKʹ (A) an kr :nʹ mʷ kʹə (C, kə : (G ) ‘a m(h)u(i)c G ) ‘sow’ boar’ 67 nə mo k n kr :inʹ kol: x 68 mo k mo ku. krè:nʹ krè:nʹtʹ kɔ: :a mo k mo kə gin. 69 mʷ kʹə krè:nʹ ko l mo K 116 nə 70 mukə kra: ko : Nə mo k.ə 116 nə 71 m kə ko : h 72 mo k mo kə ko : h 73 n wo k nə mo kə ko : 114 gin nə mʷ kʹə 74 pl. 116 nə mukə krɛ: nʹ iol. krɛ:nəNi ko : 74a mo k 75 mo kə ko : nə mo Kə gin. 76 mʷ kʹ 118 n 'wuk ko : mo 'kirʹən ‘male 77 mo kə mo k pig’ ko : ə xr :nʹ kra:nʹəNi 78 mo k gin 114 kr :n x ko : x 79 m k m kə krɛ:nʹ 80 116 nə mo kə ko : 81 mo kə ,kra:nʹ 'w kʹ , ko : h 82 116 nə mo kə ko : 83 mo k mo kə ,kr :Nʹ 'w kʹə kɔ aχ (uatha) 83a 84 85 116 nə m kə ko : x 86 Nə mo k.ə krɛ:nʹ ko x m k m kə 106-8 86a gin. mʷïkʹə krɛ: nʹ kɔ : : muk (s) pl. mugən kal x / in abairt: 88 (n) focl. t ən wo k kləx kaləx, ɛ:δi [N]

154

wogən… the pigs are… [N] muk 'urbəł ən 'vuk ku .ɛ n iol. A ‘the pig’s tail’ muk (cullaichean?) ku’ muxk muχkən (-xk- B ) muxk ku xʹ’ ku x C mux mux ən mux vorən to (uatha) tor.h mux mux ən dat. D igʹə 'vu xʹkʹ (nó 110. no pigs on the vux ) island ku əx mü h mλhkən (chan eil mucan E coitcheann air an eilean) ku əx muχk mux ən gin. F nə 'muχ ʹə tɔrhk G muhk muhkən

An mhuc ar leanúint:

léarscáil 34 pt 113 ‘pigling, léarscáil 32 ‘smallest pigling of shoat’ /114 iol. eile ‘suckling pigs’ litter’

b n v 114 nə borə ‘superfluous banbh for 1 b 'n : which there is no teat left’ b 'n : :vəRə b nəv b 'ni: bʹegə 2 small piglings lʹipʹi: 4 month old pig b 'ni: di:'lʹho:x 3 b n v (- f) b 'ni: łə'x :n 4 b nəv b 'ni: l 'x :n 5 b nəf li'pʹi: young pigs b 'ni: lu'x :n 6/6a b nəv K focl. b 'ni: mu'ki: o:gə young pigs 7 b nəv b 'n : b 'n : iəxtər 8 b nuv b 'n : b 'n : :xtər b n v b n ʹïvʹi:nʹ 9 dimin. 114 b 'ni: b 'ni: :xtər nʹə' i:nʹ 10 b nuv 114 b 'ni: b 'ni: i:əxtər nʹe' i:nʹ 11 b nəf b 'ni: pʹatə 12 b n f b 'ni: b 'ni: i:xtər 13 b no v 114 b ʹn : kʹe: 'w kʹə 3 month old pig b 'n : :xtər 14 b n v b 'ni: b 'ni: :xtər 'nʹe inʹ 15 b nəv 114 b 'n : b 'n : : əxtər 16 b no v b 'ni: tiərvur 17 b nəv 114 b 'ni: b 'ni: :xtər 'nʹe b nuv 114 b 'ni: 18 banbhaí b 'n : i:extər 'nʹedʹə 19 b n v 114 b ni b 'ni: i:xtər 'nʹe i:nʹ

155

20 b nəv 114 b 'n : b 'n : fʹi:ləx 21 b n v b 'ni: b 'ni: dʹerʹ 'lʹi:nʹ 22(a) b nəv 114 b 'n : b 'n : so ki 23 b nəv nə b nʹïvʹ b nʹïvʹ dr xədʹi: bʹög lch.302 locháil 24 b n v 114 b 'n : last pigling of the litter b 'n : lo 'x :lʹ l x :lʹ na kr :nəx 25 luch áil na cránach b nəv b nʹïvʹ smallest pig of the litter b nʹïvʹ lux :lʹ 26 b ni:, b nʹïvʹ 27 b n v b :nʹïvʹ b n ʹïvʹ ro hə 28 b nuv b nʹïvʹ b nʹïfʹ ·l 'x :lʹ 29 b nəv b nʹʹïvʹ loxi:'nʹa:lʹ (nə mukə bʹö ə the little 30 b nuv pigs) b nʹïvʹ lo'x :lʹ 31 b nuφ b nʹïfʹ lox :lʹ 32 b nʹu: (/ b nʹəvʹ) b nʹəvʹ, b nʹu: o h :n ( o χ :n) 33 b nu b n ʹïvʹ b n ʹïvʹ lo'x :lʹ 34 b n 114 b nʹəvʹ banʹïfʹ o x :n 35 b nuv pl b nʹïvʹ banʹïvʹ lo'x :lʹ 36 b n f b n ʹïvʹ b n ʹïvʹ ·lo'x :lʹ céiseóg kʹe o:g = cráin óg 37 b nuv banʹïvʹ ag iompar an chéad ál b nʹïfʹ lo'x :lʹ 38 b n ʷ na 'b nʹïvʹ b nʹïvʹ lo'x :lʹ 39 b n v b n ʹïvʹ lo 'x :lʹ 40 b n uφ banʹïvʹ b n ʹïvʹ a.rk b .n f (pl. ba:nʹïvʹ 41 /114 b nʹïvʹ) ku:ənʹ smallest of any litter b .nʹïfʹ 42 b nuw banʹivʹʹ banʹïvʹ a. b nuʷ b. b nəv 114 a. nə b n ʹïvʹ ɛgʹ RC dʲu: nə kr :n b. nə b n ʹəvʹ ə dʲu:l ɛr ə 115. a. : b n ʹïvʹ b. :l gr :nʹ b · nʹəvʹ FOCL. b nu: bʹög ‘little 43 b .nuv pigling’ b nʹïvʹ dʹo:r : , rk 43a nə b n ʹïvʹ b nʹïvʹ b nu: fʹèrʹən male pigling pʹe:rʹə 44 'b n ʹïfʹ couple of piglings b n ʹïfʹ rk 45 b n v b nʹïvʹ arʹkʹi:nʹ 46 ba:nu pra:nʹ kʹ sow w/ piglings ba:nʹïfʹ a:rk 47 b nuv b n ʹïvʹ rk 48 b .nu banʹïvʹ ark b nʹəvʹi:nʹ little pigling 49 b nə 'mo:r big shoat b nə b .n 114 b nʹïvʹ 'bʹʲ g small shoat b nʹïvʹ a:rk a kʹi:nʹ 50 b .nu banʹïvʹ ark

156

51 b nu 114 b nʹïvʹ b nʹïvʹ ark , ark :n 52 b n 114 b nʹïvʹ ark smallest piglet banʹïvʹ ark kr :n{ʹ} ə mʹɛuf b nʹhïvʹ əkʹi 53 a sow which would have b nhu 114 b nʹhïvʹ piglets b n ʹhïvʹ ark b nhuv 114 54 b n hïvʹ b n ʹhïvʹ ark 55a b nhu 114 b nʹhïvʹ banʹhïvʹ a.rk :n b nu b nʹïvʹ / 56 b nʹhïvʹ b nʹïvʹ r k 57 b :nu 114 ba.nʹïvʹ b .nʹïvʹ a:rk kʹe: o:g young sow // b nʹïfʹ 'kʹe: o:igʹə young 58 b nu & b nʹəkʹi:nʹ sow’s piglings (they are not 114 b nʹïvʹ very good) b nʹïfʹ arʹkʹi:nʹ b nʹəkʹi:nʹ (or b nu) pl. 59 b nʹəkʹi:nʹi 114 b nʹïvʹ b nʹïvʹ arkʹi:nʹ b nuv banʹïvʹ or 60 b n ʹəvʹ 115 b nʹəvʹ b n ʹïvʹ ox :l 61 b n v b nïvʹ b nïvʹ b nuv / b nʹəvʹ 'o:g 62 little piglets b nʹïvʹ o'x :nʹi:nʹ b nuvz focl. 63 banʹïvʹ ‘piglings’ 87 64 b nu pʹigʹənʹi bʹogə / 65 mo kə bʹɔgə pʹigʹənʹi arc a pigling iol. r k ni (A) arcán a pigling :rk n, r k n (G ) níl arcán ar bith ag an mhuic sin /nʹi:lʹ :rk n ɛr 'bʹi igʹ ən 'wikʹ ənʹ/ ‘that pig has no piglings’ (C) má bhfuil arcán beag ar bith agat 66 “if you have children” banbh bo no:v (C) a pigling bhí na bainbh ag diúl ar an chráin /vʹi nə bo nλ ə dʹλ:l ɛrə 'xr :nʹ/ ‘the piglings were sucking the sow’ (C) bo nλ (?) :rk n 67 nə pʹig:ən beg pʹig:ən no:də FOCL. (faoi 'bhanbh') tʹigʹinʹəl 68 .g ‘young pig’ [I] (Iorras) pʹigʹənʹ r an FOCL dʹery dʹinʹə ‘last pigling of a litter (cf. díne below); alt. cf. mapa 34 díne /dʹi:ən/ # of eggs laid by a hen in a season [tá] dʹe n 69 dʹi:n bʹɛeh ekʹi ‘she has laid the season’s last eggs (small eggs); krah n fök nʹ (an 115 . l (sic!) phocán) ‘smallest pig of a 'pʹigʹinʹi /or mukə litter’ èr n ‘first pig of a bʹegə litter’ pʹigʹ nʹ èr n 70 pʹigʹi.nʹi arkan

157

71 pʹigʹinʹi ’ark n f .rk n ‘smallest pig of a litter’ 72 insert map 34 ‹farcan› mise f+ pʹigʹi.nʹi arcán?? 73 pʹigʹinʹi arkan 74 nə pʹigʹi:nʹi pʹigʹi:nʹi dʹi:rφ 74a b n uʷ n ʹ arcán ‘smallest pigling of a 75 litter cf. mapa 34; freisin klörʹi.nʹa (‘dʹiərφ ’ in pt 74) pʹiGʹi.nʹi ’ark n 76 pʹigʹi:nʹi fʷE:g l an w n (comp. 77 ba f n ə'wɛ:nʹ one suckling pigs pigling ban φanʹ banhbáin ban φanʹ) 78 pʹi i:nʹ 'mʷ kʹə sing. b n f nʹ (m n-) arkan r kanʹ (b nəf n ʹ 79 used on mainland ( r kənʹ, acc. to sp.) b nəf n ʹ) 80 b n fanʹ dʹrʹɔ n 81 b nəf nʹhʔ iəxtəran arkəl n ə w nʹ dʹ rʹi last 82 b nəf n pig of the litter b nəf nʹ arkəl n 83 b nuf nʹ pl. b n əφ nʹ (r :ni g unə ‘a small calf’ do:rbi 83a b nuf nʹ suckling FOCL. sramaide mədʹ bʹ g 'u:nʹ ‘a small pigs ‘smallest of a litter’ b nuf nʹ lamb’) 84 b n f n ʹ d :rbɛ , R n i 113 ,'ark ə w : nʹ ' erʹʹi, 85 smallest piglet of the litter b nəf nʹ ark 86 b n uφ nʹʔ ark 86a banuv n ʹ 114 banuv n ʹ arʹkʹ lugəd, gilʹ ən ï tʹə 88 ba:nu [N] (?) (N) ɔ.rhkʹən iol. A urhkʹənən urhkʹənən pi ʹaNʹ nó muxri.n {meancóg le haghaidh B muxki.n??} 115 h 'łïtər 'mo:r ïgʹə 'vuχk ‘the pig pi ʹaNʹ has a big litter’ (mu.iχʹkʹ) uatha uRxʹ ʹɛn iol. uRxʹkʹɛnən oχ ixʹən ‘smallest pigs C of the litter’ h : hʹ xtə èxʹkʹ "tha dà sheochta (shoats) aici” uRxʹ ʹɛnən oχ ixʹən (iol) D örxʹ ʹɛnʹ örxʹ ʹɛnʹən dʹʒi:mə' əx 105 u ʹan 'mu.ixʹkʹ E (or 'mu.ixʹkʹə) ürʹ ʹánʹ i an ʹerʹi ʹi:nʹ F n nə 'muχkʹə =youngest animal in 114 nə 'h ənən ənən any litter G y an 116 nə 'h n : y an n 'dʹerʹə ' ʹöiNʹ

158

III. An Chaora

pt 78 ‘sheep, sheep skin’ 83 ‘wether’ 84 ‘hogget, ewe’ léarsc. 27 ‘ram’

mïlʹʰə'x :n r hə 1 k :rʹə krɛ ən kE:rəx (mïlʹtʹə'x :n) fo: gʹ ‘hogget’ 84 rö'h : ‘rams’ k :rə kʷi:rʹə 81 nə k rʹə mïlʹhə'x :n fo: gʹ iol. fo: gʹəxə rɛhə 2 krekʹənə 'kE:rəx (kɛ:rəx) mïlʹhə'x :nʹ ‘ewe’ 78 rö'hi: ‘rams’ ki:rʹ (iol.) krekʹənə 3 'kɛ:rʹəx mülʹtʹə'x :n rahə ki:rʹə (kü ə) iol. krɛkʹənə mïlʹəx :n or fo: gʹ iol. fo: gʹənə 4 (corr.?) xörəx or krikʹən mïlʹtʹə'x :n iol. ‘ewe’ kürə v ïnʹən k :rə nə kü: ə mïlʹtʹə'x :nʹ ‘ewe-sheep’ r.ahə fo: gʹ ‘ewe’ 5 mʹainʹ əx ‘young rohə ki:rʹə krɛkʹənə 'kE:rəx mïlʹtʹə'x :n female sheep’ 84 rohə'rʹi: 'rams' moiltín mo lʹtʹi:nʹ 6/6a wether k :rə ən x :rə iol. k :rʹə krekʹən kE:rʹəx nó k rə fo: ʹi:nʹ ‘hogget’ 7 freisin krekʹənə 'x :rə vʹɛx i: nə fo: ʹ craiceann an chaora mult bhéadh sí i n-a fóisc röhʹ kE:rə freisin k :rə (sp 1) iol. k :rʹə freisin k :rʹigʹ (sp 8 1) krɛkʹən kE:rəx freisin …kɛ:rʹəx (nó kɛ:r-) (sp 1) f :' ʹi:nʹ ‘hogget’ ra'hi:nʹ k :rə iol. ki:rʹigʹ k :rə st. 9 f. (st.) =stem form fo: ‘hogget’ ra'hi:nʹ k :rə iol. ki:rʹigʹ krikʹən 10 kɛ:rʹəx mo lə'x :n f : ʹ ‘hogget’ r 'hi:nʹ k :rə iol. k :rʹigʹ krikʹən 11 kɛrʹəx nó kE:rəx (no sheep in the island) r hə k :rə iol. k :rʹigʹ krekʹən 12 kɛ:rʹəx mo lə'x :n fo: ʹ ‘hogget’ röhʹ k :rə iol. k :rʹigʹ 'krökʹənə 'kE:rəx nó lʹEib f :ɛ ʹ alt. ən 13 nə 'k- tabhr. uatha ɔ:' ʹi:nʹ ‘(the) , gʹən 'g :rə molə'x :n (mo l-) hogget’ rahə k :rə iol. ki:rʹigʹ krɛ:kʹən 14 kɛ:rəx (kɛ: -?) 81 nə k :rʹigʹ molə'x :n fo: ʹ ‘hogget’ rah k :rə iol. ki:rʹə krekʹənə mołə'x :n freisin k :rə 15 'kɛ:rʹəx gin iol. nə 'gɛ:rʹəx köilʹh caora coillthe rɛhʹ k :rə iol. ki:rʹə krɛkʹən molə'x :n nó 16 kɛ:rʹəx molə'xa:nʹi:nʹ fɔ:' ʹi:nʹi: ‘hoggets’ röhɛ k :rə iol. ki:rʹ krɛkʹən molh (ov. s.) freisin 17 ə'xɛrʹəx molt (ov. s.) ki:rʹə iol. krɛkʹənə kɛ:rəx m lə'x :n (molt  f :ə gʹ ‘hogget’ 18 mo:'r :n ɛ:rʹən kɛ:rəx ‘a lot word used on Dingle f :ə 'vïnʹən fóisc (mórán Éireann) of sheep’ pen. acc. to speaker) bhaineann r hə k :rə iol. ki:r krèk'ənə 19 kè:rʹəx gin iol. muə'r :n kè:rʹəx 81 nə ki:rʹ molə'x :n bʹlʹiənə fo: ʹ r h fo: kʹ ‘hogget’ 20 k :rə iol. k :rə kr kʹən 'x :rə ‘two-year old kö:rʹəx 81 nə kʷ :rʹə mo ltə'x :n ewe’ (athchaora) r hə k :rə iol ki:rʹ krikʹən 21 kè:rʹə mo lə'x :n fo: ʹ ‘hogget’ r hə, rohə

159

k :rə iol. k :rʹə krekʹənə kE:rʹəx (22a k :rə st. f. 22(a) xu:gʹ ki:rʹə chúig caoire) 81 nə k :rʹə fo: ʹi:nʹ ‘hogget’ Röhə k :rə iol. k : rʹə krakʹən molʰt (o -) (ov. s.) łuəsk :n (sic!) 23 kö:rəx k :rə r :r caora uatha. iol. mulʹʰtʹʹ freisin fo: ʹ reamhar (ov. s.) ‘hogget’ ro’ k :rə iol. ki:rʹə krakʹə 24 kö:rəx molʰt fo: ʹ ‘hogget’ röhə fuəs :n ‘hogget’ 25 k :rə iol. ki:rʹə krakʹənə fuə kʹ : vʹlʹi:ənʹ 'k :rəx 81 nə ki:rʹ mult ‘two year old ewe’ röhə rohə, röhə // ram 26 k :rə nə ki:rʹə k :rə r uər rohə nó röhə k :rə iol. nə k :rʹə krakən k :rə bʹlʹi:ən ‘a 27 k :rəx 81 nə k :rʹə fusk :n hogget’ rühə uəs :n fʹirən ‘male hogget’ uəs :n 28 k :rə iol. k :rʹə krakʹən bïnʹən ‘female k :rəx 81 nə 'k :rʹə molt hogget’ röhə t : nə k :rə ,ɛrə ' ʹe:əv 29 krakʹən k :rə molht (ov. short syll.) uəs :n ‘hogget’ rɛhə, röih 30 nə ki:ri: röhɛ 31 iol. k :rïvʹ krakʹən k :rəx rəihə k :rə (nó k :rə) iol. k :rʹi: 32 nó u. k :rə iol. k :rʹi: krakʹən kö:rəx molʰʔt uəs :n ‘hogget’ r.öhə arək :n ‘wether’ u:n arək :nʹ ‘lamb that 33 has been castrated’ t : u:n m :rʹəxi: ‘ewe- iəd arək ‘they (the lamb’ FOCL. h ge:dʹ krakʹən k :rəx rams) are castrated’ hagéid ‘hogget’ röh uəsg :n : vʹlʹiən ‘two year old hogget’ 34 molt anbïnʹən ‘(old) iol. k : i krakʹən ,ən 'x :rə anfʹ rən ‘(old) wether’ ewe’ Röhə krakʹən kE:rəx 87 lən 35 nə g :rəx (gin iol. c) molt röhɛ iol. nə ki:rʹi krakʹən ən 36 'x :rə 81 nə ki:rʹi mïlʹ.tʹ iol. .uəs :n ‘hogget’ röh ki:rʹi: iol. krakʹən k :rʹi: 37 tʹi:rʹ nə 'g :rəx tír na gcaorach molʰt ; mult (2) uəs :n ‘hogget’ röhʹ nə kʹi:rʹi. gin u. krakʹən 38 k :rəx 93 'kupələ 'k :rə m lʰt uəs :n ‘hogget’ röhə 39 iol. ki:rʹ krakʹənə g :rə mölʰt (ov. s.) röhə iol. ki:rʹ krakʹənə k :rəx 40 93 'kupələ 'k :rə mulʰt (ov. s.) uəsk :n ‘hogget’ Re: iol. ki:rʹə krakʹən k :rəx uəs :n bʹlʹiən.ə 41 93 bʹög :n k :rəx mulʰt ‘year old hogget’ ro ’ uəsg :n iol. 42 iol. ki:rʹ krakʹən k :rəx mo t iol. mʷ lʹtʹ uəsg :inʹ ‘hogget’ re:

160

a. mu t b. m lt fonóta: “these words were given by all informants in the reverse order, that is, uascán for ‘wether’ and molt for ‘hogget’. Is is clear however, that the confusion lay in the meaning of the RC English words rather than in the Irish usage. When asked the Irish for ‘hogget’, SC a. kʷi:rə iol. kʷi:rʹï b. said “sin ceann coillte, nach kʷi·rï iol. kʷi:rʹï a. ko nə ea?” and then translated it as kʷirəx b. kru:bən xʷirə 81 molt. MC identified uascán hogget, ewe a. as “ceann óg”. did not a. t :n xʷi:rə b. t nə give a response for ‘wether’ uəsk :n uəsk :nʹ 84 a. ro hə b. kʷi:rə ki:rʹə but said “hogget, sin molt.” kʷirə w nʹən r hə 43 iol. ki:rʹ krakʹən k :rəx m lʰt röhɛ uəs :n ‘ewe’ 43a u s :n : vʹlʹiənʹ krakʹən k :rə 91 n x :rə mo ht ‘hogget’ uəs :n ‘hogget’ bʹlʹi:ənʹ g : ‘a year- 44 old’ g lʹ ə' ax ən iol. ki:rʹə krakʹən k :rəx mʹlʹi:ənə ‘going into (ke:r-) molʰt (ov. s.) one year’ rohə nə ki:rʹ 'gʹihʹ ‘the sheep 45 eating’ mult röh iol. ki:rʹ krakʹənə k :rə ‘sheepskin’ kra:kʹən 46 k :rəx ‘sheepskin’ 93 ri:nʹt molt (nó mo lt [ov. s. k :rəx syll]) uəs :n ‘hogget’ röhə 47 iol. k :ri. krakʹən k :rəx molt (ov. s. syll.) r.öhə t : nə 'k :rʹi: ɛrə ' ʹi: v 48 krakʹən k :rəx Röhə iol. nə k :rʹi. sə gro k ’the 49 sheep on the hill’ krəkʹən 'k :rəx 93 'kupələ 'k :rə mult uəs :n röhə 50 iol. k :rʹi: krakʹənə k :rəx mo lʰt (ov. s.) r.öhə uəsk :n fʹerən molt uəsk :n ‘a hogget’ 51 (ov. s. syll) ‘a big uəsk :n : vʹlʹi:ənʹ k :rʹi krɛkʹən. nə k :rəx wether’ (nó mult) 2-yr old hogget Röhə krakʹəNə k :rəx kʹe: mʹ ən də x :rʹ ' g ə ‘where k :rə bʹlʹiənə 52 do you keep your sheep ‘hogget’ k :rə r ər (iol.)? ən x :r (ə'mo :) k :rə gʹa:rʰ ‘ewe’ röhə uəs .n bʹliənə ki:rʹi krɛkʹən nə k :rəx ‘hogget’ uə kʹ ə xu 53 t : e: dʹiəl nə g :rəx 81 nə u:n ‘a sheep that ki:rʹi mï ʹtʹʹi:n missed the ram’ rəihə uəs n ‘hogget’ nuair a bhéadh sí 54 k :rə iol. ki:rʹə krakʹən bliadhain u: gʹ k :r x erʹə 'g :rə mï ʹtʹ i:nʹ ‘ewe’ [2] Rəihə uəs :n ‘year-old 55a iol. ki:rʹkʹənə 'k :rəx mo lt ewe’ röhə uəs n iol. uəs :nʹ 56 iol. ki:rʹi krakʹən k :rəx mo lht (-o-) iol. mïlʹtʹ ‘hogget’ Röhə

161

uə ʹi:nʹ ‘ewe’ .i. k :rə : vʹlʹi:ənʹ 57 ə 'x :rə nə ki: ʹi krakʹənə uəs :n bʹlʹiənə 'g :rəx (gin iol.) 83 mo lʹtʹ i:nʹ ‘hogget’ röhə 58 iol. ki:rʹi krakʹənə 'k :rəx molʰʔt iol. mïlʹh uəs :n ‘hogget’ röhə k :rə bʹlʹiənə 59 t : nə ki:rʹi ,ɛrə tʹ ʹi:uw mo lt (ov. s. syll.) iol. ‘hogget’ freisin krakʹən k :rəx mïlʹtʹ (ov. s. syll.) u:s :n röhə nə k :rə t : n o nəx nʹe: nə k :rʹi ‘the fox is after 60 the sheep’ krɛkʹən k :rəx sa ʹ: nə g :rəx (b) ‘sweat of the sheep’ molt (sugg.) sg :n ‘hogget’ Röhə k :rə (nó kü:rə) t : nə k :rʹi ,erʹə 'tʹ ʹe: v 61 krɛkʹən k :rə kl gʹən kü:rə s’heep’s head’ 81 nə k :rʹi: Röhɛ uə'sg :n ‘hogget’ k :rə t : nə k :rʹʹi n sə uə gʹ ‘ewe’ t : 62 ʹe:vʹ krakʹəNə 'k :rəx i: ,xo: ' okə , lʹe: k :rʹʹ nə k :rʹʹi ‘count the .ə g’ ‘she is as quiet sheep’ mölʹʰ'tʹi:nʹ as a ewe’ röhə ouh ən 're əx ɛrən 63 k :rə uatha. t : nə k :rə 'xi:rə ‘the ram would ,ɛrən ' ʹe:vʹə (iol.) muiltín mï ʹtʹi:nʹ serve the sheep’ 87 k :rə 64 iol. k : i: nó k :rʹʹi: ky: i krakʹən (-k) ky:rə mo lʹ ən r ər ‘a fat 65 (r ) ky:rə uatha ( ) wether’ Rəihən molt mɔlʰʔt molʔt (G ) ‘wether’ iol. mïlʹʔtʹ (G ) reiglín ‘a 66 caora ky:rə (G ) ən xy:rə wether (semi- (G ) kr kʹən nə 'ky:rə castrated)’ iol. regʹlʹini uascán λ:s n (A) (kλ:rə) (G ) (GL) ‘a hogget’ Reihən 67 nə kè: h kr kʹʲən kè:rə molt bli.ənəx ‘hogget’ röixʹ n k :rə 'wy·nʹ n ‘ewe’ / uəsg n ‘year-old 68 ky.rə iol. ky. (nó ky.ri) sheep’ / uə gʹ ? (alt./ ky:rə iol. ky:r ) molʰt (nó molt) iol. {comhartha ceiste in krakʹənə 'ky.raχ mïlʹʰrʹ (ov. s. syll.) LASID IV} reih ï gʹ ‘2-yr-old ewe’ ïsg n ‘a hogget’ (cf 69 vocab s.v. ‘dall’ lch iol. Nə ki i krɛkʹənə 'kəra molʰt iol. mïlʹʰtʹ 43) rəʔ 84 :s n ‘a 70 t nə k i. ɛrən xro k yearling’ (A) 'krɛkʹən 'k :rə molʰt : s ‘a ewe’ (A) Rèihə 83 kïrʹʰi ɛmʹ irʹə (iol.) mɔlʰt ‘year-old 71 iol. kï i krɛkʹ.ən 'k :rə (?) sheep’ Röih 72 iol. ky i krɛkʹən kö :ra m lht Röihʹ iol. nə ky:rʹi krɛkʹən molʰt xʹrʹi: mʹlʹi:ənə 73 kö :r ‘three-year-old wether’ Röih t . nə ky:rʹi sə 'xro k 74 krɛkʹənə 'gy:rʹi (gin iol.) wuəs n ‘hogget’ 81 n 'xy:rə uatha mɔlhʔt u:əs ʹ ‘2-yr-old ewe’ röih

162

74a iol. kλ:rʹʹi mɔlʰt iol. kλ:rʹi krakʹən kλ:rə 75 (nó kE:r ʰ ) mɔlʰt ’u:a ʹ ‘hogget’ Rə hʹ iol. k :rʹi bʹɛ x kɛ:r χ 76 gin. u. mɔ ʔt iol. mʷï ʹʔtʹ Reih iol. k :rʹʹi krakʹən nə 77 kɛ:r gin u mɔlht Rəihə iol. ky:rʹi krakʹən kö :r x uə ʹ nó uəs :n 78 93 bʹ g n kE:r χ mɔlʰʔt ‘hogget’ Röihə mʷï ʹ tʹ inʹ 84 m l t 79 iol. k :rʹi krakʹən kE:r x ‘castrated ram’ 84 we ʹ ‘ewe’ Röih 80 nə k :rʹi krɛ:kʹən nə kɛ:r uəs n Reihə 81 iol. ki:rʹʹi: krɛkʹən k .r mɔ:lhʔt Röihə iol. ky: i krɛkʹən kλ:r 82 gin. u. 93 bʹ g n ky:rə mɔlʰʔt Röihə kλ:rə iol. kλ:rʹʹ (ky:rə iol. ky:rʹi [D]) krɛkʹən ʷ əs n (wïs- [D]) 83 kyrʹəhɛ [D] 93 ko p ə ‘hogget’ kλ:rə ky:rə mɔ t hɛ ʹ ‘ewe’ Rəih ky:rə iol. kʷi:rʲi nó kʷ :rʹʹi: dɔ:rn n kʷy:ra 83a ‘some sheep’ ky:rə w :əl ‘sheep without horns’ mɔlʰ ‘wether’ u.əs n ‘hogget’ léarscáil: k :rə (léarscáil 27) (léarscáil 27) rəihə k : ɛ kRɛkʹən k : ə 92 84 k : i: xuəi ɛr ' axrən ‘sheep which went astray’ m lʰt Reihə k :rʹʹi: iol. 'krɛkʹən ə 85 'x :rə ‘the sheep’s skin’ 89 …nə ki:rʹʹi. mʷïlʹʰtʹʹi:nʹ Rih 86 ki:rʹi: iol mɔlʔt Röih 78 iol. ki:rʹʹ . 81 Nə 'ki:rʹʹ 86a 93 bʹ G n ki:rʹʹ map26 anx :rə ‘hogget’ kə :rə mɔ ht k :rə 'wo Nʹən ‘ewe’ 27 Rə hə kɛrə iol. ki i (nó ən kiri nó kɛri) [N] kʹir iol. kʹirʹi: [S] kra: n ən kɛrə ‘the sheep’s skin’[N] 88 h nəl ɛm x 'ɛn kɛru ‘I have only one sheep’ [N] t ən kiri ko r idn dunʹʲ ‘the ən m lt [N]; molt [S] sheep are giving us kɛrə spu:t ‘a castrated lambs’[N] sheep’ [N] rè: [N]. re: [S] k .ərə iol. k .əri krakʹən köi.ərə 81 nə 'k .əri 89 oˌʷəsk ‘hogget’ A nə 'ky.ri 91 ə 'x .ər . 97 'k .rə 'dè 'vl .əN x 'fʹ :l 'k .ərə moLt ‘2-yr old ewe’ Rh ’ ky:r iol. krahkʹən ky:ri B 89 nə kE:ri 91 nə 'kλ:ri rèʔè kλ:rə ‘ewe’ o:ˌə ʹ C kλ:rə iol. kλ:rixʹ (kö:rixʹ molx (almost) moŁt iol. nə ho: ʹən Rè. // Re. ‘ram’ (rɛ [3]) 93 ku əl xλ:rə (mu ʰ [3]) ‘hogget’ iol. rɛ.əxən [3])

163

ky:rʹixʹ iol. h ə kʹrʹexʹkʹ nə gy:rəx (=tá sé ag díol na gcaorach) krɛ xʹkʹ ən ky:rəx ‘a sheep’s skin’ h : 'u: n ʹ D e ʹ nə 'ky:rʹixʹ ‘the sheep have lambs’ 'k ˌ tʹ ə velʹ nə 'ky:rʹixʹ =cá bhfuil na molh (mɔlh ) iol. o: ʹ iol. nə caoire? 97 fe :lʹ ky:rəx molʹh ʹ 'ho: ʹən Ru:də (Rɛhɛ ) ky:rʹixʹ kraχ ən ky:rəx (kλ:rəx) ‘a sheep’s skin’ E 81 nə 'ky:rʹixʹ 91 ə 'xy:r (ərʹ 'x ul ) the sheep ɔ əNəx (?) {dò- (uatha) 93 beg n xy:rʹixʹ bhliadhnach?} : kʹ (óisc) ru:ə iol. kö:rixʹ kr xkən 'kö:rə F ‘sheepskin’ molht o:ï kʹ ‘young ewe’ rɛhè kλ:rə iol. kλ:rixʹ 81 nə G ə 'kλ:riχʹ 89 nə 'kö:r xʹ moLt o: kʹ r i’

An chaora ar leanúint: 82 ‘flock of 88 ‘shearing the pt 79/80 ‘lambs’ eile sheep’ sheep’

k :rə rauər ‘a fat sheep’ 1 (sheep not common in u nʹ this area) Ł tə kE:rəx bʹarə xE:rəx k :rə bïnʹən k :rə asg dro: or sg tə 2 79, 80 nə 'huənʹ caora seasc kè:rəx 3 n 't :ən : nʹ (ü:ənʹ) u:ən 'o:g 4 ‘a young lamb’ nə h :ənʹ bʹarə nə gi:rʹə’ nə huənə rug ən 'x :rə , u:ən t : 5 nə 'huən bʹörhə gesnə 'k :rʹə tá na h-uain beirthe ‘ge ‘sna caoire 'bʹarə nə ʹgö:rə 6/6a 7 u:ənʹ 80 nə hu:ənʹ skuənʹə k :rə uenʹ sp 1 nə huənʹ 8 sp 1 gin. iol. bʹarə nə 9 uənʹtʹə s tə k :rʹigʹ 'g :rʹigʹ 10 nə huənʹ sluə kɛrʹəx bʹarə nə 'gɛ:rʹəx g sərə (alt. s tə) 11 nə 'hu nʹ kɛ:rʹəx bʹarə nə gɛ:rʹəx 12 nə 'hu nʹ’ s tə kɛrʹəx bʹarə nə gɛ:rʹəx k :rə vïnʹən : vʹlʹiənʹ 2yr old ewe k :rə 'h s 13 ‘sterile sheep’ k :rə xl :əx ‘a mangy sheep :enʹ 80 nə 'huɛnʹ bʹarə nə 'g :rəx’ flo k kö:rəx bʹarə nə 'g :rəx s tə kɛ:rʹəx 93 14 u nʹ 80 nə hu nʹ bʹö'g :n kɛ:rʹəx bʹarə nə gɛ:rʹəx 15 u:enʹ sluə kɛ:rʹəx bʹarə nə gɛ:rʹəx

164

16 u:ɛnʹ s tə kɛ:rʹəx bʹarə nə kɛ:rʹəx

17 nə 'huənʹ s tə kɛ: əx 'bʹarə nə 'gɛ:rʹəx l kə kɛ:rəx flock 18 of sheep l - :ənʹ strongly velarized bʹarə nə gi:rʹ gin 19 iol. …nə kɛ:rʹəx u nʹ 80 nə 'hu nʹ mo:'r :n kè:rʹəx gin u. 'x :rə ‘two-year old 20 79/80 nə huənʹ ewe’ (athchaora) sk tə kö:rʹəx s tə muər kɛ:rʹəx 21 (also muə'r :n u: nʹ 80 nə 'hu: nʹ 'k :rʹ ) u:enʹ u: nʹ 22a 80 nə gin iol. sg tə 22(a) hu:enʹ kɛ:rəx

23 u:anʹ nə hu:anʹ s tə kö:rəx

24 nə hu nʹ flök kö:rəx 25 :ənʹ iol. 80 nə hu:ənʹ s tə mo:r k :rəx 26 u:ən :n u:n nə 'hu:nʹ 80 nə 27 h :nʹ bʹarə nə 'g :rə 28 iol. u:nʹ 80 nə 'hu:nʹ 29 nə u:nʹ glot k :rə 30 31 u:ənʹ 32 u:n arək :nʹ ‘lamb that 33 has been castrated’ u:n 79/80/81 nə hu:nʹ m :rʹəxi: ‘ewe-lamb’ lo tə k :rʹi: 34 Nə 'hu:nʹ o tə k :rʹi 35 36 nə 'hu:nʹ 's tə 'mo:r k :rʹi: 37 nə h :nʹ s tə k :rʹi: bʹarə nə 'g :rʹi:

38 alə ki:rʹi:

40 fa əl mo:r ki:rʹ 'bʹa:rə nə 'gi:rʹ 84 ' :n o: 'norə ‘last bʹa:rə n x :rə 41 nə h :nʹ year’s lamb’ tre:d k :rəx (uatha) 42 nə hu:nʹ plo:d kï:rʹ bʹarə nə k :rəx a. u:n iol. u:nʹ b. u:n iol. u:nʹ a. ko sə nə a. sk tə i:rəx RC nu:n ‘the sheeps’ feet’ tʹrʹə:d kʷi:rəx b. gə o əN ə nu:nʹ ‘the ʹo:r xi:rʹ (ɛr ə a. ɛgʹ bʹarə kʷirəx sheep’s wool’ mo: ər) b. ə bʹarə n xʷi:rə

43 43a u:nʹ plo:d k :rə bʹaRə nə g :rəx 44 nə hu:nʹ

165

45 46 nə hu:nʹ s :tə 'k :rəx bʹa:r.ə nə 'k :rəx 47 nə hu:nʹ 48 49 's t ə 'k :rəx 'bʹarə nə 'g :rəx

50 51 nə hu:nʹ sto 'k :rʹi gə 'lʹ :r k :rʹi (nó 52 nə hu:nʹ s tə k :rəx) 53 nə hu:nʹ s tə k :rəx bʹaru nə g :rəx 79 iol. u:nʹ u:n k :rəx (uatha) [2] 80 54 nə hu:nʹ / t :n tu:n s tə k :rʹi (k :r x bʹaru nə k :rəx (iol. (uatha) ə r ʹkʹ [2] [2]) nə g :r x [2]) 55a nə hu:nʹ s tə k :rʹi: 56 79 iol. :nʹ s t ə k :rəx bʹaru nə 'gi:rʹi 79 nə 'hu:nʹ 80 nə s .tə 'mo:r 'k :rəx 57 'hu:nʹ s tə 'k :rəx bʹa:ru nə g :rəx 58 : nʹ 80 nə 'h :nʹ dïr ʹ x :rəx gə 'lʹo:r ki:rʹi / 59 nə 'hu:nʹ s tə m k :rəx 60 nə hu:nʹ o t k :ri bʹaru nə 'k : i nə hu: nʹ 61 o t k :rʹi

62 o tə mo:r k :rʹʹi 63 87 64 65 : ni u:n uatha ( ) bliadhantán bʹliənt n (G ) ‘a year old sheep’ 66 reiglín ‘a wether (semi- uan uʷ n o : n (G ) ‘a castrated)’ iol. regʹlʹini ɔ : nə ky:ri lamb’ (GL) (GL) 67 nə λ:anʹ λ:ən iol. λənʹ (alt. uatha 68 λ.n) [ t i d l refers to a sheep which has no scrotum [cochall] but vʹi λ:nʹ ɔku ‘they had conceives a lamb ; 69 lambs’ ro g ə xy.rə nevertheless mï ʹ tʹ nʹ ‘the sheep has a lamb’ fo:ʷər “caora fireann λ: nʹ y:n reiʔ ‘a nach líonann an cochall” male lamb’ di ən “type of sheep”] u :u nə k rʹ . (B) 70 :nʹ iol. (A) s f tʹə k :rʹi (A) u nə g rʹ : (A) 71 mɔlʰt ‘year-old sheep’ 72 73 74 nə hu:nʹ (ə mö :i ər) lo :u nə 'gy:rʹu

74a u:nʹ 80 nə 'hu:nʹ s afʹtʹə 'kE:r h

166

75 n tu:n uatha drɔ: kE:r o :u nə kE:r 76 77 t nə hu:nʹ ə mʹöλ ər s afʹtʹ kE:r x 78 (frolicking) s : xɛ:r χ o :u nə 'gE:r x 82 kïdʹ 'wo:r 'ki: o 79 84 m l t ‘castrated s ɛ fʹtʹ ə ‘a big nə h :nʹ ram’ flock’ 80 81 t :n o u nə gö :ra gin 82 iol. u: nʹ ən tu:n o: g ‘the rɔuən (nó kr p) 83 young lamb’ [E] 80 kλ:rə s afʹtʹə nə 'hu:nʹ kλ a [D] u:n (u:n bɔ ən a sramaide mədʹ female lamb) iol. u:nʹ ‘smallest of a litter’ 83a ; léarscáil 34 do:rbi mapa34 do:rbi bʹ g 'u:nʹ bʹ g 'u:nʹ ‘a small ‘a small lamb’ lamb’ 84 85 86 .nʹ iol. 80 nə h .nʹ 86a u:n s afʹtʹə ki:rʹʹ ' o u Nə 'gi:rʹʹ ɛ:n iol.(?) i.dn [N] t l :m idn ɛrə leδn ‘there are a lot of 88 lambs on the mountains’ [N] tɛ: ' i:dn 'mu:r è:bm ‘I l m (nó r m) ki i have a big lamb’[ ] ‘a flock of sheep’ u. (uatha) 80 nə A 'hu. ʹə 'bʷɛkʹ 'kö:ri ' oʹmərht nə 'k .əri B nə hu.ən 'dro v 'kλri 'ło məv ə 'xλ:ri Rigs (A. Scot) = riglíní C u: n iol. u:ɛnʰ (Dún na nGall) ‘semi- 80 nə hi:a castrated sheep’ [3] : v s xλ:rixʹ umə nə hλ:rixʹ ə 'Nʹo: ʹ an óisg (one- yr old sheep) o: ʹ irʹəN ‘male sheep’ o: kʹ : .nʹ. hu: n ‘the vɔrʹən. ‘female sheep’ D sheep (sg.)’ (sic! o: ʹ v rʹəN ‘female mise…. an t-uan sheep’ krɔ ʹixʹən ‘old ‘lamb’ atá i gceist) 80 sheep (iol.) for nə hu: n ʹ slaughter’ 'drɔ:v 'xy:rəx ru:s ə nə gy:rəx 84 tʹ iar Nʹəx ‘a year and a half old sheep’ E FOCL. dó-bhliadhnach ɔ əNəx ‘a 2-yr-old nə hλanʹ sheep’ s e: xy:rəx dʹi .nək ‘year-old F nə 'h nʹ sheep’ 'tre: 'xö:rixʹ Ru:əs ə nə 'kö:rəx 'Ru:s ə nə G nə 'hu. Nʹ ' ʹɛb n 'kλ:rixʹ 'hλ:r x

167

IV. An Madra

léarscáil 11b ‘(the dog [bitch] pt 56 'dog' 202 ‘dogs’ 203 ‘puppy’ is) in heat’ 1 m dərə m dər : kü'lʹ :n (thá an madra) 2 m dərə m də'ri: kü'lʹ :n iol. kü'lʹ :nʹ 3 m dərə kü'lʹ :n 'm dərə n 'm dərə 4 g ər göirʹ kü'lʹ :n m də'ri: t : sɛ:l 5 'm dərə ə'gum (gin kü'lʹ :n iol. kü'lʹ :inʹ (- m dərə u.) :i ʹ) 6/6a g ir (uatha) 7 m dərə m də'r :ə kü'lʹ :n 8 m dərə m də'r : kü'lʹ :n 9 m dərə m də'ri: k 'lʹ :n 10 m dərə m dəri: k 'lʹ :n 11 m dərə m də'ri: kï'lʹ :n 12 göir g irʹ kï'lʹ :n geirʹ (g irʹ) freisin 13 m drə m dəri: kï'lʹ :n 14 m də m də'ri: kï'lʹ :n m dərə, 15 göiər m də'r : kü'lʹ :n kü'lʹa:nʹ 16 m dərə m də'ri: kï'lʹ :n 17 gəiər k 'lʹ :n gøir, g irʹ u. g ir nó 18 m dərə m də'r : kï'lʹ :n iol. kï'lʹ :inʹ n 'gəiər 19 m dərə gairʹ k 'lʹ :n m də'r : {{c.f. voc. kila:n 20 m dərə sub. cú ((???))}} (iol. –a:nʹ) n m dərə 21 m dərə m də'ri: kï'lʹ :n n 'm dərə ·m də'ri: FOCL. t : sE:l 'm dr gʹ ‘he has 22(a) a dog’s life’ ku: ‘hound’ iol. kütʹ ; 203 'm dəri: 'o:gə for m dərə ə 'xu: an chú (K) puppies ku: nʹ iol. ; ·kï'lʹ :n 23 m dərə m də'ri: (uatha) m də'ri: FOCL. (tuaisc. an 24 Chláir) ku: ‘hound’ iol. nə ku:tʹə nó m drə künʹtʹə kï'lʹ :n ku:ənʹ 'o:gə iol. 25 kïlʹ :n ‘a pup of about m də m dr : one month’ ən 'm dərə 26 m dərə m dərə nə m dəri

168

27 m də m dr : 28 m də m dr kï'lʹ :n m də 29 m də ·m 'do:g alt. kïlʹ :n 30 m də m də alt. ku: 'kïlʹ :n 'o:g 31 m duf klʹɛ :n (kilʹ- 'kï·lʹɛ:n) 32 m d külʹ :n 33 m du m dəri: külʹ :n m di 34 m du m d 'kï·lʹ :n ən 'm də 35 m d ʷ m dər : 'kï·lʹ :n 36 m də m dri: gair 'o:g alt. kïlʹ :n m dəri (m dəri.) ; 37 m də gair ə tʹïNi ‘beagle’ kïlʹ :n 38 m də nə m dər . kïlʹ :n m də 39 m .də n m .də m :dri 'm 'do:g (nó kïlʹ :n) m d o:g alt. külʹ :n 40 göirʹ (alt. ...ko n nó m :də m dəri. ...kʷ nʹ) göiər alt. m .drə iol. m .dri [g iər is the 41 m .drə, normal wordl also göiər m :də] göirʹi:nʹ ɛrə ' öiər m də (nó gə ər) iol. k lʹ :nʹi:nʹ (nó 42 m də m :dr : gəirʹi:nʹ) ɛrə m də ‘the dog is in heat’ a. t :n m dərə tʹi:mʹpəl RC a. m :dəri: b. - n m də e:əl, t : m dəri: a. kʷ lʹ :n b. kʷ lʹ :n m də fʷi: i:ə 43 m .də m :dəri. kïlʹ :n m də 43a m dər : gøir o:g m : də (nó göir.) iol. 44 m :də m :dr . külʹ :n göiər (m də) iol. 45 m də g irʹ k lʹ :n iol. m :di (nó gøiər 46 m :də iol. g irʹ) kïlʹ :n …'m :də 47 m də m də iol. göirʹ kïlʹ :n 48 m .du m :dər külʹ :n 49 m .du m .d əR külʹ .n 50 m d : m dər : kïlʹ :n (alt. m d : 'o:g) 51 m du m di kïlʹ :n n 'm du: m d ( slightly 52 m du lengthened) nə m d : kïlʹ :n 53 m du m di kïlʹ :n kïlʹa:n o kïlʹ :n mo:r 54 m du m di m di. (2) this is a big pup m .di / m :du iol. 55a m .du m :d [55] kïlʹ :n

169

56 m :d m :d kïlʹ :n 57 m :du m :di kïlʹ :n 58 m du kïlʹ :n 59 m d nə 'm d kïlʹ :n 202 t : nə m d : 60 taφʔəN (nó taφən ) m du ‘the dogs are barking’ kölʹ :n 61 m d Nə m d . kïlʹ :n m d ro bəl ə 'm di ‘the dog’s tail’ ɛ:n 62 m duv ə'v :nʹ ‘one kï'lʹ :n kï'lʹ :n o:g m du dog’ 'm du ‘a young pup’ m du. Focl. goïr ‘hound’ (B) m du: 63 gr :nə ‘an ugly dog’ kob ‹cob› ‘a pup’ m du (B) kïlʹ :n ‘a pup’

87 m .do m .do 64 m .du 65 m duʰ m di külʹ n nó kïlʹ n madadh m dλ (A), m du (G ), m d (GE), m d (GE), m də (GE), m Du (C) ‘the dog’ iol. 66 m d (GE) gadhar ‘a dog’ t uəNə gö :r (GL) tafann an ghadhar the barking coileán kïlʹ n (C) ‘a m Du of the dog pup’ 67 m dəg külʲ n 68 m du m d kölʹ n kölʹɛnʹ gə ' ʹo:r m di ‘many dogs’ si:l m di 69 ‘saol madaidh’ tʹ ə n 'w di teanga an : l kölʹ n ʹ a litter of m d mhadaidh puppies m D n m d 'elʹə 70 ‘the other dog’ m d. m Di: iol. (A) kïlʹ n 71 m d.u m d.i ku nʰʔ 72 m D:u kölʹanʰ ən m du (n tʹasf ) 73 aistr.? m du 202 bʹ tʹ ‘bitch’ kölʹ n 202 bʹ tʹ ‘bitch’ m . d.i focl. gö :r 74 m d . ‘dog’ kölʹ n 74a maDi iol. kɔlʹ n 75 m D : iol. m D :i kölʹan m D:i 76 m .Du kölʹ n

170

77 m d u m d i kölʹ n 78 m Du m d.i kölʹ n 'm d.i 79 m Du Nə m d.i kïlʹ n ʰ 80 m du kïlʹ n 81 m d .u m d.i kölʹan 82 m du nə m di kölʹ n n bʹ tʹ a m d u:, 83 m Du mʷ d kölʹ n 83a 56 m Du 84 m d kïlʹ n 85 m du kïlʹ :n 86 m Du kölʹʔ :n 86a mʷ D kï anʹ iol. Nə m d t kʷölʹ ən ɛ: ə ɛgən 88 m :δə dʹʒλ ‘the dogs m δə [S] mɔ:δə [N] m :δə [S] (sic) has pups today [S] A metɔ k mè.t ku’łən iol. ku’lʹənʹ B m ’tə m ’tə iol. ma’ i k l iol. ku’l ʹEn kulènʹ.ʰ h :ə inʹ.. C ku: ku: iol. konʹ,ʰ ku: ɔ:g ‘a young dog’ ‘that bitch is…’ kulʹanʹ. iol. kulʹan.ʹən ku: beg ‘small dog’ D ku: (ku:n gru:n xulʹ n ʹ.ən ‘a litter h : dʹʒes erʹə iχʹ nó freisin?) ko n.ʹ of puppies’ h : ə ə , Nə 'si:s n kɔnʹʰʔ (iol.) ə ‘a h n hiə ɔ x erʹə ə E kû: bitch’ 202 ə ‘a bitch’ F ku: kɔ.nh kulɛnh iol. kulɛnən 11b h . ' ə fɔnə 'kɔ.Nʹh focl. galla G g ə ‘a bitch’ h k lʹ. n h iol. k lʹ n : (- kulʹ nʹən e ʹə ixʹ u: kɔnʹh anən) ‘the bitch has puppies’

171

V. An Lacha

léarscáil pt 48 162 ‘the duck has 'duck' 162 ‘ducks’ (‘duck egg’) ducklings’ 163 ‘drake’

nə 'ł x nʹ gin. iol. nə ə 'v :rdəł 1 Ł xə 'ł xən h : lʹi:nʹə gʹəsnə 'ł xənʹ iol. v :rdəlʹ 2 l xə l xənʹ nə 'l xə gin.u. v :rdəl 3 Ł xə ł x nʹ iol. xənʹ ov ə ' xə 4 xə duck’s egg v :rdəł l xənʹ iol. ovʹ l xən nə v rdəl 5 l xə 'l xən gin. iol. iol. v rdələxə 6/6a pʷ ʹ l x nʹ o:g ikʹə 7 igʹən 'l xə o v l. xən (ní raibh) puinn lachain óga l xə l xinʹ iol. aice v :rdəl 8 l xə ov 'l xən iol. l x nʹ t : ro di: gə ,igʹən 'l xə b :rdəl 9 l xə ov l x nʹ l x nʹ ,t : ·ro 'di: ' :gə igʹən 'l x nʹ b :rdəl 10 l xə ov l xən l xinʹ l xinʹ o:gə ,igʹən 'l xə b :rdəl 11 l xə ov 'l xən nə l x nʹ t l x nʹ 'o:g igʹən 'l x nʹ’ b :rdəl 12 l xə ov 'l xən l x nʹ’ t : :l bʹog ,igʹən 'l xə b :rdəl 13 l xə ,ov 'l xən l x nʹ ,t : l x nʹ ' :g igʹən 'l x nʹ b :rdəl ov 'l x nʹ gin.u. 14 l xə l x nʹ iol. b :rdəl 15 ł xə ov nə łaxən łax nʹ t : l x nʹ o:gə ,gən 'l x nʹ ən v rdəł 16 l xə ov 'l xən l xinʹ n b rdəl 17 l xə ov 'l xən l x nʹ n v :rdəl gʹən 'l x nʹ ov 'l xən 18 l xə l x nʹ m 'b :rdəl 19 l xə ov 'l xən l x nʹ t : :l o:g ,igʹən 'l x nʹ b :rdəl t l x nʹ (also :l) o:g igʹən 20 l xə v l xən l x nʹ iol. l xə b :rdəl 21 l xə ov 'l x nʹ l x nʹ t : l x nʹ 'o:gə igʹən 'l xə b :rdəl 22(a) ł xə ov 'l xinʹ ł x nʹ t : l x nʹ 'o:gə gən 'l xə b ldər 23 l xə ov/o v 'l xənʹ l xənʹ t : 'l x nʹ 'o:gə igʹə 'l xə b :rdəl 24 l xə ov 'l xən l xənʹ t : kʹi:nʹ 'o:gə igʹən 'l xə b :rdəl

t : l xənʹ 'o:gə okʹə t :l vʹrʹ : , l xənʹ o:gə 25 ikʹə ‘she has a fine brood of l xə o v 'l xə l xənʹ young ducklings’ b rdəl 26 l xənʹ a duck nə l xənʹ b :rdəl 27 l xə l xə uv 'l xə l x nʹ ’u 'l xən duck-egg 28 l xən ’uφ egg b :rdəl 29 l xə b :rdəl

172

30 l xə l xə b :rdəl 31 l χə l χə nə l χi: b :rdəl 32 hə b :rdəl o 'l xən duck’s egg 33 ł xə l xənʹ b :rdəl nə 'l xənʹ ə'gïnʹə our t : ɛ:nəxi ,igʹə 'l χə 34 χə ducks uv 'l xə duck-egg the duck has ducklings m b :rdəl iol. l hə iol. l xənʹ 35 l hə (C) b :rdəl l χənʹ o v 'l xə a duck- 36 l χə egg m b :rdəl t kʹinʹ 'o:gə gʹə 'l xə nó 37 l xə o v 'l xən l x nʹ t :l 'og gʹə 'l xə b :rdəl t : l xənʹ 'o:gə gʹə 'l xə / 38 l xə '’ov 'l xə iol. l xənʹ gʹ nə 'l xənʹ b :rdəl 39 l xə iol. l xənʹ b :rdəl o v nə 'l xə duck’s egg 40 l xə l x nʹ 41 l xə l xənʹ o v 'l xə b :rdəl 42 l xə uv l xə iol. l x nʹ t : :lʹi:nʹ l x nʹ ɛgə l xə b :rdə a. t : e:Nəxi: o:gə ɛgʹən RC a. xə x nʹ b. v x ə a. b :rdə l xə l x ənʹ b. t l x ənʹ o:gə ɛgʹə l x ə b. b :rdə 43 l xə b :rdəl 43a l xənʹ o:gə ‘ducklings’ b :rdəl 44 l xə l x nʹ bɔ :rdəl 45 l x l xənʹ b :rdəl 46 l :xə l :x nʹ o v 'l :xə b :rdəl 47 l xə l xə b :rdəl 48 xə b :rdəl …, gʹ 'l .x (sic!) ’o v 49 l .x 'l xən l .x l x nʹ b :rdəl 50 l x l χə b :rdəl 51 l. x ouʷ ' x x iol. xənʹ t : è:nəxi o:g gʹən ' x b :rdəl 52 x nə l xənʹ ouv 'l x t : l xənʹ 'o:g gʹə 'l x b :rdəl xənʹ ’ïvʹ xənʹ 53 xə ‘duck-egg’ b :rdəl t : l xənʹ 'o:g əku :l l xən (‘l-’ lenited) ‘brood of 54 ducks’ ïv' xə l xən (‘l-’ ł xə xə iol. x nʹ lenited) b :rdəl 55a l xə ïvʹ 'l xə l xənʹ iol. t e:nʹi:nʹi: ,lʹe ə 'l xənʹ b :rdəl l xən iol. uw 'l xə duck- 56 l xə egg t : è:nəxi gʹə 'l xə b :rdəl 57 l .xə ïvʹ l .xə t : ɛ:nəx 'l xənʹ lʹe ə 'l .xə ən b :rdəl 58 l xə o f 'l xə l .xənʹ t : :l gʹə 'l χə b :rdəl 59 l xə o f 'l xə l xənʹ t : ɛ:nəxi o:gə , gʹə 'l xənʹ b :rdəl t : ɛnəx :gə igʹən 'l xə 60 xə ïvʹ 'l xə (nó ʹesə 'l χə) b :rdəl

173

61 xə ïvʹ ' xə nə 'l xənʹ t : :l ' xənʹ lʹe ə ' xə b :rdəl t : xənʹ 'o:g igʹə ' xə 62 xə : 'l xə ‘a duck’s egg’ :l ‘a brood’ b :rdəl 63 L xə b :rdəl ‘drake’ 87 l xən ‘duck’ 64 [l xənʹ] tɔnɔg or to no iol. tɔnɔgu /alt. t n gu ; 65 tɔN: g iol. Nə tɔN: g : to no (M=Muineachán) t N : g léarscáil tonnóg t N : g (C) ‘a duck’ iol. t N : gi (C), t Nəgi (GE), 66 t n gy (A) t t N: gi ɔ:gə igʹən 't N:

tɔN gi fʹi: n (C) ‘wild tá tonnógaí óga ag an tonnóg bárdal b :rdəl (A) t N : g ducks’ ‘the duck has ducklings’ ‘a drake’ 67 to n: g to n: g (léarscáil) n dr :k to nɔg nó tonəg iol. to nɔgu alt. iol. to Nɔ gλ 68 (cainteoir eile) i ' hɔNɔigʹə ‘duck-egg’ to nɔg focl. to N: g ‘duck’ [I] go:r ʹinʹuv ‘ducklings’ b :rdəl 69 ʔ h nʹ or ɔh nʹ b :rdəl h 'nʹɔ:gə ‘young ducks’ 70 ’ h nʹ (A) b :rdəl 71 h h nʹ b :rdəl 72 hʔ hanʹ b :rdəlʰ 73 ’ ’öfʔ l ’ ‘duck-egg’ b :rdəl n l h ‘the duck’ ’ö vʹ 'l h 74 l h ‘duck-egg’ b :rdəl ,ïvʹ ' ɛh ‘duck egg’ 74a ɔχ h nʹ ɔ hə v Gə ‘small ducks’ b :rdəl 75 ɔ h ɔ h n ʹ b :rdəl 76 hʔ ɔ h nʹ bʷ :rdəl 77 ohʔ ox n ʹ b :rdəl 78 x hanʹ övʹ 'l :x b :rdəl o h n ʹ s u:d oh n ʹ 79 ‘flock of ducks’ övʹ 'loχ ɔx ‘duck’s egg’ b :rdəl 80 ɔ’ ɔh nʹ b :rdəl 81 ɔhʔ ɔh n ʹ b :rdəl 82 ɔhʔ ɔh n ʹ b :rdəl ’ 83 ɔhʔ lɔχ iol. ɔh nʹ b :rdə ɔ iol. 83a ɔhɔ nʹ léarscáil 48 ɔh ɔhɔ nʹ b :rdəl (léarscáil 48) 84 x Lɑx iol. Lɔ hɑnʹ bɑ:rdəl 85 xə x nʹ b :rdəl 86 h hənʹ b :rdəl

174

lahʔ nó 86a laxə ï ʹ ə 'lɑ ə lɑ ə tɑ la ənʹ bʹ gə ʃə 'lɑ ə bʷɑ.rdəl to n g [N] ton g [S] léarscáil to n g iol. to n gən nó ton: [N] iol. 88 ton gən [S] to n g [N], veʒən 'gi: ən ton g nɔ:x ton g ‘we shall eat duck tonight’ [S] [S] fɔl x e: ə ‘d cklings’ [S] tuN k iol. tuN kən 'u’k h . ' ən ən 'tuN k A tuN k 'tunak ‘duck-egg’ ‘the duck has ducklings’ drɛ :kʹ u.’ tuN k (nó . t .nək) h 'tuN kən 'ɔ: ɛ ʹəN dra:xk [“another sp. B ugh tunnag 'tuN k (ha 't nəkən 'o:g ɛkʹ used ‘stràc’ but tuN k iol. tuN kən nó t nəkən ən t .nək) refused to repeat it’] C tuN tuN iol. tuN ən r :x (I) iol. tuN ən ixʹ ʹən tuNai ʹ ‘duck’s feathers’ h . i anʹən egʹ duNa ʹ tha iseainean aig an tunnaig D 151 h al ərʹ xk l xən ‘he is hunting ducks’ (mise: .i. lachain fhiáine i anʹən huN ‘ducklings’ tuN atá i gceist is dócha) iseainean t(h)unnag r :x n ʹ 'λ 'tuN ugh tunnag E tuN. iol. tuN ən h : l e ən huN r. h əδə nó R : ï h tuN k ən 'bé ə kən F tuN k tuN k ən ' uN ‘the duck has t N h t Nɑ k ugh tunnag ducklings’ r :xk ' . 't N g ugh tunnag h t N gən 'bʹ g Egən G t N t N gən tunnagan 'h N :k

175

Leabharliosta

An Coiste Téarmaíochta (eag.), 1987. Foclóir Talmhaíochta. Baile Átha Cliath: An Gúm.

Anderson, G,, 2008. Birds of Ireland- facts, folklore & history. Corcaigh: The Collins Press.

Bell, J. agus Watson, M., 2009. A history of Irish farming 1750-1950. Dublin/Portland: Fourcourts Press.

Birkhan, H., 1970. Germanen und Ke ten bis um Ausgang der R mer eit. Wien: sterreichische Akademie der Wissenschaften.

Borgstr m, C. H ., 1937. ‘The dialect of Barra in the Outer Hebrides’. Norsk Tidsskrift for Sprogvidenskap 8, 71-242.

Borgstrøm, C. Hj., 1940. A linguistic survey of the Gaelic dialects of Scotland. vol. I – The dialects of the Outer Hebrides. Oslo: Norwegian Universities Press.

Borgstrøm, C. Hj., 1941. A linguistic survey of the Gaelic dialects of Scotland, vol. II – The dialects of Skye and Ross-Shire. Oslo: Norwegian Universities Press.

Breatnach, R. B., 1947. The Irish of Ring, Co. Waterford. Baile Átha Cliath: Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath.

Breatnach, R. B., 1961. Seana-chaint na nDéise II. Baile Átha Cliath.

Broderick, G., 1984. A handbook of Late Spoken Manx - Vol. 2 Dictionary. Tübingen: Niemeyer.

Bauer, M. agus MacDhonnchaidh , U. (eag.). Am faclair beag [ar líne]. Ar fáil ag: http://www.faclair.com.

Campbell, J. L. (eag.), 1972 (/1958). Gaelic words and expressions from South Uist and Eriskay - collected by Fr. Allan McDonald of Eriskay (1859–1905). 2ú heagrán le forlíonadh. Baile Átha Cliath: Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath. de Bernardo Stempel, P., 1999. Nomina e ortbi dung des teren Irischen – Stammbildung und Derivation. Tübingen: Max Niemeyer Verlag. de Bhaldraithe, T., 1945 (/1975). The Irish of Cois Fhairrge, Co. Galway. A phonetic study. Baile Átha Cliath: Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath. de Bhaldraithe, T., 1953. Gaeilge Chois Fhairrge: an deilbhíocht. Baile Átha Cliath: Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath. de Bhaldraithe, T. (eag.), 1959. English-Irish Dictionary. Baile Átha Cliath: An Gúm.

176 de Bhaldraithe, T., 1966. The Irish of Cois Fhairrge, Co. Galway (2nd ed.). Baile Átha Cliath: Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath. de Bhaldraithe, T. (eag.), 1970. Cín Lae Amhlaoibh. Baile Áthe Cliath: An Clóchomhar Tta. de Bhaldraithe, T., 1985. Foirisiún focal as Gaillimh. Baile Atha Cliath : Acadamh Rioga na hÉireann. de Búrca, S., 1958. The Irish of Tourmakeady, Co. Mayo. Baile Átha Cliath: Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath.

Dieckhoff, H. C., 1992 (/1932). A pronouncing dictionary of Scottish Gaelic – based on the Glengarry dialect according to oral information obtained from natives born before the middle of the last century. Glasgow: Gairm Publications.

DIL: Dictionary of the Irish language based mainly on Old and Middle Irish materials (1913-75); Compact edition, eag. Quin, E. G. Baile Átha Cliath, 1983. (agus cf eDIL: www.dil.ie)

Dinneen, Rev. P. S. (eag.), 1904 (/1927). Foclóir Gaeilge agus Béarla – an Irish-English dictionary. Baile Átha Cliath: Irish Texts Society.

Dolan, T. P. (eag.), 2004. A dictionary of Hiberno-English – The Irish use of English (dara eagr.). BÁC: Gill & Macmillan.

Dolan, T. P. agus Ó Muirithe, D., 1996. The dialect of Forth and Bargy Co. Wexford, Ireland. Four Courts Press.

Dorian, N. C., 1978. East Sutherland Gaelic – the dialect of the Brora, Golspie, and Embo fishing communities. Dublin Institute for Advanced Studies.

Dubois, J. 2002. Lexis Larousse de la langue français. Paris: Larousse.

Dwelly, E., 1911. Gaelic-English illustrated dictionary – Faclair Gàidhlig agus Beurla le dealbhan. Dùn Èideann: Birlinn Limited.

Dwelly, E. agus Cylne, D. (eag.) agus Thomson, D. (eag.), 1991. Appendix to Dwelly's Gaelic-English dictionary. Glaschù: Gairm Publications.

Evans, E. 1969. ‘The Irish dialect of Urris, Inishowen, Co. Donegal’. Lochlann 4, 1-30.

Evans, E., 1972. ‘A vocabulary of the Dialects of Fanad and Glenvar, Co. Donegal [A supplement to Linguistic atlas and survey of Irish Dialects, vol. iv, Points 69, 70]’. Zeitschrift für celtische Philologie 32, 167-265.

Evans, H., 1981. Y geiriadur Cymraeg Cyfoes. Llandybue: Hughes.

Evans, H. agus Thomas, W. O., 1958. Y geiriadur mawr. Llandybie: Llyfrau'r Dryw.

177

Fargher, D. C., 1979. Fargher’s ng ish-Manx dictionary. Douglas, Isle of Man: Shearwater Press.

Fiontar agus Foras na Gaeilge, 2006. Focal.ie - bunachar náisiúnta téarmaíochta don Ghaeilge [ar líne]. Ar fáil ag: focal.ie.

Forbes A. R., 1905. Gaelic names of beasts (mamals), birds, fishes, insects and reptiles, etc.. Dùn Èideann.

Gautz, J. (aistr.), 1976. The Mabinogion. London: Penguin Books.

Gilles, H. C., 1896. The elements of Gaelic grammar – based on the work of Rev. Alexander Stewart, D.D.. London: David Nutt.

Gillies, W., 1992. ‘Scottish Gaelic’. In: Ball agus Fife (eag.), The Celtic languages. London: Routledge, 145-227.

Goetinick, G. W., 1976. Historia Peredur vab Efrawc. Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru.

Green, M., 1992. Animals in Celtic life and myth. London & New York: Routeledge.

Griffiths, B. agus Jones, D. G., 1995. Geiriadur yr Academi – The Welsh Academy English-Welsh dictionary. Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru.

Gruffydd, W. J., 1928. Math vab Mathonwy. Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru.

Hamilton, J. N., 1974. The Irish of Tory Island. Béal Feirste: Institute of Irish Studies The ueen’s University of Belfast.

Hamp, E. P., 1986. ‘Culhwch, the Swine’ Zeitschrift für celtische Philologie 41, 257-258.

Hamp, E. P., 1988. ‘Varia I’ (4. óinmhid, ónna, amaid, amadán againn). Ériu 39, 191- 192.

Hamp, E.P., 1989a. ‘Celtic *orko-, *erko-, IE *porko-’. Zeitschrift für celtische Philologie 43, 194-195.

Hamp, E.P., 1989b. ‘On Some Celtic Bird Terms’. Zeitschrift für celtische Philologie 43, 196-198.

Henry, P. L., 1957. An Anglo-Irish dialect of North Roscommon : phonology, accidence, syntax. Dublin: Dept. of English, University College.

Hemon. R., 1958-79. Geriadur istorel ar Brezhoneg: dicionnaire historique du Breton. Brest / Rennes: Preder.

Holmer, N. M., 1940. On some relics of the Irish dialect spoken in the Glens of Antrim. Uppsala: Almgvist & Wiksells Boktryckeri-A.-B.

178

Holmer, N., 1962a. The dialects of Co. Clare: Part 1. Dublin: Royal Irish Academy.

Holmer, N., 1962b. The dialects of Co. Clare: Part 2. Dublin: Royal Irish Academy.

Hughes, A.J., 1989. ‘Old Irish mennán, bennán’. Zeitschrift für celtische Philologie 43, 179- 186.

Hughes, A. J., 1992. ‘ es mots qui désignent «le cheval» dans les langues Gaéliques, du point de vue de la géographie linguistique’. La Bretagne Linguistique 8, 223-259.

Jones, G. agus Jones, T., 2000 (/1993/1989/1974/1949). The Mabinogion. London: Everyman’s ibrary.

Jones, G. E. agus Jones, R. O. agus Thomas, A. R. agus Thorne, D. A., 2000. The Welsh dialect survey. Caerdydd : University of Wales Press.

Kelly, F., 1997. Early Irish Farming. Baile Átha Cliath: Institiúid Ardléinn Bhaile Átha Cliath.

Kelly, F., 2007. ‘Onomatopaic inter ections in Early Irish’ Celtica 25, 88-107.

Kelly, P., 1982. ‘Dialekte im Altirischen?’ in Sprachwissenschaft in Innsbruck, ed. W. Meid et. al. (Innsbrucker Beitr ge zur Kulturwissenschaft), 85-9.

Kelly, P., 1997. ‘The earliest words for ‘horse’ in the Celtic languages’. In: Davies, S. agus Jones, N. A. (eag.) The Horse in Celtic Culture: Medieval Welsh perspectives. Caerdydd, 43-63.

Kelly, P[hil]. Manx-English dictionary. (pdf). Ar fáil ag: http://www.gaelg.iofm.net/DICTIONARY/dict2/index.html

Kluge, F. agus Seebold, E. (et al.), 1989. tymo ogisches rterbuch der deutschen Sprache – 22. Auflage unter ithilfe von ax Bürgisser und Bernd Gregor völlig neu bearbeitet von Elmar Seebold. Berlin: Walter de Gruyter.

Lafferty, S., Commins, P., agus Walsh, J. A., 1999. Irish agriculture in transition – a census atlas of agriculture in the Republic of Ireland. BÁC: Teagasc.

ane, T. O’Neill., 1904. ane’s English-Irish dictionary. Baile Átha Cliath: Sealy, Bryes and Walker.

Lewis, H. agus Pedersen H., 1973 (/1937/1961). A concise comparative Celtic grammar. 3. edition. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.

Lloyd-Jones, J., 1931-63. Geirfa barddoniaeth Gynnar Gymraeg. Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru

ockwood, W.B., 1978. ‘Chr. atras’ studies on the Gaelic element in Faroese: conclusions and results’ Scottish Gaelic Studies 13, 112-126.

179

ockwood, W.B., 1981. ‘Wortkundliche Parerga: 1. Ir. cánóg "Sturmtaucher, Puffinus"; 2.Kymr. mwyalch, gäl. lon "Amsel"; 3. Die keltischen Namen der Ente; 4. Ir. lacha; 5. Ir. tonnóg; 6. Kymr. gwydd, ir. gé(d) "Gans"; 7. Ir. éan "Junges"’. Zeitschrift für celtische Philologie 38, 179-186.

Lucas, L. W., 1979. Grammar of Ros Goill Irish, County Donegal. Queen's University of Belfast.

Lucas, L. W., 1986. Cnuasach focal as Ros Goill. Baile Átha Cliath: Acadamh Ríoga na hÉireann.

Mac Clúin, S., 1940. Caint an Chláir I & II. Baile Átha Cliath.

Macafee, C. I., 1996. A concise Ulster dictionary. Oxford: Oxford University Press.

MacBain, A., 1896. An etymological dictionary of the Gaelic language. Stirling. (2ú heag., 1911. Inbhir Nis; athchló 1982, Glaschú).

ac Grianna, S. (“Iolann Fionn”), 1925. ‘An té a bhuailfeadh mo mhadadh, bhuailfeadh sé mé féin’. An tUltach, Mí na Féile Pádraig, 2.

MacKillop, J., 1998. Dictionary of Celtic mythology. Oxford: Oxford University Press.

ac ennan, G. W., 1972. ‘The methodology of the linguistic survey of Irish Dialects— problems and pitfalls’ in Studia Celtic 7, 49-62.

Mac Murchaidh, C., Focail na nUltach (doiciméad MS-WORD le híoslódú). Ar fáil ag: http://www.smo.uhi.ac.uk/~oduibhin/ (Meitheamh 2010).

Mark, C., 2004. Am faclair Gàidhlig-Beurla. Londain: Routledge.

arstrander, C., 1910. ‘Hibernica’. Zeitschrift f r ce tische Philologie 7, 357-418.

atasović, R, 2009. Etymological dictionary of Proto-Celtic. Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series, 9. Leiden/Boston: Brill.

McCionnaith, L., 1943. Foclóir Béarla agus Gaeilge. Baile Átha Cliath: Oifig Díolta Foillseacháin Rialtais.

McCone, K. et al. (eag.), 1994. Stair na Gaeilge. In ómós do P(h)ádraig Ó Fiannachta. St. Patrick’s aynooth: Department of Irish.

Meyer, K. (eag), 1905 (/1994 ). Sanas Cormaic. an Old Irish glossary – compiled by Cormac Úa Cuileannáin, king-bishop of Cashel in the tenth century, edited from the copy in the Yellow Book of Lecan by Kuno Meyer. Dyfed, Cymru: Llanerch Publishers.

Mhac an Fhailigh, É., 1945-47. ‘A Westmeath word list’. Éigse 5, 256-266.

180

Mhac an Fhailigh, É., 1968. The Irish of Erris, Co. Mayo. Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced Studies.

Munro, R., 1869. Minor poems and translations, in verse, from admired compositions of the ancient Celtic bards; with the Gaelic, and illustrative notes. 2nd issue. Dún Éideann.

Nance, R. M. (eag.), 1952. An English-Cornish dictionary. Marazion: The Federation for Old Cornish Societies.

Ní Dhochartaigh, S., 1969. ‘ iosta focal as Gaeilge Thír Chonaill (Gaoth Dobhair agus Rann na Feirste)’ Tráchtas (MA) UCG.

Nic Pháidín, C., 1987. Cnuasach focal ó Uíbh Ráthach. Baile Átha Cliath: Acadamh Rioga na hEireann.

Nodine, M. H., 1994-2003. Welsh searching lexicon [ar líne]. Ar fáil ag: http://www.cs.cf.ac.uk/fun/welsh/LexiconForms.html (léite Eanáir-Lúnasa 2010).

Ó Baoighill, P. (eag.), 2007. Ó Cadhain i dTír Chonaill – béaloideas na Gaeltachta. Baile Átha Cliath: Coiscéim.

Ó Baoill, C., 1978. Contributions to a comparative study of Ulster Irish and Scottish Gaelic. Béal Feirste: ueen’s University of Belfast.

Ó Baoill, C., 2000. ‘The Gaelic continuum’ Éigse 32, 119-134.

Ó Cuív, B., 1944. The Irish of West Muskerry, Co. Cork. Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced Studies.

Ó Cuív, B. (eag.), 1947. Cnósach focal ó Bhaile Bhúirne i gCunndae Chorcaí: Mícheál Ó Briain (1866–1942) a bhailig. Baile Átha Cliath: Institiúid Ardléinn Bhaile Átha Cliath.

Ó Curnáin, B., 2007. The Irish of Iorras Aithneach, County Galway. Imleabhair I-IV. Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced Studies.

Ó Dochartaigh, C., 1984. ‘Some influence on Ulster Irish’. Éigse 20, 164-170.

Ó Dochartaigh, C., 1987. Dialects of Ulster Irish. Béal Feirste: ueen’s University of Belfast.

Ó Dochartaigh, C., 1997. Survey of the Gaelic dialects of Scotland : questionnaire materials collected for the linguistic survey of Scotland. 5 iml. Baile Átha Cliath: School of Celtic Studies, Dublin Institute for Advanced Studies.

Ó Doibhlin, D., 1997. ‘A word-list from Omeath, Co. outh’. In: Mac Mathúna, S. agus agus Ó Corráin, A. (eag). Miscellanea Celtica in Memoriam Heinrich Wagner. Uppsala, 281-295.

181

Ó Dónaill, N., 1977 (/1992). Foclóir Gaeilge-Béarla. [Tomás de Bhaldraithe, (eag.)] Baile Átha Cliath: An Gúm.

Ó Dubhda, S., 1943. ‘Foclóir agus téarmaí feirmeoireachta’. Béaloideas 13, 3-39.

Ó Dubhda, S., 1946. ‘Focail agus téarmaí i dtaobh olna’. Béaloideas 16, 172-188.

Ó Duibhín, C. Foclóir Gaeilge Oirthear Uladh - Consolidated glossary of East Ulster Gaelic — work ongoing (doiciméad MS-WORD le híoslódú). Ar fáil ag: http://www.smo.uhi.ac.uk/~oduibhin/ (Meitheamh 2010).

Ó Duibhín, C., 2009. Tobar na Gaedhilge, leagan 1.4 - Gaelic textbase and retrieval system for use under MS Windows, freely downloadable from http://www.smo.uhi.ac.uk/~oduibhin/tobar/index.htm.

Ó Grianna, S. (“ áire”) agus eag. ag Ó Dónaill, N., 1993. Cora Cinniúna. Iml. I. Baile Átha Cliath: An Gúm.

Ó hAirt, D., 1988. Díomaim Dhéiseach. Baile Átha Cliath: Acadamh Ríoga na hÉireann.

Ó hAirt, D., 1993/94. Cnuasach Conallach – a comperized dictionary of Donegal Irish [ar líne]. Ar fáil ag: http://homepage.eircom.net/~gfg/index.htm (léite Iúil/Lúnasa 2010).

Ó hEochaidh, S., 1955. Sean-chainnt Theilinn. Baile Átha Cliath: Institiúid Ardléinn Bhaile Átha Cliath.

Ó hEochaidh, S., 1969-1970a. ‘Seanchas éanlaithe Iar-Uladh’ Béaloideas 37-38, 210- 337.

Ó hEochaidh, S., 1969-1970b. ‘Seanchas na caorach’ Béaloideas 37-38, 131-209.

Ó hÓgáin, É., 1984. Díolaim focal (A) ó Chorca Dhuibhne, Deascán foclóireachta 3. Baile Átha Cliath: Acadamh Ríoga na hÉireann.

Ó Máille, T., 1936 (/2002). An béal beo. Baile Átha Cliath: An Gúm.

Ó áille, T. S., 1966. ‘Three Welsh loans in odern Irish’. Studia Celtica 1, 32-37.

Ó Máille, T. S., 1974. Liosta focal as Ros Muc. Baile Átha Cliath: Irish University Press.

Ó uimhneacháin, C., 1944. ‘Téarmaí agus seanchas feirmeoireachta’ Béaloideas 14, 1- 44.

Ó Muirithe, D., 2000. A dictionary of Anglo-Irish – words and phrases from Gaelic in the English of Ireland. BÁC: Four Courts Press.

Ó Murchú, S. agus Ó Baoill, D. P. [eag.], 1998. An teanga bheo – Gaeilge Chonamara. Institiúid Teangeolaíochta Éireann.

182

O’Rahilly, T. F., 1932. Irish dialects past and present. Baile Átha Cliath: Browne & Nolan.

O’Rahilly T. F. (eag. le réamhrá), 1941 (/1955). Desiderius otherwise called Sgáthán an Chrábhaidh by Faithrí Ó Maolchonaire. Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced Studies.

O’Rahilly, T. F., 1942. ‘Notes, mainly etymological’. Ériu 13, 144-219.

Ó Scannláin, R. A., 1945-7. ‘Cnuasach focal ó och Garman’. Éigse 5, 102-7.

Ó Sé, D., 2000. Gaeilge Chorca Dhuibhne. Dublin: Institiúid Teangeolaíochta Éireann.

Ó Siadhail, ., 1986. ‘Some odern Irish loanwords describing people’. Celtica 18, 53- 56.

Ó Siadhail, M., 1989. Modern Irish – grammatical structure and dialectal variation. Cambridge University Press.

Ó Tuathail, É., 1931. ‘The contents of the Gallegan MS. in the Library of the University of Edinburgh’. Journal of the County Louth Archaeological Society, Iml. 7, Uimh. 3, 390-401.

Ó Tuathail, É., 1932. ‘Measgradh ó Fhearnmhuigh’. Béaloideas 3, 121-134.

Ó Tuathail, É., 1933. Sgéalta Mhuintir Luinigh. Baile Átha Cliath: Irish Folklore Institute.

Oftedal, M., 1956. The Gaelic of Leurbost, Isle of Lewis. Oslo.

Oftedal, ., 1962. ‘On the frequency of Norse loanwords in Scottish Gaelic’. Scottish Gaelic Studies, IX.2, 116-127

On-line Manx dictionary (test verson) [ar líne]. Ar fáil ag: http://www.mannin.info/Mannin/fockleyr/e2m.php

Pedersen, H., 1909-1913. Vergleichende Grammatik der keltischen Sprachen 1-2. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht.

Pokorny, J., 1959. Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern: Francke.

Quiggin, E. C., 1906. A dialect of Donegal. Cambridge.

Russel, P., 2005. ‘What was best of every language’. In: Ó Cróinín, D. (eag) A New History of Ireland I - Prehistoric and Early Ireland, 403-450.

Sabhal Mòr Ostaig, 1993. An Stòr-Dàta Briathrachais Gàidhlig– The Gaelic Terminology Database: Leabhar 1. Sleat, An t-Eilean Sgitheanach: Clò Ostaig.

Schrijver, P., 1995. Studies in British historical phonology. Amsterdam/Atlanta: Rodopi.

183

Simpson, J. A. agus Weiner, E. S. C., 1991. The Oxford English dictionary. 2ú eag. Oxford: Clarendon Press. agus www.oed.com

Sheehan, M., 1944. Sean-chaint na nDéise: the idiom of living Irish. Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced Studies. (dara eagrán, an chéad eagrán ón mbliain 1906)

Sommerfelt, A., 1922. The Dialect of Torr, Co. Donegal. Kristiania: Brøggers.

Stenson, N., 1977-79. ‘Plural formation in Ráth Cairn’. Éigse 17, 495-544

Stenson, N. agus Ó Ciardha, P., 1986. ‘The Irish of Ráth Cairn – a supplement to ‘ inguistic atlas and survey of Irish dialects’ (Part 1)’. Zeitschrift für celtische Philologie 41, 66-115.

Stifter, D., 2006. Sengoídelc – Old Irish for beginners. Syracuse: Syracuse University Press.

Stockman, G. agus Wagner, H., 1956. ‘Contributions to a study of Tyrone Irish’. Lochlann 3, 43-236.

Stockman, G., 1974. The Irish of Achill, Co. Mayo. Béal Feirste: Institute of Irish Studies, ueen’s University of Belfast.

Stockman, G., 1997. ‘Gaeilge Reachlainn agus Gaeilge na hAlban: comhchosúlachta Foclóra’. In: Mac Mathúna, S. agus Ó Corráin, A. (eag.) Miscellanea Celtica in Memoriam Heinrich Wagner. Uppsala, 297-302.

Testen, D., 1999. ‘Stem-final *-kk- in Celtic terms for “pig”’. Ériu 50, 161-164.

Thomas, A. R., 1973. The linguistic geography of Wales: a contribution to Welsh dialectology. Cardiff: University of Wales Press for the Board of Celtic Studies.

Thomas, R. J., Bevan, G. A., agus Donovan, P. J. (eag.), 1950-2002. Geiriadur Prifysgol Cymru – a dictionary of the Welsh language. 4 iml. Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru.

Thurneysen, R., 1946. A grammar of Old Irish – revised and enlarged edition. (arna aistriú ón nGearmáinis ag Binchy, D. A., agus Bergen, O.). Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced Studies.

Uí Bheirn, Ú. M., 1989. Cnuasach focal as Teileann. Baile Átha Cliath: Acadamh Ríoga na hÉireann.

Vendryes, J., 1948. ‘Bibliographie XII’. Études celtiques 4, 159-165.

Vendryes, J., 1959-1996. Lexique étymologique de l'irlandais ancien. Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced Studies.

Verling, M. (eag.), 2007. Leabhar Mhaidhc Dháith – scéalta agus seanchas ón Rinn. An Díseart, An Daingean: An Sagart.

184

Viney, M., 2010. ‘Crossing of sheep offers hair instead of wool’. Irish Times, 17 Aibreán. Ar fáil ag: http://www.irishtimes.com/newspaper/weekend/2010/0417/1224268522440.html (léite ag 24 Iúil 2010).

Wagner, H., 1958a. ‘A linguistic atlas and survey of Irish dialects’. Lochlann I, 9-48.

Wagner, H., 1958b. Linguistic atlas and survey of Irish dialects - vol. 1 Maps. Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced Studies.

Wagner, H., 1959. Gaeilge Theilinn. Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced Studies.

Wagner, H., 1964. Linguistic atlas and survey of Irish dialects - vol. 2 Munster. Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced Studies.

Wagner, H., 1966. Linguistic atlas and survey of Irish dialects - vol. 3 Connaught. Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced Studies.

Wagner, H., 1969. Linguistic atlas and survey of Irish dialects – vol. 4 Ulster, Isle of Man with appendices on Scottish Gaelic and East Ulster Irish by Colm Ó Baoill. Baile Átha Cliath: Dublin Institute for Advanced Studies.

LASID ag déanamh tagartha don saothar ar fad (LASID I, II, III, IV do na himleabhair go sonrach)

Wagner, H., 1982. ‘Studies in the history of Gaelic dialects, Part 1’. Zeitschrift für celtische Philologie 39, 96-116.

Warrack, A., 1911. Chamers Scots Dictionary. Edinburgh: W. & R. Chambers.

Williams, I., 1951 (/1930). Pedeir Keinc y Mabinogi – allan o Lyfr Gwyn Rhydderch. Caerdydd: Gwasg Prifysgol Cymru.

WinGléacht leagan 1.0-R (giorraithe) 12 Samhain 2007. Foras na Gaeilge, Gléacht Corporation.

Wright, J. (eag.), 1905. The English dialect dictionary. Oxford, London, Edinburgh, New York, Toronto: Henry Frowde.

Young, G. V. C. agus Clewer, C. R., 1985. Føroysk- nsk Orđab k – Faroese-English dictionary - with Faroese folk-lore and proverbs and a section by Professor W.B. Lockwood on Faroese pronunciation. Peel, Isle of Man: Mansk-Svenska Publishing.

Zimmer, S., 2000. Studies in Welsh word formation. Baile Átha Cliath: School of Celtic Studies, Dublin Institute for Advanced Studies.

Zo ga, G. T., 1910. A concise dictionary of Old Icelandic. Oxford: Claredon Press.

185