HEERLIJKHEDEN INHOUD

Van het bestuur • Uitnodiging voor voorjaarsbijeenkomst, 20 mei 2010 3 • Jaarverslag 2009 4 • Financieel verslag 2009 8 • Begroting 2010 10 • Boek over Binnenweg en Raadhuisstraat 10 • In memoriam Wim Verspoor 20

Evenementen • Rondwandeling door Bloemendaal, 30 mei 2010 12 • Van koningsspil en wuifelaar, excursie naar molen De Adriaan 13

Karakterbehoud • Stand van zaken in april 2010 14

Heemstede • Glasgravures van Heemstede 15 • De Hartekamp, een oud gebouw een nieuwe kleur 21 • Blekerijen en wasserijen in Kennemerland, deel 5 25 • Kinderen van NSB-ers op Bosbeek, 1945-1948 32 • Geschiedenis van enkele herenhuizen aan de Heemsteedse Dreef 42

Vaste rubrieken • Historische actualiteiten 45 • Reacties van lezers 51 • Interessant in de regio 53 • Nieuwe leden 55 • Uit voorraad leverbaar 56

VOOR UW AGENDA

20 mei Algemene Ledenvergadering HVHB, gemeentehuis Heemstede, 20.00 u 30 mei Rondwandeling in oude kern Bloemendaal, 14.00 u (zie ook pag. 12) 11 september Open Monumentendag oktober Rondleiding Doopsgezinde Kerk 4 november Najaarsbijeenkomst HVHB

Gegraveerd glas uit het midden van de 18e eeuw met de tekst “ ’t groeie en bloeje van Boschbeek” en afbeeldingen van de eigenaar en omgeving van de buitenplaats Boschbeek. Een artikel over dit glas en nog andere zeer fraaie exemplaren vindt u in deze HeerlijkHeden. (Foto: Antiekhandel Frides Laméris, Amsterdam)

HeerlijkHeden 1 Bestuur Richard Holplein 10 Jaap Verschoor, voorzitter 2102 EP Heemstede Ad van Unnik, secretaris 023 529 07 56 Ton Bruseker, penningmeester [email protected] en ledenadministratie Marijke Meyer-Wijnaendts, Werkgroep karakterbehoud karakterbehoud Michel Bakker Marc de Bruijn, marketing en PR Jan Elissen Gerry Weijers-van Vugt, Marcel Maassen evenementencommissie Martin Pulleman Marloes van Buuren, Marijke Meyer-Wijnaendts redactie HeerlijkHeden Maarten van Voorst van Beest

Secretariaat Evenementencommissie A.J.M. van Unnik Eveline van Bemmel-Noorman Lage Duin 66 van der Dussen 2121 CH Bennebroek Marijke van Donge-Last 023 584 64 12 Theo Jonckbloedt [email protected] Tineke Mascini-Maartense Gerry Weijers-van Vugt Ledenadministratie Ton Bruseker Historische informatie Beethovenlaan 27 J.L.P.M. Krol 2102 ES Heemstede Johannes Verhulstlaan 26 023 52 85 525 2102 XT Heemstede [email protected] 023 528 29 77 [email protected] Redactie HeerlijkHeden Marloes van Buuren Website Frans Harm www.hv-hb.nl Hans Krol webmaster: Alexander Koopman Cees Peper [email protected] Klaartje Pompe Drukwerk HeerlijkHeden Redactieadres Paswerk, Cruquius M.L.C. van Buuren

HVHB: doelstelling en activiteiten COLOFON HEERLIJKHEDEN COLOFON Het bevorderen van kennis over en belangstelling voor de geschiedenis van Heemstede en Bennebroek en de zorg voor het karakterbehoud van hetgeen van historische, stedenbouwkundige, architectonische en/of landschappelijke betekenis is. De vereniging geeft het kwartaaltijdschrift HeerlijkHeden en historische publicaties uit, organiseert excursies, geeft lezingen, werkt mee aan de jaarlijkse Open Monumentendagen en is alert op de instandhouding van karakteristieke elementen in beide gemeenten.

Lidmaatschap Aanmelding, opzegging en adreswijziging bij de ledenadministratie of via www.hv-hb.nl. Het lidmaatschap loopt jaarlijks door, tenzij u schriftelijk opzegt vóór 1 november. De contributie is € 18,- per jaar (of zoveel meer als u zou willen geven), na ontvangst van een acceptgiro over te maken op postbanknummer 27 35 06 ten name van penningmeester HVHB, Heemstede. Buitenlandse leden die zich nieuw aanmelden betalen een toeslag vanwege de hogere verzendkosten.

De naam van ons blad HeerlijkHeden verwijst naar de heerlijkheden Heemstede en Bennebroek, die in de voorbije eeuwen onder het gezag van een ambachtsheer stonden. De H, twee keer als hoofdletter geschreven, geeft aan dat het ook ‘heden’ nog ‘heerlijk’ is in deze plaatsen te wonen. Het silhouet op de omslag geeft van links naar rechts een aantal gebouwen van Bennebroek en Heemstede weer.

Kopij Kopij voor HeerlijkHeden nummer 145 vóór 21 juni 2010 inleveren.

2 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN UITNODIGING VOOR DE ALGEMENE LEDENVERGADERING VAN DE HISTORISCHE VERENIGING HEEMSTEDE-BENNEBROEK

Het bestuur van de Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek nodigt u voor de Algemene Ledenvergadering op donderdag 20 mei 2010 in de Burgerzaal van het Gemeentehuis van Heemstede. De bijeenkomst begint om 20.00 uur, zaal is open vanaf 19.30 uur.

Korte jaarvergadering: 20.00 uur

1. Opening van de Algemene Ledenvergadering van de HVHB door voorzitter Jaap Verschoor. 2. Mededelingen van het bestuur. 3. Vaststelling van het verslag van de ALV van 14 mei 2009 (zie HH 141). 4. Vaststelling van het jaarverslag over 2009 (zie pag. 4). 5. Verslag van de kascommissie. 6. Benoeming nieuwe kascommissie.

7. Vaststelling van de jaarcijfers over 2009, vaststelling van de begroting voor 2010. BESTUUR 8. Benoeming nieuwe secretaris. Het bestuur draagt de heer Gerard Bettink voor deze functie voor. Herbenoeming van Marc de Bruijn als lid van het bestuur. 9. Rondvraag en sluiting van de Algemene Ledenvergadering.

De Nederlandse Christelijke Vrouwen Bond schenkt onze vereniging een historisch vaandel. Mevrouw Hilda Bosch-Bruinsma, voorzitter Passage afdeling Heemstede gaat ter gelegenheid daarvan kort in op de geschiedenis van de NCVB.

Lezingen: 20.40 uur

De Overplaats in ontwikkeling Inleiding van Saskia Bloemen, medewerkster van het Landschap Noord-Holland, over cultuurhistorische vernieuwingsprojecten van het Landschap Noord- Holland in Heemstede en Bennebroek, met name over de Overplaats van de Hartekamp.

Toelichting door Jaap Verschoor op het boek over de Raadhuisstraat en Binnenweg dat de HVHB in het najaar van 2010 laat verschijnen.

Informeel gedeelte: 21.30 uur Na de officiële sluiting is ruimschoots gelegenheid voor onderlinge contacten van de leden onder het genot van een drankje. De eigen HVHB-wijnen zullen worden geschonken. De voorjaarsbijeenkomst van de HVHB op 20 mei 2010 is in de Burgerzaal van Ad van Unnik - secretaris het Heemsteedse raadhuis. (Foto: Gemeente Heemstede)

HeerlijkHeden 3 JAARVERSLAG 2009 VAN DE HISTORISCHE VERENIGING HEEMSTEDE-BENNEBROEK (HVHB)

Op 1 januari 2009 is de gemeente Bennebroek gefuseerd met de gemeente Bloemendaal. Hiermee is de op een historische werkelijkheid gebaseerde en reeds zeer lang bestaande band tussen de gemeenten Heemstede en Bennebroek doorsneden. Een deel van het erfgoed van Adriaan Pauw is niet langer een zelfstandige bestuurseenheid maar maakt deel uit van een andere lokale overheid. Voor onze vereniging heeft dit enige consequenties. Gesprekken over het wel en wee in Bennebroek vinden voortaan plaats met de gemeente Bloemendaal. Met onze zustervereniging ’Ons Bloemendaal’ hebben wij daarover goede afspraken gemaakt.

1. Bestuur en commissies In het voorjaar van 2009 is Gerry Weijers toegetreden tot het bestuur. Zij is gekozen in de plaats van Marijke van Donge. Gerry Weijers maakte daarvoor al deel uit van de Evenementencommissie; zij vormt de verbinding tussen het bestuur en de Evenementencommisssie. Marijke Meyer is in de najaarsvergadering herbenoemd als bestuurslid. Gerard Brand heeft in de voorjaarsvergadering afscheid genomen als voorzitter van de Commissie Karakterbehoud; naar een opvolger wordt door het bestuur nog steeds gezocht. Maria Delsman nam in de najaarsvergadering afscheid van de BESTUUR HEERLIJKHEDEN

De Algemene Ledenvergadering van 14 mei 2009, gehouden op Hageveld, was druk bezocht. (Foto: Marloes van Buuren)

4 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN Evenementencommmissie. In de Redactiecommissie hebben zich geen personele wijzigingen voorgedaan.

(Een compleet overzicht van de samenstelling van het bestuur en de commissies vindt u in HeerlijkHeden en op de site van de HVHB, www.hv-hb.nl). In toenemende mate wordt het - zelfs voor een florerende vereniging als de onze - moeilijker om vrijwilligers te vinden voor bestuurs- en commissiefuncties.

2. Activiteiten voor de leden De voorjaarsbijeenkomst is - in afwijking van de gebruikelijke locatie in het raadhuis van Heemstede - gehouden in het college Hageveld. Het inhoudelijk programma was aangepast aan deze plaats. De heren Frits Hazenberg en Hillebrand de Lange spraken respectievelijk over de geschiedenis van het terrein van Hageveld met daarin vele archeologische vondsten en over de geschiedenis van het Bischoppelijk College Hageveld vanaf de bouw tot heden. Beide voordrachten waren voorzien van een grote collectie beeldmateriaal die vaak treffende illustraties gaven bij de verhalen. De bijeenkomst werd zeer druk bezocht;

er waren ca. 180 aanwezigen. BESTUUR

De najaarsbijeenkomst werd gehouden in Bennebroek. De heer Hans van der Prijt, auteur van het boek Er was een plek waar alles anders was, hield een voordracht met vele wetenswaardigheden over bekende schrijvers en andere literaten in onze gemeenten. Vervolgens vertelde Hans Krol over de horecavoorzieningen (kroegen, cafés, restaurants, hotels etc.) in de laatste zes eeuwen. Tijdens de ledenvergadering presenteerde de HVHB haar eigen wijnen met aansprekende namen, gekoppeld aan de geschiedenis van Heemstede en Bennebroek. In een special bij HeerlijkHeden werd ingegaan op de horeca in verleden en heden. Ook deze bijeenkomst inclusief wijnproeverij werd bezocht door een groter aantal aanwezigen dan in voorgaande jaren.

Excursies De Evenementencommissie heeft in goed overleg met het bestuur besloten om de zogeheten grote excursie niet langer te organiseren. De laatste jaren is gebleken dat de belangstelling hiervoor gestaag afnam en dat het steeds moeilijker werd om een programma te bieden dat voldoende leden aansprak. Daarvoor in de plaats is de aandacht meer gericht op activiteiten in de directe omgeving, die slechts een paar uur in beslag nemen. De belangstelling voor deze wandelingen en rondleidingen is groot en het blijkt nog steeds mogelijk om in de directe omgeving van Heemstede en Bennebroek doelen te vinden die aansluiten bij de interesse van de leden. Deze activiteiten zullen dan ook worden voortgezet en waar mogelijk geïntensiveerd. De Open Monumentendag viel in 2009 samen met de Culturele Dag die werd georganiseerd door de gemeente, waarbij de HVHB heeft geadviseerd. Zo heeft de HVHB ervoor gezorgd dat een aantal monumenten voor het publiek geopend was. Op de culturele markt hebben enkele vrijwilligers de hele dag de HVHB-stand bemand.

HeerlijkHeden 5 HeerlijkHeden Het kwartaalblad HeerlijkHeden blijft het voornaamste communicatiemiddel van de vereniging. Het blad bevat niet alleen inhoudelijke artikelen over onderwerpen uit de verre en nabije geschiedenis van Heemstede en Bennebroek, maar ook informatie over bestuurlijke activiteiten en actualiteiten. Het is bij uitstek het middel om ons beleid te presenteren aan de eigen leden maar ook aan andere instanties, instellingen en zusterverenigingen.

3. Overige activiteiten

Monumentenlijst Heemstede Het bestuur heeft het gemeentebestuur enige malen dringend gevraagd om de bestaande monumentenlijst uit te breiden, opdat een aantal nog niet op de lijst vermelde panden de noodzakelijke bescherming kan krijgen. De gemeente heeft tegen het einde van het jaar een concept-lijst gepresenteerd, waarin een aantal wensen tot aanwijzing als gemeentelijk monument van de HVHB werden gehonoreerd, maar een aantal andere (nog?) niet. Uiteraard heeft de HVHB begrip voor het feit dat ‘niet alles in eens kan’, maar zij zal

BESTUUR HEERLIJKHEDEN zeker de vinger aan de pols houden ten aanzien van het vervolg van haar verzoek.

Monumentenlijst Bloemendaal De HVHB is samen met ‘Ons Bloemendaal’ betrokken geweest bij de opstelling van een nieuwe gemeentelijke monumentenlijst; de HVHB heeft er op aangedrongen om alle objecten die bij de eerste vaststelling van de gemeentelijke monumentenlijst van Bezoek aan het Proveniershof tijdens de excursie naar de Vijfhoek op de voormalige gemeente 10 oktober 2009. (Foto: Fred Weijers)

6 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN Bennebroek ‘uit de boot zijn gevallen’ voor te dragen voor plaatsing op de nieuwe lijst van Bloemendaal. De afhandeling van dit verzoek bij de gemeente is nog gaande.

Karakterbehoud De HVHB is betrokken geweest bij de plannen rond de herinrichting van de Binnenweg en de Raadhuisstraat en bij het Wilhelminaplein te Heemstede. Zij heeft daarin meegesproken over de standpunten van onze Vereniging waarin uiteraard de wens tot respect voor het historische karakter voorop heeft gestaan. Maar ook hebben wij kunnen constateren dat andere belangen in deze discussies meespelen en dat het niet altijd meevalt om de gesprekspartners te overtuigen van de noodzaak tot respect voor de historische omgeving.

De HVHB heeft met belangstelling kennisgenomen van de nieuwe nota over het Welstandsbeleid van de gemeente Heemstede, die onder meer handelt over het puienbeleid. De HVHB is het van harte eens dat het wenselijk is dat er een einde wordt gemaakt aan de verrommeling van de winkelstraten van Heemstede.

Diversen

De HVHB heeft een reactie geschreven op de conceptnota Archeologie van de gemeente BESTUUR en heeft kunnen constateren dat een aantal voorgestelde wijzigingen is overgenomen.

De voorzitter heeft twee inleidingen gehouden over de HVHB voor leden van de Rotary Heemstede/Bennebroek en Zandvoort en voor leden van Lions Heemstede/Bennebroek. De secretaris heeft een aantal inleidingen gehouden over De Hartekamp voor leden van het Landschap Noord-Holland.

De website is in 2009 ongeveer 600 keer bezocht, door circa 430 verschillende bezoekers. Van hen raadpleegden er 300 de site voor het eerst. Opvallend is het relatief grote aantal bezoekers in de VS (ca. 40) en Engeland (ca. 20).

Het aantal leden van de vereniging blijft stabiel en schommelt rond de 1000.

Ad van Unnik - secretaris

HeerlijkHeden 7 FINANCIEEL VERSLAG 2009

BALANS Ultimo 2009 2008 2007 Ultimo 2009 2008 2007 Liquide 35.156,85 21.105,14 21.076,01 Te betalen 380,50 85,32 48,58 middelen Vooruit Te ontvangen 466,50 832,50 0,00 176,00 340,00 289,00 ontvangen Reserve Vooruit betaald 0,00 0,00 0,00 5.043,09 4.223,56 6.707,07 scholenproj. Reserve 5.502,00 0,00 0,00 boekenfonds Voor- 15.500,00 8.500,00 5.500,00 zieningen Vermogen 9.021,76 8.788,76 8.531,36 Totaal 35.623,35 21.937,64 21.076,01 Totaal 35.623,35 21.937,64 21.076,01

RESULTATENREKENING Lasten 2009 2008 2007 Baten 2009 2008 2007 Algemene kosten 2.574,20 4.080,70 4.064,31 Contributies 19.871,30 19.943,00 19.816,00 Verkoop- HeerlijkHeden 14.778,26 14.239,02 13.805,42 2.123,65 874,00 1.543,65 opbrengsten Activiteiten 1.318,25 1.283,29 837,50 Rente 342,54 248,56 36,97 Subsidie HVHB-uitgaven 1.000,00 0,00 580,39 1.728,00 1.438,00 1.640,00 Heemstede Incidentele Jubileumviering 0,00 0,00 -2.275,80 3.000,00 0,00 0,00 baten Overige Jaarpremie 2.218,19 1.123,54 0,00 2.056,41 1.457,45 0,00

BESTUUR HEERLIJKHEDEN baten Voorzieningen 7.000,00 3.000,00 5.500,00 Diversen 0,00 22,94 8,22 Voordelig 233,00 257,40 533,02 resultaat Totaal 29.121,90 23.983,95 23.044,84 Totaal 29.121,90 23.983,95 23.044,84

BEGROTING Lasten 2009 2008 2007 Baten 2009 2008 2007 Algemene 4.700,00 4.700,00 4.700,00 Contributies 19.400,00 19.000,00 18.000,00 kosten Verkoop- HeerlijkHeden 16.800,00 16.000,00 16.000,00 400,00 600,00 600,00 opbrengsten Activiteiten 1.500,00 1.100,00 300,00 Rente 300,00 300,00 300,00 Subsidie Voorzieningen 0,00 0,00 0,00 1.600,00 1.400,00 1.600,00 Heemstede Overige 800,00 0,00 0,00 baten

Nadelig 500,00 500,00 500,00 resultaat

Totaal 23.000,00 21.800,00 21.000,00 Totaal 23.000,00 21.800,00 21.000,00

8 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN VERKORTE TOELICHTING

Toelichting op de balans De 'liquide middelen' worden gevormd door de saldi van een betaal- en spaarrekening bij de ING (voorheen Postbank); aan het eind van 2009 waren er geen kasgelden. De post ‘te ontvangen' bestaat uit geleverde HVHB-uitgaven. Als gevolg van de ontvangst van de eigen bijdrage van de deelnemende basisscholen in het in het leerproject ‘Adriaan Pauw’ nam de 'reserve voor het scholenproject' toe tot € 5.043. Met het oog op het in het najaar 2010 uit te geven boek over Binnenweg en Raadhuisstraat is een fonds in het leven geroepen ter dekking van de publicatiekosten; een zogenoemd 'reserve boekenfonds'. Dit fonds is gevormd door een gift van € 2.002 door de Vereniging tot Behoud van het Dorpse Karakter Raadhuisplein, door een subsidie van de J.C. Ruigrokstichting van € 2.500 en door een bijdrage ten laste van de exploitatie. De 'voorzieningen' betreffen in de toekomst te verwachten beleidsmatige uitgaven op gebied van archief (€ 2.000), website/filmmateriaal (€ 2.000), ledenwerving (€ 1.500), lustrum (€ 3.000), jaarpremie (€ 4.000) en canon (€ 3.000). Als gevolg van het exploitatie-

overschot van € 233, nam het 'vermogen' licht toe tot € 9.021. BESTUUR

Toelichting op de resultatenrekening De 'algemene kosten' worden gevormd door bestuurskosten, i.c.t. en archief. De kosten van 'HeerlijkHeden' bestaan uit de posten productie ad € 11.941 en verzending ad € 2.837. In 2009 betreffen de kosten van de plaatsgevonden 'activiteiten' de voor- en najaarsbijeen- komst (incl. ALV.'en) en een tweetal rondwandelingen. De kosten van de 'jaarpremie' omvatten de Special bij de oktober-uitgave en de specifieke etiketten van de wijnen. Met het oog op de publicatie van het boek Binnenweg-Raadhuis- straat (een 'HVHB-uitgave') werd een bedrag van € 1.000 gestort in het zogenoemde boekenfonds. Tevens is € 4.000 toegevoegd aan bestaande 'voorzieningen'. Dankzij een legaat werd een nieuwe voorziening van € 3.000 getroffen met betrekking tot een te ontwikkelen canon. De 'contributies' werden bijeengebracht door circa 1.000 leden; evenals in voorgaande jaren bedroeg de (minimum)contributie € 18,00. Bijna 400 leden betaalden een extra bedrag. De gemiddelde bijdrage bedraagt in 2009: € 19,99. De 'verkoopopbrengsten' betreffen zowel oudere HVHB-uitgaven als het recente boek ‘Heemstede na de grenswijziging’. De 'incidentele baten' omvatten het legaat van Mevr. Zonderland-Peper. De 'overige baten' worden gevormd door een eenmalig bedongen korting, verzilvering van vreemde valuta van buitenlandse leden, enkele giften en advertentieopbrengsten uit HeerlijkHeden.

(De begroting voor 2010 vindt u op de volgende pagina.)

HeerlijkHeden 9 BEGROTING BATEN EN LASTEN 2010

Lasten 2010 2009 2008 Baten 2010 2009 2008 Bestuurskosten 3.500 4.000 4.000 Contributies 19.000 19.400 19.000 Verkoop- ICT 500 500 500 300 400 600 opbrengsten Archief 200 200 200 Rente 700 300 300 HeerlijkHeden Subsidie 12.800 12.800 12.000 0 1.600 1.400 Prod. Heemstede HeerlijkHeden Advertentie- 3.000 4.000 4.000 1.000 800 0 Verz. opbrengst Nadelig Aktiviteiten 1.500 1.500 1.100 500 500 500 resultaat Totaal 21.500 23.000 21.800 Totaal 21.500 23.000 21.800

BOEK OVER BINNENWEG EN RAADHUISSTRAAT: TEKEN NU IN

Na een ingrijpende herinrichting wordt in het najaar van 2010 de vernieuwde Binnenweg in Heemstede opgeleverd. Reden voor de Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek om rond die tijd een boek uit te brengen over Binnenweg en Raadhuisstraat in verleden en heden. BESTUUR HEERLIJKHEDEN

Een oud plaatje van de Raadhuisstraat: café De Kastanjeboom op de hoek van de Binnenweg en de Kastanjelaan (op de plek waar Aad Verdonschot jaren zijn rijwielhandel had en waar nu damesmodezaak Pauw zit). Later is het café nog enige tijd voortgezet op de hoek van de Lindenlaan en de Binnenweg.

10 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN Het boek doet de rijke geschiedenis van de straat uit de doeken. Hoe is de straat ooit ontstaan, welke functie had deze verbinding in de loop der eeuwen en hoe heeft die zich tot de winkelstraat ontwikkeld die ze nu is? Ook aan de tram is een hoofdstuk gewijd. Daarnaast worden er portretten van enkele winkels en winkeliers in opgenomen. Het boek is uitgevoerd in full-colour en is rijk geïllustreerd met oude én nieuwe foto’s en afbeeldingen. Kortom, een boeiende mix van verleden en heden.

Teken nu in De verkoopprijs van dit boek bedraagt € 24,95. Leden van de HVHB kunnen het met korting bestellen: zij betalen slechts € 19,95. Leden die in Heemstede en Bennebroek wonen, krijgen het voor dat bedrag thuisbezorgd. Wie buiten Heemstede of Bennebroek woont, moeten wij € 5 verzendkosten in rekening brengen. Zij krijgen het boek dus voor € 19,95 + € 5 per post thuisgestuurd. Teken in door een mailtje te sturen aan de voorzitter, Jaap Verschoor ([email protected]). Betaal nog niets, maar wacht op de rekening die bij het boek gevoegd zal zijn. Ook op de algemene ledenvergadering van 20 mei kunt u intekenen.

Na verschijnen is het boek ook verkrijgbaar in de boekhandel (€ 24,95). BESTUUR

Jaap Verschoor - voorzitter

Binnenweg en Raadhuisstraat in verleden en heden Verschijnt najaar 2010 Ca. 128 pagina’s, full-colour Formaat ca. 20 x 27 cm Auteurs: Michel Bakker, Ad van Kamp, Hans Krol, Meindert Stokroos, Wim de Wagt en Frits-David Zeiler, plus bijdragen van Marloes van Buuren, Frans Harm, Cees Peper en Klaartje Pompe. Verkoopprijs € 24,95, intekenprijs € 19,95.

HeerlijkHeden 11 RONDWANDELING DOOR DE KERN VAN BLOEMENDAAL

Om op zondag eens iets anders te doen organiseren wij op zondag 30 mei 2010 van 14.00 tot 16.00 uur een rondwandeling door de kern van Bloemendaal. De meesten van ons kennen Bloemendaal, maar ook met het oog op de gemeentewijziging van Bennebroek naar Bloemendaal lijkt het ons een goed idee deze gemeente eens wat nader te gaan bekijken. Onder de enthousiaste en kundige leiding van Joan Patijn,

HEERLIJKHEDEN voorzitter van de Vrienden van de Dorpskerk Bloemendaal, gaan wij de Nederlands Hervormde kerk uit 1636 bekijken en gaat zij ons van onder de kansel een uitleg geven over de kerk en zijn historie. Daarna vertrekken wij voor een rondje om de kerk, waar Joan ons ook veel over kan vertellen. Kortom, een leerzame en gezellige zondagexcursie. Graag verwachten wij u om De Dorpskerk aan het Kerkplein in Bloemendaal. (Foto: Frans Wetting) uiterlijk 14.00 uur bij de aangebouwde consistorie aan de zuidzijde van de Dorpskerk aan het Kerkplein 1 in Bloemendaal. Wij worden daar getrakteerd op een kop thee of koffie en gaan dan gezamenlijk de kerk in. EVENEMENTEN Wilt u aan deze excursie deelnemen, dan kunt u zich opgeven bij: Eveline van Bemmel: 023-5282659 (Het antwoordapparaat staat aan!)

De kosten voor deze excursie bedragen € 2,50.

Ik hoop tot 30 mei!

Eveline van Bemmel-Noorman van der Dussen - evenementencommissie

12 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN VAN KONINGSSPIL EN WUIFELAAR

HVHB-EXCURSIE NAAR MOLEN DE ADRIAAN, 27 FEBRUARI 2010

Regen en harde wind op de laatste zaterdag van februari hebben een aantal excursiegangers ervan weerhouden naar de Adriaan te komen. Wie er wel is wordt beloond met een stevig draaiende molen en krijgt een goede indruk van de kracht waarmee de molen z’n werk kan doen.

Staand op de stelling buiten of op de steenzolder, waar de molenstenen hun maalwerk kunnen doen, voel je de vloer trillen. De draaiende wieken schieten langs, de wind hoor je, voel je en zie je als de wieken bij een extra windstoot nog

wat sneller draaien. Dit is wat EVENEMENTEN anders dan een toeristisch plaatje op een ansichtkaart. De indrukwekkende techniek van de molen wordt door de enthousiaste gidsen duidelijk uitgelegd. Prachtige maquettes tonen de werking van de Adriaan en van andere types molens. De gebruikte woorden zijn pure poëzie: bovenbuitenkruier, koningsspil, Er zijn verschillende soorten wieken en bespanningen. kruirad, voorzomer, wuifelaar… Wie meer wil weten over de herbouwde molen aan de Papentorenvest kan het beste zelf een keer een kijkje gaan nemen, bij voorkeur op een dag dat de molen draait. Informatie over openingstijden en rondleidingen (en nog heel veel meer) vindt u op www. molenadriaan.nl. U kunt ook bellen met nummer 023-5450259.

Marloes van Buuren (tekst en foto’s)

Het trappenhuis van de Adriaan is beschilderd met spreuken die op molens slaan.

HeerlijkHeden 13 KARAKTERBEHOUD: DE STAND VAN ZAKEN IN MAART 2010

In de vorige HeerlijkHeden konden we u een lange lijst van nieuwe gemeentelijke monumenten in Heemstede tonen. In De Heemsteder ziet u wekelijks een foto met beschrijving van één van deze gemeentelijke monumenten. We hopen dat de plannen van de gemeente Bloemendaal om ook hun lijst van gemeentelijke monumenten dit jaar uit te breiden op schema ligt, zodat er ook in Bennebroek weer een aantal bij komen.

Wilhelminaplein Na de laatste bijeenkomst in december waarin de gemeente en de klankbordgroep de verschillende varianten voor herinrichting bespraken, heeft de gemeente een aantal varianten verder uitgewerkt en in februari voorgelegd aan de Commissie Ruimte. Deze commissie moest bepalen welke variant uiteindelijk voor inspraak in de gemeenteraad voorgelegd zou worden. Helaas konden de partijen het niet eens worden en ligt het besluit nu weer bij de verantwoordelijk wethouder. Wat er gaat gebeuren, nu inmiddels ook de gemeenteraadsverkiezingen hebben plaatsgevonden, is nog niet duidelijk. Voorlopig niets, zo lijkt het, maar wij houden de vinger aan de pols. Hoe de inrichting ook vorm zal krijgen, wat de HVHB betreft is het van groot belang dat het historische karakter van het plein behouden blijft.

Conceptnota Archeologie In de vorige HeerlijkHeden melden we u over de Wet op de Archeologische Monumentenzorg en de consequenties daarvan voor de Nederlandse gemeenten. De conceptnota Archeologie, die vorig jaar door de gemeente werd opgesteld, is inmiddels van commentaar voorzien door de HVHB. In april wisselt een afvaardiging van ons bestuur met vertegenwoordigers van de gemeente verder van gedachten hierover.

Grenspalen Bennebroek-Hillegom Een lid van onze vereniging maakte ons attent op de slechte staat waarin een aantal oude grenspalen aan de Zandlaan en de Kennemerbeekweg zich bevinden. De grenspalen zijn een provinciaal monument. We weten inmiddels dat de gemeente Bloemendaal verantwoordelijk is voor het onderhoud van de grenspalen en hebben eind maart gehoord dat er binnenkort begonnen wordt met de

KARAKTERBEHOUD HEERLIJKHEDEN opknapbeurt.

Marijke Meijer - commissie karakterbehoud

Oude grenspaal aan de zuidkant van de Kennemerbeekweg. (Foto: Marloes van Buuren)

14 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN VIJF GLASGRAVURES VAN HEEMSTEEDSE BUITENPLAATSEN

HVHB-lid Mirjam Buys meldde ons dat in het AVRO-televisieprogramma Kunstuur van 21 november 2009 aandacht werd besteed aan een bijzondere glazen bokaal met afbeelding van Meer en Berg, aangekocht door het Haags Gemeentemuseum. Dat is aanleiding om aan deze en enkele andere glasgravures met voorstellingen van Heemsteedse buitenplaatsen beknopt aandacht te besteden.

Lange historie De kunst van het glas maken is al ruim 3.000 jaar oud en ontstond in het Nabije Oosten. De Romeinen brachten de kunst naar Europa waar deze in de zesde eeuw praktisch verloren ging. In de 13e eeuw kwam het glasblazen

in Venetië tot bloei, later gevolgd door Bohemen. Door middel van slijpen, drillen, graveren, stippen of etsen werden decoraties op glaswerk aangebracht. De techniek van met een rad geslepen glas was al bij de oude Egyptenaren bekend en werd ook door de Romeinen toegepast. Daarbij wordt het glas tegen snel ronddraaiende stenen of een metalen schijf gedrukt, waarop een met zand of diamantpoeder vermengd waterstraaltje vloeit. Bij een gegraveerd glas worden verschillende technieken onderscheiden. 1) De genoemde radgravure. 2) De diamant- of lijngravure door met een diamantje (gemonteerd op een stift) over het glasoppervlak te bewegen. Van oorsprong is dit een Venetiaanse uitvinding die zich in de loop van de zestiende eeuw als een belangrijk exportartikel over Europa verspreidde. Kunstzinnige vrouwen als Anna Roemers Visscher, Maria Tesselschade en Anna Maria van Schuurman beoefenden deze techniek in ons land. Glasbokaal met afbeeldingen van de buitenplaats 3) De in ons land ontwikkelde stiptechniek Meer en Berg, toegeschreven aan Simon Jacob ofwel stippelgravure kwam in de 18e Sang, in Amsterdam gesneden tussen 1765-1770. eeuw tot hoogtepunten. (Afbeelding: www.verenigingrembrandt.nl)

HeerlijkHeden 15 De gestipte glasdecoraties zijn samengesteld uit fijne putjes, die met een diamantstiftje zijn aangebracht. 4) De techniek van geëtst glas komt pas voor vanaf de 19e eeuw. Het werkstuk werd met een waslaagje overtrokken, waarna, vergelijkbaar met een koperen etsplaat, met een etsnaald figuren werden in getekend.

Uit de 17e eeuw overgeleverde glasgravures zijn betrekkelijk zeldzaam, maar veel is bewaard gebleven uit de daarop volgende eeuw. Grotere collecties gegraveerde drinkglazen en bokalen bevinden zich o.a. het Rijksmuseum, het Amsterdams Historisch Museum en Museum Willet-Holthuysen, het Gemeentemuseum in ’s-Gravenhage en het Historisch Museum te Arnhem (welke laatste verzameling als bruikleen van De Vos van Steenwijk nu is verkocht). Genoemde glasverzamelingen zijn tevens in afzonderlijke geïllustreerde catalogus- boekwerken samengevat.

Jacob Sang Een zeer getalenteerd glasgraveur was (Simon) Jacob Sang (ca. 1720-1786). Hij was afkomstig uit het Duitse Erfurt in Saksen, vestigde zich in het midden van de 18e eeuw

HEERLIJKHEDEN in Amsterdam en overleed in Nigtevecht. Van zijn hand zijn meer dan 90 gesigneerde glazen bekend, daterend van 1752 tot 1783. Dertien daarvan zijn glazen met Nederlandse familiewapens. Evenals bij zilverwerk werd glaswerk met gegraveerde teksten en voorstellingen soms vervaardigd bij gelegenheid van een bijzondere gebeurtenis, bijvoorbeeld een huwelijk. De meeste glazen zijn echter voor algemene dronken vervaardigd. Bijvoorbeeld: het lands welvaren, de goede vriendschap, het groeien en bloeien van ossen, koeien etcetera. Gelegenheidsglazen zijn zowel voor publieke en politieke gebeurtenissen gemaakt als in de private familiesfeer. Met medewerking van mevrouw Anna Laméris van Frides Laméris, een kunst- en

Details van de glasbokaal van Meer en Berg. Links het toegangshek met op de achtergrond het Haarlemmermeer, rechts de door Daniël Marot ontworpen tuin. (Afbeelding: www.verenigingrembrandt.nl)

16 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN antiekhandel in Amsterdam, gespecialiseerd in aardewerk, porselein en glas, konden tot nu toe vijf gegraveerde glazen worden getraceerd die betrekking hebben op vroegere hofsteden in Heemstede.

Meer en Berg De bokaal met deksel met afbeeldingen van de buitenplaats Meer en Berg wordt toegeschreven aan Simon Jacob Sang en is in Amsterdam gesneden tussen 1765-1770. De hofstede Meer en Berg was van 1749 tot 1791 in bezit van Aernout van Lennep, doopsgezind koopman uit Amsterdam, die de buitenplaats erfde van zijn moeder Petronella de Neufville (1688-1749). Op de kelk zijn twee voorstellingen gegraveerd van de hofstede waartussen twee allegorische vrouwenfiguren: Vriendschap (met de tekst ‘In signum Amicitia’) en Dankbaarheid (met de tekst ‘Et Gratitudinis’). De gravures laten fraaie details zien van de omstreeks 1730

door Daniël Marot ontworpen tuin met beeldengroepen van Jan van Logteren. ­ Te zien is ook het nog bestaande monumentale toegangshek tussen de twee huizen aan de Glipperdreef, waarvan enkel Meerzicht nog resteert. De prachtige bokaal bleef in handen van de familie. Toen jonkheer Hendrik Jan Deutz van Lennep (1866-1934) door verkeerde beleggingen in financiële moeilijkheden raakte, is het glas met o.a. een aantal tuinbeelden van Van Logteren aangekocht door kunsthandel Jacques Goudstikker. Op de veiling van de glascollectie van Goudstikker in november 1950 verwierf Jaap Polak Sr. uit Amsterdam de bokaal. In 2008 is hij aangekocht door het Gemeentemuseum Den Haag. Een ander glas in radgravure uit het tweede kwart van de 18e eeuw, in bezit van het Amsterdams Historisch Museum en met de tekst “’t groeien en bloeijen van Meer en Berg” heeft betrekking op de hofstede Meer en Berg nabij Bloemendaal, eerder bekend onder de naam Cloeckendael.

Bosch en Hoven Op 22 november 1986 schreef Glas uit ca 1740 met een gravure van de hofstede kunsthandelaar en antiquair Frides Laméris Bosch en Hoven. (Foto: antiekhandel Frides Laméris, aan burgemeester jhr. Mr. O.R. van den Amsterdam)

HeerlijkHeden 17 Bosch. De brief bevatte een foto met gegevens over een glasgravure uit circa 1740 van de hofstede Bosch en Hoven. Het glas, gegraveerd in radgravure techniek, is intussen verkocht aan een particulier. Het bevat de voorstelling van het Huis Bosch en Hoven te Heemstede, dat werd gebouwd in opdracht van Benjamin Dutry, heer van Haeften en bewindhebber van de Oost-Indische Compagnie. Op 16 mei 1726 verkocht zijn zoon mr. Jan Dutry de toen nog naamloze buitenplaats voor ƒ 15.000,- aan Jacob Alewijn Ghijsen die wel de opdracht voor dit gelegenheidsglas moet hebben verstrekt. Het is rondom gegraveerd. De tuin met bomen, hek en schapen maakt deel uit van de gravering aan de achterzijde. Aan de voorzijde zien we behalve het hoofdhuis zelf ook twee rijtuigen en een menselijke gestalte die in de deur staat.

Bosbeek Uit met midden van de 18e eeuw dateert een ongesigneerd glas met radgravure waarbij de dronk luidt: “’t groeie en bloeje van Boschbeek’. Het is een wijnglas met grote kelk met een zeszijdige Silezische stam. Voor het herenhuis zit een man op een

HEERLIJKHEDEN stoel naast een tafel een Goudse pijp te roken en wijn te drinken. Dat is vrij zeker eigenaar Gerard Aarnout Hasselaer (1698-1766). Hij was een aantal jaren burgemeester van Amsterdam en vanaf 1736 tot zijn overlijden eigenaar van de buitenplaats Boschbeek, waarvan hij vooral het interieur verfraaide. Rechts van het huis is een weiland te zien met een paard, een geit en een koe, vermoedelijk Overthoorn tussen Bosbeek en het Meer verbeeldende. Op de achtergrond het Haarlemmermeer met daarop drie zeilschepen, in de verte een toren (van het Slot?) en een ton ofwel vuurbaak die op de grens van het Spaarne en het Haarlemmermeer lag. Het glas wordt te koop aangeboden door antiekhandel Frides Laméris in de Nieuwe Spiegelstaat 55 te Amsterdam.

Leyduin Een met geslachtswapens gegraveerd wijnglas uit 1752 heeft betrekking op Leyduin. Het bevindt zich in de verzamelingen van het Rijksmuseum Glas uit het midden van de 18e eeuw met de gegraveerde tekst “ ’t groeie en bloeje van (zie: P.C. Ritsema van Eck, Glass in the Boschbeek” en afbeeldingen van de eigenaar en Rijksmuseum. Volume II. Amsterdam, 1995, omgeving van de buitenplaats Boschbeek. blz. 207). (Foto: antiekhandel Frides Laméris, Amsterdam)

18 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN In 1748 trouwde Jan Janszoon van Loon (1725-1792) met Maria Backer (1724-1797). Vier jaar later schonk zijn vader het echtpaar het buitenhuis Leyduin bij Heemstede. Een inscriptie aan de bovenzijde van het glas verwijst hiernaar. Aan beide zijden van een bloeiende boom zijn de familiewapens van de Amsterdamse patriciërsfamilies Van Loon en Backer gegraveerd. De vergelijking is typerend met een glas ter ere van stadhouder prins Willem IV en zijn vrouw Anne van Hannover dat zich in het Victoria & Albert Museum te Londen bevindt. Om die reden wordt het ongesigneerde Leyduin-wijnglas toegeschreven aan Simon Jacob Sang.

Huis te Manpad Een gelegenheidsbokaal om te drinken op het Huis te Manpad. Op de kelk staat een inscriptie met wens: “Het welvaren van het Huys te Manpad”. Het glas heeft een grote trechtervormige, aan de onderzijde

afgeronde kelk. De stam is tweeledig: twee knopen met parallelle luchtslingers boven twee knopen met daarin een grote luchtvoet. Het glas heeft een conische voet. De gravure staat direct langs de rand van de kelk. Langs de rand van de kelk een radgravure van band met daarin telkens drie gepolijste stipjes alternerend met ringen waaraan lauwertakjes hangen. Deze lauwertakjes alterneren met twaalf vruchtenguirlandes. De gravure op de bokaal is niet gesigneerd maar wordt gedateerd tussen 1770 en 1783 en toegeschreven aan de Amsterdammer Simon Jacob Sang. De opdrachtgever was vermoedelijk Cornelis van Lennep, die in 1773 huwde met Cornelia Henrietta van de Poll. Het glas bevindt zich niet meer in het Huis te Manpad, maar in een particuliere verzameling.

Ten slotte In Haarlem beschikken zowel de sociëteit Trou Moet Blijcken als het Frans Hals Museum over een collectie gegraveerde gelegenheidsglazen. Onderzocht moet Wijnglas uit 1752 met de familiewapens van de nog worden of zich hier wellicht in depot toenmalige bewoners van Leyduin. glazen bevinden die mogelijk een relatie (Afbeelding: Rijksmuseum, Amsterdam) hebben met Heemsteedse taferelen.

HeerlijkHeden 19 Een excellent glasgraveur uit de negentiende eeuw was de Amsterdammer Daniël Henriques de Castro (1806-1863), die zich toelegde op het graveren van Hebreeuwse inscripties. Van hem zijn veel werkstukken aanwezig in het Joods Historisch Museum. In het Amsterdams Historisch Museum (AHM) bevindt zich een kelkglas in radgravure en etstechniek met monogram AS uit 1861. Het glas verbeeldt bloemen en bomen met vogels en in het medaillon een werkplaats van een lithografeerinrichting. Boven een krans met opschrift: J.H. Morriën (die tekenaar en graveur was). Het werd in januari 1923 door mevrouw Van Rhoon-Morriën uit Heemstede aan het AHM geschonken. De graveur en letterontwerper S.L. (Sem) Hartz (1912-1995), die bij de firma Joh. Enschedé & Zonen werkzaam was, heeft als liefhebberij verscheidene glasgravures in kalligrafische letters uitgevoerd. Op commerciële basis zijn de laatste decennia door Kunstatelier Decor Art in Breda diverse lokale taferelen, o.a. buitenplaatsen op glas aangebracht, maar deze blijven hier buiten beschouwing. In het raadhuis van Heemstede zijn in een vitrine een aantal glazen met tekstgravures uitgestald, die in de loop van de tijd als geschenk zijn aangeboden door bestuurders van jumelagegemeente Royal Leamington Spa.

HEERLIJKHEDEN Hans Krol

IN MEMORIAM WIM VERSPOOR

Op 23 februari 2010 overleed op 91-jarige leeftijd Wim Verspoor, erelid van de Historische Vereniging Heemstede-Bennebroek. Wim Verspoor was jarenlang zeer actief voor de vereniging. Hij kwam als klein jochie in Heemstede wonen en heeft er, op zes jaar Hengelo na, zijn hele verdere leven gewoond. Begin jaren ’70 sloot hij zich aan bij onze vereniging. In 1975 hield hij tijdens een ledenvergadering een vurig pleidooi om meer aan ledenwerving te doen en was hij lid van de kascommissie. Het jaar daarop werd hij secretaris en die functie heeft hij vijftien jaar tot 1991 met verve vervuld. Daarnaast was hij een aantal jaren redacteur van de nieuwsbrief, de voorloper van HeerlijkHeden. Hij was actief in de strijd voor het karakterbehoud van Heemstede en zat in de jaren 1981-1985 in de redactiecommissie van een te schrijven boek over Heemstede in de jaren 1940-1945. Bij zijn afscheid van het bestuur in 1991 kreeg hij een ets van de Belvédère en ontving hij het erelidmaatschap van de vereniging. Bij de uitvaartplechtigheid was de HVHB vertegenwoordigd door Hans Krol, die ook gesproken heeft. De HVHB is Wim Verspoor zeer erkentelijk voor alles wat hij voor de vereniging gedaan heeft.

Jaap Verschoor - voorzitter

20 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN DE HARTEKAMP, EEN OUD GEBOUW EEN NIEUWE KLEUR

EEN INLEIDING IN HET KLEURONDERZOEK AAN HET HOOFDGEBOUW

In december 2009 is een kleurenonderzoek verricht aan de buitenzijde van de Hartekamp. Dit onderzoek was een voorwaarde van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed voor subsidieverlening en ook de gemeente Heemstede had in haar monumentenvergunning deze voorwaarde opgenomen. Het onderzoek gebeurde in opdracht van Hylkema Consultants en is verricht door Rob Crèvecoeur van Atelier Amati uit Epe en Peter Dijkman en Claudia Junge van Restauratieatelier Fort op de Biltstraat te Utrecht. Rob Crèvecoeur geeft hieronder een helder verslag van de achtergronden, werkwijze en conclusies.

Ieder gebouw heeft een verleden. Daarbij denken we meteen aan een historisch verleden: het gebouw is zo en zoveel jaar oud. Ieder gebouw heeft ook een fysiek verleden, vrijwel alle oude gebouwen hebben wel perioden van verval, opknapbeurten, verbouwingen en

aanpassingen meegemaakt. Met de Hartekamp is dat niet anders. Vanuit de oorspronkelijke boerenhofstede van de Haarlemse familie van Berkenrode, via Hendrik Zeegersz. Van de Camp, Jacobus Heibloq, Johan Hinlopen, George Clifford, de geslachten Brants en Van Verschuer en de onder architectuur van Prof. Dr. J.A.G. van der Steur (in 1902) en H.C. Brechterbreiter (in 1921) aangebouwde zijvleugels is het huis geworden tot wat het nu is. Zoals bij elke overgang naar een nieuwe eigenaar toch wel gebruikelijk is, worden er op dat moment, naar de smaak van de nieuwe eigenaar, aanpassingen gedaan aan interieur

De plekken waar kleurmonsters zijn genomen zijn op deze tekening aangegeven. (Afbeelding: Hylkema Consultants, Utrecht)

HeerlijkHeden 21 en exterieur. Bij grote verbouwingen, zoals het aanbouwen van de zijvleugels, streeft men naar een nieuw architectonisch geheel. Niet alleen in vorm, maar ook in afwerking worden de nieuwe en oude bouwdelen met elkaar verbonden. Voor de Hartekamp zijn dan de verbouwingen rond 1902 en in 1921 ijkpunten. Op die momenten zal, behalve de aanpassingen in de architectuur, ook groot onderhoud hebben plaatsgevonden en is mogelijk een nieuwe pleister- en verflaag opgebracht. Voor onderzoekers is het daarom van belang de geschiedenis van een gebouw te kennen.

Kleuronderzoek, pigmenten en hun geschiedenis Wanneer we een willekeurige verfwinkel binnenlopen, kunnen we daar honderden verschillende kleuren laten mengen. De vraag zou kunnen opkomen of we niet met bijvoorbeeld 10 of 15 kleuren toe zouden kunnen. Een beetje evenredig verdeeld over de kleurencirkel, een beetje helderder en een beetje meer terughoudende kleuren, voor ieder wat wils. Als we bij onszelf te rade gaan weten we meteen al dat zo ongeveer iedereen weer een andere voorkeur heeft voor bepaalde kleuren. De verfindustrie speelt daarop in door ons via het mengsysteem alle keus van de wereld te geven. Van het meest felle rood tot zachte pasteltinten, zowel voor binnen en buiten, voor op hout, steen of metaal, alles is te krijgen, een ware luxe aan kleur en materiaal.

HEERLIJKHEDEN Dat was in het verleden wel anders. De kleurgevende pigmenten waren meest natuurlijke producten. Gewassen aarden gaven de okers en ombers, ijzeroxide gaf het typerende bruinrood. Voor schilderijen werden ook uit plantenkleurstoffen gemaakte pigmenten gebruikt en men vermaalde halfedelsteen zoals lapis lazuli tot een schitterend blauw. Op het moment dat de scheikunde vanuit de alchemie ontwaakte en daaruit weer de opkomst van de industrie voortkwam, kreeg men beheersing over productieprocessen.

Er ontstonden steeds meer synthetische pigmenten, naast de oorspronkelijke vanuit een natuurlijke bron. Overigens is één van de alleroudste synthetische pigmenten het Egyptisch blauw, een zeer stabiel pigment op basis van koper-calcium-silicaat. Vanaf de allereerste Egyptische dynastieën werd het zeer veel gebruikt. Monsters ervan, sommige ruim 3000 jaar oud, tonen aan dat de kleur sindsdien nauwelijks van tint is veranderd. Kennis van deze pigment-ontstaansgeschiedenis is een goed hulpmiddel voor de kleurenonderzoeker die een aangetroffen pigment kan onderzoeken en vaststellen of dat pigment van natuurlijke of synthetische oorsprong is. Omdat niet alle pigmenten tegelijk werden ontdekt heeft een bepaald pigment een ‘onderste datum’, namelijk de tijd waarin dat pigment op de markt kwam. Tref je een dergelijk pigment in een verflaag ergens aan, dan kan die laag dus nooit ouder zijn dan het moment waarop dat pigment ook werkelijk verkrijgbaar was. Enkele voorbeelden van moderne pigmenten en hun ontstaansdatum zijn bijvoorbeeld de verschillende gele pigmenten: chromaatgeel, 1816, cadmiumgeel, 1820, cobaltgeel, 1852 en voor de witte pigmenten: zinkwit, 1814 en titaanwit ontdekt in 1921. Tussen de datum van ontdekking en algemene toepassing liggen vaak ook weer enkele jaren. In ieder geval zal een verflaag met daarin bijvoorbeeld zinkwit nooit ouder kunnen zijn dan 1814. Behalve dat de samenstelling van een pigment een soort onderste datum aan een verflaag geeft, kan uit die samenstelling ook duidelijk worden in hoeverre de bij onderzoek aangetroffen kleur in een dergelijke laag nog de originele kleur is of inmiddels is verbleekt of vergrauwd. De vanouds gebruikte minerale pigmenten zoals de aardkleurstoffen die in feite niets anders zijn dan zeer kleurvaste, vaak ijzeroxide bevattende stoffen, zullen aan

22 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN een verflaag nog steeds dezelfde kleur geven. Zeer lichtgevoelige kleurstoffen daarentegen, zoals sommige paarse en roze-rode kleurstoffen op basis van plantensappen of geplette insecten (bijv. karmijn), zijn al na relatief korte tijd zó van kleur veranderd dat als men die aantreft en zonder nadenken zou reconstrueren, men mijlen ver van de oorspronkelijke kleur af kan zitten. Het werk van de kleurenonderzoeker is dus méér dan goed kijken en krabben, het vraagt interpretatie van de bouwkundige ondergrond en kennis van de mogelijk gebruikte pigmenten en bindmiddelen.

Kleuronderzoek in de praktijk Bij de Hartekamp was de vraag van de restauratiearchitect Hylkema Consultants/De Vries of kon worden nagegaan of de huidige kleurstelling van het gebouw aan de buitenkant origineel was of dat er nog oudere kleuren konden worden gevonden. Daarop is op basis van de bouwkundige geschiedenis van het gebouw bepaald waar het zinvol zou zijn om kleurvlakken bloot te leggen.

De kleurlaagopbouw op de in 1902 en 1921 aangebouwde zijvleugels vormden daarbij voor díe delen van de Hartekamp een eigen ‘onderste’ datum. Het lag natuurlijk zeer voor de

hand dat op het hoofdgebouw mogelijk nog oudere kleurige afwerkingen zouden kunnen worden gevonden. Dan volgt het ‘krabben’. Met behulp van scherpe scalpelmesjes en een loupe worden op de als relevant geziene plaatsen venstertjes blootgelegd. Daarbij krabt men telkens een laagje dieper totdat men op de ondergrond zit. De waarnemingen worden op verschillende onderling vergelijkbare vlakken uitgevoerd om te voorkomen dat men toevallig nèt op een reparatieplek zat of op een mooi afgewerkt, maar later toegevoegd element zit. Dat overkwam ons bij het blootleggen van de lagen aan één der deurposten van de voordeur, waar een mooi pakketje verflagen te voorschijn kwam, maar eronder een soort vezelplaat bleek te zitten: een reparatie! Bij de Hartekamp zijn verspreid over de gehele buitenzijde vele vlakken blootgelegd. Niet altijd leverde dat een prachtig rechthoekig vlakje op, de lagen zitten soms zo aan elkaar gehecht dat het nagenoeg niet mogelijk is een goede scheiding aan te brengen. Dan brengt een soort kunstmatige slijtplek nog wel eens uitkomst. Aanvullend kunnen monstertjes van de gehele verflaagopbouw worden genomen om die onder de microscoop te bestuderen. Een dergelijk monstertje wordt dan in een transparante kunsthars ingebed en haaks op de verflaagjes aangeslepen. Men kijkt dan op de lagen en dan zijn ook dunne glacislagen te zien. Ook is dan vaak iets te zeggen over een verflaag of die wat langer heeft bestaan. Er zijn vaak craquelures te zien of een vuillaagje.

De resultaten van het onderzoek op de Hartekamp Op tal van plaatsen werd een vlakje blootgelegd. Er bleken op alle muurvlakken niet erg veel laagjes aanwezig te zijn, onder het huidige grijzige wit vonden we vrijwel overal één tot twee laagjes van een lichte okerkleur. De laagopbouw op het hoofdhuis en de aangebouwde vleugels verschilde niet van elkaar. De gevonden oudste kleur voor de muurvlakken konden we vaststellen op een okerkleur die, vergeleken met de waaier van Sikkens lag tussen de kleurnummers F2 15 85 en F2 1575. Het bindmiddel leek wat wittig te zijn, de oorspronkelijke kleur zal iets zwaarder van toon

HeerlijkHeden 23 zijn geweest. Ofschoon we hadden verwacht dat het middendeel met het torentje in kleur een accent zou hebben gehad, konden we hiervan geen bevestiging krijgen. Wel werd duidelijk dat al vanaf ongeveer de tweede schilderbeurt (terwijl de muurvlakken nog okergeel zijn) deze bouwkundige onderdelen in een licht grijs zijn afgewerkt. Een belangrijk detail werd vastgesteld in de wijze waarop de (kalk) pleister is afgewerkt. Na een eerste raaplaag is een schuurlaag aangebracht en hierin zijn schijnvoegen getrokken. Deze verdelen de muurvlakken zodanig dat men de indruk kan krijgen alsof het huis is opgetrokken uit natuursteenblokken. In de verder monochrome afwerking geven deze schijnvoegen een mooi spel van licht en schaduw, zodat de wat grotere vlakken nooit saai ogen. Raamkozijnen bleken als oudste afwerking in een ‘afgetoond’ wit te zijn afgewerkt. De blinden waren eveneens licht, mogelijk iets meer beige. Op de blinden werden maar een paar verflaagjes gevonden. Dat bracht ons ertoe te veronderstellen dat deze blinden niet erg oud zijn; door hun vormgeving zijn blinden altijd snel aan een onderhoudsbeurt toe en zo hadden we juist hierop veel kleurlaagjes verwacht. Het mooie zware ijzeren hek voor de deur bleek als oudste kleur in een mooi blauwig grijs te zijn afgewerkt. De kleur komt drie keer voor, voordat men overgaat naar het huidige

HEERLIJKHEDEN donkergroen. Versierende elementen erin zijn mooi verguld geweest. Balusters op de twee balkons boven de uitbouwen waren en zijn nog steeds afgetoond wit.

De interpretatie van de waarnemingen en een mogelijke keus voor de toekomst Er zijn duidelijke kleuren gevonden, maar ook moest worden vastgesteld dat deze zeer waarschijnlijk niet verder terug gaan dan tot één van de grotere verbouwingen, begin 20-ste eeuw. De vertaling van de waarnemingen is echter niet moeilijk. Het huis is architectonisch rustig, voornaam en éénduidig. In een licht oker geschilderd, met een wat afgetoond wit voor de zonneblinden en raamkozijnen en eventueel een wat grijziger middendeel zal het geheel er bijzonder uitzien. Want dat is wat kleur op de buitenkant doet: verbijzonderen.

R. Crèvecoeur

24 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN BLEKERIJEN EN WASSERIJEN IN KENNEMERLAND, DEEL 5

DE BLEKERIJEN IN BENNEBROEK

De duinstreek van Kennemerland is eeuwen bekend geweest om zijn blekerijen. Het gebied strekte zich uit tussen Hillegom en Velsen. In een reeks artikelen laten we u nader kennis maken met deze voor de streek zo belangrijke bedrijfstak. Dit laatste deel gaat over de blekerijen in Bennebroek.

Net als in Heemstede waren de blekerijen in Bennebroek geconcentreerd langs de aan- en afvoersloten en vaarten. De Roohellervaart, gegraven in 1622, nu bekend als de Bennebroekervaart, stond in verbinding met het duingebied en het Haarlemmermeer. We maken een wandeling in het verleden langs de blekerijen en maken kennis met de eigenaren van deze bedrijven. In veel gevallen zijn dat kapitaalkrachtige lieden, zoals bezitters van buitenplaatsen als de Hartekamp. Ook kooplieden uit Haarlem en uit Amsterdam lieten hun oog vallen op deze objecten waarmee zij hoopten hun rijkdom nog te vermeerderen.

De ambachtsheren van Bennebroek en Heemstede, de heren Pauw, hadden nogal wat blekerijen in bezit. Veelal verpachtten zij hun bezittingen aan de blekers. Dankzij een fraaie kaart uit 1659 van Floris Tromp kunnen alle toen bestaande blekerijen nauwkeurig gelokaliseerd worden. (Zie pag. 28 - 29 voor de volledige kaart.)

Uitsnede uit de kaart van Floris Tromp uit 1659. De weg vanaf middenonder schuin omhoog (langs de Bennebroekervaart) is de huidige Bennebroekerlaan met op het kruispunt links de Binnenweg en rechts de Schoollaan. Bij B lag het Huis te Bennebroek, links van P de Hervormde Kerk. Het noorden is linksonder.

HeerlijkHeden 25 Wandeling We starten onze verkenning aan de noordkant van de Binnenweg en lopen van noord naar zuid. De Binnenweg is onderdeel van de oude weg van Haarlem tot en met Bennebroek, ongeveer parallel aan de Herenweg. Meteen over de grens Heemstede-Bennebroek, genaamd ‘de scheyt’ bij de Hervormde Kerk (1679) van Bennebroek, lag aan de westzijde de eerste blekerij. Het was “een Camerijcksdoeck ofte lijnwaet bleekerij, ter grootte van 2 morgen, 38 roeden, bestaande in bleeckvelde, moestuijn, boomgaert, woonhuijs, spoel- en waskamer, paerdestal, scheuringe (schuren), gelegen aan de scheijt van de heerlijkheid Heemstede”, aldus de acte uit 1696. In dat jaar droeg Adriaan Pauw jr. (1622-1697), de heer van Bennebroek en jongste zoon van Adriaan Pauw, dit bezit over aan Jan Hinlopen, postmeester in Amsterdam en eigenaar van de Hartekamp. Hinlopen had zeker geen aspiraties om bleker te worden. Het ging hem om de winst die het bedrijf opleverde via de pachter die het vak wel verstond. De nieuwe eigenaar van de Hartekamp, George Clifford sr., had toen de gronden die grensden aan het landgoed. Kleinzoon George Clifford jr. was een van de beroemdste en vermogendste bezitters van de Hartekamp. Hij was het die Linnaeus aanstelde als botanicus. Linnaeus bracht hier een uitzonderlijke collectie gewassen tot stand. Later zou Linnaeus deze beschrijven

HEERLIJKHEDEN in het beroemde boekwerk Hortus Cliffortianus. Dankzij zijn grote vermogen was Clifford in de gelegenheid zijn grondgebied uit te breiden. In 1733 strekten “het huijs en de lakenbleeckerijen met de bleekvelden” van Clifford zich uit van de grens van Heemstede tot aan de Roohellervaart (hoek Bennebroekerbrug). Zo’n vijftig jaar later, in 1788, verkochten de erven van mr. Pieter Clifford twee blekerijen aan Jan Cliquet uit Amsterdam, de “lijnwaet of Camerixdoekblekerij” en nog een andere blekerij aan de Bennebroekervaart (laan). De eigenaars van de Hartekamp wisten wel wat zaken doen was. Maar de ambachtsheren van Heemstede en Bennebroek ook. De blekerij die grensde aan de “Camerijksdoek ofte lijnwaetblekerij” was lang in het bezit van deze heren. Via schimmige transacties kwam de “cleerblekerij” in 1658 in bezit van Pieter Meusz Wille, “bleijcker” en schepen van Bennebroek. Zou hij in zijn positie als schepen, gezien de onduidelijke transacties, op gunstige manier in het bezit van de blekerij zijn gekomen? In 1736 kwam de blekerij in bezit van de schoolmeester en dorpsbode Peter Du Rieu. De meester besteedde de werkzaamheden uit aan deskundigen. Erg fortuinlijk was Du Rieu niet want in 1749 moest hij 500 gulden lenen met als onderpand een “seeckere kleerbleekie”. Na de dood van de schoolmeester zagen de voogden van Du Rieu’s kinderen geen brood meer in de onderneming en deden het bezit over aan Pieter Schrik of Schriek. Daarna volgde een lange reeks eigenaren. Bij veel transacties wordt ook de ernaast liggende kleerblekerij De Uijtvlucht genoemd. Eigenaar was in 1649 Cornelis Claesz alias Kees Mekaer, inwoner van en bleker in Heemstede. Tot 1722 was de blekerij onder meer eigendom van metselaar Gerrit Jansz. van Alkemade uit Amsterdam en de Amsterdamse koopman Adriaan Muts. Uiteindelijk kocht Adriaan Pooij, kapitein ter zee, de blekerij in 1722 en toverde die om tot een hofstede. Naast De Uijtvlucht lag blekerij Heckeveldt. Deze was in de periode van 1650 tot 1732 onder meer in handen van koopman Pieter Marijn uit Amsterdam, lijnwaadbleker Cornelis Egels Jonghart Bossu uit Haarlem en schepen Pieter Lambertsz Bossu uit Bennebroek. Vervolgens in 1687 van koopman Daniel le Blon uit Amsterdam die zijn hand overspeelde. De curators verkochten Heckeveldt aan predikant Samuel Grutorius uit Haarlem. Hij was bepaald geen onbemiddelde herder der gelovigen, want in 1690 was hij ook eigenaar van de

26 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN

Op deze tekening van Bleeklust van Joseph Charles is op de achtergrond de theekoepel te zien. Vanuit dit standpunt schilderde Mensing de blekerij gezien richting Haarlemmermeer. buitenplaats Middendorp in Bennebroek. Toen de predikant eigenaar werd van de blekerij waren de activiteiten daar inmiddels gestopt. Blekerij De Uijtvlucht en Heckeveld werden samengevoegd onder de naam De Dageraad, tot de dag van vandaag de naam van het buurtschap op die plek (zie ook HH 140, pag. 43-48). Er zijn nog pogingen gedaan om de voormalige blekerijen nieuw leven in te blazen maar zonder succes. De gronden werden in 1776 verkocht aan twee Engelsen, Jacob Ducan en Francis Osborne. Deze heren hadden heel andere plannen. Zij vroegen de heer van Bennebroek toestemming om daar een katoendrukkerij te mogen vestigen. Het antwoord was positief. Het bedrijf werd omschreven als “een Engelsche kopere plaat chits drukkerij, voorzien van een coleur- en catoen-kamer, twee kachels, een kookerij met 3 koperen en 1 looden ketel en het druckinstrument”. De chitsdrukkerij stopte haar activiteiten in 1784. Chits is de vroegere naam voor sits, bedrukte katoen.

Blekerijen aan de noordzijde van de Bennebroekervaart We gaan nu naar de Bennebroekerlaan en lopen van west naar oost. Op de hoek van de laan en de Rijksstraatweg ligt nu de Linnaeushof. Destijds was het een oase van rust met alleen de geluiden van klaterend water op de bleekvelden, veroorzaakt door de hoosknecht die met de hoosschep in actie was. In 1664 lag op de hoek van het kruispunt de lijnwaadblekerij van Pieter Jansz. Van Eecke, een bleker afkomstig uit Brabant of Vlaanderen. Al in 1667 kwam het bedrijf in bezit van de firmanten Backer en Bailly die al een blekerij bezaten ten noorden van de Herenweg. De familie bleef lang eigenaar, tot 1737. Daarna kwam het bedrijf in bezit van George Clifford die, zoals we eerder zagen, gronden opkocht in de nabijheid van de Hartekamp. Deze traditie werd voortgezet door diverse latere eigenaren, zoals in 1803 door Johan Christiaan Meijer.

HeerlijkHeden 27

Aan de oostzijde van de voorgaande blekerij lag een tweede blekerij die ook lijnwaad bleekte. De grond werd begrensd door de Dwarse Zandvaart waar de hofstede Middendorp lag. Het voert te ver om alle transacties te vermelden. In 1807 kocht Archibald Hope de gronden van een aantal blekerijen en voegde deze als overtuin toe aan de Hartekamp.

Blekerijen aan de oostzijde van de Binnenweg Eén van de oudste blekerijen van Bennebroek lag even voorbij de huidige Swartsenburgerlaan. Daar ligt nu het Bennebroek Bos met de serviceflat Huis te Bennebroek. In 1605 was de blekerij op deze plek in bezit van Olivier Hubertsz. Trompetter, bleker uit Heemstede. Waarom hij ook wel van Clarenbeek werd genoemd is niet duidelijk. De gronden van de blekerij strekten zich uit langs de Binnenweg tot de Rooheller Zandvaart, nu de Bennebroekervaart. In 1628 kocht monsieur Andries Ramp deze “bleeckerije met een nieuw huijs, turfhuijs, paerdestal en nog twee huijskens met 2 boomgaarden en 2 tuijnen”. In 1638 heet hetzelfde terrein met opstallen buitenplaats Duinwijk en later het Huis te Bennebroek, waar de laatste ambachtsvrouw Willink van Bennebroek heeft gewoond. De rij blekerijen langs de oostzijde van de Binnenweg werd onderbroken door de

HEERLIJKHEDEN Bennebroekervaart (Rooheller Zandvaart), maar zette zich voort aan de oostzijde van de Schoollaan.

Blekerijen aan de oostzijde van de Schoollaan We staan nu bij het kruispunt Binnenweg, Schoollaan, Bennebroekerlaan en Meerweg. Op de hoek van de Meerweg en de Schoollaan stond de oude pastorie van de Hervormde kerk, gebouwd in de 17de eeuw en afgebroken begin jaren ‘60 van de vorige eeuw. Direct ten zuiden daarvan lag een blekerij zonder naam, met verpondingsnummer 59. Verponding is de oude naam voor grondbelasting. De hoogte van de belasting was de achtste penning van de huurwaarde. Alle volgende nummers staan op deze verpondingsverplichting. De grond van nr. 59 behoorde toe aan de heer van Bennebroek die deze in 1633 verhuurde aan Pieter van Hulle. In 1726 werd de blekerij omschreven als “een grote, waterrijke, laken- en Camericxdoeckblekerij, met velden, droogberg, woonhuijs, wascamer, spoel-loog- en wagenhuijs, stal , schuringe”. In 1785 werd de naamloze blekerij Bleek en Vaart genoemd. Al in 1777 leende Jan Bueding een flink bedrag van de heer van Bennebroek, maar het mocht allemaal niet baten. In 1788 viel het doek voor deze blekerij. Ten zuiden van het voormalige Bleek en Vaart lag de blekerij nr. 60 die in 1642 vermeld werd. Ook deze grond werd gekocht door de ambachtsheer. Gelukkig voor bleker Van Eecken mocht hij de grond voor vijf jaar blijven huren. In 1733 is de Hoog Edele Vrouwe Adriana Constantia Sophie Sohier de Vermandois van Bennebroek de eigenaar. In zuidelijke richting lag nog een aantal blekerijen met de nrs. 59, 60 en 61. In de loop der jaren blijkt de nummering niet te kloppen. De kaart van Floris Tromp uit 1659 geeft hierover meer duidelijkheid. Op deze nummers wisselden veel eigenaars elkaar in de loop van de tijd af. In 1738 was Eliaser Noblet uit Haarlem eigenaar van “een seer vermaerde welgelegen kamerdoekse en fijn lijnwaetblekerij, bestaande in een goet logeabel huijs met verscheidene vertrekken, melk- en washuis, winter- en somerkeuken’. In 1756 kocht mejuffr. Elisabeth Enschedé, weduwe van Jan Bueding, oud-schepen van Bennebroek “zekere van ouds

30 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN lijnwaet- of kamerdoeksblekerij met weiland” in de Bennebroekerpolder. In 1637 was nr. 61 in bezit van jkv Livina de Clerck.. Deze Livina moet kapitaalkrachtig geweest zijn want in 1739 kocht zij meer land erbij waarop zij nog een tweede blekerij stichtte.

Blekerijen aan de zuidzijde van de Bennebroekerlaan Op de plek van het voormalige (laatste) raadhuis van Bennebroek lag in 1698 de “garenblekerij met schoon woonhuis, loogschuur, turfschuur, melkhuis, stalling, koets- en wagenhuis, garenhuis en droogberg”. Van 1733 tot 1737 is de blekerij in bezit van Willem de Fremery. Daarna wordt het woonhuis met omliggende grond een kleine buitenplaats met de naam Duinlaan. De ten oosten van Duinlaan gelegen blekerij Middenlaan werd in 1777 toegevoegd aan Duinlaan. De blekerijen die daaraan grensden hadden de nummers 25, 26, 27 en 28. In 1658 pachtte bleker Teunis Barentz van Hees nummer 28 van de heer van Bennebroek. In 1678 ging het bedrijf failliet en werd omschreven als “een insolvente geabandonneerde boedel”. Op blekerij nr. 29 verschijnt in 1664 een vrouwelijke bleker Maritje Schalcke. In 1700 werd het bedrijf weer verkocht. Een eeuw later komt het bedrijf in bezit van Jan Peperkorn uit Heemstede. Waarschijnlijk is dit geen familie van het blekersgeslacht Peeperkorn met

dubbel ee. Op blekerij nr. 30 wordt in 1663 Gijsbert Dirksz. Van de Laan genoemd. Deze “sterke weldoortimmerde en welgelegen blekerij” is in 1763 in bezit van Anthonij Hendriksz. Platvoet. In 1848 is dit een van de twee blekerijen die er in dat jaar nog bestonden. In 1858 waren er nog negen mannen en zes vrouwen in beide blekerijen werkzaam. In 1859 is een van de twee blekerijen verkocht en tot een buitenverblijf met boerderij omgebouwd. De andere blekerij verkeerde in “achteruitgaande toestand” en verdween geruisloos in de nevelen der historie.

De Gliphoeve, voorheen Bleeklust Een grensgeval dat niet onvermeld mag blijven is blekerij Bleeklust op de grens van Heemstede en Bennebroek. Op deze plek vinden we nu de Gliphoeve. De situatie rondom de Gliphoeve is fraai vastgelegd op een schilderij uit de eerste helft van de 18de eeuw van de hand van J. Mensing en is nog steeds herkenbaar, al ziet het woonhuis er inmiddels heel anders uit. Ten zuiden van het huis ligt nog een stuk weiland, waar oorspronkelijk de bleekvelden waren. In de richting van de Rijksstraatweg ligt een hoog duin waarop vroeger een tuinkoepel stond met uitzicht op het toen nog bestaande Haarlemmermeer. Vanaf dit standpunt heeft de schilder Mensing zijn schilderij gemaakt. De oudste delen van het huidige woonhuis dateren uit circa 1625. Na allerlei verbouwingen is dat nauwelijks nog herkenbaar. De blekerij wist zich zo’n twee eeuwen te handhaven. In 1811 werd het bedrijf failliet verklaard. De laatste eigenaar was Katharina Vleck, weduwe van Louis Gunst. Zij verkocht de blekerij aan de Amsterdamse koopman Carel Hendrik Asschen. Hij maakte er een buitenplaats van en noemde die Bleekrust. In 1822 gaf de nieuwe eigenaar, de Haarlemse notaris Johannes Petrus Kuenen, er de naam Gliphoeve aan.

Cees Peper

Bron: Bennebroek, beeld van een dorpsgemeenschap. 1982; J.W. Groesbeek

HeerlijkHeden 31 KINDEREN VAN NSB-ERS OP BOSBEEK, 1945-1948

HERINNERINGEN VAN EEN KINDERLEIDSTER

De statige buitenplaats Bosbeek heeft in z’n lange geschiedenis vele eigenaars en bewoners geteld. Vrij onbekend is dat het in de jaren 1945-1948 een opvanghuis was voor kinderen van gedetineerde NSB-ers. Mevrouw Zomerdijk, toen nog Adrie Sterkman, heeft er als jonge vrouw gewerkt. Veel later zette ze als lid van een schrijfclub haar herinneringen aan deze tijd op papier. De versie die u hier leest is gebaseerd op een deel van de oorspronkelijke tekst, die ze helaas niet meer compleet heeft, en een versie die verscheen op de website van ‘Het open archief’. Enkele gegevens uit de geschiedenis van Bosbeek zijn in een kadertje toegevoegd.

De zorg voor de minderjarige kinderen van gedetineerde NSB-ers viel onder het Bureau Bijzondere Jeugdzorg, opgericht in januari 1945 door het Militair Gezag in het bevrijde deel van Nederland. In 1950 maakte dit Bureau het eindrapport op. In de periode tussen 1945 en1950 waren ongeveer 8000 kinderen van geïnterneerde ouders in kindertehuizen

HEERLIJKHEDEN opgenomen. 20.000 kinderen waren opgevangen door pleeggezinnen. Er zijn weinig gegevens over het reilen en zeilen in deze kindertehuizen en wat er bekend is, is vaak negatief. Mevrouw Zomerdijk wilde graag ook een ander geluid laten horen over deze huizen voor ‘kinderen van foute ouders’.

De eerste kennismaking met Bosbeek Mevrouw Zomerdijk werkte tijdens de bezettingsjaren in een gezondheidskolonie in Vogelenzang. Op Dolle Dinsdag werden de kinderen teruggebracht naar hun ouders en een paar weken later werd de kolonie in beslag genomen door Duitsers. Omdat ze graag weer wilde werken in een kindertehuis solliciteerde ze na de bevrijding samen met collega Gerda naar een baan als kinderleidster in Bosbeek. Op 15 mei 1945 werden Gerda en zij samen met twee andere vrouwen, ontvangen op Bosbeek door mevrouw K. van het Bureau Bijzondere Jeugdzorg. Het huis zag er verschrikkelijk uit. “Mevrouw K. leidde ons rond in het grote landhuis; er was niets te zien dan lege ruimtes. Beneden vier grote kamers, zalen eigenlijk en één kleinere kamer. Een brede trap naar de eerste verdieping waar vijf grote slaapkamers waren, een kleinere slaapkamer en twee badkamers. Een smallere trap naar de tweede verdieping met vier kleinere slaapkamers en een badkamer met douche en toilet. Weer naar beneden, naar het souterrain. Daar was behalve de enorme keuken tot onze verrassing een grote doucheruimte met zes douches en wastafels. Verder een provisieruimte met grote kasten, een stookruimte met enorme ketels en werkhokken waar waarachtig bezems stonden en grote vegers; het enige wat niet gestolen of gesloopt was uit dit prachtige gebouw waar, werd verteld, rijke Joden hadden gewoond, maar later Nederlandse en Duitse militairen die er danig hadden huis gehouden. De schitterende gestuukte plafonds in de grote zaal waren doorzeefd met kogelgaten, de parketvloer was bedekt met stro en paardenpoep. De ruimte was kennelijk gebruikt als stal. De deurknoppen waren er niet meer, geen deur was te sluiten. Boven was nog één kamer waarvan de ramen niet kapot waren. We waren verbijsterd; hoe kon je hier leven, laat staan kinderen opvangen?”

32 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN “ ‘Oh, dat komt allemaal in orde’, verzekerde mevrouw. ‘Straks Bosbeek was in 1924 gekocht door de komen er matrassen waarop u van oorsprong Duitse koopman-bankier kunt slapen en morgen wordt Fritz B.E. Gutmann, een zoon van de oprichter overal glas gezet. De BS zal alle van de Dresdner Bank. Hij was in 1914 huisraad brengen en voorlopig benoemd tot directeur van de Dresdner bank kunt u eten in het restaurant dat in Londen, in de 1e Wereldoorlog geïnterneerd hier achter het park ligt, dat is al op het eiland Man, in 1918 naar Nederland afgesproken. overgebracht en in 1924 genaturaliseerd tot En als de kinderen komen, Nederlander. In Nederland hield hij zich bezig verzorgt de gaarkeuken de met krediettransacties ter bevordering van de maaltijden totdat het gas is internationale handel. In zijn vrije tijd verzamelde aangesloten. Er komt een kok. hij antiek en kunst, met name schilderijen uit Er is al contact opgenomen met de Gouden Eeuw. Bosbeek veranderde in een leveranciers. Wat betreft bonnen klein privé-museum. Op het terrein liet hij hoeft u zich geen zorgen te dienstwoningen bouwen bij de ingang naar het maken.’ herenhuis.

‘En wanneer komen de kinderen Gutmann was van joodse afkomst. Op een reis en hoeveel worden er verwacht? naar Italië werd hij gearresteerd. Hij is in 1944 Hoe lang zullen ze hier overleden in Theresiënstadt. Zijn vrouw Louise, zijn en hoe oud? En, en... eerst baronesse von Landau, overleed in juli 1944 in moet er toch meubilair zijn?’ Auschwitz. Ik zag het allemaal niet zitten, De kunstcollectie van Gutmann kwam deels in begreep er eigenlijk niets van, handen van de nazi’s en Bosbeek werd door de gewend als ik was aan een goed Duitsers in bezit genomen en na de oorlog in lopende organisatie. erbarmelijke toestand achtergelaten. ‘De BS zorgt voor alles wat u nodig heeft. Maakt u maar een lijst. Die geeft u aan de commandant en zijn mensen zorgen dat de bedden op de plaatsen komen waar u ze wilt hebben. En zo gaat het met alles. Het komt goed.’ Ze keek mij steeds aan, dus ik vroeg benauwd: ‘Draagt u mij dit op?’ ‘Ja, ik zie dat u de oudste bent, u heeft ervaring. Zeer binnenkort komt er meer personeel, onder andere de directrice en keukenpersoneel. De kinderen komen pas over een week of twee. Hoeveel is niet te zeggen, vijftig of honderd, maar niet ouder dan 18 jaar. Ze zullen mettertijd ook naar school moeten, dat moet allemaal nog bekeken en besproken worden. Maar daar hoeft u zich geen zorgen over te maken.’ Ik wist niet goed wat ik ermee moest en zag een kudde beren op de weg. Mevrouw vertrok en wij begonnen met een lijst. Die werd heel lang. Stel je toch voor: vijftig kinderen en er is niets! In de eerste plaats verwarming, gas, kolen, wat dan ook. Meubilair keukengerei, serviesgoed, bestek, linnengoed zeep!! Water was het enige dat er was.”

Aangebrande pap Het restaurant waar ze mochten eten was Groenendaal. “Die avond gingen we langs de achterkant van de enorme tuin naar het restaurant dat daar verscholen tussen de bomen lag. Het was ooit een chic restaurant geweest, maar nu door de oorlog verkommerd.

HeerlijkHeden 33 HEERLIJKHEDEN “Met bloemen voor moeder, nu nog vrolijk! Toelating kazerne geweigerd; dramatisch.”

Dat was te merken aan het eten, maar daar was je al aan gewend de laatste jaren. De kaakjespap was een beetje aangebrand en er was groente uit een blik, kennelijk afkomstig van de Canadezen. Maar goed, de maag was weer gevuld. Vervelend was dat iedereen zo onvriendelijk was, op het lompe af. Veel later hoorden we dat ze dachten dat wij NSB-ers waren, alleen maar vrij om voor die kinderen te zorgen. Dat dachten meer mensen. Ook mijn moeder werd er over aangesproken in het begin: ‘Werkt Adrie voor die NSB-ers?’ ” Na het eten maakten ze nog een wandelingetje. “Samen liepen we de parktuin door. Het was ooit een prachtig landgoed. De boomgaard was nu een wildernis, op de tennisbaan groeide het onkruid door het gravel, de verroeste hekken hingen scheef. Ook de hekken van het naastgelegen park stonden op instorten, evenals een tuinhuisje. Maar wat een heerlijke tuin om in te spelen: rovertje en sluiptochten, we zagen het helemaal voor ons. Er lag ook veel dood hout. We namen meteen een armvol mee. Konden we misschien morgen wat water warmen voor de surrogaatthee die we in de keuken vonden.”

Het opzetten van het kindertehuis De volgende ochtend, nadat ze waren gewekt door een vogelconcert, kwamen de eerste spullen. “Eerst een grote vrachtwagen volgeladen met houten stapelbedden en stromatrassen. Vanaf dit moment was het en af en aan rijden van legerauto’s met meubilair en grote kisten met keukengerei en ander spul. Ik stond als een dirigent met mijn armen te zwaaien: dit naar de keuken, bedden op iedere zaal, stoelen ertussen, kinderbedjes bij elkaar... Er kwamen een paar bureaus en stalen kasten, lange houten tafels, banken, ja, alles wat op de lijsten stond kwam er of zou de volgende dag komen. Eerst waren er zes jonge mannen, later kwamen er nog een paar. Dat waren scouts van de plaatselijke scoutsgroep. Er kwam zowaar ook een soort fourage-wagen met brood, kaakjes en surrogaatkoffie. De commandant nam fors de leiding over en ik was hem dankbaar. Het werd me allemaal

34 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN te veel. Ik stond te duizelen. Hij pakte me beet, duwde me op een bureaustoel en zei: ‘Zitten blijven.’ Hij liep weg en kwam terug met een boterham en glaasje water. Ik nam gehoorzaam een slok maar het was geen water, maar iets heel sterks. Het brandde in mijn keel, ik stikte zowat. Hij zei: ‘Daar zal je van opknappen.’ Ik moest lachen en huilen tegelijk, maar het hielp en ik had een half uurtje later weer praats. De hele middag reden auto’s af en aan. Het was heerlijk. De grappen vlogen over en weer. Af en toe klonk er luid gezang, ze deden zo hun best. Maar bij de pauze zaten ze rustig aan de lange tafel in de grote zaal, nu vrij van stront en stro, en vertelden zo terloops hoe zij de afgelopen tijden geleefd hadden, verstopt, gedoemd tot niets doen, in angst gepakt te worden, horend hoe kameraden naar Duitsland gevoerd waren, als vee in de trein.”

’s Avonds ontdekten Adrie en Gerda de dienstwoningen bij de ingang. Ze waren nog compleet gemeubileerd. “Je kunt hier de hele staf huisvesten, liep ik al vooruit te denken. Later bleek dat de huizen respectievelijk bestemd waren geweest voor de portier, de chauffeur en de tuinman met hun gezin, allen joods, allen verdwenen. Er werd van hen niets persoonlijks meer gevonden, noch gehoord.” De volgende dag bleek dat het ook inderdaad de bedoeling was dat het personeel van het kinderhuis hier zou verblijven. Mevrouw K.

was vergeten dat te zeggen.

Even naar huis Het was zwaar allemaal. Adrie besloot dat nu de kinderen er nog niet waren ze nog even thuis in Haarlem-Noord op bezoek kon gaan en vertrok vroeg in de avond op de fiets. “Het was een prachtige zomeravond. Overal hingen vlaggen en waren straten versierd, het was overal feest! Ook onze straat was in feesttooi.” Haar moeder heette haar welkom met de woorden ‘Kind, wat zie je er uit! Ben je wel

“Bij de haantjes.”

HeerlijkHeden 35 goed? Je bent nog magerder geworden, krijg je geen eten daar? En je stinkt!’, maar daarna maakte ze thee voor haar (“echte!”) met chocola erbij (“echte!”) en stopte haar in bad met echte zeep en waste haar haren. Toen Adrie haar meisjeskamer met de vertrouwde spulletjes binnenstapte, barstte ze in huilen uit. “Ik kon de tranen niet stoppen, alle spanning van de afgelopen dagen moest er uit. Doodop viel ik in slaap maar mijn moeder maakte me wakker: “Er is feest vanavond in de straat, zou je niet opstaan en je zussen begroeten?’ “ Na het feest blijft ze slapen en gaat de volgende middag weer terug naar Bosbeek. Daar teruggekomen hoort ze dat de volgende dag de eerste kinderen zullen komen.

Een moeizaam begin “Het was een droevig, armzalig groepje kinderen, zoals ze daar uit het busje stapten. Oude mensjes leken ze met doffe ogen in uitdrukkingsloze gezichtjes, hangende schouders, de tasjes krampachtig omklemd. ‘Ze zijn helemaal grijs’, fluisterde Josee. En ja, grijs waren ze, van top tot teen bestoven met DDT-poeder. Er waren twee dames bij. Ze hielpen de kleintjes het terras op en wij, tranen wegslikkend, kwamen in beweging. We schudden handen en leidden het groepje naar binnen. Het waren tien kinderen tussen

HEERLIJKHEDEN de zes en tien jaar en één groter meisje dat krampachtig twee jongere kinderen bij de hand hield, kennelijk een zusje en broertje. Een kleintje huilde. Josee knielde er bij neer en sloeg haar arm om het schoudertje. ‘Ze moeten plassen’, zei een van de dames en Josee nam ze mee, gevolgd door Hetty die praatte tegen een paar jongens die niet reageerden. ‘We hebben brood bij ons, maar we hebben wel dorst’, zei de woordvoerster, ‘we zijn doodop.’ Ik praatte verder met hen. Ze kwamen uit Limburg. De kinderen waren versuft. Vanmorgen waren ze gescheiden van hun ouders die ook naar deze regio werden gebracht. Ze wisten totaal niet wat er ging gebeuren. Het was erg dramatisch. Ach, die stumpers, als geslagen hondjes zaten ze aan de lange tafel in de grote eetzaal, totaal verloren. We kregen een lijst met namen, de officiële papieren zouden nog volgen en de twee dames vertrokken weer.” Tot grote schrik van de leidsters bleken de kinderen allemaal luis te hebben (vandaar de DDT) en erger nog, bijna allemaal scabiës (schurft). “Het zweet brak me uit. Daar had niemand aan gedacht! Ik wist wat het betekende; in de kolonie hadden we ook een keer een geval gehad. De ellende en de besmetting. Hoe moesten we dat te lijf zonder warm water? Want het betekende iedere avond insmeren met scabicidol en iedere morgen baden en schoon beddengoed en kleren... Die avond bracht de gaarkeuken soep en we ontdekten we dat er geen lepels waren. Met een vork visten we de vermicelli op. De kinderen slobberden met de mond aan het bord. We deden soep in kopjes voor de kleintjes. Het was een knoeiboel en ze vonden het prachtig. Er werd zelfs gelachen. Na het eten liepen we met ze door het park. Ze leken wat minder gespannen, keken nieuwsgierig rond en probeerden een boom. ‘Mag je daar in klimmen?’ ‘Ja hoor, dat mag, als je maar voorzichtig bent en niet als je alleen bent.’ Toen begon het getob met het bad, het gesleep met warm water, de scabicidol… ’s Avonds sliepen de kinderen na een vermoeiende dag snel in.”

Hoe het verder ging Het duurde ongeveer een jaar voordat de organisatie van het kindertehuis op rolletjes liep. Omdat alles zo plotseling en snel geregeld moest worden, was er de eerste tijd veel

36 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN verloop van personeel. Het viel niet mee op korte termijn goede en gekwalificeerde mensen te vinden, die in staat waren iets helemaal van de grond af op te bouwen. De eerste directrice was een heel nette en aardige mevrouw die bedrijfsleidster was geweest in een groot hotel. Ze kon wel organiseren, maar niet in een kindertehuis waar het nog aan alles ontbrak. “Heel in het begin liep het werk ons, zoals ze dat in Drenthe noemen, over de leerzen, want de kinderen bleven maar binnenkomen. Er was geen personeel genoeg om toiletten schoon te maken of zalen en gangen te dweilen. Daar moest een oplossing voor komen en toen bedacht de directrice dat het werk wel gedaan kon worden door geïnterneerde vrouwen. Zodoende kwam op een gegeven ogenblik een busje aanrijden met zes of zeven vrouwen met een hoofddoekje om, enkele waren helemaal kaal. Wat bleek: onder die vrouwen waren moeders van de kinderen. Het is een verschrikkelijk drama geweest. Want die kinderen gilden het uit toen ze hun moeders zagen met een kaal hoofd en die moeders brulden omdat ze na een poos weer hun kinderen zagen. Dat was zo emotioneel, zo afschuwelijk voor iedereen dat de directrice onmiddellijk heeft opgebeld en gezegd: ‘Dit wil ik niet, er mogen geen vrouwen meer komen’. Achteraf bleek dat sommige vrouwen blij waren dat ze gezien hadden waar hun kinderen waren. Maar voor de kinderen

was het veel te hard. Toen hebben ze geïnterneerde mannen uit de kazerne in Haarlem gestuurd. Er waren geen bekende vaders bij dus zodoende kwamen deze mannen schoonmaken. Maar dat was een fiasco, want die mannen van toen waren helemaal geen huishoudelijk werk gewend. Die stonden daar met linkerhanden en moesten de was doen. Uiteindelijk kwam er een aantal vrouwen uit het dorp om schoon te maken.” Na ongeveer een jaar kwam juffrouw Spanjer. ‘‘Zij kon organiseren! Haar ideeën waren goed, haar contacten waren goed, het ging geweldig. Samen met directeur Schlüter zorgde ze ervoor dat de organisatie op rolletjes liep.” Bosbeek was een groot kindertehuis met gemiddeld ongeveer tachtig tot negentig kinderen. In het begin kwamen de kinderen rechtstreeks uit Duitse of Nederlandse opvangkampen, later vooral uit andere kindertehuizen. Gemiddeld bleven ze twee, drie jaar in Bosbeek, maar sommigen waren na drie of vier maanden weer weg. De kinderen werden opgedeeld in verschillende groepen van ongeveer vijftien, geselecteerd op leeftijd en geslacht. Mevrouw Zomerdijk had een groep jongens in de leeftijd van twaalf tot veertien jaar onder haar hoede.

De dagelijkse gang van zaken In het huis probeerden ze de kinderen een zo gewoon mogelijke tijd te geven. ’s Ochtends met de eigen groep en leidster ontbijten, daarna lopend naar school. De leidsters deden intussen het huishoudelijke werk. Tussen de middag kwamen de kinderen eten en als ze weer in de schoolbanken zaten, hadden de leidsters even tijd voor zichzelf. Tegen vieren kwamen de kinderen weer thuis, werd er wat gedronken en konden ze zich vermaken in het grote park rondom het huis: voetballen op het verwaarloosde tennisveld, knutselen of spelletjes doen. Ze mochten niet bij klasgenootjes thuis spelen. ‘‘Er waren altijd mensen die lelijk tegen de kinderen waren of die ze wat zouden willen aandoen. Dat risico konden we niet nemen. Wij zeiden: ‘Jullie mogen kinderen meenemen, maar jullie mogen zelf niet bij andere mensen naar binnen.’ Dat was een richtlijn van hogerhand. Het gebeurde echter nooit dat ze vriendjes of vriendinnetjes meenamen.”

HeerlijkHeden 37 HEERLIJKHEDEN “Het enige speeltoestel: een ouwe badkuip, maar daarmee schommelen tot ie omviel, was de grootste pret voor de 12 kleine meisjes.”

’s Avonds werden de kinderen naar bed gebracht. Mevrouw Zomerdijk las haar jongens voor en stopte ze één voor één in. ‘‘Als de kinderen van je groep naar bed waren, was je vrij, tenzij je wachtdienst had. ’s Avonds werd er wacht gelopen over de gangen, kijken of er verder niets gebeurde, zeker bij de groten. Die gingen ’s avonds naar hun zaal om huiswerk te maken, te praten of te rommelen en dan moest je toch een beetje opletten of er geen visites werden afgelegd.“ De leidsters hadden per week één vrije dag. Eerst ging Adrie regelmatig naar haar ouders in Haarlem. Toen ze haar toekomstige man had leren kennen, ging ze ook wel naar Amsterdam. In het weekend had je geen vrij en ook op feestdagen hoorde je bij je kinderen te zijn. Het kerstfeest werd redelijk uitgebreid gevierd. ‘‘De tafels werden leuk gedekt en er werd lekker gegeten. Er stond een heel grote kerstboom in de hal, niet met kaarsen, dat was te gevaarlijk en ook nog niet met elektrische lichtjes want die had je toen geloof ik nog niet.” Met de kinderen werd in de dagen voorafgaand aan kerst geknutseld en geplakt. Van de kerken in buurt werd over het algemeen nooit zoveel vernomen, maar met kerst werd wel eens aan de kinderen in Bosbeek gedacht. Er heerste een heel fijne en prettige sfeer. “Zo hadden we als de directrice jarig was een bonte avond. Dan hadden de kinderen verkleedpartijen en deden ze toneelstukjes. Daar werd maanden van te voren al aan gewerkt!”

Verliefd Het gebeurde wel dat twee al wat oudere kinderen verliefd op elkaar werden. ‘‘Er werd dan met ze gesproken: ’Alles goed en best, jullie zijn verliefd, en dat mag, maar geen stiekem gedoe, deuren open en niet bij elkaar op de slaapkamer komen.’ We hadden een grote eetzaal met diepe vensterbanken en daar zaten ze graag met z’n tweetjes. Soms gedroegen ze zich wel uitdagend, maar we zeiden er niks van.’’

38 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN Zelf werd mevrouw Zomerdijk ook verliefd op Bosbeek. In de zomer van 1946 leerde ze hier haar toekomstige man kennen, toen hij op dezelfde groep kwam. “Het was een nieuwigheidje van Jeugdzorg. Die had bedacht dat in elke groep een man en een vrouw moesten zijn met een mannen- en een vrouwenrol, zoals in een gezin. De man zou zorgen voor de ontspanning en de recreatie, de vrouw voor de verzorging. Ik was zo kwaad! Moest ik thuisblijven en sokken stoppen en hij kon lekker met ze het bos in. Maar de adjunct-directeur zei: ‘Het is een heel leuke kerel hoor die komt, het is echt wat voor u juffrouw Sterkman. Het is jammer dat hij katholiek is, maar het is echt wat voor u!’ Nou, ik hoefde hem niet. Ik heb hem twee dagen ontweken, maar hij wilde kennismaken, en ja, hij was wel heel aardig en charmant. Ik moest bakzeil halen.’’ Meneer Zomerdijk was hopman bij de padvinderij. Zijn enthousiasme voor speurtochten en onderlinge competities bracht hij over op de jongens. Zijn manier om met jonge kinderen om te gaan sprak haar erg aan. In 1950 trouwden ze.

‘‘Kinderen van foute ouders” De kinderen in Bosbeek hadden nooit contact met hun ouders, maar op moederdag 1946 had de directrice geregeld dat de kinderen bij de kazerne langs mochten gaan om bloemen

te brengen. De dag ervoor gingen de leidsters met de kinderen buiten bloemen plukken en werden er boeketjes gemaakt. Op moederdag werden de kinderen klaar gemaakt om op bezoek te gaan, de meisjes kregen mooie strikken in het haar. Achter op een laadbak van een klein vrachtautootje gingen ze zingend naar de kazerne. ‘‘Ik was thuis gebleven en op een gegeven moment zag ik de kinderen huilend terugkomen. Het bleek dat de bewaker van de kazerne ze niet had toegelaten. Hij had niets door gekregen en de directeur en commandant waren er niet, dus hij liet niemand toe, ook de kinderen niet. Die kwamen met bloemen en al weer terug. Wij waren allemaal woedend. De directrice heeft nog gebeld, maar het leed was al geschied.”

“Een dagje naar de duinen met mijn jongens.”

HeerlijkHeden 39 Als leidster sprak je eigenlijk nooit met de kinderen over de reden dat ze in Bosbeek zaten. “Ik kan me herinneren dat ik een enkele keer tegen kinderen van mijn groep iets gezegd heb in de trant van: ‘Papa en mama waren lid van een politieke vereniging, waarvan ze dachten dat het voor jullie toekomst het beste zou zijn. Maar het is anders uitgepakt, het is helemaal fout gelopen, er zijn dingen gebeurd die niet door de beugel kunnen en dat moet nu uitgezocht worden. En zolang ze dat niet uitgezocht hebben, zitten je ouders daar.” Met dit antwoord waren ze tevreden. ‘‘Ze kwamen eigenlijk nooit bij me met dat soort dingen. Kinderen passen zich heel goed aan als ze goed behandeld worden. Ik was zoveel mogelijk moeder voor ze. Ik las

HEERLIJKHEDEN ze voor, ik stopte ze iedere avond stuk voor stuk in, ik kuste ze niet want ik dacht: het zijn jongens en dat vinden ze misschien niet fijn, maar ze vonden het prachtig als je ze iedere avond instopte. Ik ging het hele rijtje af. Wel heb ik altijd gezegd: ‘Als je op school gepest wordt moet je het aan mij vertellen, want ze mogen jullie niet pesten. Wees er van verzekerd dat wij er dan iets aan zullen doen.’ Ik kan me echter niet herinneren dat ze gepest werden.’’

School De hoofdonderwijzer van de christelijke lagere school in Heemstede was onwillig kinderen van Bosbeek op zijn school in te schrijven. ‘‘Ik weet dat nog omdat we daar eigenlijk allemaal verontwaardigd over waren. Die man was heel onchristelijk, die wilde de kinderen eigenlijk weigeren, maar dat kon hij niet doen. De kinderen moesten daar naar school. Het hoofd van de openbare school was een geweldige man, die zei: ‘Er wordt hier absoluut niet gepest, daar sta ik voor in.’ En ik heb er ook nooit wat over gehoord. De openbare en rooms-katholieke school werkten gewoon mee.’’ Voor oudere jongens die niet meer naar school gingen, werd werk gezocht. Eén van de jongens kwam terecht bij de plaatselijke kruidenier. ‘‘Dat was een geweldige man. Want de jongen was lastig, maar hij ging zo goed met die knul om en liet hem een cursus volgen. De jongen was dol op die kruidenier, hij liep werkelijk het vuur uit zijn sloffen voor die man.”

Op Bosbeek heerste een veilige en geborgen sfeer. Er heeft maar één keer een jongeman gewerkt die meende dat Bosbeek een kamp was waar foute kinderen moesten worden heropgevoed. Hij was op een groep van wat oudere jongens gezet en vanaf het eerste begin begon hij die jongens te drillen. ‘‘De directrice riep hem op het matje en zei: ‘Dit is geen strafkamp, dit is een opvanghuis.’ Hij heeft er hooguit twee maanden gewerkt. Hij is de enige die negatief tegenover de kinderen stond omdat het NSB-kinderen waren. Sommige anderen werkten er omdat ze gewoon een baan wilden hebben, maar vrijwel alle andere personeelsleden vonden dat deze kinderen hulp nodig hadden.”

40 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN Als ouders vrij kwamen mochten ze hun kinderen ophalen als ze konden aantonen over woonruimte te beschikken. Deze gezinnen hadden vaak in een huurwoning gewoond en bij hun arrestatie waren de ouders hun huis kwijtgeraakt. Nadat kinderen waren opgehaald, ging het contact meestal verloren. Mevrouw Zomerdijk heeft slechts een enkel kind na die tijd nog wel eens gesproken.

Tot slot In 1948 werd Adrie Sterkman door Bijzondere Jeugdzorg overgeplaatst naar een kindertehuis voor NSB-kinderen in Amsterdam. ‘‘Ik vond dat verschrikkelijk. Ik had zo’n heimwee! Er was een heel andere sfeer dan op Bosbeek, helemaal niet prettig. Je had ook geen eigen ruimte. Het was een echt stadshuis. Bosbeek lag natuurlijk zo prachtig. Ik wilde daar weg en heb mijn ontslag genomen. Omdat het in Bosbeek toen een aflopende zaak was (er waren steeds minder kinderen die nog opvang nodig hadden), ben ik er niet meer naar terug gegaan. Jammer, want ik voelde me daar zo thuis!”

Open archief Een andere (deels beknoptere, deels uitgebreidere) versie van dit verhaal verscheen in

oktober 2008 op Het Open Archief (www.hetopenarchief.nl). Het Open Archief is een website met verhalen en (jeugd)herinneringen van ‘(klein)kinderen van ‘foute’ ouders’. Naast jeugdherinneringen is er ook uitgebreide historische en praktische informatie over deze thematiek op de website te vinden. Doel van de website is het vastleggen van herinneringen over dit – vaak onderbelichte – deel van de Nederlandse oorlogsgeschiedenis. Het Open Archief is een project van Cogis, kennisinstituut voor de gevolgen van oorlog, in Utrecht en is grotendeels financieel mogelijk gemaakt door het ministerie van VWS. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met mevr. Ceciel Huitema, [email protected] of 030-296 80 00. Snelkoppeling naar het verhaal van mevrouw Zomerdijk: http://www.hetopenarchief.nl/ page/738/nl

Bosbeek na 1948 Van 1949 tot 1951 zijn in het herenhuis van Bosbeek psychiatrische patiënten verzorgd door de broeders van Onze Lieve Vrouw van Lourdes, die vervolgens naar Heiloo verhuisden. Op 29 december 1950 werd het huis met alles wat daarbij hoorde eigendom van de zusters van de Voorzienigheid. In de jaren 1951-1959 werden er in het herenhuis bezinningsdagen gehouden. In 1959 werd de eerste steen gelegd van de nieuwbouw voor een rusthuis en verpleeghuis.

Op onze website www.hv-hb.nl vindt u als bijlage bij HH 144 de eerste tien pagina’s van het volledige verhaal van mevrouw Zomerdijk. De extra informatie over Bosbeek is afkomstig uit Geschiedenis van het buitengoed Bosbeek in Heemstede en van het adellijk geslacht van Merlen, Hans Krol. Deze uitgave uit 1987 is nog verkrijgbaar (zie Uit voorraad leverbaar). De foto’s en de fotobijschriften zijn van mevrouw Zomerdijk. Mevrouw Zomerdijk zou het erg leuk vinden om reacties op dit verhaal te krijgen. U kunt haar bellen op: 0528 - 264985.

Marloes van Buuren

HeerlijkHeden 41 DRIE DUBBELE HERENHUIZEN OP DE HEEMSTEEDSE DREEF

Mevrouw E.D.J. (Elsbeth) Jongens, dochter van architect Jacob Cornelis Jongens, maakte ons attent op de geschiedenis van enkele huizen aan de Heemsteedse Dreef die in de eerste helft van de jaren dertig naar ontwerp van haar vader gebouwd zijn. De Dreef en de componistenwijk erachter verkeerden nog in het eerste ontwikkelingsstadium. Een foto van huizen aan de oostkant van de Dreef geeft in de verte uitzicht op een nog onbebouwde Schouwbroekerpolder en verder naar rechts op het bos rond Hageveld. Mevrouw Jongens woont zelf in één van de huizen. Het onderstaande artikel is van haar hand.

Veel van de huidige herenhuizen op de Heemsteedse Dreef zijn gebouwd in de jaren dertig van de vorige eeuw. Zo ook de nummers 231-233 tussen de Lanckhorstlaan en de Spaarnzichtlaan, en 144-146 en 136-138 tussen de Mahlerlaan en de Bachlaan. Voor de bouwgeschiedenis van Heemstede is het wellicht interessant om te weten dat deze herenhuizen ontworpen zijn door één en dezelfde architect, namelijk J.C. (Jacob Cornelis) Jongens (Amsterdam 1898-Kaapstad 1986). HEERLIJKHEDEN Voor de huizen is gebruik gemaakt van één basisontwerp. Verschillen zijn slechts te zien in een aantal details, zoals de kleur van de gebruikte baksteen. Jaap Jongens hield van licht en ruimte en was bekend om de details in zijn werk.

Heemsteedse Dreef 231-233 tussen de Lanckhorstlaan en de Spaarnzichtlaan. Op de achtergrond de huizen van de Landzichtlaan

42 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN

Heemsteedse Dreef 144-146 (links) en 136-138, in de verte achter de huizen de Schouwbroekerpolder en helemaal rechts het bos bij Hageveld.

De jonge architect, die rond 1922 afstudeerde aan de Kunstnijverheidsschool Quellinus in Amsterdam, kwam direct in dienst van het Amsterdamse Architectenbureau van Professor Dr. Ir. D.F. Slothouwer (winnaar van de Prix de Rome in 1909). Studiereizen brachten Jongens in deze tijd onder meer naar Parijs en Stockholm. Via het bureau van Slothouwer kreeg hij de opdracht het huis op het landgoed de Wiersse bij Vorden te restaureren.

In de crisistijd kreeg het bureau van Slothouwer helaas geen opdrachten meer. Veel architecten, waaronder Jongens, raakten werkeloos. Veel van zijn collegae gingen naar Rusland waar werk genoeg bleek te zijn. Jongens bleef echter in Nederland waar hij aan het werk kon blijven dankzij opdrachten die hem vanuit de familiekring werden verstrekt. Zo ontwierp hij meubels voor zijn naaste familie die werden uitgevoerd in Slavonisch eikenhout; dat heeft een speciale nerf die een decoratief effect geeft. Ook had hij nu gelegenheid om veel werk te maken van prijsvragen die in die tijd werden uitgeschreven.

Een oom die, na zijn boerderij in de Beemster te hebben verkocht, ‘stil’ ging leven, zette zijn jonge neef aan het werk met het ontwerpen van een twee-onder-één-kapwoning aan de Heemsteedse Dreef. Deze nummers 231 en 233 werden voltooid in 1934. Ook anderen waren onder de indruk van zijn werk en al snel kreeg hij opdracht van een tweede oom om aan de overkant van de Dreef de nummers 144 en 146 te bouwen. Het derde dubbele woonhuis 136-138 kwam in 1936 tot stand. De even genummerde huizen staan aan de oostkant van de Dreef, de oneven nummers aan de overkant.

Omdat de economische situatie niet verbeterde zag Jaap Jongens zich uiteindelijk ook genoodzaakt zijn heil buiten Europa te zoeken. Hij vertrok, op aanbeveling van familie in Zuid West Afrika, in 1936 naar Zuid-Afrika dat toen nog onder bestuur van Engeland stond. Het woonhuis nummer 136 behield hij ondanks zijn vertrek in eigendom.

HeerlijkHeden 43 Tijdens de oorlogsjaren werd het huis gevorderd door de Duitse bezetter. Na de oorlog werd het weer door de familie beheerd tot het, in juli 1975, eigendom werd van de drie kinderen van Jaap Jongens. Sinds april 1992 woont zijn dochter Elsbeth, die in Zuid-Afrika geboren was, in het huis. Daar staan ook veel van de door haar vader ontworpen meubels. Voor het eerst kwamen zijn ontwerpen uit de dertiger jaren, meubels en huis, samen. HEERLIJKHEDEN

Theemeubel van Slavonisch eiken naar ontwerp van architect Jongens. (Foto: Marloes van Buuren)

Begin 1940 kwam Jongens, na een zelfstandige start, als architect in dienst van de Gemeente Kaapstad. Daarnaast ontwierp hij veel woonhuizen, ook voor Nederlanders. In 1941 deed hij mee aan een prijsvraag voor het Hugenotenmonument in Franschhoek, ter ere van 250 jaar Hugenoten in Zuid-Afrika. Hij won de eerste prijs en zijn ontwerp werd op 17 april 1948 feestelijk onthuld.

Na de oorlog is hij vele malen is hij terug geweest in Nederland. Hij ging voor vakantie naar Europa om nieuwe inspiratie op te doen voor zijn ontwerpen en natuurlijk ook om zijn familie te bezoeken. Maar Jaap Jongens keerde altijd terug naar Kaapstad waar hij tot het eind van zijn leven bleef wonen.

E.D.J. Jongens

44 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN HISTORISCHE ACTUALITEITEN

Wippervaart Enkele lezers van het blad attendeerden er terecht op dat de Wippervaart niet omstreeks 1955 is gedempt, zoals vermeld op pagina 47 van het vorige nummer. Deze dorpsvaart is reeds rond 1925 gedempt, kort na aanleg van de haven in 1921-1922. Op 31 december 1920 verpachtte de gemeente voor het laatst het recht om te vissen in de Wippervaart, ook aangeduid met Dorpsvaart, aan de heer M.H.W. Versteeg voor een bedrag van ƒ 102,60 per jaar. Aan de in 1664-1665 gegraven vaart, die vanuit het Spaarne tot de Camplaan liep en oorspronkelijk de loop van een oude beek de Wip volgde, herinnert nu nog het Wipperplein.

Archiefaanwinsten * De heer Ruud van der Molen uit Amstelveen zond twee originele foto’s van de vroegere Sint Jozefschool aan de Herenweg: 1) de tweede klas van schooljaar 1947-1948 met broeder Bernardus, en 2) de derde klas van schooljaar 1948-1949 met broeder Andreas. * Van de heer J. de Groot uit Bennebroek ontvingen we een eerste exemplaar van het

R.K. Parochieblad voor Hillegom-Bennebroek-Vogelenzang, verschenen op 1 januari 1933. Het laatste blad is voor zover bekend van september 1940.

Klassenfoto van de derde klas van Sint Jozefschool in 1949 met broeder Andreas, die later les gaf aan de Aloysiusschool in de Molenwerfslaan. Op de achterste rij, 4e van rechts staat Rob Ockeloen, 2e rij van voren, 4e van links zit Ruud van der Molen, op de voorste rij 1e van rechts Joop Kimmenade en daarnaast Ton van Vliet. Wie kent nog andere personen?

HeerlijkHeden 45 In vervaagde gouden letters is op dit zwart-rode graflint ‘Mussert’ te lezen. Het lint werd gelegd op het graf van NSB’er Pieter Faber die in 1944 op de Tooropkade geliquideerd werd en in Heemstede begraven is. Het lint is al die jaren bewaard en nu geschonken aan de HVHB. (Foto: Frans Harm)

* Op 8 juni 1944 werd de gevreesde Haarlemse NSB’er en banketbakker Pieter Faber,

HEERLIJKHEDEN die een huurhuis aan de Tooropkade bewoonde, nabij zijn huis neergeschoten door de verzetsstrijders Jan Bonekamp en Hannie Schaft. Hij werd overgebracht naar de Mariastichting waar hij zes dagen later overleed. Op 17 juni 1944 is hij in aanwezigheid van talrijke belangstellenden “uit de kringen der N.S.B. en die der nevenorganisaties” op de Algemene Begraafplaats in Heemstede ter aarde besteld. Een bericht in het Haarlems Dagblad meldde verder dat een schat van bloemstukken in de stoet werd meegedragen en bij het graf een erewacht was betrokken. De heer C. Wilbrenninck heeft nadat de familie op Dolle Dinsdag was gevlucht op verzoek van gewestelijk commandant mr. N.J.G. Sikkel naar papieren e.d. in het lege huis van Faber onderzoek gedaan. Een fietsvlaggetje met NSB-runeteken en een rouwlint van het graf van Faber waarop in grote letters ‘Mussert’ stond heeft hij jarenlang in een secretaire bewaard en thans via Frans Harm aan het HVHB-archief overgedragen. Pieter Faber is destijds op gezag van de toenmalige NSB-burgemeester kosteloos begraven. Later zijn daar nog twee personen bijgezet. Het graf bestaat nog maar de ornamenten zijn in 1981 al verwijderd. De oudste zoon van Pieter Faber werd veroordeeld voor het vermoorden van meerdere personen en is op 10 juli 1948 geëxecuteerd,. De jongste zoon werd in datzelfde jaar tot levenslang veroordeeld, maar vluchtte op 26 december 1952 uit de strafgevangenis van Breda en woont sindsdien in Duitsland. * Hans Horman en Ad van Unnik hebben de meeste dia’s in HVHB-bezit gescand en op dvd overgebracht.

Literatuur * De eerder bij de inmiddels opgeheven Europese Bibliotheek uitgeven fotoboeken Heemstede in oude ansichten (samengesteld door Cees Peper) zijn kortgeleden heruitgeven. Van deel 1 is nu de 9e druk en van deel 2 de 4e druk in de boekhandel verkrijgbaar. Ook de foto-uitgave van Arie Kramer Kent u ze nog… de Heemstedenaren is wederom als herdruk verkrijgbaar. * Van Cees Mentink verscheen een uitvoerig artikel over de vroeger in Heemstede gevestigde grammofoonplatenmaatschappij; ‘Bovema’ “Bij Ons Verandert Morgen Alles”’.

46 HeerlijkHeden In: De Weergever, 32e jaargang, nummer 1, 2010, blz. 18-35. * Ons voormalige redactielid Maarten van Bourgondiën publiceerde de bijdrage ‘Slag bij het Manpad in Lisse?’ in het nieuwsblad van de Vereniging Oud Lisse, oktober 2009, p. 21-29. In navolging van de historicus F.W.N. Hugenholtz is ook hij van mening dat de slag niet historisch maar legendarisch is. Mogelijk zijn kleine schermutselingen ter verdrijving van de tot Haarlem opgerukte Vlamingen door latere kroniekschrijvers samengevoegd tot één heroïsche veldslag. * Over de naoorlogse ‘Uitgeverij aan huis Jeugdland te Heemstede’, opgericht door Antonius (Ton) de Jong (1912-1965) is een artikel opgenomen in het tijdschrift Boekenpost, nummer 105, 2010, blz. 35-37. * In de pionierstijd van de KLM was de oorspronkelijk uit Rusland afkomstig Iwan Smirnoff een gevierde vliegenier. Hij woonde in Heemstede, o.a. in de huidige ambtswoning van de burgemeester aan de Molenlaan, in zijn tijd ‘De Pelikaan’ geheten. Hij is begraven op de Algemene Begraafplaats. Peter Offerman schreef het artikel ‘De recordvlucht van de “Pelikaan”’ in het blad Meer-Historie, december 2008, blz. 28-31.

De Hartekamp * Vooral de buitenzijde van rijksmonument De Hartekamp is aan een noodzakelijke renovatie toe. Mede dankzij een substantiële subsidie van het Nationaal Restauratiefonds is de Hartekamp Groep erin geslaagd voldoende financiën te verwerven voor een grondig cascoherstel van gevels, dak en luiken. Daaraan voorafgaand is onderzoek verricht en in

Keizer Wilhelm II met zijn toenmalige echtgenote op bezoek op de De Hartekamp in Heemstede. (Foto: Collectie P.J. Bussen, Heiloo)

HeerlijkHeden 47 HEERLIJKHEDEN

Keizer Wilhelm II op bezoek op de Hartekamp. Links van hem zit mevrouw von Pannwitz met haar dochter Ursula. (Foto: Collectie P.J. Bussen, Heiloo)

een rapport samengevat: ‘De Hartekamp op kleur gebracht’ (december, 2009). In overleg met o.a. de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed is besloten het hoofdgebouw in de originele kleur okergeel terug te brengen. U leest er uitgebreid over in dit nummer. * In januari 2010 vormde de Hartekamp het decor van de vierdelige VPRO-dramaserie ‘Bernhard, schavuit van Oranje’, omdat in paleis Soestdijk niet gefilmd kon worden. * Interviews van Veronica Handgraaf met enige tientallen oudere Hillegommers zijn sinds 1994 in het Witte Weekblad gepubliceerd en intussen ook in boekvorm. Hillegommers vertellen (396 blz.), waarin o.a. herinneringen aan de Hartekamp ten tijde van mw. Von Pannwitz ter sprake komen, is voor € 24,95 verkrijgbaar via www.freemusketeers.nl * Op 4 maart promoveerde Annejet van der Zijl als historica aan de Universiteit van Amsterdam op het proefschrift Bernhard, een verborgen geschiedenis. Van deze biografie verscheen een handelseditie bij uitgeverij Querido. In de hoofdstukken 6 (1929-1933) en 7 (1933-1936) komen we Catalina von Pannwitz-Roth en haar dochter Ursula tegen en wordt melding gemaakt van de bezoeken van de jonge Bernhard aan de Hartekamp. In maart 1929 werd in de Nederlandse pers de verloving aangekondigd van Ursula von Pannwitz met prins Wilhelm van Pruisen, oudste kleinzoon van keizer Wilhelm II. Ook de Duitse prinsen Louis Ferdinand en Bernhard von Lippe Biesterfeld dongen naar de hand van deze vermogende Duits-Argentijnse jongedame, die uiteindelijk op 27 maart 1940 zou huwen met de Engelsman John Buxtom Pelham, 8ste graaf van Chichester.

Hageveld * Het archief van het vroegere kleinseminarie Hageveld, achtereenvolgens in Driehuis, Voorhout en sinds in 1923 in Heemstede gevestigd, is tegenwoordig in officieel beheer bij het Noord-Hollands Archief. Op 7 december 2009 tekende mgr. drs. M.J. de Groot,

48 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN vicaris-generaal van het Bisdom Haarlem-Amsterdam, namens het bestuur van het Bisschoppelijk Seminarie Hageveld, een overeenkomst van bruikleen. Al in 2007 is door het N.H.Archief een 61 pagina’s en 894 nummers tellende plaatsingslijst samengesteld: ‘Inventaris van het archief van het Seminarie Hageveld, (1559) 1817-2001 (2002).’ Frits Hazenberg bereidt een publicatie voor over de geschiedenis van Hageveld, die waarschijnlijk eind van dit jaar verschijnt. Daarin komen de archeologische opgravingen, de middeleeuwse hoeve Willigenhoorn, het klooster Porta Coeli (Hemelpoort), de buitenplaats ’t Klooster en het seminarie aan de orde en ook de meer recente ontwikkelingen van school en appartementencomplex.

Diversen * Jarenlang was architect Teun Jongh Visscher (1924-2004) actief binnen de Vereniging Oud Heemstede Bennebroek op het gebied van karakterbehoud. De brand en daarmee het verlies van Eikenrode in de nacht van 26 op 27 oktober 1992 ging hem zeer aan het hart. Zelf bewoonde hij in die periode het nabijgelegen Gliphoeve. Zij uitgebreide archief liet hij na aan de Bond van Nederlandse Architecten. Een selectie daarvan was tot 28

maart tentoongesteld in het Architectuurcentrum Haarlem onder de titel: Tekeningen van een visionair architect. * Op www.archive.org zijn filmpjes te vinden van de St. Stanislaushorde uit Heemstede, Te zien is het vertrek van de welpen vanuit Heemstede naar kampen in Egmond (1937) en Steenwijk (1938) met beelden van onder meer de Herenweg, het Vereenigingsgebouw, het Oude Posthuis en een bus van touringcarbedrijf Leo Kors. * Kunsthandel Amstel Art op het Wilheminaplein organiseerde een verkooptentoonstelling, gewijd aan de Heemsteedse kunstschilder Louis Hartz (1869-1935). Verder is momenteel is van A.L.Koster (1859-1937) een olieverfdoek van Spaarnhout aan het Spaarne te koop. * De schilderijen van G.H.G. von Brucken Fock (1859-1935) die in bezit zijn van de gemeente Heemstede zijn tot 24 februari 2010 in de burgerzaal te zien geweest, dit ter gelegenheid van de 75ste sterfdag van de schilder. De laatste tentoonstelling van het dubbeltalent Von Brucken Fock, zowel componist als schilder, was in 1995 in het Marie Tak van Poortvliet Museum in Domburg. * In mei van dit jaar wordt het nieuw aangelegde Park Meermond, op de plaats van de voormalige vuilstortplaats nabij de rioolzuivering en woonschepenhaven, voor het publiek open gesteld. De ontwikkeling tot recreatief natuurgebied met een uitkijkheuvel van 13 meter hoog had plaats op initiatief van de gemeente Heemstede en is sinds begin 2007 uitgevoerd door de N.V. Grondbankcombinatie. De geschiedenis van dit gebied, waar in de 17e en 18e eeuw een gelijknamige buitenplaats lag, kunt u lezen in een van de komende nummers van HeerlijkHeden. Meermond maakt overigens deel uit van het zogeheten Heemstederveld, waartoe naast Meermond ook Hageveld, het Spaarne Ziekenhuis en het Oude Slot worden gerekend. Het kasteel van het Oude Slot is dit jaar precies 2 eeuwen geleden gesloopt. * Van 19 juni tot en met 5 september wordt in De Hallen aan de Grote Markt 16 te Haarlem een expositie gehouden over Bomans. Daarbij is veel materiaal te zien uit de Godfried Bomanscollectie van de Heemsteedse bibliotheek, tegenwoordig in depot bij het Noord-Hollands Archief.

HeerlijkHeden 49 HEERLIJKHEDEN Kinderboerderij ’t Molentje bij Groenendaal. De ansichtkaart is verzonden in 1959.

* ’t Molentje wordt beschouwd als de oudste gemeentelijke kinderboerderij van ons land. In 2011 is het 60 jaar geleden dat de kinderboerderij in Groenendaal tot stand kwam. Op 26 april 1951 legde de toen vierjarige Willem van Rappard, zoon van de burgemeester die later in de voetsporen van zijn vader zou treden en die per 1 mei 2010 vertrekt als burgemeester van Noordoostpolder - de eerste steen van de stal. Plannen zijn in voorbereiding o.a. een dvd met foto’s en een publicatie met herinneringen van bezoekers uit te geven.

Hans Krol

50 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN REACTIES VAN LEZERS

Blekerijen en wasserijen in Kennemerland, deel 4, HH 143 Van de heren Jan en Jan Hein Beelen uit de gelijknamige blekersfamilie ontvingen we een aantal aanvullingen op het verhaal van Cees Peper over de blekerijen langs de Blekersvaart.

- De panden van smederij Van den Asdonk en autospuiterij Ree (zonder h) zijn niet in 1966 gesloopt, maar bestaan nog steeds. Op een nog aanwezige ‘eerste steen’ staat dat deze op 8 maart 1926 is gelegd door Jan Jonckbloedt. - Nr. 17 was de machinekamer van wasserij Knapenburg, met erachter het wasgedeelte. Het mangel- en strijkgedeelte was in het deel van Knapenburg dat nu galerie De Bleeker is (nr. 18). Op 31 oktober 1930 kocht Jan Beelen van Adam van der Horst wasserij Knapenburg met het woonhuis nr. 15. - Nr. 23: Jan Beelen liet dit huis in 1919 bouwen; na zijn dood in 1939 ging zijn zoon Jan er wonen, vervolgens zijn kleinzoon Jan en nu woont er de 4e generatie: achterkleinzoon John. - Tussen nrs. 23 en 24: Van de wasserij die hier ooit stond, was in 1930 nog maar een klein

deel over tegen het ketelhuis van Beelen aan; dan volgde het huis van de bollenkwekers de gebroeders Roozen, die het restant van de oude wasserij als bollenschuur gebruikten. Daarna volgde een houten schutting tot aan nr. 24.

Blz. 30 bij het onderschrift van de foto: Aan de oostkant van de Blekersvaart lagen in de periode 1700-1900 drie wasserijen. De noordelijkste hiervan werd rond 1900 gesloopt om plaats te maken voor het Res Novaplein. De (gerestaureerde) Res Novabrug is hiervan het laatste overblijfsel. De middelste stond tegenover het huidige nr. 23 en was in 1930 het bedrijf van Leendert

Blekersvaart 18 in 1977. Nu is het de galerie van Willem Snitker, vroeger was het wasserij Knapenburg.

HeerlijkHeden 51 van der Weiden. Dit bedrijf verhuisde in 1943 naar de Raadhuisstraat en werd door Leo M.J. van der Weiden voortgezet onder de naam wasserij ‘t Raadhuis. In de laatste oorlogswinter sloopten omwonenden uit het toen leegstaande gebouw alles wat brandbaar was. De ruïne werd in 1946 afgebroken om plaats te maken voor de huizen in de Vijfherenstraat, nr. 32 t/m 48 die door hun afwijkende bouwstijl nog steeds de plaats aangeven waar deze wasserij stond. De brug, die de wasserij met de Blekersvaartweg verbond, kwam uit tegenover het huidige nr. 23A en werd toen ook afgebroken. Hij leek veel op de Res Novabrug. De meest zuidelijke wasserij was Wasserij Anna.

- Nr. 23A: in de steeg staat een oud bakkershuisje, geen blekershuisje. Dit geldt eveneens voor het onderschrift van de foto op de achterzijde. - De wasserij van Beelen, inmiddels Linnenservice Beelen geheten, is in 1978 overgenomen door Hoek en Vaart in Santpoort en voortgezet onder diezelfde naam. Eind 1979 verhuisde het bedrijf naar Alkmaar (Oudorp). Het bedrijf bestaat daar nog steeds, nu onder de naam Hokatex Initial. - Nrs. 37-41: de wasserijen van Niesten en van den Aardweg waren aan het einde van de 19e eeuw beide al verdwenen. Jan Niesten overleed in 1885 zonder mannelijke nakomelingen. De huisjes met deze nummers stonden er in 1930 allemaal. In no. 37 zit een

HEERLIJKHEDEN eerste steen uit 1927 gelegd door H.J.M. Peeperkorn; no. 38 heeft een eerste steen in 1875 gelegd door Jan Beelen en no. 39 één uit 1894 gelegd door H.P.M. Peeperkorn.

De heer Kees Prins reageerde op hetzelfde artikel. Een deel van zijn opmerkingen kwam al in het bovenstaande aan de orde. Verder zegt hij:

“Naast Van den Asdonk zat een bedrijfje dat poetsdoeken leverde. Toen zij verhuisden (richting Peeperkorn) kwam naast Van den Asdonk een bedrijf dat bestek maakte. Ze stansten vorken, lepels en messen uit blik. Vanaf 1956 zat hier de platenperserij van Bovema. Later is Bovema verhuisd naast Peeperkorn, De kwekerij van Van Empelen was gevestigd tussen stalhouderij van Houten en wasserij Rhee en liep door achter de huizen van de Koediefslaan.”

De heer Prins noemt ook de firma Militex. Hans Krol omschrijft dit bedrijfje als volgt: “De firma Militex is in 1948 opgerichte om ex-militairen, - vandaar de naam - ook uit Nederlands-Indië en tevens invaliden, weer op te nemen in de burgermaatschappij. Het was een fabriek voor onderhouds- en schoonmaakmiddelen, die nog altijd in IJmuiden bestaat.”

Houtdruk Blekersvaartweg (HH 143) De zoon van mevrouw Kuijpers-Rhee (zij is de laatst levende telg uit de familie Rhee-Milatz van wasserij Rhee) wees ons erop dat de houtdruk van de Blekersvaart door F.H. van Emmerik van 1928 is. In ieder geval staat dat op de voorzijde van het exemplaar dat zij bezitten.

Marloes van Buuren

52 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN INTERESSANT IN DE REGIO

Expositie: Damast - Het witte goud van Haarlem Tot en met 12 september 2010 is in het Historisch Museum Haarlem een expositie te zien over de Haarlemse linnen- en damastweverij in de 17e eeuw. Haarlem was in de 16e en 17e eeuw wereldberoemd om de productie van zeer fijn geweven en bijzonder wit gebleekt damast. Het sierde de tafels in bijna alle Europese vorstenhuizen en welgestelde families en was zo uniek dat er grote bedragen voor werden betaald. Centraal in de tentoonstelling staat een geschenk van de Staten Generaal aan Filips Willem van Oranje en zijn vrouw Eleonora van Bourbon-Condé in 1611: drie kilometer Haarlems damast ter waarde van f 10.000,- in de vorm van honderden tafellakens en servetten. Historisch Museum Haarlem, Groot Heiligland 47, www.historischmuseumhaarlem.nl

Vriendenkring van de Nieuwe Bavo In april 2010 is gestart

met de grote restauratie van de Kathedrale Basiliek Sint Bavo, het gebouw met de groene koepel aan de Leidsevaart. De kerk van architect Jos Cuypers, gebouwd tussen De Nieuwe Bavo aan de Leidsevaart in Haarlem op een getekende ansichtkaart van 1893 en 1930, vóór 1927. De beide vierkante torens en huidige ingang staan er nog niet op. Zij zijn kampt met grote gebouwd tussen 1927 en 1930. problemen waaronder lekkende daken, verzakte glas-in-loodramen, sterk versleten voegen en zoutafzettingen op de stenen. De restauratie is begroot op 23,5 miljoen euro en de hoop is dat het Rijk daar 10 miljoen euro aan bijdraagt. Uit eigen middelen en bijdragen van derden moet € 13.5 miljoen komen. Daarvoor worden fondsen benaderd, maar is ook de steun van particulieren nodig. Daarom is de Vriendenkring van de Nieuwe Bavo opgericht. Wie lid wordt ondersteunt de restauratie en kan het proces van dichtbij volgen. Regelmatig mogen de vrienden de steigers beklimmen. Daarnaast worden ze uitgenodigd voor concerten, lezingen en tentoonstellingen. Belangstelling? Kijk dan op www.rkbavo.nl/monument/wordt_vriend.html U vindt daar meer informatie en de mogelijkheid om u aan te melden. Wilt u liever bellen, neem dan contact op met de parochie: 023 55 333 77.

HeerlijkHeden 53 ‘FOTOSHOPPEN’ ANNO 1907

Foto’s bewerken of volledig veranderen is verre van nieuw. Na zoeken en meedenken door verschillende mensen konden de onderstaande twee ansichtkaarten aan elkaar gekoppeld worden. Op de bovenste bewerkte foto staat bovenaan ‘Hyacinthenveld te Heemstede’ en onderaan ‘Overveen’. Maar de op de kaart fel gekleurde hyacinthen, de schuur en een aantal bomen zijn er gewoon in geplakt. Op de onderste kaart is, als u de huizen goed vergelijkt, precies dezelfde plek te zien met op de voorgrond de Leidsevaart bij de Centenbrug in Bennebroek! Met dank aan Sander van Wijnbergen (voor de ansichtkaarten als zoekplaatjes) en Ina Mostert-Stam die de oplossing aandroeg. HEERLIJKHEDEN

54 HeerlijkHeden HEERLIJKHEDEN NIEUWE LEDEN

Heemstede Hoofddorp Dhr. C. Hoogendijk Dhr. W.G.M. Lommerse Mevr. E.D.J. Jongens Dhr. J.W. Luiten Santpoort-Zuid Mevr. M. Tieken Dhr. J. Voskamp Dhr. A.J.J. van der Weiden Mevr. M. Wierda Brunssum Mevr. M. Kuijpers-Rhee Bennebroek Mevr. E. de Vries - Reitsma

3 HEERLIJKHEDEN EN 1 BUITENPLAATS

NU TWEE BOEKEN SAMEN VOOR MAAR € 12,-

Heemstede, Berkenrode en Bennebroek; drie heerlijkheden in Zuid-Kennemerland. In 108 pagina’s, geïllustreerd met bijzondere afbeeldingen, leert u de geschiedenis van de drie Heerlijkheden Heemstede, Bennebroek en het onbekende Berkenrode kennen.

Vier eeuwen Voorkoekoek-Ipenrode; een historische buitenplaats in Heemstede. Een uitgebreide beschrijving van de geschiedenis van Ipenrode, een van de mooiste buitenplaatsen van Heemstede, gelegen aan de Herenweg. Ook hier volop afbeeldingen, 56 pagina’s.

Twee fraaie uitgaven van de Historische Vereniging Heemstede- Bennebroek, nu tijdelijk te bestellen met flinke korting. In plaats van € 15,- betaalt u nu slechts € 12,- voor de twee boeken samen.

Bestellen kan via [email protected] of 023 529 07 56.

HeerlijkHeden 55 UIT VOORRAAD LEVERBAAR

De HVHB heeft voor de geïnteresseerde lezer nog een aantal uitgaven in voorraad die misschien nog niet allemaal in uw boekenkast staan. Dit kan een welkome aanvulling zijn van hetgeen u al wel heeft. Tussen haakjes staat het jaar van verschijnen. U kunt uw wens kenbaar maken aan Marloes van Buuren (023- 5290756, [email protected])

Verkoopprijs in euro De geschiedenis van het Huis te Heemstede (1952) (3 delen in 1 boek) 13,50 Deel 1 Schets van het leven van A. Pauw (1948) 4,50 Deel 2 Enkele gegevens omtrent Adriaan Pauw en het slot van Heemstede (1949) 4,50 Deel 3 Het huis en de Heren van Heemstede tijdens de Middeleeuwen (1952) 4,50 Wees- en armhuis te Heemstede 1796-1861(1952) 8,00 Geschiedenis van Onderwijs in Heemstede deel 2 1800-1954 (1954) 5,00 Historie hofstede Paradijs later Meer en Bosch (1960) 4,00 Reproductie kaart Claes Janzoon Visscher uit 1724, Haarlemmermeer en omgeving (1976) 4,50 Poort van het Oude Slot (tekening P. Kapsenberg) (1980) 4,50

HEERLIJKHEDEN Zo zijn Heemstede en Bennebroek (1984) 4,00 Adriaan Pauw (1585-1653), staatsman en ambachtsheer (1985) 10,00 Verjaardagskalender met reproducties van oude prenten van Lutgers (1986) 1,00 De geschiedenis van het buitengoed Bosbeek in Heemstede en van het adellijk geslacht Van Merlen (1987) 6,00 Van achter de Blaeuwen Engel: Hervormd Heemstede in de 17e eeuw (1987) 2,50 Eiland in de stroom, Hervormd Heemstede in de 18e eeuw (1988) 6,50 Heemstede-Bennebroek 1907-1931: een gids door de jaren (1988) 2,00 Gezondheidszorg in Heemstede (1988) 6,00 Heemsteedse Gemeentepolitiek in de jaren tussen omstreeks 1750 en 1900 (1989) 1,00 Heemstede, Berkenrode en Bennebroek; drie heerlijkheden in Zuid-Kennemerland (1992)* 8,00 Kroniek van het jaar 1895 Heemstede en Bennebroek (1994) 2,00 De tijden veranderen: burgemeesters Heemstede en Bennebroek 1811-1997 (1997) 9,00 Vijftig jaar van oud naar nieuw 1947-1997 (1997) 4,00 Een wandeling door Heemstede en Bennebroek, videoband (1997) 4,00 Een wandeling door Heemstede en Bennebroek, DVD (1997) 6,00 Ons dorp Heemstede en Bennebroek. Geschreven voor de jeugd (1997) 1,50 Hartekampkaart uit 1706; facsimile-uitgave en een toelichting (1999) 2,50 Zorg aan de duinrand: Kennemeroord, Kennemerduin, Parkzicht, Westerduin (2000) 10,00 Vier eeuwen Voorkoekoek-Ipenrode; een historische buitenplaats in Heemstede (2001)* 7,00 Facsimile van kaart van W.Blaeu uit 1631 van Rijnland en Amstelland (2004) 3,00 Monumenten van Heemstede en Bennebroek: opnieuw een keuze uit de parels van de Heerlijkheden (2005) 12,00 Heemstede na de grenswijziging (2008) 10,00

HeerlijkHeden vanaf nummer 124 per los nummer 4,00

De twee met een * gemarkeerde boeken zijn samen als aanbieding te koop voor 12,00

56 HeerlijkHeden