• Jaargang 9 Nr 4 • Periodieke Uitgave Van Volkssterrenwacht MIRA

Home , 19 Arietis, 41 Tauri, Chi Ceti, Iota Ceti

België - Belgique P.B. 1850 Grimbergen 2/2676

Periodieke uitgave van Volkssterrenwacht MIRA vzw

Abdijstraat 22, 1850 Grimbergen - tel: 02 / 269 12 80 • Jaargang 9 nr 4 • Internet: http://www.mira.be/ - fax: 02 / 269 10 75

Verschijnt driemaandelijks:MIRA Ceti - oktober oktober - -decemberdecember 20052005 Verantwoordelijke uitgever: Felix Verbelen Afgiftekantoor: Grimbergen 1 Bosstraat 9, 1910 Kampenhout 1 INTRODUCTIECURSUS STERRENKUNDE

Naaste de jaarlijkse “grote” cursusreeks organiseren we sinds enkele jaren ook een kortere introductiecursus. Deze kan zowel opgevat worden als een alleenstaand geheel, of als een “voorproefje” voor de langere versie. De eerste twee lessen handelen over de beschrijvende sterrenkunde, de derde les gaat wat dieper in op de the- orieën omtrent ontstaan en evolutie van het heelal, terwijl we in de laatste twee lessen juist de praktische toer opgaan.

Alle lessen vinden plaats op donderdagavond tussen 19h00 en 21h30, en worden gegeven door medewerkers van Volkssterrenwacht MIRA. De lessen worden voornamelijk gegeven in de grote multimediazaal van de volkssterrenwacht, waar het nodige beeldmateriaal via computer, internet, transparanten, dia's, film e.d. be- schikbaar is. Maar ook de andere faciliteiten van MIRA staan ter beschikking van de lesgevers en cursisten: tentoonstellingen, bibliotheek, waarnemingsterras,...

De prijs bedraagt 30,00 euro. In die prijs is ook de cursustekst inbegrepen. Om in te schrijven dient men het juiste bedrag over te schrijven op PCR 000-0772207-87 van Volkssterrenwacht MIRA vzw, met vermelding van "Introductiecursus 2005" + naam deelnemer/deelneemster.

Er geldt een minimumleeftijd van 15 jaar. Het zonnestelsel 13 oktober Emiel Beyens Het diepere heelal 20 oktober Emiel Beyens

Begrippen van kos- 27 oktober Claire Vanherle mologie Hemelkennis 10 november Philippe Mollet

Astronomische 17 november Philippe Mollet praktijk

Dit initiatief kwam tot stand dankzij de actieve steun van de Vlaamse minister van Economie, Ruimtelijke Ordening en Media, tevens bevoegd voor Wetenschapsbeleid, in overleg met de Vlaam- se minister van Onderwijs en Vorming.

2 MIRA Ceti - oktober - december 2005 INHOUD

Nieuws van de werkgroepen 4 Activiteitenkalender van MIRA 5 Activiteitenkalender bij de collega‟s 6 MIRA Ceti sprak met… Hubert Hautecler 7 Evolutie van astronomie en astrologie in Europa 12 MIRA Ceti is een periodieke uitgave van Volkssterrenwacht MIRA MIRA-publicaties en verkoop 17 vzw. The Armchair Astronomer: De Rosettenevel 18 Redactie: Philippe Mollet Een opmerkelijk amateur: Ejnar Hertzsrpung 23

Redactieadres MIRA Ceti: Beeldgalerij 26 Volkssterrenwacht MIRA Abdijstraat 22, 1850 Grimbergen Hemelkalender 28

Teksten: Uitneembare sterrenkaart in „t midden Francis Meeus, Claire Vanherle, Walter Bursens, Wim Stemgee, Lieve Meeus, Frank Smits, Felix Verbelen, Philippe Mollet. OP DE VOORPAGINA Er werden niet minder dan 40 Nazicht: Martine De Wit afzonderlijke beelden opgeteld, Teksten worden alleen aanvaard als Een prachtige volle maan van de waardoor de scherpte toenam en naam en adres van de auteur ge- hand van Christophe Behaeghel de ruis in de opname sterk ver- kend zijn. De redactie behoudt het uit Vilvoorde. De opname da- minderde. Beelden werden op- recht om kleine wijzigingen in de teert van 17-18 september, nau- geteld m.b.v. het gratis pro- tekst aan te brengen. welijks enkele uren voor het gramma Registax, en nadien

Abonnement: exacte tijdstip van volle maan. verder bewerkt met Photoshop. Een abonnement op MIRA Ceti Er werd een 80 mm f/6 lenzen- De camera is trouwens een ge- kost € 10,00. Gelieve dit bedrag te kijker gebruikt (de Megrez van modificeerde versie: de IR-sper- storten op rekeningnummer 000- William Optics), waarvan de filter werd door Hutech in de 0772207-87 met vermelding van brandpuntsafstand werd verdub- VS verwijderd, zodat de camera naam + MIRA Ceti + jaartal. beld tot 960 mm door middel véél gevoeliger geworden is in van een Barlow. de voor astrofotografie zo be- Lidmaatschap: De gebruikte camera was een langrijke rode golflengtes. Om Voor € 20 wordt u lid van MIRA, Canon EOS 20d, (8 megapixel) de camera dan weer voor gewo- en krijgt u bovenop het tijdschrift gebruikt bij een gevoeligheid ne fotografie te gebruiken kan er 50% korting op de bezoekersactivi- van 100 ASA. dan weer een filter voor. teiten op MIRA. Voor € 30 wordt u Lid PLUS, en komt u gratis naar die activiteiten. SENSIBILISERINGSAVOND kundig geplaatste verlichting. LICHTHINDER Maar ook de burgers zelf gaan Familie: niet steeds vrijuit: er wordt Wil u met de ganse familie lid wor- Op vraag van de Grimbergse steeds meer tuinverlichting ge- den dan betaalt u respectievelijk 30 milieuraad zullen een aantal me- plaatst, vaak zonder veel oog of 45 euro (ipv 20 of 30). dewerkers van MIRA voor de voor de mogelijke hinder die het STEUN MIRA ! uitleg zorgen op een sensibilise- oplevert voor mens en natuur. U kan MIRA steunen door € 30 ringsavond over het probleem Die avond tonen we niet enkel of meer te storten op postcheque- “Lichthinder”. Grimbergen ligt veel voorbeelden uit de regio rekening 000-0772207-87, met natuurlijk in één der meest van hoe het niet moet, maar be- uitdrukkelijke vermelding van (over)verlichte gebieden van de steden we vooral aandacht aan “Gift”. U ontvangt dan een fis- aardbol: vlak naast Brussel, na- hoe het wel moet, aan de wetge- caal attest dat geldig is voor het bij een aantal industriegebieden, ving, en proberen we vooral een jaar waarin de storting plaats- snelwegen, luchthaven,… aantal hardnekkige misverstan- vond. Let wel: dit bedrag staat Maar ook binnen de gemeente den uit de wereld te helpen. helemaal los van lidmaatschap of zijn er heel wat voorbeelden te Datum: donderdag 8 december abonnement. vinden van foutief of onoordeel- om 19h30, Charleroyhoeve

MIRA Ceti - oktober - december 2005 3 NIEUWS VAN DE WERKGROEPEN Instrumenten In het vorige nummer berichtten we reeds over de antieke Zeiss- Sinds enkele jaren functioneert kleine groepjes samen afspreekt, refractor die de Koninklijke op MIRA een systeem van waarbij telkens één “ancien” Militaire School ons schonk. werkgroepen voor de leden en beschikt over sleutel en toe- Guido en Roger zorgden ervoor vrijwilligers. Hiermee willen we gangsrechten. Op die manier zal dat alles weer blinkt en letterlijk niet enkel het werk op MIRA het vele telescoopmateriaal op gesmeerd loopt, terwijl André efficiënter verdelen, maar ook MIRA nog veel beter benut een doos met bijbehorende ocu- de dienstverlening van de volks- worden, maar vooral komen de lairen zorgvuldig reinigde. sterrenwacht beter organiseren. actieve leden nog beter aan hun Guido is ondertussen volop aan En last-but-not-least bieden be- trekken. het werken aan een nieuwe paalde werkgroepen ook de kans De werkgroep komt samen in proefopstelling: het principe van om iedereen actiever te betrek- het oude gedeelte van MIRA, en de glasvezelkabel (optische ve- ken bij het reilen en zeilen van vanzelfsprekend vooral op het zels, zo belangrijk in de moder- de volkssterrenwacht. waarnemingsterras. Voor meer ne telecommunicatie) gedemon- info: Wim Engels en Bart De- streerd met behulp van twee clercq ([email protected]) Rondleidingen aquariums en een laserstraal! Komt dat zien… Een aantal van onze telescopen Vrijdag 9 december 2005, 20h, Informatietechnologie hebben nogal gauw last van de Werkgroep Rondleidingen dauwvorming: Roger zorgt er- nodigt alle geïnteresseerden uit: Eén van de werkstations in de voor dat zowel de nieuwe 25cm Waarnemen met telescopen burelen was dringend aan een Schmidt-Cassegrain als de 18cm Bij helder weer maken we ge- upgrade toe: o.a. de aanmaak Maksutow uitgerust worden met bruik van de verschillende tele- van het tijdschrift dat u nu in een verwarmingselement rond scopen op MIRA en overlopen handen heeft vergde het uiterste de frontlens. we het ganse protocol: hoe de van de vorige PC (en van de En de grote draaibare sterren- instrumenten klaarzetten, hoe ze gebruiker ervan…). Een iets kaart wordt nog steeds beter: gebruiken en hoe ze nadien te- snellere PC bracht hier alvast François heeft er nu ook een rug opbergen. Wanneer het be- soelaas. datumaanduiding aan toe ge- wolkt is, hebben we het over De laatste maanden werd er voegd, zodat de gidsen snel en een aantal nieuwe en geplande overigens ook verder gewerkt exact kunnen tonen welk deel opstellingen en over hoe ze te aan het automatische weerstati- van de hemel nu concreet van- integreren in een rondleiding op on, wat blijkbaar toch niet van avond te zien is. MIRA. Heb jij ook zin om af en een leien dakje liep. Op het En wegens het toenemende aan- toe een handje toe te steken tij- ogenblik van dit schrijven liep tal boeken werd ook in de bi- dens het rondleiden van groepen de laatste versie toch al een klei- bliotheek het één en ander her- op MIRA? Of wil je graag jouw ne maand foutloos, dus binnen- schikt: we kunnen weer verder! ervaringen over bovenstaande kort kunnen we dan hopelijk de onderwerpen delen met je col- rechtstreekse weergegevens lega‟s? Wees dan zeker present! Jongerenwerkgroep definitief op onze website publi- ceren. Sinds kort heeft MIRA ook een Sterrenkunde En als alles naar wens loopt zal heuse jongerenwerkgroep, waarde zonsverduistering van 3 okto- in alle enthousiastelingen van 10 De actieve waarnemers van MI- ber ook weer live te volgen zijn jaar en ouder terechtkunnen. RA komen samen op de eerste op diezelfde MIRA-website… Op het programma staan vol- en derde woensdag van de maar dan wel vanuit Spanje. gende activiteiten: maand, telkens vanaf 20h. De Eén van onze vrijwilligers zorg- • Vrijdag 14 oktober om 20h: volgende gelegenheden zijn 5 de ervoor dat we die dag kunnen voorbereiding op de grote pla- en 19 oktober, 2 en 16 novem- beschikken over een satelliet- netariumwedstrijd van november, 7 en 21 december. verbinding met het internet, ber Vanaf nu zullen de leden van de zodat we (bij helder weer!) de Zaterdag 12 november om werkgroep echter ook buiten beelden rechtstreeks kunnen • deze vaste data op MIRA sa- doorzenden vanuit Aras de los 20h: grote planetariumwed- menkomen, zodat men in princi- Olmos waar die week het MIRA strijd pe op elke heldere avond actief -waarnemingskamp doorgaat. • Vrijdag 2 december om 20h: kan zijn. Er werd een systeem een vooruitblik op 2006 en op punt gezet waarbij men in afsluitende keimoeilijke quiz

4 MIRA Ceti - oktober - december 2005 ACTIVITEITENKALENDER OKTOBER – DECEMBER 2005

Elke woensdagnamiddag, Zaterdag 12 november Astroclub met 14-18h Voordracht Ad Meskens over Frank Deboosere: ―Bemande ruimtevaart naar Mars‖ laatste vrijdag van de maand Elke woensdagnamiddag (van 14h-18h) is MIRA geopend De planeet Mars heeft sinds de Tijdens de maanden juli en au- voor individuele bezoekers. Oudheid de mens gefascineerd. gustus zijn traditioneel weinig Het is de bedoeling dat elkeen De eigenlijke verkenning van de waarnemingsactiviteiten op MI- aan zijn eigen tempo de sterren- planeet Mars begon in de jaren RA: daarvoor wordt het véél te wacht verkent: gluur eens in de zestig van de 20ste eeuw, toen laat donker. Vanaf september telescoopkoepels, loop het waar- Amerikaanse en Sovjetrussische beginnen we echter opnieuw nemingsterras af, lees de instru- sondes doorheen het zonnestel- met de Astroclub-avonden met menten van het weerstation af, sel begonnen te reizen. Een eer- Frank Deboosere. Zijn voor- bestudeer de hemelmechanica ste hoogtepunt kwam er met de dracht start steeds om 19h30, en met behulp van de armillair- landing van de Vikingsondes in duurt ongeveer een uur. Bij hel- sfeer, de sterrenhemel met de de jaren zeventig. Sindsdien der weer trekken we dan naar de interactieve sterrenkaart, bezoek werd onze rode buurplaneet telescopen voor de waarnemin- de diverse tentoonstellingen en door een hele reeks ruimtetui- gen, zoniet volgt een rondlei- experimenten (waaronder na- gen bezocht. ding op de sterrenwacht. De tuurlijk het befaamde optische De vraag naar de mogelijkheid prijs bedraagt € 5,00 (gratis voor experimentarium)… En vergeet van leven op Mars stond daarbij MIRA-LedenPlus). niet ook even binnen te springen vaak centraal. En de droom om in onze bibliotheek. mensen naar Mars te sturen is Tijdens de Astroclub-avond van Bovendien kan u vanaf nu ook ook nog altijd springlevend. 28 oktober zal Frank het van- het ganse parcours verkennen Maar hoe realistisch is die zelfsprekend hebben over de met een zogenaamde “Audio- droom? Welke obstakels moeten planeet Mars, die deze maanden guide”, waarmee u bij elke op- uit de weg geruimd worden om de hemel domineert. Hij zal het stelling of instrument gesproken in dit opzet te slagen? Wat heeft hebben over het waarnemen van commentaar krijgt. de mens überhaupt op Mars te de planeet, maar ook over de De toegangsprijs bedraagt € zoeken? En als Mars bereikt is, geschiedenis ervan, de resulta- 2,50 maar is gratis voor leden wat dan? ten van de actuele ruimtemis- van MIRA. sies,… En nadien kunnen we de Over dit alles komt Ad Meskens Rode Planeet hopelijk ook waar- Maandag 3 oktober: spreken op Volkssterrenwacht nemen, samen met de sterren- MIRA op zaterdag 12 november beelden van de herfsthemel. ―Gedeeltelijke zonne-eclips‖ 2005 om 15h. Toegangsprijs: € 3,00 Een maand later, op 25 novem- Wie niet in Spanje zit die dag ber, spreekt Frank dan weer (waar de eclips ringvormig is) Tentoonstelling “Over Geminiden en andere kan natuurlijk op MIRA terecht vallende sterren”. De tweede om het spektakel comfortabel te ―Leven in steen‖ week van december is er im- bekijken. De eclips duurt hier mers steevast die heel actieve van 9h52 tot 12h23, met een Op de Leuvense museumsite zwerm meteoren zichtbaar. En maximum (63%) omstreeks loopt nog tot 29 januari de ten- nadien volgt er vanzelfsprekend 11h05. toonstelling “Leven in steen”, of weer een waarnemingsavond, Met onze vele sterrenkijkers 4 miljard jaar leven en evolutie waar nu naast Mars ook weer de (waaronder een aantal unieke op Aarde getoond aan de hand ringenplaneet Saturnus de show zonnekijkers) kan iedereen in van een indrukwekkende collec- zal stelen. volle veiligheid het zeldzame tie fossielen. Tussen de fossie- fenomeen volgen. Aanvullend is len bovendien een aantal origi- En we eindigen het activiteiten- er ook een multimediaprogram- nele en toepasselijke kunstwer- jaar op MIRA met de astroclub ma over eclipsen en over het ken. van 23 december, waarbij systeem Zon-Aarde-Maan. Maar dé allereerste blikvanger Frank natuurlijk vooruitblikt op En op de website kan u alles op de expo zijn enkele minuscu- astronomisch 2006: een zons- live volgen (vanuit Spanje). le stukjes van een Mars- verduistering op 29 maart, nogal Doorlopend van 9h tot 13h. meteoriet, uitgeleend door… wat ruimtevaartplannen, Toegangsprijs: € 3,00 MIRA natuurlijk!

MIRA Ceti - oktober - december 2005 5 • Elke vrijdagavond vanaf 20h en woensdagnamiddag vanaf 14h is Ura- nia geopend voor het publiek. • 1 tot 8 oktober : eclipsreis naar Spanje • 3 oktober van 10h15 tot 11h15 : Eclipsvlucht • 23 oktober van 14h tot 18h : poollicht in Lapland door Ruben Weytjens Volkssterrenwacht Urania • 20 november van 14h tot 18h : meteoorkraters door Philippe Claeys Mattheessenstraat 60 Cursussen vanaf september : jongerencursus sterrenplukkers : één zater- 2540 Hove dag per maand ; Basiscursus weerkunde : elke donderdag ; Cursus kij- Tel.: 03/455 24 93 kerbouw : op dinsdag (beginnelingen) en op donderdag (gevorderden) ; e-mail: [email protected] seminaries over sterrenkunde : elke dinsdag ; Jeugdcursus Sterrenkunde : http://www.urania.be/ elke zaterdag ; Basiscursus sterrenkunde : elke donderdag

• Vaste planetariumvoorstellingen op woensdag om 15h: 1ste, 3de en 5de woensdag : Donker Afrika ; 2de en 4de woensdag : De redding van sterrenfee Mira (6 tot 9 j.) - op vrijdag om 20.30 h: 1ste, 3de en 5de vrijdag: Verhalen van mensen en sterren ; 2de en 4de vrijdag : Donker Afrika - op zondag om 15h: 1ste, 3de en 5de zondag : De redding van Volkssterrenwacht Beisbroek sterrenfee Mira (6 tot 9 j.) ; 2de en 4de zondag : Verhalen van mensen Zeeweg 96 en sterren ; op zondag om 16.30 h: Donker Afrika 8200 Brugge • Vanaf oktober starten enkele cursussen : Inleidende cursus Sterrenkun- Tel.: 050/39 05 66 de ; Waarnemen voor beginners ; Inleidende cursus Ruimtevaart ; Ac- e-mail: [email protected] tuele onderwerpen uit de sterrenkunde ; Actuele onderwerpen uit de http://www.beisbroek.be/ ruimtevaart ; Jeugdcursus Sterrenkunde en Ruimtevaart.

• 21-sept. : start cursus Sterrenkunde voor Beginners :10 woensdagavon- den, van 20h tot 22h, gegeven door Tony Dethier. • 03-okt. start cursus Toegepaste Optica : 5 maandagavonden van 19h30 tot 22h30, gegeven door Rudi Van Bommel. • 07-nov : start cursus Astronavigatie : 8 maandagen, gegeven door een gebrevetteerd zeiler. Europlanetarium Genk • Gezinsvoorstellingen: Deep Impact : woensdag om 16h vrijdag om 20h Planetariumweg 19 zondag om 16h Extra voorstellingen tijdens de schoolvakanties: 3600 Genk dinsdag om 15h donderdag om 15h vrijdag om 15h ; Missie Sa- tel.: 089/30 79 90 turnus : zondag om 17h Jeugdvoorstellingen: De Spike Codex : woens- [email protected] dag om 15h zondag om 15h. Extra voorstellingen tijdens de school- http://www.europlanetarium.com/ vakanties: dinsdag om 14h donderdag om 14h vrijdag om 14h

• Elke woensdagavond kijkavond voor het publiek van 20h tot 22h. • 3 December : voordracht : Ervaringen met webcam astrofotografie • Cursus Sterspectra : 27 September, 4 Oktober, 11 Oktober, 18 Oktober telkens van 20h tot 22h • Cursus Kennismaking met de sterrenhemel : 13 Oktober, 20 Oktober, 27 Oktober, 10 November, 17 November telkens van 20h tot 22h RUG Volkssterrenwacht A. Pien Rozier 44 • Cursus Ruimtevaart : 21November , 28 November, 5 December, 12 December, 19 December, 9 Januari 2006, 16 Januari 2006, 23 Januari 9000 Gent 2006, 30 Januari 2006, 6 Februari 2006 telkens van 20h tot 22h tel. 09/264.41.68 • 3 oktober van 9h30 tot 12h30 : Zonsverduistering , bij slecht weer is e-mail: [email protected] een vervangprogramma voorzien http://www.rug-a-pien.be

6 MIRA Ceti - oktober - december 2005 MIRA Ceti sprak met ... Hubert Hautecler Francis Meeus—Claire Vanherle

Een versneld uitdijend universum, trillende snaartjes overal in en om ons heen, tijd die trager loopt en ruimte die kromgetrokken wordt door massa: toegegeven, tijdens de twee vorige interviews in MIRA Ceti hebben we ons een beetje laten meeslepen door een fascinerende, exotische werkelijkheid die weliswaar re- aliteit is, maar naar ons aanvoelen mijlenver verwijderd is van het dagelijkse leven en ook van de sterrenkunde waar wij ons doorgaans mee bezig houden. Daarom pakken we het deze keer heel wat concreter aan, en gaan we te rade bij een ervaren waarnemer die ons met zijn boeiend relaas op het juiste spoor wil zetten, dat van het waarnemen van veranderlijke sterren. Uit het interview mag immers blijken dat binnen dit domein de inbreng van amateur-sterrenkundigen aanzienlijk is. En wie is onze gids op deze verkenningstocht doorheen de wondere wereld der variabele sterren? Hubert Hautecler, 40 jaar jong, en met zijn meer dan twintigduizend (!) geregistreerde helderheidsschattingen een zeer actief medewerker van de Werkgroep Veranderlijke Sterren van de Vereniging Voor Sterrenkunde (VVS). Als je de eretitel “variabilist” moet verdienen, dan hoeven we ons wat Hubert betreft daarover zeker geen zorgen te maken...

Hoe heeft de sterrenkundige aanbiedt in openbare bibliothe- kels over veranderlijke sterren, microbe jou eigenlijk te pakken vond ik natuurlijk wel inte- leek het me wel een uitdaging ken gekregen, Hubert? ressant, maar ik keek toch voor- om ook zelf aan de slag te gaan al uit naar diepgravender arti- met het schatten van de helder- Als jong kereltje had ik al ont- kels. En zo kwam ik haast van- heid van dit soort sterren. En zettend veel belangstelling voor zelf bij het tijdschrift Heelal van wat me hiervoor zeker erg moti- alles wat met geschiedenis en de VVS terecht. Daarin komt veerde was de idee dat je op die wetenschappen te maken had, een hele verscheidenheid van wijze als amateur - en vooral ruimtevaart kon mij onderwerpen aan bod, vaak ook sterrenkundige nuttig werk kan mateloos boeien. Nu, ik had erg op de praktijk gericht. verrichten voor professionele nooit gedacht om zelf een actie- Na het lezen van een aantal arti- sterrenkundigen. ve waarnemer te worden tot ik op een avond bij een vriend kwam die een eigen telescoop bleek te hebben. Eens ik Satur- nus in al zijn glorie had kunnen bewonderen met die mooie ringen en kleine maantjes erom- heen, wist ik het zeker: zelf ook een telescoop bezitten om wanneer het me maar beliefde de hemel te kunnen afspeuren naar al die fascinerende hemelobjecten, dat leek me een droom.

En waarom ben je je dan beginnen toeleggen op het waarnemen van veranderlijke sterren?

Nadat ik mij een telescoop had aangeschaft, ben ik me meteen ook gaan verdiepen in allerlei boeken en tijdschriften over astronomie. De algemeenheden die je doorgaans vindt in ster- renkundeboeken voor beginners zoals hetgeen men doorgaans Met behulp van zijn 30 cm dobsontelescoop werkt Hubert Hautecler een programma af met daarin meer dan vierhonderd veranderlijke sterren.

MIRA Ceti - oktober - december 2005 7 Zo krijg je als actief en geregi- wereldwijd. Zo heb ik b.v. zelf chromosfeer en corona van de streerd waarnemer van veran- al deelgenomen aan waarneem- ster met als voorbeeld sterren derlijke sterren regelmatig op- campagnes voor de sterren U van het type T Tauri of R Co- roepen toegestuurd met de vraag Geminorum of SS Cygni. En ik ronae Borealis. Bij pulserende welbepaalde sterren waarin pro- verzeker je dat het een gevoel veranderlijken gaat het om hel- fessionele astronomen op dat van voldoening geeft wanneer je derheidsschommelingen die te ogenblik voor een of ander on- aan het waarnemen bent in je ei- maken hebben met het periodiek derzoek geïnteresseerd zijn wat gen tuin als een toch niet onbe- uitzetten en inkrimpen van de nader in het oog te houden. langrijke schakel in een interna- buitenste lagen van de ster. Wanneer je dan als waarnemer tionaal observatieproject. Bo- Voorbeelden zijn de gekende voor het object in kwestie een vendien is het leuk sterren te ob- Cepheïden alsook de Mira- verandering in helderheid obser- serveren die in lichtsterkte vari- sterren. In het jargon worden de- veert, breng je meteen de be- ëren, omdat je op die manier ze laatsten LPV's of Long Peri- trokken organisaties op de hoog- voortdurend geconfronteerd od Variables genoemd omdat ze te. Deze zorgen er vervolgens wordt met het feit dat dingen een lange periode hebben van voor dat de betrokken weten- evolueren in het heelal, ook al honderd tot wel duizend dagen. schappers gealarmeerd worden ziet alles er op het eerste gezicht De periode is de tijd die de ster- en dat welbepaalde satellieten statisch en onveranderlijk uit. ren doorlopen van het ene maxi- zoals b.v. de Hubble Space Te- En wat mij ook erg aanspreekt is mum tot het volgende maximum lescope ingeschakeld kunnen de rust die je overvalt, wanneer of van het ene minimum tot het worden om de variabele ster met je zo op je eentje in het duister volgende minimum, waarbij het gesofisticeerde instrumenten te bezig bent onder dat indrukwek- meestal gaat om een amplitude onderzoeken en in beeld te bren- kende hemelgewelf boven je van vijf tot acht magnitudes. gen. Het is immers onmogelijk hoofd. Men noemt ze Mira-sterren om- om die hoogtechnologische sa- dat het allemaal rode reuzenster- tellieten continu op een potenti- Welke soorten veranderlijke ren zijn met de jullie welbeken- eel interessant object te focus- sterren zijn er? de ster Mira als prototype. sen, want het aantal van derge- Vervolgens zijn er de cataclys- lijke waarnemingsinstrumenten Er zijn verschillende benade- mische veranderlijken die ge- is beperkt en dus ook de be- ringswijzen om veranderlijke kenmerkt worden door plotse- schikbare waarneemtijd, terwijl sterren te classificeren, maar als linge helderheidstoenamen. Het het lijstje met interessante he- we de General Catalogue of Va- gaat om dubbelsterren waarbij melobjecten schier oneindig riable Stars als referentie ne- een koele hoofdreeksster massa lang is. En daarom doet men men, kunnen we ze indelen in overdraagt aan een begeleidende voor die doeleinden beroep op zes hoofdgroepen. Eruptieve witte dwergster waarbij zich ge- de waarnemingen van ervaren veranderlijken worden geken- regeld krachtige uitbarstingen amateur-sterrenkundigen, en dat merkt door uitbarstingen in de voordoen. We hebben hier te maken met klassieke novae, dwergnovae of supernovae. Der- gelijke cataclysmische variabelen hebben periodes die variëren van enkele dagen tot meerdere jaren en zijn erg onvoorspel- baar. Zelfs met grote telescopen zijn vele cataclysmische variabelen in het minimum niet zichtbaar, maar dan kunnen ze op enkele dagen tijd tot honderddui- zenden keren helderder worden. Om enkele dagen later weer terug tot hun minimum verzwakt te zijn. En als ze uitbarsten worden ze vaak niet helderder dan magnitude 12 of 13, dus het zijn zeker geen objecten voor beginnende waarnemers. Een bekende Het waarnemen van veranderlijke sterren is een domein waarin amateurs cataclysmische veranderlijke is zeer waardevol werk verrichten voor professionele astronomen. Niet SS Cygni. In het maximum zelden wordt daarbij de Hubble Ruimtetelescoop ingeschakeld om onver- komt die tot magnitude 8 en is wachte evoluties in detail waar te nemen. dan wel makkelijk zichtbaar.

8 MIRA Ceti - oktober - december 2005 Ook de ster Omicron Ceti, beter gekend onder haar naam „Mira‟, is een veranderlijke ster die in een periode van net geen 332 dagen een volledige cyclus doorloopt. AAVSO-kaarten zijn het ideale hulpmiddel om de helderheid te schatten t.o.v. omringende verge- lijkingssterren.

genheid genoeg om met mekaar van gedachten te wisselen over onderwerpen die ons bezig houden. Bovendien zijn via het internet de contactmogelijkheden met collega‟s haast onbegrensd. De AAVSO heeft trouwens een eigen mailinglist waar variabilisten wereldwijd met mekaar converseren over veranderlijke sterren. Ook de AAVSO organi- seert jaarlijks bijeenkomsten, maar die vinden doorgaans plaats in de VS. Ik heb zelf eens Er zijn ook nog bedekkingsver- taak op zich. In Frankrijk heb je een uitnodiging gekregen om op anderlijken, waarbij de helder- de AFOEV, in Groot-Brittannië een van die bijeenkomsten aan- heidfluctuaties veroorzaakt wor- is er de BAAVS, in Japan de wezig te zijn toen ik de grens den door onderlinge bedekkin- VSNET, enzovoort. Maar de be- van tienduizend helderheids- gen in een meervoudig stersys- langrijkste organisatie binnen schattingen bereikt had, maar ik teem. Algol en Beta Lyrae zijn dit domein is ongetwijfeld de ben er niet naartoe geweest we- gekende voorbeelden. American Association of Varia- gens te duur en te lang weg van Ten slotte hebben we nog twee ble Star Observers, kortweg de huis. categorieën veranderlijke sterren AAVSO, die al sinds 1911 be- waarvan de helderheidsfluctua- staat. Zij beschikken over een Jullie Werkgroep Veranderlij- ties in het zichtbare licht zo enorme databank met meer dan ke Sterren is wel een erg actie- goed als onopvallend zijn, zodat tien miljoen helderheidsschattin- ve groep, niet? deze voor amateur - gen van variabele sterren, en het sterrenkundigen die zelf waar- zijn deze gegevens die door be- Als we rekening houden met het nemingen willen doen niet erg roepsastronomen worden opge- weer in ons land, het aantal interessant zijn: de roterende vraagd. Meestal bestuderen zij waarnemers en het aantal schat- veranderlijken waarbij de hel- de sterren waarnaar zij onder- tingen die er verricht worden, derheid varieert ten gevolge van zoek doen in andere golflengten dan zijn wij in feite de meest ac- de rotatie van de ster, en de x- dan het zichtbare licht, en onze tieve kern variabilisten ter we- ray veranderlijken die vooral in visuele waarnemingen worden reld. Wij verslaan glansrijk lan- het röntgendeel van het spec- dan gebruikt om correlaties of den waar er veel meer heldere trum stralen. vergelijkingen te maken. nachten zijn dan bij ons, zoals b.v. de VS. Je ziet dus dat er Het schatten van de helder- Zijn er ook bijeenkomsten vanuit ons bewolkte en lichtver- heid van al die verschillende waarbij je andere variabilis- vuilde landje toch nog behoorlij- veranderlijke sterren gebeurt ten persoonlijk kan ontmoeten ke resultaten te behalen zijn. door individuele waarnemers om zo b.v. ervaringen uit te Zelf ben ik met helderheids- die elk hun eigen waarnemin- wisselen? schattingen begonnen in januari gen doen. Hoe raken al die ge- 1999. Stilaan heb ik een heel gevens gecoördineerd? Bestaat Met de Werkgroep Veranderlij- waarnemingsprogramma opge- er een soort overkoepelende ke Sterren vergaderen wij één bouwd: in het begin slechts en- organisatie? keer per jaar waarbij er dan een kele variabelen, terwijl ik er nu officieel programma is met en- meer dan vierhonderd op mijn Zeer zeker. In Vlaanderen kele voordrachten en een over- programma staan heb. neemt de Werkgroep Verander- zicht van de werkgroepactivitei- lijke Sterren van de VVS die ten, maar tussendoor is er gele- Om echt aan de slag te gaan

MIRA Ceti - oktober - december 2005 9 heb je natuurlijk de nodige in- ik door een 5 mm Nagler te ne- den te midden van een zee van strumenten nodig. Verrekij- men. Dat geeft een vergroting meer en minder heldere sterker? Telescoop? van 300 maal en een waar ge- ren? zichtsveld van 0,27 graden. Na- Met een gewone verrekijker kan glers zijn wel dure oculairs in Ervaring speelt daarbij een grote je al een heleboel veranderlijke aanschaf, maar ik gebruik ze rol. Eigenlijk verschilt het op- sterren waarnemen. Eigenlijk o.w.v. het grote beeldveld. Ster- zoeken van die zwakke sterre- moet je voor jezelf uitmaken ren die helderder worden dan tjes niet van het opzoeken van welk soort sterren je wil waar- magnitude negen schat ik met deepsky objecten. De gemakke- nemen, en in functie daarvan de zoeker. lijkste manier om dat klaar te kan je je dan een instrument Ik ben begonnen met een 20 cm spelen is via het zogenaamde aanschaffen. Als je al een tele- Celestron Starhopper dobson. starhoppen, het springen van de scoop hebt, kan je een waarne- Daarna een 40 cm Meade ene ster naar de andere tot je bij mingsprogramma opstellen dat Starfinder dobson. Dan een C11 het gezochte doel gekomen geschikt is voor jouw instru- op een EQ6 en iets later een Ul- bent. Om daarin te slagen moet ment. Want in feite is elke dege- tima vorkmontering. je gebruik maken van aangepas- lijke telescoop geschikt om vari- Deze laatste was echter lang niet te sterrenkaarten zoals b.v. de- abelen waar te nemen. zo makkelijk te bedienen als een gene die de AAVSO ter be- dobson: bij mijn helderheids- schikking stelt of een sterrenat- Zelf heb jij al enkele keren ge- schattingen boette ik danig in las zoals de klassieke Norton‟s wisseld van telescoop. Welke aan snelheid en daarom heb ik Star Atlas. Je begint met een configuratie gebruik je mo- terug voor een dobson gekozen. heldere ster op te zoeken via de menteel om waar te nemen? Bovendien koop je voor een zoeker van je telescoop en dan zelfde bedrag in vergelijking ga je het beeld dat je daar krijgt Ik gebruik tegenwoordig een 30 met andere types telescopen een vergelijken met je sterrenkaart. cm f/5 dobson. De zoeker erop dobson met een grotere kijker- Vervolgens zie je wat dat geeft is een 8 x 50 mm. Wat de ocu- opening, hetgeen zeker van be- wanneer je door je telescoop lairs betreft gebruik ik een 9 mm lang is voor het waarnemen van kijkt en zo kom je steeds dichter Nagler om te beginnen, hetgeen zwakke sterren. bij de veranderlijke ster die je resulteert in een beeldveld ter aan het zoeken bent. Het is daar- grootte van een halve graad bij Het gaat bij jullie vaak om het bij wel noodzakelijk dat je je re- een vergroting van 166 maal. waarnemen van ontzettend aliseert hoe het stuk sterrenhe- Als de veranderlijke ster daar- zwakke sterretjes. Hoe kan je mel dat je via je zoeker of tele- mee niet zichtbaar is, vergroot die in hemelsnaam terugvin- scoop observeert georiënteerd is t.o.v. de kaart of atlas die je gebruikt. Bij de kaarten van de AAVSO voor het opzoeken van variabelen met de telescoop bevindt het zuiden zich bovenaan en het oosten rechts, zoals in het beeldveld van een omkerende kijker. Maar als je gebruik maakt van een zenitprisma krijg je een spiegelbeeld te zien van hetgeen er op die kaarten afgebeeld staat. In het begin moet je aan dit soort zaken wel wat wennen, maar wie volhoudt, zal er snel mee weg zijn.

En hoe bedreven moet je zijn om de helderheid van de veranderlijke ster die je aan het waarnemen bent juist in te schatten? Op de webstek van de Vereniging Voor Sterrenkunde stelt de Werk- groep Veranderlijke Sterren een lichtcurvegenerator ter beschikking. Zoals het woord het zelf zegt: Hiermee kunnen de lichtcurves getoond worden van de objecten die het is een schatting die je maakt, door de leden van de werkgroep werden waargenomen. en dat doe je t.o.v. twee verge-

10 MIRA Ceti - oktober - december 2005 lijkingssterren in hetzelfde dagen, cataclysmische variabe- Wat zou jij met al je ervaring beeldveld met de ene iets zwak- len mogen dagelijks geschat aanraden aan iemand die wil ker en de andere iets helderder worden omdat die zo‟n onvoor- beginnen met het waarnemen dan de variabele in kwestie. spelbare periode hebben. En het van veranderlijke sterren? Maar ook dit is een kwestie van is natuurlijk belangrijk dat een ervaring. En om een juiste goede variabilist schat wat hij Iemand die b.v. al ervaring heeft schatting te maken is het ook ook echt ziet en niet wat hij ver- met deepsky en vlot kan star- nodig om perifeer te kijken, wacht te zien. hoppen, zal het zoeken naar en d.w.z. vanuit je ooghoek schuin Na het waarnemen kan je via het schatten van veranderlijke naast de ster kijken die je wil een speciaal daarvoor door de sterren snel onder de knie heb- waarnemen. Je kan met de Werkgroep Veranderlijke Ster- ben. scherpstelling van je telescoop ren ontworpen programma je Wie weinig of geen ervaring ook zorgen voor een wat on- g e g heeft, kan best met een verrekij- scherp beeld, zodat de sterren evens intikken. Je kan ze ook ker beginnen of met een klas- niet meer als puntjes maar wel doorsturen naar de AAVSO. siek „elfje‟ of een 15 cm spie- als wazige schijfjes te zien zijn. Amper vijf minuten later kan je gelkijker. Voor je waarnemings- Ook dan is het gemakkelijker dan in de lichtcurvegenerator programma kies je variabelen om helderheden te vergelijken. van de AAVSO je eigen schat- die geschikt zijn voor beginners. tingen opvragen voor die of die De Werkgroep Veranderlijke Loop je niet het gevaar jezelf welbepaalde ster. Jouw input Sterren kan je daar zeer zeker te misleiden door de helder- staat dan in een andere kleur bij helpen: je krijgt een lijst met heid te schatten volgens het- t.o.v. de helderheidsschattingen geschikte sterren, aangepaste geen je verwacht te zien te zul- van alle andere waarnemers. Dit zoekkaartjes, en veel goede raad len krijgen? is zeker een handig middel voor en tips. Je leert er andere waar- beginnende variabilisten om na nemers van variabelen kennen Je mag dan ook niet teveel de- te gaan of de schattingen die ze en misschien woon je toevallig zelfde variabelen achter mekaar doen wel goed zijn. Ikzelf ge- wel in de buurt van zo iemand doen. En bovendien moet je de bruik die lichtcurvegenerator die je ongetwijfeld met veel periodes respecteren dat ze mo- om twijfelschattingen te contro- kunde en geduld zal bijstaan bij gen geschat worden. Voor Mira- leren. je eerste verkenningstochten. sterren is dat b.v. om de zeven Dus je hebt weinig excuses om er zelf niet aan te beginnen!

En hopelijk hebben we via dit interview talrijke lezers van MIRA Ceti enthousiast genoeg kunnen maken om het ook zelf eens te proberen. Hartelijke dank, Hubert!

De visuele lichtcurve van de ster Beta Ly- rae voor de periode 1987 tot 1994 zoals gepubliceerd door Van Hamme, Wilson en Guinan (1995). Het betreft een eclipsver- anderlijke dubbelster met een omwente- lingsperiode van ongeveer 12,9 dagen. Let op de mooi afgeronde maxima en de uit- eenlopende minima. Bron: AAVSO

Interessante websites betreffende het interview met Hubert Hautecler: • VVS Werkgroep Veranderlijke Sterren: http://www.vvs.be/content/view/47/63/ • American Association of Variable Star Observers (AAVSO): http://www.aavso.org/ • General Catalogue of Variable Stars: http://www.sai.msu.su/groups/cluster/gcvs/gcvs/ • Leren „starhoppen‟: http://calgary.rasc.ca/starhop.htm http://www.vsml.nl/01c41493aa1404e01/01c41493e80d32b01/ • Omicron Ceti (Mira): http://www.seds.org/~spider/spider/Vars/mira.html http://www.mira.be/articles/sterrenkunde/miraceti/

MIRA Ceti - oktober - december 2005 11 Evolutie van astronomie en astrologie in Europa

Walter Bursens

Van de vroegere mensentypen die in Europa voet aan wal zetten was tot voor kort weinig geweten over hun levenswijze en kennisniveau. De luttele archeologische vondsten en beperkt onderzoek gaven zelfs een ondermaats beeld van hen. Hier- in kwam een plotse verandering toen in de jaren zeventig van vorige eeuw geo-archeoloog Dietrich Mania op een nederzetting stootte van een groepje (20 à 25 individuen) Homo Erectus in de omgeving van Bilzingsle- ben (Zuid-Duitsland). Aan deze vondst werd zoveel ruchtbaar- heid gegeven, dat hij met een Fig. 1: Nederzetting van groepje Homo Erectus nabij Bilzingsleben uitgebreid onderzoeksteam kon Gelegen op een terras nabij een bron en een meer. De 3 hutten hadden verder werken. Deze nederzet- de opening zuidoost (windafwaarts). Nabij een hut zie je een rij grote ting uit de warme tussenijstijd, stenen. Deze gaat in de richting van de geplaveide rituele zone. Aan het rond 370.000 j.g., was door af- begin en het einde van deze stenen ligt een olifantstand van 1,80 m dekking met het sediment tra- lengte. Oorspronkelijk stonden die waarschijnlijk rechtop. Welke gees- vertijnkalk relatief goed be- ten of goden deze homo vereerden, wat de rol van de hemellichamen waard. Gedurende een dertigtal daarbij speelden, is nog onbekend. Ook de juiste rol van de rituele jaren onderzocht men de site en ruimte kon nog niet achterhaald. de talrijke vondsten. Dit leverde de volgende resultaten op: dit ervormige inkepingen waren. sterk. Wat waren deze goddelij- groepje Homo Erectus, met een Vandaar dat onderzoekers een ke wezens wel zinnens ? Gingen hersenvolume van ruim 1000 verband vermoedden met de zij elkaar bevechten of paren ? cm3, beschikte over een ruim maanmaand, een mogelijk tijd- Zou daar een nieuw goddelijk arsenaal werktuigen ( werpspe- besef en bijbehorend ritueel. wezen geboren worden ? Uitein- ren en lansen uit zeer harde delijk merkte hij, dat na de houtsoort, vuurstenen schrab- In de Blanchardgrot (Les tweede conjunctie elke god ge- bers, schaafmesjes uit ivoor, Eyzies, Midden-Frankrijk) vond woon zijn eigen weg vervolgde. olifantsbeenderen bewerkt tot men in de 19de eeuw naast hon- vuistbijlen, aambeelden uit derden archeologische resten Een eerste oppervlakkig archeo- kwartsiet voor bewerken van een stukje hertengewei van 25 logisch onderzoek in Armenië dierenbeenderen,…). Zij be- cm lang. Daarin waren over een toonde aan, dat hier zeker reeds woonden een drietal hutten en breedte van 5,5 cm en een leng- 25 eeuwen v.C. bewoning was hadden afgebakende terreinen te van ongeveer 11 cm reeksen (Haïk-stam). Dieper onderzoek voor hun werkzaamheden en inkervingen aangebracht (zie gebeurde hier nog niet omdat dit daarnaast was er een extra ter- fig.2). De laatste interpretatie vroeger sovjetstaatje, tussen de rein voor het beoefenen van van deze inkervingen luidde, dat Zwarte Zee en de Kaspische rituelen (zie fig.1). Men trof er een Cro-Magnonmens 34.000 Zee, weinig archeologische ook een stuk gereedschap uit j.g. de retrograde beweging van belangstelling genoot in Rus- olifantsbeen aan, met daarop de planeten Mars en Jupiter in land en er ook nu nog de nodige een welbepaalde reeks krassen. het sterrenbeeld Leeuw gedu- financiële middelen ontbreken. Aan het ene uiteinde zag men rende bijna 2,5 maanden volgde. Toch weet men reeds, dat astro- een gespreide bundel van 7 Retrograde bewegingen moesten nomie en astrologie in verband krassen, vervolgens 14 evenwij- hem vroeger reeds opgevallen met religie en rituelen al millen- dige streepjes. Het andere uit- zijn, maar dat nu 2 planeten nia druk beoefend werden. einde was verbrijzeld, maar men tegelijk deze beweging uitvoer- Daarvan getuigt onder andere dacht dat daar eveneens 7 waai- den beroerde hem ongetwijfeld een toeristische site op de hoog-

12 MIRA Ceti - oktober - december 2005 vlakte nabij Sisian, 200 km band met opkomst en ondergang levenskansen van de mensen zuidoost van de hoofdstad Jere- van de Zon. sterk afhankelijk waren van de van. "Karahounge" heet de site, goedwilligheid van de zonne- uit het Armeens vertaald: Het wereldvermaard monument god. Vandaar dat de loop van de "Stenen Melodie". Hier richtte Stonehenge, reeds sedert lang Zon gedurende meerdere jaren die volksstam, ruim 5000 j.v.C. bezocht en bestudeerd, had een gevolgd werd door priesters of een 200-tal grote stenen op, wijzigende rituele, astronomi- sjamanen. De hoogste stand van waarvan meerdere holten verto- sche en astrologische betekenis. de Zon, met de zomerzonne- nen die nauwkeurig gericht zijn Het ligt 15 km noordelijk van wende was nauwkeurig gekend. op bekende sterren. Ter plaatse Salisbury, in Zuid-Engeland, De maatschappelijke structuur beweert men , dat Stonehenge in middenin een gebied met ver- had zeker reeds een hiërarchisch Zuid-Engeland gebouwd werd kleinde kopieën zoals Wood- peil bereikt met gezagvolle door mensen van de Haïk-stam, henge en Durrington Walls en hoofdmannen en een grote die uitweken naar de Britse ei- grote gemeenschappelijke gra- groep afhankelijken. Zo kon een landen. De waarde van die be- ven (langwerpige en ronde tu- grote groep mannen verplicht wering is nog niet getest, maar muli) waarvan sommigen gedu- worden om gedurende jaren het valt wel op, dat het achter- rende honderden jaren in ge- lang een werk uit te voeren van voegsel "-henge" in de Engelse bruik bleven. De oprichting van dergelijke omvang. Om de god taal niet voorkomt, terwijl "- Stonehenge begon rond 3100 te behagen richtte men de as van hounge" in het Armeens v.C. en kende zijn voltooiing het monument langsheen de "melodie" betekent. rond 1100 v.C (zie fig.4). sarsensteen (heelstone) nauw- De eerste fase stond ongetwij- keurig naar de zonsopgang toen, Vanaf het einde van het 5de mil- feld in het teken van de verering op 21 juni (zie de pijl in fig.4) lennium v.C. begonnen Europe- van de Zon als belangrijke nade zomerzonnewende. Dat was se volkstammen met de bouw tuurgod in een gebied waar ook de periode met een uitge- van megalithische constructies. groei van de veldvruchten en breid ritueel ter ere van de goed- Voor meerdere daarvan is het verband met astronomie en astrologie nog onduidelijk of misschien onbestaande. Toch valt het op dat vele van die bouwsels bepaalde oriëntaties vertonen. Sommigen beweren dat de grote rijen menhirs (alignements) uit de omgeving van Carnac (Bretagne) in verband staan met een astronomische kalender. De portaalgraven in West-Ierland, wijzen dan weer op een voorou- derverering in verband met de zonnestand. Het reuzengraf van Newgrange, met een diameter van ongeveer 100 m en een hoogte van 13 m heeft boven de ingang een lichtopening zodat de zonnestralen rond de winterzonnewende gans het portaal en de grafkamer verlichten (zie fig.3). Ook andere minder grote grafheuvels in hetzelfde gebied en op de Britse Orkney eilanden Fig. 2: Stukje hertengewei, beeld op de helft van de ware grootte hebben dezelfde oriëntatie en 1 1. Retrograde baan van Mars lichtopvang. Geometrische teke- in 2,5 maanden ningen op grote stenen voor de 2. Retrograde baan van Jupiter ingang en in het portaal verto- 4 in dezelfde periode 5 3 nen volgens bepaalde archeolo- 3. Referentie ster : Regulus ? gen een relatie met de sterren. In 1 4. Plaats van de Maan bij het Nederland en Noord-Duitsland 2 starten van de waarneming ? hebben de hunebedden oost- 5. Ecliptica west oriëntatie, een duidelijke 2

MIRA Ceti - oktober - december 2005 13 wil van de Zon, wellicht ook thons keek men naar opgang en methode geeft data tussen 2500 met een aantal mensenoffers. ondergang van Maan en Zon in en 1700 v.C. De Interpretatie verschillende seizoenen. Er zijn van Aubrey Burl voor die cir- In de tweede fase bouwde men aanwijzingen dat voor dit presti- kels was, dat de middellijn door dit eerbetoon nog verder uit en gewerk tussenkomst gevraagd de liggende steen meestal ge- zorgde men voor de aanvoer van was van architecten uit de Mi- richt was naar de horizon onder steeds meer zware stenen. Sar- noïsche beschaving (Kreta). het hoogste punt bereikt door de senstenen kwamen uit het ge- Feesten en rituelen namen ande- Maan tijdens de 18,6 jarige bied van Avebury, ruim 30 km re vormen aan. Het was ook maancyclus (Saros periode), op noordelijk, en bluestones uit belangrijk, dat de overledenen het tijdstip van de bouw van de Zuid-Wales, ongeveer 380 km in de omgeving van het heilig- cirkel. Die oriëntatie leek de verwijderd. Met uitgebreide dom hun rustplaats vonden toenmalige volken belangrijk mankracht bracht men de sar- (talrijke grafkelders in de omge- voor de rituelen in verband met sens aan, met vlotten langs de ving van Stonehenge). lijkverbranding. Avon rivier en met boomrollen over de avenue. Gedurende ja- Dat dit heiligdom ook later nog Tijdens de bronstijd (2000-500 ren sleepte men vlottend langs in gebruik bleef blijkt uit arte- v.C.) blijken in grote gebieden de zeekust en verder voortrol- facten uit de ijzertijd, rond 500 van Midden-Europa ontwikkel- lend over land met de vijf ton v.C., die gevonden werden in de de culturen te ontstaan. Een zware bluestones. kuilcirkels van fase 3B. bronzenschijf uit het midden van dit tijdvak toont aan dat Intussen veranderde bij de vol- In Schotland, Zuidwest-Ierland men niet alleen in staat was gende generaties ook de vormen en Normandië treft men talrijke brons te bewerken, maar dat van eredienst en de kijk op de steencirkels aan (zie fig.5). Deze Zon, Maan, sterren en sterren- hemellichamen. Zo blijkt gedu- bestaan meestal uit 9 of 10 groepen, zoals het zevengestern- rende de derde fase Maan en rechtopstaande stenen en steeds te, toen reeds een thema vorm- Zon als belangrijke goden aan- één nog grotere liggende steen. den voor de metaalbewerkers gezien. Bij het opstellen van de Binnen de kring treft men resten (zie fig.6). Dat er toen ook vol- kring sarsenstenen en de trili- aan van verbrande mensen. C14 doende geëvolueerde hoofdman- schappen bestonden blijkt uit rijke votiefgiften afgezonken in moerassen, zoals een zonnewa- gen uit brons, met daarop een gouden zonneschijf en getrok- ken door een bronzen paard. Tijdens het 2de millennium v.C. voerde men in Noord-Europa een gelijkaardige zonneschijf op een wagen rond bij plechtige feestelijkheden ter ere van de Zon. In het graf van de hoofdmannen legde men verwante prestigegiften.

En toen kwamen de Grieken.

Er waren een paar voorlopers: de Minoïsche beschaving (Kreta) en de Myceense stadstaat. Maar de uitbarsting van de Theravulkaan voor de eerste en invallende stammen in Grieken- land voor de tweede betekenden een vlug en abrupt einde. Fig. 3: Het groot passagegraf van Newgrange de Opgericht in het 4de millennium v.C.. Ingang met bovenlicht voor het Tijdens de 10 eeuw v.C. kwa- binnendringen van de zonnestralen rond de winterzonnewende. Grote men uit het Proto-Kanaänitisch sluitsteen met geometrische versiering. Over de betekenis van deze alfabet meerdere schriftvormen figuren, die men ook aantreft in het portaal is niets met zekerheid ge- tot ontwikkeling. Daaruit ont- weten. stond o.a. het Fenisisch alfabet,

14 MIRA Ceti - oktober - december 2005 2

Fig. 4 Stonehenge, het achtste wereldwonder Men onderscheidt tegenwoordig in totaal 5 fasen. Tijdens deze fasen werden soms nog meer structuren aangebracht dan hier 1 afgebeeld. Voor de tekening is de voorkeur gegeven aan lang blijvende ingrepen, eerder dan aan tijdelijke zaken.

Fase 1: Van 3100 tot 300 .C. (door afstammelingen van het Ha- ïk-volk ?): talud - gracht - wal - 56 kuilen van Aubrey - (1) heelstone (h: 6m, d: 2,2m, br: 2,5m, 35 ton)

Fase 2: Van 2300 tot 2100 v.C. (door het Beaker-volk): 4 sta- tie stenen, sarsenstenen van 25 ton, als hoekpunten van een rechthoek, 2 à 2 evenwijdig aan de 2700 m lange avenue(2) naar het Avon riviertje, 2 kringen van kuilen voor het plaat- sen van blauwe stenen van ongeveer 5 ton (Deze werden uiteindelijk daar niet meer voor gebruikt: dus hier niet getekend), altaarsteen in het centrum.

Fase 3A: Van 2100 tot 2000 v.C. (door het Wessex-volk): offersteen in de avenue, ter hoogte van de wal, 30 rechtopstaande sarsenstenen van 5,5 m hoog en 26 ton, in een kring, afgedekt met 30 stenen van 3 m lang en 7 ton, 5 extra zware tri- lithons in hoefijzervorm (Getekend in bovenaanzicht, hiernaast in vooraanzicht: ).

Fase 3B: Van 2000 tot 1550: 2 kuilcirkels van 30 (buitenste) en 29 kuilen voor blauwe steen van 4 à 5 ton, achteraf niet daarvoor gebruikt. 116 m

Fase 3C: Van 1550 tot 1100 v.C.: 60 bluestones in een kring ling van ontelbare sterren was. binnen de sarsenkring en 19 blauwe stenen (bluestones) in hoef- Plato (427-347) dacht dat de ijzervorm. Aarde een draaiende bol was, maar durfde daar niet te diep op dat dan weer aanleiding gaf tot gie en astronomie belangrijke ingaan, omdat de opvattingen het Griekse alfabet. De vroegere wetenschappen werden. In deze van de omgeving daaraan tegen- schriftvormen bestonden vooral democratische stadstaat steeg gesteld waren. Hij kende de uit pictogrammen en/of ideo- ook de waardering van de vrije dodelijke afloop voor zijn leer- grammen en moesten aange- burger en zo bleken astrologi- meester Socrates, die te sterk leerd worden in een langdurig sche voorspellingen weldra een reageerde tegen heersende open elitair onderwijs (zo ook het noodzaak voor de gewone man. vattingen. Eudoxus van Knidos lineairA in de Minoïsche cultuur De bloei van de literatuur en de (408-322) zei dat de hemellicha- en het lineairB van de Myce- fantasie van kunstenaars gingen men bewogen op 23 bollen. De ners). Het alfabet bleek veel de hemel bevolken met godde- Aarde bevond zich daarbij in het handiger te zijn voor schriftken- lijke en mythische beelden. Een midden en de andere hemelli- nis bij bredere volkslagen. In het hele schare filosofen praatten, chamen bewogen op een eigen ste Griekse alfabet trad in de 8 schreven en discussieerden bol om de Aarde. Aristoteles eeuw v.C. nog een verbetering voortdurend over hun ideeën (384-322) dacht dat de Aarde op door onderscheid te maken met betrekking tot hemel en omgeven was door 55 doorzich- tussen klinkers en medeklinkers. Aarde. tige kristallen bollen, dat som- Daar ontstond ook uitgebreid mige planeten op een eigen bol onderwijs, zodat men meer ont- Enkele belangrijke namen van bewogen, die vastzat op één van wikkelde mensen kreeg, die hun Griekse wijsgeren en hun opvat- die 55 draaiende bollen. De mo- kennis vlotter konden meedelen tingen volgen nu. Thales van tor voor alles zat volgens hem in woord en geschriften. Milete (~600 v.C.) meende dat op de buitenste bol. Heraklei- de Aarde een platte schijf was des Ponticus (390-310) dacht Daar de Atheners, door handige die dreef op water. Pythagoras dat de Aarde een bol was die om zetten, een grote welvaart voor van Samos (575-500), waar- zijn as wentelde, dat Venus en hun vrije burgers verkregen, schijnlijk beïnvloed door de Mercurius om de Zon draaiden kwam voor hun jeugd voldoen- toenemende zeevaart, verkon- en dat de sterren onbeweeglijk de tijd vrij om zich te interesse- digde dat de Aarde een bol was. aan de hemel stonden. Zijn ren voor kunst en cultuur. Geen Democritos (460-370) meende vooruitstrevende ideeën werden wonder dat in korte tijd astrolo- dat de melkweg een verzame- toen niet aanvaard. Anderzijds

MIRA Ceti - oktober - december 2005 15 geloofde hijzelf sterk in allerlei occulte verschijnselen. Aristar- chos van Samos (310-250) was de eerste astronoom met een echt heliocentrisch wereldbeeld. Hij meende dat de Zon in het centrum van het heelal stond, dat de Aarde in één dag om haar as draaide en in één jaar om de Zon. De vaste sterren dacht hij in een onbeweeglijke hemels- feer. Hij schatte zelf reeds de afstand van de Maan tot de Aar- de ten opzichte van de Zon en kwam tot de verhouding: 3/46. Men beschuldigde hem van god- deloosheid. Eratosthenes (276- 195) veelzijdig geleerde, werd bibliothecaris van het museum in Alexandrië. Uitgaande van de zonneparallax voor verschillende steden (Alexandrië en Syene, het huidige Aswan) bepaalde hij de omtrek van de Aarde op Fig. 5: Een Schotse steencirkel 252.000 stadiën (39.690 km). De middellijn door de liggende steen is gericht naar het punt op de hori- Hipparchos (190-125) was as- zon, waarboven de Maan tijdens de cirkelbouw culmineerde. tronoom in Nicea, later in Rho- dos, ook in Alexandrië. Hij deed armillairsfeer bestond uit cirkels delen van graden. Hij stelde een vele en, voor die tijd en primi- evenwijdig aan de horizon, de catalogus samen met 850 sterren tief instrumentarium, nauwkeu- hemelevenaar, de meridiaan van en hun coördinaten. Hij bere- rige metingen. Men denkt dat de plaats, … Deze cirkels waren kende zeer nauwkeurig de leng- Hipparchos beschikte over een verdeeld in graden en reeds in te van het tropisch jaar en de armillairsfeer met vizier. Deze gemiddelde synodische omloop- tijd van de Maan. Hij was de ontdekker van de precessie beweging van de Aarde en verbe- terde merkelijk de schatting van de afstanden tot de Maan en de Zon van Aristarchos. Toch be- hield hij het geocentrisch plane- tenstelsel, met epicycli en ex- centers.

Ten slotte de meest invloedrijke: Claudius Ptolemaios (100-170 n.C) verbleef in Alexandrië. Hij was astronoom, geograaf, wis- kundige en muziektheoreticus. Zijn hoofdwerk: "Megale Syn- taxis tes Astronomias" gaf een overzicht van alles wat tot dan aanvaard was in de sterrenkunde. Hij deed zelf geen echte waarnemingen maar gebruikte vooral de gegevens van Aristo- teles en Hipparchos. De bollen van Aristoteles verving hij wel door grote cirkels. De planeten Fig. 6: Duidelijk herkenbaar zijn de Zon, de Maan, talrijke sterren, liet hij bewegen op epicycli met sterrengroepje (Plejaden ?) excenter. Die wijzigingen maak-

16 MIRA Ceti - oktober - december 2005 ten de retrograde beweging be- Wat gebruiken we nu nog van beelden nabij de ecliptica ter aanvaardbaar (zie fig.7). De de Grieken? De met het oog (zonnebaan), namen zij met waarnemingen van Hipparchos zichtbare sterren rangschikten lichte plaats en enkele naamwij- nam hij klakkeloos over, fouten zij in 6 helderheidsklassen zigingen over van de Babyloni- inbegrepen. Vroegere heliocen- (magnitude 1 tot 6). De eerste ërs en hun (en onze) horoscopen trische opvattingen bleken totaal klasse gevormd door de sterren werden opgesteld met behulp vergeten of verzwegen. Dit as- die bij deemstering het eerst van deze beelden. Ook de na- tronomisch werk zou rond 800 zichtbaar worden. De zesde men van de meeste andere ster- n.C. in vertaling overgenomen klasse zijn sterretjes die alleen renbeelden in het noordelijk worden door de moslims (Al- bij volledige duisternis oplich- halfrond zijn een Griekse mythi- Majasti) en kwam in de 12de ten. De dierenriem, 12 sterren- sche erfenis. eeuw in Latijnse vertaling in West-Europa (Almagest). Zijn tweede belangrijkste werk heet- te "Tetrabiblos". Dit gaf een overzicht van wat de Babyloni- sche astrologie leerde, aange- vuld met de demografische gegevens van de Griekse cultuur (geboortehoroscoop en horo- scoop van het ogenblik). Ook dit werk zou langs de moslims om West-Europa bereiken en wordt nog steeds gebruikt door astro- logen. Na Ptolemaios kwam er een leegte in de astronomische activiteit.

MIRA-publicaties en -verkoop

Stilaan groeit onze verkoopsstand, maar de nadruk Enkele andere interessante artikels uit onze “winkel”: blijft liggen op de eigen publicaties. Daarnaast zijn er de nodige basiswerken over sterrenkunde, sterren- Sterrenkaarten: kaarten, eclipsbrilletjes,... • Draaibare sterrenkaart NL (nieuw, met MIRA- Alles kan natuurlijk ter plaatse gekocht worden, logo!) € 10,00 (+ € 2,00) maar ook via overschrijving op PCR 000-0772207- • Draaibare sterrenkaart F € 10,00 (+ € 2,00) 87 (tussen haakjes de verzendingskosten). • VVS-sterrenkaart-poster (Nl of F) € 5,00 (+ € 3,50) • MIRA-eclipsbrilletjes € 2,00 (+ € 1,00) NIEUW: het aanbod posters komt goed op dreef. De laatste maanden kwam er nog deze bij: Weerkunde: • Kennedy Space Center € 7,50 (+ € 3,50) • Klimaatgemiddelden € 19,00 (+ € 3,00) • Goedenavond Beste kijkers, Praktische astronomie: Armand Pien 1920-2003 € 15,00 (+ € 3,50) • Infopakket "Telescoop kopen" € 1,25 (+ € 1,00) • Telescopen en hun gebruik € 6,50 (+ € 2,50) Posters: • Sterrenkunde met de verrekijker € 6,50 (+ € 2,50) • Crescent Moon € 5,00 (+ € 3,50) • VVS-Hemelkalender 2005 € 10,00 (+ € 2,50) • Earth € 7,50 (+ € 3,50) • Earthrise over Moon € 5,00 (+ € 3,50) Theoretische astronomie: • Eclips € 5,00 (+ € 3,50) • Sterrenkunde voor beginners € 5,00 (+ € 2,00) • Mars Closest Approach € 7,50 (+ € 3,50) • Kometen € 6,50 (+ € 2,50) • Saturn € 7,50 (+ € 3,50) • Mars, een fascinerende planeet € 6,50 (+ € 2,50) • Solar Flares Earth Magnetosphere € 7,50 (+ € 3,50) • Mensen op de Maan € 1,25 (+ € 1,00) • Solar System € 7,50 (+ € 3,50) • Wandeling door het Zonnestelsel € 6,50 (+ € 3,00) • Sombrero Galaxy € 7,50 (+ € 3,50) • Zon en Aarde, een unieke relatie € 32,50 (+ € 3,00) • Welke ster is dat? € 18,90 (+ € 3,00)

MIRA Ceti - oktober - december 2005 17 The Armchair Astronomer De Rosettenevel Frank Smits

Het grote en heldere sterren- nummers voor de nevel voorbeeld Orion is hét wintersterren- zien. De helderste delen van de beeld bij uitstek. Naast een grote gaswolk kregen de NGC- groot aantal heldere sterren, nummers 2237, 2238, 2239 en bevat het ook vele heldere en 2246. Toch wordt het geheel prachtige deep-sky objecten. dikwijls aangeduid als NGC geïoniseerd ijzer. Dit zijn typi- Daarom wordt wel eens verge- 2237. De open sterrenhoop bin- sche kenmerken voor planetaire ten dat net naast Orion het ster- nen in de gaswolk is dan NGC nevels, en het zou er dus kunnen renbeeld Monoceros ligt, de 2244. op wijzen dat de Rosettenevel al Eenhoorn. Het is een tamelijk De afmetingen van de Rosette- een bewogen geschiedenis van onopvallend sterrenbeeld, zon- nevel mogen er best wel zijn. In stervende sterren achter de rug der echt heldere sterren. Maar 1965 berekenden Morgan en heeft. Toch is NGC 2244, de het bevat wel één van de Hiltner de afstand tot de nevel. sterrenhoop in het centrum, een mooiste pareltjes aan de hemel: Zij kwamen uit op een waarde relatief jonge sterrenhoop. Hij de Rosettenevel. van ongeveer 2600 lichtjaar. De bevindt zich in een ogenschijn- werkelijke diameter van de ne- lijk lege holte binnen in de ne- DE NEVEL IN CIJFERS vel komt daarmee op ruim 55 vel. Vermoedelijk is al het gas Wie in catalogi de nevel wil lichtjaar. Bovendien is de Roset- dat zich daar bevond opgebruikt opzoeken, kan dat misschien tenevel ook erg “zwaar”: hij bij de vorming van de sterren- best onder zijn NGC- bevat niet minder dan 11000 hoop, en de straling van de al- nummering doen. De Rosettene- zonsmassa‟s. dus gevormde sterren heeft de vel is ook gekend als NGC 2237 laatste restjes gas uit het cen- en NGC 2244. Heel summier KRAAMKLINIEK trum weggeblazen. Vandaar dat kunnen we de Rosettenevel om- De Rosettenevel is een emissie- de nevel een beetje ringvormig schrijven als een grote, interstel- nevel. In het spectrum van de uitzicht krijgt. We mogen dus laire gaswolk die een open ster- nevel vinden we de kenmerken- stellen dat de Rosettenevel in renhoop omgeeft. In de NGC- de lijnen terug van waterstof en een nog niet zo ver verleden de catalogus zijn er zelfs meerdere van zowel éénmaal als tweemaal kraamkliniek van een groot aantal sterren was. Die indruk wordt nog versterkt door de globulen die we in de nevel aantreffen. Onderzoek met grote telescopen bracht aan het licht dat er zich een groot aantal donkere bolletjes bevonden, waarin het gas geconcentreerd zat. Deze globulen hadden dia- meters van 0,04 parsec, ofwel ongeveer 7000 tot 10000 Astro- nomische Eenheden. Dat is de typische grootte voor een ster (of wie weet zelfs: een zonnestelsel) in wording. De vraag rest: zullen die globulen nog verder evolueren tot zelfstandig stralende sterren, of zal de straling van de sterrenhoop het gas blijven wegblazen, zodat de globulen niet verder kunnen De Rosette-nevel, een prachtopname van Karel Teuwen (Turnhout). evolueren. Ook op dit overzichtsbeeld zijn de donkere globules al mooi te zien, vooral rechts en rechtsboven van het midden.

18 MIRA Ceti - oktober - december 2005 Object Naam Type Helderheid Afmetingen/Sep Opm.

M1 Krabnevel Supernovarest 6’ X 4’

Object Naam Type Helderheid Afmetingen/Sep Opm.

NGC157 Galaxie 10.4 4.0’ X 2.4’

MIRA Ceti - oktober - december 2005 19 Zoekkaart 1 Zoekkaart 2

42 RW 41

422 10

20 MIRA Ceti - oktober - december 2005 Taurus, Aries en Cetus

Zoekkaart 3 33

Zoekkaart 4

MIRA Ceti - oktober - december 2005 21 Object Naam Type Helderheid Afmetingen/Sep Opm.

NGC877 Galaxie 11.9 2.1’ X 1.7’

Object Naam Type Helderheid Afmetingen/Sep Opm.

NGC972 Galaxie 11.4 3.4’ X 1.6’

22 MIRA Ceti - oktober - december 2005 groter dan de volle Maan. On- zich in al zijn pracht. De Roset- danks zijn grootte is de Rosette- tenevel vertoont een opvallende nevel een moeilijk object voor hoeveelheid filamenten en struc- kleine telescopen. Met een ver- turen. Naast enkele heldere ge- rekijker krijg je soms een beter bieden vinden we er ook donke- resultaat. Dan openbaart de ne- re structuren in terug, die wijzen vel zich als een vage ringvormi- op de aanwezigheid van stof in ge vlek rond de sterrenhoop. de nevel. Onder heel goede omstandighe- Om de Rosettenevel te vinden den kan de sterrenhoop in de richt je je best op de sterrenhoop Rosettenevel zelfs met het blote in het centrum, NGC 2244. De oog waargenomen worden. De mooiste opnamen worden ge- omringende gasnevel uiteraard maakt met een relatief kleine niet, die is veel te lichtzwak. vergroting vanwege de uitge- Vijf erg lichtkrachtige O-sterren strektheid van de nevel. Bij iets zijn de helderste leden van de langere belichtingstijden komen groep. Daarnaast onderscheiden de talrijke details en de grote we nog 16 heldere B-sterren, en rijkdom aan structuren van de enkele tientallen zwakkere ster- nevel het best tot hun recht. Een ren. De helderste ster van de aanradertje voor elke astrofoto- DE NEVEL WAARGENO- groep is de ster 12 Monocerotis, graaf. MEN met een magnitude van 5,8. De gaswolk van de Rosettenevel Voor visuele waarnemers kan de vormt een enorme, ietwat onre- nevel misschien ietwat teleur- gelmatige ring, met een diame- stellend zijn, voor waarnemers ter van ongeveer 80 boogminu- die fotografisch of met CCD‟s ten, ofwel meer dan een volle te werk gaan vertoont de nevel graad. Dat is ruim twee keer

Een opmerkelijk amateur: Ejnar Hertzsprung Felix Verbelen

Het Hertzsprung-Russell-diagram is een belangrijk hulpmiddel bij de classificatie en de studie van de sterren. In dit diagram worden de sterren gerangschikt naar absolute helderheid en oppervlaktetemperatuur. De meeste sterren vormen in dit diagram een smalle band en worden de « hoofdreekssterren » genoemd. Kleinere groepen binnen het diagram kennen we als rode reuzen, witte dwergen en andere speciale typen. Dit uiterst nuttig en zeer bekend werkinstrument hebben we te danken aan Ejnar Hertzsprung en Henry Norris Russell.

Veel minder bekend is het feit dat Hertzsprung een amateur was die uitgroeide tot een leidinggevend astronoom.

Ejnar Hertzsprung werd geboren verbleef van 1898 tot 1901 in met amateuronderzoek naar ste- te Frederiksberg bij Kopenha- St.Petersburg waar hij zich be- reofotografie en spectrofotome- gen (Denemarken) op 8 oktober zig hield met acetyleen- trie. 1873. Zijn vader had sterren- verlichting om vervolgens korte Tegelijk werd hij een trouwe be- kunde gestudeerd, maar omdat tijd verder scheikunde te gaan zoeker en amateurmedewerker hij er niet in slaagde een gepaste studeren te Leipzig. van zowel het Universiteitsob- betrekking te vinden als astro- Na het overlijden van zijn broer servatorium als van de private noom ging hij aan de slag bij in 1902 keerde hij terug naar Urania Sterrenwacht in Kopen- een verzekeringsmaatschappij, Kopenhagen waar hij het zich hagen waar hij de fotografische waarvan hij directeur werd. kon veroorloven te werken als technieken toepaste voor het onafhankelijk wetenschapper, meten van helderheden van ster- De jonge Ejnar studeerde schei- dankzij de ruime geldmiddelen ren. kunde aan de Polytechnische waarover zijn familie beschikte. school van zijn geboortestad, Voorlopig hield hij zich bezig In 1905 publiceerde hij in het

MIRA Ceti - oktober - december 2005 23 « Zeitschrift für Wissenschaftli- Deze « gecorrigeerde schijnbare ven oppervlaktetemperatuur che Photographie » een eerste helderheid » is een rechtstreekse groter zijn dan die van de kleine artikel over astronomie : « Zur maat voor de eigenlijke, absolu- met dezelfde temperatuur. Strahlung der Sterne », waarin te helderheid van elk van de hij voor het eerst een onder- sterren. I n 1 9 0 7 p u b l i c e e r d e scheid maakte tussen « Rode Het leidde voor het eerst tot een Hertzsprung een tweede artikel reuzen » (zonder zelf die term te duidelijk onderscheid tussen ro- « Zur Bestimmung der photo- gebruiken) en rode hoofdreeks- de reuzensterren aan de ene kant graphischen Sterngrössen » sterren. en rode dwergsterren aan de an- waarin hij aantoonde dat heldere Hij was namelijk tot het besluit dere kant. rode sterren (zoals Aldebaran en gekomen dat, zelfs zonder de af- Beide hebben wel een zelfde op- Betelgeuse) veel zeldzamer zijn stand te kennen tot de afzonder- pervlaktetemperatuur en daar- dan de dwergsterren. lijke sterren, hetgeen recht- door dezelfde kleur, maar een Indien de heldere rode reuzen streeks zou toelaten hun absolu- zeer verschillende absolute hel- een vrij kortstondig bestaan had- te helderheid te kennen, het derheid. den, dan leek het ook waar- langs statistische weg mogelijk De absolute helderheid van een schijnlijk dat ze zich in een was tot hetzelfde resultaat te ko- ster hangt namelijk af van voor- overgangsfase bevonden. men. namelijk 2 factoren: haar opper- De spectrale klasse en dus haar Nabije sterren hebben namelijk vlaktetemperatuur en haar afme- kleur alleen, bleken niet meer – gemiddeld – een grotere eigen tingen. voldoende om een ster te type- beweging dan sterren die verder Algemeen kunnen we stellen dat ren. Ook haar omvang en dus weg staan. een hete ster meer licht uitstraalt haar absolute helderheid waren Uitgaande van deze statistische per m² dan een koelere. van wezenlijk belang. eigenbewegingen berekende Omdat het oppervlak van een Hertzsprung voor een groot aan- grote ster uiteraard groter is dan Dit inzicht leidde tot het kleu- tal sterren hoe helder ze zouden dat van een kleine zal de totale ren-helderheidsdiagram dat de zijn moest hun eigen beweging uitgestraalde lichthoeveelheid, basis zou gaan vormen voor de gelijk zijn aan 1 boogseconde en dus de absolute helderheid, verdere studie inzake sterrene- per jaar. van de grote ster met een gege- volutie.

De twee belangrijke artikels van Hertzsprung bleven echter oorspronkelijk dode letter. Hele- maal verwonderlijk was dit niet: ze werden immers gepubliceerd in een tijdschrift dat slechts door weinig astronomen gelezen werd en dat door een jong amateur zonder zelfs een vaste betrekking…

Hij stuurde echter een kopie van de artikelen naar Karl Sch- warzschildt, die op dat moment directeur was van de Sterren- wacht te Göttingen. Sch- wartzschild was dermate onder de indruk van Hertzsprung‟s werk dat hij hem uitnodigde voor een bezoek en hem een paar maanden later in 1908 zelfs aanstelde als buitengewoon hoogleraar aan de Universiteit van Göttingen! Geen geringe prestatie voor een amateur-astronoom die zelf nooit een college astronomie had bijgewoond… Nog hetzelfde jaar werd Karl Schwartzschildt bevorderd tot

24 MIRA Ceti - oktober - december 2005 directeur te Potsdam en te Londen in juni 1913. Hertzsprung volgde hem naar Nochtans kreeg het kleuren- Spijtig genoeg eindigde de nau- dat Observatorium. magnitude diagram van we samenwerking tussen Hertzsprung slechts beperkte Hertzsprung en Schwartzschildt Onafhankelijk van Hertzsprung aandacht, terwijl dat van de abrupt door het uitbreken van de hield zich in de Verenigde Sta- Princeton astronoom algemeen 1ste Wereldoorlog. In 1916 stierf ten Henry Norris Russel (1877- gebruikt werd onder de bena- Karl Schwartzschildt als gevolg 1957) van het Princeton Univer- ming « Russell-diagram ». van een ziekte die hij opliep ter- sity Observatory eveneens bezig Het zou zo blijven tot het pio- wijl hij deelnam aan de Duitse met de studie van helderheden nierswerk van Hertzsprung op- militaire campagne. van sterren. nieuw in het daglicht werd ge- Anders dan Hertzsprung bere- plaatst door Bengt Strömgren, In 1919 week Hertzsprung uit kende Russell de absolute hel- op dat ogenblik een jong Deens naar Nederland waar hij ad- derheden van de sterren op basis astronoom, die voor het eerst junct-directeur werd van de van hun klassieke trigonometri- gebruik maakte van de bena- Sterrenwacht te Leiden. sche parallax, hetgeen echter ming « Hertzsprung-Russell- In 1920 werd hij buitengewoon leidde tot hetzelfde besluit: de diagram » tijdens een bijeen- hoogleraar en in 1935 gewoon helderste sterren kunnen beho- komst van het Astronomische hoogleraar aan de Leidse uni- ren tot alle spectraalklassen. Gesellschaft te Göttingen in au- versiteit. Voornamelijk de rode sterren gustus 1933. In datzelfde jaar werd hij direc- bleken uiteen te vallen in 2 teur van het observatorium, als groepen: de ene op grote afstand In 1913 vond Hertzsprung de af- opvolger van Willem de Sitter, maar met een grote eigen licht- stand tot de Kleine Magellaanse tot hij in 1945 terugkeerde naar kracht, de andere eerder licht- Wolk, de eerste afstand tot een zijn geboorteland. zwak maar dichterbij. object buiten onze eigen Melk- weg, door gebruik te maken van Tot op hoge leeftijd bleef hij een Deze bevindingen deelde Rus- de eigenschappen van de eigen- gedreven onderzoeker met talrij- sell mee op een bijeenkomst te schappen van de delta Cephei- ke ontdekkingen, o.m. in domei- Harvard van de Astronomical sterren (« Cepheïden »), waar- nen als de evolutie van open and Astrophysical Society of van hij de afstandschaal verbe- sterrenhopen en veranderlijke America in augustus 1910. terde op basis van zijn statisti- sterren. Door een gelukkig toeval nam sche studie van de sterrenhelder- Schwartzschildt deel aan dit heden. Ejnar Hertzsprung stierf op 21 congres waar hij Russell vertel- Ook nu nog is dit een onmisbaar oktober in 1967 te Roskilde de over het werk van zijn jonge gegeven bij de bepaling van de (Denemarken). collega en ervoor zorgde dat afstanden tot verre galaxieën. Russell kopieën bekwam van Hertzsprung‟s artikelen.

Het zou nog duren tot juli 1913 vooraleer Russell en Hertzsprung elkaar ontmoetten tijdens de bijeenkomst van de International Solar Union te Bonn (Duitsland).

Inmiddels hadden echter zowel Hertzsprung als Russell eigen diagrammen gepubliceerd waarin de sterrenkleur of sterren- spectrum werd uitgezet tegen hun absolute helderheid. I n 1 9 1 1 p u b l i c e e r d e Hertzsprung dergelijke diagrams voor de Plejaden en de Hyaden, terwijl Russell, net voor zijn ontmoeting met Hertzsprung, Hét diagram: in één en dezelfde grafiek wordt een verband gelegd tussen een soortgelijk diagram voor- helderheid, oppervlaktetemperatuur en spectraalklasse, en ziet men voor- stelde op een bijeenkomst van al dat sterren niet willekeurig waar kunnen voorkomen in dit diagram. de Royal Astronomical Society Dit is het Hertzsprung-Russeldiagram, of kortweg H/R-diagram.

MIRA Ceti - oktober - december 2005 25 BEELDGALERIJ

Links: de huidige generatie digi- tale camera‟s begint stilaan resultaten mogelijk te maken die tot voor kort enkel met gespecia- liseerde (en dus veel duurdere) gekoelde CCD-camera‟s mogelijk waren, bovendien bij hoge resolutie. De nieuwe detectoren en aangepaste elektronica zorgen immers voor steeds minder ruis in de beelden, zodat koeling inderdaad minder belangrijk wordt. Héél populair op dit moment is de Canon 350D.

Deze opname van Philippe Mol- let werd echter nog gemaakt met zijn voorganger: de “oude” Ca- non 300D en een 80 mm f/7.5 ED-lenzenkijker. In totaal werd wel 120 minuten belicht om de opname van de Andromedanevel (M31) en zijn twee begeleiders te realiseren. Merk op hoe goed de donkere stofbanden in dit Melkwegstelsel te zien zijn.

Rechts: en ook in com- binatie met “gewone” objectieven leveren di- gitale reflexcamera's magnifieke beelden. Deze opname werd zelfs gemaakt vanuit hartje Vilvoorde! Er werd wel een gemo- dificeerde Canon 20D gebruikt (zie ook de voorpagina) zodat hij veel gevoeliger werd in de voor de sterrenkunde zo belangrijke knal- rode H--lijn. En bovendien werd er dan ook een H--filter gebruikt die alle andere storend licht tegen- hield. Daardoor werd deze Noord-Amerika- nevel in de Zwaan zo mooi zichtbaar. Opname van Christop- he Behaeghel met een 70 mm-lens, 20x2 minuten belicht.

26 MIRA Ceti - oktober - december 2005 Boven: voor en na… Tijdens de nacht van 17/18 augustus werd vlakbij de bekende Halternevel (sterrenbeeld Vulpecula) een nieuwe dwergnova ontdekt (een soort onregelmatige veranderlijke die meer dan eens onverwachts kan uitbarsten). De ster schommelde toen een tijdlang rond magnitude 17-17,5. Dat was nog te zwak om door de meeste amateur-telescopen gezien te worden, maar wel voldoende voor een aantal MIRA-leden om ze een paar dagen later te fotograferen. Hierbij opnames van Her- man De Mey met een 20 cm LX200 Schmidt- Cassegrain en een zelfbouw CCD-camera. Ook Roland Oeyen (links) slaagde er in het “voor en na” van de dwergnova vast te leggen.

Boven: ook ruim onderweg naar het volgende zonnevlekkenminimum zorgt de Zon nog voor spektakel, zeker nu pro- tuberansenkijkers meer en meer betaalbaar worden. Op 20 en 21 september was er een indrukwekkende set protuberansen te zien, samenhangend met de immense zonnevlek NOAA 0808 die toen aan de zonsrand verdween. De tekening werd gemaakt door Lieve Meeus met een Coronado PST (zie de bespreking in het vorige tijdschrift), de foto werd gemaakt door Marcel Beirens en Philippe Mollet met de 40 mm Coronado op MIRA.

MIRA Ceti - oktober - december 2005 27 DE HEMEL VAN OKTOBER TOT DECEMBER 2005

Lieve Meeus (Zon)—Wim Stemgee (Deepsky)—Philippe Mollet

Datum Begin astro- Zonsop- Zonson- Einde astro- Declinatie Afstand Aarde-Zon nomische komst dergang nomische Zon in AE(astronomische schemering schemering eenheden) 1 okt. 5h47m 7h42m 19h20m 21h15m -3° 07‟ 1,001 8 okt. 5h59m 7h54m 19h05m 20h59m -5° 49‟ 0,999 15 okt. 6h10m 8h05m 18h50m 20h44m -8° 27‟ 0,997 22 okt. 6h22m 8h17m 18h35m 20h31m -10° 59‟ 0,995 29 okt. 6h32m 8h29m 18h22m 20h19m -13° 23‟ 0,993 5 nov. 5h43m 7h41m 17h10m 19h08m -15° 37‟ 0,992 12 nov. 5h53m 7h53m 16h59m 18h59m -17° 38‟ 0,990 19 nov. 6h02m 8h04m 16h50m 18h52m -19° 25‟ 0,988 26 nov. 6h11m 8h15m 16h43m 18h47m -20° 54‟ 0,987 3 dec. 6h19m 8h25m 16h38m 18h44m -22° 04‟ 0,986 10 dec. 6h26m 8h33m 16h36m 18h44m -22° 54‟ 0,985 17 dec. 6h31m 8h40m 16h37m 18h45m -23° 21‟ 0,984 24 dec. 6h35m 8h43m 16h40m 18h48m -23° 25‟ 0,984 31 dec. 6h37m 8h45m 16h46m 18h54m -23° 07‟ 0,983

Schemering: Datum Maanfase We onderscheiden drie soorten schemering: • Burgerlijke schemering: de Zon staat meer dan 6° onder de horizon 3 okt. Nieuwe Maan • Nautische schemering: de Zon staat meer dan 12° onder de horizon 10 okt. Eerste kwartier • Astronomische schemering: de Zon moet meer dan 18° onder de horizon staan. Dat is vanaf eind mei niet meer het geval. 17 okt. Volle Maan 25 okt. Laatste kwartier Oktober-december 2005: de sterrenhemel in „t kort: 2 nov. Nieuwe Maan Mars is dezer dagen nagenoeg de ganse nacht door te zien, en is makkelijk te vinden wegens zijn kleur en helderheid. Dichtste nade- 9 nov. Eerste kwartier ring tot de Aarde op 30 oktober. 16 nov. Volle Maan  Ook Venus is de ganse periode zichtbaar, maar dan wel in de westelijke avondschemering. 23 nov. Laatste kwartier Saturnus kan u vanaf nu terug opzoeken: eerst nog aan de ochtend- 1 dec. Nieuwe Maan hemel, maar stilaan vroeger opkomend zodat ze eind dit jaar al terug voor middernacht te zien is. 8 dec. Eerste kwartier En zelfs Jupiter kan vanaf november in de ochtendschemering op- 15 dec. Volle Maan gezocht worden. 23 dec. Laatste kwartier Vergeet natuurlijk op 3 oktober de zonsverduistering niet: in Bel- gië wordt ongeveer 64% van de zonsdiameter bedekt. 31 dec. Nieuwe Maan Meteoren kijken doe je dan weer best omstreeks 13-14 december (Geminiden) en 3-4 januari (Boötiden). Helaas valt het maximum Tabellen: de Zon en de Maan in van de Geminiden enkele dagen voor Volle Maan zodat enkel de oktober-december. Alle uren helderste vallende sterren zichtbaar zullen zijn. zijn gegeven in zomertijd.(tot 29 oktober) of wintertijd (vanaf 30 oktober).

28 MIRA Ceti - oktober - december 2005 WINTERTIJD/ZOMERTIJD: maar waarom die er zo rood uit- mingsomstandigheden op 22 De zomertijd (tot zondagochtend zag en hier en daar wat haar er- augustus niet opperbest waren, 30 oktober) loopt twee uur voor op … dat was een ander paar gaf Noaa 0798 toch genoeg op de Universele Tijd (UT), en is mouwen. Protuberansen met schoonheid en detail prijs om dus eigenlijk een dubbele zomer- „hoofdhaar‟ vergelijken daar zich te laten schetsen: zie tijd. had ik nog nooit aan gedacht. Ja, schets: Vanaf dan tot de ochtend van 27 haar kan ook in alle richtingen maart 2006 werken we terug met en in de war liggen maar nu alle wintertijd: UT + één uur. gekheid op een stokje. Op dat ogenblik ondervond ik dat het Het verschil met de in sterrenkun- absoluut niet gemakkelijk was dige middens gangbare UT om duidelijk te maken hoe im- (Universal Time) bedraagt dus: mens groot en energierijk die Wintertijd = UT + 1h rode zon en „dat haar‟ wel zijn. Zomertijd = UT + 2h Dan maar mijn schetsen en enkele foto‟s erbij gehaald om een toch wat moeilijk verhaal te ver- 1: ZONNE-WIJZER ! duidelijken.

Op dat ogenblik was het zonne- De Zon: een vlek Noaa 0798 die activiteit of rode bol met moet ik zeggen „leven in de bro- uwerij‟ bracht. hier en daar Tijdens mijn waarneming op 17 wat haar op! augustus -in wit licht- was 0798 nauwelijks te zien en enkele da- Toen vorige gen later, 22 augustus, was de- maand een van de buren langs zelfde zonnevlek reeds 4 keer de liep en blij was om ook eens een planeet aarde! kijkje te nemen door de tele- Wanneer zonnevlekken op zo‟n scoop was ik net bezig met de korte tijd hals over kop groeien, PST (Personal Solar Telescope), is de kans groot dat hun magne- Na mijn waarneming in wit dus aan ‟t waarnemen in Hα en tisch veld zo onstabiel wordt dat licht, d.w.z. zonnevlekken tellen vroeg ik hem wat hij zag. Hij een explosie onvermijdelijk en classificeren, volgt een kijk- antwoordde heel overtuigend: volgt. Inderdaad zonnevlek je door de Hα-kijker. Dan kijk je “Ik zie een rode bol met wat 0798 produceerde die dagen en- in een smal gebied van het rode, haar erop!” Dat die rode bol de kele energetische uitbarstingen. dus koelere spectrumgedeelte zon was, veronderstelde hij wel Niettegenstaande de waarne- van het zonnelicht nl. in de chromosfeer. „De roodroze kleur is afkomstig van waterstofato- men, die in de ijle atmosfeer energie invangen en terug uit- stralen in vnl. het rode gedeelte van het spectrum.‟ (1) Op 22/23 augustus zagen we door de zonnerotatie, 0798 aan de westrand van de zon verdwij- nen. De rand van de zon is een goede plaats om het magnetisch veld of de magnetische veldlijnen van een zonnevlek te zien, het zogezegde „zonnehaar‟ of de protuberansen. De magnetische loops, komende uit zonnevlek 0798 (zie foto volgende pagina) zijn gevuld met heet gas en zijn mooi te zien op de donkere achtergrond.

MIRA Ceti - oktober - december 2005 29 J. Stetson uit Fal- elke klasse 10 maal sterker is mouth, Maine, dan de voorgaande. Flares van nam deze foto de klasse M5 of sterker worden van deze protu- hoogenergetische flares ge- berans samenhan- noemd. gend met NOAA Voor eventuele invloeden op 0798 op 23 au- aarde wordt er in de praktijk en- gustus:. kel rekening gehouden met flares van klasse C of sterker. (2)

Vanwaar komt al deze turbulen- tie? “Energie wordt opgeslagen in de Op 24 augustus lanceerde onze van de aarde (zie foto met schets magnetische veldlijnen van de snelgroeiende zonnevlek 0798 van Noaa 0808, onderaan). zon. Die breken en exploderen weer twee explosies, twee CM- als zonnevlammen en slingeren CME‟s (coronale massa- De zonne-activiteit was hoog röntgenstraling de ruimte in. Het ejecties), richting aarde met want Noaa 0808 produceerde in wordt nog heftiger wanneer een poollicht als gevolg. niet minder dan drie opeenvol- plasmawolk- een CME (zoals gende dagen drie hoogenergeti- o.a. op 24 augustus ook gebeur- Nadien zonnevlamstilte? Neen, sche flares (explosies) waarvan de)- met een energie van twee- want eind augustus kwamen er (voor de kenners) een X17- honderd miljoen keer de bom op plots van overal berichten bin- protonflare op 7 september. Hiroshima de ruimte inschiet. nen zoals o.a.: Gelukkig beschermt de magne- Flares of zonnevlammen wor- tosfeer van de aarde ons tegen “31 aug.:Er is sinds een half den, aan de hand van de hoe- fysieke schade van deze zonne- uurtje zwak poollicht te zien veelheid X-stralen die aanko- salvo‟s. Toch kunnen ze een vanuit Oostkapelle!…” men richting aarde, geklasseerd enorm effect hebben op de wer- in 5 klassen (in toenemende king van onze technologie. Zon- “2 sept.:…Voor de bezitters sterkte A, B, C, M en X plus nevlammen kunnen radio- en van Hα-filters: Er is momenteel nog onderverdelingen), waarbij GPS-signalen verstoren en een grote protuberans zichtbaar aan de rand van de zon, (hoogte +/- 100 000km) …”

“8 sept.: Ongeveer twee uur geleden, heeft een Mega zonne- uitbarsting plaatsgevonden. Men heeft een X-ray (Röntgen) uitbarsting gemeten van vele mil- joenen MegaWatts. De Soho- satelliet is momenteel nog uitge- schakeld om de CCD‟s te be- schermen…”

De bron van al deze activiteit was zonnevlek 0798 die haar herverschijnen aan de oostrand van de zon aankondigde met weer mooie en grote protuberansen. (zie schets bovenaan) Ze kreeg nu het nummer 0808 toe- gewezen. Deze zonnevlek is blijven groeien zodat je ze met het blote oog kon zien. Gebruik hiervoor een onbeschadigd eclipsbrilletje! Volgens gegevens van Noaa had 0808 op 10 september een oppervlakte van ruim 8 keer deze

30 MIRA Ceti - oktober - december 2005 Een kleine berekening: zonnevlek NOAA 0798 (zie ook Mira Ceti okt. Samenstand Positie -dec. 2004 ) Datum met ster of t.o.v. De oppervlakte van 0798 was (volgens NOAA) op 23 aug. 680 MH. planeet Maan 1MH = 1miljoenste van de zonnehemisfeer = 3,044 miljoen km² 6 okt. Venus 6° boven Oppervlakte Aarde: 511 miljoen km² Antares 3,044 miljoen km² * 680 = 2069,92 miljoen km² 8 okt.. 3° links d.w.z. 2070 : 511 = 4 keer de oppervlakte van de Aarde ! ( Scorpio) 19 okt. Mars 7° onder CME‟s kunnen o.a. satellieten langs de geomagnetische veld- Aldebaran 20 okt. 9° onder uitschakelen, het elektriciteits- lijnen bewegen en in onze at- ( Tauri) net overbelasten en massale mosfeer op luchtmoleculen bot- stroomuitval veroorzaken.” (3) sen, geven ze hun energie af. 25 okt. Saturnus 4° onder Hierdoor beginnen de molecu- Regulus 27 okt. 3° onder Zo stuurde deze X17-flare op 7 len licht uit te stralen. Gebeurt ( Leo) september de radiocommunica- dit op een hoogte tussen 100 en tie boven Noord-Amerika 150 km (= ionosfeer) krijgen we 5 nov. Venus 1° boven groene (zuurstof), blauwe (lokale middag) grondig in de 15 nov. Mars 2° onder war. In de krant van 9 septem- (stikstof) tinten en hoger dan 200 km zien we het poollicht als Aldebaran ber lazen we: 17 nov. 9° onder rood (zuurstof). ( Tauri)

“Zonne-uitbarsting bemoei- 22 nov. Saturnus 4° onder lijkt hulpoperaties New Orle- Deze opmerkelijke zonnevlek ans. De hulpverleners in en 0798 (0808) heeft sinds 7 sep- Regulus 24 nov. 5° rechts rond New Orleans konden en- tember reeds negen X-flares ge- ( Leo) kele uren hun radioappara- produceerd, een monster- Spica tuur niet gebruiken.” zonnevlam X-17 inbegrepen. En 28 nov. 1° rechts we zijn vandaag nog maar 15 ( Virginis) Maar deze uitbarstingen zorgen september! Dit maakt dat sep- 29 nov. Jupiter 4° boven ook voor het prachtige Pool- tember 2005 nu al de meest ac- licht. Deze kleurrijke fenome- tieve maand op de zon geweest 4 dec. Venus 3° boven nen vinden vooral plaats in een is sinds maart 1991 2° linksbo- 12 dec. Mars band rond de magnetische po- ven len, tussen de 60ste en 80ste Referenties: Aldebaran breedtegraad. Hoe sterker de - http://members.chello.be/ 14 dec. 9° onder magnetische stormen, hoe bre- j.janssens/ ( Tauri) - J. Janssens: Zon en aarde, een der de poollichtgordel met als Pollux ( unieke relatie 18 dec. 2° boven gevolg dat ook wij soms (op la- Geminorum) gere breedtegordels) van pool- - http://spaceweather.com/ licht kunnen genieten, (zie bo- - http://sidc.oma.be 19 dec. Saturnus 3° onder ven het recent berichtje van 31 Regulus aug). Bezoek alvast volgende 20 dec. 3° onder 2: DE PLANETEN ( Leo) site en geniet van deze kleurrij-

ke show waarvan wij hier Spica Mars is natuurlijk dé blikvanger 25 dec. 4° links slechts kunnen dromen: ( Virginis) de volgende maanden. Doordat

Mars op ongeveer 2 jaar rond de 27 dec. Jupiter 5° boven http://spaceweather.com/aurora/ Zon draait (en de Aarde natuur- gallery_01sep05_page4.htm Antares lijk op één jaar) staan we elke 2 4° boven 29 dec. jaar aan dezelfde kant van de ( Scorpio) Vanwaar die verschillende Zon en dus dicht bij elkaar. kleurrijke gordijnen, stralen of Maar door de ellipsvorm van de banden? Mars-baan zijn die tweejaarlijk- Samenstanden van de Maan met een Wanneer energetische deeltjes se naderingen niet steeds even ster of planeet vormen een ideale nauw: augustus 2003 was daar- gelegenheid voor de beginnende (1) “Zon en aarde, een unieke relatie” blz. om uitzonderlijk dicht (56 mil- waarnemer om deze laatste terug te 43: De chromosfeer joen kilometer). Maar ook dit vinden. (2) Een overzicht van de sterkste flares jaar is de samenstand meer dan U zal wel merken dat het steeds de- sinds 1976: behoorlijk: nauwelijks 70,3 mil- zelfde heldere sterren zijn die opdui- http://members.chello.be/j.janssens/ joen kilometer op 7 november. ken: diegene die binnen een zone van (3) National Geographic juli 2004 blz. 25 6° boven en onder de ecliptica staan.

MIRA Ceti - oktober - december 2005 31 Alle planeetafbeeldingen op deze pagina‟s werden op dezelfde schaal gedrukt. U kan de planeetschijfjes dus rechtstreeks met elkaar vergelijken. Alle tijdstippen zijn gegeven in zomertijd (tot 29 oktober) of wintertijd (vanaf 30 oktober).

SATURNUS JUPITER Datum Op- Datum Op- komst komst 1 okt. 2h08m 29 okt. 7h57m 8 okt. 1h44m 5 nov. 6h38m 15 okt. 1h19m 12 nov. 6h19m 22 okt. 0h54m 19 nov. 6h00m 29 okt. 0h29m 26 nov. 5h41m 5 nov. 22h59m 3 dec. 5h21m 12 nov. 22h32m 10 dec. 5h01m 19 nov. 22h05m 17 dec. 4h41m De veranderende afstand 26 nov. 21h37m 24 dec. 4h20m Mars-Aarde dit najaar. 3 dec. 21h09m 31 dec. 3h59m MARS 10 dec. 20h40m Datum Op- Onder- 17 dec. 20h11m komst gang 24 dec. 19h42m 1 okt. 20h56m 31 dec. 19h12m 8 okt. 20h26m 15 okt. 19h54m 22 okt. 19h20m 29 okt. 18h45m 5 nov. 17h09m Saturnus 1 november VENUS 12 nov. 7h24m Datum Onder- Jupiter 1 december 19 nov. 6h46m gang 26 nov. 6h11m 1 okt. 20h35m 3 dec. 5h39m 8 okt. 20h25m 10 dec. 5h10m 15 okt. 20h17m Mars 17 dec. 4h45m 22 okt. 20h13m 24 dec. 4h24m 1 oktober 1 november 1 december 1 januari 29 okt. 20h12m 31 dec. 4h05m 5 nov. 19h13m 12 nov. 19h17m 19 nov. 19h22m 26 nov. 19h27m Venus 3 dec. 19h30m 10 dec. 19h28m 17 dec. 19h21m 24 dec. 19h05m

31 dec. 18h40m 1 oktober 1 november 1 december 1 januari

32 MIRA Ceti - oktober - december 2005 Een nieuwe lichting planeten is aangekomen: in het voorjaar waren het Jupiter en Saturnus die nog de show sta- len, terwijl de zomer quasi planeetloos was (alleen in de avondschemering hadden we nog Jupiter en Venus). Dit najaar is het vooral Mars die alle aandacht trekt, maar vergeet u ondertussen toch maar Venus niet in de avondschemering. Wie over een telescoop(je) beschikt kan de volgende maanden trouwens mooi zien hoe de Ve- nusfase doorlopend afneemt terwijl de planeetdiameter merkelijk toeneemt.

Op 1 oktober is Venus nog voor 65% verlicht (17” diameter). Tegen 1 november is het ongeveer exact “eerste kwartier” op Venus, maar is het schijfje al aangegroeid tot 24”. Nog een maand later –op 1 december– is het 33% verlichte Venusschijfje al 36” groot geworden, terwijl op 1 januari het flinterdunne sikkeltje (6%) zowaar bijna 1 boogminuut groot geworden is. Probeer de planeet minstens enkele keren per maand waar te nemen (of te fotograferen): u zal versteld staan hoe snel haar uitzicht verandert.

Mars is in oppositie met de Zon op 7 november: dan is het zogezegd “Volle Mars” (naar analogie met Volle Maan): de naar ons toe gekeerde helft van de planeet zien we dan volledig verlicht. Een week ervoor staat de Ro- de Planeet bovendien op zijn dichtst bij de Aarde: iets minder dan 70 miljoen kilometer. Da‟s wel duidelijk on- gunstiger als twee jaar geleden (de vorige dichte nadering): toen naderden we elkaar tot zo‟n 56 miljoen kilometer. Toch zal er ditmaal waarschijnlijk meer detail te zien zijn met onze telescopen, omdat Mars merkelijk hoger aan de hemel staat wat de scherpte van het beeld ten goede komt. Het Marsschijfje zal die 30ste oktober zo‟n 20 boogseconden groot zijn. Eind augustus 2003 was dat zelfs 25”, maar toen kwam de planeet in België hoogstens 34° boven de horizon. Ditmaal verdubbelt dit bijna: de Rode Planeet klimt tot 66° hoog aan de hemel!

Maar ook de “oudjes” verschijnen terug aan de ochtendhemel: Jupiter nog een beetje verscholen in de schemering, maar Saturnus begint naar het eind van het jaar zelfs langzaam naar de avondhemel op te schuiven. Dit jaar staat de planeet met de ringen in het sterrenbeeld Kreeft, niet zo bijster ver dan de magnifieke open sterrenhoop M44 (Praeseppe ofte de Bijenkorf). Een mooie samenstand in een verrekijker en natuurlijk ook bijster foto- geniek!.

De posities van de planeten in het zonnestelsel tussen 1 juli en 1 oktober 2005. Beide figuren zijn identiek georiën- teerd.  links: de aardse planeten  rechts: de reuzenplaneten en Pluto

Merk vooral hoe we stilaan inlopen op Mars: deze maanden staat de planeet ongeveer in oppositie, iets minder dicht bij de Aarde dan in 2003, maar wel hoger aan de Belgische hemel. Zie ook hoe zowel Mars als Venus deze periode aan dezelfde kant van de Zon staan als de Aarde. Maar aangezien de Aarde tussen beide in staat betekent dit dat Mars de ganse nacht door te zien is (weg van de Zon), maar Venus eerder overdag (naar de Zon toe).

MIRA Ceti - oktober - december 2005 33 Een overzichtskaartje van de planeet Mars, met de meest opvallende details die zichtbaar zullen zijn met relatief kleine telescopen. De kaart is gespie- geld: dus zoals zichtbaar door een telescoop (zonder zenitprisma). Gebruik eventueel kleu- renfilters om een aantal details duidelijker te maken (geel, rood, blauw,…).

Het Marsschijfje zal op dat te staan: dan is de storende 5. STARS (zie middenflap) ogenblik zo‟n 20 boogseconden Maan net onder gegaan en loont Taurus - Cetus - Aries groot worden. Zelfs met een re- het de moeite om enkele uurtjes latief kleine kijker (80 mm lens, waar te nemen. Sterrenbeeld Taurus : 114m spiegel,…) moet het dan Wie gewend is om in augustus Deze keer heb je weinig mogelijk zijn om enkele opval- de Perseïden waar te nemen, zal verbeelding nodig om in lende details op de planeet te alvast één opvallend verschil het sterrenbeeld Taurus, een zien: de heldere zuidpoolkap (de merken: de Geminiden zijn echte stier te zien. Met de Hya- noordpool is van ons weg ge- “tragere” meteoren. Om alvast den als kop, Aldebaran als 1 van kanteld in die periode), het bijna een idee te geven: de stofdeel- de vlammende rode ogen en met even heldere Hellasbekken, het tjes die aanleiding geven tot de- Beta en Zeta Tauri als de hoorn- donkere Syrtis Major,... ze meteoren vliegen zowat 35 punten baant hij zich een weg km/s, bij de Perseïden is dat al aan de hemel. Eigenlijk was Ook Venus is nu elke avond te gauw 59 km/s. Taurus niemand anders dan de zien, maar wel in de schemering vermomde Jupiter, in een po- en dus laag in het westen. Op 5 En bij het begin van het nieuwe ging om de mooie Europa, november staat de planeet trou- jaar kunnen we alvast uitkijken dochter van koning Arenor, te wens vlak bij de Maan: een naar de even “trage” Boötiden schaken. Jupiter slaagde in zijn mooie samenstand. (soms ook Quadrantiden ge- list en zwom met zijn dierbare naamd, naar het in onbruik ge- buit de zee over naar Kreta, Een ook Saturnus is terug te raakte sterrenbeeld Muurqua- waar ze hem een zoon zien, eerst nog „s ochtends maar drant). De activiteit ligt ietsje schonk Minos genaamd. stilaan oprukkend naar de lager als bij de Geminiden, maar avond. dat wordt dit jaar ruimschoots Sterrenbeeld Cetus : gecompenseerd door de afwe- In een van de vorige afle- 3: METEOREN zigheid van storend maanlicht veringen hadden we het over de (enkele dagen na nieuwe maan). bloedmooie Andromeda die In deze periode kijken we voor- Het verwachte maximum valt op geofferd moest worden aan Ce- al uit naar de Geminiden om- dinsdagavond 3 januari maar tus, het verschrikkelijke zee- streeks 13-14 december. Ze vor- dan staat de radiant (het vlucht- monster. In de meer men samen met de Perseïden punt, waar alle meteoren van- "hedendaagse" lectuur spreekt midden augustus de twee jaar- daan lijken te komen) nog laag men van de Walvis. Maar wat lijkse “grote” zwermen meteo- boven de horizon, dus waarne- belangrijker is , is dat in dit sterren. Helaas vallen de omstan- mers in België zullen de hoogste renbeeld het schoolvoorbeeld digheden dit jaar nogal tegen: activiteit zien tijdens de uren na staat van een variabele rode reus het is Volle Maan op 15 decem- middernacht. met een lange periode, namelijk ber: door het felle maanlicht "de verwonderlijke" of nog zullen dus enkel de allerhelder- Maar behalve die “grote” zwer- Mira Ceti (waar hebben we die ste meteoren zichtbaar zijn. men zijn er ook nog een aantal naam nog gehoord?). Aangezien de zwerm ook de da- minder bekende. Zo zijn er in gen ervoor en erna al een duide- oktober en november de Tauri- Sterrenbeeld Aries : lijk hogere activiteit vertoont, is den: een zwerm met een héél Het verhaal van Aries of het misschien interessant om lage activiteit, maar wel met de Ram gaat over het redden tijdens het weekend van 10-11 vaak opvallend heldere vuurbol- van 2 kinderen van hun boosaar- december „s morgens vroeg op len. dige stiefmoeder. Wanneer één

34 MIRA Ceti - oktober - december 2005 van de kinderen de ram nadien offerde en de huid ophing veranderde het in het "Gulden vlies", waarnaar Jason en de argonauten vele jaren gezocht hebben (voor meer info over deze laatste zie http:// www.mythweb.com/heroes/ jason/jason01.html).

Sterren: Alfa Tauri of Aldebaran Dit is de 13° helderste ster aan de hemel en is eigenlijk geen lid van de Hyaden. Het is tov. de Hyaden een voor- grondster. Deze oranje reus is eigenlijk ook een dubbelster, maar door het enorm helderheidsverschil (magnitude 0.9 tov 13.4) is de rode dwerg heel Lichtcurve van “onze” ster Omicron Ceti (“MIRA Ceti”), volgens waar- moeilijk waar te nemen. nemingen door de AAVSO (de Amerikaanse maar eigenlijk internationale overkoepeling van waarnemers van veranderlijke sterren). Mooi is te zien dat de ster fluctueert met een periode van 332 dagen, maar dat ze tijdens Struve 422 ( 422) haar maximum niet steeds even helder wordt. Soms haalt MIRA magnitu- Is een attractieve dubbelster de 2 of beter, andere keren moeizaam magnitude 3. in het uiterste zuidoosten van het sterrenbeeld Taurus. Net boven 10 Tauri, een 4.4 magni- tussen de 3.5 en 9.5 magnitu- ons verwijderd. Menkar is een tude ster, kan je deze dubbelster de. In wezen is het een binaire oranje reus van magnitude 2.8 met een onderlinge scheiding ster die bestaat uit een rode reus die 15 boogminuten ten zuiden van 6.6 boogseconden waarne- en een witte dwerg. Mira werd ligt van een blauwe ster, 93 Ce- men. Het gaat hier om een geel- een type van lange periode ti, met een helderheid van 5.6. achtige ster van magnitude 5.9 "Mira"-variabelen, waarvan er Je kan deze met de verrekijker en een witte van 8.8. zo'n 6000 bekend zijn. Op dit vinden in het uiterste westelijke ogenblik is Mira goed zichtbaar gedeelte van Cetus. RW Tauri daar zij bijna op haar maximum Ongeveer 1° ten noordwes- helderheid zit, tegen het einde Gamma Arietis - Mes- ten van 41 Tauri (bovenaan van februari volgend jaar zal je arthim het sterrenbeeld) staat er een een telescoop nodig hebben om Een dubbelster met 2 witte variabele die in 2.76 dagen van haar te kunnen waarnemen. sterren van magnitude 4.8 en magnitude 7.9 vermindert naar met een scheiding van 7.8", die een bijna niet zichtbare ster van Chi Ceti ligt op een dikke 2° ten westen 11.4. Het is een eclipsing binair Is een mooi voorbeeld van van Alpha Arietis. stelsel, d.w.z. dat de grote bege- een binoculaire dubbel- leider de primaire ster om de ster. Twee sterren, eentje van Lambda Arietis - 30 Ari- bijna 3 dagen totaal verduistert. magnitude 4.9 en eentje van 6.9, etis - 33 Arietis. Omdat het helderheidsverschil die op een schijnbare onderlinge Drie gemakkelijke verre- zo groot is, loont het echt de afstand van 3 boogminuten lig- kijker dubbelsterren: moeite om RW Tauri over een gen. Lambda Arietis: m4.9 en 7.7 periode waar te nemen. Je kan deze vinden op een halve met een scheiding van 37" graad ten zuidoosten van Zeta 30 Arietis: m6.6 en 7.4 met een Omicron Ceti - Mira (De Ceti, in het centrum van Cetus. scheiding van 39" (in het mid- verwonderlijke) den bovenaan Aries) Deze veranderlijke, met Alpha Ceti - Menkar 33 Arietis: m.5.5 en 8.4 met een een periode van 332 dagen Dit is een schijnbare dub- scheiding van 29" (in het mid- en een helderheidsverschil belster, dwz. dat de twee den bovenaan Aries). van 6 magnituden, werd zowaar sterren die blijkbaar dicht bij door een Hollandse amateur elkaar staan toch niets met el- Deepsky : astronoom ontdekt. kaar te maken hebben, ze liggen M45 - Plejaden (het Ze- De helderheid varieert meestal op verschillende afstanden van vengesternte)

MIRA Ceti - oktober - december 2005 35 De Plejaden, de be- meer dan een jaar 's nachts te kendste jonge ster- zien. renhoop aan onze Het enige wat van de oorspron- hemel. Mooi zicht- kelijke ster overblijft is een dol- baar op deze opna- gedraaide neutronenster of pul- me zijn de gasne- sar, van slechts enkele kilome- vels waarin de ster- ters in diameter. De Krabnevel ren ingebed zitten, is vrij gemakkelijk te vinden op vooral rond Merope iets meer dan een graad ten (de onderste ster). noord-oosten van Zeta Tauri. Foto Philippe Mol- Om er enig detail in te zien zal let. je wel een grotere telescoop nodig hebben, een vergroting van tussen de 100 en 150 maal en een deepskyfilter kan dit object gerust nodig hebben.

Iedereen heeft deze kleine versie verrekijker. M77 van "de grote beer" al eens be- Als je de vele dubbelsterren en De M77 is het prototype keken met het blote oog en kon veranderlijken in de Hyaden wil van de eigenaardige Sey- zo waarschijnlijk de zeven observeren neem dan pas een fert galaxies (naar de ontdekker hoofdsterren,ieder genaamd telescoop. Carl Seyfert), die gekend zijn naar de zeven zusters in de voor hun intense en variabele Griekse mythologie, ontwaren M1 - Krabnevel ultraviolet uitstraling. Met een (zie kaartje). Deze jonge open Ooit, in 1054 na christus, telescoop kan je de M77 gaan sterrenhoop is in weze een was dit object overdag te zoeken op zo'n graad ten zuid- kraamafdeling van nieuwe hete zien, tegenwoordig heb je al een oosten van Delta Ceti. blauwe sterren. Spijtig zijn de telescoop nodig om er een Met een magnitude van 9.6 en blauwwitte reflectienevels rond schim van waar te nemen. Dit is afmetingen van 2.5' op 1.7' zou de hoofdsterren enkel fotogra- niets anders dan een uitdeinende dit object reeds te zien zijn met fisch waarneembaar. Met gasnevel die ontstaan is uit een een 15cm-kijker. Gebruik gerust een doorsnede van net geen supernova. De explosie werd een iets hogere vergroting. 2° kan je best geen al te hoge door de Chinezen 24 dagen vergrotingen gebruiken. Een overdag waargenomen en was binoculair of een rich-field met een groot beeldveld geeft het beste zicht op de open sterrenhoop in zijn geheel. Een hogere vergroting geeft dan wel het voordeel om zwakkere leden waar te nemen, maar heeft het nadeel dat je slechts een stukje tegerlijkertijd kan zien.

Hyaden Deze grote losse openster- renhoop van 4.5 graden werd genoemd naar de halfzus- jes van de Pleiaden. De kern- sterren vormen een grote "V" (het gezicht van de stier) met als 1 van de uiterste sterren Aldebaran. Toch hoort deze laatste niet bij deze groep. De Hyaden, die slechts 68 lichtjaren afstand tot ons liggen, zijn daarmee de dichtsbijzijnde openster- renhoop. Om dit object in zijn geheel te De helderste sterren in de Plejaden hebben niet enkel een Griekse letter bekijken neem je het best een (Bayer) en een rangnummer (Flamsteed-classificatie) maar ook een eigen naam.

36 MIRA Ceti - oktober - december 2005 NGC157 De Krabnevel in Dit zal misschien wel een de Stier, het be- lastige zijn voor de mees- kendste voorbeeld ten onder ons, maar 4 graden ten van een recent Su- westen van Iota Ceti ligt er een pernova-restant: SC-type sterrenstelsel met een 5 Chinese en Kore- -tal spiraalarmen. Alhoewel de aanse astronomen armen niet zichtbaar zijn is de hebben de ontplof- kern, door zijn hoge oppervlak- fing ervan maan- tehelderheid, toch relatief ge- denlang kunnen makkelijk waar te nemen. Tip: waarnemen in zoek eerst naar 2 zwakke 1054. (magnitude 8 en 9) sterretjes, Opname Bart De- NGC157 zit precies in het mid- clercq. den.

NGC972 Om deze te vinden zou ik een denkbeeldige gelijkbenige driehoek van 2.5° maken, met een platte driehoek van 6° mag- 50°) te delen door de vergroting. als basis de sterren 33 en 39 nitude sterren. Van de topster Zo kan je het beeldveld gebrui- Arietis en een nauw koppel 7 van de driehoek verleng je de ken als meetmaat. magnitude sterren 2.5 graden afstand met de meest westelijke ten oosten van 39 Arietis. NG- ster van de driehoek 3 maal, zo C972 ligt op zijn beurt 0.5° ten kom je op 19 Arietis. En als oosten van dit koppel. laatste stap ga je nog eens 1.5° Je krijgt een uitgerekt sterren- naar het zuidwesten. NGC877 is stelsel te zien met een matige vrij zwak en uitgerekt 1.5' op heldere kern. 0.75'. Dit is overduidelijk de starhop- BRONNEN: • Hemelkalender 2005, Jean NGC877 per van dit seizoen. Tip, als je niet zeker bent van de uitge- Meeus, VVS 2004. Om het starhoppen te pro- • VVS-Deep-Sky Atlas, Leo moten neem ik er dit sterrenstel- voerde stap, ga dan gewoon terug en begin opnieuw. Maak Aerts, Luc Vanhoeck e.a. sel erbij. We beginnen met de Gamma Arietis in het beeld te ook gebruik van het reëel beeldveld van het gebruikte oculair. Software: zetten. Dan ga je 1.5 graden • Guide 8.0. Project Pluto naar het zuidwesten tot bij Iota Dit bereken je door het schijn- baar beeldveld (zie eigenschap- • Astronomy Lab for Win- Arietis. Ga dezelfde af- dows. Eric Bergmann-Terrell stand naar het westen tot aan pen van het oculair vb Plössl

M77, een - ten onrechte - wat onbekend melkwegstelsel in de Walvis. NGC 157, een wat moeilijker sterrenstelsel in de Walvis. CCD-opname van Karel Teuwen met een 355 mm Een opname ontleend aan de DSS (Digital Sky Survey).

MIRA Ceti - oktober - december 2005 37 De sterrenhemel in december

Mars

15/10 15/11

Bovenstaande kaart toont de sterrenhemel op 15 december om 21h wintertijd. Dezelfde kaart toont ook de hemel op 1 december om 22h, op 1 januari om 20h wintertijd,...

38 MIRA Ceti - oktober - december 2005 De sterrenhemel in november

Mars

15/10 15/11

Bovenstaande kaart toont de sterrenhemel op 15 november om 21h wintertijd. Dezelfde kaart toont ook de hemel op 1 november om 22h, op 1 december om 20h wintertijd,...

MIRA Ceti - oktober - december 2005 39 De sterrenhemel in oktober

Mars 15/10

15/11

Bovenstaande kaart toont de sterrenhemel op 15 oktober om 22h zomertijd. Dezelfde kaart toont ook de hemel op 1 oktober om 23h zomertijd, op 1 november om 20h wintertijd,...

40 MIRA Ceti - oktober - december 2005