NOVUM GLOSSARIUM COMITÉ DE RÉDACTION
Fit. ARNALDI J. H. BAxrnt B. Blscl-ioFr K. KUMANIECKI
Y. LEFEVRE D. NORBERG C. SAMARAN
FRANZ BLÀTT, DIRECTEUR DE L'ENTREPRISE NOVUM GLOSSARIUM
M EDTAE LATINITATIS AB ANNO DCCC USQUE AD ANNUM MCC
EDENDUM CURAVIT CONSILIUM ACADEMIARUM CONSOCIATARUM
HUIC FASCICULO CONFICIENDO PRAEFUIT FRANZ BLATT UNIVERSJTATIS ARHUSIENSIS PROFESSOR
Mox- Nazaza
HAFNIAE
EJNAR MUNKSGAARD M CM LX V Ce volume a été publié avec le concours financier de l'UNESCO accordé sur la demande du Conseil International pour les Sciences humaines (CIF S H)
PRINTED IN DENMARK BY AARHUIJS SmTSEOOTRVKKEmE AIS L. S.
Le présent fascicule est, comme les précédents, le fruit d'une collaboration, réalisée sous la direction de M. Franz Blatt. Les articles ont été rédigés par l'équipe du Comité fran- çais Du Cange (MMmes Bautier, Gilles et Duchet-Suchaux, collaboratrices techniques du Centre National de la Recherche Scientifique, assistées par Mme Quéguiner et placées sous l'autorité de MM. Charles Samaran et Yver Lefèvre) et par les spécialistes non lexicographes qu'elle a estimé devoir consulter (MM. André, Bander, Beaujouan, Gilles, Michaud-Quantin). Tous les articles ont été revus par les membres du Comité de réd- action et distribués aux comités nationaux pour correction.
Les éléments du travail ont été fournis par les comités nationaux du latin médieval et par des spécialistes les plus divers. Le comité de rédaction tient à remercier M. Hub- schmid, Berne, à qui ce fascicule doit de nombreuses citations.
Les Comités nationaux continuent leur travail de dépouillement; des éditions récentes fournissent de nouveaux documents. Un Index complété et refondu est en préparation.
En ce qui concerne la reliure, veuillez remplacer la dernière feuille du fascicule Miles- Mozytia par la première feuille du présent fascicule (coll. 883-88@.
ABRÉVIATIONS
AHDLMA Archives d'histoire doctrinale et littéraire du Moyen Age ALMA Archivum Latinitatis Medii Aevi ARCH.GLOTF.IT . Archivio glottologico italiano BRABL Boletin de la Real Academia de Buenas Letras de Barce!ona DuC Du Cange Glossarium mediae et infimae latinitatis EHR Engiish Historical Review FEW Franzdsisches etymoiogisches Wtirterbuch MGH SS Monumenta Germaniac Historica Scriptores NA Neues Archiv NED New English Dictionary REW Romanisches etymo!ogisches Wôrterbuch Thes.iingiat. Thesaurus !inguae iatinae
a.angi. ancien anglais it(al). italien milit. militaire a.esp. ancien espagnol 1gb. lombard n(eutr). neutre a.f(r). ancien français navarr. navarrois n.pr. nom propre ait. ancien italien néerl. néerlandais orth. orthographica a.iomb. ancien lombard pers. persan ong. inc. origine incertaine a.s(axon) anglo-saxon prérom. préroman onig.obsc. origine obscure a.h.a. ancien haut allemand P. post ail. allemand pej. péjoratif angl. anglais adj, adjectif phi!. philosophie ar(ab). arabe cf. confer q.v. quod vide basq. basque dr. droit S. siècle cat. catalan éd. édition SC. scilicet ceit. celtique f(em). féminin spur. spurium esp. espagnol i. id est sq. sequentia fr. français md. index subst. substantif friui. frioulien interp. interpolatio syn. synonyme gal!. gallois interpr.dub. interpretatio dubia s.d. sans date germ. germanique intr. intransitif S.V. sub voce got. gotique lat. latin trans. transitif gr. grec liturg. liturgie t.t. terminus technicus hébr. hébreu m(asc). masculin v(ar).!(ect). varia lectio istr. istrien metr. métrique y. vide
883 moxa—mucro 884
IV) moxque mox: CHRON. Salem. 507,17. 508,2. d'une saline: AcTA pont. Rom. ined. II p. 44 (a. 964): 509,36. 511,23 ( p. Ulla Westerbergh, Clironicon Salerni- de -is veto et salmis, quantas habere visi estis et occu- tanum, Stockholm 1956p. 357). pare poteritis ad iura supradicti monasterii. y. 1. michia moxa, e. f [ong. inc.] colline?: CARrA a. 978 (Cart. et michus. c Labaix, Rev. Arch. Bibi, y Museos XLI, 1920 p. 453): 5 muchaa, - f. y. muchada. de ipso colio de Dachone usque in ipsa -a. muchada, -e f [ong. inc. y. infra] forme: muchaa: moxque V. inox. y. L 11. mesure de capacité: CARTA C. 1200 (Gallia Christ. moyra indécL? [cf. DOM. Gutwiss. div. philos, p. 50: noviss. St. Paul-Trois-Châteaux 98 col. 58): de sextario a poetis dicuntur hec novem muse, quasi moyse, a annoni... datur episcopo eiusdem loci a civibus suis qui moys, quod est aqua] forme: moira: CARTA a. 978 10 vendunt vel emunt, una -a clausa, et de una emina dimidia (Becerro de Cardefia 294 p. 307). eau de puits?: CARTA muchaa (mot orthographié 'musehada' et traduit par a. 978 (Becerro de Cardefia 315 p. 322): vendimus -a poignée, mais texte daté vers 1215 par J. de Font-Réaulx, tibi... in villa qui dicitur Poza... quanto manaret die Cartulaire de l'évêché de Saint-Paul-Trois-Châteaux. et nocte in decem menses, extra Marcius et Augusto. Valence, 1950 [Colt de cartulaires dauphinois, vol. XI] CARTA a. 984 (ib. 309 p. 318): vendimus... de nobis 15 no 68p. 42). nostras rationes de -a, illo quinto otre pleno ad inte- mueido 1. [mueidus] moisir (Ucurlo s. y. marceo: gritate in illo pozo de douma Graina. y. moria. -o, -as, mucidum facere): BENED. A&N. cone. coi. moysilcum, -i n. y. mausoleum. 738 A : illos servantes cogunt -are. rumina, -e f. y. mozytia. mucidus, -a. -um moisi: WmR. Gerh. 2,9 p. 509 b, 4: mozmodus, -i m. [arab. muçmiidi, 'relativo a Maç- 20 bine veto videres eius decorum vultum nulla tapedine muda'] sorte de monnaie (= un demi murabotin): CARTA (L tabedine) marcidum... vestimenta pontificalia ne a. 1177 (Arch. Hist. Port. 1,53): mille -is minus uito quidem humore -a, nedum essent aliqua vetustate decem. putrida. GUIBERT. Nov. pign. sanet. II 3 col. 640°: mozytia, -e f. [mozicia, Isrn. ong. 20,9,4] forme: quod a munibus canibusque absumptum audivimus, mozina: UGUTIO. endroit pour déposer quelque chose, 25 quod negligentia custodum putre aut -un disperit. probablement coffret: AELFR. Angl. Sax. vocabul. p. 16: rancio 4. y. mutio 4. -a, vel arcula, taeg. Uoi.mo: item a modus, hec mozina, mucisso, -nis f [mutio 4.1 murmure, bruit: Ano -e, genus repositorii quasi modina. VERC. perpend. 8 p. 18, 35: in his prospectat buteones mua, -e f y. 3. muta. quos neoterici stipant, quorum plaudente caterva -nem muanda, -cf [muto 1.1 sorte de redevance: CALcuL. 30 audies. Stabul. I 135 p. 275,1 (a. 1104): tertia etiam parte mucla, -e f? [cf istr. mugia; friuL mucula] fond servitli que -a vocatur. marin couvert d'un peu d'eau, utilisé pour la pêche ou mucabala indéct [arabe muchabala] algèbre: DOM. pour les salines: CARTA a. 1127 (Corner, Ecci. Venet. Gut4rnss. div. philos, p. 122: sciencia numerorum, que 10,1,94): qui tota ipsa aqua que tenet de -a de Zucco. dicitun aigebra et -a et alie consimiles (cf. ROB. ANGL. 35 CARTA a. 1158 (Corner, Eec!. Tonceil. I p. 68): deinde algebra p. 66: liber algebre et almucabola, de questioni- usque ad -am de Bregia. bus anitmeticis et geometricis). muco 1. Use moucher: Uoirno s. v. mungo: -o, -as, muccago, -inisf [mue(c)us] bourbier, humeur épaisse: mucum auferne vel muco deturpare vel mucum facere. CoMpos. Matr. 74,4: ponis ad solem ipsam ampullam. 2) avoir besoin de se moucher: UGUTIO supra. donec solvatur er fiat sieur -mes. 4° mucor, -is m. moisissure: Ucnj-no s.v. marceo: item muccaria, -e f [muc(c)us] bourbier, marécage: Ro- a marceo hic mucus, -i, id est putredo in pane ex vents- TUL. cart. 6 (a. 1199): in vivariis, in stagnis, in turba- rate proveniens... unde hic -r, 48, idem, sed mucus rUs, in -is, in mariscis. y. mucosa. proprie est punis, -r vini vel aque. muceosus, -a, -um V. mucosus. mucosa, -cf V. mucosus. muccus, -i m. [ong. inc.] plante indéterminée: C0LL. 45 mucosus, -a, -um forme: muccosus L 47. 1) adj., bour- Salem. V p. 207: decoctio corticis radicis sambuci, vel beux: M0NAST. Angl. VI 118,24: ad moram... id est 'j radix et similis. -am et humidam planiciern. 2) subst. fém., marécage: muce, .isf y. 2. musca. CARTUL. Talmund. 289 p. 279 (e. 1130): villam et -am. mucera, -e f [prérom., cf basque, mokor, 'élévation, y. muccaria. éminence, hauteur': y. J. Hubschmid, Thesaurus Praero- 50 mucro, -ois m. forme: muchro: CARTUL. S. Mar. manicus, fasc. 2] hauteur, crête de montagne, cime: Avenion. 31 p. 33 (a. 1027). I) pointe, tranchant: CARTUL. S. Cucuph. 13 p. 6 (a. 908): pergit per summa BRABAN. univ. col. 537: -o non tantum gladii est, sed -a de monte Cavallare. et cuiuslibet teli acumen; dictus a iongitudine. UGUTIO mucha, -e f [ong. inc.] établissement d'exploitation s.y, macros: hic -o, -nis, id est acumen cuiuslibet rei a 885 muctum – muffula 886
longitudine dictum, unde et sepe ponitur pro gladio. s. y. mungo: -us, -a, mn, sordibus, rnuco plenus. RUODL. PETR. COMESTOR hist. schol. col. 1326A: cum ligno XIV 7: deguttat nasus sordes nimium -us. 2) au figuré: posteriori, non cum -ne haste. ALAN. INs. Anticlaud. VINc. KADL. chron. p. 48: isti -issimi desides ante IX 125 p. 188: teli -o furens. ib. 11126 p. 89: scorpius casum occidunt, ante iripetum succumbunt. incendens caude -ne minatur. GUILL. TYR. hist. ver. 5 mucus, -i m. 1) moisissure: Ucurio s.v. marceo: item transm. XVIII 23 p. 860: gIadium habens in manu a marceo, hic -us, -i, id est putredo in pane ex vetustate nudum, quem -ne tenens, cuius capulum domino im- proveniens... -us proprie est partis, mucor vini vel peratori porrigeret. en pariant de la Sainte Lance: aque. 2) mucus nasal, morve: U&uno s.v. mungo: RAYM. Poix 17 p. 282: antequam tota super terrain mungonis... id est proprie -um de naso extra- apparuisset, -nem osculatus sum. io here... muco, mucas, -uni auferre. AMARC. serin. 3,31: 11) épée, glaive (Uouno s.v. macros: -o... sepe poni- -oque equare tenaci. y. muicus. tur pro gladio): A) au propre: PAULIN. AQUIL. carm. I 1. muda, -cf [ong. inc.] formes: mudda: CARTUL. 124: sanguivomo -ne secante. PAUL. Diac. carm. 33,41: Conch. 13 p. 16 (e. 1061-65). muta: CARTUL. Nemaus. perpetuo pectus transfixa -ne. SMAR. gramm. p. 242: p. 331 (a. 1108-37). 1) taxe de nature censuelle: CAR- ensis, -o, gladius, framea, hasta unum significant. Lin. 15 TUL. Conch. 13 p. 16 (e. 1061-65): donamus etiam in pont. II 75,19: vela alia habentia -nos de fundato 1111. ipsa ecclesia X solidos de mudda et quinque mansos Ms. 74 Ripoil (Xes.) (ALMA IV [1928] 151): -o dicitur ad alodum. ib. 33 p. 38 (c. 1060-1108): dono. -. ilium gladius. EKKEH. IV prol. Gall. p. 1096,33: -nem quoque meum alodem de Rossino... et sepultura et -a mea de vel ensem pro securi non repudiabo. GALTER. CAST1L. presbyteros. 2) taxe de mutation: CARTUL. Magalon. Alex. 134 coi. 465B: -ne corusco. ALAN. IN5. Anticlaud. 20 24 p- 37 (c. 1100): mittimus in pignore... hoc quod in IX 182 p. 190: hic -o, si -o tamen de jure vocari f debeat salmis viderons habere, scilicet -am et piacita et maria- hic gladius et non -nis ymago. ADAM PONT. mens. p. giam. CARi-UL. Nemaus. 193 P. 308 (a. 1108): non de- 127: arma diversorum generum speculari licebat_ in bent donare nulla -a illi nec successoribus suis. ib. 204 vaginis -vies et pugiones in dolonibus. p. 325 (a. 1115): quando in istunt honorem exierit, -a B) au figuré: 1) arme spirituelle en général: WALAHFR. 25 sit tantum de V solidis. ib. 209 p. 331 (a. 1108-37): imag. Tetr. 195: ilIa gulam mortis fidei -ne trucidans. laxamus Domino Deo.. quicquid habuimus... sive in ERMENR. ad Grim. 6 p. 541,3: -nem verbi Dei. EPIST. decimis... sive in alodis... sive mutas. CARTLJL. Maga- Mog. 25 (a. 1024): qui... pro amore iusticie semper Ion. 203 p. 369 (a. 1191): totum mansum de Botoneto exerto graditur -ne. PETR. D.&?.IIAN. epist. III 6 col. cum... f irmanciis, iusticiis, -is, toltis, quistis. 2940: evangelici -ais vigore precidere. ib. VII 3 col. 30 2. muda, -cf. y. 1. muta. 440D: hostes Ecclesie vibrato iustitie -ne transfige. mudande, -arumf [cf itaL mutande] braies, culotte: CosM. Pit&o. app. p- 274,2 (c. 1110-25): tamen ami- C0D. Lang. 215 coi. 357 (a. 861): camisileuno, -as chias. quum hostem orationis -ne viriiter brachio extenso mudburdwn, -i n. y. mundiburdium. iaculai-i non cessabat. GUIBERT. Nov. trop. 9,11 col. mudda, -cf y. 1. muda. quant mox humane laudis -o trucidat. CARTUL. 35 mudua, -e f [ong. inc.] convoi de navires marchands Turic. 278 (a. 1127): ut -ne spirituali iniuriam servis organisé chaque année par Venise: Doc. comm. Ven. 61 Dei illatam defendere velitis. GERARD. Moans. delib. p- 64 (a. 1131): cum illa -a denavibus que a primo lem- p. 8: quos Deus durissime suo confodit -ne. 2) spéciale- pore in Venecia venire debet. ib. 69 P- 72 (a. 1136): ment celle de l'excommunication: CONCIL. Barcin. a. 906 sicut consuetudo est ad -a de septembre de Corintho (Vaissete, Hist. Langued. V. pr. 32 col. 116): sciat se 4e in Constantinopoli. ib. 128 p. 128 (a. 1157): cum nave severissimo -ais vinculo anathematis periendum. CARTUL. in qua ego ipse nauclerus vado et mdc redire debeo in S. Ben. Divion. t. 11 245 P- 38 (c. 1012): anathematis -ne Constantinopoli in ista prima -a. se multatum esse novent. ACTA pont. Rom. ined. 144 muela, -e f y. 1. moto. p. 44 (a. 1061-73): ab omni ecelesia Dei anathematis muellum, -in. [mutulus; cf. Rev. ling. rom- 23(1959) se -ne abseisos fore cognoscant. BERNOLD. chron. a. 1092 45 369-701 meule (de foin): CARTA a. 1154 (Arch. soc. hist. p. 454,5: papa.. episcopo... precepit, ut.. -ne anathe- Fribourg 6,50): Lambertus... dedit... in prato de la matis a membris Christi penitus eum amputai-et. CARTUL. Tennoneri quartum -uni. cf. mulla. Paris. I 150 p. 170 (a. 1108): excoimiiunjcatiopjs -ne mueta, -ef [forme refaite sur fr. meute, dérivé d'une feriatur. PETR. VENER. epist. II col. 258 C: ut -ne apostolice forme *movita] meute: CON5T. dormis reg. p. 135: -a vindicte inobedientes coarguat. 50 regis, VIII d. in die. y. 2. moto. muctum, -in. V. muttum. muffla, -ef y. muffula. muculentia, -e f [muculentus] moisissure: UGuTI0 muffula, -e f [germ., cf. ail. Muff, Muffel etc.] for- s-v. mungo: bec -a, -e, plenitudo, habundantia muci. mes: moffula: LM,B. ARD. hist. Ghisn. 152 p. 640,40. muculentus, -a, -um morveux: 1) au propre: UGUTIO muff la: LEGES Heur. 170,4 p. 588. gants fourrés, motif- 887 1. muga—mugnarius 888 les: Cu'ir. reg. Franc. I p. 345,14 (a. 817): manicas mugilum, -i n. [modius, cf moggio] mesure de capa- quas vulgo wantos appellamus in estate, et in hieme cité, muid: CAicruL. Conch. 572 p. 402 (a. 1060): debe- vero -as vervicinas. Mmac. S. Martial. I p. 202,41: de bantur per censum de unaqueque appendaria unum -um gemmis aureis ornamentis interlucentibus -as suarum et III! sestarios de vine. manuum complevit. LEGE5 Heur. 170,4 p. 588: si liber mugie 4. 1) (au propre) mugir: bu. SCOT. ier. Dion. servum occidat, reddat parentibus XL den. et II maf- 2 col. 149 C: -ientium boum l3lxvoÀoyLocc. UcuTLo: -O, -s, fias. LAMB. ARD. hist. Ghisn. 152 p. 640,40: rustici... id est astridere et est boum. CAiuf. Bur. B. 132, 3a, calcuios trahentes ad sternendum in via, in moffulis et 13: taurus -t I equus et hinnit. 2) au figuré: a) gémir, scapulariis se ipsos ad laborem invicem animabant. pousser des cris (en parlant d'êtres humains); TRAN5L. 1. muga, -ef. [prérom. mflga, cf basque muga, limite; 10 Liber. I 21: coepit mulier subito horrorem dire vocis cf o. esp. muga, borne] borne, limite: CARTUL. S. emittere, ululare, -re, sibilare. WOLFHARD. Waldb. 1,5: Cucuph. II 545 p. 205 (a. 1037): est subtus ipsam -am pater... labiis palpitantibus -ens eiulabat. GALTER. et inde vadit per signas vel notas. ib. II 571 p. 234 CASTIL. Alex. II 516 col. 485B: turpe fuit regem versa (a. 1044): ascendit per ipsum colle, qui est subtus ipsa -sse figura. b) résonner, retentir (en parlant d'objets -a et pervadit... per ipsa serra osque ad ipsam -am. 15 inanimés): THE0DuLF. carm. XXVIII 20 p. 494: evan- CARTA a. 1128 (Estud. Edad Mcd. Arag. II p. 517): de gelieus Iituus... -t. RIcHER. II p. 30: campanis -entibus. mies -as usque ad retuerta de Valuerte. CARTA a. 1194 Tif. metr. IV 8,2,5: -t adesse sacrum Lucas hbaminis (Bol. Comision Navarra 1934, 153): infra illos terminos aesum. TRAN5L. Modo. 44 p. 309,37: f luminum de- vel -as. cursus, fontium stagnomrnque sinus -chant. TIIIETM. (2. muga, -cf y. mugada). 20 4,59: tonitruis terribilibus aer mox -te cepit. Liouiu- mugada, -e f [modiatal (mesure agraire) niuiée: NU5 4,103: audires... gravi ciypeosque ieves -re fragore. CARTUIL. Conch. p. 358,22 (c. 1072-87): una -a in CARTUL. Salvan. 470,2, p. 378 (a. 1161-71): rune -re ipso loco... et une aripento de vinea. ib. 1. 24: una tonitrua... ceperunt. muga
muia, -cf y. 3. muta. 63: due sunt... virtutes ignis: attera edax et peremp- muiabulum, -i n. [cf. DuC. s.v. muibla] intestins toria, altera -is (cf. CIIALC. transi. p. 41,13-14 éd. d'animaux: RECEPT. C. LXX p. 77: -um taurinum cum- Waszink). ALkN. ha ptanct. nat. p. 472: -is infemus, bure tritum. tristis paradisus. id . Antielaud. VI 262 p. 148: radius muiada, -e f r. modiata. s -is et ardens. mulale, -is n. r. mugale. mutcedo, -mis f 1) douceur, clémence (UGurIo 5. V.. muilis, -e Y. mobilis. mulceo: -o, -mis, i. suavitas): WAtT!-,. SPIR. Christoph. muisum, -is n. [fi. moison, oraison] bail à métayage: II 4.195: protinus banc vocem nulta formidine poene CARTA a. 1176 (Ch. Métais, Les Templiers en Eure-et- J territa subsequitur parium -o sororum. Wn'o tetrat. Loir p. 10): si forte contigerit quod furnum suum h 'o 225: post iudicium venie -o sequatur. 2) consonance, -um vel in venditionem dederint, predicta eis in per- harmonie: Gooasc. SAX. opuse. gram. 95 p. 415,2: petuum concedit. ceterum unumquemque aurium potius oportet -mi 1. muta, -e f abL plur. mulabus r. 1. 24 et 28. forme: inservire. 3) mollesse: FoLc. gesta Bert. p. 3 (éd. Gué- mulla: Doc. Port, reg. 1175 p. 214 (a. 1140-41). mule: tard): nam non cedit -mi, nec frangitun per aspena.
VITA Corb. 13: qui -am abstulit. CARTUL. S. Vict. Mass. 15 mulceia, -ef. [ong. inc.] espèce de tissu: Ac'rus pont. J p. 109 (a. 1048): ipsis michi dantibus unum caballum Cenom. p. 471 (XIP): infulam de -asteilatam. et unam -am. CARTUL. Conch. p. 20 (a. 1060): deci- mulceo 2. cf. 2. mulco 1. 1) trans.: a) caresser: mam... de -as arque mules. CARTUL. Gratianop. p. HROTSV. Abr. 6,2 p. 155: non sotum dulcia oscula 176 (a. 1108): dedit mihi... duas optimas -as. VITA tibabo, sed etiam crebris seniie coltum amplexibus -ebo. Norb. Il 22 in.: nihilque sibi retinens preter decem 20 id. Pet. 251: molliten ephebum -cas amandum. ANON. marcas argenti et -am unam. CARTUL. S. Maxent. 281 Lidia 'tOi p. 241: sepe manu -et fauces. p. 307 (a. 1118-24): unam -am albam. FULCH. hist. b) charmer, flatter (UGirrlo: -eo, -es, -si, -sum, linire, Hier. II 5 p. 377: de -a mea descendens. PE'rR. VENER. mittigare, deiectare): WALAHFR. Gall. 2,1 313,5: 357k; p. epist. IV coi. non equis, non -abus... vectos. mentis beatissimi Gaili... longe lateque circumposito- CARTA ante a. 1185 (Censual do Cabido da Se' do Porto 25 num aures fame sue dulcedine -entibus. WANDALB. ALMA III [1927] 90): mande ey -am rneam rouuanam..., creat. mundi 122: sonore f -ens ethera plausu. PORTA -am meam amaretlam. GTJILL. T'va. hist. Ter. transm. V 8 S.xo 5,128: omnia mundi / que -ent ocutos queque p. 207: exceptis muiis et -abus. trahunt animas. E10cn4. W bened. 133,92: captum fe- 2. muta, -e f [cf a. aIl. mUlber; angl. mulberry; du minee mersant -endo Syrene. EPIST. Fiscann. p. 20: lat. morum] mûre, fruit de ta ronce (Rubus fruticosus 30 frequenter veltem tue dutci et necessario -cri eloquio. L. Rubus caesius L.): ANTIDOT. Glasg. p. 140: sarcus PHYSIOLOG. XII p. 25: sirene... per suavitatem vocis de -e accipiat et grana qui ibidem sunt. ADELARD. auditus hominum a longe navigantium -eant, BATH. cur. ace. p. 13,223: cum butina in quo radix e) amollir, rendre malléable: Jou. ScoT. gioss. Mart. tuera -e cocta fuerit misce (pour flore muTa? cf. éd. Cap. 14,11 (éd. Luta p. 23,25): muicifer dicitur quasi Swoen. ad lac.: inula helenium [b&vwv]?). 35 -ens id est mothficans ferrum (cf. ARNULF. AURa. glos. 3. muta, -e f [cf. fi. mule, affection du boulet des Lucan. J 545). WE!. carm. 198: qui ferrum durum équidés] mule, engelure du talon: MAcER herb. 1763 p. -endo reddit acutum. 101: esse pedum vitium dicunt, cui pernio nomen I est d) mélanger, amalgamer: HILDEGARD. div. op. 1,4,105 a pernicie membri patientis id ipsum, I plebs dicit -am. col. 894 D: cum spuma per naturam hominis -sa fuerit, mularis, -e de la race des mules: Doc. Port, reg. I 40 per igneam scintillam anime caro et sanguis pteniter 335 p. 438 (a. 1179): de bestia cavalari vel -i dent III de- efficitur. llanos. e) apaiser, calmer, adoucir: HROTSV. Pafn. 10,3: la- mulatare, .is n. y. muratale. scivientem animum nunc suavibus hortamentis btan- mulaterius, -i 'n. [mulus] muletier: OnERT. SaunA diendo -ebam, nunc acrioribus monitis minitando terre- a. 1186 p. 125: Obertus Squarçaficus -us accepi a te 45 barn. PAss. Ursut. 7: que sententia corn parentis -eret Johanne de Ganbaiao... unum mutum, aures. ADAM BREM. 3,27 p. 170,13: vocaiitate sua popu- mulatinus, -a, -um [muta] de la race des mules: CARTA los -etc. FULCH. hist. Hier. III 24 p. 685: nec aderat e. 1200 (Gallia Christ. noviss. St. Paul-Trois-Châteaux aitrix... que fescennmnis -eret. GALTER. CASTIL. Alex. 98 col. 60): de ornai bestia chavalina vel -a accipiuntur Vil 496 col. 5390: intimes ,.. ferarum J -et ionga dies. quatuor denarii. 50 HELM. 14 p. 29,17: muttis... genenirn btandiciis -ere. mulcatia, -ais f y, multatio. noter l'expression obvium muicere, faire bon accueil: mulcator, -is M. V. multator. RArxxu. CADOM. gesta Tancr. 40 p. 634: in adventum mulceb&, -e suave, délicieux (UcuTio s.v. muiceo: tanti hospitis egressus, dextra et fide obvium -et, vires -is, -e, I. suavis, delectabilis): Joii. SAR1SD. potier. I p. socias et magis famulas spondet. 891 mulciber - mulgarium 892
f) pousser à, amener à: Wipo tetral. 115: non plus faet. Ucnnio s.v. mulgeo: hoc mulcrale vel et hoc mul- -et apes mellitos lambere flores I quam me laus regis, crum et bec muleta, id est vas in quo mulgetur. quo constat pactio legis. I. mulctrum, -in. forme mulcrum: UcuTio s.v. mulgeo. 2) bar., s'adoucir, devenir moins froid: WANDALB. I) vase à traire, seau à lait: HRABAN. univ. XXII, V mens. 34: hunc hiemis verisque tenent confinia men- 5 col. 601 c : mulgarium, vas in quo mulgentur pecora, sein, / frigore nuncque riget, nunc aere -et amico. idem est et -um ab eo quod ibi mulgetur lac. AELFR. mulciher, -beris vel -bris vel -bri surnom de Vulcain: Angl. Sax. vocabul. p. 25: muictrale, vel sinum, vet UouTlo s. y. mulceo: componitur cum ferrum et ymber -uni, meolc-faet. FULCH. hist. Hier. 11138 p. 753: lac et dicitur hic -r, -bri vel -bris vel -beris... et ponitur eorum in -is faciebat mulgeri. UGUTIO S.V. mulgeo: hoc utnimque pro Vulcano qui est faber Jovis. mulcrale vol et hoc mulcrum et bec muleta id est vas muleifer, -i vel -is [mulciber, par fausse étymologie, in quo mulgetur vel mulcmm vel muleta dicitur bora 'qui mulcet ferrum'] 1) surnom de Vulcain: UGuTlo 3v. mulgendi ... et hoc mulgarium et hoc mulcrum idem, coin mulceo: componitur et ymber et dicitur hic scilicet vas in quo mulgetur, mulcrum dicitur vas mulciber, -bd vel -bris vel -beris, et hic -r, -i vel -is, noVum. et ponitur utrumque pro Vulcano qui est faber Jovis. 15 2) contenance d'un seau à lait: EicKEu. IV bened. II 2) (par métonymie) feu: J0R. SCOT. gloss. Mart. Cap. 136: hoc -o lactis sit vita vigorque refectis. 287,12 (éd. Lutz p. 134,31): devorante -o, id est Vu!- 3) heure de la traite: Uouno si'. mulgeo: supra. y. catin qui mulcet ferrum. WALAHFR. hort. 298: quot in muicra et 1. multra. aera -r ire I scintillas vastis videat fornacibus Aetnae. 2. mulctrum, -i n. y. mordront, WALTH. Sr'rn. Christoph. II 6,117: protinus Ethneam 20 muictrura, -cf [y. I. muictrum et muictura, peut-être discludens -r umbram / prebuit Eolios regi coin forcipe faute de copiste pour mulctura] produit de la traite, lait: folles. METELL. Quir. 1,40: si quid sordis inest, -r exco- BERTMOLD. ZwIF. chron. 37 p. 258,5: sancte Dei Geni- quet. trici obtulit... quicquid ibi habuit in... terra cuita et mulcisono 1. [mulceo et sono] charmer par un son inculta, in -a minons gregis et aniTienti. harmonieux: Ck1kM. Cant. 6,1b,5: aut tibiarum cane- 25 muictura, -e f y. 2. multura. rus redditur flatus, / f istularum ut sont discrimina, (muletas, -a, -um faute pour merciatus y. mercio col. queque I folle ventris orisque f tumidi f latu perstrepen- 410 1. 34 ss.) tia pulchre / mentem -ant. (rnulcus, -i in. [pour mucus] morve, mucus nasal: 1. mulco 1. maltraiter: ANSELM. GEMB. cont. Sigeb. a. UGUTLO S.V. mungo: unde hic -us, putredo que de naso 30 eicitur). 1134: hommes... morsu son male -avit lupus. cf. 2. c multo 1. muldra, - f. Y. mordra. 2. mulco 1. [cf mulceo, y. Thes. 1.1. VIII 1561,79 ss.] muldrum, -i n. y. murdrum. enchanter, réjouir: GERARD. MoREs. delib. p. 22: iste... mulendinum, -i n. y. niolendinum. Caminus catholicos -at, schismaticos vorat (cf. Dan. mulenerus, -a, -uni qui se rapporte au
3,17,23). p. 53: dulci... metrorum lege et ordine resonan- 35 moulin: CxwrnL. S. Cucuph. 1311 p. 261 (a. 996): et tiurn (se sonatium cou.) -ut animosphilosophia. y. 3 molto. ipsa I pecia de terra afrontat... de occiduo in ipso muicra, -e f [pour mulctra] I) vase à traire, seau à rego -o. lait: Uouno S.V. mulgeo: hoc mulcrale vel et hoc mul- mulennus, -i in. [cf fr. morue, d'ong. inc.] petite crum et bec -a id est vas in quo mulgetur, vel mulcrum morue (poisson): ACTA Heur. II,TT 593 p. 188,18 (a. vel -a dicitur hora mulgendi. 2) heure de la traite: 40 1177-82): theoloneis ailectium et makereHorum et supra. y. mulctrum et 1. multra. -orum.. y. muluellus. muicrale, is n. y. muictrale. muleta, -e f. [1. roula, cf fr. mulet; y. muletus] petite mulcrum, -i n. y. mulctrum. mule: CARTUL. S. Cucuph. II 634 p. 300 (a. 1063): et muleta, -e f y. multa. concedo... -a I coin sua marre. CARTUL. Salvan. 230
mulctatio, -nis f y. 2. multatio. 45 p. 186 (a. 1164): si veto pubs equinos non habueri- mulcto I. y. 1. et 2. trullo. tis, ... accipiam unum muletum vel -am lege superius mulcira, -e y. roulera et 1. multra. dicta. mulcfrale, -is n. y. mulctralis. muletus, -i in. [I. mulus, cf fr. mulet] mulet: CARTUL. muictralis, -e [mulctra] 1) adj., qui donne beaucoup Salvan. 230 p. 186 (a. 1164): si veto puilos equinos non de lait: EGBERT. LEOD. rat. T. 1543: non magis inde 50 habueritis et mululos vel mululas habueritis, accipiam ferax si copia vacca vocetur; / si -is, en non plus tibi unum -uni muletam lege superius dicta. lactis abundans. 2) subst. n. (,forme mulcrale: Uciurso), mulgarium, -i n. 1) vase à traire: HRABAN. univ. vase à traire: AELFR. Angl. Sax. vocabul. p. 25: no- XXII, V col. 601 C: -uni, vas in quo mulgentur pecora, mina vasorum. -... -e, vel sinum, vel mulctrum, meoic- idem est et mulctrum ah en quod ibi mulgetur lac.
893 mulgec - niulieratus 894
Ucnsrio s.v. mulgeo: hoc -non et hoc mulcrum idem, mulier, -is f. formes: mulet: CARrUL. Sord. 144 p. sciliœt vas in quo mulgetur. ADAM PONT. utens. 130: p. 117 (a. 1150). moleris: CARTUL. S. Vict. Mass. I p. 623 crates ... -a, labra. 2) récipient utilisé à la campagne: (e. 1030). rouler: FONT. Flor. 26,21 (a. 995). nec. HRABAN. univ. XXII, V vol. 601 C: -um quoque vas mulier: CARI-UT.. Cupersan. 23,38 (a. 938). abl. muliera: est pastorale. 5 CARTUL. Clun. 1197 p. 185 (a. 914). mulgea 2. forme mulgo: RECEPT. B LVI p. 54. Id. flfemme (en générer): PAUL. DMC. hoinil. temp. col. C. XXV P. 68. traire: 1) au propre (Ucurio: -ere est 1233,33: -r vetusta armatura diaboli, que hominem de lac ex ubere extrahere): WALAHFR. Mamm. 5,2: ut paradiso expulit. 1-IRABAN. epist. 53: ipsam -em, cum qua grege court proprio foetas -eret agrestes. RECEPT. B. mechatus est, interfecit. 10H. NEAP. Febr. 541,57: clama- LVI p. 54: menta trita cum lacte caprino bibat ea hora 10 bant seculares -es separationes lugentes. REGIN0 chron. qua -itur. MAPPE Clav. CCLXXXVIII p. 244: lac... a. 900: cum -ibus et ignobilioribus regni negotia dispo- recalefiat eadem calitudine, qua fuit primitus mulsum. nens. TI1IETM. 7,32: uns -r maritata. STEPH. decr. 19: vin AELFR. colloq. P . 91: mino oves incas ad pascua... et ac -es. ib. 131: si aliqua -r maritata furtum commiserit. -o cas bis in die. FIJLCH. hist. Hier. III 38 p. 753: lac GERARD. Morcs. delib. P. 42: et -r circumdedit virum. eorum in mulctris faciebat -en. 2) par métaphore: is ADAM BREM. 2,26 p. 86,9: monastenii virorum ac -non. TRACT. schism. (MGH, Lib. lit. III p. 117,21): cas «. sac- BERmow. CONST. ann. a. 1077 p. 293,48: virorum ac ras tes) isti sine rapina et sacrilegio non -ent neque -umtestimoniumrœipiVltAMeinw 125,29:quedamno- tondent. y. 2. mulsum. bilis -r. CARTUL. Solod. 199 p. 102,3: Giselam quandam I. muliebria, -e f sire muliebrium, -i n. [muliebnis] -cm de farnilia nostra. CARTUL. Sord. p. Il (s.d.): Au- menstrues: PANAS: -a, supervacuus mulierum sanguis. 20 riola -r baro, cum filiabus suis ... fecit duelle bellum Uctmo s.v. mollio: hoc -a, -e, hoc -um, -j, id est men- propter viridanjum. EPIST. Ratjsb. 8 p. 208,24: subin- strua que soli mulieri contingunt. troductoriam -cm habere. 2. muliebria, -um n. pI. v. muliebris. 2) femme ayant perdu sa virginité (mulier fracta): LA- muliebris, -e 1) adj.: a) féminin, qui convient à La DIsL. decr. 132: si quis vel virgini femme: vel -ide villa in villam LEX Thuring. 35: ornamenta -ia. LIUTOLF. vita 25 eunti vin intulerit. hn. COMESTOR hist. schol. col. Sever. 14 p. 290,41: opera -ia... operabatur. WALTHA- 1071 A: virgines dicuntur quandiu sunt in integritate iuus 351: timor -ia pectora pulsat. Eomius PARIS. nativitatis sue. Postea veto fracte dicuntur -es. Carolin. V 379: in sexum -em coniica lusi. RADULF. 3) épouse, femme mariée: CADOM. gesta Taner. 26 LEX Saxon. 47: postquam p. 624: -es ... lacrymas. b) de -r fiios genuerit, dotem amittat. LEX Thuring. 52: si -r la femme à l'époque des menstrues: HRDEGARD. epist. 30 maritum veneficio dicatur occidisse. HRABAN. epist. 29 I 49 col. 256D: eadem purgatio in hoc -i tempore. p. 447,11: -cm a viro non discedere. CARTUL. Clun. I c) faible, efféminé (par opposition à viril): HELM. 35 p. 197 p. 185 (a. 914): Ragnoart cum -a sua. Srn'H. decr. 70,2: habes cor -e, non virile. d) femelle (pour désigner I 15: cum quinquaginta iuvencis parentibus 45 con- les plantes et leurs produits): MAPPE Clav. LXXXV p. cijietur. HIST. Carcass. I p. 47 (a. 1034): si Rodgarius 206: fel vituli teris, et mirram -cm. 35 habeat infantes de legitima -e. C&arui.. Nie. 10 13 2) subst., n. plur.: a) p. menstrues: EKKEH. IV pict. (a. 1064): ego Baldo et -r mea et heredes nostri. CAR- Mog. 580: uxor prona quidem nescit -a pridem (gloss.: fiL. S. Alb. Andegav. 1225 p. 269 (XIes): pro sepulture tempora menstrue, post que non parit mulier). b) sodo- -is mee. CARTA c. 1140 (Danelaw Chart. 344): si mie, pédérastie: SUMMA Trec. p. p. 30,159 pretor remoret vero Alanus iste sine herede monitur de propria -e. eos qui passi sunt -ia sui corponis. ib. p. 174,11: propter 40 Sn4oD. Strig. 11 4: si qua -r a viro suo fugerit. CARTuL. turpitudinem... ut hi qui -ia sui corporis passi sont, et Bund. 347 p. 259,6 (a. 1161): tes quas lune possederat... quos loges improbos et intestabiles vocant. -i sue et natis suis... contradidit. muliebriter I) comme les femmes: LUDU5 de 4) dame d'un jeu d'échecs: CARM. Bur. A 185,9,1 p. Antichr. p. 3,5 (éd. Wilhelm): utrisque -r indutis. GAL- 247: et factus -r regi ferus arbiter heret, / imperat et TER. CASTIL. Alex. 11112 col. 477 c : consanguinei regis 45 regnat, hinc capit, mdc ]abat. -r... pretextis... amicti. VINC. KADL. chron. p. 6: qui- mulierança, -e f [mulier] état d'épouse: CARTUL. bus duorum data est opcio: vel vectigales perpetuo Templ. 494 p. 306 a. 1148 (Madrid): et insuper ista recongnoscant pensiones, vel cum mulieribus indifferen- convenientia de hodie in antea nec per -a nec per mari- tes habitu comas -r promittant. 2) sens péjoratif PETR. dança nec per consocrança. COMESTOR serra. XXXI col. 1793 1) : Monica -r non so mulierarius, -i m. 1) amateur de femmes: UGUTIO 5.1'. expavit longos tractus aeris, terre et maris. ROB. TOR1G. mollio: hic -us, id est frequens mulierum appetitor, chron. a. 1129 t. I p. 179: mirati sunt pagani christianos voluntati mulieris deditus. 2) homme soumis à la vo- plures et fortissimos se -r fugientes. lonté d'une femme: supra. muliebrium, -i n. r. J. muliebria. mulieratus, -a, -um [muliero ?] né d'une épouse lé-
895 muliercula - mulmus 896
gitime: CLANY. leg. VII 1: tunc melons condicionis est 111 55: -o strabo tuus (glosé: -o, custos mulorum). C&i- in hoc bastardus filins quam -us postnatus. na.. Roman. compl. 240 p. 96 (c. 1030-70): cocorum muliercula, -cf 1) femme (nuance affective): TRAD. fit aut -num... receptio. Ueu-no s. v. mol: hic -o, -ois, S. Petri 2 p. 255: uni -e clari generis... Deus inspirare id est mulonim custos vel ductor. RADULF. CADOM. gesta dignatus est. Hnmu. ? Hadal. 9 col. 1145° (PL 139): 5 Tancr. 18 p. 619: ut autem cedat el petita, ubi muli, ubi ipse quoque in misenia illius -e dignaretur ostendere. -nes, aptum tante moli vehiculum. ALEX. NECK. utens. ADAM S. Vies, P. 106,6 y. 36: mater genitoris,... J p. 108: agasonis vel -nis officium (glosé rnuler). ab electo predilecta, J Deo -a. 2. mulio, -nis m. [cf mulo] rouget, malle (mullus): 2) faible femme, femmelette: VrrA Liutb. 11: cum solo ALEX. NECK. laus sap. div. 405 (111 433): lautior est cultus parvo puerulo vel qualicumque -a. WOLFHARD. Waldb. 10 mense quam -o dicat (L ditaO. y. mullus et mulo. 1, 1 8 (16): vade,... -a, grate ignara salutis. HROTSV. lib. II mulionicus, -a, -um de muletier: UcuTro s.v. mol: a ep. 3: mci opusculum vilis -e. mulio, -us, -a, -um. 3) (péjoratif) femme de mauvaise vie: Lis. pont. H p. malins, -i m. [1. mulus] muletier: UGU11O S.V. mob: 98,4: cum esset moribus inconditis et libidini deditus mulio, -nis, id est muborum custos vel ductor... et hic et -arum sectator. PETIt. DAMIAN. epist. 1113 col. 287B: 15 -us idem est. c tanquam -is a diabolo prostitutis. ADAM BREM. 3,58 p. mulla, - f. y. mula. 204,16: -as auto vestibusque nudatas. HisT. WeIf. cont. muilcus, -i m. chaussure de cuir rouge (portée à Rome p. 472,6: in amore -arum plura dissipando. OTTO Fars. par les sénateurs): UGUTiO s.v. moblio: hic -us, genus chron. 2,16: Darius . . .DCC ... milia armatorum calciamenti et surit -i similes cothurnis, dicti sunt a unius amore -e in peniculo posuit. GIJILL. Tn. hist. Ter. 20 colore rubeo qualis est mulli piscis. transm. IV 22 p. 188: decernunt pariter fatuas ac leves mullinarium -i n. y. molinarium. -as ab exercitu sequestrare, adultenia et omne f omica- mullis, -is f [ong. inc.] oie sauvage: C.aiti. But. tionis genus sub poena mortis inhibentes. B 133,15: hic volucres ccli referam sermone fideli: 4) femme d'humble condition, paysanne: RÀDULF. / sparalus, attage, -is vaga curn struthione (glosé: TORT. Bened. 33 p. 330: in idem rus advenerat altera 25 Heselgans). -a, que textricis fimgebatur off icio. PETIt. COME5TOR mullo, -nis m. [mutubone, dérivé de mutulus, y. Bey. hist, schol. col. 13850: dura lavarent -e currum et habe- lang. rom. 23 (1959) 369] meule de foin: CARTUL. nas in piscina Samarie. Ron. Toiuo. chron. TT a. 1182 Absiens. p. 108 (XII s.): fenum rastrorum et fenum p. 105: idem miraculum accidit cuidam -e in Flandnia. scissionis -num et omnem servientiam quam habebat MwAc. Wiberti col. 686D: videbat et audiebat -as 30 in pratis elemosinarum Simonis de R. ... dedit Rainenio iuxta se herbam colligentes. abbati. ORD. Vrn. hist. XIII 16 t. V p. 42: monticulum 5) bonne-femme: RADULE. TORT. Bened. 47 p. 354: qui f eni... vebociter ascendit... impetus autem... aque primordio sue invaletudiiiis amplius anilibus creduli fenum sublevavit et de boco illo -vient bac et illac fabulis, non paucis diebus, falsis -arum carminibus sese fluctuantem longe transtult. ROTUL. de Dominabus decipi pertulerunt. 35 p. 3 (a. 1185): I -nem feni. CARTUL. Vindoc. II p. 477 mulierositas, -tis f 1) goût pour les femmes, tendance (a. 1190): a primo die quando prata... falcani incipient à la débauche: RAmER. cont. col. 5I9C: doctorum donec in -nes omnino ponantur. ib. II p. 482 (a. 1190): scilicet ecclesie prohibita millies -s, sive illecebrosa volup- dederit... tres -ries in prato de C. y. muslonum. tas. 2) comportement efféminé, faiblesse: RATHER. cont. mulluellus, -i M. V. muluellus.
col. 499°: unus eorum affectavenit -tem, alter bellige- 40 mullas, -i m. mulle ou rouget (poisson; à Nice variété: rationem. streglia; cf. trigle): GLoss. Rivipoll. (Au.IA IV [19281 mulietis, -is f Y. milietis. 113): -us: piscis qui et stnigia. EdnAs. capt. 168: canon, mulina, -e f. y. molina. -j, trotta, cavedonus, hicherus, allec. Ps. Huco S. VICT. mulinare, -is n. Y. molinare. best. 1H col. 106-': -us vocatus w quod sit mollis
mulinaris, -is f y. molinaris. 45 atque tenen. C.&ICUL. Magalon. 134 p. 257 (a. 1168): mulinariuni, -i n. i'. molinarium. XXX -os, quos Raymundus de Monteferranio habebat mulinarius, -i m. y. molinarium et inolinarius. in mari tue. Uciuiio s.v. mofflo: hic -us, id est quidam mulinaturus, -i m T'. molinator. piscis sic dictus quia mollis sit et tenernimus, coins mulindinum, -i n. y, molendinum. cibum credunt libidinem inhibere et oculorum aciem mulinensis, -e y. molinensis. 50 hebetare et in vino positus tedium dat vin' bibentibus. mulhina, -c f. y. molina. ib.: et mullei... dicti sunt a colore rubeo quaIs est mulinum, -i n. y. molinum. -i piscis. y. 2. mulio et mulo et 2. inulus. avilirais, -i m. y. molinum. mulmus, -a, -um [a. alL molto, mulm, 'minerai fri- 1. mulio, -ris m. muletier: AnnO SANGERM. bel. Par. able, bois pourri'] poudreux,fln: MAPPE Cbav. CCLXXII
't 897 mulnare-2. multatio 898
p. 239: fungus est rotundus, pagani vacant amanita scripulos 1111 cum -a ciatos 1111 dabis bibere. ib. B. (j. &n'v['nç), desiccatiim ubicunque percusseris pu!- LXXIIII p. 59: farina ordei coquis in -a. ib. CV, p. 63: verem levat -uni, ideo vocaverunt carvi girovagam. pinicillum b -a tepida intinctum super oculos ponis. muinare, -is n. y. molinare. Cou.. Salern. II p. 77: hoc facto -am syrupi violarum muinaria, -cf. y. molneria. 5 vel rosarum da cum aqua frigida. ib. p. 127: potus veto muinaris, -is in. V. molinare. sit -a, vinum maniam irritat. muinariuni, -i n. y. molinarium. I. multa, -cf formes: mulcta: LEX Frision. 1.1. muinarius, -i ni. 1'. mohnariuin et molinarius. Dn'L. Ludov. IV 2 (a. 936). CAwruL. Mai. Mon. Dun. muinarum, -i n. y. molinarium. 53 p. 48 (a. 1083). CAwrul. Magalon. 14 p. 19 (a. 1085). muinera, -cf. y. molneria. 10 CHRON. Hild. 18 p. 854,51. PEn. COMESTOR hist. schol. mu1neraum, -i n. y. molneragium. col. 1419A• V114c. KADL. chron. p. 98. multum: FORM. muineria, -cf. y. moineria. Augiens. E. 38. muinerius, -i in. y. molinarius. 1) amende: CAPIT. reg. Franc. I p. 205,19 (a. 801): muinetum, -i n. [pour molinetum] moulin: CARTUL. sexaginta solidorum -am exsolvat. LEx Frision. 1,1 S. Cyr. Nivern. 17 p. 37 ((0s.): rivulum Credaudum cum 15 (c. 802): si nobiiis nobilem occident, LXXX solides uno -o. componat; de qua -a due partes ad heredem occisi, muinierius, -i in. V. molinarius. tertia ad propinquos eius proximos pertineat. CAPIT. mulo, -tus m. [mullus] mulle ou rouget (poisson): reg. Franc. I p. 278,24 (a. 818-19): -am que in capi- ALAN. 1145. planct. nat. coi. 437A (éd. Wright p. 440): tulis legis mundane... continetur, persolvere cogatur. illic -o duicibus sue carnis irritamentis palata seducebat 20 lb. II p. 62,26 (a. 832): LX solidorum -am componat. gustantium. y. 2. mulio et mullus. TRAD. Ratisb. 23 (a. 826-40): sociante f isco auni mulotes, -is In. [a./x.a. moite 'terre'; cf. ail. Maul- libras duas -a componat et sua repetitio nullum obti- wurf, taupe] mulot: TRANSL. Valent. I 4 col. 11540: neat effectuai. Dn'L. Ludov. IV 2 p. 5,2 (a. 936): sin misit... bestiolas... muribus assimiles, quas vocant autem... aliquis hominum. . . contra hoc... preceptum... -es; que totam agriculturam depopulabantur. 25 violare presumserit, sexcentorum soldorum mulctam mulsa, -cf y. mulsus. coactus exsolvat. AIMOEN. FLOR. gesta Franc. p. 105: mulsor, -is m. [mulgeo 2.] celui qui lire un revenu de la -am, quam lex parentibus interfecti solvendam esse traite des brebis: CARTUL. S. Vedast. p. 352 (XII0): precepit. Dut. Heur. H 299 p. 371,27 (a. 1014): pena Si quis habet ad duos -es id est suas et alias oves ad stipulacionis nomme, quod est -a, auro optimo uncias societatem, dat duo herbagia, id est VII den. 30 mille, argenti pondera[s] duo milia. CARTUL. Magalon. I. mulsum, -i n. V. mulsus. 14 p. 19 (a. 1085): persolvat muictam quam sancta lex 2. mulsum, -i n. [mulgeo 2.] laitage: Huco S. Via. romana per Theodosium, Archadium et Honorium didasc. II, XXV p. 42,19: huius multa sunt genera: promulgata decernit. CHRON. Hild. 18 p. 854,51: mule- cames, pulmenta, -a, holera, fructus. ib. p. 42,24: -a tas, poenas videlicet pe[cujcuniarias pro cniminalibus habent lac, colostrum, babdutam, butyram (sic?), ca- 35 culpis institutas. GuLLL. TYR. hist. ter, transm. V 19 seum, scrutin. p. 224: pecuniarias eis sepius infligebant -as. mulsus, -a, -um I) adj., miellé: RECEPT. B. XXXV p. 2) rançon: PRUD. annal. Bertin. p. 49: Ludowicum 48: furfuris siliginis in aqua -a decoquis et sic ipsa gar- abbatem monasterii sancti Dyonisii cum fratre ipsius garizet. II) subst.: A) neutr.: 1) boisson faite d'un mé- Gauzieno capiunt eisque redemptionis sue gravissimam lange de vin et d'eau: UouTlo s.v. mellese: quedam 40 -am inponunt. potio... idem et -uni... ex aqua cruda et vioc. 2) vin 3) tribut: PETIt. COMESTOR hist. schol. col. 1419A: miellé: RECEPT. C. )OOU p. 70: coriandri semen ex veniens Pharao... imposuit mulctam terre centum aqua calida vel -um da, bibat. HRABAN. hom. II 80 talenta argenti et unum auri. col. 30213: si optime tritura granum sinapis et cribella- 2. multa, -e f y. 2. muta. tum tepide pingui -o admisceas. ADAM PONT. utens. p. 45 multagium, -i n. [moltura] droit de mouture: CARTUL. 125: potus autem tria genera surit apposita: celia, -ma, S. Maxent. p. 201,27 (a. 1088): terciam parlera duonim vinum succusatum. 3) moût, vin nouveau (confusion molendinorum... vendidit... cum -o et accessu vie. avec mustum): UouTrIo s.v. mulceo: -uni novo vino. multaticius y. multitius. ALEX. NECK. mens. p. 98: mustum (i. 'must'), -uni 1. multatio, -nis f [mulcatio] action de frapper (dans 'idem') claretum (i. 'clavé', 'a mixture of white wine with 50 un combat): ROB. MON. REM. hist. Hier. IX 19 p. 875: honey, sugar and certain spices' Wright). B) fém., remè- tex et reliqui comites in oppositos irruunt, et sevissiina de à base d'eau et de miel ou d'eau et d'essences diverses: -ne dextra levaque perimunt quotquot sibi occurrunt. UGirno s.v. mulceo: hoc -a, potio quedam ex vino, 2. multatio, -nis f forme: mulctatio: Pi'Lks. Dia. aqua et ruelle. RECEPT. B. XXXVII p. 49: betonica Hein. II 314. SUMMA Trec. p. 31,17. condamnation à
.4
899 multator - inultifarius une amende, sanction pécuniaire: DrPL. Hem. 11 314 chants... expertus est... improbonim -cm blasphemiam. (a. 1014): si guis... vioiare... presumserit, novent se I'nra. VENER. epist. IV col. 333 B : -cm gregem pa- pro presuncioruis sue muictatione... libras C coniposi- scendo. turum. PAPLAS: -Catin et sine sanguine potest esse in multicoloriter [multicolor] (au figuré) à la manière damno pecunie, supplicium cum sanguine. SUMMA Trec. 5 de ce qui est multicolore: Rnri. clar. script, col. 2713: p. 31,17: ex pronuntiatione poene infamia sequitur ut... hoc opusculum etiam Pantherem pro vanietate appel- tertie partis bonorum mulctatio. lavi, quod prosa esset ac metnis velut -r distinctum. multator, -is m. [pour mulcator] assassin: 1) au multicolorius, -a, -ma de couleurs variées, bigarré: propre: ALEX. NECK. utens. P. 105: sicanii, -es, enec- HILDUIN. transl. Dion. p. 10,3: equos quosdam -os. tores (glosé murdisurs). 2) au figuré: ADAM PONT. utens. 10 Pwnt. CELL. epist. I 46 coi. 468 c : aiiquid de pascha p. 126: hune plagiatorem,... biiosum -cm..., ambi- prosequar, quasi quendam pannum pretiosum et -mn gium, nolo ut cognoscas. y. 2. multo. de divinis thesauris assumens. FuicH. hist. Hier. Tu multiangulus, -a, -um 1) adj., qui a plusieurs angles, 34 p. 737: per omnes viens ornamenta -a extenduntur. polygonal: ANON. geom. II p. 346 note p.: ceteras -as V. multicolor. figuras. 2) subst. m. ou n., figure polygonale: ANON. 15 multicornis, -e [multum et cornu] 1) qui porte plu- geom. II p. 349: in omnibus a -o procedentibus. GER- sieurs cornes: GURL. S. Twoo. cant. p. 158,125: ipse BERS. geom. p. 71: trianguli sive tetragoni..., ecu cetero- etiam filins cervorum -ium. 2) (au sens métaphorique) mm sequentium -orum, superficiem. complexe: GUILL. S. THEOD. cant. p. 158,125: sunt multiberbis, -is [multum et barba] celui qui est pourvu autem Judei unicornes, hoc est de singulani legis iusti- d'une barbe abondante: BuRcH. BELV. barb. III 4 p. 33: no tia presumentes; sunt etiam -es in mandatis et ceni- sicut imberbes nuiliberbes sunt, ita pleniberbes -es. menUs, et multiplicibus observationibus legis gb- multiberbium, -i n. [multum et barba] le fait d'être riantes. abondamment pourvu de barbe: BURCH. BELV. barb. multidicus, -a, -ma [multuin et dico] éloquent, ver- III 4 p. 33: sicut enfin imberbium nulliberbium est, beux, prolixe (en bonne et en mauvaise part): SMAR. ha pleniberbium -um est. 25 carm. III, 11 p. 618: ondine -o consperso semine vatum niulticanus, -a, -uni [multum et cano] harmonieux: / continet in gremio digestes iste libellus. RATHER. epist. Hnuc. vita Germ. metr. p. 444,192: poetas J qui tibi 2,5: excusationem depromerem inobedientie prose- -a possent garnire camena. cutione -a. VIn Donat. (Catal. codd. hag. bibi. reg. multiceps, -ipitis adj., polycéphale: Ron. PULL, sent. Brux. II p. 5,7): -is Scnipturarum videlicet preconiis VII 22 col. 935D: sed si acephalus in vitio est, -s non 30 commendatum. est. multifacio 3. (péj.) rendre multiple, faire plusieurs multicia, -orum n. pI. vêtements de laine ou de soie, choses en une seule: GIRALD. gemma II p. 290: provenit tissés de fils multicolores: GLO5S. RLVII'OLL. 36 (ALMA quod cum duas integre missas pre pudore quidam seu IV [1928] 111) -ia: dicuntur vestes subtilissime et tenu- timore ceiebrare non audeant, unam duplifacient, vel issime [h]ac lucidissime ex muitis coloribus de lana 35 trifacient, vel etiam -ent, id est multarum facierum cele- mollissima vel de mollissimo sericho facte. Uciullo s.v. brent. moles: item a multus hoc -iBm et sont -ia vestes sub- multifariam cdv, forme: multifaniem: J0H. Scor. tiles et lucidissime facte de nobili senico et nobiiissima ien. Dion. IV 9 p. 265. multiphaniam. Hex. PRIOR. I p. latin et dicitur a multitudine colorum vel a multitudine 175. 1) de multiples manières: J0H. SCOT. ier. Dion. IV contexionis fionam. VINC. ICADL. chron. p. 137: igitur 40 9 p. 265: iimumerabiliter vel ut expressius transfertur, non egidas -a, non calium toracas, non loricas tnilix, multipliciter vel -cm. RATRÀr.fN. an. p. 111,14: corn -m non calebs deffendit galeas. et locis et temporibus et quaiitatibus a se differant. multicidium, -i n. [multi et caedo; sur le modèle RICHER. II p. 300: Fuico insolentie spiritu pacem -m d'homicidium] massacre: CAL. rotul. cart. 11 374 (a. turbaret. HEx. Piuoa. I P. 175: ecclesiam picturis et 1194): in raptu mulierum, in incendiis et in -is (cf. CAR- 45 celatunis multiphariam decoravit. expression avec Tut. Norm. 27 p. 8 [a. 1194]). multis modis: ABBO FLOR. quest. coi. 523 Â : -m et mul- multicium, -i n. V. multicia. tis modis. 2) en beaucoup d'endroits: PRUD. annal. Ber- multicolor, -is adj. 1) (au propre) aux multiples cou- tin, p. 31 (éd. Waitz): legatis -m discurrentibus. leurs, multicolore: Episn. var. III p. 206,1: quasi lapides multifarie y. multifarius. preciosos -es. Joi-i. ScoT. gios. Mart. Cap. 34,15 p. 50 multifarieui y. multefariam. 45,25 (éd. Lutz): iaspis gemma est -r. HROTSV. Gong. multifarius, -a, -um forme: multiphanius: Uciurto 161 p. 39: more suo flores inter bene -es perstrepat. 5v. moles. 1) multiple, varié: ALCUIN. cant. col. 652D: 2) (au fig.) varié (cf français fam. de toutes les cou- iabia sponse saut doctores qui -os sensus sacnis littenis leurs'): TiiroD. AMORB. Mart. 25: postquarn... vit Deo messe pandunt. JONAS AUREL. inst. reg, col. 28113: 901 multifer—multiformitas 902
-arum calamitatum miseriis. BERTHOLD. CoNsr. aimai. diem verbis ducendo fatigant (= IuwNcus 1, 582). a. 1077 p. 304,10: tot insolentias, rapinas.., et -as VITA Macar. 42 (MGH SS XV) p. 618,46: -e mortis. eorum insanias diutius pati recusans. ib. a. 1079 p. HERIC. vita Germ. metr. I 5,319: -a presul digressus 322,37: -is figmentorum argutiis ac responsis. HEx. ab tube. - PIU0R. J p. 5: et quam mirifico ac -o decore ador- multiforatilis, -e percé de plusieurs trous: GuaL. navit. MALM. gesta reg. 11168 p. 196: per -es tractus aeree fistule 2) (au figure') qui prend des formes variées: VITA Rimb. modulatos clamores emittunt. hi. gesta pont. III 217: 7 p. 86,2: quia.. -am virtutum operationem iino carita- -is asser. fis muniim... . tectam gestabat. BERTHOLD. CONST. muitiforinis, -e forme: multiformus: ANNAL. Fuld. annal. a. 1077 p. 289,19: -o sermone. il,. a. 1080 p. 10 Ratisb. a. 882 p. 109,14. I) adj.: A) qui prend des formes 326,12: -a... acerbitate. nombreuses, divers, de différentes formes (UGuTIo 5. V. 3) éloquent, disert: Uouno s.v. moles: multipharius,... formon: -is, -e id est multarum f ormarum): 1) au multum et varus modis loquens. propre: VirA Ansb. p. 634,5: ob -cm regni divisionem. 4) (mus.) qui se subdivise en plusieurs parties (en par- ANNAL. Qued. p. 31,47: -is pecunie cumulum. BERNa. lant d'un chant): GILLER. carm. XLVI 4 p. 12 concinunt 15 abac. p. 383: -es abaci rationes. RADULF. LEOD. epist. voce -n. I p. 514,12: triangulo quadratus inter -es figuras habetur 5) empl. subst. n.plur., grande quantité, foule, multi- continuus. ORD. VIT. hist. X 13 t. IV p. 83: -is visio... tude: ANAST. in Mart. pap. col. 596 f': et -a... populo- apparuit. 2) au figuré: J0H. SCOT. ier. Dion. IV I p. rum... gemebant. 261: quamvis enfin formationes divine Scripture varie muitifarie adv. forme: multipharie: JONAS AURa. 20 sint ac -es. GoDEsc. SAX. div. p. 159,22: gratia -is Hugb. P. 81 (éd. Arndt). TRANSL. Viti pref. p. 27,17. (VULG. I. Petr. 4,10. cf. CARTUL. Babenb. 127 p. 38,26 1) de multiples manières: JONAS AUREL. Hugb. p. 81 [a. 1158]: ex -i gracia Spiritus Sancti). ANNAL. FuLD. (éd. Arndt): insignia Christi miracula, quibus -e sanc- Ratisb. a. 882 p. 109,14: -is nuntiis Maravorum... re- tos sucs glorificat. AGOBARD. disp. ecel. col. 24713: ceptis. GERÂRD. MORES. delib. p. 233: -ium nequitiarum -e in toto Scripture divine corpore demonstratur. 25 spiritus (ib. p- 290). TI-IIETM. 8,14: imperatoris Heinrici GODE5C. SAX. trio. p. 266,3: tam -e... hec supradictis -cm benivolentiam. RICHARD. S. Via, trin. II 23 col. adicere compellor. expression avec multis modis: 914E : qui quantum ad se semper est iiniformis, in TRANSL. Viii pref. p. 27,17: saturera nostram operatus alus et allis invenitur -is. ANNAL. Eins. a. 1192 p. 148,46 es et hoc -e multisque modis. BERNARD. serrn. sup. cant. (MGH SS. III): -es fraud
nec ullo modo correctus. RAYM. P0D. 20 p. 297: -e nos vernanti flore locellum, f tectum -cis germinis atque deridentes. GEs-rA Steph. p. 89: -e Deum offenderant. comis. Episv. Tegerns. 153: -cissimas in Domino salutes. GIltaD. topogr. 3,14 P. 160: creator a creaturis -e THANOM. Bernw. 49: monasterium -ci... ornatu per- laudari non renuit. fectum. GERARD. Mogus. delib. p. 192: ecclesiam... multinubus, -a, -um marié plusieurs fois. 1) adj.: s -cium... gratiarum muneribus exhilaratam. ib. p. 196: RATHER. cent. col. 513B: 'Qui dicis non rnoechandum' ad fructum -cent. EADM. Osw. p. 1: gesta... quo -ciora, ullo modo, mille modis in actitando 'nioecharis', -us eo animis ad multa divisis videntur ad legendum onero- dum quoque non esse vereris. GUILL. MALM. gesta siora. ADAM PONT. utens. p. 129: apothecarn et horrea reg. II p. 456: -o concubinatu voluptatem exercens. entheca -ci referta videbamus. AurA pont. Rom. ined. 2) subst. m.: RADIER. cont. col. 498B: de -is veto, quid to I 419 p. 360 (a. 1193): vita laudabili atque miraculis in concilio codera legatur, inquire lit. III. -cibus. expression péjorative: in serrnone multiplex, mujijo, -nis (y. flics. L L f VIII 1590, 55). supplice: bavard: ANDR. CAPELL. III p. 340: mulier omnis... TRANSL. Chrys. 12: tunc -ne sanctorum carum con- naturaliter invenitur... inconstans, in sermone -x, mob- fractum est. ediens. multipartitus, -a -um forme: multipertitus: THEODULF. 15 b) (avec idée d'accroissement) qui se multiplie, plus Spir. Sanct. col. 273': qui se divise en parties nom- grand: Livra. Greg. 2 p. 69,26: augebat Deus cotidie breuses: TI-IE0DULE. Spir. Sanct. col. 27313: ignearum -ci numero. HRABAN. carm. 18, 53: ut tua -ci con- linguarum multipertita distributio proprie ad Sancti crescat gloria lande. EKlcnt IV bened. I 54,69: lete- Spiritus personam pertinere monstratur. JoH. SCOT. tus sterilis numero -ce prolis. ier. Dion. 15,1 col. 251°: ad dividuani et -am latitu- 20 c) qui prend un aspect varié, aux multiples reflets: dinem multiformis angelicarum specificationum varie- WALnI. SPIR. Christoph. II 1,151: -ci caput irradiata tatis. ib. col. 252A: ad dividuam et -am latitudinem, rnetallo. hoc est, multiplicem rerum visibiliuni superficiem. d) (au figuré) multiple, qui prend des formes variées: WOLFHARD. Waldb. 3,1 (pro!.): -is anfractuum secu- ERMENR. Sval. pref. 3: quia magni ac -ci ingenii vit larium occupationibus pressus. 25 sapiens habearis. RATRAMN. an . p. 43,29: -cern... dis- multipertitus, -n, -um y. multipartitu.s. putationem. FROUM. epist. 17: -cis bonitatis arnatori. multipes, -dis 1) adj., qui a de nombreux pieds: Dia. Heur. 11170 p. 92,17 (a. 1041): -cern probitatern. JolI. SCOT. versio Dion. Ar. 1 2 col. 1039°: celestes et GERARD. Moa€s. delib. p. 277: quis... vult meditari deiformes anirnos -des esse quosdam, et multorum evangelioruin dicta, his inveniet -cia. quibus optirne vultuurn et ad boum pecudalitatem... effiguratos. so indagatis, prophetiam (i. propheticam) et apostolicarn 2) subst. m., mille-pattes, insecte: HRABAN. univ. VIII, exuberat unionem. LEGEND. Steph. major (55 II p. 385): IV col. 235e: -s, vermis terrenus. ex multitudine pedurn vestirnentis... -cibus adornavit (se. episcopatum Ves- vocatus, qui contractus in globum complicatus, nascitur primiensem). PoNrn. Rom. T p. 211,22: veniat super nos sub petris ex hurnore et terra. GonEsc. SAX. anima -x misericordia tua. ib. I p. 276,18: -ci pietate. p. 290,2: vermis qui propter multitudinem pedum -s ss e) multiple, formé de plusieurs éléments, qui se sub- nuncupatur. UGUTIO S.V. moles: -s, -dis, vermis multos divise: CAr -D. FIJLD. Eigil. I 5 p. 224,37: -ces syllogis- habens pedes. mos. HRABAN epist. 34 p. 468,10: -x odor. ANAST. chron. multipetax [multum et peto] (au figuré) qui réclame p. 37,2: turris constructa est, atque vox -x ma prisca avec insistance, assoiffé de: FRITHEG. Wilfr. col. 98313: lingua effecta. JOH. FISCANN. conf. theol. I 114,128: tellus... p. I -x ohm scelerum, cultrixque deorum, / An- 40 tu veto unitas deitatis, personarum plurahitate -x, glicus extruso colit hanc anhieta (L athleta) Britanno. ADELARD. BATH. eod. et div. p. 4,19: -cern labyrinthum. multiphariam adv. y. multifariam. Pna. LOMB. sent. I 23,6: sicut in Trinitate non est multipharie y. multifarius. diversitas, ita nec rnultiplicitas; et ideo non est dicendus multipliarius, -a, -um y. multifarius. Deus -x sed trinus et simplex. multiplex, -cis adj. faute de copiste?: GERARD. 45 f) (au figuré) qui fait partie d'une collectivité: BRuiqo Moars. dehib. p. 210: ad multipticem (pour multipliez- QuEitr. fratr. 29: quidam novicius boue qualitatis tionem) generationis. forme: gén. sing. multiplici: secundum -x obedire et magne puritatis secundum Eiu,1Er. SVAL. pref. 3. 1) adj.: a) multiple, abondant, siniplex vivere. varié: FoR±M. Salisb. 47 p. 449,23: sancta... Trinitas. -. g) fréquent, plusieurs fois répété: GERH. Auc. vita vobis... dona -ciora concedat. LIUTO. Greg. 11 in.: sa Udair. capit. 9: de -ci eius ammonitione. PRAY. 268 in discipulonim -ci benedictione. WALAHFR. hort. 11: Miss.:tribulacionescordisnostij -ci misencioneletifiœs -ces holitoris opes. ib. 88: cum -ci vigeat virtute me- h) fourbe: GuILL. Tyg. hist. net. transm. XIV 20 p. del(l)e. Rime. Anse. I p. 19(20): -cia mata temporaliter 636: patriarcha subdolus et in on-mi via sua -x. tirneamus. HROTSV. Gong. 92 37: quis latuit pictum p- i) (aritlim.) multiple: Mus. Ench. p. 198: -x est me- 907 multiplica - multiplicatrix 908 qualitas, ubi major numerus habet in se minorem bis multiplicatim [multiplico 1.] en multipliant: CARTA aut ter aut quater aut multipliciter. a. 1186 (Favresse, Actes intéressant la ville de Bruxelles 2) employé adv.: a) au positif, maintes fois: CAWrUL. dans Bull. de la Commission Royale d'Histoire CIJJ S. Ben. Divion. 428 p. 205 (a. 1110): -x fore utiliter 119381 p. 371): insistere deposcimus, ut, in predicta comprobatur, corn litteranim monumentis elemosine cantate firmati, -m vobiscum boni fructum opens in fideliuni commendantur. b) au comparatif neutre, de die Domini reportetis. plus en plus: ANSCAR. mirac. Willeh. 2(1): de die in multiplicatic, -nis f. 1) multiplication, accroissement, diem -tius crescere. VITA WILLEH. 8: -jus augmentando. augmentation: a) en parlant de choses qui se comptent: WALAHFR. exord. 26 p. 507,27: crescente enini fidelium Litrro. Greg. 3: dedit et benedictionem in -ne et profectu numero et heresium pestilentia -cius pacem maculante 10 discipulorum. VITA Magni 45: et propter illorum -nem catholicam necesse oral. GESTA Sen'. Tong. p. 100: (i. ursorum). WOLFIIER. Han. Godeh. II 11: que G. nobis singulariter neci destinatis custodia solito -cius virgulta) totum etiam atrium sua -ne repleverunt. ACTA ingravatur. GESTA Stoph. p. 17: de eiusdem libertate pont. Rom. Gall. IV 194 p. 339 (a. 1178): capellas... -cius restauranda. pro... -ne populi constitutas. ACTA Phil. Aug. I 30 3) subst. m.: a) sing (math.): multiple (superdivisant): 15 p. 41 (a. 1181): nec cos causaretur de usura... neque de aliqua pecunie sue -ne. STATUT. Cisterc. 208 (a. 1196): Mus. Ench. p. 199: quinta est inequalitas, que -x p. superpartiens appellatur. Ea fit, quotiens numerus ad libenter eis numeri sui -o concedetur. b) avec un terme numerum comparatus habet in se alium numerum totum abstrait: CARTUL. Naumb. 213 p. 192 (a. 1153): gratie plus quant semel, et eius duas vol ires vel quotlibet plates -nom. c) abs.: ROB. MELODUN. sent. I, V 24 (éd. Martin particulas, secundurn numeri superpartientis figuram. 20 2p. 188): operationem veto gubernationis ac propagatio- FRUTOLF. ?rhythmimach. 1,7: ormes species -cis, super- nis, -ois et sustent(at)'ionis ab eis (i, proprietatibus per- particularis superpartientis. multiple (superparticulier): sonalibus) removere superfluum est. (arithm.) multiplication: Ps. BOET. abac. 157: Mus. Ench. p. 199: quarum prior -x superparticularis 2) p. dicitur, que ex utrisque consistit, ut II ad V et III. ad ne in -nibus et partitionibus... fallerentur. ANON. geom. VII... quod enim comparatum numerum plus quam 25 II p. 364: bas... umbras proportione ad -nem in tabula semel habet, -cis est, quod minorent in habenda parte describemus. GERBERT. epist. P. 101: de -ne et divisione transcendit, superparticularis. b) p!., un grand nombre de numerorum libellant. ANON. minut. p. 229: de -ne personnes: ERMENR. Sval. 10 p. 163,2: hec... f idem -cibus in libris plurirnis abonde tractatur. HERIG. reg. p. 208: prebent. -o singularium quorum multiplicatores in sua secte multipilciter, forme multiplicenter: PRUD. ami. 30 constituunt digitos et in secundo a se loco mittunt Bert. p. Il (vix recte Waitz, multipliciter .Pertz) I) de articulos. FRU-rOLE. ? rhythmimach. 1,12 p. 177,23: manières multiples (nombreuses ou variées): Lunow. ad inveniendas... numerorum -nos alternas huic anti GERM. epist. ad Hadr. 2 p. 252,21: postquam -r... Niko- necessarias. laus papa... omni eœlesiastico officio Theutgaudum 3)au figuré, grandeur, ampleur: GELt&an. MORES. delib. et Guntarium penitus privavit. RATRAMN. an . p. 44,14: 35 p. 29: ut resurgant secundum -nom totius Divinitatis sed dicimus quod -r sit intelligendum. GERARD. MORES. misenicordie. multiplicativus, -a, -um en étant multiplié (aliter delib. p. 288: triplicem... philosophiam circa discursam disciplinam -r reor inspectant. LANFR. epist. col. 54713: Thes. L 1. VIII 1595, 48): ALEx. NECK. nat. rer. 295: omnipotens Deus... -r tibi rependat. (avec un adj. numerus... diniinutus est cuius partes -e reddunt sum- équivaut à un super!.): REGINO ciron. pref.: philosophie 40 mam minorem toto, ut octonarius. studiis -r insignito domno Adalberoni. multiplicator, -is m. qui multiplie, multiplicateur: 2) de nombreuses fois (avec idée de répétition): RIMB. Ps. BouT. abac. p. 156: quïd -es, quidve divisores. ib.: -es... numeri mutua in semet replicatione volvuntur. Anse. p. 48,38: iustum non esse -r asserens. Anno Ftoa. cycl. decenn. col. 571 B ; -r exopto. GuILL. CAMP. HERIG. reg. p. 208: multiplicatio singularium quorum dial. col. 1066A: alla quoque ad mediciiiam prosunt 45 -es in sua sede constituunt digitos et in secundo a se quibus sapientes medici -r utuntur. AcTA pont. Rom. loco mittunt articulos. WAzo 7 Gerb. reg. p. 252: qui 256: Gal!. IV 177 p. 319 (a. 1160-76): -r et varie molestare ex multiplicandis per -es procreati fuerint. ib. p. presumunt. spéc. (sens. arithm.): Mus. Ench. p. 198: per binarium singularem -em. ib. p. 270: unus binarius multiplex est inequalitas, ubi maior numerus habet in -r et alter in singularibus multiplicandus. ib. p. 271: se miriorem bis aut ter aut quater aut -r. 50 unus videlicet -r supra et alter multiplicandus infra. 3) en multiples morceaux: GUIBERT. Nov. gesta Franc. ADELARD. BATH. alchor. I p. 19: seconda unitas, que IV 3 col. 734D: -r rasilis hasta confringitur. decem significat, qui denarius est -r. multiplica, -e f. [multiplicus] vêtement plissé: Uutmo multiplicafrix, -cis adj. [multiplicaton] qui multiplie s.v. plico: hec -a, id est vestis habens mullas plicas. (en parlant de la roue de multiplication de l'abaque): 909 multipiicentcr - multipilco 910
WÀZ0 ? Gerb. reg., p. 261: rursus transferatur ilia -x postea non -abitur. RAYM. P0D. 20 p. 301: -abantur rota ad principium suorum multiplicatorum. lites. Wipo gesta 28: raro canes rabidi foeturam -abunt. multiplicenter V. multipliciter. HELM. 110 p. 218,14: -antur eœlesie et numerus mini- multiplicitas, -tis f I) multiplicité, grande quantité: strorum Christi. TI-IEOD. PALID. armai. a. 1159 p. 90,55: A PAUL. DL4c. homil. sanct. col. 1575 : miraculoruni -te. s propter -andam christianitatem in Sclavia. au passif, WALAI.IFR. exord. 23 p. 500,8: -tem off iciorum. HARIULF. devenir plus nombreux: LIBELL. Baw. et Car. 10 p. 11: chron. Centui. 1 20 p. 33: iiie aves, quarum -te nemora coeperunt populi sive Sciavi vel Eagoarii inhabitare repiebantur. HAwrv. legend. Steph. (SS II p. 438): bene- terrain... et -an. LEGEND. Steph. minor. (55 Il) p. 396: ficiorum... -lem. CARTUL. Xant. 41 p. 31 (a. 1168): dum longe lateque sancti Dei cultores -arentur. negotiorum -te. RADULF. Dic. I p. 353: gaze multi- 10 B) accroître, augmenter: 1) s'appliquant à des choses puces... donariorum -te possent exinaniri. spéciale- mesurables: HROTSV. Mar. 73 p. 7: ut propria substan- ment (par redondance) au pluriel: GUIBERT. Nov. trop. tiola bene -ata I ipsius gentis proceres precelleret 11 10, 1 col. 391 A: sine operibus sibi verborum -tes crimes. C0NSUE-r. Trev. 43 p. 47,21: oblatas... ipsi exaggerant. custodes operentur... ipsaque farinula simiiaginis 2) multiplicité, diversité: ODo CLUN. epist. Job coi. is -etur, purificetur et massa sine fermento conficiatur. 21ID: legis -lem. TRANSL. Modo. 2 p. 290,42: pro spécialement: a) construit avec l'infinitif pour insister fidelis servitii -te. Mnt&c. Modo. 2 p. 311b,45: est sur l'idée d'abondance: BERNARD, serin. sup. cant. 1 1 eniin homo.., mentis -te varius. CMtra. Compend. p. 106,9: visitavit terrain et inebriavit eam, -avit locu- T 42 P. 86 (a. 1108-26): ob dignitatem singularis pletane eam (cf. ib. II 54 p. 104). b) avec in, accroître sanctuarii ususque sui -terri. 20 en transformant: Huco S. Via. quest. ined. 2 p. 185: 3) (philos.) multiplicité, fait d'être formé d'éléments costa Ade -ata est in corpus mulieris. e) enrichir: multiples: GERARD. Moitus. delib. p. 274: nunquam Dn'L. Heur. II 403 p. 518,1 (a. 1019): sanctam Dei deficiet in fidelibus simplex -s et eruditio beatissima. ecclesiam... cres
multiplicans, -lis m. nombre par lequel on en multiplie Pippinus cum -hie populi (LEGEND. Gerh. rnaior. un autre, multiplicateur: OCREAT. Helceph. P. 135: dein [SS. II] p. 494. ib. II p. 504). CARTUL. Sangail. II 680 minimum -antium sub maxima multiplicandorum. p. 282 (a. 890): eum reliqua populorum -inc in unum ADELARD. BATH. aichor. T p. 19: ponatur prima mul- fecit convenire (ANON. Gesta Hung. e. I. ib. c. 5). d)
tiplicandi sub extrema -antis hoc modo 101O. ib: -an- 5 avec de et abl.: ANNAL. Xant. a. 835: de paganis non tem multiplicatumque novenario dividentes. minima -o. e) la foule personnifiée: WErr. Gall. 25 p. multiplicatus, -a, -um 1) multiplicateur: UcuTlo 270,8: vox -mis elevabatur. PETR. COMESTOR hist. schol. s.v. dya: numeralia vocabula -ata, sont illa per que fit col. 1462D: sermo eius quasi vox -mis loquentis. f) sens multiplicatio cardinalium numerorum ut semel, bis, ter, péjoratif: GERMW. MORES. deib. p. 234. p. 253. 2) quater. 2) nombre à multiplier par un autre: ADELARD. 10 avec gén. dans le sens d'onmes, tous: DIPL. Otton. II BATH. aichor. I p. 19: multiplicantem -atumque nove- 243 p. 274,2 (a. 981): omnium... fidelium... presentium nario dividentes. scilicet ac futurorum comperiat -o. Gniui. AUG. vita multiplicandus, -i m. nombre à multiplier par un autre, Udalr. 2: -inc clericorum adiuvante. 3) en parlant d'une multiplicande: WAZO ? Gerb. reg. p. 270: unus binarius communauté monastique: VITA Audomari p. 755,4: multiplicator et alter in singularibus -andus. lb. p. 271: 15 abbate, qui lune in predicto monasterio... monacho- unus videlicet multiplicator supra et alter -andus infra. mm -mi preerat. ib. p. 761,9: Mummolinum -mi pre- OCREAT. Helceph. p. 135: dein minimum multiplican- posuit monachorum. CAND. FULD. Eigil. I 6: universa tium sub maxima -andorum. -o monachorum consensit. VITA Winn. I p. 769,21: multipoteus, -tis adj., très puissant: J0H. SCOT. versio Christi confessor Bertinus... in Sithiu monasterio -mi Dion. Ar. III 8 col. 1156 D : causalis cas et -s. EKKEH. 20 preerat monachorum. 4) (sens milit.) troupe: a) abs.: 1V bened. 147,20: cum Juda Simonem factis lege -terri. WIDUK. 1,9 p. 15: reliqua -me extra castra dimissa. ib. multirumiger, -a, -um [multum et rumigeror] reten- 3,36: cum -o machinas muris adplicari non sineret. tissant: LIun'R. antap. 5,21 p. 142,20: fit -r sonitus. GERH. AUG. vita Udair. p. 399,12: se in Augusta civi- multisonus, -a, -um qui fait du bruit: 1) à plusieurs tate passe cum -inc parva defendere. ADALBOLD. Fleur. voix(en parlant du chant des oiseaux): WANDALE. mens. 25 II col. I03 13 : clusas... quas Harduinus cum piurima 91: tum sturni, merule, turdi silvisquc volucres I sotte -hie tuebatur. b) avec gén.: GUILL. Picr. gesta p. 4: -o permulcent aera cantu. 2) bavard (en parlant des ubi -inem Anglorum offendit maximam se ad inter- personnes): LIUTPR. legat. 47 p. 200,29: qui in alEs necionem sui operientem (cf. sens II). LEonD. Gerh. rebus sepe videor spermologus et -us, in bac, ut piscis, maior (55. J!) p. 489: militum et nobilium (ANON. videor insonus. 30 Gesta Hung. e. 10). 5) en parlant de l'entourage royal: multitius, -a, -um erreur pour multaticius ?forme: ace. DLPL. Ludow. Germ. 72 (a. 855): Ernst cornes regalem plur. fém. -is: CARTA a. 840 (Tiraboschi, Mem. Mod. -mcm vulgique summam interrogavit quid iusticie esset 31,1) qui provientd'uneamende: CARrA a. 840(Tiraboschi, peragendum. 6) en parlant des sectes: GERARD. MORES. Mcm. Mod. 31,1): eœlesie libras triginta -is(?) per- deib. p. 97: totus mundus talium -inum impiissimorum solvat. 35 plenus fuit. multitotiens, y. multo tiens. B) de choses: 1) abondance: n) abs.: LAME. HERSF. multitudo, -mis f. T) grande quantité: A) de gens: 1) annal. a. 1070 p. 118,5: vinearum tanta fertilitas fuit, foule, multitude: n) abs.: TRAD. Frising. 328 (a. 814): ut plerisque in lacis pre -inc vix colligi vindemia pos- coram ila -inc qui ad illam celebritatem venerat. RUD. set, b) avec gén.: Orro FRis. gesta 1,33 p. 52,33: ex FULD. mirac. 2 p. 331,48: inter ceteras -hies que ad 40 pulveris -inc. ib. 2,20 p. 122,25: ex subita imbrium -inc. orandum confluebant. THANGM. Bernw. 13 p. 764,19: 2) grand nombre, multitude: THEGAN. Ludow. 6: cri- destitutus itaque archiepiscopus -mis favore. LEGEND. minum -o. Gerh. major (SS. II) p. 495: num sufficio huic... -mi 11) nombre, quantité (avec un mot impliquant une no- mn utroque preesse officia, cantus videlicet et lecture. tion quantitative): A) abs.: T1IrrM. 6,58: exercitus...
b) avec adj.: GERH. Auo. vita Udalr. 9 p. 396,10: an- 45 -inc parvus, virtute magnus est. ANNAL. Altah. a. geica canit -O. ROB. MON. REM. hist. Hier. VII 3 p. 1044 p. 36,32: freti erant de nostre -mis raritate et 823: omnis itaque plebeia -o gavisa est, e) avec gén.: sui exercitus -inc. B) avec gén.: HRABAN. epist. 57: non Eicim. Sturm. 13: hominum. GoDEsc. SAX. div. p. -inc multomm populorum, sed ingenio et exercitio for- 310,17: sanctorum. RICHER. TT p. 24: episcoporum. tium... victoriam ministrari. C) avec adj. de quantité: Tj-iANGM. Bernw. I p. 758,31: epheborum. LEGEND. 50 1) en parlant de gens on retrouve la notion de foule, mul- Gerh. maior (SS. Il) p. 501: Ungarorum. ANON. Gesta titude: a) sans détermination: ANNAL. Maxim. T a. 777: Hung. e. 8: Ruthenorum et Cuinanorum. ib. 53: Lom- ubi -o magna baptizatus est. HRABAN. inst. cler. 1,6 bardorum. spécialement avec populi ou populorum, p. 20,13: ut... usus in populo innumeras -hies facile la foule, le peuple: ANNAL. Bertin. p. 2: veniens gubernaret. RATHER. phrcn. col. 378A: favore tain 913 multivagus-1. mulla 914
egregii cleri, tam copiose -mis. ADALBOLD. Henr. II col. suisque actionibus -uni. HL5T. peregr. p. 124,36: vit 92D-93 A : Rhenum... transivit, cura maxima -inc. -e circumspectionis. b) avec gén.: WALAI-IFR. Otm. 9: quomodo paucis pani- multivius, -a, -ma qui agit de plusieurs manières: Jox-i. bus -hies hominurn pavent numerosas. MEGINH. Alex. SCOT. versio Dion. Ar. T 13 col. I063 manifestata ei 6: magnis undique -imbus, virorum scilicet ac mulie- 5 altissiniorum intellectuum -a et multivida virtute. rum... occurrentibus. Ivo epist. I p. 140 (a. 1094-95): multivoce, adv. y. multivocus. innumera adversariorum tuorum -ne. ACTA pont. Rom. multivoco 1. [multivocus] désigner de plusieurs noms: Gall. IV 185 p. 327 (a. 1176): cura monastenjum ve- LABORANS iustit. P. 8,2: potestas, gloria, virtus... di- strum numerosa monialium -inc sit gravatum. e) avec vinitas atque dealitas aliaque preter numerum, quibus ex et obi.: VErA Liutb. 26 p. 30,18: tanta -o ex illis in- 10 lice una -atur. traverat (cf. sens I) A) 4). 2) en parlant d'animaux: AN- multivocum, -i n. V. multivocus. NAL. HiId. a. 1037 p. 41,38: eum inenumerabili equo- multivocus, -a, -um 1) adj.: a) qui e plusieurs noms: mm armentorumque -inc. 3) en parlant d'un groupe, par- JOH. SCOT. versio Dion. Ar. 1111 col. 1117 B : -am veto, coin tie, quantité: Wio gesta 37: maxima -o exercitus periit. ut eam introducunt dicentem: ego sum III) (math, et philos.) quantité composée d'unités '5 (iw et vita, lux, Deus, veritas. b) synonyme: UGUTIO5.I. distinctes: GERARD. MOREs. delib. p. 52. opp. unitate: voeu: -us, id est synonymus. 2) subst. n. (forme: niulti- ib. p. 233. ABELARD. gloss. ad categ. p. 168,11: ut ion- vox: GAUFRID. CLAR. capit. Gilb. 28 col. 6050), syno- gitudo per lineam, -o per numerum. ADELMW. BATR.eod. nyme: ABEI,AJto. gloss. ad categ. p. 119,10: sont enim et div. p. 24,15: in parera atque in inparem disiungens -a que sub eadem definitione diversis designantur no- numerum arithmetica; ipsasque lias species difinitione 20 minibus, ut gladius, ensis, mucro, que quidem pluma- subtili consequenter discernit secundum duorum gene- liter -a dicimus. Joir. SARISB. metal. III 3 p. 123: -a et rum contrarias qualitates, -mis dico et magnirudinis. diversivoca, que Boethius adicit, magis ad gramma- PETR. LOMB. sent. I 8,3 p. 61: eademque sola proprie ac ticam pertinent. ib. III 3 p. 127,25: -a autem saut, coin vere simplex essen tic divina, ubi nec partium nec aceiden- in eiusdem rei intellectum et nominationem plura verba tium seu quarumlibet formarum ulla est diversitas sive 25 concurrunt; ut ensis, mucro, gladius. GAUHUD. CLAR. varjatio vel -O. DOM. GuNDLss. unit. Il p. 10,17: pluma- capit. Gilb. 28 col. 6050: ex -i, quod est ensis, mucro, litas... ex aggregatione unitatum, que si saut disgregate, gladius. faciunt -inem. niullivoce adv. [multivocus sur le modèle d'univoce] IV) grandeur, étendue (avec un ternie abstrait): A'rro par divers noms, en employant beaucoup de noms: JOH. VERc. epist. Pauli col. 316,43: ut hoc secundum -inem 30 SCOT. versio Dion. Ar. III I col. llllB: ego sum misericordie sue disponat (VIJLG. psalm. 5,8). GuRu. et vita, lux, Deus, veritas, et cum ipsi omnium causalem Auc. vita Udalr. 23 p. 408,23: o quam magna -o dul- theosophi -e ex omnibus causativis laudant. cedinis Dei. ANNAL. Camald. 243,31 (u. 1020): -o multivolus, -a, -um avide de plaisirs: PAPIA5: -Us de- delicti. Jou. FISCANN. cont. theol. II p. 183,1289: im- sidenio (i. desiderium) habens in multis. ib. -am: multis mensa rament -o pietatis et bonitatis tue non aspernatur 35 delectationibus avidam. sermones humilium. C1{RON. Andag. 88 p. 218,19: multivox y. multivocum. secundum -ineni ire sue (Vuw. psalm. 10,4). AELR. (multivus, -a, -um [erreur pour multivagus?] errant: 7770: Edw. col. magnam -inem divine bonitatis. Joi-i. ALT. arch. VIII 375 p. 371 : error premit altera astra V) (médecine) enflure: WOLEHER. HILD. Godeh. II flexu -a (I) torsisse vias). f 25 p. 210,6: puer, fugata menbrorum -hie laxataque 40 1. mulla sive mulcto 1. forme: mulcto: STEPH. deer. nervorum contractione,.. convaluit. I praef. LADISL. decr. III 29. COU. Croat. II p. 117 (a. multivagus, -a, -uni 1) errant, vagabond: HRABAN. 1181). 1) condamner à l'amende: a) abs.: SrEPH. T0RN. canin. 81,24: vivensque solebat ut ante, I lucratur Christo summa causa II q. 6 p. 185: muletare, pecuniariter agmina -a. 2) qui n'est pas fixe: BRABAN. univ. X, X punire. GUILL. TYR, hist. ner. transm. VII 6 p. 285: 300C: col. propter -um lune discursum. LIGURINUS 45 pecunialiter tantum -avit. b) avec ahI, de la peine: CAR- 4,543: sed firmo pectore tuti / magnanimi iuvenes, silvas 'rut. S. Mar. Paris. 132 p. 276 (e. 982): priscomum lege, et confraga rupis I undique -o scrutantes limite lu- id est sohdis DC, -etur. DrPL. Heur. II 307 (a. 1014): strant. 3) (au figure') fantaisiste: CALTER. CASTE.. Alex. centum librarum auri... compositione -etur. DIPL. 111 535 col. 4960: estuat estu / -e mentis. Conr. II 85 p. 117,32 (a. 1027): sciat se quinquaginta multividus, -a, -um clairvoyant, avisé: Jou. ScOT. 50 librarum auri punissimi poena -andum. ACrA pont. versio Dion. Ar. 113 col. 1063B: manifestata ci altis- Rom. Gall. 11 233 p. 330 (a. 1183): pecuniari.pena simorum intelieetuum multivia et -a virtute. ROB. MON. muletari. e) avec ace, de la peine: DII'L. Kamlom. II 16 REM. hist. Hier. 14 p. 731: elegerunt Podiensem episco- P. 308,1 (a. 878?): triginta libras auri se novent -andum. pum, asserentes eum... utraque scientia peritissimum, DIPL. Karoli. III 38a p. 66,13 (a. 881): hune volumus 915 2. multo-multonagium 916
-andum esse duo mua mancosorum. d) avec in et obi.: Marta hispanica col. 1245). acc. moltone: Cartul. S. PETR. VIENN. except. III II p. 331: in tertia bonorum Cucuph. 134 p. 32 (a. 953). acc. moltono: ib. 11 729 p. suorum parte -abitur. 391 (a. 1087). acc. plur. mottons: ib. III 980 p. 160 2) châtier, punir (UGuizo S.V. moles: -o, -as, punire, (a. 1148). moltro: CARTIJL. Conch. 23 p. 29 (a. 1010 dampnare): a) avec aU.: UmNG. Ide 2,1: aliquorum... 5 -53). monto: CARTA a. 1177 (R. Pirro, Sicilia Sacra proterviam detestandam digna audivimus talione. AN- III p. 280). moto: CARTUL. S. Mont. 3 p. 10 (a. 1060). NAL. Altab. a. 1054 p. 50,12: tanta clade... ut dux CARTUL. Anian. 57 p. 197. moutun: CARTUL. Vosien. ipse... vix evaserit. ADAM BREM. 1,29 p. 35,11: igne 105 p. 62 (a. 1092-1110). nom. multono: CARTUL. celesti. ib. p. 209,4: morte. ORD. VIT. hist. IV 16 t. II Conch. p. 226 (XI'3s.). niunto: CARTA a. 1177 (R. Pirro, p. 288: pro reatu son capitis obtruncatione. CARTrUL. 10 Sicilia Sacra III p. 280). muto: CARTUL. Magalon. 51 Eichst. 8 p. 26 (a. 1144): iniusta depressione diutius p. 102 (déb. XIIe). WALTH. ANGL. Esop. (éd. Mc.Ken- -arentur. CARTUL. Cadun. p. 25 (e. 1147): morte sus- zie 47). molto: CAJcrA a. 1114 (Dom Calmet, Hist. pensionis se -ari sciat. Ron. TORIG. a. 1123 L. I p. 164: Lorraine I pr. col. 534). ipsum digna morte -avit. b) avec in et aU.: STEPH. 1) mouton; POLYPT. Inn. p. 255: geniculas VIII et decr. I praef.: in istis saecularibus legibus. HLST. ord. 15 quartam partem, -nes XIII!. DIPL. Caroli 11,11 247 p. Bened. S. Mont. Pamion. X p. 501 (a. 1184): in tonsura 66,25 (a. 862): de Flandris solitum censum de -nibus capitis. et formaticis ac imbus. CARTUL. Roton. 260 p. 209,15 2. multo sive mulcto 1. [confusion avec mulco; cf (a. 876): -nes duos majores. CAlcuL. Rhen. mcd. (Prum.) multator] forme déponente: SIGEBERT. GEM. gesta col. 135 p. 171,6 (a. 893): solvit... -nem I cum lama aut 609 13C 1) sens actifs; u) frapper (UGUTIO S.V. moles: 20 denarios XV. FoLc. gesta Bert. p. 166 (a. 917): -nes -o, -as, verberare): EPI5T. Ham. 38: in choro ad placi- XIII, agnellos L. CAlcuL. S. Andr. Vienn. 59 p. 270 tum suum me -avit, colaphos... miclii infregit. SIGE- (a. 1030-70): -nem cum vellere son et I agnum. TRAD. BERT. GEM. gesta col. 609B-0: quem tanta cede fustiuni Frising. 1462 (a. 1053-78): -nem unum... donabat. -ati sont, ut omnino exaniinatus crederetur. (3mo CARTUL. Conch. 38 p. 41 (a. 1060-62): I medium hist. Hier. lI 51: equorum pectora -ant. METELL. bue. w molton escortgatum. Lia Fend. Major I 51 p. 66 (a. 8,53: attritum -etabo capot, sic forte necabo. b) tuer; 1094): decem inter porchos et -nes. CARTUL. Domin. BILI5 Mach, p. 429,30: servus... avem -avit et cum 237,12 p. 252 (e. 1100): debent unum -nem vestitum. magno gaudio secum attulit. STEFE. LEOD. Lamb. p. CARTUL. Agath. 99 p. 115 (a. 1132): -nem unum tonsura 389,11: eorurn qui -ati fuerant proximus affinis. et agnum unuin. ROTUL. de Dominabus p. 15 (a. 1185): 2) sens passifs; a) être atteint (d'un mal physique ou 30 cum... D ovibus que ibi sont inter oves et -nes et agnos. moral): WANDALB. Goar. 1,6: infirmos et membrorum y. multonus. debilitate -atos. ERABAN. univ. X, IX col. 29913: lin- 2)redevance payée en moutons ou par une contrepartie en guarum divisione -ati ... sunt dispersi. EICKEB. HERSE. espèces (cf. multonagium): CARTUL. S. Mar. Santon. Haimer. 35: due mulieres, una paralytica, altera oculo- 169 p. 118 (a. 1117-46): XII d. pro moltone in Ramis rum sensu -ata. ANNAL. Vindoc. p. 55: oculis -atus est. 35 Palmarum. TIDER. Pyram. 90 (éd. P. Lehmann, Pseudoant. Lit, p. 5. multo adv. y. 1. mu!! us. 39): fortassis simili tu -arere dolore. (part., en parlant multociens y. multoties. de la mort): BERNOLO. chron. a. 1076 p. 433,13: epi- multolucens, -S adj. [multum et luceo] qui brille scopus... subitanea morte... -atur. b) être affecté, res- beaucoup; Jou. SCOT. versio Dion. Ar. J 15 col. 10681): sentir (un sentiment): UFFING. Ide 1,9: pudore -etati. 40 ad copiosum et -tem radium divini solis. 3. multo 1. [mulceo, y. Thes. 1. 1. VIII 1561,79 ss.) multominus adv. [molto et minus] d'autant moins; 1) adoucir; Uourio s.v. mulceo: -o, -as, niulcere, linire, GUILL. S. Tinioo. cant. 162 p. 196: sic etiam immo et mittigare. 2) charmer; UGUTIO si'. mulceo: -o, -as, -s sensus intenior gratie nisi ab ipsa gratia potest vel blandis verbis seducere. y. 2. mulco. dari non habitus, vel restitui amissus. y. mulla s.v. 1. 4. multo, -nis in. [ong, gauloise; cf gal!. mollt. irl. 45 multus. molt] formes; molto: POLYPt Irm. p. 324. CsruL. multona, -ef. [I. molto] châtiment; CARTUL. Bond. Conch. 23 p. 29 (a. 1010-53) et ib. passim. CARTLJL. 444 p. 343,26 (a. 1187): de penis et -is, que sunt super Anian. p. 286 (a. 1051-60). CARTUL. S. Mont. 87p. 124 mansis plebis de Maze. (a. 1060) et ib. passim. CARTLJL. S. Vict. Mass. I p. 70 multonagium, -i [4. molto; forme refaite sur a. f] (a. 1069). CARTUL. Usere. p. 401 (e. 1106). C.klcruL. S. 50 forme: moltunagium: CARTUL. S. German. Prat. I! Andr. Vienn. p. 314 (XII'3). CAlcuL. Brivat. p. 108 235 p. 10 (a. 1182-85), redevance payée en moutons (s.d.). Lia Feud. Major I 94 p. 103 (a. 1175). molton: ou par une contrepartie en espèces, moutonnage: C.&rtnJL. CAlcUL. Conch. p. 41 (a. 1060-62). Lin. Fend. Maior cath. Andegav. p. 96 (a. 1049): pendonat cornes... 1103 p. 109 (a. 1077). CARTA a. 1116 (P. de Marca, frumentagium et -um. CARTUL. Andegav. III p. 152,14 917 multoninus - multurengia 918
(a. 1055): -uni ac avenagium. CARTA )U0 S. (D. Morice, stod. H p. 244 (a. 1100-1170): quoniam ea que inter ho- Mémoires pour servir de preuves à l'histoire.., de mines geruntur -ies oblivioni traduntur. GUILL. CAMP. Bretagne I col. 494): omnes consuetudines quas habe- dia!, col. 1065B: nociva animalia, que non solum homi- bat.., scilicet frumentagium et -um. CARTuL. S. Cruc. nem non adjuvant, sed etiam -ies infestant et nocent. Aurel. 4 p. 6 (a. 1137-45): -um quoque et frescengia- s 1. multra, -ef. [pour mulctra] 1) vase à traire: ALEX. gium per totam terram singulis anus sese habere NEcK. utens. p. 110: lac a -a diligenter susceptum. 2) dicebat... de -o... hoc inter cos convenit quod canonici lait qui est dans le vase à traire: WALTHARIUS 1441: iam concesserunt ut decanus in rogationibus arietes quereret si quando domum venias laribusque propinques, / et in pentecoste cos haberet, ita sciicet quod de una- effice lardatam de -a farreque pultam (pultem al.) quaque mansura nous aries aut duodecim denarii to y. muleta et mulctrum. redderentur. ACTA Pont. 106 p. 152,28 (a. 1183-84): 2. multra, -ef y. molitura. terram meam - ., a -o orrini exactione... libera. y. 3. multra, -c f. y. mordra. moltonodia, 4. multo (2) et muntunata. multrarius, -i m. [3. multra, y. murdra 1) meurtrier: multoninus, -a, -un [4. multo] forme: moltoninus: ACTA Phil. Aug. II 491 p. 15,21 (a. 1195): si quis ex- CAwrul.. Biterr. 106 p. 146 (XJIes.) de mouton: CAwruir. 15 traneus qui -us sit vel latro... a loris in villam venerit. Mont. Pessul. p. 408 (XIIes.): de peffibus angninis 2) (droit) connaissance du cas de meurtre: CARTUL. S. factis et de -S, I obolum, CARTUL. Biterr. 106 p. 146 Mar. Paris. I 25 p- 233 (a. 1193): sa!vo quod predictorum (xIIes.): de pellos... -os. mansorum iustitia mea est et ecclesie Parisiensis. Latro multonus, -i m. [4. molto] formes: moltoneus: meus est. -us meus est. Falsa mensura mea est. Raptus CARTIJL. Ànian. 217 p. 350. moltonus: ib. 244 p. 371 20 est meus (cf ib. p. 234). (Mies.). multus: CARTA a. 1071 (VaisseteHist. Langued. multritorius, -a, -un [3. multra, pour multratorius?] V pr. 299 col. 585). muntonus: PFrR. TuDEB. hist. IV I meurtrier: ACTA Phil. Aug. J 473 p. 566 (a. 1194): p. 29. mouton: ALCUIN. carin. VIII 24 p. 228: -i membra quicumque... arma -a portaverit. per aulam f discerpant rapitantque. CARIA a. 1071 (Vais- multrix, -cis f [1. multra] trayeuse: MONAST. Angi. sete Hist. Langued. V pr. 229 col. 585): episcopus... 25 J! p. 177,22 b (c. 1175): mittit mane -ces ad pontem... habeat L multos et X anels. PETR. TUDEB. hist. IV I p. 29: unde continuo due assiliunt cerve, que se... prebebant pro nimia necessitate succedebant nobis caperoni et mon- multure (i. mulcture). toni et canes ad portandum. C.&wrut. Anian. 181 p. 318: multrum, -in. y. murdrum. supradictus vacivus ad Pentecosten, -us ad sanctum multuellus, -i in. [ong. inc., forme refaite, cf. fi'. Johannem. lb. 217 p. 350: unusquisque mansus dat de 30 morue] droit sur la vente des morues: ACTA Heur. 11,11 censu unum moltoneum. ib. 244 p. 371 (XIIes.): habet. . - 709 p. 334,26 (a. 1172-89): ab omni teloneo... tallagio, in unumquemque mansum de vestinira unum moltonum -o, mello, maquerello, harengis. y. muluellus. aud. XII den. y. 4. multo. 1. multum adv. y. 1. multus. multopere adv. beaucoup: GUILL. Pin'. gesta p. 24,11: 2. multum, -i n. V. 1. multus. ceterum que velut immoderatam fortitudinis ostenta- 35 3. multum, -i n. y. J. multa. tionem -e dissuadebat tex atque castigabat. (multuor 1. [erreur pour tumultuor] s'agiter, fomenter multoties sire multotiens adv. formes: multitotiens: des troubles: ANAST. chron. p. 314,34: cognati Hadriani GOaL. MAii1. gesta pont. prol. p. 3. multociens: DIPL. pape commoventes populum -ati sont (&a'rccakaŒv) Otton. I 356 p. 489,19 (a. 968). ADAM BREM. 3,1 p. contra Leonem papam). 142,13 et passim. CARTUL. Glannafol. 11 p. 357 (c. 1090). 40 multuplo adv. [multus] abondamment: GuILL. Pin'. COMP. Pict. 1 p. 116. etc. multotias: HINCM. REM. epist. gesta p. 50,22: enutrierat autem prudens et sancta mater (Zeitschr. f tir Kirchengesch. X p- 94, note e). multo- in filia quod muneribus paternis -o preponderaret. loties: GESTA Petri Ven. p. 852. 1. multura, cf y. molitura. souvent, plusieurs fois: ANSCAR. mirac. Willeh. 1 2. multura, -ef pour muictura traite, action de traire: (pro!.): laudes Dei... non debere silentio preterire, 45 MONAST. Angl. II p. 177,22b (c. 1175): mittit mane mu!- -ciens iam exemplis patrum addiscimus. FOLC. gesta trices ad pontem... unde continuo due assiliunt cerve, Laub. 17 p. 62: perraro victi, -ies extitere victores. que se... prebebant -e. y. mulctura. VrrA Bald. 6 p. 726: -iens etiam superbie potentium multuragium, -i n. [moltura] forme: multurengium: ivi obviam. C,jtruL. S. Alb. Andegav. I 45 p. 69 (a. CARTUL. CelI. Trec. 212 (a. 1155). mélange de grain 1082-1106): suis precibus -iens quasi importunus. 50 moulu, blé de mouture: CARTUL. Icaun. J! 275 (a. 898A: p. ALAN. JNS. dist. col. quia -ies perdit cos quos 1175): sextarios annone X et VIII, medietatem frumenti obtinuerat in peccatis. GUERJt. serm. Il col. 1039 B : et medietatem -î. y. molturenga. non est omnino sine co, quia cum repentina cogitatione muLturenga, -ef y. molturenga. concurrit -ies quedam delectatio. CARTUL. epise. Augu- multureng!a, -c f Y. molturenga. 919 multurengium-multus 920
multurengium, -in. y. multuragium. hist. schol. col. 1489 A : cum -a liberalitate. GUILL. Tyit. multuro 1. [multural payer le droit de mouture: hist. rer. transm. XIII 11 p. 571: natandi habilitatem CARIA C. 1200 (Brit. Borough Charters 1216-1307 habentes -am. p. 382): -abunt ad molendinum meum per eandem D) (avec idée de répétition) porté fréquemment à: mensuram sicut et alu homiries mei. s BERNARD. serin, sup. cant. II 38,1 p. 14: si ignorat 1. multus, -a, -am formes: mokas: Doc. Terdon. 2p. 3 quam bonus sit Deus, quam suavis et mitis, quam -us (a. 1006). Con. Colomb. 389,14 (a. 1017). ace. plur. ad ignoscendum (VULG. Is. 55,7). multis: ANNAL. Sangail. Bal. a. 805. E) de différente nature: GERARD. Moitas. delib. p. 45: I) adj.: A) nombreux: 1) avec le plur.: HRoTsv. quia pari fide et dilectione adstricti, ideo non - j, licet Theoph. 61: -os annos. AN0N. lnst. moi. c. 6: -i nobiles 10 perpiures. ib. p- 84. et sapientes. ADAM BREM. pref. p. 1,8: -is constructorum II) emplois substantivés. A) masc. pluriel, un grand manibus. HuGo S. Nier. didasc. VI, IV p. 119,3: -a nombre de gens: 1) abs.: LEGEND. Steph. minor (55 II) sacramenta. (tournure de style) non multi, peu de: p. 396: -i ex diversis mardi partibus audientes de ADALB0LD. Henr. II p. 686,20: rex igitur non -is diebus doctrina eius confluebant ad eum. POETA SAxo 5,178: in Francia moratus. 2) au singulier avec un collectif, 15 ut mirum -is tuent. RATHER. phren. col. 370B: levissimis nombreux, grand: MEGINH. Alex. 5: -a civitatis turba nam animosus -arum opinione coin esset. ADALBOLD. comitante. LIBELL. Baw. et Car. 6 P. 9: rnisit Carolus vita Waib. col. 1091 B : strenuissime osque ad exitum Pippinum... cum exercitu -o. PAss. Quir. Teg. 9: turba anime finiens -os post se ad bene vivendi regulam -a ecelesiasticorum et laicorum. Hitonv. Dion. 35 p. previus exhortatus est. ADAM BREM. pref. p. 2,20: 86: -a... caterva. id. prim. 273: -a copia petrarum. 20 facile -os excellas. SIGEBERT. GEt1. gesta col. 598 c : -i R&nw. 3,26 p. 198,27: -a pars Francorum, Ripario- etiam quos seculanis adornabat potentia eum dignum Lorum. TRAD. Fuld. I 40,75: cum -a familia. Pïnt. iudicabant sua amicitia. expressions (mufti opposé à COMESTOR hist. schol. col. 1679': -us numerus creden- pauci ou omis): ANAST. pass. Ac. 185,69: sive in -is tium. ANON. Gesta Himg. c. 33: cum vidissent populum sive in paucis tenebimus eandem finem quam accepimus. -um. 3) (au singulier) beaucoup de: ADALBOLD. Henr. 25 RADIER. con!. col. 40OC: hoc faciamus et de -is licol. ioScJ: cum -o igitur sudore... cum -o timore. et de uno sed de isto potius. 2) avec gén.: ANON. gesta ORD. VIT. hist. VII 15 t. III p. 228: -i sanguinis effusione. Hong. c. 46:-i hospitum. ib. e. 51: -os hominum. 4) (au figuré) grand, multiple: GERARD. CREM. transi. Ps. B) neutre: 1) singulier, suivi du génitif, et équivalent Arist. caus. prop. 7 p. 48b: intelligentia quittera est -a à une expression adverbiale: a) beaucoup de: VITAL. propter bonitates que adveniunt ci a causa prima... 30 PROT. Bertrand. p. 1177 & 12: -um evomuit sanguinis. quamvis multiplicetur per hunc modum. BERNARD. serin. b) avec temporis, longtemps: Lupus epist. I 3 p. 16: sup. catit. 1141,1 P. 29: -am airain gerunt. video mihi non -um superesse temporis ad vivendum. B) long: 1) long, prolongé: ANAST. chron. p. 262,14: GERARD. MoitEs. delib. p. 161: post -um temporis. post -am obsidionem. Ricunt. II p. 284: sucs -o hortatu CARTUL. S. Florent. Nom. 16 p. 684 (a. 1093-94): suadebat. ADAM BREM. 2,82 p. 140,13:-a oratione cum 35 post -um veto temporis edificata ecclesia. 2) pluriel, lacrimis effusa. 2) long, assidu: CARTUL. S. Mar. via beaucoup de choses: C4itM. Cant. 14,2a,8: tolluntur Lata 15 p. 20 (a. 988): -um servitium exibuisse. 3) long fluctus / post -aque exulem f vagum littore / longinquo (en parlant du temps): a) exprimé: TRAD. Frising. 359 nothus / exponebat. ADAM Bitai. pref. p. 3,9: aliqua... (a. 816): traditionem quam antecessores eius iam -is collegi, -a veto mutuavi. EPIST. Worm. I 36 p. 66,22: temporibus... actam habuerunt. CHRON. Salent. 14: 40 -a volventi -a occurrunt. 0m). VIT. hist. VI 1 t. III p. 1: moratusque est apud eum temporibus -is. SIGEBERT. plerumque -a, que velut inaudita putantur, radium GEM. gesta col. 614A_B: cas ipsos -o iam tempore satis auribus insonant. AcrA pont. Rom. Gal!. IV 227 p. 377 expertos esse. b) sous-entendu: AN#.5T. chron. p. 73,25: (a. 1178-80): -a de possessionibus monastenii vestri. non post -ma remeavit ad ecclesiam lugens. (emploi adverbial) beaucoup, davantage: RAnIER. epist. Q grand: 1) grave, profond: HRABAN. carra. 40,5: 45 (Neues Archiv W [1878] p. 180): et ne -a prosequens -um... malaxa heu generale. HRoTsv. Theoph. 373 p. 73: nausiam ingeram audientibus. expression: quid multa? tempore iudicii -o discrimine ledi. 2) remarquable, quoi d'autre? quoi de plus?: ADAM BREM. 1,38 p. 41,9. important: ANAST. chron. p. 96,30: Iohannes Chryso- ib. 1,41 p. 44,22. SIGEBERT. Gai. gesta col. 626D_627A: stomus -us in vita et verbo divinisque charismatibus multum adv. forme: mottant: CARTUL. capit. Ast. splendens. EKKEH. IV bened. I 21,32: imperio -us 50 257,10 (a. 1003). 1) beaucoup, en grand nombre, très (Joii. poiles licet ante sepultus / efficis et caros
mwmrus, -i m. [forme refaite sur le provençal] meu- sete, Hist. Langued. V pr. 67 col. 175): dono... montes nier?; CARTA a. 1072 (Vaissete, Hist. Langued. V pr. 303 et colles et valles et -as cuni nemoribus, cum sylvis et col. 593): de ipso -o si molendinum constnictum fuerit, forestis. y. ,nundetina. ipsum decirnum. 4. manda, -e f [germ. maut] droit de péage sur les mutiasterium, -i n. y. monasterium. marchandises voyageant par eau?: Dut. Otton. Il 140 (munavium, -i n. faute de copiste pour in una via (cf. (a. 976): cum... monetis, theoloneis, -is, specialibus Vuw. sap. 6,17): HILDEGARD. cann. 4 (éd. Roth, Gesch. criant secularium iudicum potestatibus. y. 2. muta. Qu. ans Nassau 13 p. 433): o virtus sapiencie, que cir- mundalia, -orum -i n. y. mundialis. cuiens circuisti comprehendendo omnia -a, que habet mundalis, -e y. mundia lis. vitam tres alas habens, quarum una in altum volat et 10 mundanalis, -e [mundanus] du inonde, laïque: altera de terra sudat et tercia undique volat, laus tibi sit CARTA a. 1000 (Monsalvatje, Noticias Historicas t. II sicut te decet, o sapiencia). p. 255 ap. XV): sicut legibus est decretum -ibus et munboratio, -ois f [a. h. a. mundboro, protecteur] ecclesiastici canones docent. forme: monboratio: POLYPT. Irm. p. 169. tutelle, pro- mundane adv. y. mundanus.
tection exercée (ici par l'abbaye de St. Germain-des- 15 mundanitus adv. [mundanus] pour des raisons hu- Prés) sur un homme libre: POLYPT. Jrm. p. 144: tenet maines (opposées aux raisons divines): RADULF. ARD. nunc eam filius eius }-Iaimericus, qui per cartarn -nem homil. col. ISISA: non divinitus sed -us eliguntur. Sancti Germani habet. lb. p. 169: tenet eum nunc Rot- mundarnis, -a, -uni adj.: A) qui appartient à l'uni- veus monboratus. Donat pro sua monboratione de vers: 1) en général: DUNCAL. sol. ecl. col. 4500: -e cera valentem denarium I. 20 autem sphaere terra centrum est (1-lap. comp. 20 col. munhoratus, -i m. [a. h. a. mundboro] forme: mon- 340). Vin Mach. p. 328,8: totius -e creationis ib. p. boratus: POLYPE. Irm. p. 169: homme libre vivant sous 353,3: ante -am constitutionem. EPIST. var. III p. 170,41: la tutelle d'une abbaye: POLYPT. Jrm. P. 165: quos nunc ornnem -e mous machinant potentia sui et virtute divina retinent Aguinus, colorais Sancti Germani, et Adalber- transcendentem. Bovo MIN. in Boeth. p. 338: per 0m- tus -us. 25 nem -i corporis molem. 2) en parlant de l'année cosmi- munburandum, -j n. y. mundiburdium. que: DUNCAL. sol. eci. col. 456 arions vero, qui -us munhurdium, -i n. y. mundiburdium. vocatur, qui vere vertens est, quia conversione filette munburdum, -i n. y. mundiburdium. universitatis efficitur, largissimis seculis explicatur. munburdus, -i m. y. mundiburdus. ib. col. 456B: -um annum quindecim millia annorum munctor, -is in. [mungo 3.] escroc, voleur: DAN. 30 quales nunc computamus, efficiunt. 3) en parlant du BECCL. Urb. Magn. p. 62: non sis clerorum vellens lever ou coucher d'un astre par son mouvement dans -r loculorum. l'univers: HoNoR. Auc. sol, affect, col. 114 B : est autem munctorium, -i n. [inungo, probablement pour emunc- preterea ortus alius -us, alius heliacus, alius achronicus. torium] mouchettes, pincettes: ANGL. S*x. vocabul. -uscumdeinferiori hemispherio quelibet stella in superius
HI p. 92: -ton, irene tonge (cf. ib. II p. 81). 35 hemispherium emerserit. ib. col. 114 c : occasus alius -us, I. munda, -e f [a. h. a. munt, puissance, protection; alius heliacus. -us curn de superiori hemispherio in in- cf fr mainbour] forme: monta: C0N5IL. Cnuti (I Civil. feriori quelibet stella descendens. 4) en parlant de la 2,5 et 3,2) p. 283. lb. TJ 12 p. 317. Oprotection royale: musique cosmique: AURa, mus, p. 32: musice genera CoNsm. Cnut. II 12 p. 317: het sunt rectitudines quas tria noscuntur esse, prima quidem -a, secunda humana, rex habet super crimes hommes in Westsexia que sunt 40 tertia que quibusdam constat instmmentis. HROTSV. Palu. monte fractura (cf. QUADR. ib.: mundbrece id est in- 1,10 p. 164: que distantia inter tres? prima dicitur -a sive fractionem pacis). celestis, secunda humana, tertia que mnstrumentis exer- 2) infraction à la protection royale, d'où amende: cetur. ADELARD. BATH. eod. et div. p. 27,10: docens CoNsm. Conti (J Cnut. 3,2) p. 283: debet ipsi ecclesie Pythagoras primo musicam aliam -am, aliam humanam, sue pacis infracturam secundum montani regis. ib: 45 aliam instrumentalem. DOM. Gurwiss. div. phil. p. 86: marris ergo ecclesie pacis infracture emenda est iuxta prima est musica -a, seconda humana, tertia instrumen- montam regis. IN5T. Conti (I Cour. 3,2) p. 283: -am talis. IHIUGO S. Via. didasc. II, XII p. 32,11: tres sunt regis, hoc est quinque libras. ib. (IJJ 55) p. 615: con- musice, -a, humana, instrumentalis: -a alia in elementis, suetudines liberalium hominum duppliciter cornes alia in planetis, alia in temporibus. habere, videlicet duplicem -am, duplicem manbote et 50 B) universel, oecuménique (pour un concile): GERU. forisfacturam. Auc. vita Udalr. 6 p. 395,1: ab alus -is conciliis. 2. munda, -e f. y. ï. muta. C) du monde créé, humain, terrestre, de ce bas monde 3. munda, -cf. [sc. terra, cf. 1. mundus] terre libre (opposé à divin): J0NA5 Auna. inst. reg. col. 304B: a de tout droit d'usage ou de chasse: CARrA a. 936 (Vais- curis et sollicitudinibus -is vos exuatis. Lupus epist. P. 925 mundanus - mundatio 926
93,36 (MGH epist. V»: inter tumultus -os. HUCBALD. parvaque persona. Dat. Heur. V (St. 3177 = Cartul. Leb. col. 891,25: dissolutio domus sue terrestris, huius Rhen. inf. 295) (a. 1122-50): nulla persona ecclesia- -e habitationis. HINCM. Ri. div. Loth. col. 755: stica sive -a (NALGOD. Odon. p- 192). LEGES Heur. 121 iudicio legis et divine et -e. ANAST. collect. col. 60lB: p. 560: si cogi oporteat per -am potestatem, ut rectum ex muni -a turbatione. CA.R'ruL. Ultraiect. 84 P. 92,6 5 fiat. RUPIN. somma 3,4,4 p. 265: -a constitutio. CARTA (a. 890); Dei ecclesiam -e tempestatis turbine,.. lacerari e. 1190 (Galiia christ. XIII instr. 39 col. 2: cum et opprimi querimini. Dn'ii. Amolli 158 (a. 897): ad omnibus bonis tant ecclesiasticis quam -is (CARTA n. augmentum -e ac perpétue salutis. LIBELL. astr. p. 372: 1200 [Charters of Inchaffray p- 6]). cum omnibus -is creaturis concordiam in rebus omni- F) profane (par opposition à religieux ou divin): As- bus. ABBO FLOt epist. 3 col. 4220: ab omni -o strepitu 'o TRONOM. Ludov. p. 616: divinarum et -arum intelligen- quiete. OSBERN. Dunst. p. 87,17: hortatur illam, ut tia litterarum (VITA Cadr. p. 491). Episr. var. II p. nudam se ab onini -a specie faciat. Wrpo gest. epist. p. 359,36: in -is studiosi habeantur operibus (VITA 4: in quibusdam divinis et -is rebus superasti. ANSELM. Mederici Aeduens. p. 10 [AASS. Ben. III 1]). WALAIJFR. CAr-r. cur Deus I 18 p. 77,20: si perfectio -e creature. Wett. 702: major .. numerus -is rebus inheret (RA- Joiz. SAR1SB. enthet. 683 p- 25: -us amor excecat lumina '5 TRUD. gesta abb. Trud. I § 5 p. 232). ODBERT. mentis. Huoo S. VIcT. quest. mcd. 51 p- 57: -us timor, TRAIECT. Frid. 124 p. 350,22: relictis -arum rerum om- quando timore exterioris vel interioris incommodi tem- nibus. PAS5. Ragn. p. 209,32: -e sapientie floribus poralis receditur a bouc. ACTA pont. Rom. Gall. 1133 ornabatur (CHRON. Tornac. p. 532). GERARD. MORES. P. 342 (a. 1162): contra -orum fluctuum tempestates delib. p. 42: habemus septem enclos non secundum apostolicum munimen impendi. ABELARD. hist. calam. 20 -os disputatores, sed circa divinos. P. 179: de -a desperans gloria, expression signifiant II) subst.: A) masc. plur., les hommes de ce monde: mourir: ROB. TOMa. chron. a. 1118 t I p- 155: luce -a GERARD. Monts. deib. p- 162: non enim a -is meditari caruit. possunt insignia perfectorum nec illorum fortia sequi, D) humain, qui est propre à l'homme: VrrA Rigob. quamlibet omnes fldeles luceant in domo Dei. B) n. p. 66,6: -e cupiditatis. RATHER. epist. 5,3,21: -e volu- 25 plur., biens, choses, soucis de ce bas monde: HRABAN. bilitatis. SPICIL. Brivat. 2 p. 5 (a. 1025): contra ccii- carm. 81,35: vit iste Dei spernens -a reliquit / pro suram divini iudicii et -arum legum jura. spécialement, Christo cuncta. AMALAR. inst. cnn. 31 col. 864D: pre- pour désigner la loi humaine écrite: I-IINCM. ord. palat. positi -a et exteriora sectantes. LIBELL. astr. p- 371: XXI P. 54: si quid veto tale esset quod leges -e hoc in comptrix supernorum, moderatrix -orum. GERARD. suis diffinitionibus statutum non haberent aut secun- 30 MORES. deib. p. 118: licet non solum -a, sed etiam dum gentilium consuetudinem crudelius sancitum cuncta supramundana bannes transcenderet. VrrA Bau- esset.., hoc ad regis moderationem perduceretur. dini p. 390:-a queque despiçiens. Ac rus pont. Cenom. p. E) séculier, temporel: VITA Aqu il. p- 508: habitus 449 (XTIes.): ammonuit ne -a preferrent celestibus. videlicet -us quem gerebat. CARTA a. 817 (Vaissete, Dut. Loth. III 102 (a. 1136): quoniam omnia eccle- Hist. Langued. II pr. 44 col. 117): -e actionis ministerio. 35 siastica cunctis -is venerabiliora esse noscuntur. GESTA Aldrici p. 151: per iustitiam et legem canonicam mundane [mundanus] dans l'esprit du siècle: Jeu-j. et -am (HINCM. REM. annal. Bertin. p. 57 (éd. Waitz). NEAP. Ath. p. 445,4: coepit vir sanctus prefatum nepotem FLODOARD. hist. III 12 col. 159D). HINCM. REM. annal. suum spiritualiter et -e diligere. Bertin. (éd. Waitz) p. 62: contra leges ecclesiasticas et mundatio, -nis f. I) action de nettoyer: a) au propre: -as (CAPIT. reg. Franc. 11 p. 333,37 [a. 869]. CHRON. 40 Joli. ABRINC. p. 15: -acm patene et calicis. (spéc.) curage Salern. 21: grammati pollens, -a lege togatus. CONCIL. (d'un fleuve): DIPL. Caroli lb, II p. 63,6 (a. 862): annualis Attil. a. 902 [Vaissete, Hist. Langued. V pr. 28 col. -o Crodoldi fluminis. b) (au figure') purification: Lupus 1101: secundum legum canonicarum atque -arum de- epist. 80 t. II p. 48 (a. 849): huiusmodi veto -stem fides creta. DJPL. Ardumni 9 p. 712,3 [a. 10051: sanctorum hic inchoat. CARTUL. Clun. T 15 p- 157 (a. 910-27): patrum decretis canonca auctoritate fultis et experi- 45 Ob... deictomm -nern et purgationem. LANFR. ce!. mento -e legis instruimur). AMALAR. inst. cnn. 85 col. conf. col. 629C; ut ab his a quibus fiunt fiant per -nem neque ad militiam neque ad dignitatem ail- conscientiarum invisibiliter. Guait. serin, col. 76A; sic quam venire -am (REcirr4o. ciron, p- 110). DWL. Caroli -ois que muliebri provisa est infirmitati, queris terne- II, II p. 284,2 (a. 871): more -e consuetudinis. ANAsr. dia? Pïrit. C0MESTOR hist. schol. col. 1456B: usque chron. P. 265,14: propter amorem principatus -I. Arro 50 ad -nem templi factam a Juda Machabaeo. ADAM Veac. epist. Pauli col. 305 A: -a defendi potentia. GERARD. SCOT. serm. 395: in Christi... baptismate, quis nos- SuEss. Rom, pros. p. 92: tempora igitur -i regni. ACTA P-un non modo exprimi, set et esse, -nem dubitat? pont. Rom. mcd. 123 p. 19 (a. 1051): neque episcopus Gnt&iw. Monts. deib. p- 242: beatorum -o mundifica vel aliqua ecclesiastici ordinis seu -e conditionis magna et beatifica dealbatio. 2) guérison: PAUL. DIAC. homil. 927 mundativus - mundeburdis 928 temp. col. 1354,35: leprosi premissa -ne. HRABAN. univ. veuves, les orphelins etc.: CAPrr. reg. Franc. I p. 101,15 VI 1 col. 151 B : ubi per legislatorem in -ne leprosi radi (a. 802): de banno donini imperatonis et regis, quod iubentur capilli capitis barbaque et supercilia et munis per semetipsum consuetus est bannire, id est de -e pilus qui in corpore est. ecclesiarum, viduarum, orfanorum et de minus poten-
innndativus, -a, -um (mundo 1.] qui purifie, purifica- 5 tium (cf ib. p. 98,37 et p. 146,18). ib. I p. 104,29 (a. teur: 10H. SCOT. versio Pion. As. II 5 col. 1097 e : in 802): ut ii qui in -e domni imperatoris sont, pacem et flaminans -is eloquiorum illuminationibus et doctrinis. defensionem ab omnibus habeant. ib. II p. 160,31 mwidator, -is m. I) au propre: a) celui qui nettoie: (a. 862): filiam nostram Judith viduam secundum leges MANEG. ad. Gebeb. 15 p. 339,21: huius opens execu- divinas et mundanas sub tuitione ecclesiastica et regio torem huiusque fed itatis -cm tam atri fetonis quisquis 'o -e constitutam. CONCIL. Suess. III n. 866 (Mansi, Con- causam vel effectorem affirmare valuent, b) émondeur: cil. XV col. 736): sub tuitione atque quem trito sen- VrrA Godefr. Cap. 13 p. 517,10: vinee plantator atque mone -e vocant, Dagoberti regis,... in facultatibus -r. eorum viverent. DB. trad. S. Petri Bland. p. 125 (IXes.): 2) au figuré, puriflcateur (en parlant de l'une ou de l'autre tributariam se esse constituit ut... propter -cm in cen- des trois personnes de la Trinité): AN5cÂR. pigm. 31: 15 sum solveret denarios 2. RADiER. prel. 4,12 col. 259': -r fidei nostre, bonorum omnium Deus. OTL0H. doctr. -cm autem vulgo quoddam genus regalis vocant «ii- 39 col. 295B: tu Satine Spiritus quoque cunctorum -r tionis, quod qui habuerit, speciali quodam pnivilegio flagitiorum. Huco Lon, Fund. Lob. p. 548,16: omnia ira regia tuetur auctoritate plerumque, ut nec vi nec nostra sanctorum fuisse patrimonia mimdisque eorum iudicio aliquid, etiam in culpa deprehensus, ab aliquo manibus omnium -i oblata. ADAM SCOT. serin. 386: -em 20 patiatur, antequam in presentia eiusdem maiestatis inquinati sui. CARTUL. epise. HaIb. 147 p. 114,67 (XlIes.): audiatur. b) sur le Saint-Siège: CAPIT. reg. Franc. II qui ... ab omnibus illicitis cor... et corpus... conser- p. 168,12 (a. 867): -cm autem et defensionem sancte vent et monde tractent mundi -em. PONTIF. ROM. 17,5: Romane Ecclesie paniter conservabimus in hoc, ut p. 196: Deum sordium -cm. Pn. COMESTOR hist. schol. Romani pontifices nobis debitum honorem conservent. col. 1617': tunc ait Jesus nunc clarificatus est Filius 25 c) sur un établissement ecclésiastique et ses biens (cf. avou- hominis', Id est eiecto tenebroso, remanserunt soli erie): DrPL. Caroli II, I 59 p. 168,36 (a. 844): ipsum mundi corn -e suc. monastenium... sub sou -e arque defensione. CARTA a. mundatoria, -e f [mundus] récipient pour nettoyer 849 (Monsalvatje, Noticias historicas 41 p. 305): sub le sel: COD. Bar. 4,41 p. 82,5 (a. 1061): de salina lb- nostra -e secure atque quiete... vivere ipsi monachi co- rum cum conke putee arec et -e sue quos habent in 30 nentur. CAPIT. reg. Franc. II p. 157,28 (a. 860): volumus, salina de Sancto Elia. ut ecclesie et case Dei et episcopi et Dei hommes... talem mundatrix, -cis f. [mundator] celle qui nettoie: ALEX. -cm et honorem habeant, sieur tempore antecessorum NEcic. laus div. sap. 387 (11 611): -x chortis ciconia. nostrorum habuerunt. Dn'L. Catal. J p. 89,7 (a. 871): mundbordalis, -e y. mundiburdialis. nostram excellentiam petierunt ut eundem locum (sc. mundburditio, -ois f [mundiburdio 4.] autorité et 35 monasterium) sub nostra immunitate et defensione ac protection du souverain: DWL. Otton. I 339 p. 463,42 -e susciperemus. DIPL. Caroli IJJ 20 p. 38,13 (a. 899): (a. 967): recipimus eundem marchionem Alledram corn ut sub nostre tuitionis -e... prescniptam abbatiam filiis et heredibus suis et omnibus rebus... sub nostri -ne. accipi postulant. Dn'L. Ludov. IV 1 (a. 936): sieur re- mundburdium, -i n. y. mundiburdium. liqua episcopia... haberi nosmrntur... in regio -e arque mundburdum, -i n. r. mundiburdium. 40 inununitatis defensione. d) sur les biens du fisc: CARTUL. munde adv. y. 1. mundus. Compend. 1,1 p. 7 (a. 877): iubemus ut sub ea lege qua mundeburda, -cf. r. mundiburdia. tes fisci nostri maneant atque sub eo -e et defensione mundeburde, -is n. sive inundeburdis, -is f [mundi- tueantur ac defendantur. burdium] formes: mundeburde: FORM. Ratisb. 11 9. 2) exercée par une autorité ecclésiastique sur ses dé- mundeburdis: CAPIT. reg. Franc. II p. 157, 28 (a. 860). 45 pendants: CARTA a. 935-57 (Duvivier, Actes et doc. ib. p. 168,12 (a. 867). ib. p. 299,25 (a. 860). TRAD. anc. concernant la Belgique t. 2 p. 12): -cm atque de- Wizenb. 191 p. 178 (a. 811). Lin. trad. A. Petri Bland. fensionem requirat ab altanis custode. r. mundibur- p. 125 (IX s.). CAwnA a. 935-57 (Duvivier, Actes et dium et mundeburgis. doc. acte. concernant la Belgique t. 2 p. 12). mundi- mundeburdis, -is m. [mundiburdus] formes: munde- burde: DIPL. Caroli M. 252 (spur.). mundiburdis: 50 burde: FORM. Ratisb. II 9. mundiburdis: Funo. Brunw. TRAD. Wizenb. 126 p. 122. mundoburde: CAPIT. reg. 32,1. mundibordis: ib. l".2. Franc. I p. 146,18 (a. 803-13). tmainbour', tuteur: TRAD. Fnising. 697a (a. 848): f i- protection, »mainbour<: I) exercée par l'empereur deiusson fuit Cunzo et quod -cm infanti dimisit: FUND. ou le roi: a) sur ses sujets et plus spécialement sur les Brunw. 32: per manum mundiburdis sui Heinrici comi- 929 mundeburdium -1. mundialis 930
tis palatini de piacito sibi ad vitam usufructuario sub P. 806: mondalis pompa alus arridet, alios veto audit. sollcmpni dedit traditione Richenza regina. y. mun- JONAS AUREL. inst. reg. col. 301 B: quid... excusationis deburde et mundibuydus. christiani Domino afferre poterunt, qui mundane legis mundeburdium, -i n. y. mundiburdium. censuram ob -em metum suscipiunt. Ono CLUN. Ger. mundeburdum, -in. y. mundiburdium. 5 p. 315: -em... potentiam. Dn'L. Otton. I 11 (a. 937): mundebw-dus, -i n,. y. mundiburdus. -i potestate prediti. THEOD. EUCH. trans]. Celsi 10: mundeburgdum, -i n. y. mundiburdium. imperator veto uti catholicissimus -is auto rector. mundeburgis, -is f [y. mundeburdej administration, CARTA a. 1015 (Colliette, Mémoires. ..du Vermandois curatelle: CHRON. Ebersh. 9 p. 436,19 (DIPL Ludow. Pu, I P. 675): ratiocinatio actuum -mm, statusque iuridi- a. 824): curtis dommnica coin -e sua, ecclesia vide- to cialium causarum exigit iugiter. CARTUL. Bund. I p. 253,5 licet coin suis. (a. 1160): quoniam -la bona sont transitoria. HERIB. mundeburgium, -i n. y. mundiburdium. Bos. me!. coi. 1322D: extollit ipsam gloria -is. ADAM S. mundeburgum, -i n. y. mundiburdium. Via, p. 123: nos a mundi serva malis / ne nos amor -is/ mundeburnum, -i n. y. ,nundiburdium. mergat in flagitia. spéc. assimilé à corporalis: BERNARD. mundeb, -ef fa. h. a. mont, puissance, protection; cf u serin. de div. XV col. 579A: et corporalem scilicet -en ail. Miindel, papille] formes: rnundena: CARTUL. serin. viriliter sustineat adversitatem. sens péf: P0Nrir. ROM. Col. A Ip. 130. mundila: CARTUL. Osrn 1170 (a. 1074). XIV 5 p. 168: Deus... quia tu creaturarum omnium femme placée sous l'autorité d'un tuteur (cf mundual- conditor probe nosti -es illecebras non posse vitari. k): C.&wruj.,. Osn. 1170 (a. 1074): dominus Wal et dom- C) séculier, laïque, profane (opposé à ecclésiastique): na Helmlach, illius videlicet -i!a. CARnJL. serin. Col. A 20 1) en général: VITA Eremb. 656,4: -ium rerum erum- I p. p. 81 tir. 16 (a. 1163-67): Winricus et -a sua et cho- nis exuti, in eodem monasterio monachi effecti. LIBELL. heredes eorum exposuerunt Mandewino doutant. ib. p. astr. p- 373: feces -ium evomerit studiorun. MIRAc. 130 tir. 6 (a. 1178-79): Bruno et -na sua exprimeront Bened. (AASS. Ben. IV 2 p- 423): multi nobilium -is Piligrimo et -e sue aream quamdam inter maceilos sitam. vite nugis abnegatis... Dei et Domini nostri se dedere mundeingus, -i m. y. mundilingus. 25 deditioni. CARTUL. Anian. 54 p. 195 (a. 1061-1108): mundena, -cf y. mundela. ullus de parentibus meis... vel aliqua -is persona. mundepurdium, -in. r. mundiburdium. CARTUL. Babenb. 110 p. 13,40 (a. 1136): eos quos iii mundetina, -e [1. munrjus] f terre libre de tout droit placitos et maxime -ibus studiis exemptos probamus. d'usage et de chasse: Con. Bar. 4,16 p. 32,42 (a. 1025): 2) en parlant de la loi civile opposée à la loi de l'église: fines dicimus ad ipse quadtuor bersure de terra quo- 30 HINCM. REM. epist. col. 26 B : iuxta eclesiasticam ira- modo sont uno teniente sub ipsa -a. r. 3. manda. ditionem prius Ecclesie quam leserant satisfacerent, mundeztia, -e f [pour immunditia] immondices: et sic demum quod precipiunt iura legum -ium exsequi COD. Amalf. 111 p- 18 (a. 984): hoc memoramus ut per procurarent. CARTUL. Clun. 1 746 p. 702 (a. 949): ipsam reparu de ipsum catodium gectare deveatis -am primitus iram Dei omnipotentis incurrat, et a liminibus et inverticare tiqua. 35 ecclesiarum extraneus habeatur. - - secundum veto -cm 1. mundialis, -e formes: mondalis: MmAc. Quint. legem - -. auri libras V, cogente iudiciaria potestate I p. 806. mundalis: SMAR. reg. Bened. col. 751B. coactus exsolvat. 3) en parlant du monde, des gens du HERIC. vita Germ. metr. 263 459. APPARITLO S. Micha- p. siècle: FoLc. gesta Laub. p. 68: conversus ex -i militia eus (AASS. Ben. III I P. 86). TRAD. S. Petri 1 p. 253. fuerat. CARTUL. Clun. 1269 263 (a. 926) et passim. p. CARrA a. 40 Il) subst.: A) masc. pluriel: I) les gens de ce monde: 1015 (Colliette, Mémoires.., du Vermandois T p. 675). F0LC. gesta Bert. p- 624,3: secundum supervacuam VrrA Gerard. Bron. 11141. GESTA abb. Trud. 120 p. 233. -ium sapientiam. 2) laïques: FLODOARD. hist. col. 128C: MON. Pol. II p- 59. mundilis: WALAHFR. Gal!. 1,30 p. -ium oppressionibus, quibus quotidie agitamur. GESTA 308,11. abb. Trud. I § 20 p. 233: abbas magne glorie apud -es in I) adj: A) du monde, de l'univers: Pna. DAML&N. 45 abbatia habitus est. B) neutre pluriel (forme mundalia serin. XI col. 557 0 : totum corpus machine -is. - - copu- MERle. annal. [MGH SS XIII] p. 80: 1) les choses de lavit. BERNARD. serin. de temp. col. 266 D : ad hoc ce monde, les choses humaines (opposé à divin): I-IERJC. expalluit et expavit tota machina -is. PETR. COMESTOR vita Germ. metr. p. 459 y. 263: -ia tractans fallacis hist. schol. col. I056 B f : terra autem erat inanis et vacua minime traxit contagia mundi. Dia. Heur. III 25 (Gen. I) id est machina -is adhuc erat inutilis et in- so p. 32,36 (a. 1040): nobilis quidam Guntherius dives fructuosa. terrenarum rerum -la sponte deseruit. V1TA Gerard. B) de ce bas monde, terrestre, humain ( opposé à divin): Bron. 11141 (AASS. Oct. II [3eéd .J p. 3Il A): nimium -ia Eit-qg.? pass. Marc. p. 130,49 v. 1: si quis veto noadum curas. GODEFR. S. Via. tons philos. II p. 57,639: vitam -cm spernere valet . - .1 est liber. MucAc. Quint. iilhui -ium sibi dolce credunt. 2) les reliques: HERIC. 931 2. mundialis-mundiburdium 932 annal. (MGH SS XIII) p. 80: exultatio inundaliorum n. 860 (Esp. Sagr. 45,323). mundeburgium: LEx Franc. Sancti Medardi. Cham. 14. CARTUL. Icaun. I p. 122,1 (a. 889). munde- 2. mundialis, -is m. [a. h. a. munt] dépendant placé burgum: Dia. Caroli II, II 493 p. 639,9 (spur. Xes in.). sous la protection d'un seigneur: CARTUL. Gorz. 116 CARTUL. TulI. 14 p. 455 (c. 930). mundeburnum: p. 212 (a. 984): servitium ab ipsis professum subter 5 CARTUL. S. Steph. Divion. T 6 p. 14 (a. 889). munde- adnecti visum est; unusquisque -ium debet VI denarios purdium: CAFIT. reg. Franc. I p. 214,21. mundibor- festo sancti Remigii, etiam si libere sit filius. y. mun- clium: CARTUL. Mog. A 526 p. 433 (a. 1124). mundi- dilingus et mundilio. burdum: CARTUL. Belliloc. Lemov. 185 p. 258 (a. 823). mundibordium, -i n. y. muntiiburdium. Dut. Caroli 11,147 p. 135,20 (a. 844). mundiburgium: mundibordius, -i m. y. mundiburdus. DXPL. Caroli II, II p. 579,10 (X°s. spur.). Dra. Otton. mundiburde, -is n. y. mundeburde. III 167 p. 579,26 (a. 995). mundiburnium: TmEnl. mundiburdia, -e f [mundiburdus] forme: munde- 2,42. mundoburdum: DJPL. Catal. I p. 25 (n. 820). burda: CARTUL. Gorz. p. 82,25. protection: CARrUL. DWL. Caroli III 104 p. 248,1 (a. 919). muniburdium: Gorz. p. 82,25 (a. 815): per nostrarn mundeburdam et DIPL. Otton. III (Queli. Forsch. 12 p. 58) (a. 1000). licentiam. CARTUL Mog. A 2b p. 2,41 (XIPs.): -am 15 TRAD. Ratisb. 564 (c. 1060-68). muntburgium: TRAD. et defensionem ab archiepiscopo Mogontiensis ecclesie Wizenb. 51 p. 51 (n. 833). muntiburgium: TRAD. Patav. habeant. y. manuburnia (= tutelle, t mainbournie) et mun- 114 (ante 1038). diburdium. 1) protection, »mainbour«: A) exercée par l'empereur mundiburdialis, -e [mundiburdium] forme: mund- ou le roi: 1) sur ses sujets et plus spécialement sur les bordalis: FOLC. gesta Bort, p. 94,17. 1) qui accorde la 20 veuves, les orphelins, les juifs etc.: CAr'IT. reg. Franc. I protection royale ou impériale: CARTUL. Regien. 107,16(a. p. 158,31 (a. 810): ut vidue, orfani et minus potentes 912): si aliquis contra hoc decreti nostri -e institutum sub Dei defensione et nostro mundeburdo pacem habe- ad lesionem mire temptaverit. J)IPL. Otton. III 360 ant et eorum iustitia. ib. I p. 214,21: de mundepurdio p. 789,34 (a. 1000): imperiali nostro preceptali ac -i ecclesiarum et viduarum. FoitM. lmp. 52 (éd. Zeumer edicto. ACTA imp. 183 p. 171 (a. 1193) éd. Boehmer: 25 p. 325,16): liceat illi (memorato Judeo) sub mundeburdo confirmamus et per banc -cm paginam roboramus. et defensione nostra quiete vivere. DIPL. Caroli II, I 2) fourni en échange de la mainbournie: FOLC. gesta 40 p. 110,14 (a. 844): ita ipsi et fi!ii filiorum suorum... Bert. p. 94,17: in festivitate sancti Bertini... de cera sub mundeburdo nostre defensionis... consistant. valente solidos V et dimidium persolvatis, tam pro EPIST. Dunst. 13 p. 375 (n. 959-88): -um tuum adii. rebus prescriptis quam pro capitibus vestris, id est, 30 Dia. Otton. III (Queil. Forsch. 12 p. 58) a. 1000: II diebus mundbordalibus, nullumque aliud servitium nos... Adam... recepimus sub nostro imperiali muni- vobis imponatur. burdio. GEIm. STED. annal. p. 200,13 (c. 1200): gloriosa mundiburdio 4. [mundiburdium] protéger: ANNAL. virgo F.... ab ipsius dominatione imperialis -i defen- Carnald. I p. 23,50 (a. 867): defendere et -te. sionem super liberalissimam proprie hereditatis dona-
mundiburdis, -is Y. mundeburde et mundeburdis. 35 tionem sagacissime... inpetravit. 2) sur un établissement mundiburdium, -in. sive mwideburdium, -in. [mundi- ecclésiastique et ses biens, avouerie: CARTUL. Belliloc. burdus] formes: bundburdum: DIPL. Hugon. 342,14 Lemov. 185 p. 258 (a. 823): quemcumque de heredibus (a. 960). momburgium: CAPIT. reg. Franc. II p. 366,41 nostris vestra elegerit voluntas in mundiburdo vel (a. 878). monburdum: DLPL. Otton. III 97 p. 508,21 tuitione, sanctimoniales... assumant protectorem. DIPL. (a. 992). mondburdum: DLPL. Otton. 111 265 p. 682,32 4° Pepin. I 34 p. 160,8 (n. 838): quicquid Spani predicto (a. 998). mondeburduin: Dn'L. Caroli II, I p. 117,28 monasterio dedemnt... sint sub nostro mundeburdo (a. 844). mondibordium: DIPL. Otton. II 67 p. 80,13 vel immunitatis tuitione. DIpL. Caroli II, I 2 p. 7,9 (a. 973). mondiburdiuni: DIPL Otton. 1401 p. 547,19 (n. 841): prescripte ecclesie... per idipsum sue tuitionis (a. 971). Dut. Otton. III 235 p. 651,2 (a. 996). mud- mundeburdo defensionis munimine scriptum recepe- burdum: Dia. Karoli III app. I p. 331,11 (IXes.). 45 runt. CARTuI,. Augustod. p. 47 (a. 843): mernoratam munburandum: DIPL. Hugon. 206,2 (a. 943). munbur- ecclesiam cum muni sua integritate sub nostra defensione dium: CARTA a. 889 (Vaissete, Hist. Langued. V pr. 9 atque mundeburdo recipimus. CARTA n. 849 (Monsa!- col. 79). munburdum: MnLkc. Columbani23 p. 1011,28. vatge, Noticias historicas t. 41 p. 305): sub nostro mundburdium: FORM. Augiens. p. 360,19. mundbur- mundeburdo secure... vivere ipsi monachi conentur. dum: Dia. Karlom. II 25 (a. 879). CARTUL. Clun. II 50 DIPL. Ludow. Germ. 90 p. 130,10 (n. 858): predictum 1262 p. 343 (a. 969). mundeburdum: CAnT. reg. Franc. monasterium cum omnibus rebus ibidem pertinentibus... I p. 158,31 (n. 810). DIPL. Pepin. I I (a. 818). Dut. ex iure et potestate sua in ius et dominationem nostram Caroli II, 1 2 p. 7,9 (a. 841). DWL. Caroli III 20 p. atque mundeburdum omnia tradidit. Dut. Caroli 39,12 (a. 899). etc. mundeburgdum: CARTA Gerona III 20 p. 39,12 (a. 899): sub nostre tuitionis munde- 933 mimdiburdum - mundlhurdus 934
burdo et rostre dominationis protectu esse iubemus ecclesie -o et tuitione in omni immunitate et libertate predictum abbatem et monachos. Dut. Ludov. TV ita defensaretur. ANNALISTA SAXO a. 937 p. 601,7: 11 p. 34,15 (u. 939): ipse abbas ac monachi... sub Rodulfus tex ipsum locum Romano subiciens -o. Vin nostro -do tuti permaneant. Dia. Otton. Il 3 (a. 960: Meinw. 11,20: de tuicione atque -o sancte Dei ecclesie. nos... monasterjum puellarum... sub nostri -i susce- 5 D) protection en général, recours: CARTUIL. Rhen. pimus tuitionem. VI TA Gerald. Auril. p. 8: ut ipse abbas mcd. 179 p. 86(a. 849): -umveldefensionem,ubicunque et monachi... sub nostro mundeburdo securi perma- sibi eligere voluerit Engelsuinda liberta licentiam habeat neant. DIPL. Heur. JJ 517 p. 665,30 (u. 1012; spur.): eligendi. EdnAs. capt. 252 p. 86: que -a queram. ipsam abbatiarn... in nostro -o et tuitione perpetuo con- CALCUL. Clun. I 286 p. 283 (a. 927): nullum -uni servandam suscepimus. DIPL. Cons. TI 83 (a. 1027): sub 10 sanctorum aut hominum... expetant. nostri -i tutamine eam (sc. ecclesiam)... recipimus. E) charte de mainbour ou de protection royale: Dia. B) exercée par un établissement ecclésiastique sur I-Jugoa. 342,14 (a. 960): hune -um scribere precipiinus. ses dépendants et sur les danois de l'église: F0RM. Dia. Otton. I 339 p. 463,45 (a. 967): huius nostri pre- Argent, p. 337,32: sub -o vel defensione ipsius cepti aut -i violator. ecclesie. TRAD. Wizenb. 51 p. 51 (a. 830): me ipsam 15 II) tutelle: DIPL. Phil. 128 p. 85 (a. 1066): exeunte me ex libertate trado ad muntburgium ad monasterium de Flandrensjum comitis Balduini -o. y. mundeburde quod vocatur Wizinburg. Dia. Ludow. Germ. 141 et mundiburdia. p. 198,3 (a. 871): ut defensionem et mundeburdum mundiburdum, -i n. y. mundiburdium. ac salvationem de prefato monasterjo eiusque abbate mundiburdus, -i m. [a. h. a. mundboro, protecteur] habeant. DIPL. Fleur. 127 (a. 931): ut honiines eiusdem 20 formes: munburdus: DIPL. Radulf. a. 930 (Baluze, ecclesie sub mundeburdo et tuitione ipsius ecclesie Hist. Tutel. col. 328). mundeburdus: TRAD. Wizenb. consisterent. TRAD. Ratisb. 240 (e. 975-990): quatenus 102 p. 106 (a. 788). mundibordius: CARTUL. Mog. A predictus Othker... in servitio sancti Emmerammi 526 p. 433 (a. 1124). mundiburdius: ib. p. 433 (a. 1124). martyris perseveret indeque -um protectionemque muntpundius: CARTUL. Turic. 206 (a. 963). haberet TRAD. Patav. 99a (a. 1013-45): ut ipse eam 25 1) »mainbour<ç celui qui exerce autorité sur les per- (i. ancillam) . . . in -um alicuius ecclesie aliquo presignato sonnes en puissance (femmes, mineurs, affranchis): censu illuc annuatim persolvendo... manciparet. TRAD. a) en général: TRAD. Frising. 292 (a. 809): ego Irmin- Patav. 114 (ante 1038): qualiter quidam nobilis vis... perht volo -us eorum esse et ortare cos ad servitium. quendam libertum eius petitione ipsius tradidit ad CMcruL. Belliloc. Lemov. 16 p. 38 (a. 856): quem muntiburgium et ad servitium in aram sancti Stephani. 30 tutorem et -um habere voluerint. THANOM. Bernw. 13 TRAD. Ratisb. 564 (e. 1060-68): quomodo quedam p. 764,27: inter missarum sollempnia primo domnum nobilis Willibirch dedit se proprio sue libertatis arbitrio regem, si in velationem sue sororis consentiret, humi- ad S. E. in muniburdium et in advocationem, ut propria liter requisivit, deinde ceteros -os. LEx Worm. 23: voluntate sua annuatim persolveret V denarios. VrrA singulariter in triplum patri eius vel -o restitue. Ivo Eberh. Salisb. 12 p. 78,38: delegatur in id opens absque 35 Pan. III 187 col. 1175: virgines que ante duodecim mora Biburgensis locus, -o memorati reverentissimi epi- annos insciis -is suis sacrum velamen capiti suo impo- scopi. suerunt. ACTA com. Namurc. 3 p. 12 (u. 1109-1127): C) exercée par le Saint Siège sur les églises placées -i mci ac mariti Godefridi, comitis Namurcensis, as- dans sa dépendance directe en vertu du privilège d'exemp- sensu. CARTUL. episc. Haib. 363 p. 326,43 (a. 1195): tion: DIPL. Caroli III 125 p. 295,17 (a. 912, spur.): 40 fille eius cum suo -o. b) spécialement, en parlant d'un ipsum censura sub -o ac defensione sancti Petri cerna- gardien du sérail: PETR. (7OMESTOR hist. schol. col. liter consiste. Cou. Polon. Maior. I p. 1 (Xes.): a Deo... 1491 A: querantur regi puelle virgines speciose et tra- potestatem accepimus... defendendi ecclesias..., ma- dantur Egeo eunucho ad custodiendum... unde et xime autem cas, que Sedis Romane, scilicet Ecclesie -o ministros talium -os vocamus. subiacent. CARTLJL. archiep. Magd. 130 p. 185 (a. 45 2) avoué, protecteur d'une église: Dia. RaduIf. a. 930 1004-12, spur.): ut idem archiepiscopus... corn loco (Baluze, Hist. Tutel. col. 328): quo decedente, qualem sibi commisso -o sancti Petri suique vicanii perpetuo communiter voluerint munburdum et causedicum habe- subiectus potestatem haberet... episeopos ordinare. ant. CARTUL cccl. HaIb. II 7 p. 300, 20 (a. 1159): Non Salv. Scafhus. (MGH 55. XIJI p. 722,16): quod tradimus eis (7. canonicis) et -is eorum, videlicet domno temphim... sub -o sancti Petri apostoli... libertati 50 Liuthardo de Meinheressen et alus, prefatum mansum. concessit. ErnsT. Meginh. 8 (a. 1060-64): qualiter CARTUL. serin. Col. A H a p. 250 no. 1 (u. 1175-91): Heinricus imperator... nostram ecclesiam... Romane um suum advocatum. ACTA Pont. Rom. ined. HI 326 sedis -o assignaverit. FUND. Sangeorg. 4: ut co liberius p. 298 (u. 1182-9): et idem episcopus sit perpetuo et constantius ibi Deo serviteur, quo sub Romane -us ipsius cenobii, Si episcopus mundiburdio ipso 935 mundiburgium–mundio 936 in dispendium cenobii videatur abuti quia tune liceret (le grain) des corps étrangers: ALEx. NECK. utens. p. 113: eis -um alium invenire. CARTUL. match. Misn. III 31 manipules sive gelimas submotas et collectas hormis p. 29,27 (a. 1198): dictante sentencia ce, quod eœlesie cornmendare,... vanne -are, e) (méd.) nettoyer (une bles- advocatus essem, adiudicatus sum pro ea utpote -us sure): RoG. Salem. cirurg. glos. p. 291: tenta ad -andum debere controversie respondere. u. mundeburdis. 5 vulnus. Gonusc. Sa. div. p. 320,16: Dominus faciat... mundibwgium, -i n. y. mundiburdium. ut me -et. d) (au figuré) purifier (l'âme): MENa. ARIST. mundiburnium, -i n. y. mundiburdium. transI; Plate, Phedo p. 18,7: mentem tanquam -atam. mundicia, -cf. y. munditia. 2) (en droit) dégager, débarrasser d'une dette ou d'une mundicies, -eif Y. mundities. obligation: LEGES Aethelr. 118,1 p. 224: inittat in manum (mundicolus, -i in. variante orthographique pour 10 venditoris.,. et roget ut -et et adquietet ci. ib. 9,2 p. 226: monticulus petite élévation de terrain: Ew&itc. clav. 420: nisi amicos habeat, qui eum -ent. -us vel terre congeries [cf. Thes. 1. 1. VIII 1459, 36.39]). mundificus, -a, -um [mundus et facio] qui purifie, qui mundicorditer adv. y. mundicors. délivre du péché: GERARD. MORES. delib. p. 242: si queris, mundicors, -dis m. dont le coeur est pur: VITA Alcuin. cur ipse (se. Christus) iusnis dicatur? qui iustitia iusto-• p. 14,11: quam soli norunt comprendere -des. Ps. ALCuIN '5 mm est, et beatorum mundatio -a, et beatifica deaibatio. conf. fid. 1,23 co!. 1042C: -des videbunt Deum. Gonusc. mundiformis, -is [mundus et forma] celui qui a pris la Sa. opusc. gram. II p. 492,10: quandoque -dibus osten- forme du monde (en parlant du Christ): CAwruL. Engol. p. det se. RIMB. Anse. 42 p. 77: quia cern -des soli iuxta 47 (a. 954): considerans casu fragilitatis mec, ubi venturus evangeliorum fides Deum credantur visuri. GODESC. index adveniens... vives collocans in eteme beati- AQUENS. seq. 10,11 a, 1: pax -dis, Christe. AraM S. 20 tudinis quiete quum quidem dixit -is hore melliflue. Via. P. 171: expurgerons nostras sordes I ut illius, mundila, -cf y. mundela. -des, / assistamus laudibus. BERNARD. serm. sup. cant. mundilingus, -i m. [a. h. a. munt, puissance, pro- t. I 7 p. 35: videre Deum, quod sous -dibus singulari tection] forme: mundelingus: CARTUL. serin. Col. A felicitate donatur. ib. t. 1138 11 p. 16: -ibus nempe illa I p. 110 no. 9. 1) mineur en tutelle: CARTUL. serin. Col. visio sequestratur. Ono Fais. chron. 8,34 p. 455,9: quem 25 AI p. 110 no. 9 (a. 1171-72): Albero et mundelingi sui (sc. Deum) profecto non impuri, sed soli -des videre dederunt sorori sue... quartam partem domus. merebuntur. RiciAlw. S. Via. dccl. script. col. 262D; 2) dépendant placé sous la protection d'un seigneur: facit de immundo -dem. Punk. COMESTOR serin. XXXIII DIPL. Heur. II 52 (a. 1003): hommes ipsius ecclesie col. 1804D: quinta mansio est -dium, id est martyrum. tain quam servos et -os iniuste constringen- mundicorditer [mundicors] avec un coeur pur: 30 dos... mire audeat. y. mundi/io et 2. mundialis. Huaii. AUGiENS. hymn. 1, 8a,5: nos ut immolantes / liii mimdilio, -nis m. [a. h. a. munt; cf mundela] forme: sanguinis sacri f tibi rubentia / musta cotidie I -r / et mondilio: ACTA pont. Rom. isied. II 299 p. 259 (a. intime/ nudam crucem nuduli / baiulemus f carne et noy. 1128). dépendant placé sous la protection d'un seigneur: mundificatio, -nis f [mundifico 1.] purification: 1) CARTUL. Rhen. med. J 135,43 p. 165 (a. 893): sunt terme de chimie: ROB. ANGL. alchem. p. 516b.: si 35 ibi -nes VII, quorum hec sunt nomina: ... solvit unus- corpus immundum... perfecte non mundaveris....et quisque denarios V. CARTA a. 940 (Calmet, Hist. Lor- eius omnem fetorem non abstuleris douce post suam raine IV coi. 347): daglam... ubi etiam -nes plurimi -nem tinctura in illud decidat. beati Arnulphi commanent atque commanentes eau- 2) terme de médicine: MAuRU5 min. II p. 9,17: ad dem... daglam... custodiunt ne procurant. CARTA a. maiorem -riem faciendam. COLL. Salem. II p. 257,42: 40 1121 (ib. col. CCLXVII): -nes quoque annali placito electuarium ad... -nem pectoris. debent interesse et nullum ius debent advocato per- 3) terme de philosophie (purification de l'âme dégagée solvere; possessores vero mansorum debent annale du corps): HENR. ARIsT. transi. Plate, Phedo p. 18,9: placitum. CARTA C. 1140 (ib. col. CCCIX): in -nibus -o (xct»ŒpŒLÇ) esse igitur numquid non hoc contingit, nihil habent. quod si ad vim faciendam per abbatem quod dudum in sermone dicitur, separare quam maxime 45 vel vifficum vocati fuerint, quicquid acceperint in abba- a corpore animam. tis potestate reponent. AaA pont. Rom. mcd. lI 299 mundificativus, -a, um [mundifico 1.] qui nettoie, qui p. 259 (a. 1128): servis et ancillis, mondilionibus, cum purifie: Pura. COMESTOR serm. XXX col. 1191B: tria ornai banno integro. y. mundilingus et 2. mundialis. cominendantur in melle. Est enim dulce,... est -um, mundilis, -e y. mundialis. est descendens. GIRALD. gemma J! p. 17: aquam... 50 mundinarius, -a, -um [a. h. e. mont] étant sous la -am ab omnibus inquinamentis. protection royale?: CIIRON. Ottenb. p. 612,6: prin- mundifieo 1. 1) nettoyer: a) (au propre) rendre net: cipale ceterisque mains, ipsum sciicet locum -um, qui GIRALD. gemma II p. 363: vasa vestra -antes. COLL. Outenburren dicitur. cf mundiburdium. Salem. II p. 182: aliud dentes -ails, b) (agric.) débarrasser mundia 1. y. mundo I. 937 munditer—niundo 938
munditer adv. proprement, soigneusement: MARRE S) (comme le grec x6aoç) ornement (de l'univers), Ciav. CXXVIJII p. 214: si autem volueris plus -r tin- splendeur: PAUL. DIAC. homil. temp. col. Il 88 A : ut faciat guere, mille in unum cacabum sieur primum. florem et -am bonorum operum. GERARD. MORES. munditia, -cf forme: mundicia: Jorn. AMALF. mirac. delib. p. 232: nulla immunditia in factis latins -e fac- 41,31. ROB. MELODUN. somma I, V 54 t. 2 p. 474. ROB. 5 tors, nuila impunitas, nec ulla divini clamons sugillatio. ToRici. chron. t. I (a. 1102) p. 123. munditiale, -is n. [munditia] égout: WILH. HIRs. const. 1)propreté: a) d'une chose en général: PETR. DAMIAN. 2,52 col. 1116 B : subterraneos aque ductus et -e, cum serm. (Rev. Bénéd. 67 [1957] p. 164,216): corn... tenuis opus tuent, facit purgari eleemosynarius. quedam pollutio pavimenti -am fedat. b) du corps: Rou. mundities, -ci f forme: mundicies: infra. I) pro- MON. REM. hist. Hier. VII 23 p. 839: -am corporum 10 preté: a) au propre: PETR. COME5TOR serm. XXXVI custodite. PE'rR. C0ME5TOR serra. XXX col. 1791 D : se- col. 1808B: tonsura eniin capitis, vestium viiitas et -es, quitur de -a corporis, de qua scriptum est 'lavamini, ciborum anida sobrietas. b) au figuré: THEODULF. carm. mundi estote' (Isa. J). c) souvent employé au plur., d'où 2,209: vite et -em cur non adhibere parabo. 2) (méd.) 'es expressions '-as facere, -as habere' laver, nettoyer: bonne disposition: COLL. SALERN. 1V p. 542: si veto GRIMALD. epist. 2,10 p. 306,44: ut in sabbato quando 15 conveniat teniperie immoderata et loci afflueret -cies -as facere soient, pedes cum silentio lavant. ABELARD. semen iniectum summa cum delectatione, allicitur. reg. moniai. (Mcd. Studies 18 [1956] p. 267): sabbato... mundivagus, -a, -um forme: mondivagus: UGUTTO: ante collationem -e fiant in ablutione videlicet pedum mondus... et per compositionem mondivagus, -a, -um. et manuum. GUIBERT. Nov. pign. sanct. I 2 col. 619C: qui erre dans le monde: VITA Acaun. p. 182,1,14: in- in quo vix aut nunquam -as habuit. 20 lecebrasque -as. 2) sens moral: a) purification: Pura. COMESTOR serm. mundium, -i n. [o. h. a. munt, puissance, protection] XXX col. 1791 -a... guam Dominus sanctificationem forme mundum: COD. Cavens. lI p. 39,11 (a. 966). 1) vocat. b) pureté (du coeur, de l'âme): PAUL. DIAC. catin. tutelle exercée sur la femme par son mari, par son fils 51,11,3: quod cordis possidet -am. THEODULF. bapt. ou par ses parents: Cou. Cavens. 121 p. 22,18 (a. 842): D XIV col. 233 : ut -am teneamus. VIn Liutg. II p. 25 miilier sine ... consensu parentum suorum, vel liii in 115,19: virum... comparandum angeis cordis -cia. coins -o fuenit, de rebus suis nichil stabile facere potenit. Gurn'H. SAL. (Ôster. Akad. Wiss. phil. hist. K]. 1953,0: CARTA a. 894 (Ficker, Forschungen zur Reichs- und castitas iRa Den niirifice gravida concis -e cuitibus Rechtsgeschichte Italiens IV 18 p. 24): ipsa nominata incomparabiliter precellebat. I-IELM. 80 p. 149,22: pre- Adelgisa cum ipso Adelfrid tutore... in coins -o subiace- ter -am enfin cordis Den cognitam. RADULF. Mm. ho- 30 bat. CARTUL. Cupersan. 26,4 (a. 938): defensemus a mil. col. 1517 C : si ci per -am familiares sumus. BER- mundoaldis in quorum -o videtun esse. ib. 31,34 (a. NARD. serm. sup. cant. 1171 p. 224: sapientia est ubique 944): parentes in coins -um fuenint. BULL. Casin. II attingens propter -am suam, et nil inquinatum in eam 62,27 (a. 1001): in -o... permanere, Cou. Amaif. I incurrit. par pléonasme: PETR. DAMIAN. epist. 1V 9 35 p. 53 (a. 1048): per consensum... viri mci in cuius A: col. 313 ad puritatis aspirare -am. 35 -ont me subiacere palam facio. 3) chasteté: PAUL. DLkc. homil. temp. col. 12710: 2) prix versé par le mari pour acquérir la tutelle de sa quecumque illi de cordis et corporis -a precipiebant. femme: CoNcoko. 243,2: qui eam ad maniturn de- RATHER. epist. I 2,3: castissimi corporis toi -am. derunt et -o susceperunt. C.wruL. Sangali. II 24 p. 399 GERARD. Surss. Rom. metr. col. 1830: ut vas -e templum (IXes. ): finitum precium pro -o Feriinde fiia Bertar. fieret deitatis. LANFR. epist. col. 526D: quodsi... carnis 4° 3) protection impériale (cf. mundiburdium): C&wruL. -am servaverit. GRATIAN. I dist. XXXI e. I Grat.: causa Bond. J p. 64,49 (a. 877): sub nostra defensione et -o vero huius institucionis -cia fuit sacerdotalis, ut libere DIPL. Karoli III 173 (Xes ., spur.): et illi sub regia de- cunctis diebus orationi vacare. RADULE. NIGER I p. 29: fensione et -o semper consistant. qui.., se ipsum zelo -e castravit. Euioius PARIS. Carolin. 4) protection de l'église: REG. Sipont. 62 (a. 1186): IV 236: tum de virtutum insignibus et de -a morum. 45 quia in -o ecclesie eram. au plur., pureté sous toutes ses formes, spéc. chasteté: mundius, -i m. [mundium] tuteur, protecteur: H0N0R. HERM. AUGIENS. chron. a. 1023: -arum ornatusque civ. Pap. 15 (MGH 55 XXX) p. 1456,25: est... consue- insueto quodam amore famosum. ROB. TOma. chron. tudo feminarum illaitm, que sont divites, que non habent t. I (a. 1102) p. 123: ne, dum -cias viribus maiores appe- tutorem nec -um... quod debent venire et deprecari terent, in immundicias horribiles inciderent. 50 magistrum camere ut ille... donet eis tutorem et -um. 4) en parlant de l'essence même de la pureté: Roa. mundo 1. formes: modo: MON. hist. Neap. 237,7 MELODUN. somma I, V 54 t. 2 p. 274: sicut creature (a. 1019). mondo: MON. arch. Neap. VI 576 p. 46 nec monde nec incorporec comparatione divine -de (a. 1119). Uciu'no. mundio: CARTUL. Sangail. I 248 ac divine incorporeitatis vere dici possunt. p. 239 (a. 820): 939 mundoalda - mundualdus 940
I) nettoyer, rendre net: A) au propre. I) en général: IV) curer (fine pièce d'eau ou un cours d'eau): MON. WALITHÀRIUS 951: fusum -are cruorem. CONSUET. Trev. arch. Neap. V 431 p. 92 (a. 1082): ipsum aquarium 23 p. 22,28: ut -entur ministrorum manus. PETR. -are et conciare et quod ex eo -averint in eadem terra COMESTOR hist. schol. col. 13970: latrinas, id est sub- iactare. ib. VI 576 p. 46 (a. 1119): ipso flubeum et cur- terraneos cuniculos ad -aridas vias urbis. AUX. NEcic. 5 soras usque et ille ripe eius tiappare et mondare debea- utens. p. 113: rastro -are, vanno mundificare. 2) mus. moucher (une chandelle): AYNARD. p. 619: emunctori- mundatus, -a, -um mondé: CARTUL. Nemaus. 200 um est unde candela -atur, hinc emungo. B) au figuré: p. 317 (e. 1110): unum sextarium de frumento -o. CAR- Ru. MEDI0L. Adalb. 10 p. 11,10: locus ab irruptione TUL. Brem. 67 p. 78 XIFs.): dimidium remet -i lini. incursionum -anis hostiium. C0N5IL. Cnuti 4 p. 311: 10 CARTUL. S. lob. in ValI. 116 p. 60 (a. 1187-96): an- edicimus quoque ut patriam in finibus omnibus -emus, nona et avena cum f uerit triturata, venient qui eam et ut a sceleribus cessent. GODEFR. S. Via. mierocosm. debent ad priorem qui cum vident quod sit suif icienter 158 p. 176,8: ruinosam edificare, sordidam -are, -atam -a, cultor implebit minam. GUILL. TYR. hist. rer. transm. omare. PONTIF. Rom. I p. 285,20: ut hoc sanctorum XXII 20 p. 1104: sed etsi quid repeniebatur in amis, id, tuorum cymiterium ab omni spurcitia et inquinamento 15 exutum stramine et -um a palea non facile admittebat spirituum immundorum custodire, -are, benedicereque incendium. digneris. C) purifier (sens moral et spirituel): 1) absolu- mundoalda, -e f y. inundualda. ment: C0N5IL. in Franc. 3 p. 594,19: -ati et purificati. mundoaldus, -i m. y. inundualdus. 2) par un moyen spirituel: GoDEsc. SAX. div. p. 305,10: mundoaudus, -i m. y. mundualdus. ut fide corda nostra -aret atque purgaret. RUD. FULD. 20 mundoburde, -is n. y. mundeburde. mirac. 2 p. 331,46: dignis penitentie fructibus con- mundoburdum, -in. y. mundiburdiwn. scientiam suam -are. HRoTsv. Gall. II 8,2: veniam mundowaldus, -i m. y. mundualdus. niereberis, si lumen baptismale -aberis. GERARD. MORES. mundualda, -e f. [a. h. a. munt, protection] forme: delib. p. 107: qui (sc. Christus) illam (se. ecclesiam) mundoalda: CARTA a. 988 (Fieker, Forschungen zut sanctificavit -ans lavacro, atque in verbe, ut exhiberet 25 Reichs- und Rechtsgeschichte Italiens IV 34 p. 48). ipse sibi gloriosam ecclesiam, maculam non habentem, femme placée sous l'autorité de son mari ou de son plus neque rugam, aut aliquid eiusmodi (Vuin. Eph. 5,27). proche parent: CARTA a. 988 (y. L 24): conius (sic) et C&wruL. S. Eparch. Engol. 67 p. 43 (e. 1107): terram mundoalda. REG. Lue. 29,42 (a. 1014): signum manus a tantis criminibus... -are et custodire. PnrR. LoMB. suprascnipti Rainerii eidem Mardore genitrici et -e sue sent. TV 17,1 p. 845: neminem a peccato -ari. GUILL. 30 consensit. CARTUL. Clun. TV 3593 p. 750 (a. 1081): CAMP, anima col. 10440: -atus est ab omni delicto. coniugi et -e. t'. mundela. avec pron. réfléchi, se justifier: BENED. PETR. gesta I p. mundualdus, -i m. [1gb. mundwald; a. it. mondualdo; 156: cum per iudicium aque se -are non posset. ROTUL. a. fr. modoal] formes: mondualdus: CARTA a. 1033 cur. reg. 1,83 (a. (1195): Cristina -at se per ignem. (Morbio, Nov. 316,36). DIPL. Fleur. IV 279 (a. 1076). 3) sauver, racheter (au sens chrétien): GUILL. TYR. hist. 35 ACrA imp, Bôhmer 106 p. 99 (a. 1159) mundoaldus: rer. transm. XVJIT 5 p. 826: quousque placuit somme, CAPrr. reg. Franc. I p. 215,35 et 215,37. Con. Lang. rerum opifici, civitatem illam, quam proprio more 112 col. 204A (a. 830). CARTUL. Cupersan. 26,4 (a.938). -averat. ADAM. S. VICT. p. 48,3 y. 17: per mortem C.kwruL. Clun. 111228 p. 310 (a. 967). CARTA a. 1015 -aturusj hominum contagia. D) expier: THIETM. 4,20: (Morbio, Nov. p. 303,8). CARTUL. Regien. 148 p. 361 (a. qui came suimet delictum continuis -avit elemosinis. 40 1037) et passim. mundoaudus: Con. Patav. 56 p. 82,9 E) laver dans le sang, venger: WALTRARIUS 926: ut (a. 970). mundowaldus: ib. 83 p. 115,4 (a. 1006). nom. cesos -et vindicta sociales. F) innocenter (droit): LADISL. plur. mundoaldis: CARTUL. Cupersan. 61, 32-33. decret. 11 5: si culpabiles effecti fuerint, percent ut fures; celui qui exerce autorité sur la femme (son père avant si veto -ati... LV pensas solvant. son mariage, son mari, son fils ou son plus proche parent II) guérir: ITRÀBAN. unïv. IV! col. Sic: decem leprosi 45 si elle est veuve): CAPIT. reg. Franc. T p. 215,37: quod qui -antur a Domino ([cf. Matth. XI, 15]. CARTUL. Kein- si amplius in ipso mala accessenint, mundoaldo eius perl. p. 23 [Me s.]. J-I*nv. legend. Steph. p. 435. LEGEND. sit culpabilis solidos XXX, et ipsa intret in monasterium Lad. p. 526. PETR. COME5TOR hist. schol. col. 1207k). cum poena que mundoaldo eius obligaverat et cum III) défricher: CARTUL. Sangall. 1209 p. 199 (a. 812): illa compositione adultenii sui. Con. Lang. 112 col. quicquid arabile est vel quod ad hoc -ari potest. FIGIL. 50 204A (a. 830): per consensu Aucunde et Stadiverge Sturm. 13: silvas cedere et locum -are proprio labore. filias suas et Gausperti et Ariolfi mundoaldi earum. CARTuI... Rhen. med. II app. 10 p. 344 (X---Mies.): in CARTA a. 873 (Manaresi, Piaciti I 76 p. 275,20): ipsam Maio XIIH dies si opus est prata rigare et -are. PAss. Gundi ego uxorem habeo, eo quod mihi ad legitimuni Nymph. 87,29: -ate de arbusculis locum istum. matnimonium tradidit Amelfredus filius eius cum -o
941 mundulus-1. mundus 942
suo. Cor'. Patav, 37 p. 57 (a. 944): comitissa relicta adeo -usinvenjrj. R0B.Tortxu.chron. t. I (a. 1102) p. 123: per consensum... Bertaldum f iio arque -o men. CAR- prohibuit uxores sacerdotibus... quod quibusdam -issi- TUL. Regien. 98 p. 249 (a. 1006): V. filio et -o men. mum visum est. b) selon le rituel religieux, sans tabou, CARTA a. 1012 (Muratori, Est. 121,12): iugale et -o men licite: GERARD. Mortrs. delib. p. 62: surit animalia -a, mihi consentiente. CARTA a. 1033 (Morbio, Nov. p. s sunt etimmunda. C) purifié: PETR. COMESTORhiSt. schol. 316,36): f liii et mondualdi inei mihi consenciente (sic). col. 16I7 D : remanserunt sou -i cum suo mundatore. CARTUL. Clun. IV 3489 p. 597 (a. 1074): nullam me GERARD. MORES. delib. p. 99: Gallia veto feux, que pati violentiam ab aliquo homme necpie ab ipso iugali his (sc. heresibus) -a perhibetur. et -o meo. DIPL. Henr. IV 279 (a. 1076?): nostris fideli- B) innocent: LEGES Athelst. 1 p. 173: si b co -a sit et bus concedinius ad requirendmn publicam questionem, 10 ipsius facinoris conscia non fuerit. RUODL. VIII 5: per advocatum eligere atque mulieri, cui mondualdi sui Domini corpus fit ab omni crimine -us. COLOM. decret. denegat voluntatem, et ante eorum presenciam vitam 176: si reus apparuerit, pro fure iudicetur; si -us, non suum seu maritum eligere. CONST. 1205,4 (a. 1162): clvi- ut fur teneatur, sed precio, quo emerat, solummodo tas habeat... potestatem faciendi iusticiam... et dandi careat (ib. 83). tutores et -os et alla que index ordinarius... habere 15 C) sans mélange: 1) au propre: W&Lni. Spin. Chri- debet. PONTIF. Rom. I p. 300,8: cum venerit sponsus stoph. 11 2,96: azima, iam -e... farine. CARTIJL. S. et sponsa et parentes eiusdem femme et mundualth et Mar. Via Lata p. 101 (a. 1073): de vino -o quartam. paranimphus et alii hommes ante fores ecclesie. COLL. Salem. II p. 84 (XIIes.): panis -us. MAPPE Clav. mundulus, -i m. [a. h. a. niunt, protection] tuteur: CV p. 210: ydroargiris -i partes. C0MP. Pict. 15 p. 123: CkwruL. serin. COL. A J p. 102 nr. 7 (a. 1170-71): w -am glaream et -a temperamenta. 2) au figuré, pur: Daniel puer et eius -i exposuerunt Petro domum... ita Cor'. Toscan, p. 354,12 (a. 806): mihi semper -a exsi- ut inde habeat censum. buisti servitia. GLOSS. AA 453,2,7: -am rem tradidi. mundwn, -i n. [cf. 2. mundus] parure de la jeune MON. hist. Neap. p. 200,34 (a. 1006): -a libertate vivere mariée; GLO5S. AA 466,2,25: -uni muliebre, linteammna valeatis ubi volueritis. GERARD. Monns. delib. p. 264: muliebria. PAPIAS s.v. -11m muliebre, liniamentum muli- 25 discretio... mundorum et imniundorum in perfectis- erum dicitur quod niulto tempore ungere se debeant sima et -issima superponitur libertate. 3) en parlant varUs pigmentis et indui vestibus regalibus. GUaI,. de monnaie, de métal pur: Con. Toscan, p. 380,17 (808): TYR. hist. rer. transm. XVIII 22 p. 858: excepto -o decem solidos argento de bonos denarios -os, grossos, virginali in quo tara in auto quam in gemmis, vestibus expendiviles. MON. dipi. Croat. 14 (a. 1033): quattuor- et margeritis, tapetis et holosericis, vasis quoque pre- 30 deci (sic) solidi setirici ex auto -o. Dia. Heur. IV 414 tiosis, quadraginta millia iusta estimatione poterant p. 553,3 (a. 1090): mille libras uri -issimi. OBERT. computari. y. 2. mundus. SCRIBA a. 1186, 192 p. 71: bisancios masaniutinos -os 1. mundus, -a, -uniforme: mondus: Cor'. Cavens. I p. iusti ponderis. 159,9. Uot yno s.v. STEPH. TORN. epist. p. 175. D) net (en parlant d'un prix): CARTUL. Sangall. III I) adj.: A) pur: 1) au propre: a) nettoyé, lavé: Lrx s 791 p. 12 (a. 933): per -uni precium incontra sol. 10. Frision. 14,1: lama -a obvoluti. Ono FRIS. chron. 7,35 E) libre, exonéré: GuILL. CAS. 1945 p. 375 (a. 1191): p. 371,35:-a et linea toga utuntur. GUILL. TYR. hist. rer. -os ab omni dacita (et passim). transm. VIII 21 p. 356: lotis manibus et sumptis -ion- F) dépouillé, décortiqué: Cor'. Lang. col. 707 C (a. 905): bus vestimentis. b) sain: FULC0. MELD. nupt. II 211: castaneas -as modia II. JOH. NEP. Febr. 541,24: fac abscondens maman -am, leprosam protulit. LEGEND. 40 fieri glosocoma de ligno imputribile -o. Steph. minor p. 400: leprosi -um cutem... meruerunt. G) loin des souillures du monde, isolé: WAt.nnt ARNIJLF. Lexov. epist. 52p. 94: equos... omni vicio -os. exord. 3: coeperunt fideles Loca -a querere et a tumultibus 2) au figuré: a) (sens moral) pur: J-IRABAN. univ. I, II ac negotiis carnaliter conversantium semota. LIuTO. col. 20C: Christus sanctus, sive -us. 000Esc. SAX. ad Hadr. 2 p, 424,25: totam faciant domum destrui trinit. p. 266,27: si, prout opto, -i cordis es. LIUTG. 45 et in loco -o iactari. IOH. FISCAMN. deplor. quiet. p. Greg. 2 p. 70,14: -is cordibus permanserunt. Hncrrsv. 51,2: o casta et -a solitudo. Mar, 139 p. 9: -is labris. PETR. DAMIAN. epist. III J col. H) herba munda, nigelle (plante, Nigella Sativa L): 289C: ecelesiam tuam -am ab ornni eius pestifera con- AELFR. Angl. Sax. vocabul. p. 30: nomina herbarum. tagione custodis. GUIBERT. Nov. gesta Franc. II 1 col. -... herba -a, giôcom. 698A: contagium.,. quo vix aut nullo modo nationes 50 11) subst. n.: A) les choses propres, licites, justes: alique... -e manserunt. GUILL. S. Timon. cant. p. 76: GERARD. Moita. delib. p. 264: discretio... -orum et -um cor, -am conscientiam desiderat. BERNARD. serm. immundorum. B) vin pur (pour vinum mundum): de div. XVII col. 583 B : magnum est homini seculani CARTUL. S. Modest. fienevent. 57 (a. 1183): sex salmas -as habere maints. ARCHIPOETA 9,13,3: nemo potest de musto, quattuor de -o et duas de piczulo. C) produit 943 2. rnimdus –3. mundus 944 naturel: AELFR. colloq. P. 14: butinim et fabas et totum mundum, partout: GERARD. MORES. delib. p. 93: omnia -a manduco. evangelium adnunciare non cessant per tatum -uni. ANON. mande 1) proprement: THEODULF. capitula V col. gesta Hong. 13: illa vocatia (se. Hungari) usque ad pre- 193 D: observetur ut panis et vinum et aqua, sine quibus sens durat per tatum -um. d) nihil in munda, nullus in misse nequeunt celebrari, -issime atque studiose trac- 5 munda, nulle part: ANON. gesta Hung. 1: absque Daria et tentur. RIGORD. 20 p. 34: halas... in quibus tenipore Cyra atque Alexandro nul!a gens ausa fuit in -o in terrain pluviali crimes mercatores merces suas -issime vende- ilarum intrare. ib. !.: nain habuissent in -o, rent. 2) avec un coeur pur: Ano VERC. epist. Pauli col. quad perdere timuissent pro illata sibi iniuria. 349 B : ut -ius Deus deprecari possit. CARTUIL. episc. II) univers (phil.): A) macrocosme: GLaSS. co!. P. 1-laIb. 147 p. 114,67 (X.I1°s.): qui... ab omnibus illicitis 546,1,35: chaos permixtia elementorum -i fuit. ALEX. cor.., et corpus... conservent et -e tractent mundi NECK. nat. rer. p. 299: Aristateli veto p!acuit -um mundatorem. PETIt. COMEST0R serin. XLV col. 1830: esse infinitum; unde dixit -um esse sphericam so!idi- verbo et exempta trahere alias ad -e vivendum. ANON. tatem. BERNARD. Su». mundi univ. II t p- 33,11: -us Adaib. p. 219: ut... sacerrimas reliquias -issue et cui nays, vita, cui idee forme, cui materies elementa. reverendissime custodiendas recandat. 15 DOM. GuNDIss. div. philos. 13 p. 117-18: tres saut L mundus, -i m. parure de la jeune mariée (sens -i... primus -us dicitur -us nature, secundus dicitur -us favorisé par l'existence de l'adj. mundus): ALAN. INS. quinte essencie, tercius dicitur -us intelligencie. spé- dist. cal. 866k: -us substantivum dicitur arnamentum cialement: mundus sensibi!is ou sensi!is, monde sensible, mulierum qua arnabant se ingressure ad viras, unde réel (par opposition - au monde archétype, intelligible, legitur quod custas Esther acceleravit -um muliebrem 20 des Idées): ADELARD. BATH. ead. et div. p. 15,10: y. manchon. carporea -i sensiis mate divina fabricataris providentia. 3. mundus, -i in. forme: arc. sing. mundus: BENED. Huco S. Vic'r. didasc. VII cal. 814 13 : universus enim ANDR. 10,16. étym. (cf. VAiuto ling. 5,29. FEST. P. 120. -us sensibi!is quasi quidam liber est scriptus digita Ism. ong. 13,1,2. PAUL, FEST. p. 121): GERARD. MORES. Dei. Y5AG. Theal. p. 271: philasaphi duos -os, archeti- delib. p. 156: -us, quod in motu sit semper, dicitur, et 25 pum et sensilem, et duas creatianes, eternam et tempo- hoc a philasophis. Alu -um volant ab ornamentis vaca- talera esse dixerunt. GUILL. CONCH. in Plat. Tim. p. 87: tum. Vere autem, nil visibiliter -a ornatius. ib. p. 179: -us dixerat Plata -um sensibilem esse anirnam. Quia superius in motu et vexatione et rira, qui etiam a motu perbibetur -um archetipum dixerat animal, idea hic ostendit eorum -us ille, qui Spiritum S. non habet, qui est ornamentum differentiam talem quod archetipus eternus, sensibilis -u, omni puichritudine pulchrius. 30 temporalis. ANON. in Plat. Tim. p. 64: materia Timei I) monde, terre, univers créé: A) en général: EINH. est generatio -i sênsilis in qua investigatur naturatis Carol. p. 100: tatius -i descriptianem... camplectitur. iustitia. ib. p. 75: semper esse asserit Plain intelligibi!em BRABAN. univ. IX pral. col. 259A: -us est celum et -um, i.e. divine mentis conceptionem in qua omnis terra, mare et que in eis opera Dei surit. ANON. sit. creatura creator est, i.e. etema secundum ydeam suam, orb. p. 4: phisici aiunt, -um animal esse. WOLFHARD. 35 que semper est. ALAN. INs. Antic!aud. V 289 et 290 Wald. 2,9: plurimis. . - a quatuor -i partibus.. adeun- p. 132: qui rerum species et -i sensilis umbram / ducis tibus. GUILL. Pic'r. gest. p. 68,30: imo vires tanti regni, ab exemp!a -i mentalis. PETR. COMESTOR serra. XLVII quantum in climata -i quatuor patent. BRUNO MAGD. col. 1836: propter quem factus est -us sensilis cum bel!. 123 p. 117,26: illi respanderunt se potins... tatum amni suppe!lecti!i sua. B) (sens figuré) microcosme, -uni circuire. HILDEGARD. caus. p. 1,1: Deus ante 40 homme: HR0TSv. Pafn. 12: -us minor. ADELARD. BATH. creatianem -î. PETIt. Co?,œsroR serm. XXIV col. 1779C: alchor. p. 16n.: non sine causa dicitur homo minar -us, -us enim quasi hortus est, quia ex CO et in CO oriuntur quia quecumque surit in superiori et inferiori -o. amnia. Ono Fns. chran. 8,11 p. 407,12: qui singulis GODEFR. S. VICT. microcosm. 2 p. 31,10: -i nomine annis -um estivali fervare decoqui... conspicimus. p!erumque hominem appel!ari tain quam HERIB. Nogw. epist. P. 11: originalis -us... non tantum 45 thea!agus testatur. ib. p. 32,3: multa in hune modum est submersus. B) spécialement: t) (avec ou sans pos- invenientur testimonia sacre scripture quibus -i nomine sessif) pays, région: ADAM BREM. 1,42 p. 45,9: in tain homo significatur. Butte. Pis. trans!. Joh. Damasc. remotissima ab nostro -o regiane. ib. 4,21 p. 250,1: orth. fid. p. 113: fecit igitur Deus hominem... ve!ut transeuntibus insulas Danarum alter -us aperitur in quemdam -um secundum, in magna parvum. GiRALD. Sueoniam. 2) expressions: a) mundi g!abus, le globe 50 topogr. p. 7: rerum... quas vel mundo maiori ad terrestre: GERARD. MORES. delib. p. 291: a duadecim ornatum vel minori ad usum natura praduxit. ventorum spiritibus -i globus cingitur totus. b) inferior HI) ensemble des hommes, humanité: A) en général: pars mundi, le purgatoire (cf fr. enfer): Pray. 235 Miss.: HRABAN. carm. 24,15: conditor omnipotens ccli -ique Deus... in inferiore -i parte labarantes - . - refave. e) .per redemptor. G0DE5C. SAX. div. H p. 323,25: tu Domine 945 4. mandas - mwiedula 946 redemptor arque salvator -j. C.iu.t. Cant. p. 84,9: sent. I 15,8 p. 100: secundum quod mente ailquid rait Caesar, caput -j. DwL. Amalfi 121 (a. 894): ut eternum capimus, non in hoc -o suivais, et omnium hoc auètoritas in aliquo per succedentia -i curridula a iustoi-um spiritus etiam in carne viventium, in quantum trullo violetur caiuniniatore. THIETM. 4,35: capellam divina sapiunt, non sont in hoc -o. GODEFR. S. Via. Aquensem introiit et -i Domnam exoravit. DLPL. Heur. s microcosm. 12 p. 39,26: transeunt enim omnia, scilicet II 308 (a. 1014?): cognoscat universus -us. RUODL. huius subiunanis -i, nec permanent. Huco S. VICT. quest. VII 68: in tolu -o non est speciosior illo. PETR. VENER. ined. 18 p. 198: Filins Dei venir in -uni. ROB. Toruc. epist. I col. 270B: et Salvator ipse singulari sacrificio chron. I (a. 1064) p. Si: curnrex... -o discessisset. Con. Deo -um reconcilians. CARTUL. S. Mar. Paris. I 76 Polon. Minon. I p. 8 (a. 1192): -us in maligno positus. p. 73 (a. 1198): sacratissima dies, in qua -i redemptor 'o INscR. Patin. 129,2: -us... hic fugiens est, noter l'expres- voluit circumcidi. GLRALD. topogr. p. 3: egregium ail- sion nasci in -um, venir au monde: ANON. gesta Hung. 4: quod mundo memoriale reinquere. E) le monde des dux nutem Aimus postquam natus est in -um (cf. VULG. réprouvés et celui des élus (sens théol.): GODESC. SAx. J011. 16,21). PETR. COMESTOR hist. schol. coi. 1612B: conf. p. 53,15: item de duobus loquens -is. id . predest. sieur nocte natus est in -um. p. 204,8-10: de -o electo dicit apostolus:... item de '5 VI) monde du péché: PETR. DAMIAN. epist. VI 5 reprobo -o ait. lb. p. 182,16: non duorum sert unius hoc coi. 383 B : recte igitur sive -i, sive pnincipis eius amicitias est solius electi -i, corporis videlicet sui, Christus est dedignamur. PETR. CoMEsioa serin. VIII col. 1743A: redemptor, salvator et liberator. tres enim habemus hostes, cannem, -non, diabolum, IV) siècle, par opposition à la vie monastique ou id. serra. Xix col. 1773 13 : tria sunt que nos peccare ecclésiastique: BULL. Casin. II p. 35,49 (a. 883): contra 20 compeilunt: suggestio proprie carnis, suggestio proximi omnes hommes de -o. ANA5L chron. 34,3:-i principibus et suggestio demonis, vel -j. d'où l'expression princeps contra Ecclesie rituin sevientibus. CARTUL. Clun. I huius mimdi pour désigner le diable: PETit. DAMIAN.: 112 p. 125 (a. 910): -i contemptores. SALOM. III cairn. y. supra. Pnnt. C0MEs10R serin. XIX coi. 17730: Id 1,2,282: -um linque, vaca Domino. D IPL. Otton. I est -uni et pnincipem elus, id est diabolum. PHysIoLoc. 229 (a. 961): Hathuui que pro Del timore et amore -um 25 V p. 15: venir ad me princeps hulus -i, et in me non reliquid. CHRON. Salem. 54: statim -um linque monachi- invenit quicquam. ALAN. JNS. dist. col. 866: diabolus cum induens habitum. ANSELM. LAUD. cant. col. 1187A: dicitur princeps huius -i quod potestatem habet in in -o tamen, ut diximus, adhuc commorantem. Doc. rebus mundanis, sed ideo quod in amatonibus munda- Luc. V 3 p. 658,14 (a. 1044): videmus -i mala cotidie norum regnat per cuipam. crescere. Ivo epist. p. 42 (a. 1092): ne -i amatores intra 30 VII) le monde spirituel, la vie spirituelle: GERARD, castra -uni fugientium recipiatis. HUGO GRATIANOP. MORES. delib. p. 292:-us veto interior ac spiritui manci- col. 1571 B : -us queni fugiunt. COD. Polon. I p. 5 (a. patus habet ventes sucs... sicut non venitati subditus 1152-53): mortuos-o, viventes Christo. CARTuL. Elno- et iste, in quo versantur mortales, qui ceio, terra et nenc. 4 p. 3 (a. 1153): abrenuntians -o et veniens mare et omnibus, que in eis sunt, constat. ib. p. 292: monasterio de Sylvanes. 35 spiritualis -us. V) monde terrestre, par opposition au Ciel: LIuTG. IX) sens collectif: A) on (sens indéfini): LEO VERCELL. Greg. 1: post transitum suum de hoc -o per sanctum Otto. 27: festinat -us undique ad Heinnicum currere. martyrium. PAUL. DIAc. homil. temp. col. 1294,15: gra- AHELMW. hist. caiam. p. 189: quam sumnma admi- vissima cecitate depressi in -ma venimus. HRABAN. univ. ratione -us excepit. ib. p. 195: cuius argumentis vel 1, V col. 3l: nil iam in hoc -o cupiunt, solo eternitatis 40 sophismatibus universus obsistere -us non posset. amore pascuntur. CHRON. Salem. 29: acta que in -o GIL0 hist. Hier. 122: parlera quam -us vocat occasum, gesserat, versibus illustravit. EGBERT. LEOD. rat. 1 501: Boemundus I occupat. B) la foule, les gens: C'atM. de hic visus carnem desjderat et caro -um. ib. 557: friget transi. XII fratr. (AA. SS. Sept. I p. iSSn): ut -i fieri amor Domini regnante cupidine -i. BERTHOLD. CONST. concursus ab omni I parte putaretur. annal. pref. p. 268,17: de ergastulo -i huius fastidioso... 45 4. mundus, -i m. [a. h. a. munt, protection] enfant crus animant liberare. lb. p. 268,30-32: non transi- en tutelle: CARrA a. 1043 (Ficker, Forschungen IV 58 tonus -us et eterna fila et immortalis vita. GERARD. p. 83): infantulo fluo et -o men. Mogns. delib. p. 123: omnia itaque, que istius -i sont, muneculum -1 n. [ong. inc.] pieu, poteau, tuteur umbra terre est, que intervenir, ut dividamur a sole (pour la vigne): C0D. Lang. 313 col. 528a (a. 882): (il,. passim). Wipo gest. 3 p. 23: magna felicitas est in 50 reddamus... ad parte ipsius monasterii vinum medie- -o regnare, maxima autem in oeils triumphare. RA- tatem et -a carra vigintiquinque ad numiro isasco. DULPH. Dic. T p. 249: non que Dei sed que -i sont ib.: in kalendas manias vegere (L vehere?) debeamus sapientes. BERNARD. sen, de div. IV col. 554-: que suprascripta -a ad suprascripta carte. (sc. anima) enim -o vivit, non 1111 vivit. PETR. LOMB. muncdula, -e f. [y. monedula] choucas: ScHouAcod. 947 inunera - mania 948
Vallicel. 142 (XLes.) (ALMA JJ [1925] 151): -am aliqui figuré): UGUTIO: -o, -is, -xi, -ctum, id est purgare, Italoruin paccholam, aliqui tioram appellant. y. mone- sordes auferre et proprie, mucum de naso extrahere dula. vel quod remanet de combustione candele auferre. munera, -c f [munus] présent, don: COD. Lang. 246 2) nettoyer, vider: Uourio:... id est purgare, sordes col. 416B (a. 870): ut... -am offerre procuret. 5 auferre... unde sepe ponitur pro decipere vel decipiendo munerarhis, -i m. qui fait des présents (PAnAs S. V.: aliquid auferre, expoliare. WALTH. MA? carm. p. 8, -us, qui munera dat. UGuTIo s.v. munio: hic -us, qui 140: et -ens Ioculos. 3) escroquer: UGUTIO supra. dat murera): FLODOARD. hist. III 22 p. 523, 23: non munia, -oruru n. pi. forme: moenia: CARM. Sangail. te civilem vel civicum, sed municipem, videlicet tri- I 3,15. gén. munium: GLoss. AA 465,2,35. sing. munium butarium sen munerarium, utinam spiritalium (sic) 10 (cf. Ucuno s.v. munio: -um, id est debitum officium, dononim episcopum. vel tributum, vel marins et dicitur -um quia manu sit muneratio, -nisf 1) remise de don: O5BERN. Dunst. p. factum): VIrA flurch. Wirz. I 3. THEOD. TREv. Liutr. 95,29: in -ne ecclesiarum. 2) récompense: HILDEGARD. p. 157,3. LAMa. ARD. hist. Ghisn. 121 p. 620,6. scivias 3,1 p. 574D: nec restat tilla tibi -o salmis. CARM. 1) charge, fonction (HRABAN. univ. XVI, IV col. 453C:
Scott. 14,9 p. 699: bonum opus -o larga sequetur. 15 -a... officia sunt. RUFIN. somma 17,4,10 p. 375: -a... munerator, -is m. dispensateur: PONTIF. Rom. I p. sunt officia unde et immunes dicuntur qui nullum gerunt 226,4: Deus incrementorum omnium et profectuuni officium [GLoss. Vatic. 1469,523,1,27]): CARM. de Tim. spiritualium -r. ib. I p. 173,24: iustorum provectuum -r. 12: exercebat ob hoc -a digna tibi. VITA Burch. Wirz. mwieratorius, -a, -um [munero 1.] (baiser) du don I 3: ut Guirziburgense opidum... episcopali -o sacra- accordé (conférant le don des vertus): BERNARD. serm. 20 tenir (cf. GEBEH. Udair. p. 592,35). GERHOH. edif. 14 de div. col. 704': primum itaque osculum fit in re- p. 157,38: satis tolerari posset, ut... stipendia suis -is missione peccatorum... secundum fit in donis virtutum debita foris acciperent. METELL. Quir. 25,34: qui sacra et vocatur -um. condit / -a sedis / pontificalis. c muneria, - f. y. monneria. 2) obligations découlant d'une charge, d'un emploi: mimerius, -i m. V. monerius. 25 DIPL. Otton. III 20 (a. 985): concedimus, ut nullus... mimero 1. forme: muneror: DIpL. Heur. 1V 351 personam ad... abbatiam pertinentem... in quecumque p. 463,40 (a. 1083). (UciuTlo S.V. munio: munero, -as, ininste subiectionis -a... stringere aut exactare presumat. donare, dare munus alicui pro servitio vel alia re). LAMB. HERSF. annal. a. 1076 p. 268,2: episcopum epi- I) donner: WOLFHARD. Waldb. 2,2: benedictione scopalis ministerii -a ecclesie Halberstadensi... prestare. solita -ata vehicularia petiit adiumenta. 30 GUTLL. TYR. hist. rer. tramai. XXII 23 p. 1110: rex enim 2) faire des cadeaux: a) emploi transitif: CARrut. S. et alii principes in tantam descenderant egestatem, quod Bened. Floriac. I 169 p. 386 (a. 1157): eam ecclesiam ad explenda debita -a omnino erant insufficientes. spéc., solita munificentia donativis amplioribus -are et ditare. obligation matérielle, don: Ucurlo V. 1. 10. b) avec le datif: RUODL. V 140: loricis galeis ducibus 3) obligations religieuses,fonction du culte, service divin:
scutis dextris. LAMB. Aim. hist. Ghisn. 121 p. 620,6: pro milicie 4) (en langage spirituel) habitant de la patrie céleste: servicio munus et -um a rege supranominato Anglie PAUL. DIAC. hornil. temp. 1430,37: ad coelestem patriam in Anglia perquisierant. perducat et -ipes faciat, quos humanitatis sue fecit con- 7) dons personnels, qualités morales ou intellectuelles: sortes esse. THEOD. EUCH. transi. Celsi 21: quando su- ANNAL. Qued. a. 919: invicte fidei eximieque virtutis s perne civitatis tantum -ipem Trevericus populus... in -a. W0LFHER. HILD. Godeh. pref. p. 170,11:-a mentis. patrocinatu meruit habere participera. spécialement: vocis -um, usage de la parole: THE0D. TREV. 5) châtelain, celui qui a la garde et le commandement Liutr. p. 157,3: sanctam invenit Pusinnam in extremis d'une place fortifiée: INvENT. Matth. 16: Brunicho positam, f iam quinque dies iacentem sine vocis -o. tyrannus, loci -eps in nomes predandi occasiones in- 8) objet précieux (ici le corps d'un saint): VITA GalIi ra tentus, provinciam precursabat. I4ARIULF. chron. Cen- II 1521: is cum presbitero feretrum per inane levando tu!. IV 21 p. 229: quoniam hii moderno tempore dis- / alipedum dorsis commendat -a sancta. positi non omnes castrorum -ipes vel domini existe- 9) tribut payé par une ville: G UIHERT. Nov. gesta haut. GUTBERT. Nov. vita I 7 p. 19: adolescentulus Franc. VIII 10 col. 825 D : utreque enim Boemundo -a frater meus quidam eques et -eps Clarimontis castri. pensitabant. 15 L&Mn. PARV. Matth. III 20: quidam ingenuus vir, munialis, -is f. y. 1. monialis. eiusdem castelli -eps. RADULF. lic. II p. 111: Matheus muniaris, -isf [molinaris] du moulin: Doc. Port, part, de Clera -eps principalis castelli de Dovera. UouTio s.v. 315 p. 275 (a. 1108): concedimus ad vobis illa ered itate in munio: -eps... hoc enim nomine censentur castellani. sauto, pumare, terras ruptas vel barbaras, sesigas -es, 6) soldat de la garnison d'un château: EPITOME Exac- et exitus montium. y. molinaris. 20 lis regibus I 49 p. 15 (éd. M. Conrat): -ipes dicuntur muniatus, -a, -um [munia] chargé d'un office: UGU- qui cuiuscumque municipii tenent custodiam, quibus TIO S.V. munio: invenitur -us, -a, -um et dicuntur -i qui preest magister dicitur municipalis. UGurio S.V. regis consiliarii vel qui munia, id est officia sua adim- mutin: -eps... hoc enim nomme censentur... etiam plent vel tributarii vel largi. milites stipendiarli qui pro custodia munia, id est mu- muniburdium, -in. y. mundiburdiuni, 25 nera capiunt. ORD. VIT. hist. IV 13 t. II p. 263: -ipes 1. municeps, -ipis m. 1) originaire d'une cité (ville ou oppidi ad deditionem coarctant. territoire), qui y est né, qui y exerce des fonctions (Gwss. 7) officier municipal: HRABAN. univ. XVI, IV col. 453 C: AA 466, 2,35: -eps. civis municipii): ADNOT. cod. lustin. -ipes... publica munia accipiunt (cf. RuPIN. summa 17, 67,17: ad maiorem iudicem ambulare aut apud -ipes. 4,10 p. 375). PAnAs supra col. 949 1. 32. HRABAN. univ. XVI, IV col. 4530: -ipes sunt in eodem 30 8) preneur de villes fortes (surnom): ANDR. FLOt. municipio nati, ah officio munerum dicti en quod pu- mirac. Bened. III 14 p. 240: nulli priorum secundus in blica munia accipiunt (cf. PANAS s.v. et RUIFIN. somma officiis militaribus, maxime cum oh invincibilem expug- 17,4,10 p. 375). PILLaIS summa cod. XI 38 no. 2 f. nationem... munitionum, non a captione munerum, 257 rb: -ipes dicuntur proprie niuneris participes, qui -eps ab omnibus sit agnominatus. in civitate sunt recepti, ut eius munera faciant; abu- 35 2. muniteps, -ipis [cf. munia 6 ss.] qui perçoit une sive lumen cuiuslibet civitatis cives -ipes appeflantur. rétribution: C.&wrui. Ursicampi 245 p. 149 (a. 1157): UGUTIO su. munio: hic et hec -eps, -ipis, ... hoc enim ut et divine quoque retributionis existerem -eps. nomine censentiir castellani vel in municipio nati et 3. municeps, ipis adj. [ong. inc.] auxiliaire: GLOSS. permanentes. medic. p. 47,6: -ipibus medicamentis: adiutoriis. 2) habitant d'une ville: TRANSL. Gorg. I p. 595: eius- 40 municipalis, -e forme: municipialis: Ucnno s.v. mu- dem ville vernaculus ac -eps. RAOUILF. CADOM. gesta nio. 1) ail]., municipal: CARTUL. Conch. 1 3 (a. 801): A p. Tancr. col. 516 : surgat in quintuplum somma -ipum. gestis veto -ibus subaixa. CARTUL. Rhen. med. (Prum.) CARTUL. S. Mar, Santon. 32 p. 38 (a. 1156): civitatis 41 p. 47,18 (a. 804): gestis -ibus alegare curavi. UGU- nostre Xanctonjs miles et -eps. Joli. SARI5B. hist. pont. 'no s.v. munio: municipialis, -e... potest dici quod per- 25 p. 57: -ipes enim iam conficiebat desperatio et ad- 45 tinet ad municipium. EPITOME Exactis regibus I 49 miratio fortitudinis eorum... quos nec murorum nec (éd. M. Conrat p. 15): municipes dicuntur qui cuius- armatoruni presidia poterant impedire. PILLaIs summa cumque municipii teneur custodiam, quibus qui preest cod. XI 38 no. 8f. 257va: -ipis verbum proprie acceptum magister dicitur -is. incolam, abusive autem originarium (signat). II) subst.: A) masc. (GLoss. AA p. 466,2,36: -es 3) originaire du faubourg d'une ville (par opposition à 50 origi(na)les cives et in locum officium gerentes. UGU- civis, citoyen d'une ville): PETR. COMESTOR hist. schol. 'no s. y. munio: -is, -e... hoc enim nomine censentur col. I7IOA: non est educatus in Tarso; sed in muni- castellani vel in municipio nati et permanentes et etiam cipiis adiacentibus civitati, unde non vocat se civem sed milites stipendiarii qui pro custodia mania, id est mu- -ipem, amunicipioet territoriocivitatis in quonutritus est. nera, capiunt et etiam originales cives et in loco off j- 951 municiparius-1. municipium 952 cium gerentes [cf. HRABAN univ. XVI, IV col. 453. forte: RADULF. Dic. II p. 116: -uni situm PAPL4S: -es, originales cives: prope Rothomagum. 1) citoyen: ADNOT. end. lustin. 3,3: de -ibus. GUIBERT. 1. municipium, -i n. 1) (au Haut Moyen-Age), 'muni- Nov. gesta Franc. VI 5 col. 778C: fertur veto eam ab cipe', ville d'origine antique, pourvue d'un territorium ille, antiquiore Antiocho_ suscitatam et quinquaginta 5 et dépendant d'une metropolls ou d'une civitas: EINH. subiectoruru regum quos et -es eius astruunt, coopera- transI. Marc. 4,3: Juliacus vocatur antiquum -um, a tionibus. - - compositam. vico Aquense octo leugarum spatio disparatum, de 2) châtelain: RADULF. Dic. H p. 63: a -ibus circum- cuius territorio puella... ad memoratum oratorium quaque comiti fit deditio castellorum. adducta. VITA Desid. Cad. p. 567,30: Eusebius prefati 3) soldat de la garnison d'un château: UGUTIO V. supra. 'o -i antestis (sic). VrrA Rom. Jur. p. 133,24: duo iuvenes 4) officier municipal: PAPIAS: -es.. in loco off iciuin Noiudinensis -i clerici. VrrA Aldeg. I p. 90,14: trans- gerentes. Uou'rio y. col. 950 1. 50. latum est corpus eius in -uni HINCM. REM. B) n. plur., la chose publique: ANON. Glas. Q. Bach, annal. Bertin. (éd. Waitz) p. 117: secus Treiectum -um. Études critiques.., p. 174): -ia: publlca tes. FLODOARD. hist. 3,22 p. 523,9: Laua'unum semper fuit municiparius, -a, -um [municeps] municipal: UGU- 15 Remensis provincie -uni, sicut hodieque et alla -a in TIO s.v. munio: item... -us, -a, -uni, et municipiarius, -a, Remensi parrochia que in subiectionis loco ac nomine -uni, potest dici quod pertinet ad municipium, vel mu- permanent. DIPL. Conr. II 201 p. 270,40 (a. 1033): niceps, val qui capit munus. telonei medium in ipso -o Cameracense. ACTA pont. municipatio, -nis f [1. municeps] droit de cité: P5. Rom. ined. 11237 p. 196 (a. 1101-1110): de Horitano COLuMU. in ps. 133 col. 1226c: in celis habemus -nem 20 -o, quod Erundusine ecclesie membrum est. Vn A Norb. nostram (cf. J. municipatus 4.) II 3: vir... -o de Sanctis, quod antiquitus Troia dice- 1. municipatus, -us ni. (GLoss. ÂA 466,2,32: -uni a batur. PApias: -um, civitacula, quod manente statu muniendo inchoatum. 466,2,33: -us professio muni- civitatis aliquid maioris aut minons officii a principe cipii). 1) pouvoir (en général), gouvernement: Mnt&c. impetravit. UGUTIO s.v. munio: est -uni manente Fiucb. II p. 910: vir quidam erat fiscalis, regio deditus 25 statu civitatis [e]ius aliquod maioris vel minons officii -ni. DIPL. Heur. 112 (a. 926): idem cenobium ... nostro a principe impetrat et hoc -uni munus, id est officium, nostronimque successorum post Deum et sanctos eius quia tantum munia et tributa debita reddat (cf. Iso. -ni subiectum. CHRON. Bened. I 7 p. 217,29: tunc ong. 15,1,10). Bilant fratrum suscepit -uni. 2) (plus précisément) 2) par extension, bourg, ville secondaire: a) par oppo- pouvoir d'un châtelain, châtellenie: Oiw. VIT. hist. IV 30 sition aux villes principales: RkIffw. 4,37 p. 281,3: 7 t. II p. 222: Hugoni veto de Grentemaisnilio -uni Trecium, Mediolanensium prius -um, ab ipsis captura. Legrecestre commendavit. 3) (employé pour muni- CARTUL. civ. Erf. 45 (a. 1170): Erfurtensi -o, postquam ceps) habitant d'un château: VrrA Forann. p. 601: ad firmamentum Maguntine metropolls mura munitum castrum ibidem a me constructum cum suis -ibus (faute fuerat. CONST. I 240,4 (a. 1173): Maguntine civitatis pour municipibus?) et opidum concedo vobis. 4) 35 cbenim et canonicos in tribus -is degentes, videlicet (spir.) séjour, droit de cité: SMAR. reg. Bened. prol. coi. Aschaffenburg, Frankenfurt et Pingia. CHRON. Morig. 708: sancti -uni celestis accipient. TaAN5L. DION. p. 19: Dondincum quod regium -uni Vnc. KADL. Ratisb. epist. p. 354 a, 19: Moyses gentem... ad pro- chron. p. 53: urbes, -a domesticis exuta presidiis ab missam vere hereditatis terrain ad -um celestis lent- extraneis occupantur. b) par opposition aux simples salera septena vitiorum gente superata perduxit. PETR. 40 'yillae': RICHER. I P. 138: -a aiiquot viiasque et agnos DAMIAN. serin. XVII bis col. 5941): perpetuum future depopulati sont. ANNAL. Allah. a. 1044 p. 38,22: beatitudinis -uni. BERTIIOLD. CONST. annal. a. 1069 P. colonias et -a terre muris et anis muniendo. 274,34: hinc ad supercoelestis -uni feliciter ilium 3) faubourg d'une ville: AN5ELM. REM. dedic. p. 122: emigrasse. VrrA Aviron. I 3,9 p. 501b,6: non inunemor depontato corpore beati Remigii per gyrum urbis et quibus iam ohm patronis de coelesti -u spem hausisset. 45 castelli eique adiacentis -i. OTHLON. Wolfk. 17: in 5) bienfait spirituel: Ps. ALCUIN. in lis. 4 col. 473B: ipsius -o civitatis ad Sanctum Paulum congregationem Christus suis delectoribus vite -um promittere dedit. aptavit sanctimonialium. PETR. CoMEsroR hist. schol. 2. municipatus, -a, -uni erreur de scribe pour manci- col. 1710A : in -is adiacentibus civitati, unde non vocat patus?: Dn'L. Otton. II 249 p. 281,21 (a. 981): si lacs se civem sed municipem, a -o et territonio civitatis divino cultui -a studiose nostra auctoritate confir- 50 in quo nutritus est; dicuntur autem -a, vicina rura mamus. civitatis que munera debita veb tributa solvunt civitati. municipialis, -e y. municipalis. 4) (en Périgord) village, tenure ou alleu: CARTUL. municipiarius, -a, -um, V. municiparius. Cadun. p. 43 (a. 1154-66): iuxta -uni Gorciaço. municipiolum, -i n. [municipium] petite ville ou place ib. p. 64 (c. 1b58)t in -o suo quod vocatur Lasteba. 953 - 2. municipium - I. munificens 954 5) monastère: DIPL. Otton. II 251 p. 286,3 (a. 980: Luofereskit, itemque duo -a amicorum regis. CARTUL. ipsas tes et familias pars predicti -i nostra preceptali Augustod. p. 112 (a. 1190): liceat eis reedificare anti- auctoritate habeat et possideat (le passage correspondant quum -umcum fossatis et clausuris ligneis. dans le Diplôme d'Otton 1 245 contient le mot cenobii 3) citadelle, châtelet, bastille: SUCER. Ludov. VI 15 et dans le diplôme d'Henri 11 286, le 17101 monasterii). s p. 94: castrum cingit,... is quatuor aut quinque castrum DLPL. Otton. II 283 p. 330,11 (a. 982): mue direximus concludit. id. Ludov. VII p. 157: assunt qui referant qui monachos prefati -j... disscuterent. Pictavorum cives communiam communicasse, vallo 6) (au figuré) droit de cité: Pera. DAML&N. serm. XVII et glande urbem munisse, urbis -um occupasse. CARTUL. col. 592 » : ut post peractam victoriam iam emeritus Tarvan. 22 p. 19 (a. 1142): ne... infra parrochiam bette quietis accipiat -um. cf. 1. municipatus 4. 10 ipsius civitatis, absque consensu episcopi... aiiquod 2. municipium, -i n. [changement sémantique d'après -um edificetur, penitus interdico. CARTUL. S. AMIS. munio 4., u. Giry, Manuel de diplomatique (1925) p. 4221 Vienn. p. 298 (a. 1157): -uni quod dicitur C. mIra (signif: CLOSS. ÀÀ p. 466,2,29: -um castellum vel moenia civitatis. VIrA Norb. I 19 p. 698,17: coege- modica mansione seu vicu qui acceptis muribus edi- runtque eum ascendere -uni, quod ai, imperatore ficatur). 1) place-forte (souvent édifiée à la frontière): 15 Ottone constructum erat antiquitus loco turris cuiusdam UGUTIITO S.V. Tnunio: -um diciffir castrum munitissjrnum ecclesie. et proprie in confinio regionum ubi soient morari sti- 4) enceinte d'une ville, d'un château ou d'une église: pendiarii milites pro custodia. ANA5T. chron. p. 322,37: RADULF. GLAB. hist. I 5 § 19 p. 19: donnas ecclesiamm -um, quod in ipsa Rhodo insula erat non impugnatum per Gallias universe preter quas -a civitatum vel castro- remansit. AGAPIT. II epist. col. 902 & : nullus vestra -a 20 rum servarunt... succense surit. ROB. MON. REM. distringere aut invadere presumat. RICHER. I p. 76: hist. Hier. VI 6 p. 807: nisi castelli -um tain forte oppidis ac -is sese recludunt. EPITOME Exactis regibus fuisset, ipso die venturis calamitatibus suorum magnum I 49 P. 15 (éd. M. Contrat): est -um oppidum in Italia jevamen Dominus prestitisset. SUGER. Ludov. VI p. 16: vel provincia aliqua constitutum, in quo pacis obser- terram eiusdem Burcardi depopulans, -a et incurtes vande causa milites orant. SIGEBERT. GEM. Landib. 25 preter castrum subvertens. GUILL. TYR. hist. ter. P. 405,25: -is effractis atque combustis. CARTUL. S. transm. XXII 6 p. 1071: dominum patriarcham cum Petr. Carnot. 11149 p. 719 (a. 1111): -uni... destruxi- clero... in quodam ecclesie -o... dicitur obsidere. mus propter importabilem et execrabilem maliciam 5) au figuré: ALBER. CAS. rythni. parad. (Traditio 12 quam exercebant dominatores eiusdem -i et eorum [1956] P. 130): Christe palma bellatorum, hoc in ministri in possessionibus sanctorum locorum. ANNAL. 30 -um / introduc me post solutum militare cingulum. Pegav. 236,16: p. -ara suum, quod in Orientali plaga 6) protection: TRAD. Wizenb. 166 p. 154,18 (a. 837): situm... cum omnibus eiusdem adiacentibus que eius -um sero vel defensionem habeant ad sacrum mona- iuris erant... eius potestati tradidit. Or&D. Vrr. hist. VII sterium quod vocatur Uuizenburg. ANSELM. CANT. 10 t. III p. 196: tex itaque quoddam -um in valle epist. 119 col. ISGÀ: quoties epistolari beneficio vestre Beugici construxit ibique magnam militum copiam 35 mihi sanctitatis -un impertitis. ad arcendum hostem constituit, VINc. KADL. chron. 7) pouvoir: GLOS5. AA p. 466,2,33: municipatus, pro- p. 81: Pomerani iuxta oppidum Santek extruxerunt fessio -ii. -um, quod Santocensium inminebat excidio. 3. municipium, -i n. [munus et capio] dotation (d'une 2) château-fort: DIPL. Otton. I 232a p. 318,27 (a. église): DIPL. Caroli 11196 p. 222,31 (c. 918): habemus... 961): -ma etiam vel burgwardum urbis Zpuitneburg. 40 talein benivolentiam ut cotidie magis ac magis... DrPL. Otton. II 29 p. 39,1 (a. 973): eandem Magada- abundare et accrescere faciamus -um eiusdem capelle burgensem civitatem... et -um eius quod nos burg- propter commoditatem famulorum Dei illic servientium. wardum dicimus... eidem ecclesie roboramus. Mrnac. munidatus, -a, -um u. moneto. Fid. p. 13: militem, cuius -um in eminenti rupe situm munificens, -tis adj. [munificus et munificentia] ita natura rerum undique muniverat, ut omnimodis 45 généreux: RATHER. phren. col. 368A: benignitate machinis inaccessibile videretur. ib. p. 39: quedam archiepiscopi... -tissima copiosissime frueretur. Art- nobilis matrona... presidens cuidam -o, quod Castel- t.uu. HALB. epist. p. 474,26: cur ex grato ingratum, lum Novum nommant. GESTA Steph. p. 51: in... suo, ex amico inimicum, ex -tissimo tibi inliberalem facis. quod pulchre et inexpugnate in pelagi litote locarat, munificenter adv. superL: munificentissime. avec -o. ANSCHER. ruirac. Angilb. p. 134: -um quoddam, 50 munificence, généreusement: FRECULPH. chron. I, 1V quod vocatur Mortuum-mare, in pago Rotomagensi col. I017B: reliquis sacerdotibus -r mulla donavit. ib. situm est. VITA Otton. III p. 79: in -o Botenstein dicto. V, I col. 1029B: quem erga collectionem codicum -r ANNALI5TA Saxo a. 1115 p. 751,32: Coloniensis archi- accendi cognoverat. DIPL. Otton. II 30 p. 40,22 (a. episcopus occupat castrum imperatoris munitissimum 973): sicut ipse piissmmus genitor noster sancto Mau- 955 1. munificentia–munimen 956 ricio -issime optulit. GURL. MALM. gesta pont. III largas Dei geniminum -as viII pretio venundare. LABo- p. 249: litteris excellentes vites... -r curare. RANS iustit. p. 9,8: beneficia siderum, -as elementorum. 1. munificentia, -ef forme munificitia: DWL. Otton. II 6) propriété, biens en terres: CARIA a. 900 (Udina 63 (a. 973). 1) générosité, clémence: a) du roi: POETA Martoreil, El Archivo condal de Barcelona 12 p. 124): SAxo 4,124: plus regis pietas et -a fecit quant terror. 5 obtineant ee omnia sicut ceteris alodibus vel -eus DIPL. Conr. I! 276 (a. 1038?): si quando principali(s) -a Sancti Johannis pertinentibus usandi. CARTA a. 1007 vel iudicialis sagacitas prefate antiquioris legis severi- (Vaissete, Hist. Langued. V 167 col. 355): sicut ceteris tatem in his temperare... vol(u>erit. Wipo gesta 13 alodibus et -is suis. Doc. Monst. 2 p. 4 (a. 1042): quibus ex.: tex Chuonradus maximam -am in quendam saucia- adiungimus Rayneri -am, scilicet mansionarias areas tum Teutonicum... ostendit. b) de Dieu: RUOTG. COL. 10 duas et dimidiam. CARTUL. S. Cucuph. II 723 p. 385 testam. 49 in.: que divina mihi comniisit -a. LAUR. (a. 1085): ut eius servientes monachi faciant de eo quod CAS. Bened. 888,4: quem sua Christus donavit -a. de allis -eus ecclesie faciendum est. EpisT. Ladisl. p. 4: spe future -e. 2. munificentia, -e f [pour munitio] fortification: 2) munificence, libéralités (du roi): Enit Carol. 16 Dn'L. Bereng. I 268,11 (a. 911-915): -an constituere. (éd. Halphen p. 46): Scottorum guoque reges sic habuit '5 munificitia, -cf. y. J. munificentia. ad suam voluntatem per -an inclinatos. DIPL. Ludow. munifico 1. gratifier, faire des cadeaux (UGUTIO 5V. Germ. 30 (a. 841): ci deinceps ad proprium per nostre munie: -o, -as, muneribus honorare, munera alicui largitionis -am concedere. DIPL. Caroli 111 53 p. 115,13 facere): EIGIL. Sturm. 21: quem corn multis sepe (a. 900): si servis Dei... opera nostrasque impendimus honoribus atque regalibus -avit donis. HERIM. ARcH. -as. ANNAL. Mett. I p. 76: sic iterum ducatun suum per 20 Edm. 16 p. 46: xeniavit locum donis ac redditibus -am regis adeptus est. ADAM BREM. 1,25 p. 31,8: regalis propriis -avit. GAUla. MONEM. hist. IV y : apertis -e dette. BERNARD. serm. sup. cant. L. II 46 J p. 57: si thesauris quosque nobiliores adire ut singulis -atis in non principum... beneficio et -a sustententur? concordiam reduceret. 3) titre de dignité: a) donné au roi: DIPL. Bereng. muniuicus, -a, -mn 1) généreux, qui fait des présents: 117 p. 55,9 (a. 897): hoenostre -epreceptum. DLPL. Caroli 25 a) en parlant d'une personne (GLoss. end. Vatic. 1469 III 30 p. 63,16 (a. 900): obnixe nostram petiit -an. p. 523,1,24: immunis minime -us. UGUTIO s.v. munie: ib. 45 p. 96,14 (a. 903): deprecati sont ut nostram -am -us, -a, -um, largus, quasi munera faciens): ALMAN. denuo autoritative eis reconcessissemus. ib. 56 p. 122,17 Niv. p. 163,11: pauperibus -us factus est. BERTI-IOLD. (a. 907): quapropter regie hoc -e aedictum fieri. DIPL. CoNsr. annal. a. 1075 p. 279: pium et pro certo mitem, Otton. 1383 (a. 970): hoc -e nostre munus. DIFL. Hem. 30 reconciliatorium, -um... sese extunc in posterum fore. 11 77 (a. 1004): in regalem -ciam et potestatem legaliter ADAM BaEM. 3,73 p. 220,27: ita affabilis, ita -us, ita diiudicata est. DIPL. Hem. III 102 (a. 1043): regie hospitalis. ORD. VIT. hist. VIII 3 t. III p. 288: marchio nostre -cie liberalitate. b) donné au pape: EPIST. Colon. 9 -us. PETa. BLES. amicitia III 56 p. 542: hominem -un (Ludow. Germ. ad Hadr. 2) p. 251,45: cur a vestra et benignum. LEGEND. Lad. p. 518: erat benivolus in sacra -a contraria ex parte detulerunt scripta. e) donné à 35 suam gentem. liberalis in extraneos, -us in subiectos un archevêque: GERARD. Surss. Rom. pros. (P. L. 138) (ib. p. 519). comme surnom mettant en relief la géné- col. 171 13 : flexo cordis poplite oramus -e vestre mode- rosité: WALAHFR. Gal]. 1606: sed libet ante pridem stiam. virtutum munia tema / texere, -i Gaffi carique patroni. 4) donation (royale), charte de donation: Acrus pont. ROB. Toiuo. ciron, t. I (a. 1038) p. 40: successit ei Cenom. p. 58 (IX°s.): sicut in -is prefati domini decla- 40 frater eius ex patte Cour, Hardecnut -us. (employé ratur. CARIA a. 867 (Earle, Land-Charters p. 137,30): adverbialement) avec générosité: PETR. DAMIAN. epist. hanc neam -am mutare aut minuere (cf ib. p. 124,25 et VI 9 col. 389A: frater meus... duodecim ibi pallia p. 170,24). DIPL. Karlom. 115 (a. 877): si quis... hanc -us obtulit. b) en parlant de la libéralité: VrrA Willib. nostram... donationem arque -an infringere... temp- I p. 19,7: -a liberalitate. Dia. Otton. I 13 (a. 937): taverit. DIPL. Caroli III 18 p. 30,32 (a. 899): vel regali 45 -e largitatis nostre scriptum. c) en parlant de la charité: -a vel bonorum hominum largitione. Dia. Heur. II CARTUL. S. Mar. Paris. 11149 p. 502 (a. 1178): -a nostri 144 (a. 1007): si quis... huius nostre donationis -am capitull caritas. destruere sive violare presumet. Cor). Austr. 31,62,27 2) qui accomplit la tâche à laquelle il est astreint: (a. 1021): ut hec nostre concessionis -a firma permaneat. UGuTio s.v. munie: -us, -a, -um...qui munus, id est Dn'L. Heur. IV 212 (a. 1068): ut hec nostra regalis -a 50 officium quod debet, adimplet. f irma stabilisque omni permaneat evo. CARTUL. znunilarinm, -i n. y. molinarium. archiep. Magd. 441 (a. 1170-92): inter reliqua, que -a munile, -is n. y. monde. principali in Rodenburg eis contulimus. munimen, -mis n. formes: sing. nom. munimem: 5) bienfait, bien précieux: ANAST, ciron, p. 293,13: DIPL. Otton. II 311 (a. 983). abl. munime: DIFL. 957 munimen 958 Ludow. Germ. 57 (a. 849). abl. munimini: CARTA 185,2,56 (a. 855): principum Francorum... -mis pro- (Morbio, Nov. p. 346,42). gén. munimini: ANNAL. tectione semper fioruisse (se. monasterium). JOH. IX Camald. J app. I 33. plu,, nom. monimine: GREG. CAT. epist. coi. 32B: quatenus sub tuo regali -ne pacifice chron. Fart. 65k. munima: Dia. Karoli HI 171 (a. eamdem regere digne valent Ecclesiam. DIPL. Ludow. 887). munimm... CAETA a. 1001-02 (Schneider, Tos- Cerm. 75 (a. 856): si... necessitates ecciesiasticas per canische Studien 28,10). acc. monimas: CARTA a. 865 adpetitiones sacerdotum nostro relevamus iuvamine (Giulini, Mernorie... di Milano I 452,22) signif: arque imperiali tuemur -inc. ECBAS. capt. 677: est GLOSS. AA p. 466,2,28: -en... f irmamentum. testudo mihi spatiosa, cacumine saxi / tucior illa I) sens propres: A) rempart, ouvrage de fortification, magis quam sit -me regis. CARTUL. Stabul. I p. 96,1 château fortifié: LIBELL. Baw. et Car. li p. 12: tune 10 (a. 874): omnibus degentibus in regni nostri -inc pre- coepit ibi ille habitare et -en edificare in quodam ne- sentibus et futuris. CARTA a. 892 (Hist. gén. de Metz more et palude. DffL. Otton. II 291 (a. 983): ut ex par les relig. Bénéd. III pr. p. 48): per hoc presens -mis un parte eiusdem terre et lacus liœat firmamentum nostri preceptum. CARTUL. S. Lambert. Leod. I p. 26,4 castri et -ma ac meruios peragere. ANNAL. Qued. a. (a. 1006): regalis precepti -inc tuendas esse. ANNAL. 1001: mestus... in cuiusdam castellj -ma transvoiat. 15 Qued. a. 1021 p. 88,1: regni columnam profitendo B) protection du corps par une arme défensive: WAL- -coque egregium congaudendo. AcTA Phii. Aug. I 'manus 968: -en c!ipei obiecit. WALTH. Sent Christoph. 307 p. 370 (a. 1190): que in pins causas contingat 11 5,244: sub coins clipei -me. auplur. pièces de l'armure: erogari regiam decet dignitatem ac favore persequi CALTER. CASTIL. Alex. IV 499 col. 506 C : ipse suis aptat ut eam sui -mis adhibeat securitatem. E) garantie -ma membris. 20 donnée par un acte écrit ou un sceau: ECBAS. rapt. p. 134: II) sens figurés: A) château, forteresse: GUILL. S. nuntius ut regis sibi det -ma pacis. Dia. Otton. 1120 THEOD. cant. p. 114: quamdiu etenim communes sont (a. 950): ut nostre auctoritatis -inc ea renovaremus ac Sponso ac Sponse domus sue, domus virtutum, -en firmaremus. TJJEOD. EucH. transi. Ceisi 199: ablato... habent suum egregium, tigna cedrina. ALAN. INS. -inc sigilli sacrum mausoleum fecit repagulari. Dia. Anticlaud. II 30 p. 73: nec stupor invadat vestre -ma 25 Heur. IV 170 (a. 1065): ut confirmaremus... per huius mentis. B) protection, secours, défense: ADNOT. cod. significationis -in. CARTA a. 1083 (Reg. regum Anglo- Justin. p. 296,69: si quis... ci -en dederit. WALARER. Norm. I 50): ut hec... inconcussa permaneant, ego Carol. lit. 18,17: quibus in locis mira opera ad decorem Wiiieimus tex regium -en imponens mea auctoritate... vel -en regni sui molituis sit. EPIST. var. 11 20,8: ad confirmavi. NARR. de 1mb. Fabar. 8: statuta domnus -en sui hec que sequuntur, inaniter contrahunt. WÀ- 30 papa -hie apostoiice premuniit auctoritatis. CARnIL. LAHFR. Gall. 1198: non sibi diffidens Christi -en adesse. Soiod. 199 p. 102,13 (a. 1169): ipsam presenti scripto VITA Burch. Wirz. J 3: quo rudis adhuc Germanorum duximus committendam sigilli nostri -inc roborantes. fides reiigionis -me fulciretur. SALOM. II epist. 29: ACTA Phil. Aug. I 26 p. 37 (n. 1181): hoc concedimus serenissimam celsitudinem vestram ad -en ecclesie et presentis pagine -inc roboramus. CARTUL. S. Alb. sue omnipotentis Dei misericordia diu conservare 35 Andegav. II 811 p. 291 (a. 1190): donationem istam dignetur. HINCM. REM. annal. Bertin. p. 152: quod ratera habere voluit et sigiiii sui -inc confirmavit. magis ad -en paganorum quam ad auxilium christia- ACTA pont. Rom. Gall. 1315 p. 415 (a. 1196): totum norum factum fuit. ANA5T. chron. p. 298,35: cimata contractum ilium, quem inter nos formavimus, scripti illa sub custodja et -me conservanda. HROTSV. gest. vestri roboretis -me. F) (par extension) charte (BULL. 386: Christi -me tutus. CoNsuEr. Trev. 6: parumper 40 Casin. II p. 54,5 [a. 9811: -en unum, quod est notitia): ad lectionem sedent quasi pro -me divina instnacti CARTA a. 800 (I. Ficker, Forschungen zut Reichs- leccione. CARM. pro schola Witz. 176: in pugna metri und Rechtsgeschichte Italiens IV p. 7,26): cuicumque petimus -in Petri. CARTUL. Bund. 179 p. 144,10 (a. Perculfus monachus aiiquod -en emisit, sit irritum. 1038): sub nostre protectionis -me consistentes. ACTA Dia. Ludow. Germ. 149 p. 209,20 (a. 873): referens... pont. Rom. ined. II 125 p. 90: sub defensacufum et 45 qualiter... ipsius ecciesie omnia -ma cartarum, que -en nostre apostolice tuitionis. CARTUL. • Naumb. inibi haberi videbantur, mgne concremata fuerint. DIPL. 232 (a. 1157): et si quis ad eiusdem -ma se contulerit. Otton. 11166 p. 188,30 (n. 977): res unde -ma perdita HEX. PIU0R. I P. 144: ut haberet locum ilium ad vel cremata fuerant. CARTUL. Cupersan. 30,6 (n. 941): -en sui. C) plus spécialement, en parlant du signe de si potuerit ostendere -en ut legibus sortem abeat. C0D. la croix: VII-A WulIr. p. 670,13: valians se continuo 50 Bar. 3,1 p. 4 (n. 971): aberemus -en aut testimonia sancte crucis -me. VITA Aicardi p. 965: -me sancte quomodo in ipsa medietate de ioco Baiene... esserit crucis se valiando. THANOM. Bernw. 24: se quoque nobis exinde pertinentes. PASCHAL. II epist. XLV col. atque omnes vivifice crucis -inc signat. D) patronage, 65 D : ila quibusdam nostruni clam -ina chartarum protection du roi ou de l'empereur: BULL. Rom, p. ostendens. VrrA Norb. 11 102: attulerat namque secum 959 rnunimentum-l. munie 960 ecclesie sue privilegia vetustissima et fere a vermibus ACTA pont. Rom. Gall. 1113 p. 297 (a. 1167-75): nec consumpta, que cuncta Romano -me f ecit renovari et Hamenses aliquid iode scriptum ostendere potuerunt corrigi. y. monimen. vel mm. THOMAS BECK. epist. VII 52: sicut in suis munimentum, -i n. forme: munumentum: CARTuL. continentur -is. ROTUL. car. reg. I 93 (a. 1190): cartas S. Florent. Angl. 25 p. 186 (a. 1148-63). 1) ressources, 5 et -a que habet de terris Ulis. approvisionnement: RICIIER. II P. 146: sine dubio 6) précepte, règle: ETHELWULF. carm. 5,19: presbiter divitias, exercitus, -a regni, asserebat me habiturum. Aile fuit statuens monastica iura instituitque novos VrrA Cunib. I C 5: qui collectis stipendiis per manus veterum -a revolvens hic monachos. y. moninientum. artificum ecclesiarum -a cultu ditavit elegantissimo. munimine, -arum f pL y. munimen. FULCH. hist. Hier. p. 672: lilas naves quoque cum -is 'o muniminia, -e f [munimen] drogue réconfortante: pluribus... diripiunt. COLL. Salern. II p. 115: electuaria confortativa, ut est 2) fortification: ANNAL. Lauriss. p. 126: aquionalem gariofilum, inuscum, diamargariton et alla dabis tafia, ripam -um valli pretexeret. ERMENR. Sval. 5: tradidit in quibus ponantur opoponaca et -a. ci court firmissimo -o ipsum locum. VIrA Meinw. 22,30: 1. munio 4. forme: prés. i. munet: ADNOT. end. ipsum castruni... ornamento et -o utile, situ veto loci 15 Tustin. p. 272,29. 1) défendre, protéger (sens général): in aquis, lignis, pascuis omnimodis habile. CARrUL. FINH. Carol. 23: ex pehhibus tutrinis... urneros ac Merseb. 150 p. 109 (a. 1186): pales infigi fecimus, ut, pectus hieme -ebat. DIPL. Ludow. Germ. 57 (a. 849?): cum in eu parte -ma sue curie faccre voluerint, pali ad quatenus nostra auctoritate ab inquietudine iudiciarie distinctionem terminorum habeantur. GutkLD. topogr. potestatis eadem ecclesia... -ta et defensa fuisset. p. 58: taxus... scrobes subterraneos, tanquam refugii 20 Episr. Coton. 5 p. 247,13 (a. 870): petimus ut ab loca -aque... effodiens. apostolica sede.. honoretur et -atur. ANAST. chron. p. 3) défense, protection: a) au propre: DIr'L. Conr. II 257,11: Deus Deique mater hanc -ont urbem et christi- 14: et 201 p. 270, 32 (a. 1033): castrum... quod... episcopus anorum imperatorem. Wmux. gest. 1,19 p. exstruxerat in -um contra omnes incursus malignorum. quedam bestiola suo -tur latibulo. BERTHOLD. CON5T. ADAM BItM. 3,26 p. 168,19: flumen quod incoils -um 25 aimai. a. 1076 p. 281,43: ovile Christi a lupina table prestet. Ono FRIS. gest. 2,21 p. 125,23: predicte turris -endo. CARTuL. Rhen. inf. j 346 p. 231 (a. 1142): -ma magnique fossati robot. b) au figuré: WALAI-1FR. clericorum simples benivolentia. - - note religionis expos. in psaim. col. 7821): sub -o charitatis et miseri- ministres inmunitatis sue cohabitatione -vit. cordie tue protege me. TRANSL. Liber. I 17: pastoris... 2) fortifier, protéger par des remparts: Dut. Otton. officie, convenire, sanctorum pignera ad -un gregis 30 I 287 (a. 965): ad nuilam aliam civitatem vel casteilum sibi commissi undecumque adquirere. Con. Pot. major -endum ab aliquo cogantur. ADALU. MAGD. chron. a. p. 10 (a. 1136): apostolice tuitionis atque auctoritatis 953 p. 166,24: munitiones seu casteila future seditioni necessaria -a cenferre. CÀRTUL. Camaler. 131 p. 65 (a. -chant. DIPL. Cent. II 201 p. 270,37 (a. 1033): quia 1179-1200): unicum contra oblivionis incomoda -um. predecessor suus hinc -erat Cameracense episcopium 4) force, soutien (au figuré): WALAHFR. exord. 21 p. 35 per humane equidem tuitionis castrum, ipse insuper 494,37: quare non christiani hostias suas spiritales divinum procuraret presidium. ADAM BREM. 2,33 p. cotidie offerant et in -un sue salmis frequentent? COD. 94,1: et ipsa Brema vailo -ri cepit. UouTxo s.v.: -o, 511. p. 48 (a. 1147): litteras in testimoniuni et -um -s, -Yi, -tum, id est firmare, vallare, deffensaculum conscribi f ecimus. DOM. Gur'.'DIss. div. philos, p. 103: facere. ROB. Toruc. ciron. t. J p. 322: qui eandem genus igitur geometrie est, quod ipsa est una et princi- 40 urbem contra regem Henricum Anglie -verat. PETIt. palis de disciplinis mathematicis, a qua omnes tara COMESTOR hist. schol. col. 1078D: civitates -vit sive precedentes quam sequentes tocius sue probacionis muravit. sauvant -um. 3) protéger par des armes défensives: a) sens propre: 5) acte écrit, charte, privilège: BuLL. Rom. 185,2,61 WALTrHARIu5 1329: obiecto dominum scuto -ret. b) par (a. 855): suarum... -a cessionum in archiviis ...reponere. 45 métaphore: EIGIL. Sturm. 7: scuto fidei pectus -eus. Dut. Otton. I 334 p. 448,40 (a. 966): quecumque 4) protéger par des moyens spirituels, en particulier autem veterum liberalitate imperatorum atque deces- par le signe de la croix: a) avec acc. et obI.: LIUTOLF. sorum nostrorum -is in sepe dicta ecclesia collocata vita Sever. I 4 p. 291,22: signacuto sancte crucis vel stabilita sont, rata omnimodis et perhenniter per- se -ens (VIrA II S. Brendani c. 57 [Plummer p. 292]). mansura. Doc. Pictav. 20 p. 35 (a. 1152): concedo 50 RIMB. Anse. t p. 18,28: divino -ri mereamur auxilio. iteruni et confirmo cuncta -a que attavus, anss et THIETM. 3,19: corpus animamque celesti sacramento pater meus eidem monasterio dederunt. CARTUL. S. -unt. EADM. Osw. 37: obitum saura... eius invicta virtute Florent. Angl. 25 p. 186 (a. 1148-63): provida delibera- -vit. Oiw. Vir. hist. VII 9 t. III p. 193: Mathildis... satu- tione litterarum munumentis mandate decrevimus. tari sacramento -ta obiit. (NAVIG. Brend. e. 29,9-10) 961 2. munlo - munitas 962 COD. Polon, I p. 9 (a. 1155): qui ad eœlesiarum 174,16: ut erat... armorumque spiritualium idonea reglmen assumpti sumus, eas (ecclesias)... Sedis Apo- amphiseptione undique -us. stolicepatrocinlo-amus. Orro FRIS. chron. 4,1 p. 184,33: 3) fortifié, défendu par des moyens spirituels: Ano frontem signo cruels .t. VITA I S. Brendani e. 57 (Plum- VERC. epist. Pauli col. 301,37: ineffabi!i nos iucunditate mer I p. 129: se -ivit vexillo dominice crucis. IocEuNus 5 -os. POETA SAxo 3,72: populis... -is signo fidei. Ruoro. vita s. Patricli c. 74: suis sanctissimis monitis Momonie Col. 33 p. 34,12: sue quoque exhortationis caritativa -lerat incolas. b) avec deux accusatifs: CHRON. Salera. consolatione -os. THANGM. Bernw. 24: sacre,... viatico 10: signum cruels saepissime meurn -o corpus. inter missarum soliempnia -I. ADEMAR. hist. éd. Chavanon 5) confirmer, garantir, assurer: TRAD. Frising. 330 11 25 p. 105: obiit,.. unctus oleo sancto et viatico -us. (a. 813): et hoc cum testium subnexione -vit quorum 10 4) fort: DrPL. Otton. 1142 (a. 952): sub nostre tui- nomina subter inseruntur. Lupus. epist. I 5 p. 50: tionis alam suscipientes -issimo mundeburdo nostro scedula... diligentissime sigillo -ta (BULL. Casin. II et defensioni subiunximus, 35,45 [a. 8831. MON. Strig. I p. 119 [e. 1365]. COD. 5) confirmé, jouissant d'une garantie: a) en parlant Hung. VII p. 1 (a. 11661 et passim). ANÀST. chron. d'une charte: CARTUL. Rhen. med. (Prum.) 180 p. 243,2 p. 162,4: iuramentis Baram -entes milites dogmatizant 15 (a. 943): subscriptorum manibus inviolabiliter roborata se deposituros Hormisdam. HR0'rsv. lib. I pro!. 1,9: ac -a. CARTUL. Sax. 11 784 p. 525 (n. 943): ineam -issi- egenti pagine que nullius preceptoris -lut auctoritate. main donacionem. CARTA a. 1013 (Ficker, Forsehungen DIPL. Otton. II 10 (a. 964): cartam hane scribi et anuli zur Reichs- und Rechtsgeschichte Italiens IV p, 64,10): nostri impressione signari et -ri iussimus. AIMOIN. irrefragabilia et -a permaneant. b) en parlant d'un FLOR. gesta Franc, p. 138: qui referendarius ideo est 20 monastère: CARTUL. Saviniac, 1127 p. 89 (a. 976): per dictus, quod ad eum universe publice deferuntur con- largitionis nostre scriptum, quoddam monasterium... scriptiones, ipseque cas annulo regis sive sigillo ab en presentialiter ac perpetuo faceremus -tum. sibi commisso -ret seu firmaret. THANOM. Bernw. 20: 6) muni, pourvu: CARTUL. S. Mar. Paris. I p. 399 no. banno, ne quis juil sacramento retentum cenobium 29 (e. 1188): granchiam aratro sex boum -am... Gran- auferret, -vit. CARTUL. Magalon. 195 p. 354 (a. 1189): 25 chiant autem ira muris et ceteris edificiis -am. ALEX. scripta... sigi!!o suo signari et -ri iussit. CARTUL. NECK. utens. 98: tunieam manubiis... -am. Compend. 1 230 p. 342 (a. 1198): monasterium Coin- munite adv. avec des défenses solides: NORD. pendiense... privilegiis et indu!gentils,.. -endum. au IBuRo. Benn. 13 p. 879,11: montem igitur istum antiquis passif, recevoir une garantie: CARTIJL. S. Maxent. 341 temporibus -issime fuisse eonstruetum. VINc. KADL. p. 357 (a. 1163): si autem hoc supradictum annuatim 30 chron. p. 144: -issime... presidiatis urbibus. prosecutum non fuerit, tamdiu abbas de dono -atur 2. munlo, -nis m. [a. h. a. mont] 1) châtelain, chargé donec satisfactjone sibi emendetur. de la défense d'un château: ORD. VIT. hist. XII 37 t. IV 6)garnir de: GERH. AUG. mirac. Uda!r. 29: cava!lum., p. 451: placitum... ad quod invitatus fuit R. de C., minlstris commendavit, ut pedes elus... ferro -rent. -o regii dangionis. 2) membre de la garnison d'un THOM. BECK. mat, IV 21 (Vit. Anon, 1): amiciebatur.., 35 château: ORD. VIT. hist. VIII 24 t. III p. 418: aliique pallio pub... quod agninis peffibus -ebatur. -nes castri defeeerunt. 7) pourvoir en approvisionnement, approvisionner: munisflrum, -i n. y. monasterium. ANAST. chron. p. 246,27: fruges in rega!ibus hormis munitas, -tis f [munlo 4.] formes: monetas: CARTA posuit atque -tas sibimet reservavit. FuLdu. hist. Hier. a. 828 (Ficker, Forschungen zut Reiehs- und Rechts- 1 10 P. 188: ne a!imentis civitas -teint. y. menio. 40 gesehichte Italiens IV p. 16, 24). CARrA n. 865 (Vaissete, munitus, -a, -um 1) protégé par des remparts ou des Hist. Langued. II pr. 165 col. 341). CARTA a. 1075 (ib. défenses naturelles: Ar*q At. Xant, a. 872: In civitatem pr. 319 col. 619). monitas: CARTA a. 871 (R. d'Abadal -issimam. GEOGR. Baw. p. 600,31: regio inmensa Els comtats de Pallars i Ribagorça t. II p. 321-22). populis et urbibus -issimis. ANNAL. Mett. I p. 43: cf. immunitas. - illam -issimam civitatem, ADAM BREM. 2,69 p. 131,17: 45 I)protection garantissant la défense d'un /ieu:THANGM. turris opere Italico -a. Wiro gest. 26: rani -um regnum Bernw. 12 p. 763,13: locus... tutior... silvarum den- fluviis et silvis. NnR. itin. nav. p. 191,13: Siluia mu!to sitate ac palustri -te. -cior erat quam Ullxibona. Orro Fuis. gest. 2,20: civitas 2) protection accordée par l'empereur ou le roi: Terdona natura et arte -a. CARTUL. Band. 60 p. 52,36 (a. 840): hoc -lis nostre 2) protégé par des armes défensives (au propre et par 50 privi!egium. CARTuL. S. Viet. Mass. I p. 13 (a. 840: métaphore): WALAHFR. B!aithm. 104: elipeo fidel sub plenissima deffensione acte -tis tuitione. Con. galeaque salutis -us. IIRABAN. epist. 11: scuto f idei sue Patav. 12 p. 26,25 (a. 853): liceat sub nostra -te vel -um, GERH. AIJG. vita Udalr, 12 p. 40,31: non clipeo aut tuitione, abbattem ordinare. DIPL. Ludow. Germ. 67 lorica aut galea -us. WOLFI-IER. HILD. Godeh. I p. P. 94,25 (n. 853): ut... sub nostra defensione et -lis 963 munite-1. munitio 964 tuitione cum advocatis ibi constitutis tes ille secure DOARD. annal. p. 15: in quandam -nem suam, que per diuturna tempora permaneant. lb. 110 (a. 863): vocatur Casteilum Theoderici. RICIIER. hist. I p. 292: iussimus fieri banc nostre auctoritatis -tem super -nem que dicebatur Briona exstruxisse. ANNAL. Mett. omnes res pertinentes ad prescriptum monasterium. I p. 54: nulia civitas nec ulla -o Pippino regi et Francis Dn'L. Arnulfi 96 (in dorso) (Xes.): roboratio -lis et ut 5 resistere potuisset. BULL. Rom. 307,1,31 (a. 1008): tributarii in Untarse coram nullo comite aut misso fundos, predia, jura, castella, -nes. HIST. Carcas. I regis regant. DIPL. Heur. IV 417 (a. 1091): precepta... p. M (a. 1070): -nes sive fortedas. CARIUL. S. Ben. in quibus continebatur, qualiter monasterium... sub Divion. 365 p. 144 (a. 1087-92): apud quamdam sua speciali defensione receperunt ac integra -te con- -nem meam que Logia novella dicitur. DIPL. fleur. V stituerunt. ROTUL. cart. 9 (a. 1199): libertatem et -tem 10 p. 80 (a. 1111): nullam potestatem habeat castellum quam illi dederunt. aliquod vel -nem edificare. CARTA a. 1171 (Lebeuf, 3) territoire protégé, qui jouit du privilège d'immunité Mémoires concernant... Auxerre p. 51): in -nem de ou du droit d'asile CAPTA a. 871 (R. d'Abadal, Els Escanno quant esse constat propriam ecclesie b. Ger- comtats de Pallars i Ribagorça, t. II 70 p. 321): con- mani. CON5T. Frid. I p. 280 (a. 1180): nulli persone cedimus videicet ut nullus vicecomis vel index aud 15 licere -nem aliquam novam, que vulgo dici possit exactor... infra eodem monitate vel eorum cellas... wicborc,... erigere. CAwruI. Magalon. 215 p. 388 ingredi audeat. DIPL. Karoli lIT 120 (interp. p. a. 885): (a. 1192): ut faciatis -cionem seu castrum. ROB. TORIG. si quis intra -tem eorum infra duobus milibus con- citron, t. 1 (a. 1153) p. 273: eiecit custodes regis Stephani fugium fecerit, nuilus eum mdc abstraere... presumat. de -ne civitatis Warvic, et tradidit eandem -nem. RIciffR. II P. 34: castri quoque illorum -tem, villarum- 20 RADTJLF. Pic. I p. 273: tres ibi -nes sibi subiugavit. que liberalem intra et extra potestatem... vestri aposto- AN0N. gesta Hung. c. 34: tercia pars de exercitu... lattis dignitas solidet atque confirmet. Dri'L. Cour. II irent in silvam Zouoion, qui facerent in confinio regni 172 p. 230,17 (a. 1031): bona, qualia ab antecessoribus -ciones fortes tam de iapidibus, quam etiam de hgnis nostris... illuc conlata sunt in -tibus, in abbatiis, in (ib. e. 34). b) au fig.: GEItARD. MoREs. delib. p. 249: forestis, in theloneis. Pin. Heur. III 126 (a. 1044): 25 qui sic quidem militat, non came militat, sed spiritu bona que... Wormatiensi ecclesie... sunt condonata... sancto, quia sic facit, ideo confidenter vitiorum de- in decimationibus videlicet... in monasteriis, in -tibus, struit -ricin, et operum camalium moenia dissipat. ib. P. in districtu et banno et in diversarum rerum utensilibus. 249: arma militie nostre non carnalia, sed potentia Deo CARTUL. Rhen. mcd. I 400 p. 457 (a. 1100): ecclesia (sic) ad destructionem -nom cogitationes destruentes, et habet etiam infra et extra -rem quasdam possessiones 30 omnemaltitudinem extollentem seadversus scientiamDei. que censura solvunt et vocatur cinowin. 2) bastille, fortin, donjon: ANNAL. Ved. p. 68: ad 4) charte d'immunité: Aiwo Bened. p. 207,7: a quo ultimum capta est -o dicti castri. CARTUL. Sax. II 796 mox -tem percepit continentem ita. Acno hist. Vabr. p. 549 (a. 944): expeditione pontis -nisque confectione. II pr. p. 326: sub prestitis per cartam tradidit possi- CAICruL. Magalon. 179 p. 328 (a. 1182): in castello dendum, a quo mox -te percepit continentem. DIPL. 35 de Veyruna, in quo construi faciebat... turrim seu Otton. I 94 (a. 947): privilegium nostre auctoritatis -nem. GURL. TYR. hist. rer. transm. V 7 p. 204: ut... arque quam -tem ceteris monasteriis concessam habemus -nem quamdam in capite pontis erigerent. eiectionemque concederemus. ANNAL. Hild. a. 845 3) remparts, enceinte fortifiée: ANNAL. Einh. p. 21: (c. 1000): Ludovicus imperator ad idem monasterium euncta que extra -11es invenit, ferro et igni devastans. venit... et privilegia et -tes monachis donavit et sigillo 40 WIDuic. 3,36: castrorum loca occupata -nibusque munivit. circumsepta. Dut. Hein. IV 438 p. 587,26 (a. 1093?): munitc adv. y. inunio. murum urbis... fossatum quoque per ambitum urbis 1. muniflo rive municio. -nis f forme: monetio: lia quidem quod ornes he -ciones... retineantur ad DIPL. Otton. 1374 p. 514,20 (a. 969). -cionem tantummodo civitatis. spécialement, enceinte 1) place-forte, château-fort: a) au propre: ANNAL. 45 servant à la chasse: TI-IIETM. 8,21: arduas -ciones ad Lauriss. p. 148: captis rebellium -nibus. F10ECULPH. capiendas ibidem feras... parat. chron. I, VII 11 col. 1096 B : occupasset Judeorum -nes. 4) mur de clôture: AMALAIt. inst, sanct. col. 9630: me- HINCM. REM. aimai. Bertin. p. 58: -nem Iocorum huic donationi terminum statuimus. 2. munitio, -ris f y. monitio. 10H. AMALF. mirac. 4,13: per eius (j. cruels) virtutem et munitium, -i n. (milit.) siège: Uotsrjo 5.1'. munio: eius -nem omnes barbaras naciones debellans. Con. item a munio hoc -um id est obsidium. Polon. Major I p. I (Xes.): imperatori... placuit, munitiuncula sive municiuncula, -e f 1) château, place- quatenus in civitate Magadaburg, quia in pacatioribus 5 forte de peu d'importance: ANNAL. Fuld. II a. 885 partibus sita divine et humane -ois copia cingebatur. p. 102,14: ceteros in quandam -am fugere compulerunt. archiepiscopatum construeret. CARni. Cormar. 37 CAwrUL Rhen. med. 1158 p. 221 (a. 915-23): quen- p. 76 (a. 1026-40): consuetudinem in silva,.. ad -nem dam locuni pro facienda -ciuncula iure precario acque- agrorum vinearumque. DIPL. lient. IV 438 p. 587 sivit. VITA Gilde p. 445: venit ad quamdam -am, ubi (a. 1093): retineantur ad -nem tantummodo civitatis. 10 prefatus tyrannus habitabat. THANOM. Bemw. 7 p. MIRAC. Winn. p. 782,16: edificari debere civitatem ad 761,9: -am admodum munitam extruxit. FLOR. WIG0RN. -nom et tuitionem populi in en Ioco qui Bergas vocatur. chron, II p. 39: quadam -a expugnata. VrrA Annon. VITA Otton. III p. 49: civitatem que a radicibus montis 12,10 p. 487a. 55: Colonienses ex agris et villis plebeia in altum porrecta trifariam divisis -nibus natura et contracta manu -am illam circumdederunt. HELM. 64 arte firmatis tocius provincie metropolis habebatur. 15 p. 120,32: adventantibus autem Slavis vix centum Rot Toron, chron. add. t. 2 (a. 1159) p. 177: fratres,,, reperti sunt in -ciuncula. Hex. PitioR. J p. 143: f irmavit se in -nom ecclesie nobiscum pariter recepenint. VrrA sibi -am quia locus congruebat. PETR. VER. epist. Meinw. 73,22: quod hostem cotidianum sibi tam col. 192D: ut... comitis Pictavensis paucas -as pos- proximum ob -nem castelli non posset debellare. ANON. sideat. gesta Hung. c. 44: -nem aquarum Danubii. 20 2) chambre forte: GERHOH. Antjchr. 1,53 p. 361,9: 6) sécurité garantie par la protection: a) de l'empereur cardinales cum suo electo videntes que fiebant in ou du roi: Titan. Frising. 393 (a. 818): ut perpetua partem se receperunt sanctuarii, deinde intra -am, stabilitate et -ne ibidem pleniter persistat. DIPL. Ludow. que est supra sanctuarium, se incluserunt. Germ. 95 (a. 858): liceat ipsis tes suas libere et absolute, 3) au figuré: THEOD. AMORD. Bened. J pref. p. 363,27: Domino adjuvante et nostra -ne mente possidere. 25 undique me... video... prestantissima veritate tins Episr. Vienn. spur. p. 108,23 (a. 1120): omnem itaque illationibus ita eircumvallatum, ut nusquain mihi aliqua dignitatem et omnem -nem ac liberalitatem... obtinet. pateat excusationis -a. CONCIL. a. 1157 (éd. Wilkins J p. 428): lectis chartis munito 1. fortifier: ACTA Phil. Aug. J 374 p. 462 et -nibus... a rege... subscriptis. b) du pape: CARTUL. (a. 1191): decemens eas confectiones viribus -are. Sax. I 310 p. 432 (a. 803): primatum monarchie archi- 30 munitorium, -i n. [munio 4.1 (milit.) lieu fortifié, principatus permanere canonicis et apostolicis -nibus fortification: Uarrio 5v, munio: hoc -um, locus ubi statuimus. ACTA pont. Rom. Gal!. + D 25 p. 103 fiunt munimenta vel ipsum munimentum. (a. 1154): omnem libertatem, franquesiam, -nem supra- 1. munitus, -a, -um t'. 1. munio. dicti monasterji ... roboramus. 2. munitus faute de copiste pour minutus: POLYPT. 7) garantie donnée par un sceau ou un témoignage: 35 Mont, p. 13 (a. 832-45). TRAD. Frising. 238 (a. 806-808): sic firmaverunt cum munium, j n. r. mania. -ne testium. Dia. Otton. J 140 p. 221,22 (a. 952): tes munnaria, -cf. r. monneria. cenobio... concessas nostre auctoritatis precepto corro- munnarius, -i m. V. monerius. boramus et manu nostra firmatas anulo nostre -nis munnarus, -i m. [molinarius, cf monerius] moulin: sanceimus. 40 CARTUL. Clun. 111523 p. 572 (a. 980): -o qui est super 8) charte, document: Dn'L. Otton. IIJ 422 (a. 1002): aqua... vobis donamus. universa predia illuc per cartarum -nes pertinentia. munneria, -cf. r. monneria. DIPL. Henr. fI 73 p. 93,32 (a. 1004): quicquid veto in munnerius, -i M. V. mon erius. -nibus vol preceptis a nostris antecessoribus... factis munosoluin, -i n. y. monosolum. continetur. ACTA Phil. Aug. J 70 p. 91 (a. 1182-83): 45 munsceipha -e f. [a. h. a. muii(t) scerf, spi. de omnia que in -ne patris nostri surit designata. muntpenninc ou muntschatz] prestation versée pour 9) approvisionnement: a) en général (cf fr. 'pain s'assurer une protection?: CARTuL. scrin. Col. A II a de munition'): ROTUL. scacc. Norm. I p. 22a (a. 1180): p. 68 no. 10 (a. 1163-68): qualiter ego... domum idem habet in -ne castri de Bonavilla blada, vina, et imam... ab Benigna et sua f ilia Liverade comparavi, bacones et caseos et moretum. ib. p. 23a: pro 7 modus 50 et... Herimannus et advocatus -a penitus deposijit. et 22 minis et dimid. frumenti ad mensuram de Neef la muntanea, -e f y. montanea. niissis in -ne castri de Neef la. b) équipement d'un navire: muntator, -is In. [monto 1.1 sergent à cheval: Lm. KaroL. scacc. Norm. II p. 52a (a. 1198): pro 2 navibus fig. Scacc. p. 142: Rogerus f ilius Odonis tenet feodum muniendis nautis et alus -nibus. unijis mulitis et trium -uni (Lin. rubeus 1 p. 272. 967 munthurgium - munus 968 y. F. Vinogradoff, Engiish Society in hie EIeventh Cen- concedimus. Ivo epist. I p. 136: Lamberto... episcopo, tury p. 71 n. 2 et Una Apps, The Muntatores dans EHR Ivo... sincere dilectionis -us. expression: sui muneris 63 [1948] p. 528-33). esse (grâce à lui): COLL. Salern. V p. 205: si enim muntburgium, -i n. y. mundiburdium. curat, non sui -cris est sec! fortune. muntea, -cf y. montea. 5 B) donation: 1) en généra!: VrrA Ansb. p. 625,6: pluri- muntiburgium, -i n. y. mundiburdium. ma predia predicto loco Fontaneliensi... felici -ere lar- munticellus, -i m. y. monticellum. giti surît. RuorNo chron. a. 882 p. 120,1: christianum munto 1. pour monto avoir la valeur de, s'élever à se fieri pollicetur, si ci -ere regis Fresia provincia con- (en pariant d'une somme d'argent): OBERT. SCRIBA a. cederetur. DIPL. Otton. I 122 (a. 950): ut hoc nostre 1186, 183 p. 68: tantum paimum quod -at de capitali 10 largitatis -us... maneat inconcussum. THIETM. 376—T s. dr. jan. LXXII et dr. III!. tT8Ti&pta que -era regalia seu imperialia detine- munto, -nis m. y. 4• multo. bant... igni comburebat. ADEMAR. hist. III 36 (éd. muntonus, -a, -um, V. muitonus. Chavanon p. 159): pro monasterio Brantosmense muntpurdius, 4 m y. mundiburdus. quod ab en episcopo in -en exposcebat. CARTUL. S. muntuita, -e f. [multo s. forme muntol redevance 15 Joh. in Val!. 28 p. 17 (a. 1120-27): cultello cuius obla- payée en moutons ou par une contrepartie en espèces, mou- tum est -us istud super altare sancti Nicholai. GUIBERT. tonnage: CARTA a. 1062 (Tiraboschi, Storia dell'augusta Nov. vita II 2 p. 108: pnivilegiis, a plerisque pensioni- badia di S. Silvestro di Nonantola II p. 194): pro opens bus... et claris -enibus aucta est. 2) expressions: a) et pro porcata seu -a solvat. y. mzdtonagium. munere avec adj. ou gén. qualifiant la donation (à titre munumentum, -i n. y. munimentum. 20 de): Dia. Ludov. Germ. 7 (a. 832): ut... easdem res munus, -cris n. forme: manus: MIRAC. Euphebii ex nostra auctoritate beneficianio -ere possideat 332,6. (CARTUL. Rhen. med. I 71 [a. 844]). lb. 292 (a. 1017): I) cadeau, présent, offrande: A) en général (PAPM5: ea ahana honorari aliquo decrevi -ere dotario. THIETM. -era, dona, emolumenta, premia. obsequia que pauperes 6,83: gratuito -ore suscepit. ROB. Toalci. chron. (a. 851) divitibus loco -erum solvunt. UouTIo s. y. dono: donum 25 P. 9: urbem Carnotensem stipendii -ere ab ipso ac- i. e. -us, sed donum Deo, -us homini. item donum cepit. b) avec gén. (en vue de, pour obtenir): Con. honorarium, -us debitum ut patrono; nam proprie Arp. cont. I p. 24 (a. 1067-1267): ego Petrus eterne -era dicuntur obsequia que pauperes Ioco -erum sol- retnibutionis (sic) -ere monasterium... construxi. vunt): I) au propre: ANNAL. TU. p. 219: quomodo C) (droit canonique) prix de la simonie: PEn. DA- germanum suum honorifice direxisset cum -eribus. 30 MIÂN. epist. T! I col. 257C: ut tria dicantur -erum ge- HRABAN. epist. 2 a p. 382,32: non estimat quantitatem nera, scilicet -us a manu, -us ab obsequio, -us n lingua. -eris sed quantitatem devotionis. HRABAN. hem. I 58 Siquidem -us a manu pecunia; -us ab obsequio o- col. IOSC: nihil... iniquius est quam -era accipere in bedientia subiectionis; -us a lingua favor adulationis. iudiciis quia -era excecant prudentium corda. ANNAL. URBAN. 11 epist. 273 col. 530': qui easdem tes eccle- Berlin. p. 7: legati... ad Hiotharium pervenerunt eique 35 siasticas non ad hoc ad quod institute sunt, sed ad epistolas et -en detulerunt. AcTus pont. Cenom. p. propnia lucra, -ere lingue vel indebiti obsequii vel 7 19: cuncta propnia in -us Salvatonis detulerunt. Go- pecunia largitur vel adipiscitur, simoniacus est. GER- DESC. SAX. opusc. gram. I P. 416,12: dli regem regum Mois. edif. 39 p. 161,19: -us debitum est quod offertur Deum viderunt... et insuper ci -cia obtulerunt. ib. II legaliter. .Çindebitum7..fluo offertur Çliberalit,,^ -us p. 430,14: -cra magorum. WIDuK. 3,9: aureis -eribus 40 contra debitum, quod offertur venaliter. Snns. TORN. amorem regine super se probare temptavit. GLOSS. AA somma 1,1 p. 122: pretium corporale est -usa manu ut f p. 450,37: dignus -etc, dignus pecunie. VrrA. Henr. IV peainia, vel -us ab obsequlo ut assiduum servitium, 13 p. 43,10: extremum -us patris, anulum videlicet et vol -us a lingua ut favor adulationis. gladium... f ilio portans. spécialement en parlant du D) objet offert en contre-partie d'un cadeau ou d'un yin: HROTSV. Gong. 218: gustantes bachica -en le- 45 service, récompense ou compensation (Episr. Wrm. titia. 2) au figuré (bienfait, faveur): Ewrn. Carol. 10: I 65 p. 110,29: dona sont que voluntarie dantur.-er& eique ut ad conspectum venire non cogeretur, pro que pro aliquo -ere vel mercede offeruntur): 1) argent 14y nupt. c-' magno -ere concessit. WALAIInt cairn. 5,16,6: -us re- verse en contre-partie ou rançon: FULC0. MELD. t5JYt?v, colo pacis, amoris opus. ib. 5,19,3: infusum letheo -ere VII 334: ludas Scaniothes Dominum qui -ere tradet. somnum. ib. 5,33,1: -us amoris (cf. HRABAN. catin. 50 ib. VII 834: doctorem vendit pro -ere. Trnnns. 8,4: cum 28,5). POETA SAxo 1,169: a quo patricius preclaro -ere uxorem suam a captivitate non pisset absolvere... factus. FR0UM. carm. 28,6: ignibus extinctis face desunt suscepit eam ex -etc. GIL0 hist. Hier. VI 301: pavens -era lucis. Dia. Otton. III 114 p. 526,14 (a. 993): Turcus aperit sine -etc, portam / hostibus. HELM. 108 eligende inter se abbatisse... -us, gratiam et licentiam p. 214,4: renitentibus christianis centum marcas offe- 969 munus 970 runt in -etc. 2) au figuré, récompense: WALTE. SPIR. idem. Pray. 182. Miss.: Deus, de cuius -ere venit, ut Christoph. II 6,77: nom benefacta mihi referant pro tibi à fideibus tuis digne et laudabiiter serviatur. ib. -ere pondus J supplicii? THIETM. 5,14: in maiorem Miss.: ecclesiam tuant.. miseratio continuata mun- promissi -cris desperationem. GUTIIERT. Nov. gesta det et niuniat... et ton semper -ere gubemetur. 2) vie Franc. JI 2 col. 70013: bella proponimus que in se 5 éternelle reçue par la grâce de Dieu: DIPL. Ludov. habent gloriosuin martyrii -us. VINC. KAnt. chron. p. Germ. 50 (a. 848 ?): su mi -cris donum nobis a Do- 166: utraque virtus vincere studeat alteram; neutra mino inpertiri credimus. . gon. 6,18 (a. 929): tamen alteri -us invideat victorie. 3) remerciement: ob amorem supemni -cris. CARTIJL. Saviniac. 428 p. 231 HRABAN. carm. 11,48: mens tibi devota -era grata (c. 1000): intuitu superni -cris stimulatus. EIJGEN. ferat. PnR. ALF. dise. cler, p. 41: si quid de eius dictis I0 VULG. sylI. 14,2: servus Dominum crucifixit et post vet factis mente retines, eloquere et habebo pro -etc. pia -era sumpsit. 3) dons du Saint Esprit: JONAS AurtEL. 4) cadeau, présent pour corrompre quelqu'un.: GERARD. inst. reg. col. 288B: sanctorum qui cum Domino reg- MORES. delib. p. 153: loquantur incommunicabile no- nant documenta sancti Spiritus -ere prolata. RAOBERT. men lapidibus et lignis non imponere, qui mendaces Matth. col. 6570: -us enim et donum Spiritus sancti et impios iustifaciant pro -eribus. ib. p. 245: quantis 15 per impositionem manus et per orationem. AUDRAD. involvimur eulogiis (i.e. elogiis), qui ... levissimo ob- carm. I 390 p. 83: Spiritus ipse Dci... / ... septeno lato -ere eosdem iustificare non timemus. -ere dotat. ALMAN. Niv. p. 170,14: repletus E) objet de prix: VITA Aidui II 24 (PluMmer Il p. sancti. GERARO. Suuss. Rom. mtr. coi. 1750: 301): hommes plebis istius veniebant ut sua -era apud ffitiishunc sanctus ditavit -ere tau. 4) le Saint Esprit sanctum Aidum in custodia commendarent, ib. nun- 20 personnifié comme manifestation de la grâce divine: ciatum est... quod multa -era plebis in custodia apud PRUO. predest. col. 1341 D: Filii et Spiritus sancti quos sanctum Aidum essent. VITA Endei 19 (Plummer II p. sapientie ç-saip vocabulis appellare voluisti. PEn. 68): casula auto et argento ornata inter ecclesiastica LoMB. sent. 131,2: cuin vellet singularium in Trinitate -era quondam habebatur. personarum insinuare propria, eternitas, inquit, est in F) prestation: Ivo pan. 11 48 col. 1092A: ut nullus 25 Patte, species in Imagine, usus in P5. Auousr. omnino -era exigat a presbyteris propter emendationem spir. -et an. 6 col. 783: omnis usus deitatis est ex -ere ecclesie. PETR. Vier'n. . except. 1 62 p. 315: ut nec illi quodam modo namque quasi proprior (aL propior) nec famuli eorum... cogantur prestare sordida -era videtur nobis esse Spiritus sanctus, utpote Patris et et extraordinaria et personalia. Filii -us. 5) hostie eucharistique, saintes espèces: Ç' G) imposition, taxe: 1) au propre: CARTOL. match. 30 HINCM. REM. epist. (Zeitschr. f. Kirchengesch. X p. Misn. 11 372 p. 259,16 (a. 1156-70): a civibus... civi- 122): absque viatico -ere moriatur. CARTUL. Sax. II \ tatis se nullum peticionis -us requirere promisit. 816 p. 578 (a. )7Smnesacrificium quod nos dicimus COMESTOR hist. schol. col. I710À: dicuntur autem mu- -us ecclesiasticum et opus ecclesiasticum et -us rogificum nicipia, vicina rota civitatis qjiita.ve1jrjbuta ab omni familia illius terre reddatur. Joi-r. AMALF. soMint civitati. CARTUL. S. Cruc. Aurel. 85 p. 162 35 niirac. 44,21: intravit in sacrarium et sumpsit corn (a. 1175): quod circumpositi parrochiani episcopali et illis de sacris -eribus. GUILL. T yR. hist. rer. transm. matrici ecclesie annis singulis... -us oblationis impen- VI 16 p. 262: legionibus universis celesti -ere satiatis. dant. 2) par métaphore: EKICEH. IV pict. Sangall. 90: Pray. 186. Miss.: anime nostre divino -ere sociale... ad funus solvit lacrimabije -us. VrNc. KADL. chron. p. hoc pociantur desiderio. 6) office divin, la messe: Pray. 140: dum fatale -us a se iam exigi sentiret, testamen- 40 127. Miss.: adesto, Domine, -eribus innocentum tales mandat conscribi codicillos. festivitate martirum tiiorum sacrandis. 7) (eccl.) R) sens religieux: 1) don de Dieu, grâce divine: PAUL. offrande, sacrifice: GERARD. MORES. delib. p. 224: DIAc. epist. p. 509,25: si feux vigeas de -ere Christi. si offers -us ad aram (VULG. Matth. 5,23); si adver- AGOBARD. Amal. col. 344A: non est hoc opus verbonim timus illud altare, quod in Ecclesia eminet, nos non sed divini interni -cris. POETA SAXO 2,104: Carolus 45 ad illud, sed supra illud offerimus, -us, ut perveniat divino -ere victor (Doc. Luc. V 3,93,7 (a. 916-17]). ad altare illud, de quo ecclesia catholica Ioquitur In- Dut. Conr. J 5 (a. 912): Chuonradus divine largitatis troibo ad altare Dei (VULG. Ps. 42,4), ad Deum. ib. p. SILIç. GUILL. PIcT. gesta p. 44,21: un1vtTsAïieerga 225: ideo quando offerimus -us ad aram, ut dictum se vel a se fideliter acta, humili pnidentia -cri divine,... est, ad Deum dirigimus sive orationum, sive missarum, reputavit. Toii. FI5cAMN. conf. theol. II p. 328,216: 50 sive omnium, que in nomine Christi agimus. ib. p. 226: eam -ere sancte resurrectionis et immortalitatis glori- cum offers munus roumi ad aram (Vuw. Matth, 5,23), ficans. lois. SARISB. enthet. p. 26,710-711: Filius utique -era nostra orationes sont, que offerimus. 8) eterni Patris et Virginis aime J natura Deus est, -ere reliques: HRABAN. carm. 72,3: virginis hic matris con- factus homo, J -cris est, quod homo vetos verus Deus duntur -era sacra. VITA Gerard. 21: ad locum ubi 971 munusca - munuseulum 972 predictum sacrum -us corruit (j. reliquie s. crusis, que D) devoir rendu, dévotion: EKIŒLs. IV. bened. I a collo monachi pendens in aquam decidit). 51,28: -etc, relliquias mette, veneremur agyas (glosé: J) (au figuré) dons innés, talent. HRABAN. epist. 46: obsequio). quam sui spiritus -etc... illustrat. WALÀHFR. carm. E) investiture: 1) féodale: T.UIETM. 4,3: Heinricum 5,2,13: -era mentis, / doctrina, mores, carmina, dicta, 5 ducem, qui tune Bawariis atque Carentis prefuit -ere animum. NAODA Cyr. J prol. 14,56: preclari ingenii prefati imperatoris. 2) ecclésiastique (collation des perfunctus -eribus. GUILL. Picr. gesta p. 50,22: enu- évêchés par l'empereur): THwrM. 3,4: huius vice Wari- trierat... in f ilia quod -eribus paternis multuplo pre- nus eleccione et iniperatorio -ere protinus ungitur in ponderaret. ARCHIPOETA 6,12,1: unicuique proprium archiepiscopum Coloniensem. ib. 6,88: vestra electione dat natura -us. ADAM S. VICT. p. 57,4 y. 24: bonorum 10 communi et -ere regali huic episcopo indignus succede- corda ditas / -ere scientie. ADELARD. BATH. eod. et div. bam. GERH. AUG. vita Udalr. I p. 387,25: tex... in p. 15,20: naturam universis prepotentem -cribus. ib. p. manus eum accepit -ereque pontificatus honoravit. c) 18,5: quantum hommes pecudibus -ere rationis prestant. munus consecrationis., collation de l'épiscopat par le J) oeuvre littéraire: WALAHFR. carm. 5,3: suscipe Métropolitain: GULLL. TYR. hist. rer. transm. XVII 26 p. parva tui... / -era Strabonis. HRABAN. carm. 2,1,1: bec '5 804: mortuo... Sydoniensi episcopo, substitutus est ci tibi, sancte pater, devote -era trado. abbas canonicorum regularium... per manum... Tyren- IJ) fonction: A) charge, office (GLoss. col. 96,43: sis archiepiscopi, -us consecrationis dicitur recepisse. inmunus sine -etc): 1) en général: GLoss. Nov. 225,17: munusca, -e f [munus] petit cadeau: CAWruL. sordida -era ut coquere calcem, arenam f odere. ANNAL. Eugub. 404 p. 305 (a. 1190): promitto date tibi -a ad Xant. a. 812: cum honorificis et imperialibus -eribus. 20 ahiain personam X solidos. AIM0IN. FLOR. gesta Franc. P. 81: Marcus referendarius munuscularius, -i m. [munusculum] celui qui offre huic -cri prepositus. WIDUK. 1,39: ranis fuit... quem un présent ou qui occupe un office: Jou. SAlusu. policr. preclaro -ere aut officio vel aliqua questura non pro- 3,12 p. 209,29: sed sinon modo promissores sed -os in moveret. CARTUL. Mai. Mon. Turon. p. 68 (XIIes.): gratia illius quem captas antecedere pergis. UGUTLO abbas factus monachus et -us abbatiale resignavit. 25 s.v. munio: -us qui pro munere servit vel qui munus GUILL. TYR. hist. rer. transm. XVI 12 p. 725: antequam dat. legationis functus esset -etc. 2) spéc.: a) bénéfice munusculum, -i m. forme munusclum: RADULE. TORT. Bened. p. 411,9: 1) petite offrande, don gratuit (souvent ecclésiastique (office et les biens qui lui sont attachés): e- SIJMMA Trec. p. 8,10: professiones quidem iste in divi- expression de l'humilité: 'de peu d'importance'): CARTUL. nis ministeriis seu in opere pietatis consistentes -era 30 Sithiens. I p. 70 (a. 807): mihi complacuit ut aliqua sunt, id est honora cum necessitate iniuncta sive ah- -a race parvitatis Domino conferre deberem. VrrA Lamb. quant dignitatem adnexam habet sive non. b) bénéfice p. 608,20: in die sacrum precissionis capillorum inter féodal, fief: LiculuNus VIII 616 (PL 212) col. 447D: alia diversarum specierum -a septuaginta auri sohidos quod si contemnit agendum / -ere privetur. predicto magno patri contulit. Lupus epist. 45 t. J p. B) qualité attachée à une fonction: SMAR. colI. col. 35 142 (a. 845): -i similitudinem, quam nimia verecundia, 377 A : ut peccatis turbarum commoti, quo quasi secu- quod aliud non habui, celsitudini vestre direxi. BULL. nus tranquilliusque vivant, -us ecclesiasticum deserant. Casin. 1137,46 (a. 898): tibi, virgo Maria, -um tribun. GRATIAN. I dist. 55 c. 1: qui de monastenialibus di- FRECULPU. chron. II. pref. col. 1115 D : quodnam -um sciphinis ad clericale -us accedit. meo labore congestum tue offerrem almitatis flagrantie. C) tâche, devoir: 1) découlant d'une fonction: EKKEH. 40 VIrA Sadalb. p. 63,11: quid tante matri -i deferret. IV bened. I 3,13: leviticum -us benedicat tninus et CARTUL. Sax. III 860 P. I (a. 948): offero -um sancte unus. Ivo epist. I-p. 146: videte... si officii vestri -us metropolitane ecclesie. TlRoTsv. gest. 132 p. 208: cui expletis. GU!LL. Tut. hist. rer. transm. XVI 12 p. 724: rex grati&se celi -a tante contulit. ODmo CLUN. epitaph. id ci -cris iniungitur. ALAN. INs. Anticlaud. Ii 319 p. Adalh. p. 643: parva -a, que tibi delegavit Adaiheida. 82: ut cicius possit -us complere quod instat. 2) moral: 45 CARTIJL. archiep. Magd. 169 (a. 108e: pistorem, super WALAHFR. carm. 5,5,43 per immensum pietatis -us quo nos rogasti, misimus tibi cum instrumentis suis et -is amice. id. Wett. 94: quod tibi -us erit. TJ-JIETM. 6,65: nostris. Ivo epist. p. 18 (a. 1091): credo prudentiam tuam quantum pietatis -s mihi indigno studuisset impen- -o hoc quasi quodam monitorio vigilantiam meam exci- dere. (spéc.) tâche terrestre (dans une expression signi- tare. CARTZJL. Carit. 40 p. 108 (a. 1100): hoc parvulum fiant mourir): WANDALB. martyr. 621: Marcus Mar- 50 -um... offerimus. VIrA Vincentiani p. 121,9: dedimus ci tianusque son implent J -ere quartum client. ad id -a que habere potuimus. VITA Otton. III 2,13 p. 58,18: muneris (à cette fin, pour ce travail): COLLE. TYR. hist. filiis... potentum anulos et baltheos... vel ahia que- rer. transm. V 15 p. 218: ehiguntur ad id -cris vin no- libet preciosa -a eontulit. GIRALD. topogr. pref. p. 21: biles. ib. passim. aurea -a. 973 muo - muraneum 974 2) eulogies, cadeau d'objets bénis: VrrA Leutfr. p. 144: des murs: ACTA Pont. 74 p. 112,19 (a. 1119-71): benedictionis -a singulis fratribus mittens. quieti ab omni terreno servitio. .... corveiis, -is, los- 3) ex-voto, don votif: TRANSI. Gorg. I p. 596: quod- sagiis, avenagiis. ACTA Hein. 11,1 388 p. 519,25 (a. dam -uni a capite ipsius f urtim abstulerit, 1160-73): vel gardis vel fossatis, vel -is, vel cura- quod nosca vocatur. TRANSL. Rigob. p. 79,12: non 5 gus seu quibuslibet allis terrenorum servitiorum exac- abnuit -um proprie candele eidem sancto. TRANSL. tionibus (cf. ib. II 513 p. 71,23 (a. 1172-78] et 728 p. Libor. I 26: obi vidit pluies... in honorem sancti Li- 355,12 [a. 1177-891). baril ad eius loculum iactare -a. UFFING. Ida 1,19: murale, -is n. u. muralis. oblatis ergo suis -is cereis coepit reptando... sacratam muralis, -e 1) adj.: a) mural, appliqué sur un mur: glebam appetere. Oniw SuEss. transi. Sebast. p. 396: 10 NOTK. BALB. gest. 1,30: ecclesie... laquearibus vel votiva -a mittit. MIRAc. Wulfr. I p. 378: cumque ad -ibus adornande picturis, b) constitué par des murs: sacrum adscendisset aitare, votiva sancto -a obtulit. GERÂRD. SuEss. Rom. metr. coi. 177': est ibi nain 4) tribut, impôt versé en échange d'une grâce: Dut. castrum, -i robore f irmum. Pzrit. DAMIAN. ined. (Revue Otton. I 4 (a. 936): ordinationes eis abbatibus episco- bénéd. 67 [1957) p. 163,185): sicut ergo -is machina sine pus de Magontia absque -o faciat et tabulas benedicat. 15 cemento constnicta perfiantibus ventis evertitur. ALEX. (Xles.): CARTUL. Paris. I p. 57 femme que ex abbatie NECIC. utens. p. 103: moles -is, ex cemento et lapidibus docte fuerint in monachorum potestatem a nullo un- constructa. e) qui a rapport aux murailles, des remparts: quam ex ipsa potestate abbatis repetantur, nec aliquod TRANSL. Pus. I (pref.): illa... duritia... approbationibus capitalitium neque ullum -um eis requiratur ab ipsis. validis quasi quibusdam -ibus machinis infracta et ex- CAlCUL. Rhen. med. II 133 (a. 1194): propter pauca 20 pugnata est. DIPL. Karolin. p. 442,37 (spur. XIes.): ut -a, hoc est solam marcam, ipse cum unico tub.. ab locum et sedem regiam pro -i presidio contra omnes muni querimonia desistebant. turbines episcopi duœs... tueantur. PETit. TUnER. hist. II muo 1. V. muto. p. 22: turres ligneas quo possint -es tiirres sternere. I. mura, -e f [murus] mur, muraille: CARTUL. FULCH. hist. Hier. 11 46 p. 560: duas turres -es... extuie- Fuid. B. 266 p. 383,1 (a. 800): ab une latere habet 25 flint. RADULF. CADOM. gesta Tuner. 35 p. 631 : -is custodia sanctus Martynus, ab alio latere habet Gozza, tertio grandinem saxeam pluens. UGUTIO s.v. munio: -is ,-e, et quarto latere est antiqua -a. CARTUL. Saviniac. ad murum pertinens. Lioulut4us2,Sll: protinus ingenti 21 p. 24 (a. 888): -a antiqua que a paganis fuit de- -ia pondere princeps / attolli tormenta iubet, que grandia structa. CARTA a. 904 (Tiraboschi, Mem. Mod. saxa / incutiant validis agitato verbere muris. (spéc.) 87,11): prope -as civi(tat>is nove. CARTUL. Clun. 30 astreint à la corvée du 1muragium': Lui. Domesd. I 154: 1452 p. 442 (a. 936): terminent campus... -a finalum. propterea vocantur -es mansiones quia, si opus fuerit, COD. Lang. 716 col. 1251 (a. 970): salas duas cum murum reficient. areas in qua extant, coin et petras superabente. 2) subst. masc. ou neutr.: a) mur: DIPL. Karoli III POLYPT. Aqu. I 369: secus -am civitatis. CARruI. 18 (a. 880): donavimus illi de nostra terra uaam legiti- Saviniac. 652 p. 331 (a. 1018): dono... monachis ad 35 main una cum -e coherente. Miit&c. Liutw. edificandum,plantandumetconstruendumipsumlocum 19 (MG Script. XV p. 1267,7): altitudine turris Iocum -as vetustas circuitum ipsius ecclesie. CARTUL. Bugeli. 4 ornavit ac -i sepe monasterium circumsepsit. RADULF. P. 7 (a. 1114): porcionem de pecia una de terra cum CADOM. gesta Tancr. 25 p. 623: parvissimi numeri -as super abente. robur maximum -em contra obiectat audaciam. CARTUL. 2. mura, -ef [angl. moor] lande inculte et maréca- 40 Eugub. 145 (a. 1141): vinea... que est posita in -e. geuse: CARrA a. 1186 (Stenton. Danelaw Charters p. b) (au plur.) muraille: ADNOT. cod. lustin. p. 261,22: 201): noveritis me dedisse... totam -am cum salina et -ia deserta... edificare. HENR. HUNr. hist. 8 p. 392 (p. omnibus pertinentiis eius que est a boreali parte -e. cf. 274 éd. Arnold): resonabant colles, resonabant urbis mira et 5. mora. -ia. GIRALD. vita Galfr. IV p. 406: ab rubis et castri -ibus 3. mura, -e f (ong, et sens inc.): Con. trad. mon. 45 non remoto. Lunael. 129 p. 76 (a. 824): dono in marais Lantperthi muralus, -i m. [il. morale, murale quarto di tronco abbati, hoc est quod dicitur ad Muron, un latitudinem segato d'ina conifera',' d'origine préromane; cf mo- dono virgas Y in pago Salzpurccauue in loco nuncupante rellus] poutrelle de bois: CARTA a. 1134 (Cecchetti, ad Uuengi ad illa -a hoc dono contra unum cabailum... La vita dei Veneziani nel 1300 (Archivio Veneto XXVII et vos illa -a perpetualiter abeatis. 50 1884] p. 102): pilloaas, -os, trabes et modiliones. muradalis, -is m. r. muratale. muraneum, 4 n.? [munis] forme: muranium: DIPL. muradalus, -i m. y. muratale. Merov. III A 6 p. 122, 34 (spur. c. 835-40). enceinte muradare, -is n. Y. inuratale. de murs: Nori.z. BALB. martyr. col. I071A: sed in muragium, -in. [cf fr. murage] corvée pour l'entretien ipsa gloriose noctis vigilia, dum missarum celebrarentur 975 muranium - rnurdrum 976 solenmia, subito palatium regale intra -um divino igne murcatus, -a, -uni [murdus] brisé, mutilé: WALTHA- succenditur. DIPL. Merov. III A 6 p. 122,34 (spur. mus 1376: belliger ut framee -e fragrnina vidit, indigne e. 835/40): infra murania Caenomannis. tulit. muranium, -i n. i'. muraneum. marras, -a, -um tronqué, coupé: RUODL. V 131: simia muranus, -a, -un [munis] entouré d'un mur: AcrA $ nare brevi, nate nuda -aque cauda. Gaugerici II 68 (AA. SS. Aug. II p. 689t): altare quod murderium, -i n. [murdnim, y. L 54 ss.] meurtre: intra -um ambitum crypte erat, servavit. CARTUL. Naudin. I p. 105 (a. 1081): cos quietos clame, murarius, -i in. [murus] maçon: ANNAL. Lauriss. ab omnibus placitis et querelis... de -o et latrociniis. [murdro 1.] formes: muldra: CARTA p. 155: ad castella sua munienda artifices et -os mit- murdra, -e f tendo. LIBELL. Baw. et Car. 11 p. 12: misit Liuprammus 10 Heur. la. 1130 (P. R. O. Anc. Deeds A 7575). multra: archiepiscopus magistros de Salzpurc -os et pictores, CARTUL. S. Lupi Trec. 32 p. 57 (n. 1161). tourna; C.&n- fabros et lignarios. TUL. Glannafol. 66 p. 410 (c. 1125-29). 1) meurtre: murata, -ef. [murolj mur, cloison: OBERT. SCRIBA CARTA Heur. la. 1130 (P. R. O. Anc. Deeds A 7575): a. 1190, 224 p. 90: omnes tabulas que opus fuerint ad sint liberi de... placitis omnibus iusticie regis de -ldra axerium tuum... pro claudere, cooperire et facere -am 1$ et latrocinio. CARTUL. S. Lupi Trec. 32 p. 57 (a. 1161): et talamum et coretorem. nisi pro f orefactis furti vel -Itre vel raptus. 2) connais- muratale, -is n. [munis; cf esp. muradal, muladar] sance du cas de meurtre par une juridiction: CARTUL. formes: mulatare: CARTUL. S. Emil. Cocu!. 265 (a. 1086). Glannafol. 66 p. 410 (c. 1125-29): monachis totum do- muradalis: CARTA a. 1185 (Staaff, Et. dialecte léonais minium laicale donavi, preter exercitum retro edicti et p. 5,19). muradalus: CARTUL. Elisont. 152 (a. 1173). 20 -tram hominum et raptum mulierum. 3) composition muradare: CARTUL. cath. Burgens. 170 (a. 1135). mura- pécuniaire payée par le meurtrier en compensation de son ta!: CARTA a. 1073 (Hinojosa, Doc. Leén y Cast. 29). crime: LEGES Edw. Conf. retr. 16 p. 642: unde -a venit CARTUL. Elisont. 102 (a. 1129). muratalis: CARTUL. in Angliam. y. murdrum. Vega 57 p. 82 (a. 1163). mnrdrator, -is m. [murdro 1.] meurtrier: CARTA a. endroit entouré d'un mur: CARTUL. S. Emil. Cocul. 265 25 1166 (Assisa o! Clarendon. cap. I ap. Roo. HOVEDEN. (a. 1086): in illo mulatare qui prius fit parrale. Doc. S. chron. 11 248): roberator vel -r vel latro. y. murdritor. Fac. 344 (a. 1106): cum suo palumbare et suo -e. CARTUL. murdrcdum, -i n. lmurdrum] composition pécuniaire Elisont. 152 (a. 1173): solares... cnm sucs muradalos et payée par le meurtrier en compensation de son crime: unum ortum. CARTA a. 1156 (Brit. Borough Charters 1042-1216 muratalis, -is m. y. muratale. 30 p. 150): quieti shit.., de -is et de varus ad -um per- muratio, -ois f [mure, 1.1 construction d'un mur: tinentibus. y. mordritum. EINH. Carol. 17 (cod. A 2): ne qua hostis exire potuisset, murdrio 4. [rnurdrum] assassiner: LEGES Edw. Con!. tau -ne prohibuit. 19 p. 644: quos ipsi -erunt. murdritus homo, victime murator, -is m. [moto 1.] maçon (cf it. muratore): d'un meurtre: LEGE5 Heur. I 92,5 p. 608: -tus homo CARTUL. Imol. I 47 p. 83 (a. 1131): Johannes -r. Lit 35 dicebatur antiquitus cuius interfector nesciebatur, cens. rom. p. 304: -lims Sancti Petri VIII sol. proveniens. ubicunque vel quomodocunque esset inventus. y. CARTA a. 1198 (Bonvillano 225 p. 123): Testes... Sozo murdro et murdritus. de Clavica -r. C&lrruL. S. Mar. Nov. 165 p. 255 (a. 1200): murdritus, -i m. [murdrio 4.] victime d'un meurtre: magister Rainucius -r, testis. LEGE5 Hein. I 92,3b p. 607: si a parentibus -i su... muratum, -i n. y. myrrhatus. 40 interfectus. cf. ib. 92,12 p. 608. y. mordritus, murdratus. muratus, -a, -um V. muro 1. murdritor, -is m. (murdrio 4.] meurtrier: QUADRIF. inuredila, -e f [cf. esp. morcilla] terrain d'une forme (nIas. 1) p. 389: de blaseriis et -ibus. ib. (Blas. fuse.) déterminée: C.4RnJL. hospit. S. Joh. Hier. 1,182 (a. p. 389: de triplici iuramento vel ordalio blaseriorum 1156): ad illam -am ed de ha -a quomodo vadit ad vel -um. GI5LEB. chron. Han. p. 559,4: quod de -ibus costam de Xarino Palleio. 45 facere consueverat, illum in campo prope Namurcum murcelus, -a, -um V. 1. morcellus. igne concremari fecit. y. murdrator et mordrita. murcidus, -a, -um [murcus] abîmé, vieilli, flétri: murdro 1. [miirdrum] assassiner: ROTUL. eur. reg. REMIG. mus. p. 94: -am pro marcidam, id est antiquam. 1 60 (n. 1194): duos hommes sucs -avit. murdratus, murciutis, -isf faute de lecture pour murcintis? [munis victime d'un assassinat: LEGES Mw. Con!. 15 p. 641: et cingo? ii. cinta] enceinte: REG. Pisa. 479 p. 334 (a. $0 quando aliquis alicubi -aflis reperiebatur. y. murdrio. 1164): in via super -em castelli. murdratus, -i m. [murdro 1.] victime d'un meurtre: murco 1. [murcus] couper, tailler: NoTic. BAIS. LEGES Edw. Con!. 15,6 p. 641: parentes -i. y. murdritus gest. 1,32: balneas intrans, capot suurn pressissime et murdrio. radi / faciens cutem expoliavit, ungues -avit. murdrum, -in. [cf. REW murdrian] formes: mordrum: 977 miirelegus - murenula 978 LEGES Wil. art. 6 (Liebermann p. 487). LEGES Cnuti mure!egus, -i M. V. murilegus. II 56 (Lieberman p. 349). mulctrum: ACTA Phil. Aug. murella, -cf. y. marcha. J 280 p. 340 (a. 1189). muldnim: ACTA 1-Ienr. II, I murellus, .4 'n. [murus] forme: murrellus: CARTUL. 221 p. 359,18 (a. 1162). multrum: ACTA l-Ienr. 11,11 Magalon. 176 p. 322 (a. 1181). petit mur: ACTA imp. 532 p. 107,18 (a. 1172-78). C&wruL. S. Petr. Carnot. s Stumpf. 341 p. 487 (a. 1155): a via que est iuxta -os de 11434 (a. LIII). ACTA Phil. Aug. 184 109 (a. 1183). p. civitate C!assis. GESTÀ abb. Tnid. cont. II, IV I p. 351: ib. I 256 p. 311 (a. 1189). CARTUL. S. Joh. in VaIl. in angulo cuiusdam -i invenerunt ossa. 131 p. 65 (e. 1197). murtrum: CARTUL. Andegav. III I. murena, -e f. forme marina: ANGILB. CENT. carm. 221,17 (a. 1075). ACTA 1-lenr. 11,11 p. 575 p. 160,23 6,225 p. 371. 1) murène (poisson de mer): 1-IRABA,4. (a. 1172-82). ACTA Phil. Aug. 173 p. 96 (a. 1182-83). 10 univ. VIII, V col. 233G: -a Greci m ARNULF. MON. del. cleri 89 p. 219: hinc torques et -as. petra, lapis, silex, cos, pumex, -x, marmor, unum RADULF. CADOM. gesta Tancr. 136 p. 701: non inde significant. Ucarrio s.v. mus: hic -x, eminens vel acutum cudi -as neptibus meis. ADAM PONT. utens. p. 135: vel preruptum et excelsum saxum vel ah acumine monilia, -e sive muterne. GUILL. S. Too. cant. p. 88: montis. AELFR. Angl. Sax. vocabul. p. 38: cautes vel -as... aureas faciemus tibi, vermiculatas argento (cf. 5 -ices, scearpeste stanas. GEf&HOH. Sim. p. 256,6. ARN0 REICHERSB. scut. p. 1499° 5) buisson: UouTio s.v. mus: -x dicitur frutex vel Cf. VULG. cant. 1,10). WOLBERO in cant. 1 col. 10762: virgultum asperrimum et in acutis vel preruptis monti- -a est quoddam genus ornamenti velut catenula ex bus altum. auto contexta... dicta ob Mc -a, quod instar murene 2. murex, -icis m. [mus] forme: nom. pI. murici: lenta et flexuosa sit sive involuta. CARTIJL. Witt. II 10 GLO5S. AA p. 462,2,7. muscle: GLO5S. AA p. 462,2,2: app. I p. 413 (XIPs.): dedit etiam -as aureas, que pro lacerti -ces in brachuis. ib. p. 462,2,5: lacertis -ces .X talejitis comparate sont. brachiorum. 3) boucle d'oreille: ROB. TUMBAL. cant. 20 col. 1370.k: murga, -e f [amurca; cf itaL dial. murga et esp. murena piscis est, qui captus vertit se in circulum, ad murga] marc de l'huile: COD. Bar. 1111 85 p. 109,34 (a. cuius exemplar fit inauris, que -a dicitur, qua designatur 15 1160): reservavimus aliquantulum de ipso orto ad utili- predicatio, que in auribus inheret et cas penetrat. GALL. tatem ipsius trappeti pro iactanda ibi -a ipsius trappeti. ANON. chron. 31,15 p. 408: mulieres... coronis aureis, y. 2. muria. monilibus, -is... onuste procedebant. BERNARD. serm. murganatus, -i m. y. morganatus. sup. cant. II 4111 p. 29: -as pulchras et pretiosas que murgis, V. murgissor. sont aurium omamenta. Guan.R. serm. col. SOC: de auto 20 murgissor, -is m. [murgiso] formes: murgis: GLoss. quod possidet, -as aureas auribus vestris fabricet. ALEx. AA p. 467,1,2. murgisso: PAPLA5. GLoss. AA p. 467,1,3. NECK. nat. ter. 11188 p. 334: -as ab auribus perforatis homme rusé: PAPLAS: -o callidus murmurator, irrisor, dependentes. y. morena. illusor. UGUTIO S.V. mugio: hic -r, -is, id est callidus et murenus, -a, -um [cf maurus; cf esp. moreno] fallidus rnurmurator. GLoss. AA p. 467,1,2: murgis brun: CARrA L 979 (Antiq. II 329 p. 129 dans ALMA 25 callidus murmurator fallax. III [1927] 18): vitello -o. y. morenus. 1. maria, -e f 1) eau salée, eau saumâtre provenant de mureus, -a, -um (motus] forme morios: MON. hist. puits salés: DIPL. Otton. 111 385 p. 815,25 (a. 1000): de -a Port. dipl. 370 p. 225 (a. 1048). en pierres sèches: MON. anforas per unumquemque mensem sex (cf. DIPL. 1-lenr. hist. Port. dipl. 149 p. 93 (a. 985): casa una -a teliata II 70 p. 88,6 [a. 1004]. DIPL. lient. III 394 p. 549 [a. integra et de alia casa -a coperta a genesta. ib. 370 p. 225 30 10481). CARTUL. Clun. IV 3614 p. 776 (a. 1086): dono... (n. 1048): casas murias vel telliazas. furcam ad trahendam -am. il,. IV 3615 p. 777 (a. 1086): 1. murex, -icis m. 1) murex, coquillage dont on tirait istam donationem -e destinaverunt monachi C. ad ilium la pourpre: NOTK. BALB. gest. 2,9: Tyrioque -ice et michum. ib. IV 3771 p. 123 (a. 1100): caldariam et -am. ceteris / earundem regionum insignibus. UGUTIO S.V. ib. 3776 p. 126 (a. 1100): dedit michium et -am et mus: hic -x, -icis, piscis, scilicet coclea maris sic dicta 35 baiemam. ACTA pont. Rom. Gall. A 33 p. 71 (a. 1147): ab acumine et asperitate, qui alio nomine dicitur con- duos quoque michetos apud Grosum et Perticam in chilium vel concha, quia circumcisa ferro lacrimas puteo -e. Doc. Cisterc. 193 p. 156 (a. 1170): dedi pre- purpurei coloris emitit ex quibus purpura tingitur. Ps. fate ecclesie de -a singulis ebdomadis duas monteys. HuGo S. VJCT. best. III col. 1100: -x, cochlea est AcTA pont. Rom. Gal!. 1204 p. 352 (a. 1182): -am in maris dicta ab acumine et asperitate, que aio nomme 40 puteo eiusdem ville... confirmamus. conchylium nominatur. GuftL. TYR. hist. rer. transm. 2) eau de mer salée: MAPI'E Clav. CXXVII p. 213: toile XIII I p. 556: hec et •triti conchilii et preciosi -icis, conchilium et collige ipsum sanguinem corn carnibus, egregio purpuram colore prima insignivit. et toile -am de mari, et compones in vas, et dimittes. 2) teinture de murex, pourpre: WALAHFR. hort. 397: 3) saumure, eau mêlée de sel pour la conservation du bec quia non Tyrio Germania tinguitur ostro, / lata 45 poisson: AELF. Angl. Sas. vocabul. p. 27: salsugo, -a, nec ardenti se Galba -ice iactat. UouTIo S.V. mus: -x bryne. UGUTICJ S.V. liquo: dicitur liquamen proprie sepe invenitur pro ipsa tinctura et purpura. Vin lient. piscium positorum in salsamento quando liquat bu- 1V 8 p. 28,19: non aliam vestem querebat, nisi que mur qui dicitur salsugo vel -a, sed -a proprie est aqua rubeo -ice tincta arderet. sale commixta vel effecta gustu ad modum maris. 3) couleur pourpre: EKKEH. IV bened. 121,141: vivit 50 AMARC. serm. 4,208: cum -a pisces, allec vel habebitis et ipse palam scandens de -ice scalam (glosé: coloribus, assum I autsi plus placeat caro, condimenta anatesque. species pro genere). ALAN. INs. Anticlaud. 163 p. 59: y. maria et moyra. succensa rosarum I -ice. 2. muria, -e f [cf. amurca, roumain moure] écume 4) pierre, rocher pointu: SMAR. gram. p. CCXLII: surnageant au-dessus de l'huile après le pressurage: Uou- 981 3. muria—murisceda 982 TI0 S.V. mergo: amurca, inferior fex olei... sed -a dicitur de intus hec cibitatem inter muro et -o. Con. Amalf. I fex superior. ib. s. y. munio: hec -a, superior fex olei quia 183 p. 339 (a. 1172): inter murum et -ma in Judayca sit vallatus oleo, quasi muras, quia naturalius retinet istius civitatis. CARTUL. Cupersan. 12 (XIIes.): in -o civi- liquorem quam si esset sine fece. y. murga. tatis Caurati. y. moricinus et muritium. 3. maria, -e f [murus] forme: muries: CARTA n. s maries y. marin. 780 (Mufloz, Colecciôn de fueros 10). mur de pierres murificatus, -a, -um [munis et facio] entouré de sèches: CARTA a. 853 (DipI. esp. periodo astur. 1,331): murailles: VERS. Veron. 4: est -a firmiter. per illas -as. CARTA a. 863 (Estudios Menéndez Pidal murilega, -ef. [murilegus] chatte: UGuTI0 s. v. mus: 7/1,468): varcina... vel -a. y. muricia. -a... id est ... cata. mwialis, -e [munis] du mur: UGUTIO s.v. cancer: 'o niurilegulus, -i m. [dim. de muri1egus] faute de secundum aliam significationem qua cancellus dicitur copiste: murilegutus: ANGL. SAX. vocabul. II p. 78 intcrsticium -le. (Qs.) chat: FORM. Sangall. p. 424,6: -orum more in murica, -cf. y. myrica. foculari. ANGL. SAX. vocabul. II p. 78: cattus vel -tus, muriccia, -e f. y. muricia. aut muriceps, cat. murice m. ou f [munis; cf. il. moriccia, muriccia] 15 murilegus, -i m. [mus et lego] forme: murelegus: formes: morice: COD. Cavens. 1161 p. 206 (a. 936). acc. WALTH. MAI' nug. cur. 57,18. chat: AMARC. serm. murice: Con. Caiet. I p. 64,1 (a. 935). COD. Cavens. III IV 458: -o dormitanti cecoque tacenti / raro quid 531 P. 100 (a. 1000). mur de pierres sèches: Con. Caiet. offertur. P5. HIJGO S. Via. best. III col. 93»: musio... I p. 64 (a, 935): ascendit ad -e in loco qui vocatur stram- a plerisque muriceps seu -us appellatur. CARruL. bitu. Con. Cavens. 1161 p. 206 (a. 936): a partibus occi- 20 Anian. p. 261 (a. 1138): -os et canes vobis alicubi dentis... sicut morice de petre discurrit. ib. II 406 p. 264 habere non liceat. Wauru. ANGL. Esop. 3,3 (éd. Mc. (a. 989): sicut media -e discernit inter binea vestra et Kenzie 62,3): -us nos mures sepe legit comeditque le- vinea imperati. ib. 111 531 p. 100 (a. 1000): descendentem gendo. UGUTIO s.v. mus: -us... id est catus... quia Je- erga -e de petre maiori. ib.: asque in ipso -e qui est in gat, id est colligat mures. RICHARD. Div. gesta p. 448: pars septemtrionis. Con. Bar. V 7 p. 16,23 (a. 1086): 25 sieur -us cui malleus pendet ad caudam. ORD. Va hist. ipsa corrigia de terra in ipso lapelluso sub -e michi denique X 19 t. W p. 124: leopardi, rependo velut -i, murum pertinentes. ib. VII 113 p. 158,5 (a. 1170): vadit asque transilierunt. CARTA a. 1200 (Fuero Cuenca 2,90): qui ad -es que sunt inter ipsas terras et terras monasterii. -um alienum in columbari sua occident. REG. Sip. 4 p. 5 (a. 1129): vadit per -es predicte foreste. murilegutus, -i in. y. murilegulus. V. muricia. 30 murillum, -i n. [munis] petit mur: Con. Amaif. I 1. muriceps, -ipis m. [mus et capiol chat: AELFR. 208 p. 396 (a. 1182): ipsum -am qui exinde fabri(ca)tus Angl. Sax. vocabul. p. 23: -s, vel musio, murilegus, est insta ipse domus nostre et iusta ipse donnas de catt. P5. HuGo S. Vier. best. 111 col. 93 1): musio... Limpiasa. a plerisque -s... appellatur. PETR. DMC. chron. Cas. 1. marina, -e f. [morior; cf o. fr. mourine: cf. angl. IV 98 p. 813,4: canum, -ipum et equorum cames co- 35 murrain] épizootie, maladie du bétail: CARTA a. 1192 medere. ALEx. NECK. laus sap. div. 9,183 p. 490: -ipes (Kirkstall Coucher. clxvii p. 122): et si ... monachi ti- melius atre caligine noctis / quam de luce vident. muerint -am ovium suarurn in eadem villa. 2. muriceps, -ipis m. [mus et capio] chouette: CAIU.1. 2. mwina, -e f [g.-. aup(vç; lat. murina] vin doux: Cent. LXXI 4 p. 320: sed lace diurna refusa I -ipum ADAM PONT. utens. p. 125: potus autem tria genera ritu nimium despecta quiesco. 40 sunt apposita . .... nam et lorea, pasum (passum), -a muricia, -e f [munis; cf itaL muriœia] forme: mu- decrant (glosé vermiel; cf itaL vernaccia. y. myrrhina. riccia: REG. Cultusbon. 511 p. 228 (a. 1189). mur de 3. marina, -ef y. 1. murena. pierres sèches: REG. arch. Luce. 11,56 (a. 1032): cum marinas, -a, -um I) d'hermine ( y. 1. mus JAS): Enrii. -as et edificio super se abentes. CuruL. cath. Florent. C.&R0L 23 (éd. Halphen p. 68): ex pellibus lutrinis vel 171 (a. 1071): casa et terra et solario et -as. REG. Caltas- 45 -is thorace confecto (cf. CARM. de Karolo et Leone bon. 511 p. 228 (a. 1189): murum de Versatenne... -ccia 225 [a. 7991: lactea quippe ferunt pretiosam colla mu- de Frachigna. y. 3 muria et murice. rinam). muricinum, -i n. [munis] forme: moricinum: MON. 2) couleur gris souris: a) au propre: AGNELL. RAv. lib. arch. Neap. V 535 p. 341 (a. 1110). abL muricinu: pont. 140 p. 369,26: ille vero -o sedens sonipede. b) au CHRON. Vulturn. 2,48. muret qui double un mur d'en- 50 figuré: AGNELL. RAv. lib. pont. 141 p. 371,3: -a morte ceinte: LIB. Farf. 336 p. 186 (a. 976): -um antiquum de privetur. civitate. C0D. Cavens. II 412 p. 272,8 (a. 989): intus banc murisceda, -e m. [mus et caedo] celui qui tue les Salernitanam cibitatem inter mura et -o. ib. V 738 p. souris: UGUTIO s.v. mus: dicitur -a qui mures inter- 51,19 (a. 1022): ecclesia quem construxerunt in carte sua ficit. 983 muriscidus - murniurator 984 muriscidus, -a, -um [pour muricidus] lent, pares- 4) cri d'animal: FAB. imit. Aviani p. 355 no. V: for- seux: UouTio S.V. mus: -us, -a, -uni, homo ignavus, sitan ignotos imitato -e failis; / at mihi .. . semper asel- remissus, piger, ad nihil aliud bonus nisi ad mures lus eris. LiciuluNus 2,257: psittacon humaS equantem scindendos. -a verbis. GuLLL. TYR. hist. rer. transm. III 17 p. 137: muritium sire muricium, -i n. [murus] muret qui double 5 ursus autem, patulo rictu et -e occurrens horrisono. un mur d'enceinte: C0D. Cavens. 1157 p. 201,22(a. 945): murmuratio, -ois f. formes: murmuracio: CONSUET. a pars orienti fine -do antico. CAPTA a. 990 Vaissete, Trev. 27. VITA Ruad. 14 p. 244. faute de copiste murratio: Hist. Langued. V 151 col. 323): infra murum et -um, GERH. AUG. vita Udalr. 9 p. 396,49. casalem unum, cum ipsa curte. y. muricinum. 1) murmure, chuchotement: J0H. SCOT. glas. Mart. murius, -a, -usa y. inureus. 10 Cap. 489,7 p. 201,8: susurras id est -nes. CON5UET. murmio 4. parcourir, visiter: Uourio s.v:: -ire, pera- Trev. 27: exinde post ipsius prions digiti pulsacionem grare, circuire. tacita -ne faciunt fratres inter se confessionem. 0E- murmor, -is n. y. murmur. RARD. SILV. Adalh. p. 350: psalmorum -o. murmorium, -i n. y. murmurium. 2) murmure de mécontentement, rumeur: AcoBAlo. murmoro 1. y. murmura. 15 epist. p. 226,4: mulla -o est nunc inter hommes.., et murmur, -is n. forme: mutinas: Gtoss. AAp. 484,1,9. non sola -o, sed et tristitia et detractio advenus vos. marc. plur. murmures: GERARD. MORES. delib. p. 226. BENED. ANTAN. cane. col. 813 B : quidquid fecerint, 1) bruit de l'eau: a) bruit léger, murmure: WALARER. absque -ne fadant. BRUNO QUERF. Adalb. (sec. A) imag. Tetr. 119: -a rivorum. CARTUL. archiep. Magd. 14: ex cuius ore nunquam contentio, nunquam venit 334 p. 437 (a. 1171): aque ductum... que per agros... 20 amara -o. GAUFR. MONEM. hist. VIII, )(IV: et dum tabens leni -e. GoDEnt S. Via. fons philos. I p. 35,20: -o inde per populos fieret, accessit unus. OBERT. annal. -e dulcisono rivi. b) bruit de l'eau qui bouillonne, gronde- lanuens. p. 218: post multam -nem pacem quieti jura- ment: WALABnt. carm. 5,5,42: pelagi ferventia -a sedat. verunt. LEGEND. Gerh. minor p. 476: feux.., homo ANNAL Disib. a. 1117 p. 22,44: in semet ipsam tanto sub alterius potestate constitutus, qui sic dulce debi- sonitu demittitur aqua ut -r illius per miliaria audiretur. 25 tum servitium absque -ne letans impendit. 2) bruit en général: a) murmure, bruissement: HROTSV. 3) mécontentement: SMAR. reg. Bened. col. 148A: in Mar. 852: tacha cum -e. ib. 123: cernit... resonantes spiritalibus vitiis, id est, in contumacia, in inobedientia -e dulci pullos plumigeris volucres circumdare pennis. in -ne. ib. col. 799: in -Dis labitur peccatum. BENED. b) bruit, grondement: WANDALB. mens. 211: valide ANTAN. cane. col. 866A: -nem omnino et contradictio- celumque tremescat / -e. POnTA Saxo 2,494: vix raucum 30 nem et rancorem nesciens. GALAND. REGN. prov. 163 per saxa ciens resonantia -r. EUGEN. VULG. syll. 4,5,1: p. 96: fratresque ad -ois malum provocare. Ltt.1B. -r litui fragons. HERSF. annal. a. 1073 p. 147,7: cavebat..., ne... prin- 3) son de la voix humaine: a) murmure: BENED. cipibus regni juste -ois occasionem preberet. CARTUL. ANIAN. cane. col. 865 A: prope est ut -r patios vel susur- Babenb. I 29 p. 43,35 (a. 1161): tortiones invidie et ratio videatur quant sermo. DONAT. F.&s. Brig. mets. 35 -num collisiones. (AASS Feb. 1 15 B): cum -e turba accessit. ALAN. JN5. 4) motif de mécontentement: VITA Ruad. 14 p. 244: ne Anticlaud. 1428 p. 69: -a sola pererrant. b) supplication -cionem ceteris prestaret sanctis. à voix basse: PAUL. DIAc. carm. 42,15: primus homo 5) plaintes, lamentations: AGNELL. RAV. lib. pont. f lagitatus -e nati. SEDUL. carm. 2,34,24: pro me -r 122 p. 359,7: pro intemperatis lacrimis atque -nibus agas, blanda columba Dei. GALTER. CA5TIL. Mes. III 40 omnium... vix verba date valuerunt. CARTA a. 1160 303 col. 492B: crebrescit flebile -r. c) bruit de voix: (J. Ficker, Forschungen zur Reichs- und Rechts- ADAM Basi. 4,32 p. 265,11: potenti -e verborum. au geschichte Italiens IV 127 p. 169): audientes -nem et figuré, plaidoyer vide de sens: GERARD. MORES. delib. p. conquestionem religiosorum canonicorum ecclesie S. 226: non quippe secuti sumus oratorum -es, et rhetorum Praxedis. debachationes, qui tantum venustatem eloquiorum, 45 murmurator, -is m. forme: mormorator: GLoss. AS et non virtutem mysteriorum inmitantur. d) mécon- p. 467,1,3. qui murmure, qui est mécontent: CARTA tentement, opposition: HELM. 85 P. 166,1: -r populi a. 822 (Vaissete, Hist. Langued. II pr. 59 col. 138): adversus Suein. GERARD. MORES. delib. p. 206: totus ut... obedientes sitis et humiles, non protervi, non -es. mundus in -e contra mundi Opificem. BERNARD. serm. Bm'œD. ANIAN. cane. col. 991B: inobedientem, -cm. sup. cant. I 2 p. 12: plene -e voces. ib. 1146 p. 60: ab 50 SMAR. reg. Benec!. col. 870°: aliud ... accipiant nomen, ornai inquinamento ire et disceptationis et -is et livoris. id est -es, querelosi, Deo odibiles. Anso FL0R. epist. PETR. VENER. epist. col. isoc: ut corpus a frigore, 8 col. 431 13 : -es autem ac bilingues.., corrige. GERAiw. anima defendatur a -e. ALAN. TN5. Anticlaud. VII 65 p. MoREs. delib. p. 205: impii sunt... -es querulosi se- 158: caro Spiritui cedens sed non sine -e multo. cundum desideria sua ambulantes, et os ilonim Ioqui- 985 murmuriosus–muro 986 tur superbiam, mirantes personas, lucri caussa. VrrA rissent aquas casque se non posse bibere -arent. d) (au Altm. 10: detractores, -es, rebelles. passif) être un objet de mécontentement, être critiqué: murmuriosus, -a, -um 1) qui murmure, qui parle douce- ADAM BrEM. 4,30 p. 262,11: quam confessorum Dei ment: Onon. vis. 2 p. 345A: diligenter auscultans si voluntatem piissimus tex... in populo -ari sentiens cal- forte aliquod illius -e vocis verbum audire et intelligere 5 lide submovit ces. possem. 2) qui murmure, mécontent: CARTUL. Landeven- murmurans, -tis qui exprime son mécontentement: nec. p. 98,2 (IX s.): non ad luctum -um, sed ad Deo 1) employé adjectivement: BENED. ANMN. conc. col. gratias agendum. y. murmurosus. 981'-: si quis... frater, instigante diabolo, contumax... murmurium, -i n. forme: murmorium: JoNAs Auna. seu inobediens, vel -s apparuerit. CARTA a. 1176 (Ré- Hugb. p. 58. 1) murmure: NIGEL. Wntnc. stult. 684: TO gestes de Liège [éd. Fairon, 1933] 18 p. 9,11): quicumque -ique sonum. CARM. var. Walther 8,4: -o quiddam discors fuerit aut -s aut aliquo crimine obligatus. 2) mihi dixit, nescio quidnam. 2) bruit, rumeur: EKKEH. employé substantivement: PETR. VENER. epist. I 20 col. IV pict. Meg. 323: -um pernix sedat densata coturnix. 99 C: ad obloquentium ve! -tium detractionem. 3) murmure de mécontentement, plainte, protestation: murmurosus, -a, -um (murmur) 1) qui murmure, VITA Sig. I p. 617,27: cum... noxam -i fiicidisset. '5 mécontent: SMAR. reg. Bened. col. 731 D_ 732A : in VITA Bertil. P. 102,15: absque -o studebat adimplere actibus suis -i efficiuntur pariter et querulosi. Rut'. omnia. SMAR. reg. Bened. col. 799C: qui... cum -o facit TUIT. off. 5,5 P. I26: f ilii rebellium et incredulorum obedientiam. SEDUL. carm. I, XX 15 p. 165: absit -iim tentatorum et -orum, id. inc. 7 col. 339A• 2) bourdonnant: populo, corn marina redundet. BENED. ANIAN. conc. col. a) par métaphore: PETR. BLES. epist. 14 col. 460: quid 8l6 A : cavenda... vitia hec surit. Primo superbia, deinde 20 est inanis gloria quam venantur nisi musca vilissima, inobedientia..., -um. CARTUL. Clun. IV 2927 p. 129 (a. -a, sordida. b) au figuré: PE'rR. fiLES. epist. 86 col. 270B: 1038): sine querela et -o. versa est in nauseam -a atque confusa iteratio psalmo- murmuro 1. forme: murmoro: 'tiTA Frontis p. 352. mm. y. murmuriosus. 1) murmurer: a) en parlant des personnes: CO5M. IAPYG. muro 1. I) élever un mur, bâtir en maçonnerie (UGu- MATER. carm. col. 88J A: -et ut citius gesta sacrata 25 TIO S.V. munio: -o, -as, muro croate): Doc. Lue. V 2 p. pius. HROTSV. Sap. 5,4: quid -as subsannando? CON- 548,1 (a. 880) :casa levare et claudere seo -are debeamus. suer. Trev. 37: psalmos tantuni alta voce soliti sont ANNAL. Camald. 123,26 (a. 994): de monumentum et de cantare ac tacite super formulas preces -are. STEPH. cortivum subtus se, sicut -atum est ad castellum. GUILL. decr. I. recap. XVUJI: de conventu ad ecclesiam et de CM. 1484 p. 192 (a. 1191): et Wilielmus debet -are ex his, qui -ant vel locuntur in ecclesia hora misse. b) en 30 parte Federici, et -are domum que est ante puteum osque parlant des choses: WALAHFR. carm. 5,77,5: -ant silve. ad tectum, et super bahieo -are et cooperire et ordinare GODEFR. S. Via, f ons philos. 1346 p. 47: it -ans lapsus bene, et facere scalam. fluentorum. 2) entourer de murailles, fortifier: CARTA a. 1070 2) murmurer, protester contre, exprimer du mécon- (Vaissete, Hist. Langued. V pr. 298 col. 584): de tentement: a) abs.: WALAHFR. Gall. 2,23: fastidiosis 35 villa que dicitur Furchas si -ata fuerit. MONAST. Angl. lectoribus occasionent -andi tribuamus. GERARD. Mo- II p. 146 (c. 1140): pro onmi servitio -andi quod aEs. delib. p. 36: nostri videntes non f cris clamant, sed pertinet ad prefatum murum. GUILL. Fa. Snpn. Lond. intus -ant, atque sine iussu et interrogatu nihil mussi- p. 3: similiterque ab austro Londonia -ata et turrita fuit. tare audent, ne... aures offendant regales. ADAM CAFAR. annal. lanuens. p. 11: civitas enim per medium BREM. 3,58 p. 204,9: si-are presuinpsit, in vincula con- 40 -ata erat. PETIt. COMESTOR hist. col. 1078D: civitates iectus est, b) avec prépositions: adversus: BERNARD. rnunivit sive -avit. CARTUL. Coron, p. 71 (a. 1197): dedi serm. sup. cant. 12 p. 12: dum.., infidelis populus ad- fratribus... licentiam -andi molendinum. RIGORD. 38 p. versus promissa Dei victus tedio -aret. contra: CON- 59: civitates, propter frequentes incursus latronum, -an SUET. Trev. 8 p. 11,12: contra ipsum -avimus. LEO fecit. MAlts. chron. Cas. II 87 p. 687,38: cum... contra ab- 45 muratus, -a, -um 1) fermé par un mur: AaA pont. batem super hoc -arent. Ono Fius. chron. 4,21 p. Rom. Gal!. TV 181 p. 322 (a. 1167-76): de fonte vero, 212,1: cum pagani contra fidem -arent. PE'rn. LOMB. quem fratres ipsi in officinas suas ex Lanticio montis, Roman. 9 col. 1644C: tu miser.., qui -as contra Deum qui est a parte villaniarum, -um et clausum derivarunt. quod alium reprobat et alium eligit. in: SMAR. col!. 2) muré, pris dans un mur: CELUI. AUG. vita Udair. col. 503D: ne forte tribulationibus afflicti, in aliquo 50 27 p. 415,12: super hoc gradibus -i sepulchni densum -etis. super: TRAD. Ratisb. 768 p. 358,8: impiorum lignum tabulatum superposuerunt. invidia -ans super bac possessione nostra. e) avec pro- 3) construit en maçonnerie: GEltu. Aria. vita Udair. position infinitive, protester que: PETR. DAMIAN. ined. 14 p. 403,45: perrupto muro ecclesie, arcum -um de- (Rev. bénéd. 67 [1957]) p. 159,20: cumque amaras repe- super curvare precepit. ANNAL. Altah. a. 1065 p. 68,31: 987 muronis-1. munis 988 atrium quoddam -ont duasque turres lapideas occu- murtriduin, -i n. [murtrum] meurtre: AaA Phil. pavere. HELM. 14 p. 28,28: caminata -o opere facta. Aug. II 529 p. 72,27 (a. 1196): extra villam hommes CARTUL. S. Lupi Escer. 80 p. 84 (a. 1176): domum -am nisi de prodicione et -o non placitabunt, y. murdrum. circumdatam tossa et moto sine turri. CARTUL. serin. murtritudinum, -i n. [murtrum] droit de percevoir Col. A J p. 161 tir. 9 (a. 1182-86): aream quandam 5 des amendes pour meurtre: CARTA a. 1168 (A. Du Bourg, iuxta domum eorum inter macellos sitam, ita sicut Ordre de Malte. Histoire du Grand-Prieuré de Tou- eam in sua possessione habuemnt edificatam et -am. buse. p. j. LXXXV p. LVIII): ut habeant... crimes CARTUL. Tirol. J 490 p. 279 (a. 1195): casamentum I tes... quas... possident... in terris, in agris,... in coin combustum in Boiçano -a iuxta Odolxatuni. Jatrociniis et in raptu mulierum et in incendiis et in -is, CARTuL. BugeIl, 31 p. 44 (a. 1196): cum casa -a desuper. 10 in plagiis. UGUTLO S. V. munio: item a munis, -us, -a, -uni, muris murtrum, -i n. P. murdrum. ornatus. murtulus, -a, -ont [murtus i. myrtus; cf murta] 4) entouré de remparts, fortifié: a) au propre: ANNAL. petit myrte?: COD. Cavens. I p. 47,5 (a. 854): de -a terra Qued. a. 1020 p. 85,30: quam arcem nature ope... saxi- ipsa campense (sens obscur). genis undique molibus -am Rhenique circumferentia 15 muruclus, -i in. î'. musculus 6. adeo munitam ferunt. BALO. EURO. cari. 196,779 p. 216: murulis, -is f [morum] mûre, fruit de la ronce (Rubus at labor humanus -as condidit urbes. HI5T. Hier. II 35 fruticosus L. Rubus caesius L.): COLL. Salem. II p. p. 579: civitas... lapide magno et quadro altius fundata 191-192: succi ebuli, absinthii, cimarum rubi qui et sublimius -a. GUILL. Tya. hist. rer. transir. 19 p. 27: fert -es. y. 2. moralis. urbes -as et oppida munitissima. b) au figuré: ALCUiN 20 murulus, -i m. [munis] petit mur: Uouno s.v. munio: epist. 28 p. 202: civitas fuma, fide -a. et hic -us, -i, diminutivum. muronis, -is f [ong. prénom., cf moronusj mouron 1. munis, -i in. formes: nom. p1. mura: GLoss. AA (plante) Anagallis arvensis L.): ANGL. SAX. vocabul. p. 441,1,17. ace. p1. muras: Doc. Lue. V 3 p. 281,9. J p. 69(Xie): nomina herbarum. / ... -us, cicena mete. CARTA a. 1033 (Muratori, Est. 99,15). abtpl. muribus: murra, -e f î'. I. myrrha. 25 GLoss. AA p. 466,2,31. 1) mur: a) construction de murratio, -nis f î'. murmuratio. maçonnerie: VIrA luvenal. p. 392,50: in turre coherenti murratum, -i n. y. myrn/iatus. -o. WALAHFR. subv. Jer. col. 695 non existimandum est murrellus, -i in. y. murellus. quod fleverit Domitius pulehra moenia civitatis aut murrhina, -e f î'. myrrhina. edificia -orum. Àcuus epic. Bath. 599: -us enfin factus murria, -e f [cat. navarr. mCirria; basq. amurru] 30 de saxis pluribus extat. FROUM. carm. 11,12: concutitur malaise: CARTA S. Cucuph. a. 1152 (Balari, Origenes -us lapidoso ex aggere structus. GERM. Auc. vita Udalr. histdricos de Cataluiia 404): si de ipsa fortitudine exeat I p. 387,30: -os ecclesie indique depositos. TNIETM. malum vel -a. 1,18: antiquum opus Romanoruni -o tex decoravit... murrinus, -a, -um forme: mirrinus: Uciuno s.v. Iapideo. VITA Corb. 114: quomodo ci nec -orum claustra amarus. de murrhe, murnijin: FREcULPII. chron. 11, II 35 tranquillitatem prestare potuissent. DIPL. Hem. IV 360 14 col. 1I64A: pocula crystallina et -a. Uciuno s.v. (a. 1084): nos... Aretino episcopo Constantino irati -uni amarus: unde mirrinus, -a, -um, unde mirrina fiunt vasa. circa donnant sancti Donati, obi sedes episcopalis est y. 2. myrrha. Aretinorum, precepimus destrui. b) mur de bousillage: mursus, -us M. V. morsus. GIJILL. Tyx. hist. rer. transir. XVII 3 p. 762: clausa sunt murta, -cf. V. myrta. 40 ponteriez -o, licet Juteo; nain lapidibus regio iIJa non murtariolum, -i n. y. mortariolum. abonde. murtenus, -a, -uni [ong. inc.] forme: murtinus: Doc. 2) remparts, enceinte fortifiée (délimitant le territoire Lue. V Z p. 247,1. sens inc.: Doc. Lue. V 2 p. 247,1 (a. d'une ville): COD. Lauresh. 1979 (a. 805-813): aream 816): reddere debeamus semper in kal. Tanuarias aucellos unam infra -um in civitate Moguntia. DIPL. Karoli -inos ducentos. ibid. V 2 p. 565,2 (a. 882): aucellos -os 45 III 29 (a. 880?): terrolam... que prope -uni regium triginta bories. esse videtur iusta mansionem illius cum antemurale, murteta, -e f [fausse étymologie: pour myrteta] et tenet... eciam de terra foris -um istius civitatis. source dans la région du lac d'Averne: PA]'iAs: -a, POETA SAXO 3,23: intra -os constructa... / ecelesia morteta, i.e. aque refuse a loco mortuorum inferis. Stephani. HaoTsv. gest. 52: ceu -us iaculis obstans V. mynteta. 50 fortissimos hostis. WIDuic. 1,11: irruunt super -os murtinus, -a, -uni P. murtenus. invenientesque sine vigiliis. Dia. Otton. JI 89 (a. 974): murtra, -cf. y. murdra. ut nullus... liberos hommes... ad opus -i urbani murtrerius, -i in. [murtrum] meurtrier: Doc. Pictav. 26 faeienduin... cogere... audeat. DIPL. Henr. IV 226 p. 50 (a. 1199): nisi -i vel proditores seu latrones fuerint. (a. 1069): pontis apud urbem faciendi -ique reficiendi 989 2. inurus -1. musa 990 ius remittere. ADAM BREM. 2,68 p. 129,8: -um civitati multitudine -Hum. HIIDECARD. phys. 7,39: -s calidus circumdare. RAYM. P0D. 20 p. 293: civitas oppugnata est, et insidiantes mores... habet, quia semper fugit. est, ut compellerentur Sarraceni deserere interiorem -um, ANNALISTA Saxo a. 1026 p. 677,2: quem cum -tes cor- fracto a nostris antemurali. Lia. Domesd. 1,154: in ipsa rosissent usque ad mortem. CONR. FRIsno. gesta p. villa tam intra -um quam extra. ACTA pont. Rom. 5 323,18: necnon et -tes egressi de cavernis coetum Gall. I 34, p. 219 (a. 1139): Ursioni abbati sancti fratrum in choro perturbaverunt. Giruin. topogr. 1,27: Dionisii Remensis extra -os. Orro Fis. gest. 2 18 p. -es infinitissimi, qui et enormius quam alibi grana 120,30: civitas... -o novo et vallo non modico munita. consumant. 2) souris domestique: N0TK. BALB. gesta TRAD. Scheftl. 204a (a. 1173-74): testes... Ortolf qui 1,16: qui comprehendens unum -rem domesticum, preest -o. 10 diversis aromatibus condivit. 3) mulot: ANNAL. Altah. 3) obligation de participer à l'entretien des remparts p. 45,1 (a. 1048): -tes enim comsumpsere fruges terre. (en nature ou en argent): Dut. Otton. 1 191 (a. 958): FULCH. hist. Hier. II 60 p. 603: si... sata nostra vel hommes ipsius..; provincie... debitores saut, cum edi- -tes in terra iam... radicata dissipent. GUILL. TYR. fichs, -o et assiduis vigihis et custodiis intus et loris. hist. ter. transm. XII 13 p. 531: locustarum intemperie AC5A pont. Rom. Gall IV 67 p. 179 (a. 1155): ipsi 15 et edacibus -ribus I... fruges ita penitus deperissent. hospites non debent -um neque fessant neque vigiliam 4) chauve-souris: VrrA Filib. p. 597,10: multitudo neque ciilcitras. -Hum, qui volandi retinet usiim et ibidem erant congre- 4) au figuré: a) défense (contre le mal): RATHER. phren. gata ad cumulum, 5) mus peregrinus, hermine: EPIST. col. 389B: Domini de dogmate firmus -us. RADULF. var. I 29 app. p. 541,49: diversa timiamatiim et amo- CADoM. gesta Taner. 7 p. 610: cuius est pro -o audacia 20 muni et peregrini -ris pellicula. GUIBERT. Nov. vita tua. Oao. VIT. hist. V 9 t. II p. 338: Ambrosius Mediola- III 5 p. 147: tunicam ex peregrino -te pelliciam, quam nensis inexpugnabilis -us Arrianis oppositus est renonem vocitant. 01w. VIT. 1V 13 t Il p. 264: renonem (Con. Polon. Maior. I p. 9 [a. 1133]). GLIIBERT. Nov. de pretiosis pellibus peregrinorum -rium. ARNO REL- trop. V 2,7 col. 461 c : per -os cohibentia sensualitaturn, CHERSB. scut. col. 1520 e : vestes de peiliculis peregririarum per turres eminentia designatur virtutum. ALAN. INS. 25 -rium et de serico contexte. dist. col. 867 D : -us proprie dicitur Christus. b) ce qui B) terme d'affection: EGBERT. LEOD. rat. I 349: o B: fait obstacle (au bien): ALAN. dist. col. 868 -us quippe puer, et, quid est et cur sit aranea uatrax; I cymex, est omne quod itineri nostro obiicitur ne ad Deum, qui exiguus -s, quid sit, disce, capronus. ib. II 483: hanc diligitur, transeatur. c) limite: Ai.wR. CAPELL. 16 G P. tunicam, -tes, nolite... / scindere. 158: quamvis vestra verba sint alta nimis et profunda et 30 Il) taupe: ALAN. INS. dist. col. 868 C: -s proprie talpa, amoris subtilitatis attingentia -os. unde in lib. Reg. legitur quod -tes ebulliebant de terra et 2. munis, -i m. [cf. 2. morus; néerl. moer] terrain corrodebant extales Philistinorum. marécageux: DLPL. Heur. II 380 p. 434,37 (a. 1018): 2, mus, -sis n. [aIL Mus] brouet: FLORILEC. Audomar. de cruce videlicet usque ad -um qui vulgo vocatur (éd. E. Voigt, Roman. Forsch. VI p. 570, y. 229): bruel et de -o per media prata ad fluvium qui dicitur 35 pre vacuo stomacho si ponam -s, male placo. 1111.0E- Wrni et sic ad alterum -uni et inde ad prata sancte GARD. phys. 1,32: quenulam aut cum camibus aut in Marie. cf. ib. 392 (a. 1018). -e coctam sepe comedat. ib. 1,37: sysemeram in aqua murzella, -e f [a. fr. mardella] rive, terrain au bord coquat et sagiminis addat, et sic -s parat, et sepe d'un fleuve: CARTUL. Mai. Mon. Bles. CVIII p. 110 comedat. ib. 1,78: myntza... aut -e moderne addita, (a. 1100-1104): dedere Maiori Monasterio Sarmesias 40 bonum saporem illi cibo prestat et bonum condi- magnam et parvam, -as et molendinum. cf. CAXTuL. mentum. Mai. Mon. Dun. 160p. 150(a. 1100-1104). y. marsella, 1. musa, -e f I) muse: A) sens myth.: I) au propre marzella. (An1AIw. p. 617: camena vel piplia est -a. UGUTIO murzellus, -a, -um y. 1. morcellus. s.v. moys: sunt novem -e que secundum Pheros saut murzulln indécl. [gr. méd. soupo6&v, cf. Théo- 45 novem instrumenta loquendi ... ; astrologi... IX tas phanès, cliron. p. 545,15 éd. Classen] poisson indéter- dicunt novem sonos qui celestem armoniam faciunt... miné: ÀNAST. chron. p. 225,23: ex quo fhimine capitur theologi... IX -as dicunt novem scientias): SYLL. id quod dicitur -n. Sangail. app. 5,18: fabula Felicis componit ficta Ca- 1. mus, -ris m. I) rat, souris: A) au propre: 1) en pelle/ -as ter trinas Maiugene comites. 2) (par extension) général (Ps. Huoo S. VICT. best. III col. 931 : -s 50 nymphe: CAIU.I. pro schola Witz. 145: -am... Arethusam. pusillum animal est, grecum iii iç nomen est; quid- B) au figuré: 1) muse, source d'inspiration: WALAHFR. quid veto ex ho trahitur, latinum est. Alii dicunt -res, hort. 342: si quid mea -a veut superaddere. 2) inspiration quod ex humore terre nascantur): VITA Liutb. 26 p. poétique: NADDA Cyr. I prol. 11,50: gavisa es meliori 30,20: obducta... tota superficies cellule fuerat a -a Maronis. 3) sagesse, science: Uouno s.v. moys: 991 2. musa –muscatus 992 -a dicitur... quandoque sapientia. ROB. Toma, chron. abigitis. RoB. MON. REM. hist. Hier. VII 12 p. 832: t. I (a. 1100) p. 121: vit ingenii fiorentis et -arum a sicut - -. putredini -e confluere soient. TrIN. S. Jacobi secretis. VU p. 18: faciem tuam studiose custodi a -is inanis- 11) son: A) en général: ARIB0 FRISING. mus. p. 36: simis que guespe vel tavones vulgo dicuntur. miam -am possumus asserere, generale scilicet mono- 5 E) en particulier: 1) musca canina, mouche à viande: chordum vocis humane. B) son de la voix, voix: HROTSV. PETR. CANTOR verb. abbrev. XII col. SSB: bec aerugo gesta 1484 P. 227: gesta, licet tenui -a, cecini modulando. est etiam cynomyia, id est -a canina que acute pungit. C) chant (Uau'no s.v. moys: item -a dicitur quandoque 2) abeille: ACTA Henr. 11,11 727 p. 352,17 (a. 1177-89): cantilena): VITA Erasmi II 344: tex... gaudens magna dedit... omnes apes tocius f oreste mee de R.... et cum plebe parabat I multimodis -is mox ad Jovis ire 10 unum hominem... qui semper erit collector predic- profanum. D) émission simultanée de plusieurs sons, tarum -arum. CARTUL. Icaun. hp. 382 (a. 1187): aliquod accord: DOM. Gui'qoiss. div. philos. 4 p- 51,12: -a enim animal... a thons fugatum vel a -is captum. primitus nomen consonancie fuit; et fuit sumptum ah II) au figuré, en parlant d'une chose méprisable: ydraulicis musicis instrumentis. ARNUILF. AuRa. Ovid. ANAST. pass. Ac. 186,44: o filii diaboli, exigue et im- metamorph. V 12 p. 215,59: -e enim i. consonancie. 15 portune -e. HILDEGARD. scivias 3,6 p. 640': diversas 1H) instrument à vent: Miru1c. Dionys. p. 362: coin -as diabolicarum videlicet persuasionum abigat. S'itpi-i. quidam rusticus irrefragabiliter -a caneret, ac mulier... TORN. epist. 274 p- 345: -as inanium verbulorum sophis- coram cc saltaret. REd114o harm. inst. 7: inflatile..., matibus suis... includunt. quod spiritu vel vente impellitur, ut in tibiis, -is, 2. musca, -ef. [cf or. maskok argent monnayé] forme: fistuils. 20 obi. sing. mixe: ROTUL. scacc. Norm. II p. 53 col. I. 2. musa, -e f [Musa, médecin qui a donné son nom monnaie d'or d'origine arabe (se lit 'muse' ; variantes à un remède; cf. THE0D. Pmsc. eup. 52,85] forme: tmuc' murg' etc.; cf. Ph. Grierson, Oboli de musc, mosa: ANTIDOT. Glasg. p. 114. préparation opiacée: EngL Hist. Rev. LXVI [1951] p. 75-81): Rorut. pip. ANTIDOT. Glasg. p. 114: antidotum mosa qui facit 5 Rie. I p. 30 (a. 1193): Cli. et 1m. auri de obolis -e ad accessiones febrium. ANTIDOT. Sangail. p. 80: -a 25 vei X m. argenti pro fine suo. ROTUL. scace. Norni. antidotum pro spiriton, qui facit ad cames accessiones hp. 53 col. I (a. 1198): de CC obol' de muce. V. muscium febrium et rigoris cottidianis. COLL. Salent II p. 86: et muscze. post quartam vel quintam accessionem... dabis ci muscala, -ef ong, et sens inc.: COLL. Salem. hp. 235 opiatum ut -a. (ces.): si cardica sit cum melancolia mâta, quod ex musaicus, -a, -um [musivus] de mosaïque: GUILL. 30 tristitia, suspicione et planctu et meroris, purgabis 'l'va. hist. ter. transm. I 2 p 13: ex opere -o, Arabici egrûm cum sero caprino... Deinde dabis ei sucrigine idiomatis litterarum vetustissima monimenta. ib. VII et -am amaram. 3 p- 326: templum... marmoreis tabulis et opere -o muscarium, -i n. 1) chasse-mouche: CARM. Cent. decoratum. y. musivus. CXXXV p. 348: in -o. Obsequio gemino divisum stat musalis, -e [1. musa] de muse: ALCUIN. carm. XIV 35 opus istud; / nam muscas pellit umbracufumque facit. I p. 237: pergite, Pierides, -i pollice flores I carpere. Uaurio s.v. mus: musculetum, locus ubi habundant musar [aIl. Mauser, qui prend les souris] corneille, musce, idem hoc -um vel musculariuni vel pro multi- choucas: HILDEGARD. phys. 6,26: -r de calido aere tudine muscarum, vel pro flabello quo muscas abigimus. sous procedit, et cum iuvenis est, calidus est et fortis...., 2) abondance de mouches: Uuurio ib. CARTA a. 1118 cum in aetate procedit, frigidus erit et debiils. 40 (Cartulaire du Morbihan 193 p- 157): cum quodam musaraneus, -i m. [mus et araneus] musaraigne: baculo de quo ab eo -i infestatio propellebatur. AELFR. Angl. Sax. vocabul. p- 24: -us, screawa. Uawio muscatellinus, -a, -um [muscatus] de muscade: TRO- si', mus: -us, animal perexiguum in Sardinia aranee TilLAI! p. 11,25: parum de muscocum oleo -o. forma et muris et idem solifuga dicitur, quia diem muscatus, -i (-us) m. [2. muscus] formes: muschat: fugit, et dicitur -us cuius morsu aranea interimitur. 45 Joii. AMALF. mirac. p. 16,20. obi. muscatu: ANTIDOT. y. museranus. Reich. p. 50. musardus, -a, -uni [cf fr. muser] paresseux: ADÂL- muscade (,fruit du muscadier) (Myristica officinalis L.): BERO LAUD. carm. 182 p. 147: si musas celebres, clament: ANTIDOT. Reich. p. 50: ad emitriteos... distempera muscatus, -a, -um forme: mussctus: GWLL. CAss. I muscipilum, -in. V. muscipulum. 492 p. 196 (a. 1191). (noix) de muscade: HILDEGARD. muscipula, -ef 1) piège à rats: GLOSS. AA p. 467,1,10: phys. 1,21: de trace -a. flux -a magnum calorem habet... -a, laqueus. Uouno s. v. mus: -a a mus et capio quia si homo rincera -am comedit, cor eius aperit. GUILL. capiat mures (t. instrumentum ad mures capiendos). CASS. I 492 p. 196 (a. 1191): libras XII nucum musse- 5 2) en général, piège pour animaux: RATIER. prel. V col. tarum minutarum. 306: capti sunt in -am venantium. GERARD. MORES. muscelcon [lzoay&XŒtOV] huile parfumée au musc: delib. p. 193: aves propterea alta petunt, ne incurrant COLL. Salem. II p. 121 (XIIes.): exsiccata imguentis in laqueum, ne incidant (in> -am, ne patiantur cap- odoriferis et confortativis loca inungimus patientia turam. 3) toute chose pouvant servir de piège: Ono ut est -n, vel aliud tale. y. muscelinus et muscelleus. 10 Fius. gest. 2,39 p. 146: pontera quidem ex navibus muscelinus, -a -um [2. muscus] parfumé au musc: fecerant, sed ex ligamentorum tenaculis tam debilem, C0LL. Salent II p. 87 (XIIes.): hoc autem oleo spinam ut potins -am quam pontera diceres. id. chron. 4,1 p. et renes inunge, vel dialtea aut oleo pulegino aut -o. 185,1: naves... in modum -e colligaverat, ut per hoc r. musceleon et muscelleus. ignarum huius rei militem venientem deciperet. 4) muscelleus, -a, -non [2. muscus] parfumé au musc: 's (au figuré) piège: CONCIL. Paris. (a. 829)46 p. 640,36: ROG. SALERN. cirurg. p. 236: accipe olei -i 31, petrolei -am diaboli (Ps. BEDA hom. 54 col. 412A). NicoL. I 3 semis. y. muscelinus et musceleon. epist. 18 p. 284,29 (a. 863): dum -an innocentibus muscerda, -e f crotte de rat ou de souris: GLOSS. AA obponere satagerent. EPI5T. Ratisb. 8 p. 304,26: ne... p. 467,1,11: e stercus murium. y. muscida et muscunda. in -am et in Iaqueos diaboli incidas. M*i&n. Tais, col. muscetum, -i n. [musca] lieu où abondent les mouches: 20 1629C: -am Satane perituris prostituit se. Oan. VIT. UGUTIO S.V. mus: hoc -um... locus uN habufidafit hist. I 9 t. I p. 36: Pharisaica fraus -am Christo pre- musce. struere putavit. IV 4 t. II p. 187: adversa fortuna mi- muschat y. muscatus, -i. seros taro victos quam victores -a sua irretivit. l'En. muscheta, -e f [a. U. moschita, empr. à l'esp. VENER. epist. col. 82B: his ... qui extra mundum sunt, mezquita, de l'arabe masdjid] mosquée: GUILL. APUL. 25 qui pedem de eius -a subduxerunt. GUILL. TYR. hist. gesta Rob. III 333 p. 272: templi destruxit iniqui / rer. transm. II 9 p. 85: fraudera enim imperatoris et ormes structuras, et qua -a solebat I esse prius, marris suorum compertam habentes, contra eius -as quanta fabricavit Virginis aulam. CAFAR. annal. Januens. (éd. poterant se armabant cautela. Vs. COLUMBAN. psalm. Belgrano) p. 12: antequam Sarraceni ad -am venissent. 57,2 col. 990A: ponit -am deceptionis. ib.: in turrem -e ascenderant. y. mezquita et musocum. 30 muscipulator, -is ni. [muscipula] trompeur: Ucitrrio muscicula, -e f [2. museus] noix de muscade (fruit s.v. mus: hic -r id est deceptor. du muscadier) (Myristica off icinalis L.): COLL. Salem. muscipulor I. [muscipula] tromper, séduire: UGu- II p. 182 (X118s.): dentes patiuntur ex ciborum acrumi- TIO 5V. mu -or, -ans,... decipere. nibus, in quibus pro medicina portulace et eius encens, muscipulum, -i n. forme: muscipilum: DHUOOA lib. zitices vel -a, vel amigdale sunt masticanda. 35 man. p. 129. piège: DHUODA lib. man. p. 129: quia muscida, -e f. [mus] pour muscerda, crotte de souris: lunes, velut -ilo, ad accipiendum tendunt. Uouno s.v. mus: hec muscunda, muscunde, stercus muscito I. V. mussito. muris et -a idem. r. mus cerda. inuscium, -i n. [cf ar. rnaskûk 'argent monnayé'] muscidus, a, -um moisi I) au propre: PIEnt. Cor4Es- monnaie d'or d'origine arabe: RoTul.. pip. 5 Ric. I p. TOR hist. schol. col. 1266B: panesque in sistartiis 40 36 (a. 1193): de obolis -I. y. 2. musca et muscze. eorum duri erant et -i et in frusta comniinuti. ODo muscivus, -a, -um [I. muscus] moussu: GUILL. CERIT. fab. p. 239: quod panes sint -i. 2) par mé- MALM. gesta reg. II p. 173: que velut -is scindulis taphore: WALTII. ANGL. Esop. 27,13 H., F.: sed -us caniosisque tabulis tigno tenus visibiiter diruta. annis vileo (variante: marcidus). musco, -nis m. [musca] grosse mouche: UGUTTo s.v. muscifer, -a, -um [muscat et lem] qui attire les 45 mus: hic -o, -nus, musca magna. mouches: BoNn'. ANAST. 247,13: -uln vulnus. 1. muscositas, -tis f [1. muscus] abondance de mousse, muscillago, -mis f [pour mucilago] mucosité nasale: endroit moussu: UGu-no s. y. marceo: muscosus ALEX. NECK. comment. in Eec!. Tu (Magd. Coli. Oxford plenus musco... unde et bec -s. ms. 139f° 72C): citrinitates aurium, -mes narium, sputa 2. muscositas, -tis f [muscat] abondance de mouches: et excreationes cris. COLL. Salent. II p. 110: cavendum 50 UouTIo s.v. mus: bec -s, plenitudo, habundancia mus- veto est ne vitio morbi medicina ila adhibeatur, douce carum. materia digeri incipiat quod cognoscatur ex inspissa- 1. muscosus, -a, -um 1) couvert de mousse, moussu: tione -mis et de albedine. Ucuno s..'. marceo: hic muscus, quedam herba vel muscio, fli5 M. V. mustio. potius lanugo in fontibus, unde -us, -a, -um, plenus 995 2. muscosus —2 nuscus 996 musco et coopertus. 2) couleur de mousse; FROUM. perhibent. id. s.v. pasco: piscium nomina instituta carm. 14,22: Truncigeni cives -as solvite vestes, / pur- sont ex similitudine terrestrium animalium, vel figura, pura portanda est his silvis proie togata. vel colore, vel sexu;... a sexu, ut -us quia sit bailene 2. muscosus, -a, -um (musca) plein de mouches: masculus; eius enini est in cohitu concipere. VrrA Filib. UGUTIO s.v. mus: -us, -a, -um, muscis plenus, habun- s p. 602,17: magnum piscem mortuum, -um nomme, dans. unda maris detiilisset in littore. Ai2x. NECK. utens. 1. muscula, -e f moucheron, petit insecte (UGuno p. 97: -us (glosé baleyne). s..'. mus: musca ... unde bec -a, diminutMim): RAnIER. 5) moule (coquillage): BRÂBAN. univ. VIII, V col. prel. I col. 154-t : cinifes enim -e sont brevissime. 239B: -i sont (ut predixirnus) cochiee a quorum lacte AMARC. serm. IV 201: vitam cui -a vel brevis occat f 10 concipiuntur ostrce, et dicti -i, quasi masculi (cf. Ps. qui ceu f Ios fertile transit niveumque ligustrum. Huco S. Via. best. 111 col. lIOB). Uoisrio s.v. mus: L muscula, -e f [pour musculus] moule: AELFR. -i sunt late cociee aquarum ostrec et dicuntur -i quia colloq. p. 6: quid capis in mari? Alleces et sont masculi ostrearum. isicios, delfinos et sturias, ostreas et cancros, -as, 6) muscule, machine de guerre: UGUTI0 5v. munio: tomicuh, neptigaili. HENR. Huwr. hist. p. 5: varia 15 hic -us, belhcum machinamentum simile tumulo quo conchylionim genera; inter que sunt et -e quibus sepe murus civitatis foditur et dissolvitur quasi muruclus. inciusam margaritam omnis quidem coloris optimam muscum, -i n. y. 2. muscus. inveniunt. muscunda, -e f. [pour muscerda] crotte de souris: 3. muscula, -cf y. musculus. UGirno S.V. mus: hoc -a, -e, stercus muris. y. muscerda. muscularium, -i n. [musca] I) abondance de mouches: 20 1. muscus, -i m. 1) mousse: GLoss. AA p. 467,1,8: UcuTIo s. y. mus: musculetum, locus obi habundant -us genus herbe... seu quadrupes. ALcuw. carm. I p. musce, idem bec muscarium vel -um vel pro multi- 179, y. 447: de cruce cui quidam veteres iam vespere tudine muscarum, vel pro fiabelio quo muscas abigimus. -os / attulit, in gremium sibimet quos proicit aeger; / 2) chasse-mouche: UGUTIO ib. cf muscarium. cumque iret cubitum oblitus deponere -um / nescius musculetwn, -i n. [musca] lieu où abondent les 25 in gremio somno preventus habebat. UGOErJo S . V. mar- mouches: UcuTlo s.v. mus: hoc... -um, locus ubi ceo: item a marceo, hic -us, quedam herba vei potius habundant musce. lanugo in fontibus. 2) terrain moussu: MONÀST. Angl. musculositas, -tis f [musculosus] musculature dé- VI 2 p. 1128b (e. 1150): dedi terras .. in pratis.....in veloppée, force physique: Uouîio S.V. mus: bec -s, f or- moris, -is et mariscis. titudo, plenitudo musculorum. 30 2. muscus, -i m. [pers. muk par l'intermédiaire du musculosus, -a, -um musclé, fort: GLoss. AA p. gr. Â6Œ7OÇI formes: muscum: COLL. Salem. H p. 462,2,6: iacertuosus -us. UGUTIO S.V. mus: -us, -a, 115. musgus: ADEMAR. hist. II 25 (éd. Chavanon p. -um, forfis, lacertosus, plenus musculis. 105). musculus, -i m. forme: muscuia: GLOSS. AA p. 462,2,4. I) musc: TIIEODULF. carm. XXVIII 527 p. 507: caro I) petit rat, petite souris: UGIJTIO S.V. mus: hic -us, 35 que -o redolenti ... fiagrat. ADEMAR. hist. II 25 (éd. parvus mus. Chavanon p. 105): repleverunt sepulchrum eius aro- 2) muscle: AELFR. Angl. Sax. vocabul. p. 43: toms, matibus, pigmentis, balsamo et -go et thesauris. MAO- vei -us, vei lacertus, mus qui nec multum resolvitur nec multum resistit, et qui musice adv. t', musidus. non est clams interius bonus, inveniuntur etiam musieo 1. 1) faire de la musique: VrrA Landel. III I quandoquidem grana que lata sont et per totum equa- p. 1067: cum clericis -antibus otiari. 2) mettre en mu- lia que optima iudicantur ad modum xilocaracte. sique: LAMa. ARD. hist. Ghisn. 130 p. 627,9: licet omni 3. muscus, -i m. [x6ayoç?] mouflon considéré comme s haberetur laude dignissimus, in orbe terranim deferri un animal hybride né d'une chèvre et d'un bélier: HBnAN. et cum instrumento -ari vel decantari. univ. VII, VIII col. 218 A : in animantibus bigenera di- musicans, -tis instrument de musique: Ron. MON. cuntur, que ex diversis nascuntur, ut mulus ex equa et REM. hist. Hier. IX 24 p. 880: sicut triumphatores in- asino,... tityrus ex ove et hirco, -us ex capra et ariete. sonuere tubis, sistris et comnibus atque omni genere V. musmo. 'o -tium. muscze [ar. maskûk 'argent monnayé'] monnaie musicus, -a, -um I) adj.: A) musical, de musique: d'or d'origine arabe: ROTUL. pip. 2 Rie. I p. 146 (a. Aconxgn. epist. p. 156,9: in cornmessationibus et 1190): et in soltis per breve regis ipsi vicecomiti cc. m. ebrietatibus et sonis -is. FRECULPII. chron. 1, 11 10 col. pro XX. m. auri in obolis de museze. y. 2. musca et 95513; in -a arte clarescunt (WALÀHFR. catin. 5,64,6. muscium. 15 REGIN0 chron. p. XIX). Lupus. epist. I 8 p. 66: sis- musella, -e f [arab. musalla ou musallim?] rede- trust -MU est instrumentum (GERARD. MORES. delib. vance indéterminée: Ogic. WIL. p. 2: contigit eurn ad P. 8). J0H. SCOT. ier. Dion. VI 9 p. 284 (éd. Dondaine): quendam loeum -as, id est tributum, debebat... persol- -as symphonias (Ps. BOET. abac. p. 157). POETA SAXO vere. GUIBERT. Nov. gesta Franc. VII 4 col. 795A: pen- 4,382: auditur vox -a nusquam. Ono CLIJN. mus. col. siones, quas -as vocare solebant, solvere... cogebantur. 20 773 B : -e artis disciplina. Bovo MIN. in Boeth. p. 340: museracus, -i m. [cf a. fr. rnuzerat, de Par. miz- -e modulationis harmoniam. THEOPH. sbhed. 3,86 dak] javelot, épieu: LEGES Januens. I col. 7 (a. 1147): capit: de cymbalis -is. LEGEND. Lad. p. 522: trium lanceas et -os et sagittas non dethraam. annorum spatio correas (sic) non duxerunt omnisque -i inuseranus, -i m. [pour musaraneus] musaraigne: generis instrumenta intra tempos luctus siluerunt. Pin'- ANTIDOT. Bamberg. p. 23: antidotum... ad ydropicus 25 srooct. XII p. 25: sirene... -non quoddam ac dulcis- ad spalangionum, scurpionum, -i et ad canis rabidi simum melodie carrnen canunt. B) savant en musique: medicamentum vel pulvere imponis (cf. ALMA 5 [1929 Eiocn. IV cas. Gall. 34: erat eloquens, voce clams, —30] 142). y. musaraneus. picture artifex, -us, sicut et sotii eius, sed in omnium musetha, -cf [ong. inc.] plante indéterminée: HILDE- genere fidium et fistularum pre omnibus. C) en vers: GARD. phys. I, 165:-a magis calida est quam frigida, et 30 Comm. Boet. phil. p. 72: sunt responsa, que hactenus quibuslibet imguentis addita, ea toto meliora... reddit. locuta es, penincta suavitate rhetorici et -i carminis, Id museum, -i n. (sur la forme cf. Paon. app. 4, 199,10: est, prosaici et versifici. musium vel musivum, non museum, gr. 1zouactov). II) subst.: A) musc., musicien, qui sait la musique mosaïque: CHRON. Namn. p. I (XIes.): in utrisque pa- et l'enseigne (PA.I'IAS: -us, qui musicam novit; -i mo- rietibus -um miro opere fabricatum. GESTA Trev. 25 35 dulatores cantus. Uot.rrio s.v. moys: hic -us, -i qui p. 163,16: Karolus multum marmor et -um plurimum tractat de musica vel qui eam docet): FncULPH. chron. de Treberi ad Aquis palacium vexit. I, 111 14 col. 984A: -i namque Archilogus et Symonides. 1. museus, -a, -um de mosaïque: MAPPE Clav. Aristozenusque illustres habebantur. AUREL. mus. P. CCLVI p. 235: claro vitro -0 libris II. y. musivus. 38: tantum inter -um distat et cantorem, quantum inter 2. museus, -a, -non [1. musa] musicien: Snpi-i. LEOD. 40 grammaticum et simplicem lectorem. Ooo CLUN. mus. Lamb. p. 387,8: cantica quapropter, o compta lepore. col. 759 C : littere vel note, quibus -i utuntur, in linea, musgus, -i in. y. 2. muscus. que est sub chorda, per ordinem posite sont. ADAM musiarius, -a, -um [musivum] de mosaïque: LEO BIŒM. 2,68 p. 128,15: -um Guidonem. Visto Tundali MARS. ciron. Cas. 11127 p. 718,19: artifices... petites p. 49,23: -orum instrumenta. ANON. Meil. 59: Johan. utique in arte -a et quadrataria, ex quibus videlicet alu 45 nes -us, natione Anglicus, vit admodum subtilis ingenii absidam et arcum atque vestibulum maioris basilice fuit, qui et libellum prestantissimum de musica arte musivo comerent. y. musivus. composuit. Huco S. Vic'r. didasc. II, XII p. 33,14: musihum, -i n. y. musivus. tria surit genera -omum: unum quod carmina f ingit, musica, -C f. V. musicus. aliud quod instrumentis agitur, tertium quod instru- musicalis, -e de musique, musical: CIIrtoN. Rames, p. 50 mentorum opus carmenque diiudicat. PETIt. PICTAV. I 76: quasi muttitudinein -ium diversis instrumentorum paneg. col. 48B: -us, astriogus, arithmeticus et geo- sonis perstrepentium audivit. HILDEGARD. seivias 1,6 metra, I grammaticus, rhetor et dialecticus est. p,437 C : in omni genere -ium organorum mirificis voci- B) fém. (se. ars), musique: 1) art de la musique: a) bus mirabilia illa resonabant, définitions: HRABAN. univ. XVIII, IV col. 495B: -a 999 musidicus.-musigcna 1000 est perita modulationis sono cantuque consistens. planete? d) harmonie entre le corps et l'âme: AUREL. COMM. Boet. phil. p. 65: -a est ars que docet de con- mus. p. 32: hurnana denique -a in microcosmo, id est sonantiis vocum et varietate sonorum et modulatione in minori mundo, qui homo a philosophis nominatur, canendi. Mus. Ench. p. 173:-a... bene modulandi scientia plenissime abundat. J-Iuco S. Via. didasc. II, 13: (cf. ODo CLUN. mus. col. 79}4). Mus. Ench. p. 193: humana -a alia in corpore, alia in anima, alia in con- quid est-a? Disciplina rationalis consentanearum vocum nexu utniusque... -a inter corpus et animam est illa atque discrepantium iuxta mimeros, qui ad aliquid sont naturalis amicitia qua anima corpori non corporeis his, qui inveniuntur in sorS. Ono CLun mus. col. 759B: vinculis, sed affectibus quibusdam colligatur ad mo yen- quid est -a? veraciter canendi scientia, et facills ad ca- dum et sensificandum ipsum corpus, secundum quam nendi perfectionem via. CÀRM. Cant. app. I no. 2 p. 10 amicitiam nemo carnem suam odio habuit. ALEX. 115,23: septem vocum moderatrix -a. VrrA Amantii Eng. NEcuc. laus sap. div. p. 499,137: humane sese celestis II p. 333: -a, exspectabilis voce vel gestu, habens in se -a prefert. numerorum concordiam et sorti certam dimensionem 3) musique chantée ou instrumentale: HRABAN. epist. cum scientia perfecte modulationis. Hucio S. Via. di- 28 p. 444,8: cantu -am sonate. Ps. DUNCHAD. COMM. dasc. II, XV p. 34,19: -a est divisio sonorum et vocum 15 Mart. Cap. 46,12: omnia corpora, maxime dom in varietas. aliter -a sive armonia est plurium dissimilium motu sont, -am de se mittunt. HiST. sept. sap. II 59,28: in unuin redactorum concordia. diversis -arum instrumentis concrepantibus omnia b) un des arts libéraux: Eiu,IENR. ad Grim. 7: physica resonabant. dividitur in arithmeticam, astrononiiam, astrologiam, 4) instrument de musique: ODo CLUN. mus. col. 780': mechanitiam, medicinam, geometricam, -am. AUREL. 20 vulganis -a, fistula videlicet, et cithara sive f idula. mus, p. 41: naturalis autem disciplina quatuor tradi- C) neutre: 1) musique, chant: HENR. ARIST. transi. tur artibus, id est arithmetica, geometrica, -a, astro- Plat. Phedo. p. 71,20: quodque iustum non recipit et nomia. JIROTSV. PaIn. 1,7: quid est -a? disciplina una quodcumque -um non recipiat? de philosophie quadrivio. GERARD. MORES. delib. p. 2) instrument de musique: ANAST. chron. p. 303,18: 81: Plato, qui quatuor in physica distributiones dona- 23 exivit imperatrix in Thraceni circunilerens organa et vit, arithmeticam nimirum, quemadmodum ipse tuos cetera genera -orum. Acrus pont. Cenom. p. 20 (IXes.): plerumque doces, geometricam veto, -am et astrono- omne genus -orum. CHRON. Saiern. 112: fistule, sam- miam (cf. Tsm. ong. 2,23-4). DOM. GUNDISS. div. buce et -orurn universa genera cecinerunt. ODo CLUN. philos, p. 32: mathematica quoque universalis est, quia mus. col. 783D: alla -orum genera, allis mensuris aptata. sub en continentur septem artes, que sont aritmetica, 30 GERARD. MORES. dellb. p. 6: tex... statuam erexit... geometnia, -a et astrologia. LEGEND. Gerh. maior p. decretum dedit, ut omnis, qui audierit sonitum tube, 483: in scientiis gramatice, phylozophie, -e et decreti fistule, cithare et sambuce et psaltenii et symphonie et omniumque liberalium scientiarum artibus instructi. universi generis -orum, prostemat se, et adoret statuam ib. p. 494: cos sub manu magistri Waltheri constituit... auream (cf. Vac. Dan. 3,5). ib. p. 108: sic autem quon- ut cos scientiis gramatice et -e informaret. 33 dam Rex David in conspectu arce federis nudus saltasse 2) sens philosophique: a) harmonie universelle: Joli. legitur... et in tympanis, et in ceteris generibus -orum SCOT. divis. nat. I 27 col. 475 13 : -a est omnium, que personasse (cf. VULG. I. Par. 15,27-16,1). sunt, sive in moto in statu scibili, naturalibusque musice adv. 1) en musique: Ivo epist. 165 p 288: proportionibus, harmoniam rationis lumine dignoscens unam cantilenam... metrice et -e de eo compositam. disciplina, b) distinctions pythagoriciennes entre les 40 Ci-moN. Lippold. p. 557,33: -e notatum versarium. trois genres de musiques: AUREL. mus, p. 32: -e genera 2) en vers: Comm. Boet. phil. p. 65: Et huius levions tria noscuntur esse, prima quidem mundana, secunda medicaminis erit una pars rhetorica, alla musica, quia huniana, tertiaque quibusdam constat instrumentis. aliquando rhetorice, id est prosaice, et -e, id est versifice, HRoTsv. Paf n. 1,10: prima dicitur mundana, sive aliquando persuadet. celestis, seconda humana, tertiaque instrumentis exer- 45 musidicus, -a, -um [musa et dicere] qui chante les cetur. ADELARD. BATH. eod. et div. p. 27,10: docens muses: SEDUL.? carm. app. II 43 p. '239: carmina -a Fythagoras primo -am aliam mundanam, aliam huma- pollentia famine salso, I ludifero sensu edificata colit. nam, aliam instrumentalem. DOM. GUNDISS. div. musidium, -i n. V. musivum. philos, p. 86: prima est -a mundana, seconda huniana, musigena, -e m. forme: gén. plur. musigenum: y. tertia instrumentalis (cf. HuGo S. VICT. didasc. II, 50 infra, enfant des Muses: SEDUL. carm; 2,1,7: -um plectro XII p. 32,11). c) musique cosmique: CARM. Cant. cytharizans, texite carmen. ib. 2,5,32: hoc quoque, -um p. 103,13: septem planetarum fecit interstitia quorum turba canora, sona. ib. 2,7,20: tu, Mose, fiius amnis... fit celestis -a. ALEX. NECK. nat. rer. p. 299: ut pauca de -um... cornes. ib. 2,7,134: Pegasus hymnipotens, - umque -a mundana proponam. Quare sunt tantum septem chorus. 1001 musileum–mussimutjnus 1002 musileum, -in. [museum] mosaïque: CARTA a. 1153 sirno. ib. p- 4: camera cum absida de musibo. RElue. (Cecchetti, La vita dei Veneziani ne! 1300 dans Archivio mime. Germ. p- 177: ecclesiam, -. auroque ac -o Veneto XXVII p. 112): magistro -i. spiendissime decorata. AIMOIN. FLOR, gesta Franc. niusimo, -ris 'n. forme; ace. musonem: GLass. AA p- 86: ecclesiam sue civitatis. - - -o depinxit. LE0 MARS. p. 467,1,18. bélier: GLOSS. AA p- 467,1,18: musonem chron. Cas. III 27 p- 718,19: ex quibus videlicet. - - antecessoreni ovium. V. musmo. absidam et arcum atque vestibulum maioris basilice musio, -nis ni. [1. mus] forme: mussio: AYNARD. -o comerent, SUGER. adm. 27 p- 188: sub -o quod et p. 621. chat (1-IRABAN. univ. VIII, I col. 226A: o novum contra usum hoc fieri et in accu porte imprimi appellatus, quod muribus infestus sit. AflARD. p, 621: elaboravimus. STEPE. TORN. epist. p- 212: ecclesiam roussin est cattus eo quod muribus sit infestus. Uourio 'o - - - -o intus et extra... ornatam et depictam. y. musileum s.v. mus: hic -o, quia muribus sit infestus. I-Iunc vulgus et musium. caturn a captura vocant; alii dicunt quod captat, id est (muslitus, -a, -um pour munitus?: CARTUL. episc. vider, nain tain cernit ut fulgore luminis noctis IlaIb. 308 p- 276,21 (a. 1180-84): coloni ab orrai tenebras superet. Ps. 1-luco S. Via. best. III col. 93e: molestia erunt absoluti et sub defensione episcopi -j). -o... a plerisque muriceps seu murilegus appellatur, '5 muslonum, -i n. [cf a. fr. mulon] meule: CAPJUL. quod muribus infestus sit. cf. Ism ong. 12,2,38): Vindoc. II 602 p. 477 (c. 1190): sedes -arum in pratis THEODULF. caria. p. 505 y. 442: magna velut magni nostris asserebat de jure sibi.. - pertinere. t'. mullo. cupiunt, sic parvula parvi, / -o mure f acit, quod Ieo niusmo, -nis 'n. mouflon (considéré comme un hybride; torvus ove. ERMOLO. NIGEL. Pipp. P. 88 y. 101: -o, Cf. ISID. ong. 12,1,60): ARNULF. AUREL. glas. Lucan. perge foras mures agitare fugaces. VERS. ad Carol. 20 J 589: propten tria imparium paria que surit titirus Calv. X 35 (MGH Poet. II!) p. 250: ante Brito stabilis et -o, mulus et burdo, ibrida et licisca que de diversis fiet vel -o muri. A?t&Rc. serai. IV 197: quem vestit procreantur speciebus. y. 3. muscus et musimo. -o tensus f tergore castoreo. I. muso I. V. massa. musitatio, -nus f t'. rnussitatio. 2 muso, -ris m. y. musimo. musito 1. V. mussito. 25 musocum, -i n. [y. muscheta] mosquée: CAFAR. brey. 1. musium, -in. 1) subst., in osa (que: RADULF. Die. I p. hist. p- 140: quod inter cetera imperator in civitate Con- 98-99: posuerunt -um et deauraverunt iltud. Con. stantinopoli construeret -a ad usum Sarracenorum. t'. Cavens. VIII 758 p- 38 (a. 1058): conam argenteam muscheta. gemmis et auro laboratam et -o unam, monnaie d'or d'origine arabe: GUILL. CAS. 1378 p. 150 epist. col. 175 0 : ne nitra rem differam, velut scarabeus (a. 1191): -os de mijarexis LXVII 1/2 mundos ab omni de veteri putredine creatus -as. dricto et iusti ponderis. ib. 860 p. 345: bisantios -os 4) murmurer de mécontentement: Jow. VIII epist. auri XII. et passim. y. masamutinus, mazmudina et muz- 270 p. 239,6: et omnium ora contra hoc quoquo modo mudis. 5 -antia apostohca auctoritate obstruimus. CARTUL. San- mussina, -e f orig. inc.] mesure agraire?: ACTA gali. 1673 (a. 889): cum adhuc quidam... alii garriendo, pont. Rom. Gall. + G 78 p. 127 (n. 1169): ex dono alu -ando contradicerent. Tiiison. EUCH. transi. Ceisi 2 Guidonis de Guni et uxoris dus -as de vineis vestris (pref.): quod vestre preceptioni... vei -ando recalcitrare quatuor et censum nummorum quem debebant eis vehm. IIERM. AuoreNs. chron. a. 1053 p. 132,33: regni no n ac h j. 10 tara primores quam inferiores contra imperatorem magis mussio, -fis ni. Y. musio. magisque -antes. BERTHOLD. CoNsr. armai. a. 1076 p. mussitatio, -nis f. forme: musitatio: NICOL. I epist. 285,45: incassum ergo quidam contentiosi -abant pro 71 p. 398, 12 (a. 865). SIM0 gesta Bert. 106 p. 657,24. induciis regi eiusque complicibus non datis. BERNARD. GODEFR. VIND0C. epist. IV 22 coi. 164B etc. serm. sup. cant. 129 p. 206,26: non labiis -are quasi in 1) chuchotement, murmure: BENED. ANtAN. conc. 15 murmurando. ORE). VIT. hist. XII 25 t. IV p. 407: cunque col. 939A: ne quis... occultis -nibus vacet. OTLOH. vis. presbyteri... pro corporum et animarum discrimine con- 8 p. 381,26: et per nocturnas horas... in ecclesia querentes -arent. GALL. ANON. chron. 2,17 p. 392: cum deambularem, sepe -nes quasdam in ea fieri audiveram. tales premiserim causidicos defensores, flocci pendam G1JILL. MALM. gesta reg. II p. 334: hic animadverto quidquid -ando murmurarent invidiosi detractores. ROB. -nervi dicentium. J0M. WIGORN. chron. p. 42: non vox 20 ToMa. chron. t. I (a. 1133) p. 192: multis hoc propter aliqua nec -o inter illas audiebatur. REnaRD. Ott. signum quod acciderat -antibus. 3,38 p. 766,26 K.: nutu ac -ne legatos quasi ad contra- musso I. forme: muso: PAnAs S.V. part. prés. dictionem instigabant. musans: ADAM PONT. utens. p. 126. signif: AYNARD. 2) contestation, critique à voix basse: ALCU1N. ecci. p. 621: -o est frequenter murmuro, vel dubito vel 7,22 col. 6970: servorum -nom compescere. ARNOLD. 25 vereor. Uou-no S.V. mugio: -o, -as, dubitare, -are in RAnsE. Emm. 2,56: noviter facta bonorum sancti silencio, murmurare. Emmerammi minoratio, simul et quorundam super I) chuchoter: CAND. FULO. Eigil. 1114,71: hoc nam- hoc habita querelosa -o. LAB. Hntsr. annal. a. 1063 que explicita -abant ora virorum. CARM. Cent. CLX p. 85,11: si cunctaretur, non iam clandestinis 10 p. 362: Carmina diversa hac iltac -are per aures. -nibus se arcturos, sed palan aditis tribunalibus... 30 2) murmurer de mécontentement: SALOM. 1111 carm. opem... impioraturos. GUIBERT. Nov. pign. sanct. 1,2,238: Quid faciat? quo se vertat? quis pauset ege- I 2 col. 6I8': querule vocis -ne. 51Mo gesta Bert. 106 nam? / Flet, gemit et lacrimat, singultat, -ut et heret. p. 657,24: intus discipline dissolutio, de substituendo TIiwrM. 7,8: mures populi -ant et Chnistum domini pec- abbate musitatio. care occulte clamant. RADULF. CAD0M. gesta Tancr. 4 mussito sive musito 1. forme muscito: Ton. 35 p. 607: Tancredus ubi exercitum -are videt, pericuio EUCH. transi. Celsi 2 (pret.). HIwEB. epist. col. 152k. vitam obiicit. I) chuchoter, murmurer, fredonner (GLoss. AA p. 467, 3) hésiter: THEODULF. carm. 28,829 p. 514: si perstat 15: -at murmure): a) en général: AGOBARD. epist. P. -ans, exemplis et ratione, / atque argumentis, huic 164,29: -amena potins quam loquentem. CAR.!. Cant. adhibeto fidem. ADALBERO LAUD. carm. p. 131,20: p. 89,15: sacerdos sieur -at / septemque psalmos 40 Quid queris? quid fraudavit? quid dicere -as? PAPIAS: ruminat. AiuBo Fms. mus. p. 17: quamvis illi plagales -at, dubitat in loquendo, timet. -ont in comedia. THEODOR. PAuD. annal. a. 1150 p. 4) passer sous silence, cacher: GLoss. AA p. 467,1,17: 85,30: hinc illos -antes ipse considerans sibique compe- -ant silent, celant dissimulant. tere verborum textum recogitans... decantavit. ADAM mussus, -i n:. [angl. moss] marécage: Lin. Calch. EYN. Hugon. V 7 p. 261: clerici inter prandendum mvi- 45 I 102 (a. 1147-60): sicut wascellus cadit a -o de cem -antes timere se asserunt. b) spécialement, parler Carnegogyl. REG. Neubot. 17 p. 14 (a. 1150): duo bas pour ne pas étre entendu, exprimer un avis en secret: rivuli descendunt de -o qui est retro Thocchesheved. LIB. RÀDULF. CLAn. hist. III, II 8 p. 59: pluresque -arent S. M. Dryburgh. p. 164 (c. 1200): in... magnum sicum indecens esse ut quis illorunt.. in alterius transiret qui extenditur per medium... -un. y. mosa et massa. auxilium. GODEFR. VrNnoc. epist.II 18 col. 86C: quid- 50 inustacio, -nis f [mustum] redevance en vin nouveau: quid alu -assent, illi non tacui. CARTUL. Gemet. XXX p. 84,9 (a. 1077): concessit... 2) grogner (en parlant d'un animal): EKICH. IV cas. et decimam vinearum sancti Petri de Maisei et super Gall. 41: quasi canem audierat -antem. -nom et sciphum in quo uve colliguntur, quamvis in 3) bruire (en parlant d'un insecte): PETIt. VER. vineis sancti Petri non colligerentur. y. mustaticum. 1005 mustacium-mustum 1006 mustacium, -i n. [mustum] boisson à base de vin mustifluus, -a -um [mustum et fluo] qui produit beau- nouveau: CARTA Xe S. Ms. 74 Ripou (Ais& IV [1928] coup de vin: PAULiN. AQUIL. Carol. col. 517,43: redigan- 113): -a: vina mala, bona. Uciw-io S.V. mus: hoc -um tus... ad purum... vineta -a. polos factus ex musto et alus potationibus. mustio, -ois M. forme: muscio: Mao SANGERM. mustarulus, -a, -um [1. mustela] fourré de peau de poema p. 658. moucheron du vin: ABBO SANGERM. bel!. belette: Con. Amalf. 1126 p. 215 (a. 1125): mantelhim Par. III 92 (glose): bibiones: -ces, qui nascuntur de meum nobum -am. vino (cf. Ism. ong. 12,8,16). id. poema p. 658: pro- mustaticum, -in. [mustum] redevance en vin nouveau: ficiscuntur musciones / e Baccho quoniam bittunt POLYPT. Jrm. p. 228: de -o sestarios II. y. mustacio. geniti bibiones/ vel -nes. AELFR. Angl. Sax. vocabul. p. mustela, -e f 1) impropre, belette, fouine: WALAI]FR. 10 23: de nominibus insectorum. . - bibiones vel -nes, musc- epist. in Lev. col. 816 A : -a quasi mus Ionga, malitiosum fleotan, vel wurma sinite. animal est. HRABAN. unis'. 111,11 col. 226 C: -a dicta quasi mustricula, -e f [erreur d'interprétation d' Ugutio par mus longus. Nam telum a longitudine dictant. 11cc confusion avec muscipula] souricière: Uc+urio sv. mus: ingenio subdola in domibus, ubi nutrit catulos sucs, hec -a, instrumentum ad mures capiendos sic dictum transfert mutatque sedem, serpentes etiam et mures '5 quia mures stringat. persequitur. Uou'rio s.v. mus: dicitur hec -a quasi mustum, -i n. forme: mostum: La Farf. 262 (a. Iongus mus et sunt duo genera -arum, unum silvestre 953). 1) moût, vin nouveau: WANDALB. mens. 248: et distans magnitudine quod Greci ictides vocant, donec spumanti sudet vindemia -o. FOLC. gesta lied. alterum in domibus oberrans et falso opinantur qui p. 166 (a. 917): initio -i modius I. CARru!. Matisc. dieunt -am are concipere et parere. RATR&MN. nativ. 20 p. 109 (a. 937-62): in censura, modium de -o aut de- D Christi col. 83 : est quoque vulgaris opinio -am ore nanas XII. AyNARD. p. 617: centunilacus vel gemel- concipere, aure partum effundere. AYNARD. p. 620: larium vas ubi recipiebatur -um. FoLc. gesta Laub. p. istinz est vox -e teste 1-Ioratia. FULCE. hist. Hier. 55 (a. 974): nemo unquam in vere -a pregustavit. III 60 p. 816: -is tamen vincitur, quas inferunt hommes CARTUL. S. Andr. Vienn. 161 p. 118 (a. 1009-1021): cavernis, quibus delitescit. PHyslotoci. XXVI p. 46: 25 III sextarios de -o tempore vindemie persolvamus. de -a precipit lex non manducare, quia immundum AN0N. lIas. 22 p. 259,39: saccos, quibus vellera fere- animal est. CoLt. Salem. V p- 316: -a a serpente bantur, -o impletos coram episcopo indignanter proiecit. puncta lactucellam comedit et fortius insurgit in ser- PETR. VENER. epist. III col. 303 B : -a iam in doliis fer- pentem. ARNtJILF. AURa. glos. Lucan. 1V 724: -a aspidas vent. EKXEH. W cas. Gall. 40: ifia de camera egressa salu- venatur; que ad cavernam aspidis se ira obliquat, ut 30 tans conpatrem, hospitem ifium dormire putans, op- caput abscondat et cum cauda eam provocet, et cum tulit viro -um. HILDEGARD. Caus. P. 168,23: sed et aspis exeat, guttur ex pane caude citra venenum inter- novum et crudum -um, quod nondum in fervore ebul- cipere valeat. GIRALD. topogr. 1,27 p. 60: -e hic maire, liendo sordes eiecit, non bibat. ADAtd S. Via, p- 28: sed minute plurimum et subrufe. CARM. Eur. B 134,11: iam, calcato torculari, / -o gaudent debriari I gentium nomma paucarum sont hie socianda ferarum, I . .. mus, 35 primitie. PETR. COMESTOR hist. schol. col. 1653B: -a, sorex, gus, gliris hyenaque cimex. y. mostilla. vehementior est ebrietas de -o quam de vino defecato. 2) au figuré {trad. du gr. wrtç 'martre' dont on Con. Amalf. 1170 p. 310 (a. 1164): imbutemus ibidem faisait dériver tx'rcpoç 'jaunisse'] forme de jaunisse de .. -o et nutricemus vos de coquinatum. ALAN. (maladie): COLL. Salem. III p. 40: coins ictericie tres INs. summa col. 120 B : sicut -o estuante rumpitur do- sunt species: 1. Crocea ycteritia, regius morbus. 2. 40 hum. OBERT. SCRIBA a. 1186,59 p. 22: promito vobis... Viridis icteritia, seu agriaca pegmosilontis, vel agres- dare ùnam mezarohiam -i omni anno. Uouno s.v. tis -a. Gwss. medic. p. 92,4: vocatur... hec passio. . - mulceo: item a mulceo hoc -um, -i, quia mulsum sit, agrestis -e. id est suave ad bibendum. ib. s.v. mus: item a mus, mustelium, -i n. [niustela] piège à belette: UGuTIo quod est terra, dicitur hoc -um, novum vinum, quia in s.v. mus: et hoc mustellarium, fovea mustele quod et 45 se habeat terram, vel limum, mixtum. CARTIa. S. Mar. hoc -um dicitur. Camp. Mati. 110 (a. 1190: quartam -i mundi et acqua- mustellarium, -i n. [mustela] piège à belette: UOuTI0 tu. Roc. HOVODEN a. 1199 W p- 99: Johannes tex Anglie s.v. mus: et hoc -uni, fovea mustele quod et hoc mus- statuit - .. quod omnia tunella que de cetero venient in telium dicitur. Angliam postquam venerint de rech (Angl. rack L pur- musteus, -a, -um [mustum] visqueux?: GLoss. AA p. 50 gare vinum) post tempus presentis -i, sint de mutatione. 467,1,20: -um viscidum. 2) charroi de vendanges: POLYPT. Rem. p- 26 (a. 861 ): musticula, -e f [pour mustricula] forme de cor- et II boves ad -uni. 3) (sens symbolique) ferveur: ODo donnier: AELFR. Angl. Sax. vocabul. p. 26: ocree vel CLUN. epist. Job col. 377A: in -o vero, sancti Spiritus -a, laeste. fervor accipitur. 1007 mustus-mutabilis 1008 mustus, -a, -um 1) nouveau (UGuTIo S.V. mus: -us, muiis quas tex... fecit fieri in castello de S. ROTUL. pip. -a, -um, novus): Con. Ver. 189p 286,17 (a. 853): pane-o. 1 Rich. I p. 204 (a. 1188-89): pro -is et sepibus in REG. Lue. 11 1316 p. 193 (a. 1173): quattuor asinatas castello regis reficiendis. Ronn.,. scace. Norm. II p. boni vini -j. 2) mauvaise lecture (pour inustis) dans l'éd. 24 b (a. 1198): pro niais faciendis in castro de Cadomo de CARTUL. Terr. Sanet. p. 58 (a. 1144). 5 et domo in qua custodes avium iacent. ib. p. 33 a: 1. muta, -ef. [muto 1.] formes: muda: CARrA a. 1029 pro 4 navatis maremiorum faciendis in foresta de Bona- (Esp. sagr. 36 apend. 34). munda: Cann. S. Cucupli. villa.... ad muas regis faciendas. iII 804 p. 6 (a. 1109). rechange (de linge): CARTA a. 4. muta, -e f [modia, cf. s.v. 1. modius] muid (de 1029 (Esp. sagr. 36 apend. 34): mudas de mensa II. vin)?: RoTul.. pip. 10 Rich. I p. 198 (a. 1198): in custa- Doc. S. Fac. 621 (a. 1047): una -a de manteles letratos. 10 mento navis que duxit vina regis ad -am ... V m. per CARTUL. S. Cucuph. III 804(a. 1109): per unumquemque breve regis. annum donent mihi miam mundam de vestimento. 5. muta, -e f. y. J. muda. V. mutatorium. mutabibitas, -tis f y. mut abilitas. 2. muta, -e f [germ. Maut] formes: multa: DIPL. mutabilis, -e 1) sujet au changement, variable: a) Arnulf j 170 (a. 898). mulla: DIPL. Otton. 132 (a. 940). '5 en général: Ion. SCOT. theol. Dion. 5 col. 282C: non CARTUL. Babenb. I 102 p. 137,2 (a. 1198-1214). est spatium variabile, -e. ANNAL. Xant. a. 863: hiemps mitta: ib. 1108 p. 141,37 (a. 1198). turbulenta, -is et pluvialis. Dia. Otton. II 140 (a. 976): 1) droit de péage sur les marchandises circulant sur auctoritates predecessoris nostri... restauravimus et in l'eau ou par voie terrestre: Dia. Ludow. Germ. 24 p. statum non -em reduximus. BERNARD. serin, sup. cant. 29,39 (a. 837): nullum theloneum neque quod lingua 20 121 p. 125,15: inter prospera et adversa -ium temporum. theodisca -a vocatur aut portaticum (cf. ib. 36 [a. b) expression mansus mutabilis, manse transmissible: 844?]). DIPL. Karoli III 128 p. 205,31 (a. 885): nonam ACrA Phil. Aug. 11 532 p. 75,25 (a. 1196): concessimus partem -e ad Rantesdorf. Dia. Bereng. I 17 p. 54,21 ut mores hommes et feminas de mansis -ibus possint (a. 897): ut nulla persona... urnas atque -as... ab eis per- recipere. temptet exigere. Dn'L. Arnulfi 170 (a. 898): ut... licentiarn 25 2) (méd.) febris mutabilis, fièvre intermittente: HILDE- habeant hoc sine multa sen navigio sive cum carris afferre GARD. phys. 5,1 col. 1271 C : qui nocturnas febres aut quocumque eis iubetur. DIpL. Otton. I 32 (a. 940): diuturnas, aut -es febres... habeat. cum omnibus censibus in sauna et extra salinam 3) instable, changeant (en parlant des sentiments): in auto et sale et pecoribus, cum teloneis duobus qui AcrA pont. Rom. ined. 1175 p. 154 (a. 1138): quoniam vulgo mutta vocantur. CARTUL. Babenb. I 50 p. 66,39 30 Deus, utpote incommutabilis et etemnus, -ia corda non (a. 1177-78): sine theloneo quod in vulgari -a dicitur. approbat. GumL. S. THEOD. cant. p. 190,158: facit in- ib. I 77 p. .106,35 (a. 1190): sine naulo quod vulgo stabilem amor stabiis,. -cm . . affectus immutabilis. PnR. dicere possumus -am. CAwruL. civ. Ratisb. 44 p. 16 COMESTOR hist. schol. col. 1593 C : -es ... affectus hominum. (a. 1192): de paratis varus pellibus nullus dabit -am. 4) (phiL) sujet au changement (par opposition à CARTUL. Babenb. I 94 p. 128,18 (a. 1196): sine -a seu 35 l'éternité et à l'immutabilité divine): a) adj.: Ono furvart. ib. 1108 p. 141,37 (a. 1198): victualia eiusdern CLUN. epit. Job V 18 col. 154A: Deus omnipotens ecclesie ab Austria usque ad predictum locum annua- naturam sumniorum spirituum bonam sed -cm con- tim ducantur sine mûtta. ib. 1102 p. 137,2 (a. 1198- didit. ROB. MELODUN. sent. I, V 53, t. II p. 272: esse 1214): muttam navium Danubii in ascensu et de- itaque utriusque, id est creatoris et creature, quod ex scensu. y. 4 manda. Mi participatione divine essentie commune habent, aut 2) poste de douane: CARna. Babenb. I 92 p. 126,11 -e est aut immutabile. Quod si -e est, creator absque (a. 1196): apud thelonea sive -as nostras. ib. 1111 p. dubio -is erit. ANsar,!. CANr. monol. 34 col. 189-t: 147,4 (a. 1198): pro omnibus bonis ipsorum, que apud in se ipsis sunt essentia -is secundum immutabilem ra- -as nostras transducuatur. tionem creata. Ricuaiw. S. Vicr. trin. 11 9: quod veto 3. muta, -e f. [tomate; cf fr. mue; cf angt mew] 45 fuit quando nullum tempus fuit, proculdubio -e esse formes: mua: ROTUL. scacc. Nom. Hp. 24 b (a. 1198). non panait. PnR. LOMB. sent. 17,1 p. 55: si enim nasci lb. p. 33 a (a. 1198). muia: ROTUL. pip. 17 Henr. II p. potuit, portât esse Filius, et ita -is esse potuit. tes mu- 23 (a. 1171). tabiles, biens matériels, biens temporels: CAWwL. S. mue, cage d'osier (pour le transport des faucons)1: Florent. Pictav. 80 p. 116 (a. 1072): liquet -ium rerum ADELARD. BATH. cur. ace. p. 13: cum accipitrem in 50 possessores emundatione peccaminum aut difficile aut -am miseris, -am ita para ut tribus diei horis solem nullatenus assequi posse. b) substantivé: O,w. Vrr. habeat nec super ipsum pluat. ROTUL. scacc. Norm. I hist. XI prol. t. IV p. 159: instabiles actus -ium memo- p. 6a (a. 1180): in -is et domibus reparandis in castro ramus. ROB. T0RIG. chron. epist. Henr. t. I p. 100: sub de A. R0TuL pip. 17 Henr. II p. 23 (a. 1171): pro VIII lima que disterminat ab eternis -ia. 1009 mutabilitas—mutaticum 1010 5) virtus mutabilis, qui u le don de provoquer un col. 135: dies -tis pereat et lumen eternitatis erumpat. changement de substance: CONSTANT. AFRIC. lib. Pan- ib. col. 178 C : flere -lis sue damna. DOM. GuNDLss. unit. tegni 4,2 f. 15r b: virtus -is tractat res in similitudinem p. 5: quia creatrix unitas non habet principium neque membrorum et in eorum substantiam mutat. ib.: -is finem..., ideo create unitati accidit multiplicitas et prima generative est necessaria ad mutandum sub- diversitas et -s. GUILL. S. THEOD. cant. p. 74,45: et in stantiam spermatis et menstrue in quorumiibet mcm- consolationem -us sue revelari sibi orat diem eternitatis. brorum fetus substantias. ib.: -is secunda sanguinis JoH. CORN. eulog. col. I052 13 : unde ab omni -te Deum substantia in membrorum formatomm mutat essen- penitus immunem profitemur. CONR. FIIRS. didasc. p. tiam. 35,21: que natura humana tante corruptioni, -ti vel pas- mutabiilter, d'une manière changeante, en état de 10 sibilitati obnoxia cognoscitur. Huoo S. VIcT. hein. I mutabilité: ODO CLUN. epit. Job 12,14 col. 237E: col. 119B; corporea enim natura, cuius puichritudo statum soliditatis requirit, qui per hoc, quod -r miii- secundum species et formas diversas perficitur, ex ipsa tat, ad inimutationem suam pervenire festinai. GUILL. sua -te ampliori decore adornatur. CLknMB. tract. 25 CAMP. dial. col. 1048A: incominutabilis Dorninus -r p. 208: -s ab immutabilitate ex necessitate descendit. sua dicta constitue. Huoo S. Via. didase. I, VIII p. 15 Pcia. VENER. Jud. II col. 537A: et hoc douce auferatur 15,13: quia in hoc homo Deo similis est, quod sapiens et furia, id est donec finiatur humana -s, et succedat beate iustus est, sed iste -r, ille immutabiliter. pacis eternitas. PEla. LOMB. sent. II 2,3 p. 315: ante mutabilitas, -lis f forme: mutabibitas: DIPL. Ar- mundum exstitisse tempus eternum sine -te. NIGEL. trulli 78 (a. 890). 1) changement, altération: TRAD. WIREK. contra der. p. 228: divina enim gratia sola est Frising. 453 (a. 820: quatenus ipsa mancipia sine tilla 20 que manet -tis ignara. d'où: condition résultant de cette -te firmiter... permanerent. DIPL. Arnulfi 78 (a. 890): ut mutabilité: ODo CLUM. epit. Job col. 166-': a -te sua presens preceptum nulla umquam mutabibitate viole- plene mortuus. tur. CARruL. Sangall. 1724 (a. 902): volumes et iubemus, 4) inconstance (de l'esprit humain): FRECULPH. ciron. ut ... jure firmissimo teneatur et absque ulla -te peren- col. IOOSA: oh infirmissimam humane mentis -tem. niter possideatur. Jon. SCOT. ier. Dion. VII 6 p. 288: 25 mutabiliter y. mut abilis. que nominatio et manifestatio habet sicsic, hoc est mutabtmda, -e f [mutabundus] roseau?: VIrA Osw. similiter absque ulla semper -te. GRATIMt I dist. VII p. 416: ne a vento quassaretur, velut -a, que in paludi- c. 3: moralia mandata ad naturale jus spectant atque bus stare cognoscitur. ideo nullam -tem recepisse monstrantur. ACTA pont. mutakefra, -ef. [ong. arab.] égalité mutuelle: ALFR. Rom. ined. 1 362 p. 318 (a. 1184): nec a domino et 30 ANGL. plant. II: si ergo -a, mergetur medietas lapidis proprietate ipsius temeraria qualibet -te recedent. in aquam medietasque supereminebit. 2) instabilité, vicissitude: EIMH. Carol. 7: constantia mutancius, -a, -uni [muto I.] de mutation: CARTUL. S. nulla eorum -te vel vinci poterat. WIDUK. gest. 1,30: Maxent. 257 p. 282 (a. 1114): docuit posteros ut privi- tex audiens casum Karoli dolebat humaneque -tis legia et dona -a, cartas et conveniencias, que f iunt in communem admiratus est fortunam. LAMB. HER5F. an- 35 sancta ecclesia... ad instrumentum sequencium scribe- nal. a. 1075 p. 230,22: obsides... tradunt, quibus se rentur. obligent... nulia ingruentium casuum -te promissioni- mutanda, -e f [muto I.] chalet d'alpages: MON. bus suis defuturos fore. EPI5T. Wibald. 185 p. 34,18 Naval. J 70 p. 176 (a. 1039): dedit et alpem Claraine (a. 1149): curn in hoc mundo cuncta -tis ordo corrum- cum suis -is. pat. ANNAL. Rod. a. 1127 p. 707,4: orta est magna... 40 mutarius, -i m. [2. muta] collecteur d'impôts: ACTA discordia, ex illa rerum -te. CARTUL. episc. Hild. 1282 imp. (Stumpf) 161 p. 223 (a. 1184 spur.): significamus... p. 267,23 (a. 1153): ut predicta ecclesia... nuffius uni- consulibus, tributariis, -is. CARTÏJL. civ. Ratisb. 44 p. quam in posterum -lis... molestiam seu gravamen... 15 (a. 1192): si veto -o visum fuerut vestes eiusmodi sustineat. Orro Fius. chron. I pro]. p. 6,17: temporum omis plaustri... excedere. CARTUL. Babenb. I 95 p. -s. ib. 2,51: rerum -tes. CONST. I 218,1 (a. 1163): ea 45 130,25 (a. 1196): Dietricus et Pernoidus -i et mone- que inter hommes geruntur... successiva et multiplici tarii. temporum -te... facillime memoria elabuntur. mutaticum, -i n. [2. muta] forme: mutaticus -i, m.: 3) mutabilité, qualité de ce qui est soumis au change- D1PL. Caroli I1,1 p. 191,28 (a. 845). droit de péage sur ment: ACOBARD. Fel. Urg. col. 41 A : sicut nullum finem, les marchandises circulant sur l'eau ou par voie terrestre: ita nullam recipit -tem. HanAN. univ. t. Il col. is»: 50 DIPL. Caroli II,! p. 191,28 (a. 845): -os vel reliquas nain -s non inconvenienter mortalitas dicitur. exactiones de omnibus navibus que per universa f lu- PRUD. predest. col. 1021 B : creatorem sine initio, -te et mina... navigare videbantur. Hucio Fi&v. chron. col. fine; creaturam cum initio et -te. SM&a. coll. col. 293A: 159B: ut nullus... teloneum daret in civitatibus... quia in Dei natura -s non est. ODo CLuN. epit. Job pulveratico, -o. 1011 tnutaticus-niutatio 1012 mutaticus, -i m. y. mut aticum. i) habitus mutatio, prise d'habit, profession monastique: mutatio, sive mutaeio, -ois f. 1) changement, altéra- ANNAL. Rod. a. 1147 p. 719,27: dedit ecclesie XI tion: a) en généra!: Dia. Karlom. 1115 p. 306,19 (a. iugera terre et receptus est hic sine habitus -ne. 878): quittions beneficia... possideat... sine ulla di- 2) déplacement: a) changement de lieu, translation: minoratione vel -ne. ADEMAR. hist. In I (éd. Chavanon CARTUL. Gemet. 30 p. 84 (a. 1077): pretium quod pro p. 110): -ne subita aeris molliti glatie fluminis resoluta. palo sive paxille exigitur a quo navis sive bacus religatur Jvo epist. I p. 216 (a. 1096): fame -ne. BERNARD. serm. et -nem paxilli supra et infra in tota terra sua adiacente sup. cant. lI 58 p. 127: subita bec -o voluntatis sive Sequane. Ivo epist. I p. 84: loconim -ne gaudens. consihi. ACTA pont. Rom. Gall. III 160 p. 216 (a. NIGEL. WIREK. contra der. p. 208: pestis pemicio- 1186): circa -nem status predicti prioratus. ROB. 10 sissima que nec potest... locorum -ne declinari. Doc. Tono. chron. epist. Heur. t. I p. 102: tante -ni fortune S. Quir. Pruvin. 9 p. 233 (a. 1160): de possessionum offensa. MArm. VIND. ars vers. 136 p. 118: styli varia recompensatione quam de loci -ne. GRÂTIAN. I dist. -o. b) changement (de lune): HILDEGARD. caus. p. 77,23: XCVIII: quia veritas rei nonnumquam obscuratur de lune -ne. e) mutatio monete sive monetarum, muta- -cione provincie. VrrA Cain. 17 p. 158: mens... hucus- tion monétaire: CARTIJL. Gorz. 140 p. 246 (a. 1095): 15 que habet scissuram in signum -nis sue. b) transborde- de -ne monete et de duello... nichil pertinet ad potes- ment: CAwrUL. Ham. 1 22 p. 13 (a. 1171): si trans tatem advocati. ANNAL. Januens. p. 3: Cafarus.. . vidit... Renum cuprum emerint et in civitatem nostram addu- -nes monetarum in eodem consulatu factas. d) mutatio xerint, si plaustra exhonerare et mutare voluerint, vini fermentation?: Roc. HOVEDEN. a. 1199 IV p. 99: de quolibet plaustro 4 dent denarios, si absque -ne Johannes rex Anglie statuit... quod omnia tunella que 20 transierint, ab onmi teloneo liberi mordant. de cetero venient in Angliam, postquam venerint de 3) échange (acte juridique): Doc. Port. part. 291 rech (angl. rack j. purgare vinum) post tempus presen- p. 258 (a. 1108): contra hanc cartulam -ois et cambia- tis musti, sint de -ne. e) mutatio temporis sive tem- tionis. TRAD. Frising. 1511 (a, 1123-30): isti sunt porum, vicissitude: CARTA a. 826 (A. Gaudenzi, Il testes -nis aree quam mutavit Adaihart corani episcopo monastero di Nonantola 30,5): in temporum -cionis 25 et advocato. firma et inconvulsa perseverent. FuLoe. hist. Hier. 4) biens donnés en échange d'un autre: CARTUL. III 35 p. 744: secundum -nes temponim transferun- Fontanel. 18 bis p. 62 (e. 1035-40): eo videlicet tenore tur etiam regna terrarum (cf. ROB. TORJO. chron. ut infra tres annos salvam sua fideli -nem daret nobisque t. I (a. 1099) p. 90). CARTUL. Magalon. 187 p. 342 totam terrain redderet. Lut. Domesd. (Leies.) (a. 1186): secundum -ciones temporis et successio- 30 fol. 230 a.1.: he damas, sont de -ne de Wadford. num. f) rerum mutatio, événement qui transforme une 5) mutation, changement: a) de seigneur ou de vassal: situation: HRABAN. univ. 1 I col. 19-: penitentia Do- CARTUL. Engol. p. 149 (a. 1146): imus ex heredibus mini rerum -o sieur in libre Regum. Ozw. Va. hist. nostris per singulas -ries debet eis hominium facere et VIII I t. III p. 261: in Normannia facta est nimia re- feodum ab eis aœipere. ib. p. 183 (XIIes.): sex denarios rum -o gelidusque timor inermi inhesit populo. Oi-ro 35 in -ne heredum suorum canonicis in acaptamentum FRIS. chron. pref. p. 1,6: qui ante aliquot armes de redderent. CARTUL. Ins. Barb. suppl. 7 p. 228 (a. 1150): -ne rerum a nobis ob nubilosa ternpora conscriptum quod predictum homagium recognoscatur et singulis est liber. GUILL. TYR. hist. rer. transm. XIX 22 p. 917: -cionibus renovetur. CARTUL. Mont. Pessul. p. 164 mane facto, rerum aliquam inveniunt -nem. g) mutatio (a. 1194): quocienscunque -cio dominorum ab utraque regni sive regnorum, rél?olution, troubles: Wmuic. 2,32: 40 parte contigerit, castrum predictum restitui michi et aut nimiam pestilentiam vel certe regni -nem metue- successorjbus meis bona fide debet et reddi. b) de bant. ADAM BREM. p. 53,9: regnorum -ne. GIRON. patron ecclésiastique ou de titulaire d'une dignité ou reg. Col. a. 1146: famem aut pestilentiam aut -nem reg- d'un bénéfice ecclésiastique: DIPL. Otton. III 125 (a. norum prefigurari. absolument: C&nniL. S. Vine. 993): si quando -o pastoralis persone fiat, inter se Cenom. 44 col. 37 (Mes. ex.): si quando in urbe Ceno- 45 eligendi abbatem liberam eis concedimus potestatem. manensi ftrbatio seu -o forte fuerit. h) mutatio vite, CARTUL. S. Joh. in ValI. 18 p. 11 (a. 1116-19): pro entrée en religion: CARTUL. S. Joh. in VaIl. 51 p. 31 unaquaque persona, quocumque modo, quacumque (e. 1140): quicquid vero mei feodi prefata ecclesia... occasione -o facta fuerit prebende, eiusdem prebende usque ad nem vite matris mee terrait. Orw. Vrr. hist. ex integro crimes per annum integnim redditus reddatis. VI 3 t. III p. 8: monachum fieri velle denudavit... 50 CARTUL. ZoII. 112 p. 9 (a. 1125-27): in gubernatione audita -ne Guillehni, tota domus regia consurgit. et dispositione recoin claustralium, in electione et -ne REG. Lincoln. IV 1234,14 p. 111 (XIIes.ex.): quomi- advocati. AgNuLr. LEXOV. epist. 116 p. 179 (e. 1177- nus prefatum tenementum libere in marins capituli 79): patronorum inopinata -o non consuevit -nem post decessum menin vel vite mec [-cionem redd]at. facere clericorum. 1013 rnutalor - mutatorius 1014 6) (en droit féodal) droit de mutation (relief ou rachat introd. ad theol. p. 134: nuila hinc in ipso sole vel in de fief): CARnJIL. S. Alb. Andegav. II 855 p. 327 (a. cabre eius -o fit, quamvis res inde calefacta sit mutata. liii): -nes personarum quas relevationes appellamus HuGo S. Via. sacr. 1,11115 col. 221 D: -o temporis sequi- ab eis deinceps excludantur. CAwruL. S. Andr. Vienn. tur -nem loci et forme; et non est umquam sine ipsis in 78 p. 290 (a. 1123): dono tibi... prephati castri... 5 corpore. d) divinisation (d'un homme): J0H. SCOT. glos. medietatem... sine redemtione illa que vulgo dicitur Mart. Cap. 4,14 p. 5,17: a Grecis dicitur fabula com- -cio. REG. Pis. 570 p. 427 (a. 1184): hospitalitatem, posita de -ne seu resurrectione hominum in deos. placitum generale, forationes vini ... et -nes domorum, e) passage de la vie mortelle à l'immortalité: PEla. si dominus mortuus fuerit, debet ut dominus possidere. CoMErroR hist. schol. col. 1639: ut -o eiusdem cor- 7) nomination à un bénéfice ecclésiastique: DIPL. 10 poris mortalis in immortaie. f) transsubstantiation: Phil. I p. 232,5 (a. 1077): do -ciones ecclesiarum castri PETR. VnER. Petrobrus. col. 803 0 : testis est mundus, et feodum Amulfi. C&rcruL. Fontanel. 55 p. 110 (a. testis est omnis homo, maxime cum sine bac -ne partis 1111): monasterium.., aitare de Riverescurte de Bel- in cameru et vini in sanguinem, nec unus possit sub- vacensi ecclesia tenebat per -nem persone, ita scilicet sistere homo. SENT. divin, tract. y. III p. 131-2: -o ut una decedente persona altera persona substituebatur 15 ila panis et vini in corpus Christi ha fit ut omnino de- per episcopum et archidiaconum Belvacensem. C.xtui.. sinat esse panis qui panis erat et vinum similiter. S. Crac. Aurel. 12 p. 25 (a. 1115): retinemus etiam li) mue (des oiseaux): ADELARD. BATH. cur. ace, p. 13: nobis synodos, circadas... et ceteras consuetudines de -ne (sc. falconum) dicendum est. nostras et queque iuris episcopatus insignia, vicario- 12) (mus.) mutation, changement de nom des sons selon mm tantum personis vel -ne personarum vobis condo- 20 leur place dans les différents hexacordes: AluBo FaIs, natis. ACrA pont. Rom. Gall. TV 162 p. 301 (a. 1174): mus. p. 55: que totidem prioribus copulate complent in ipsa domo presbiteri duos solides censuales et in -ne octoginta -nes absque his que in eodem tropo fieri presbiteri septem solidos. possunt, ditono, semiditono, tono, semitonio. ANON. S. 8) (en droit con.) translation (d'un évêque), changement JACOB. LEOD. mus, p. 486: septem sunt principales -nes d'un siège à un autre: J0R. VIII epist. 104 p. 97,27 (a. 25 et he sont demonstrationes co quod non possunt ascen- 878): cum de -ne contra canones sedium et de alus dere ultra la nec descendere subter ut, sine -ne. excessibus... patrum regulis f eriri possis. BERNOLD. 13) l'expression mutatio dextere excelsi, manifestation libeli. X 53 p. 136,36: Damasus papa... -nem episco- de la puissance divine, prodige (cf. Ps. 76,11): HROTSV. porum prohibuit....Calistus et Antherus . . . -nem Gall. 13,2: hec -o dextere excelsi (en parlant de la Vierge). episcoporum licitam fore docuerunt. GRATIAN. II, 30 CARTUL. GosI. I 124 p. 182 (a. 1073): me... gratias -ne causa VII, quest. I c. 34: necessitatis vel utilitatis causa dextere excelsi pro vobis referentem. CARTUL. Templ. episcoporum -ciones fieri possunt. 5 p. 3 (c. 1125-30): si causa Dei factus es ex comite 9) (en droit con.) transfèrement (d'un titre épiscopal miles et pauper ex divite... in te Deum glorificamus, d'un siège à un autre): CARTUL. Naumb. 139 p. 120 scientes quia hoc est -o dextere excelsi. AcrA pont. (a. 1138): nos igitur... -nem ipsam (se. translationem 35 Rom. Gall. I 59 p. 250 (a. 1152): obsecrantes paterni- sedis episcopalis) ... presenti privilegio roboramus. tatem vestram ut, quod factum est, confirmare digne- 10) (phit) changement, transformation: a) définition mini, quia, ut credimus, bec est -o dextere excelsi. générale: (JERARD. CREM. transi. Isaac Israeii def in. PETIt. VENta. epist. VI coi. 437A: non sum qui fueram p. 327: -do est permutacio in lods cum interposicione et nos de ipso illud divinum, hoc est -o dextere excelsi. et descensione. b) subie par un individu: IIRABAN. univ. 40 Ros. Togjo. chron. t. I (a. 1065) p. 55: sic dextere excelsi col. 96D: -o vei versibilitas nature et diminutionem et -o gloriosa comprobatur esse facta, quam cometa abolitionem substantie facit. PEla. VENER. epist. VI ingens in exordio eiusdem anni designaverat. col. 470B: non sum quidem qui fueram, sed corporis... mutator, -is m. changeur: CARTUL. Fontanel. 118 p. alteratione, non animi -ne. ALAN, INs. f id. catit col. 185 (e. 11 00): Berengarius numinorum -r. 314 C : cum -o nihil aliud sit quam accessus unius 45 mutatorioium, -i n. [mutatorium] vêtement de proprietatis ad subiectum alterius et recessus alterius. rechange: RANGERTUS vita Anselm. Luc. (MG Script. Prri. LOMB. sent. 1 30,1: quedam de Deo temporaliter XXX) 4733: -is vetus obiectatio longe /fiet, et hos dicuntur relative ad creaturas sine -ne deitatis sed non cuitus barbara dextra feret, sine -ne creaturarum. RICHARD. S. VICT. trin. II 3: mutatorius, -a, -um 1) adj.: a) avec le mot vestis, ornais -o est aut de statu in statum meliorem aut... 50 de rechange: AGNELL. RAv. lib. pont. 129 p. 362,44: deteriorem... aut qualem. SENT. Berohn. p. 52,47: abstulerunt a se -as vestes et pallia proieceruntque a penitentia Dei nihil est aliud quam -o rerum sed non se maures et anulos et dextralia. EPIST, Worm, I 41: quaelibet -o ut de pueritia in iuventutem... sed que fit -a mihi tota est furata vestis. BALD. BURG. cari]). contra opinionem hominum. c) par une chose: ABELARD. 216,751 p. 292: servata domi sibi -a vestis. b) changeant, lOIS mutatus - I. mutilo 1016 qui change: MAnw VIND. ars vers. 1139 p. 165: multa mutilate adv. y. mutilatus. sunt verba... quorum quia cotidiana positio est..., mutilatio, -nis f 1) mutilation (au sens physique): auditor ad similitudinem precedentium de reliquis GnuloH. edif. 35 (96) p. 179,12: per mortem vel exemplis -o prosequatur vestigio, ne semper alienis membrorum -nem punienda crut (CARTIJL. Babenb. I moiteur versibus. 27 p. 39,8 [a. 1158]. DIAL. Scacc. II vii 128. GUILL. 2) subst. n.: a) vêtement de rechange: RICHER. JJ TYR. hist. rer. transm. XIV 18 p. 632). Gnuiu. itin. p. 226: nummis etiam, -is ceterisque necessariis vacuus. Kambr. 111 p. 85: per partium inleriorum -nem. VINc. THIFrM. 4,36: -a ceteraque necessaria corporis prebuit. KADL. chron. p. 164: presuli... meditatur exsilium, Dipt. Coin. 11 216 p. 296,5 (a. 1035): ut... -a abluat. alus veto finitimum capitis infortunium, aut cuiuslibet PETR. Coristoa hist. schol. col. 13910: decem -a -ais dispendium. vestium (IV Reg. V) id est decem paria vel novas vestes 2) diminution, amoindrissement: HAOR. II epist. que sic vocantur pro mutatione vestium veterum. 714,12-13: pro privilegiis sine -ne servandis. DIPL. GUILL. MALM. gesta reg. II p. 436: pauperes carentes -is. Otton. 111 434 p. 870,28 (a. 996 spur.): ingenue digni- GUILL. TYR. hist. rer. transm. VI 6 p. 244: non enim tatis -cione. TRAD. Patav. 96 (a. 1013-45): defectus erant populo peregrinanti diversa, quibus alternatim 15 seu -o prenominate summe. NORB. laURe. Benn. 16 uterentur, -a. y. 1. muta, b) vêtement d'apparat (Uourio p. 882,16: ecclesiam . . .illam tau -ni deformem. GUILL. s.v. muto: hoc -um, vestis pretiosa pro qua sumenda MAL,!. hist. p. 544: excusata -ne regni. CAnUL. Osn. alla mutantur): CosM. PIt&G. chron. 1,5 p. 15: meum I 325 p. 261 (a. 1170): -stem ecclesie in parrochia sua aœipite thalitarium et clamidem ac -a duce digna. ANNAL. conquerebantur. Cou. Smic. II. p. 260 (a. 1193): Pegav. a. 1096 p. 246,1: domna Judita comitissa... 20 munis decima sine omni -ne domino offeratur. singulis -orum insignibus... adornata processit. ARN0 3) (sens mathématique) division, diminution: HERIG. REICHERSB. apol. p. 213,30: qui (se. Christus) et -o reg. II 21 p. 219,25: nisi quod augmentuin divisorum illic et coronis alireis mystice peromatus est. LAMB. -ne recompensetur denominationum. ARD. hist. Ghisn. 95 p. 606,20: alii vestium -a, alu mutilator, -is m. [mutile, 1.1 celui qui coupe, qui taille: pictas culcitras. c) (métaph.) version (d'un texte sacré): 25 HERm. Bos. Thom. col. 1292°: quod utinam absque BERENG. TREV. laud. 3,9 col. 977B: Naaman, in figurant -uni offensa dixerim. ib. col. 1292B: huiuscemodi -es. decem legalium preceptorum tulit secum decem -a 1. mutila 1. formes: motio: GLoss. AA p. 466,2,3. vestimentorum. Constantinus autem, secum ferens decem multilo: MALSACH. ars p. 23. I) mutiler, diminuer: -a legalium scripturarum, per mysticum intellectum ea A) au propre (UouTlo 5v. moto: -o, -as, minuere, mutavit in salutem animarum. 30 vellere, truncare... proprie -are est aliquid integrum mutatus, -us m. mouvement (ici sens symbolique): detruncare): 1) en parlant d'une partie du corps: STEmS. GUIBERT. Nov. moral. V, XVI 3 col. 1340: Chanaan COL. Maurin. 8 (4): uno martyrem dente -avit. TmrrM. enim -um sonat, et terram, quia stabile elementum est, 4,10: dextero -aras brachio. EXCERPT. Altah. a. 954: pro soliditate poni constat. oculis -avit. GALL. ANON. p. 450: erat enim Scarbi- mutea 2. [mutus] I) se taire: UciuTio s.v. mugio: 35 minus... dextro lumine -atus. Ono Fais. chron. -o, -es, esse vel fieri mutum vel facere tacere. 2) faire 7,16 p. 332,13: nanibus -ati. 2) en parlant d'une chose taire: y. supra. en général: DIPL. Otton. III 90 p. 500,43 (a. 992?): muterna, -cf. orig. inc.] sorte de bijou: ADAM PONT. tes et predia illuc pertinentia subtrahere vel -are. mens. p. 135: ornamenta colli veto, pectoris et hume- TRIETM. (?) 5,26: ex magna parte -ata acies. ib. 8,22: rorum... monilia, murenule, sive -e. 40 cum edificiis turpiter -atis. GuaL. TYR. hist. rer. transm. mutesco 3. devenir muet, se taire: ALAN. INs. Anti- XIII 23 p. 592: cathedrali ecclesia membris -ata pro- claud. II 434 p. 85: cur tenui deiecta sono poscencia priis. B) auflgur: THEODULF. carm. XXVIII 660 p. 510: vocem / cetera -ant. DAN. BECCL. Urb. Magn. p. 64: male rem -at inscia Iingua suam. ARNULF. LExov. si constet proprie domine mechata libido, / -as; domino epist. 124 p. 190: ecclesia... primo ad servitutem, super hoc non esto Iocutor. EPIST. ad Hildegard. 77 45 dehinc ad inopiam -ata descende. GUmL. Tya. hist. col. 229 13 : defectu yods et devotione mentis in divinis rer. transm. XI 28 p. 504: non enim volumus... pro laudibus -o. ecclesiastica dignitate principum potentiam -an. COu. muthicemita, -e m. [arab. moslem] musulman: CAR- Arp. cont. XI p. 48 (a. 1183-1270): quicunque huic dono Tilt. S. Cucuph. II 527p. 181 (a. 1033): Gondemaroquippe nostro... contranius extitenit... iram Dei omnipotentis quod circumcisionem carnis prepucii sui exercuerat, a 50 et sanctorum tins, quorum ius -are conatur, incurrat. fide christianitatis deviando et fidem -arum imitando. II) châtrer: LEGES Hein. 170,4 p. 588: unum pullum mutigiva, -e f [pour mugitiva? mugio 4.1 jeune -atum. chevreau?: CARTA a. 1106 (Lacarra, Vasconia medieval III) briser: Oiw. VIT. hist. 1X9 L. III p. 526: confractis 33): una capra corn -a sua et un angel. hastis enses -abantur. 1017 2. mutila —muto 1018 IV) mutiler (un texte): GLOSS. AA p. 466,2,3: -at grogner, aboyer (enparlantd'un chien): ERMENR. ad Grim. placitum violat. GODESC. SAX. opuse. gram. II p. 440,2: 8 p. 542,7: si furem sentirem, statim -ttirem. ALAN. INs. -are sensus integritatem. Foinius Carolin. V 145: falsare dist. col. 868C: -te proprie notat latrare, unde... nec stilum, sicut -are tenorem I visum turpe fuit. canis -vit apud Hebreos. 4) protester: NIcoL. I epist. 100 V) (sens mathématique) retrancher: ÂNoN. minut. s p. 605,14: contra illud statutum venire aut saltem 111 26 p. 241,6: primam differentiam divisons si plures ttire. WALTHAR]IUS 1340: unicuique sit las non solum fuerint, sicut subsequentes, si veto unam, eandem -ttire. Ano VERC. perpend. 8 p. 18,34: cum sit qui de unitate -are, que minutie cum suis differentiis possint curia -ciat nemo. THANGM. Bernw. 48: super bac re redintegrare. nec -te quidam ausus est. CARM. var. III 46,50: ne VI) au figuré, entacher (la pureté d'un ciel serein): 'o verum contra -te quid audeat ultra. MIRAC. Rich GUILL. TYa. hist. rer. transm. XIX 10 p. 898: sed hoc p. 570: in vestra presentia nullus audebit -ne. CAFAR. quale serenum, orta subito aubes caliginosa -avit annal. lanuens. p. 72 (éd. Belgrano): venientes Pisani miserabiliter et convertit in tenebras. contra cos non sunt ausi quicquam -te. GLITHERT. mutilatus, -a, -um mutilé: I) adj. (raccourci): Nov. trop. 11 8,1 col. 379A: multi enim hereseos con- GLRALD. topogr. 1,3 p. 25: Hibernia Britannia longe 15 ditores in angulis dogmatizant, de quibus in propatulo brevior et -ior. 2) subst.: BERNARD. PAPIENS. summa -ce non audeant. SUCER. Ludov. VI 16 p. 102: nec I 12 § I (éd. Laspeyres p. 14): dico... -um, qui aliquo etiam -te tota eius administracione presumpserunt. membre, caret. Oiw. VIT. hist. VIII 8 t. III p. 315: ut nullus contra mutilate adv. en amoindrissant, en affaiblissant: eum auderet aliquo modo -te. HELM. 102 p. 201,16: CARTUL. Rhen. med. II 23 p. 61 (a. 1174): de mansis 20 nec ausi sunt -ne pre formidine ducis. earundem avulsione possessionum -ius iuxta nostri 4) se taire: ALAN. INS. dist. col. 8680: -te dicitur libertatem arbitrii ordinare. tacere, unde in evangelio: at 111e obmutuit. 2. mutilo 1. [motus] devenir muet: CAN. Hibern. muto 1. formes: moto: MALSACH. ars p. 49 et p. 56 p. 27,11: Zacharias contradicens angelo novem menses et passim. ADNOT. end. Justin. p. 183,11. TRAD. S. Petri -avit (cf. VULC. Luc. 1,22: motus permansit). 25 1 p. 554. motata: ARS Bern. P. 88 n. 12 et passim. motuo: mutilum, -i n. y. mutilus. MAmAN. SCOT. chron. a. 1078. muo (forme refaite sur mutilus, -a, -um faute de copiste (-a pour mutua): lefr. muer): C.&wrui. Andegav. 111 264 p. 166 (e. 1170). Pna. VENER. epist. TV col. 324& 1) adj.: a) mutilé I) trans.: A) déplacer quelqu'un ou quelque chose (Ucuno s.v. muto: -us, -n, -um, diminutus, truncatus): (UouTio s.v.: -o... movere vel in alium statum vertere, DIPL. Otton. III 389 p. 820,14 (a. 1001 ?): Johannes 30 vel in alium locum ducere): I) en général: Titko. S. diaconus cognomento Digitorum -us. GuILL. TYR. Petri p. 254: cum... sedem pontificalem... in aliam hist. rer. transm. 11 23 p. 107: mires habens -as. b) basilicam motaverint. DIPL. Otton. III 228 (a. 996?): écorné (Ucurjo S.V. muto: -us, -a, -moi... sine cor- -atour... solurn corpore vobiscum mansuri mente. SENT. nibus vel aliqua parte): WALAHFR. carm. 541,3: Paris. (éd. Landgraf, Louvain, 1934) p. 14: modo sedeo, cornutos adquirat equos, -osque iuvencos. VINe. 35 modo sto, non propter hoc sum -atus sed motus. RAYM. KAnt.. chron. p. 8: nidiculum esse pecus -tin, hominem POD. 20 p. 294: plura animalia non valentia -are gressum acephalum. 2) subst. neutr., tête d'une poutre: Uourio (avancer)... ubi diu steterant, corruebant. CARTUL. S. s. y. moto: -a dicuntur capita trabium quia mutilata Joh. in Val]. 19 p. 12(1119): superaddimus ut quocumque sont. modo persona -etur. PETR. COMESTOR hist. schol. col. mutinus, -i m. [ong. inc.; cf. supra 1. 331 forme: 40 1682 A: cum statueret procuratores in provinciis, vix aut motions: GLOSS. AA p. 466,1,38. animal écorné?: numquam -abat ces. CA.wrul. Anhalt. V 553 a p. 297 AELFR. Angl. Sax. vocabul. p. 23: nomina ferarum... (a. 1177): postulavit ut ab eisdem prediis Sciavos... -us, gadinca, vel hnoc. GLoss. AA p. 466,1,38: motinum -arem. VITA Cain. 17 p. 158: mons iste... in alium sine cornibus aut semitruncum. locum -etur. 2) transborder: CAicruL. Hans. 122 p. 13 mutin sive muttio 4. forme: mucio: Ano VERc. per- 45 (a. 1171): si trans Renom cuprum emenint,... si plaustra pend. 8 p. 18,34. 1) murmurer, parler tout bas: GLosa. exhonerare et -are voluenint. Vatic. 1469,520,2,3: amussiin tacite loqui quod -ire B) modifier, transformer: 1) en général (Ununo s.v. interdum dicitur. GLOSa. AA p. 467,1,27: -ttire leviter -o... in alium statum ducere): WALAHFR. Wett. 517: Ioqui. UcuTIo s.v. mugio: o, -is, -vi, id est mirmitare (Q omnia -antur. Ans Bern. p. 69: extremam earum -ant ad modum mutorum vel velle loqui et non audere et 50 in e. MALSACH. ars p. 56: -ant coniugationem. COU. est proprie mutorum et loqui non audentium. 1-JERBORD. trad. mon. Lunael. 17 p. Il (n. 828): ut nullus obtineat p. 106 (MPH II): illis per triduum ibi latitantibus nec ci effectum hoc -are vel refragare. AMALAR. antiph. III p. usquam prodire nec ullo modo vel -te presumentibus. 102,31 (ed. Hanssens): -ari in infirmitatem corpora 2) parler: GLOSS. Vatic. 1469 p. 524,1,5: -ttire loqui. 3) (tomber malade). Lupus epist. 1 9 p. 76: in usu -ando. 1019 muto 1020 Dut. Karoli 11141 (a. 880: si quis... hec nostra statuta p. 217 (a. 1080): -averunt suam tennam. THIETM. 4,69 -arc velfrangere voluerit. CARTUL. Sangail. 1643 p. 249,22 p. 211,16: bec -ans temporalia per eternaliter manencia. (a. 885): si ipse... illud concambium -are voluerit. LArR. const. p. 10: accipientes vestimenta, que -are POETA SAxo 2,506: labore gravi modicam -are quietem. debent. DIPL. Loth. III 35 p. 59,16 (a. 1130: quicquid CARM. Walahfr. app. 5,8,1: unica que quondam vino hactenus... possederunt, quiequid per concambia -averat undas. DJPL. Otton. 1314 (a. 966): in antiquum -averunt. TRAD. Scheftl. 70 (a. 1142-47): -avit... et pristinum statum redeant et -entur. THIETM. 4,14: curiam... corn, alia curia. CARTA a. 1150 (Stenton, ut Mi -entur in melius. ANNAL. Qued. a. 1015 p. 83,20: Danelaw Charters p. 363): pro omni servicio -ando. privilegia et eonsuetudines aliquas... potestative -avit. ROB. Toiuo. cM-on. t. II (a. 1181) p. 100: vir tuas... Aa4M BRM. 3,53 P. 198,3: status regni -atus. GUIBERT. 10 -abit hanc temporaiem felicitatem suppliciis etemis. Nov. vita III 9 p. 174: vertex et ora fuerant ex multa b) compenser: COD. Polon. Maior I p. 15 (a. 1138-44): coneisione -ata. ACTA pont. Rom. Gall. 132 p. 216 (a. quieumque villam Radeow Sancto Johanni ... sub- 1136): nulli ergo hominum liceat eandem concessionem traxerit,... viam... Domini ... patiatur, nisi quod monasterio tac, factam infringere vel -are. ARNULF. presumpsit digna satisfactione -etur. 2) (techn.) faire une AURa. Ovid. metamorph. 16 p. 202 (46): terra in mare '5 mutation de monnaie: CONSUET. Argent. 78 p. 14 (e. -ata est per diluvium. BERNARD. serm. in cant. 81,5 vol. 980): quando episcopus monetam -are voluerit. HEN. 1173 B : omne quod -atur, dum de uno ad aliud transit esse Mon. 3,3,1 (Liebermann p. 523): ne aliquis monetarius quodam modo necesse est moriatur quod est. G0DEFR. S. denarios -et. .CncruL. mon. S. Crue. 259 p. 257 (a. 1183): Via. microcosm. 14 p. 41,17: electos sucs Dominus per si... ista moneta fuenit abatuta vel -ata. CARTUL. S. reprobos... exercere voiens, sepius peregrinationem 20 Paul. Mausol. 41 p. 65 (a. 1199): si moneta iamdicta -are fecit. OTTO FRIS. gesta 2,49 p. 158,1: consilium -ata fuenit, debet michi solvi moneta illa quam dominus -avit. AN0N. inst. mot. 2: nam qui minuit aut fedat sancte terre meiorem publicaverit. 3) changer, remplacer: ecclesie dignitatem, ifie Christi corpus -are (Cod. I: AMALAR. off. II p. 390,28-29 (éd. Hanssens): quia mutilare) nititur. 2) philos.: PEra. LOMB. sent. 137,7: -an novum testamentum non -abitur ad ahud testamentum, autem per tempus est que variari secundum qualitates 25 sicut -atum est vetus in novum. TRANS. Manci in Aug. 7: interiores, que sunt in ipsa te, que -atur. RICHARD. S. -ato nomine (THIETM. 3,16. Orro FRIS. gesta 2,13 p. Via, trin. 11 9: quod autem est ineommutabile, sicut 114,23). HROT5V. Pafn. 3,5: -are colorem. id . Abr. 3,16: non potest -ari ab esse ad aliud esse. 3) théol.: a) en -are habitum. CHRON. Goz. 2,17: Liudegerus... guber- parlant de l'incarnation: HADR. I epist. p. 638,13: -atam nacula suscepit, Lothariusque nomen -avit. GUiLL. TYR. deitatem in canne, b) en parlant de la transsubstan- 30 hist. cet. transm. XV.1 15 p. 730: volvunt apud se et fre- tiation des espèces: SENT. div. in. tract. V,IIJ p. 131 * (éd. quenter -ant consilia. 4) abandonner: NAODA Cyr. 113,4: Geyer): per sollemnia ha verba que Ijominus dixit in res publica -avit Sextum... accepitque Cyriacum. Trui.o. Cena, panem et vinum -avit in corpus suum. RICHARD. S. Ratisb. 264 (Xles.): en tenore ut... eius filius sub reguhari Via. dccl. script. col. 2620: si hune panem eomederis, stipendio inibi necessaria habuerit, iocum non -et. non ipse in te, sed tu in ilium -aberis. 35 METELL. Quir. 8a,3: Romuleum ferrum post aurea Cl transcrire: AMALAR. antiph. III p. 39,37 (éd. Hans- Graecia -at. 5) changer (de comportement): BRUNO sens): antiphonas -avi de urbis Metensis antiphonanio QUERF. fratr. 13 p. 732,44: onines... in illa occisione in nostrum antiphonanium. ib. III p. 54,27: ubi verba -ati sunt. BRUNO MAOD. beIl. 104: apostolici vigoris -avi de romano antiphonario. oblitus... multum est a priore sententia -atus. D) traduire: CITRON. Rames, p. 196: littenis anglicis, 40 expressions: habitaeulum mutare (changer de do- quas in latinum -avimus. micile): VITA Senan. mets. p. 761e (AASS Mart. I). E) (arithm.) convertir: CoM1. Gerbert. II 6 (Bubnov, habitum mutare (entrer en religion): THANOM. Bernw. p. 259,14): et -abis quinarium... in mille milhibus. 53. CARTUL. Marciniac. 201 p. 117 (post 1130). ib. F) (sciences nat.) muer: Doc. S. Fac. 621 (a. 1047): 263 p. 140. LEGEND. GERH. maior p. 499 (55. II). uno pullo et alio -ato. RICHARD. LOND. Er'. dial. 45 loeum mutare (s'exiler): EINH. Carol. 2. VrrA Lasr. e. scac. II XXV p. 121: accipitrem... -atum. ADELARD. 12 p. 133. pascua mutare (transhumer): PETR. Corms- BATH. cur. ace. p. 13: pulverem de favo mehhis super TOR hist. sehol. col. 1079 A vitam mutare: ) entrer en carnem ci prebe, et bene -abitur. ALEx. NECK. nat. religion: CARTUL. Rames. 1130 (e. 1120): vitam... -are rer. I 33 p. 84: quomodo -ari possunt aves generose. suam vel ad monachieum habitum vel S heremiticam G) remplacer par échange: 1) échanger une chose 50 vitam. CONCORD. a. 1166 (Stenton, English Feudalism contre une autre (UG&no s.v.: -o... id quod habemus 263): si domina predicta -et vitam suam..., heredes sui dare pro en quod non habemus): a) en général: TRAD. habebunt totum dowarium suum. ) mourir: ANAST. Frising. 283 (a. 808): si quis hoc cambium -are viait, chron. p. 78,22. ib. p. 106,29. CARTIJL. Eichsf. 87 p. cum ipsis territoriis -at. CARTUL. S. Petri Gomai 17 51 (a. 1144). 1021 muto-1. mutuo 1022 II) intr. (GLoss. AA p. 467,1,26:-a ad sensum plenum diriguntur. ALkN. INS. Anticlaud. quantitatis pecuniam -am sumens, omnia militibus 11 465 p. 86: nisi conveniant, oracio -a iacebit. erogavit. II) subst.: A) marc.: 1) muet: HiLDEGARD. caus. 2) subst. neutr.: a) emprunt, prêt (SOMMA Paris. 1,7 p. 54,3: de -is... spuma obligat et strangulat rationa- p. 2: commodate... -mn dicitur quod de meo fit tuum, litatem in homme, ira quod Ioqui non potest. Orw. 5 ut simile recipiam, non idem. SUMMA Trec. IV, II p. 72: VIT. hist. 112 t. I p. 49: cecus enim videt, -us loquitur. naturale -um est quod ex mon tuum fit; in his demum FULC0 hist. vie Jeros. I 26: -is et brutis voces dedit causis que in quantitate consistunt. ib. p. 73: civile -um articulatas. Pem. COMESTOR hist. schol. col. 1578D; ad- fit per stipulationem. Uouno summa [éd. Mc Laugh- ducunt ei surdum et -um. 2) (par extension) sorte de devin, lin, The Teaching of the Canonists on Usury. Med. sorcier: RADnERT. epitaph. Arsen. p. 72: sortilege 10 Studies. 1(1939) p. 100]: -um .. .constitit in his rebus ibidem aggregate, divini, coniectores et -i, necnon que pondere, numero vel mensura constant veluti vino, somniatores et hi qui exta consulebant. oleo, frumenta, pecunia): CARTuI. Vindoc. II p. 33 B) fém., consonne muette, lettre qui ne se prononce (a. 1085): sed a nullo burgensium creditionem queret, pas: Lupus epist. I 8 p. 64: communem syllabam ex aut -um vel hospitalitatem. ACTA Phil. Aug. I 379 -a et liquida fieri in eis solis que per naturam brevia '5 p. 469 (a. 1191): garrandie nostre beneficio fruituros sunt. HuGo S. Via. gram. p. 271,32: primus modus esse pro quibuscumque -is per eosdem contrahendis. fit ex liquidis precedentibus -is. STATUT. Arelat. 39 p. 201: instrumento -i vel debiti. mutuum, -in. V. mutuus. expressions: I) mutuo, in mutuo: à titre de prêt: mutuus, -a, -um 1) adj.: a) réciproque, mutuel: ADN0T. end. Justin. 94,5: si -o accepisti argentum. SYNOD. Ticin. p. 416,12: ad -um colloquium convenire. 20 ACTA pont. Rom. id. I 377 p. 330 (a. 1186): vel ab RICHER. II p. 34: post -a colloquia iussus. HRoTsv. aliquo pecuniam -o accipiat ultra precium. OBERT. prim. 354: his ita colloquiis -o sermone peractis. SCRIBA a. 1186,78 p. 30: accepi -o a te Alberto... lb. dr. GLoss. Pist. Justin. p. 34,24: -o consensu facta divisio. mn. III. ib. a. 1190,86 p. 35: accepimus a te... lb. dr. ian. GALTER. CASTIL. Alex. 1289 col. 470A: dum sibi man- XI et S. VJIIJ in -o. STATUT. Cisterc. p. 121 (a. 1190): datas legatio -a partes f exsequitur. ORD. Va. hist. X 25 a Iudeis . -. nec pro usura nec etiam sine usura aliquid 10 t. TV p. 63: inter eos... -a per X armes altercatio -o accipere liceat. 2) mutuo pro amore: à titre de prêt perduravit. GUILL. S. ToD. cant. 139 p. 172: citra gratuit, sans intérêt: Gu!LL. CAs. 824 p. 330 (a. 1190: -e coniunctionis suavitatem. ANDR. CAPELL. I 6 F confitetur Mabilia se cepisse -o pro amore a Suzubono p. 139: amantes -o amonis vinculo colligari. RICHARD. lib. XV quas ipsa pagavit in dote sue fuie. ib. 842 p. S. Vici-. trin. IV 3: secundum originem -am ad mvi- 30 337: se cepisse -o pro amore a magistro Oberti notanio cern differentiam habere. CARTUL. Babenb. T 65 p. sol. VI. 88,24 (a. 1186); -e familiaritatis obliviscens. CARTUL. b) échange: Lit Domesd. II p. 178: hanc revocat Naumb. 403 (a. 1199): per -am distractionem vol ipse R. pro -o illius terre quam tex dedit Issac. ex- concambium. CARTUL. Ursicampi 67 p. 45 (a. 1199): pressions: mutuo, in mutua (en échange): Dut. Otton. -a sigillonirn nostrorum appensione. 35 I 152 (a. 952): ut ipse vassallus nostre proprietatis b) échange, donné en échange: AONOT. cod. Justin. loca... acciperet. .., nos autem ista lace... -o haberemus. p. 53,30: -as accepit pecunias. Con. Lauresh. 53,46 CARTUL. Babenb. I 49 p. 66,3 (a. 1177-80): abbati (a. 897): res... per -e complacitationis precariam recepi. iusticiam recognovi in -a. CARTUL. Hersf. 52 (a. 949-57): ut... pro eo -um aliud mutuo adv.: 1) mutuellement, réciproquement: predium acciperem. Dn'L. Otton. II 126 p. 143,37 (a. 40 AMALAR. antiph. III p. 69,14-15 (éd. Hanssens): initia... 976): dantibus eis pro hoc -a vicissitudine sui iuris... et termini... -o respondent. EIu1R. ad Grim. 22 p. viilam Holthem. 559,31: ut distant conpatiendo -o portare atque portari. c) en prêt (Uowio s.v. muto: -us, -a, -um, mutuo GUILL. S. THEOD. cant. p. 174,141: erunt sibi -o ad con- datus vel acceptus): PE1IL VIENN. except. 1132 p. 325: sentiendum. ORD. VIT. hist. XII 25 t. IV p. 408: in con- qui dant pecuniam -am sub usuris rustico. PETR. 45 venticulum clericorum -o colloquentium. Ono FRIS. COMESTOR hist. schol. col. 1601 B : posuenmt ibidem chron. 7,35 p. 371,20: -ose corrigunt. HELM. 29 P. 57,4: nummularios, qui -am sub cautione darent pecuniam. pugnaverunt... reges -o. RicHArw. S. VICT. trin. III TRAD. Ratisb. 944 p. 474,11 (a. 1180): -as concessit 8 col. 920B: in dictis -o dilectis -oque diligendis... XXII libras argenti cuidam ancille. ACTA pont. Rom. oportet ut singulis sit summa perfectio. ib. III 9 col. ined. J 395 p. 344 (a. 1188): novem libras Provenienses 50 921 C: invicem respicere habent et -o respondere debent et sex bizantios -os et pallium. natura creata et natura increata. d) emprunté (Ucnrno y. supra 1. 43): GIJTLL. Tnt. 2) tour à tour: HEX. PRIOR. p. 42: hi autem tres sibi hist. rer. transm. XX 5 p. 949: ornnes eiusdem -o successerunt. domus thesauros exponens, insuper etiam infinite muvifis, -e y. mobilis. 1027 muvillis—myrmicoleo 1028 muviffis, -e y. mobiles. Fitncui.pn. chron. I, VI 17 col. 1075 B: in -tient Seleuci muzmudis, -is In. [or. masmudi] monnaie d'origine pirate. GUIDEnt Nov. pign. sanct. III 3 col. 663c: arabe. Doc. Port, reg. I 330 p. 431 (a. 1176): paupe- dum citatis -nibus vadosum preproperant scindere ribus, viduis et orphanis DCCCtOS et LXX II mora- rostra salum. y. miroparon. bitinos et JI mille et DLXXV -is. Monasterio sancte myrias, -dis f. forme: minas: RADULF. CADOM. gesta Crucis ubi corpus meum iubeo seppeliri VIII mille Tancr. 147 p. 709. ace. plur. -das: GIL0 hist. Hier. -is quos ibi habeo repositos. y. mazmudina et mussi- 11469. myriade: VITA Bertini I p. 769,15: illorum enim niutinus. anime inter innumeras celestium -dum fulgent turmas. muzo 1. [a.Iomb. muçar = fuir; cf. Arch. gloit. et. SEDUL. carne. II, XXVI 4 p. 192: potins millena sonabo / 12,466, gail. mûkjàre, REW 57231 s'évader, s'enfuir: 10 milleque -des canto salutis opes. EKKEH. IV bened. I STAT. Carre 15 (a. 1172): item si qui bos vel vacha vel 36,2: effert -dune dies ista neces mage senum. BERTI-!OLD. asinus vet iumentum vel equus invenietur -ando vel C0NST. aimai. a. 1077 p. 294,28: mendaciorum -des sciapucando in alienis damnis, auferatur illi, cuites ubicumque regnabant. RADI.JLF. CADOM. gesta Tancr. fuerit ipsa bestia, duodecim denarios pro quaque bestia. 147 p. 709: decem -dibus michelatorum vix redemptus. muzzewiha, -e f [ong. ar.] formes: muzcia, 15 GIL0 hist. Hier. II 469: sibi -dies Persarum gentis muzzemuna, muzzewia et muzzewina: GERBERT. astrol. adesse. p. 132, note e et g. heure égale: GERBERT. astrol. p. 132: myrica, -cf formes: miriaca: AtmooT. Glasg. p. 113. per horas equinoctiales et inequales, quos Arabes -e, mirica. AELFR. Mg]. Sax. vocabul. p. 33. UGuTTo s.v. id est equales, dicunt, et Ezemenie, id est inequales. amarus. COLL. Salem. II p. 744. GALAND. REGN. prov. myctir, -ires m. [gr. iuxr1p] narine: ODo CLtW. 20 84 p. 70. TILE0DOR. PALID. annal. a. 1181 p. 96,4. occ. p. 9: -r et rinces eius teyoten aduncans. ARdHIPOETA 7,2,4. HELM. 47 p. 93,6. murica: ALAN. mygale, -es f hermine: WALAHFR. epit. in Lev, col. INS. Anticlaud. VIII 217 p. 179. 816B: -e quidam dicunt haramo. CARM. Bur. B 134,10: 1) tamaris (Tamarix Gallica L.) et bruyère (Calluna nomina paucarum surit hic socianda ferarum... mar- vulgaris L.): Uuuiio s.v. amarus: item ah amarus, mirica, tarus et -e, luter, castor tebelusque (glosé harmil). 25 -e, quant Latini tamaricam vel genestam votant, ab niygalinus, -a, -une [mygale] formes: megalinus: amaritudine nominata; gustus enim cires est amarus. HERRORD. Ott. 1,34 p. 716,14. migalinus: RUODL. METELL. buc. 4,53: frumenti spicas dat campus ut XV 97. BERTH0LD. Zwip. chrori. 10 p. 176,15. d'hermine: ante -as. ARcIm'oETA 7,2,4: curie cedris Libani vepres RUODL. XV 97: datque superductam coœo crusinam et-e. LAMB. PAn. vita Matth. 1110: sacra cessa ... in turris migalinam. BERTHOLD. Zwir. chron. 10 p. 175,15: deus 30 cuiusdam cochlea ligno et -is cooperta. GAL.AND. REON. pelles, imam canam, alteram migalinam. HERB0RD. prov. 84 p. 70: sauces, ulmos, -asque excoht. ALAN. Ott. 1,34 p. 716,14: tegimentum nocturnale... de INs. Anticlauci, VII 429 p. 169: nana -a. VINC. KADL. serico, auro et megalina pelle confectum. chron. p. 114: licet Platonis -am videar insere, dicam mymmus, -i M. V. minus. tamen. par métaphore: AL&N. INs. Anticlaud. VIII mynegungus, -a, -une [a.saxon. mynugung] ruiné: 35 217 p. 179: cedros cupit delere murica. LEGES Athelstan 7 (Liebermann p. 178): et eum gracie- 2) tamarin (Tamarindus Indica L.)?: MAŒR herb. mus pro labore suo de communi pecunia nostra... spur. p. 131 y. 217: artibus in medicis fertur vis magna ne forte ipsa remaneat -a. -is, / hisque tamaricum nomen. COLL. Salem. II p. inynisterium, -i n. y. ministenium. 744: provocabis vomitum cum semine -e quod ita aptabis. myntera, -cf. y. mintera. 40 3) terrain couvert de bruyères: HELM. 47 p. 93,6: myntologus, -i M. V. Mythologies. campum vasta et sterili mirica perorridum. y. merica myntza, -e f. ii. menue. et mince. myoparo, -nis in. formes: meoparo: FRECULPH. myricetum, -a n. [myrica] touffe de bruyères: LAUR. chron. I, VI 17 col. 1075B mioparo: UouTIo S.V. DUN. anecd. poet. VII 56 p. 80: audi mira; quia dira ph et dromos. sorte de navire de pirates (}-IRABAN. univ. 45 diriserant preuia / -a, et spineta verticem moventia. XX, XXXIX col. SSSB: -o quasi minimus parc: est myriophyllon, -i n. forme: myrifilon. millefeuille enim scapha ex vimine facta, que contecta crudo corio (Achillea millefolium L.): AELFR. Angl. Sax. vocabul. genus navigii prebet; qualibus utuntur Germanorum p. 30: nomina herbarum... millefolium vel myrifilon, pirate in oceani littoribus vel paludibus. Uatyrro s.v. g. vel centifolia, gaeruwe. y. mirifillon. ph: mioparo... est enim navis piratarum ex vitrine 50 myrmica, -cf. y. minmica. et crudo corio contexta. ib. s.v. dromos: mioparo, myrmicoleo sive myrmicoleon, -ntis in. ace. myrmi- navis ex vimine et ex corio contexta): HRABÀN. univ. coleonta. forme: mirmicoleon: ODo CLUN. epit. Job XX, I col. 533 B : piratica bella suret sparsa latronum col. 150C et 151 A agmina per maria -nibus levibus et fugacibus... navibus. fourmilion (insecte): RATHER. prel. coi. 181 C: -o 1029 myrobalanicus - I. myrrha 1030 utique nec dissiinilis, formica allis, alus ko videris. boite à parfums: Uuu'Tlo S.V. miron: hec mirotheca, -e, hi Ono CLut. epit. Job col. 150 0 : -on quippe panrum est unguentorum repositorium. valde est animal formicis adversum. Dicitur autem myrratus, -a, -um y. myrrhatus. latine formicarum leo, vel certe formica et leo. ib. col. myrretis, -is f myrrhe. GLoss. AA 467,1,34: -is 151 : item per -on designatur, quia carnalibus leo est, zmirna idest mura. spiritualibus autem formica. Anno FLOR. quest. 15 1. myrrha, -ef formes: mirra: VrFA Anstr. p. 70,28. col. 530e: ex libris moralibus -enta assensum pre- RECEPT. B. VIII p. 42. Uourro s.v. amarus. CoLt. buis sem. Salern. II p. 405. mirrha: HILDEGARD. phys. 1,40. myrobalanicus, -i m. forme: mirabolanicus. myro- murra: GLoss. AA 467,1,34. Awnnor. Bamberg. p. 26 balan (Moringa Arabica Pers.): COLL. Salern. V p. 275: 10 et 27. RECEPT. C. J p. 63; C. VII p. 64; C.XXIJII p. 68 mirabolanici non dentur in vitiis spiritualium, ne veto et passim. myrra: 1-IRABAN. carm. 5,4. WALAHFR. carm. sumpta decoctio abiciatur. 5,6,21. GLO5S. AA 467,1,33. RECEPT. C. XII p. 66. myrobalanum, -i n. forme: mirobalanum. 1) noix EK10EH. IV bened. I 7,8. PoNrrp. ROM. I p. 295,6. de Ben, myrobalan (Moringa Arabica Pers.): COLL. HILDEGARD. caus. p. 166,174 et 217. BALDER. Alber. 28. Salem. II p. 84: cum decoctione agarico, popolido 's ARNtJLF. AUREL. Ovid. metani. 10-11 p. 223,67. et mirobalanis citrinis. ib. II p. 405: mirobalani citrini, 1) arbre à myrrhe (Coinmiphora Schimperi Englj: colore citrini, substantie ponderose et viscose non cito PETR. CoMEsTroR hist. schol. col. 1188 0 : est -a arbor, separabiles a nucleo boni. ib. p. 405: mirobalani mdi que grece smyrna dicitur, quinque cubitorum, que est quanto nigriores tanto meliores. ib. p. 405: mirobalani in Arabia, cuius virgulta Arabes exurunt ut melius kebuli tuberosi et grossi et quorum cortices bene nucleis 20 pullulent et fructificent, ex quorum nitore (i. nidore) iunguntur imgosi, et non perforati et aliquam habentes multos contraherent intolerabijes morbos nisi fumo humiditatem boni. 2) baume à base de noix de Ben: storacis occurrerent. UGuTIo s. î'. amarus: hec mina, Ucuno s.v.: hoc mirobalanum, id est unguenturu red- -e dicitur quedam arbor Arabie altitudinis Ve cubito- olens balanum quod fit ex glande balani odorate. rum similis spine quam acetatum vocant, cuius guta i'. myrobalanicus et myrobale. 25 viridis est et amara; inde mina dicta est tain myrobale [pour myrobalanum] forme: mirobale. illius quam arbor. ARNULF. AUREL. Ovid. metam. myrobalan: GUILL. CAss. I 490 p. 195 (a. 1191): lib. X 10-11 p. 223,67: mina est genus arboris de qua LV implicatas In auripigmento et in galenga et mirobale succus exudat. chebule. i. myrobalanum. 2) myrrhe (résine odorante): HRABAN. carm. 5,4: qui myrocopus, -i m. [myron et caupo] forme: miro- 30 foUis myrram, balsama rare dabunt. RECEPT. B. VIII copus. parfumeur: Uouno S.V. copos: hic -us, -i... p. 42: thus et mirra et bacas edere equali pondere cum scilicet unguentarius qui unguentum facit. Urnrrio aqua teris. RADUERT. Matth. II 2 col. 137 A ; per -am, s.v. miron: miro componitur cum copos, quod est labor qua mortuorum corpora passim condiebantur. RECEPT. et dicitur hic -us, id est unguentarius qui laborat ad C. I p. 63: si capud de frigdore doleat, murra cum vino unguenta facienda et vendenda. 35 odorifero teris. ib. C. XII p. 66: myrra, agatia, amo- (myrodema, -tis f [pour hypodema? I. 687p.] mum... cura melle coctum. ib. C. XXIIII p. 68: chaussure?: Ono CLUN. occ. p. 39: non -a pedum, tergi mura trocliten, piper album (cf. ANTIDOT. Bamberg. non ambit amictum I sentibus impressas nec sentit p. 27). AN-I-bOT. Bamberg. p. 26: mura staeptis ledere plantas). XLVII, cassia. EKKEH. IV bened. I 7,8: tritium the- myron, -i n. forme: miron: Uourio s.v. EKKEB. 40 sauruin date: myrram, thus, simul aurum. PoNiIF. ScHoN. opusc. 4 p. 283,33. parfum: 1) au propre: ROM. I p. 295,6: turc ponis in incensario ignem et Jois. ScoT. versio Dion. Ar. 114 col. 1089e: -on summus thumiama, thus et myrra. PETR. C0MEsT0R hist. schol. sacerdos accipiens, superponit divino altari. Uouno col. 1188 A : stacten est gurnmi quod fluit de myrrha, s.v.: miron grecum, unguenturu latinum. 2) au figuré: quod et -a dicitur. HILDEGARD. caus. p. 174,6: si autem JOH. SeoT. versio Dion. As. 11 4 col. 1089C: mysterium 45 vermis dentes hominis corrodit, ille aloe et myrram telete -i. Encan. SCHON. opusc. 4 p. 283,33: Jesu, vive equali pondere accipiat. BALDER. Alber. 28: corpus... panis,... suave olax miron, mitis agne. y. myrum. myrra et aloe et aromatibus conditum a medico suc. myropola, -e m. et f marchand(e) de parfums: COLL. Salem. II p. 405: mirra rufi coloris, substantie U&t.mo s.v. miron: et dicitur hic et bec -a, ici est yen- pure et lucide. ORD. ViT. hist. 12 t. I p. 8: aurum, thus ditor unguentorum. 50 et -am Christo sponte obtulerunt. myropolium, -i n. forme: miropolium. boutique de 3) sens symbolique: HRABAN. univ. I, II col. 22 parfumeur: Ucuno s.v. miron: unde hoc miropolium, in -a continentie. RADBERT. Adalli. (AA. SS. Ben. IV dorons unguentaria ubi venduntur unguenta. I p. 312): metitur ibi -a, membrorum scilicet mortif i- myrothecu, -e f [zupox] forme: mirotheca. catio coin aromatibus. PETR. DAMIAN. serin. 1031 2. myrrha-myrtûs 1032 J Col. 510D : per -am ergo carnis integritas designatur. bec mirritetes, quedam gemma quia in ea est color PETR. COMESTOR serm. XXIX col. 1785&: -a que... mitre. corpora mortuorum a putredine servat, significat myrta, -e f forme murta: BONVILLANO 202 p. 106 mortificationem carnis. GUERR. serin. col. 1015B: eam (a. 1098). REG. archiep. Janke 2 p. 407. myrte (Myrtus ad montem -e et ad colles thuris sublimasse. ALAN. communis L.): 1) plante: RECEPT. C. VII p. M: piper INS. dist. col. 868 e : -a proprie amaritudo ... ; dicitur cum -e foli [dia viride teris. ib. C. LVIII p. 74: -a nigra. carnis mortificatio ... ; dicitur vitiorum destructio. ib. C. LVIII! p. 74: adianto, -a nigra galla asina. 2) bois: dicitur passibilitas ... ; ib. col. 869 A : ... dicitur Sapientia B0NvILLAN0 202 p. 106 (a. 1198): per pagamentum de Dei...; dicitur penitens qui castigat carnem suam et minis sexcentum de murta legalis sine magagna bona et in servitutem redigit. 10 bella. REG. archiep. Janue 2 p. 407: duos fascios murte. 2. myrrha, -e f. forme. mina: infra. murrhe: UGu1I0 myrteta, -e f forme: mirteta. bains entourés de s.v. amans: item mina dicitur lapis ex quo fiurit vasa. myrtes: UGUTIO s.v.: hoc -a et ponitur pro baineis ARNULF. AUREL. glos. Lucan. IV 380: mina genus est mirtis obsitis. y. myrtetum et murteta. lapidis vel ligni unde pocula fiunt. y. 2. murena et mur- myrtetum, -in. forme mirtetum: TROP. GRAD. 497 str. rinus. 15 Sb p. 259. lieu planté de myrtes (cf. myrteta): FLOR. myrrbatus, -a, -um forme: mirratus: UGuTrio s.v. LUGD. hymn. p. 211 y. 21: hunc... inter -a beatus / amans. muratum: Acrus pont. Cenom. p. 343. Zacharias. . . vidit. ODO CLu!J. serm. col. 741 D: ab angelo murratum: CIL0SS. AA 467,1,31. myrratus: Aelfr. qui stat inter -a. METELL. buc. 781: stans inter -a vir. AngI. Sax. vocabul. p. 27. TROP. GRAO. 497 str. 5b p. 259: virtutum ramis extensus myrrhé, mêlé de myrrhe (UGuTro iv. ainarus: mina- 20 inter -a siiblirnis. tus, -a, -um, mina imbutus, et infectus, amarus): myrteum, -i n. y. myrteus. I) adj.: SEntit. cairn. 1,18,33: -i calicem liquoris. myrteus, -a, -um 1) adj. (forme: mirteus: UGUTIO S.V.): HINci1. REM. epist. col, 163A: vehit in -o fonte (id. a) de myrte: VrNc. KADL. chron. p. 103: Calistenes... div. Loth. col. 6MB). AELn. Angl. Sax. vocabul. dat iii in dextram -uni virgultum et in sinistram laminam P. 27: -um vinum, gemenged mid myrran (HILDEGARD. 25 vitream. b) fait avec du myrte: FRECULPH. chron. col. scivias 1,4 p. 418A). OUERR. serin. col. 48D: detur 943 B: oleo -o. Uouno s.v.: -us,... ad mirtum pertinens. eis bibere vinum -um Dominice passionis (GEimoH. c) rempli de myrtes: UGUrIO s.v.: -us,... plenus mirti- Antidlir. 2,35 p. 268,9). 01w. ViT. hist. 118 t. I p. 80: bus. d) couleur de myrte: AELFR. Angl. Sax. vocab. -um vinum ei bibere dederunt. 2) subst. n., vin mêlé p. 46: nomina colomm:... -us, bleo-reod. 2) subst. de myrrhe: BERNARD. serai. sup. cant. IX 44,1 p. 45: 30 neutr. (formes: mirteum Uotrno s. y. mirtheum: VINc. Salvatori oblatum est incruce-um,etideonoluitbibere, KADL. chron. p. 103): a) lieu où abondent les myrtes: quia istud sitiebat. Acrus pont. Cenom. P. 343: vinum Ucuno s.v. mirtus: unde hoc -um locus ubi habundant quoque et muratum iuxta altare positum... violenter mirtus. b) buisson de myrte: Vnc KADL. chron. p. 103: abstulit. cum hoc mirtheum sua proceritate aplanon attigent. (myrrheus, -a, -um (faute pour myrteus, cf. Isin. 35 myrtigcr, -a, -um (myrtus et gero] couronné de myrte, ong. 12,1,531 forme: mirrheus. couleur de myrte qui porte du myrte: Jos. IScAN. belI. Troian. 111 212: (brun): ADAM Powr. utens. p. 122: equos... ex tredecim -e sacrata Dec. coloribus... notabiles: badios, aureos, minheos). myrtinus, -a, -um forme: mirtinus: COLL. Salem. myrrhina, -cf y. myrrhinus. II p. 270. de myrte, fait avec du myrte: Armoot. myrrhinum, -i n. y. myrrhinus. 40 Sangall. p. 97: oleo -o, oleo lib. V, mine semen con- myrrhinus, -a, -um forme: mirrinus. 1) adj., parfumé tusum lib. H. Huco S. Via. arrha. an . 18,20: ut de myrrhe: ARNULF. AUREL. Ovid. metamorph. X 10-11 virgines... per sex menses oleo -o ungerentur. COLL. p. 223,67: Petronius Arbiter ad libidinis incitamentum Salem. II p. 270: siropus -us ib. II p. 87: oleo supra- mirrinum se bibisse poculum refert. 2) subst: a) fém. dicto inasticino et -o. Pn. C0ME5T0R hist. schol. col. (formes: mirrina UGtrno s.v. munhina P.&pLAs.): vin 45 1182c : hoc (sc. alezan) enim purius est quam nuceum mêlé de myrrhe: PAnAS: mutThina, vinum rnyrrha vel lineum vel -um vel raphaninum. conditum. Ummo s.v. amans: bec mirrina, -e, patio myrtosus, -a, -um [myrtus] forme: mirtosus. plein divina que a Grecis nectar dicitur. y. 2. murina. b) neutr. de myrtes: UGUTIO S. V. mirtus: -us, -a, -um plenus (fiorme: mirrinum), boisson parfumée de myrrhe: mirtibus. ARNULF. AUREL. Ovid. metam. X 10-11 p. 223,67: 50 myrtus, -i et -us f. forme mirtus: ARs Bern. p. 69 mirrinuin affers quo virilibus arrnis occursem fortius- note 23. UGUnO s.v. Coa. Salem. II p. 77. (abt) mirti- cula. bus: Uouiio s.v. mirteus. myrte (Myrtus communS niyrritetes, -is f [pour myrritis] forme: mirritetes. L.): 1) au propre: GERARD. SuEss. Rom. rnetr. col. pierre précieuse couleur de myrrhe: Ucurio s.v. amarus: I84c: thus redolens, cedrus, nux, -us, cliva. COLL. 1033 myrum-mysteiium 1034 Salem. II p. 77: appone aquam rosanim vel violarum epist. 121 col. 253-': cum imperatrice... obsceni negotii vel -um. Ucuno s.v.: -us ... arbor in litore maris dicebatur habere -um. GERARD. MoRns. delib. p. il: habundans. 2) au figuré, en parlant de celui qui apaise: alta -orum Dei celesti preventi gratia meditantur. LANFR. ALAN. INs. dist. col. 869: -us, proprie, tranquilla epist. XII coi. 519): rogamus quatenus... in tante rei -o mens. ib. col. 870A; dicuntur -us iffi qui tribulationes 5 compleatis. ABELARD. epist. ad Rom, p. 353: -um dicitur proximorum temperant. y. myrta et 1. minus. secretum et occuitum. unde et mystica locutio dicitur inyrum, -i n. onguent: PETR. CoMnsToR hist. schol. significativa que non est aperta. GuIBERT. Nov. virg. col. I477: lavit se et unxit -o optimo. V. snyron. col. 597B: non sine -o. VLN0. KAOL. chron. p. 41: gesta mysileum, -i n. V. mausoleum. fecundo interius veneranda -o. mysimber, -ri (Lca1pLŒ] le Sud: VrrA S. Egivini 'o C) symbole, ce qui a un sens caché: 1) en général: p. 374: in -ri climate, que est meridiei. r. mesembnia. REMIG. apoc. col. 11440: -um quippe occulta tes esse mysteriails, -e 1) mystérieux: LAUR. DUN. anecd. poet. dicitur in qua aiiud videtur, aliud intelligitur. DE VERBIS IX 10: semita per speculum -e patet. 2) mystique, QUIBUSDAM (Biblioth. juridica M. A. II [Bologna 1893] II symbolique: MAnu. VIND. ars vers. II 19 p. 156,5: 130b): -um iliud dicitur in quo aliud agitur et a!iud dat tegimen buxus -e cruci. 15 intelligitur. 2) dans l'ordre sacré: HRABAN. epist. 10: mysterialiter forme: misterialiter: GERHOH. Antichr. Levitici libri multiplicia -a. Mut. Edw. reg. col. 743B: 1,29. id. vigil. 19 p. 523,9. Orro Rus. chron. 8,9 p. petit sibi a sancto visionis huius -um revelari. RADBERT. 404,15. mystiquement, symboliquement: HERM. AUGIENS. Matth. col. 34A: profundaeloquiorumDei -apandendo, hymn. 3,5a,I0: propitiationis arum / ... ad aram / penetro. AMALAR. inst. can. col. 831 A : tractans de -o mactandum -r. ANSELM. HAV. dial. 2,23 p. I20l': 20 legis, de doctrina fidei. ANGELOM. Luxov. reg. col. arcana quoque divina sub sigfflo divinarum Scriptura- 499 A : profunda -a in sacris Scripturis in bono studio rum -r clausa. GERHOH. Antichr. 3,11 p. 375,1: opus querere. Episr. var. II p. 640,2: figuris et -is veteris Spiritus sancti est sanctas Scripturas partite -r ex- testamenti. ADALO. adm. col. 931 B: ex Scripturarum ponentis ad edificationem fidei. id . vigil. 19 p. 523,9: -is. GEIt&Ro. MoREs. delib. p. 45: attingere... hymno- Christus cottidie immolatur ac Patri sue -r offertur. 25 rum -um. 3) dans l'ordre intellectuel: AMALAR. inst. Ono Fais. chron. 8,9 p. 404,15: quod tamen -r potius can. col. 825D: non sine aliquo septenarii numeri -o. quam ad litteram intelligendum videtur. ODo CLuN. mus, col. 7830: ad... altiora numerorum mysteriarcha, -e sire mysteriarehes sive mysteriarchus, -a sensum protendere poteris. VrrA Bard. 28 p. 341,47: -i m. [FwŒtpt&prI1ç] forme: misteriarchus: HYMN. anno episcopatus ter septeno, numero -i pleno. Xes. (Neues Archiv hp. 226v. 66). celui qui préside aux 30 D) mystère, doctrine révélée, inaccessible à la raison mystères, prêtre: HYMN. Xes. (Neues Archiv JJ p. 226 humaine: 1) en général: VrrA Wuifr. p. 666,26: div'mis y. 66): ut validi noNs sit verbi misteriarchus. HYMN. -is imbuti atque in fide confirmati. SMAR. diad. col. in nativ. Marci (Anal. hymn. LI p. 195 str. 2): hunc in 623 A : per ieiunium etiam occulta -orum celestium quaternis vultibus J propheta quondam providus / revelantur. AGOBARD. Fred. col. 1670: quia laus divine signavit, hune notarium / -es incitum. HYMN. ecci. 35 sapientie in sacris -is et in doctrina spiritus invenitur. (Migne, PL 151 col. 817 11): hune in quaternis vultibus / RADnERT. epitaph. Arsen. p. 79: divina cernere licuit propheta quondam prescius / vidit leonis inclita J -is -a. FRECULPH. chron. col. 1162A: prodens eius universa formula. BERTHOLD. CONST. aimai. a. 1078 p. 310,30: -a, et prophetas enumerans. REr.IIG. epist. II Cor, col. quia obnixe ab aulicis illis -is rogabantur. THEOFR. ne pre angustia sensus non possitis penetrare Wiliibr. metr. 2,128 p. 489A: !ex ut per Moysen data 40 et recipere -a divina. Ono Œurq. epit. Job col. 2220: credita, -en. REL. Dunstan. p. 399: -a sacramenti. Deus pietatis sue -o homo factus. BRUNO CARTHUS. mysterium, -in. formes: misterium: ODo CLUN. 0cc. epist. col. 3830: instructi in agnitione -i Dei, ut cogno- p. 122. FOLC. gesta Bert. (éd. Guérard)p. 25. LEGES Cnuti scant aliqua -a Dei. vel quomodo Trinitas in unitate 4,2 p. 284 et passim. mixterium: Uourio S. v. sit, et e converse. RADULF. Aiw. homil. col. 1574D: I) mystère: A) cérémonies religieuses secrètes dans la 45 sent etenim nonnulli qui, et si interna -a capere ne- Grèce antique: FRECULPH. chron. col. 9561): Pandionis queunt, tamen accepta exteriorum scientia non torpe- filius, sub quo -a Grecorum esse coeperunt. scunt. J011. FI5CAMN. conf. theol. I p. 112,91: hoc -um B) secret: AMALAR. epist. p. 261,32: -um grece, latine mens humana concipere non potest nec oratoria lingua secretum, quia fides ista latet in cordibus electorum, enarrare, neque diffusi sermonis bibliothecarum vo- propterea vocatur secretum fidei. REMIG. epist. I Cor. 50 lumina queunt explicare. GuILL. S. THEOD. cant. p. col. 602 C: nain -um grecum est, quod latine dicitur secre- 172 no. 138: de divini -o amoris. 2) appliqué à certains tum et occuitum. INvENT. Phil. 1,1: plurimi dubitabant, dogmes: a) la Trinité: SMAR. reg. Bened. col. 7300: utrum adesset aut non fuisset corpus Philippi;... abbas... de Sancte Trinitatis -i... dogmate (cf. DHUODA lib. licentiamabeoinquirendii.. . impetravit. PETR.DAMIAN. man. p. 72. Bovo MIN. in Boeth. p. 335. GEpRD. 1035 mysterium 1036 Mogus. delib. p. 15.) b) la rédemption et ses diverses nica -a.:. peraguntur. CARTUL. Biter. 51 p. 57 (a. 993): phases: SMAR. diad. col. 665B: sancta ecclesia redemp- sacrum -um canitur. CARTUL. Clun. I 2813 p. 17 (a. tionis sue -um in cunctis iam mundi partibus predi- 1027): presbyter qui illam ecclesiam tenuerit et sacrum cavit (Ono CLuÎJ. epit. Job col. 252A. FLOR. LUGO. -um ibidem feccrit. CARTUL. S. Mar. Avenion. 33 p. Amal. col. 94B) SMAS. diad. col. 658 0 : cognitio enim 5 36 (a. 1037-39): cotidiani -i sacra celebratio. IIARIULF. -i incarnationis eius (CARrUL. Clun. I p. 162. Ono chron. Centul. p- 269: mission faceret in crypta... CLuN. epit. Job col. 167B REMIC. homil. col. 9180). vix valoir inchoata -a perficere. c) liturgie: Acrus WOLFHER. Hn.o. Godeh. II 13: anno igitur post in- pont. Cenom. p. 25 (IXes,): liber de celestibus -is. carnati verbi Dei -um. AGOBAIW. epist. p. 233,44: Aooa&io. con. antiph. col. 338C; ad celebranda de -o nativitatis Christi (hi. con. antiph. col. 3310. 10 missarum solemnia habet Ecclesia librum -orum. BERNARD serm. de temp. col. 119C). REMIC. epist. II FRECIJLPH. ciron. col. 1216 B : liber hymnorum et Cor, col. 656 e : a philosophis gentium et principibus -orum alius. FLOR. Luon. miss. col. 16A: ex antiquis multa incommoda passus est propter -um incarna- -orum libris quedam verba necessario sumpta sont. tionis F1111 Dei, passionis, resurrectionis, ascensionisque F) sacrement: I) en général: CAPIT. reg. Franc. II ad celos. Ooo CLUN. serra. col. 7I5C: assumpte huma- 15 p. 335,5 (a. 869): sacra officia et divina -a pure corde nitatis -a. id. epit. Job col. I35A: virtus sacrifidli vel per illos suscipere. FoLc. gesta Bert. (éd. Guérard) -a circumcisionis. HINCM. REM. pred. col. 3I0C: licet p. 143: cumque comes iste sacramentorum devotus non omnes passionis eius -o redimantur (Patio, aimai. participasset -is. Oomo CWN. epitaph. Adalh. p. 644: Bertin. p. 43). DUNCAL. resp. col. 493B: velum templi muniri se rogavit attentius -is ecclesiasticis. Ive serm. eodem crucis -o scissum. SMAR. reg. Bened. col. 876: 20 col. 231A: -a occulta Dei, sieur est sacramentum -um resurrectionis (RADBERT. Matth. col. 8520. Dominici corporis et baptismatis, et cetera omnia Ono CLi.m. epit. Job col. uSA). HRABAN. epist. 33 p. sacramenta. 2) spéc.: a) eucharistie, hostie: C,&pIT. reg. 466,36: resurrectionis atque ascensionis eius in celos Franc. II p. 41,11 (a. 829): -a corporis et sanguinis -a (THIETM. 6,42). BRUNO CARTHUS. epist. col. 122A: (RATRAMN. corp. Dom. col. 143 C. AGOBARD. imag. -um vocat salvationem hominum que occulta fuit 25 sanct. col. 224B). RAOBERT. corp. Dom. lib. col. 1269A: semper ante adventum Christi, sert per eum revelata. quod in -o vera sit caro et verus sit sanguis. WALAIIFR. 0R0. VIT. hist. 118 t. I p. 46: ut -um paterne dispen- Wett. 944 p. 333: decidit in lectum, Christi -a sumens. sationis in Jerusalem consummaret. HINCM. REM. Remig. col. 1194 D : nos qui vere sub -o E) rite, célébration du culte: I) non chrétien: AMALAR. carnem et sanguinem corporis soi sumimus. AMALAR. epist. p. 272,24: sint Catafriges funesta et Manichei 30 inst. can. col. 825A: qui sacra -a connectant, casti et spurca celebrantes -a jure damnati. WALAHFR. Mamm. continentes sint ab uxoribus. FRECULPU. ciron. col. 10,14: didici -a ferla magorum. Mmc ELN. Amand. I123 C : -un fidei (ib. col. 1124k. Ooo CLUN. II p. 461,22: in signo sue liberationis phase typicum p. 71 et 79. CARM. libr. III 57,2. RADULE. NIGER I p. 20). celebrasse posteaque per illud -um, predicto Pharaone ODILo SuEss. transi. Sebast. p. 397: sancte communio- ad terram promisse ohm hereditatis properasse. 35 nis -um... percipere (O5BERN. Dunst. p. 125,32). MIRAC. 2) chrétien: a) célébration d'un office: Episr. var. Georgii et Leti p. 79: divine consecrationis peracto -o. II p. 300,9: de divinis libris ac sacerdotalis officii BRUNO CARTIIU5. psalm. col. 10390: precepit hoc -um -is. ACTA pont. Rom. Gall. II 2 p. 53 (a. 824-7): panis, qui corpus suum efficitur, predicare. b) baptême: consecracionem quoque foncium et scrutinii -a similiter MAGNUS epist. (PL 102) col. 981C; nullatenus itaque faciant. WALABFR. exord. 24: in duobus sabbatis 40 baptismi -um perfici potest, nisi sub invocatione sancte pasche et pentecostes, que specialibus -is adornantur. Trinitatis. HINCM. REM. epist. col. 106A; ad sacri FL000ARD. hist. col. 146 e : dum hic misse celebra- -um lavacri. GiRoN. Ved. p. 687: parato ergo baptisterio rentiir -a. AIM0IN. FLOR. gesta Franc, p- 98: dominici presenteque episcopo qui sacre -o puellam immerserat. celebrare -a sacrificii. b) la messe: ACTA pont. Rom. CALIXT. II serm. Jacob. col. 1385B: eicienda demonia Gall. II 2 p. 54 (a. 824-27): ut inter sacra missarum 45 per baptismi -um. BERNARD. serm. in cant. col. 10340: solempnia predicacionem ad populum faciat et bene- sancito quippe novi -i decreto. LEGE5 Cnuti 4,2 p. 284: dictionem post peracta -a. AGOBARD. reg. eccl. col. 293 A; per manus temporalium sacerdotum sacri baptismatis in actione sacri -i, Id est in solemniis missarum. FOLC. vel eucharistie sacrosancta -a celebrantur. e) mariage: gesta Bert. (éd. Guérard) p- 95: semet... preparavit ad BENED. MeG. capitul. p. 108,60: dubium non est, eam celebrationem misse, et omne -urn... implevit stre- 50 mulierem non pertinere ad matrimonium, in qua nuissime. Ono CLUN. serm. col. 7430; videmus quos- docetur nuptiale non fuisse -um. d) ordre: FROUM. dam qui divinum -um frequentant (VrrA 0gw. p- 454. epist. 77: huius sancti -i gradum (L sacerdotium... CARTUL. Agath. XXXV p- 52 [a. 1077]. CkwruL. Osen. suscipere recusavi. e) onction royale: ABBO FL0R. 1V p. 431 (c. 1187]). GERBERT. astrol. p. 130 n. I: demi- Eadm. coi. 515A; illud caput sanctum quod non 1037 mystes–mysticus 1038 inpinguaverat peccatoris oleum, sed certi -i sacramen- p. 102 note. mixticus: UGUTIO s. y. I) adj.: A) mysté- tum. rieux, caché: MIRAC. Remacli p. 705: ignis hic -us. JOH. G) calice: VrrA Gisi, p. 791: apprehensaque sancti ScoT. theol. Dion. col. 26913: titulus huius libri est de -a viri sporta in qua eius -um erat, quo utebatur in sacnis theologia, id est clausa vel occulta, quia quidquid ibi missarum sollemniis. 5 dicitur, quasi inexplicabile, totum clausum et occultum H) mysterium iniquitatis (cf. VULG. II Thess. 2,7): relinquitur. SMAR. cou. col. 475 D : -is eamdem Apoca- VITA Sadaib. p. 59,1: -um operatur iniquitatis. REMIG. lypsin dictis innexuit, ne cunctis manifesta vilesceret. id. epist. II Thessal. (PL 117) col. 780': -um ergo mi- diad. col. 598B: ut Scripture sacre verba esse -a quisque quitatis appelle interfectionem sanctorum mantyrum sentie. WALAHFR. exord. col. 936B (PL 114): omnia que et persecutionem quam inferebat Neno. Orro Rus. w de se fuerant apertis vel -is dictis prenuntiata. ANGELOM. cIron. 8,2 p. 394,27: ut... labor respectu illius... non Luxov. reg. col. 522D: unde et Psalmista -o eloquio hoc iniquitas, sed tanquam -um, id est species iniquitatis, idem commemorat. HARIIJLF. Richar. p. 572: bec occulta appareat. et velut -a seponentes, ad apertiora veniamus. ABELARD. II) pour ministerium (y. ALMA 1V (1928] p. 80): epist. né Rom. p. 353: mystenium dicitur secretum et oc- A) ministère, fonction: ACrA pont. Rom. Gall. II 2 p. 54 15 cultum. unde et -a locutio dicitur significativa, que non (a. 824-27): ecclesiastice dignitatis -a recipiat. FRE- est aperta. id . theol. p. 461: Macrobius in argumentum cuLPH. chron. col. 1108 C: idem Cesar, quem bis tantis -arum locutionum philosophorum illud assumsit. -is predestinaverat Deus. LEGEND. Steph. maior (55. II GEItAIW. Moics. delib. P. 186: -is significationibus p. 385): canonicorum -um (in alus codd. ministerium) circa imperium exsequi postulata. Orro Rus. ciron. episcoporum providentie... commendabat S. Stephanus 20 8,2 p. 394,29: res enlia secretas -as dicere solemus. rex. CARTA a. 1150 (Stenton, Danelaw Charters p. 363): B) doué de pouvoirs occultes: GAUFR. MONEM. hist. quamdiu in cunia mea ipse et heredes sui in -o mihi, VIII, XI: -i sont lapides et ad diversa medicamenta sicut iustum fuerit, senvienint. salubres. B) exercice, pratique: ODo CLUN. epit. Job col. 211 D: C) symbolique, allégorique: I) en général: DuNcAL. ad innumera virtutuni -a tendue. Guai. MALM. gesta 25 resp. col. 486D: -us Isaac, hoc est Christus. Jou. SCOT. A pont. I p. 101: -um domini sui se ille secreto communi- ier. Pion. 2 col. 167 : lege -am feminam, que paulo caturum respondit. ante passionem fudit alabastruin in capite Domini. C) métier, étal (y. David Waley, Mediaeval Orvieto, id. comm. Job. col. 311 A : hic est unicus et singulanis Cambridge 1952 p. 6n. 3): CARTuL. Andegav. III 77 p. Agnus -us. HRABAN. epist. 33 p. 466,34: pascha -um. 63 (c. 1116): Girbergis cambiatrix dedit Deo et S. Marie 30 FLODOARD. hist. col. 225D: investigare -am paschalis Caritatis unum -um ad portam Andegavinam. solemnitatis observationem. C&aus Clem. p. 113,19: mystes, -is m. mythe, mystère païen: Tn. metr. III Abraham noster clemens, mm -us heros. AD5O hist. 4,3: tu celi e solo terrenum illabere -en I et parant Tuil. col. 150: -um tunc Israel. CAIUvI. de Thom. Becket pure trade fidem populo. (E. du Ménil, Poésies populaires latines du Moyen Age mystice V. mysticus. 35 p. 73 str. 4,1): mm in navi -a Thomas, nauta imus. 1. mystico I forme: mistico: GERIIOH. Antichr. 1,33. BERNARD. serra. de div. col. 69O&: que vero umbratilia avoir une signification mystique: Rut'. TUIT. off. 6,14: et -a (u. precepta legis veteris) erant revelata veritate, crura eius in eo quod integra conservata sont, illud nobis deinceps non ad litteram observantur, sed secundum -ant, quod universe vie eius recte et inviolabiles sont. ib. spinitum spiritualiter intelligantur. Orw. VIT. hist. I 5 9,11 col. 261 B: que unctiones nobis -ant aliquid. GERIIOH. 40 t. I p. 15: Jesus... sedit super fontem... et -a verba Antichr. 1,33: duo... dracones ego sum et Aman, non locutus est cum muliere Samaritana. 2) en parlant du solum hereticorum astuciam, sed et sanctorum patrum sens mystique ou de l'interprétation symbolique: REMIC. misticat prudentiam. ARNO REICHERSB. apol. p. 193,20: apoc. col. 1082': iuxta -ma intellectum hoc est ad tunica ifia inconsutilis, desuper contexta, per totum re- ecclesiam refertur, que mulier vocatur. BRUNO CAwrHus. licta est; unitatem nobis ecclesiastice pacis -ans. 45 psalm. col. 951D: in -o intellectu, quem Greci anagogen 2. mystico, -nis m. [ua-rLx6ç] forme mistico. dicunt. ib. col. 1257D: a moralitate veno per physicum, gardien du palais impérial (à Byzance): GUILL. TYR. ad -um intellectum pervenitun. RADULF. ARD. homil. hist. nef. transm. XV 23 p. 696: per misticonem saura col. 1904A: triplex sacre scniptune intellectus, sdilicet qui palatio et thesauris preerat universis. historicus, moralis et -us. CHR0N. S. Ben. Divion. mysticus, -a, -un formes: misticus: }{RABAN. carm. 50 p. 138: cuius artificiosi opens forma et subtilitas non 2,2,18.RADuLF.GuaB.hist.I,I2p.3.LAMB.I1ERsF.annal. inaniter... ostenditur per litteras; quoniam multa in a. 1075 p. 206,22. Guai. MALM. gesta pont. II p. 149. eoyidentur -osensu facta, que magis divine inspinationi, GAuFR. MONEM. hist. VIII, XI. RICHARD. LOND. Et'. quam alicuius debent deputani peritie magistri. Huoo dial. scac. p. 26 et passim. mistius: ODo (inc. 0cc. S. Via, hier. evel. 10: in singulis enlia partibus humani 1039 mystifico — mystirium 1040 corporis per -am significationem inveniri possunt veram carrera dicit et verum sanguinem, licet -e. id . spirituales virtutes. CHRON. Rames. p. 10: ut interpre- Matth, pref. col. 39B: in quo profecto libre quecunque tationem ipsius nominis aptius ad -um intellectum sont impleta in Christo, -e scripta fuisse probamus. reducamus. PETR. COMESTOR serra. XXX col. 1792D; FRECULPH. chron. J, I 5 col. 921 C: erat utique in preter moralem, sub eadem parabola latet sensus -us. s paradiso corporaliter lignum, quod nuncupatur lignum D) qui a rapport à la mystique des nombres: HINCM. vite... quamvis significarent -e Christum. Rstio. REM. epist. col. 387 c : septenarius numerus solet in Boeth. p. 104: ut 111e hostie Christum -e significarent. scripturis ad quamdam perfectionem -us apparere. id. proph. min. col. 212C: historialiter veto duo fuerunt EPisT. var. III p. 137,32: superest ut quartum quadrato hommes, unus de tribu Juda et de stirpe regia, alter -e significationis recenseamus numero. RADBERT. Matth. 10 de tribu sacerdotali. -e veto unum eumdemque desig- col. 237B: per quam -us gestonim signatur numerus. navit Christum, qui est verus tex et magnus sacerdos. BERNARD. serai, in cant. col. 830 13 :-uni hune implere ODO CLUN. serin, col. 7I513: -e autem hec beatissima nuinerum. mulier sanctam designat Ecclesiani. BRUNO CMWW5. E) sacré, doué d'une valeur surnaturelle: VrrA GisI. psaim. col. 1030B: in his beneficiis que hic historialiter p. 794: tarai -am Dei visionem. E pisT. var. II p. 536,44: 15 facta Propheta posuit, alia beneficia in Ecclesia futura sacro erismate caput pennguitur et -o tegitur velamine. -e designavit. RADIJLF. ARD. homil. col. 1809B: -e HINCM. REM. epist. col. 57R: sancta et -a Nicaena veto facit Dominus in mollis quotidie, quod turc ad synodus. VITA Pirni. I p. 22,2: sacrumque officium et litteram in une demoniaco legitur fecisse. ABELARD. -ma ministerium. ABSO FLOR. Eadni. col. 512 D ; un- dialect. p. 705: corporaliter, non -e tantum accipiamus. guento -e consecrationis tripliciter irroratus. id. fragm. 20 id. introd. ad theol. p. 54: ea que de anima mundi a col. 579A (PL 139): in cena onmino sat -a Christo philosophis dicta sunt, -e interpretanda esse meminit. conviva fuit. RulqN. summa J I pr. p. 201: ea in quibus GERAR». Mop.Es. delib. p. 223: -e totum de Christo. exercentur spiritualia sacramenta ut... vasa -a et cetera P0NTIF. ROM. I p. 160,1: hoc quod per illud -e datur ecclesie utensilia. inteiligi. MS. Paris B. N. lat. 18108 no. 106 (Rech. de II) subst. n.: A) sing.: 1) chose secrète, chose cachée: 25 philos. anc. et médiévale XII [1940] p. 70): lex divina... Guja. TYR. hist. rer. transm. XX 23 p. 985: non est sentienda est.., ut intelligatur... -e iuxta spiritualem arcanum, non est -ma,... in abditis sacri cubiculi intelligentiam. ViNc. KADL chron. p. 42: dictas veto repositum, quod eis non reveletur famuiariter. 2) corps est Mesca id est turbatio, quia ceco nascente parentes mystique: GooEsc. SÀX. corp. dom, p. 326,20: in sep- turbati sont; vel -e, quia ab ipso iniciata videntur belli timo capitulo, obi scilicet tribus modis dicitur corpus 30 spiritualis apud nos semmnaria. Christi id est: ecclesia et istud -um et illud quod sedet 2) mystiquement, selon la mystique des nombres: ad dexteram Dei. HINCM. REM. div. Loth. col. 720Â: septenarius namque B) plur.: 1) doctrines cachées, mystères: Snnui_. numerus pro imiversitate solet -c poni. HRABAN. epist. carm. 2,82,1: iste cherub Christi nova signat -a legis. II: quia ibi numerus f iliorum Jsrahel -e disscribitur. Wop.sioN. Paul. p. 255: eis -a quedam spiritualis instru- 35 Hnoiw Mon. Pol. hist. II p. 79: baptizavit... ho- menti... per dies aperire non cessabat. Ono CLUN. mines 30, fidemque Sancte Trinitatis et Decalogum epit. Job col. 224C: -a de occultis prophetarum verbis Legis in numero tacite considerans, opus evangelii a credentibus agnoscuntur. BRUNO C&wruus. psaim. -e a se inchoatum gavisus est. col. 1361 c : multa quippe -a et arcana locutus est 3) mystérieusement: Tmvri.i. 7,1: a senatoribus duo- Dominus que non omnia audierunt ormes reges terre. 40 decim vallatum, quorum VI rasi, barba ahi prolixa -e HILDEGARD. epist. 1 74 p. 296C: audi -a Dei. 2) offices incedebant cura baculis. liturgiques: Ea1iENR. Grim. 30 p. 568,19: absolvens 4) obscurément, de façon non claire: ADAM BItEM. legis -a queque pie. FL000ARD. hist. col. 81 À : post p. 163,7: que -e ab episcopis dicebantur, vel presbyteris, expleta -orum discedentes sacra. BRUNO CARTHU5. ipse cupiens Sclavanicis verbis reddere planiora. psaim. col. 725 c : signa etiam sacramenta hoc et -a 45 mystifico 1. [mysta et facioj avoir une signification rectissime vocantur, non gui videlicet signa, sed nostri. cachée, symbolique: GERNOH. Antichr. 3,10 p. 373,28: CONQUEST. Hein. 77: iam nihil offertur, nec missa Den quod filins Abrahe... vixit oblato pro ipso ariete... hoc celebratur / -a nemo colit, nemo legit aut canit. -abat, quod... Donnions... etsi mortuus est..., vivit. mystice forme: mistice: THIETM. 7,1. RADULF. flic. inystirium, -i n. [s.uarptovJ forme: mystyrion: I p. 208. et passim. 50 ANTiDOT. Augiens. p. 43. nom d'un remède: ANTm0r. 1) mystiquement, selon le sens mystique chrétien, Augiens. p. 41: antidotum -um anodinum qui facit symboliquement: AO0BATW. epist. p. 191,13: -e Dorninus ad ilii dolorem et cauculos. ib. p. 43: antidotum qui per Zachariam prophetam designat. RADBERL corp. dicitur mystyrion mechara, qui facit ad iocineris dolores, Dom. lib. 4 col. 1278 A : ubi profecto non aliam. quam ad lateris et vessice. 1041 mystron—mytrum 1042 mystron, -i n. mesure de capacité (114 cyathus): et myntologus. celui qui raconte les mythes, mytholo- B. M. MS. 1-Jar!. 3017 f. 181 cf. English Weights and gue: GESTA Sen'. Tong. p. 63: ilIi mithiologos ab Measures (Camden Miscellany XV) p. 2: cocleares tres errore ad vera vocant. PEn. RIGA Aurora II coi. 20k: conculam faciunt... concule due cignum sive mistron myntologi cedant et apud gymnasia varum J hic ha- (Xe ou XIe siècle). y. 1. metra et 1. metrum (5). 5 beant primum precipuumque locum. mythographus, -i m. [zu&6ypoç] forme: myto- mythos, -i m. forme: mittus: UGuTI0 s.v. 1) fable, graphus. mythographe: RATHER. phren. col. 381 c : de mythe: Ps. WALANFR.( ?) carm. 5,50,1,15 (p. 397): sutures/ cupide et invido noster uti narrat mytographus. quorum numerus bis quater atque semel / que, testante mythologia, -e f. récit mythologique: ORD. Vif. -o, volitantes. UouTIo s.v.: hic mittus, mitti, fabula ioco- hist. VII 8 t. III p. 192: ecce in hoc homme palam 10 sa, dulcis relatu. 2) vains propos: T}IEOFR. Wiilibr. 186 p. completum videmus, quod in libro -arum dicit Fui- 485: qui -os iterat, qui mende frivola tractat. gentius. mytbrum, -i n. y. inytrum. mythologicus, -a, -um forme: mittholoicus. mytholo- mytographus, -i m. y. mythographus. gique: HELP. comp. col. 24*: fertur in illo namque mytrum, -i n. [mitra] forme mythri (génj, vi. 17 mittholoico simulacre. 15 mitre: JOH. SCOT. versio Dion. Ar. epist. 7 col. 1180C; mythologizo 1. [mythologiai forme: mithologizo. magis quidem hoc Persarum sacerdotalibus infertur raconter des histoires: Hn. Arusr. transi. Plain Phedo memoriis et adhuc magi memoranda triplasii -i perf i- p. 10,24: decet eum qui debet illuc peregrinari pervalde ciunt. CARTA a. 960 (Vaissete, Hist. Langued. V pr. 109 inspicere et mithologizare de peregrinacione. col. 236): dono unum -um ab auto Sancto Stephano mythologus, -i m. [mythologia] formes: mithiologus 20 et unum missalem. kil n (lUtera): NOTK. Ban. ad Lantb. p. 223: n. notare 2) taxe sur la navigation: PAss. Lust. 469,9: exigebat hoc est noscitare notificat. ab eis -um. Dia. Bereng. 113 p. 300,16 (a. 951 spur. XII nabathematicon [mabateniaticon, Alphita, 107; ma- s.): naves... absque... ulla publica exactione vel -o dis- bathamaticon, p. 180; Syn. Barth. p. 221,6: mabathe- currere vel figere liceat (cf. C.&wruL. Alexandr. III 448 maticum] suc de la saponaire (Saponaria officinalis L.) s p. 34 [n. 951]). employé en médecine, dans l'antiquité, comme sternuta- 3) nolis, fret: Doc. comm. Ven. 121 p. 24 (n. 1095): toire: COLL. Salern. V p. 301: strucium [i. struthium], id dando inde michi -um mancosos denariorum quinque. est caulicus agrestis, cuius suceus -on appellent; talis 4) nolissement, contrat d'affrètement: Doc. comm. succus vel pulvis de tali succo naribus inmissus facit Yen. I 5 p. 5 (a. 1030?): de duas anchoras quod vobis hominem obtaruntare et sternutare. 10 ad -o datas habui... de capite de ipsas anchoras et de nabatheus, -a, -un [Na2&atoç] orienta!: UOUTIO S.V. earum -o me deliberasti ... de iamdictas duas anchoras nabaoth: Nabaoth, Nabathus vel Naboth fuit filins Is- et de totum earum -un. ib. 18 p. 7 (a. 1039): anchoram maelis; unde -us, -a, -un, et quia ille regnavit in Oriente imam ad -uni in taxegio. y. naulum. ideo sepe invenitur -us pro orientalis. 2. nabulum, -i n. y. nablum. nabilis, -e [no 1.] 1) quipermet la nage ou la navigation: 15 nabundus, -a, -uni [no 1.] qui permet la nage ou sem- Uotmo s.v. no: -S, -e, habilis ad nandum. ARNULF. blable à quelqu'un qui nage: UouTio s.'. no: -us, -a, -um, Auna. glos. Lucan. IV 111: Tridentis quia aqua labilis, facilis ad nandum vel similis nanti. -is, potabilis. 2) qui peut naviguer: Aart. Ninian. X p. nabus porcinus, -i m. [i. napus] cyclamen, pain-de- 152,5: cui corium bovium superducentes non solum -en pourceau (Cyclamen hederifolium Willd., Cyclamen Euro- sed et aquis impenetrabilem reddunt. 20 paeum L.): REŒPT A. LXXXVII p. 23: -o porcine, nablum, -i n. forme nabulum: UGUTIO si'. nabulum. exinde rasura et nuces de pino tritas une. II. y. napus. (instrument de musique) noble, sorte de harpe à dix ou naccum, -in. [gr. vixoç toison] formes: nachum: Acr* douze cordes: WALAHFR. carm. 5,64,6 p. 406: ferte -a pont. Rom. ined. 11434 p. 383 (n. 1182). ab!. naco: ORDO tibiasque, / organum aura cymbalis. ib. 5,83,11 p. 419: ceci. Mediol. 9,31 (XII s.). housse recouvrant un cheval ymniger psallit chorus hicque vobis / conciiiens -o sonitu 25 de parade dans les processions, accordée par le pape aux sonoro. EHST. var. III p. 202,3: hoc in -o ex Graiorum archevêques ou autres dignitaires ecclésiastiques: CARTIJL. psalteriis exercitare conatus sum. TROP. Winton. p. 115: Rhen. med. I 246 (n. 976): predicatores in missarum -a cieto. Ucu-no s.v. nabulum: -mn vel nablac vel nablim sollemniis celebrandis, in equitando cuni -o per stationes hebrayce, grece psalterium, latine organum dicitur. et in omni honore equales existant (cf. BENED. VII epist. PFrR. COMESTOR hist. sehol. col. 1343': ponit Josephus 30 col. 322B). CARTUL. Mog. A 293 p. 184 (a. 1052): cu- differentiam inter psalterium et -um... -um veto duo- phiam tibi permittimus et super -um equitare concedimus decim sonos habens, digitis tangitur. Joii. ALT. Mcli. et crucem ante te deferendi licentiam daturas. CARTUL. IX p. 390: canna vocans somnos, faciens syringa sopori, episc. HaIb. 83 p. 61 (n. 1063): in stationibus quoque / lite graves aule, iocundula -a querelis. Ron. PAUL. 1113 festivis super -11m equitandum permittimus tibi et suc- col. 418 D : eligit qui... concrepent Iris, cymbalis, -is, 35 cessoribus tuis (cf. ACTA pont. Rom. mcd. I 39 p. 38 organis. y. nabla. [a. 1063]). AcrrA pont. Rom. ined. 11 313 p. 274(a. 1133): 1. nabulum, -in. [naulum] 1)prix versé pour le transport equo albo cum -o albo in processionibus uti et cruce sur un bateau: Ummo s.v. no: hoc -um, id est merces (cf. ib. 11332 p. 294 [a. 1138], 11176 p. 78 [a. 11461. III nautica. CARTA a. 922 Q. de Lencastre, A vitivinicultura 171 p. 182 [a. 1157] et 111 318 p. 290 [a. 1181]). CARTUL. através de alguns documentes medievais de arquivos 40 Rhen. inf. I 187 p. 119 (a. 1052; spur. XII s. med.): portugueses [Porto 1953] 4 p. 49): -um et portaticum confinnamus tibi... cmcem videlicet et pallium suc de Dorio in die sabbati. tempore suoque loco ferendum, insigne quoque festivi 1045 nachum - nam 1046 equl quem -uni nostri Romani. BALDER. Alber. lolos. 413 p. 296 (XIIe s.): si predicti fevatarii -uni 23 p. 255,25: dominus papa cum -o equitans... ad eccle- de predictas vineas, durent fides predicto bajulo, siam sancti Paulini processit. Lin, cens. rom. p. 292a: et III den. iustitiam, si iuste inculpati fueririt. y. nelictun,. equum faleratum cum -o scarlati. nain 1) particule d'affirmation; de fait, en réalité: a) nachum, -i n. V. naccum. en tête ou à l'intérieur d'une proposition: GERALD. prol. naclerus, -i in. V. nauclerus. 12: peccator fragilis Cieraldus nomine vilis, / qui tibi nactareus, -n, -uni nectareus. nain corde estque fidelis alumnus. DIPL. Hem. 11 nactio, -nis f [nanciscor] découverte: SEDUL. catin. 310 p. 390,30 (n. 1014): quod injuste et non legaliter... 64,2 p. 219: inventum fuerit si verum, non erit aequum dederunt, / attamen est aequum felicis -o yen. 'o 16,136: alter aberravit, sed eum prior increpitavit: J -m nactor, -is in. [nanciscor] qui obtient: VrrA Liutg. III neque tute times dominum perpessus id ipsum J crimini- coin 1,32: o sine macula, iusticia I-r supernorum bus multi digne duo nos sumus ulti. b) servant à renforcer tabernaculorum. une interrogation: HRABAN. catin. 37,61: -m Samuel nacum, -in. y. naccum. quotiens Saulis tolerabat nerumnas? WALAHFR. catin. nadença, -e f sive nadençia, -e f ong, et sens inc.: 15 5,38,79: -m quid erat mesto tain regno? CARrut. hosp. 1-lier. Navarr. 94 p. 96 (a. 1198): et ista WALTHARIUS 875: quis tibj -m furor est? WIDUK. 2,17 suprascripta hereditas damus in -la ex veteni hereditate. p. 81: quidnam vult. . . fila multitudo? VINc. KADL. Et de ista veteri hereditate debet sicut unum rusticum. chron. p. 138: set eus -m fugitun? 3) introduisant une Et ista -a damus Aura Arçeic et suas filias. exhortation: LEO Na&P. versio P5. Cal!. pr. 1,44,6: -m nadi indécl. [cf esp. nada] rien: Doc. Port. reg. 1252 20 prelati acuant mentes suas... subiecti veto certent. 4) p. 311 (a. 1155-57): ad iudice non li respondeat nadi introduisant une réserve (= mais, à vrai dire): PAUuN. sine rancuroso. AQIJIIL. carm. 3,27,1: una vita bona -m servilis, altera nadila, -ef. [anaticula; cf prov. anaditha, esp. nadilal sed optima. forme nadilla, v.l.30. (techn.) anille (pièce defer forgé en 2) conjonction de coordination adversative: namnon i. forme d'X, percée d'un trou carré dans lequel vient s'en- 25 et non: CARTUL. Conch. 1 p. 2 (a. 800: crimes tes... ad castrer le fer de meule du moulin (cf. Sicard, Les moulins te perveniant, -m non ad alios heredes, neque ad sorores de Toulouse p. 47)): CARTTJL. S. Saturn. Tolos. 40 p. 2 meus. C&wruL. Ter. 31,6 (a. 1000): concedisti adusufru- (a. 1146): debent mittere octavum de ferro et de -is et de endum laborandum... -m non bindenduin. roulis. Lin. fend. major 11 259 (a. 1149): hommes de 3) conjonction confirmative explicative; de fait, car: n) castre, Russilionis habeant licenciam accipere nadillas 30 introduit une proposition: HRABAN. epist. 3 p. 385: feci istorum molendinorurn et teneant tantum quod ista quantum potui. -m de hoc tres libros edidi. DIPL. Otton. missione sit facta. 11163 (n. 977): Otto, divina favente clementia imperator nadi VUS, -n, -um Y. nativus. augustus. -m credimus omnipotenti Deo esse acceptum. flac- y. ne- b) introduit un complément: WALTHAEJU5 817: istic ne nafrago 1. y. naufrago. 35 ponas pondus, quod tanta viarum / portasti spatia, ex naftia, -cf y. nausea. Avarum -m sedibus altis! e) joint à... et = quin immo: nafratus, -a, -uni cal. nafrat, fr. navré, a. h. ADAM BItEM. p. 131,7: ordinare videtun, ut... detur du- ail. narwa] malade: CARTUL. mon. s. Crue. p. 121 (n. plex mellite copia. -m et vinum dan... disposuit. BER- 1165): hoc est mandamentum que fecit Bernardus de THOLD. CONST. annal. a. 1065 p. 272: -m et bellum coin Oluga quando fuit -us et pervenit ad suum obitum. 40 eis mire sont coacti. d) introduit des parenthèses: EIN'l4. nains vel nayas, -dis f forme nays: UGur1o. ALEx. Carol. 13: unam tamen per se in Pamioniam - -m banc NECK. laus div. sap. II 57 (p. 374). naïade: AELFR. AngI. proviriciam ea gens tutu incolebat - expeditionem fecit. Sax. vocabul. append. p. 60: -des, sae-elfen. P*i'ias: -des, RIMB. Anse. 22 p. 47: dioecesis illa... admodum' parva deas maris in comitatu esse Vencris pagani dicunt. erat - -m nonnisi qunttuor baptismales babebat eccle- UciuTio s.v. nubo: bec nays vel nayas, dea aquarum. 45 sias. Ono Fins. gest. 1,14 p. 30: ut pingues monachi - ALEX. N€cic. mus div. sap. II 57 (p. 374): Naides inse- -m monachorum cenobium in eodem castro positum quitur Driades quoque sepe napeas. enat - edenentur. e) introduit un développement annoncé; nalaso 1. ong, et sens inc.: REG. Pis. 189 p. 114 (a. de fait, ainsi: RIcHER. 11 P. 18: quod etiam statuto tem- 1081): censum debere debeat... tertiam de blava quando pore factum est. -m habitis utrimque rationibus, reginn ibidem abuerit a tres vicibus et carcando et indivinando 50 a tiranno predia recepit et ipse uxorem et natos mili- et tres ditu(nte?) -ando sieur uno et consuetudo istius tesque reduxit. Winuic. 2,32: eo anno et portenta quedam terre est. npparuere, scilicet comete. -m a quinta decimn Knlendas nalectum, -i n. [cf nelictum?, peur-être *nacletum, cf. Novembnis osque in ipsas Kalendas vise sont. &vicxkfrrop 'accusateur'] dommage?: C.ucur. S. Saturn. 4) conjonction causale; en effet, car: Lupus epist. 1 1 1047 nama-namium 1048 p. 6: vobis vicinior factus sum. -m a prefato episcopo LEGE5 Duns. 3 p. 377. LEGES Cnuti P. 321. ACTA Henr, ad venerabilem 1-Irabanum directus sum. WALTHARIUS H, I 205 p. 344 (a. 1156-62). namus: REG. Neubot. 6 1405: consedere duo, -m tertius ifie iacebat. PETR. DA- p. 6 (e. 1150). nannum: CONCIL. Juliob. a. 1080 (Mansi, MIAN. serrn. LVIII col. 832 e : humiliter confessi sont, Concil. XX col. 558 A). ACTA Pont. 32 p. 55,27 (a. 1145). sed nequaquam fideliter, -m alter eorum desperans ad 5 1) objet saisi par un créancier à l'encontre de son débi- laqueum cucurrit (Matth. XXVII). BERTH0LD. CONST. teur en vertu d'une procédure extra-judiciaire afin de le annal. a. 1077 p. 297: plus autem in regibus pietas Iau- contraindre à exécuter son obligation: a) en général: datur, -m iustitia persevera est. CONCIL. Rotom. a. 1096 cap. 1 (Mansi, Concil. XX col. 5) particule servant à renforcer une conjonction de sub- 923 c): ut nullus homo alium adsaliat, aut vuineret, aut ordination introduisant une proposition explicative: nam 10 occidat, nullus namnum aut predarn capiat. LEGEs Wil- quia ou quia nam: WALAHFR. carm. 5,8,6: si meministis lelmi 144: nullus -ui_n capiat in cornitatu vel extra nisi cuire, quia -m meminisse potestis. HRÀBAN. carm. 2,1,5: rectum in hundredo vel in comitatu tertio postulaverit. -m quia tu templum dedicasti martyris almi. Acnus epic. BaEVE Heur. I e. 1130 (Haskins, E.H.R. XXIV [1909] p. Hath. 129: -m quia nos miseras hoc amisisse dolemus. 220): precipio vobis quod non capiatis hominem aliquem En poésie, nam peut se trouver à une place quelconque 15 vel nampnum eius aliqua occasione in mercato de M. dans la phrase: CAND. FULD. Eigil. II 25,7: bec -m con- die ipso quo mercatum est. LEGES Heur. I 29,2' p. 563: ditio misera. HRABAN. carrn. 14,16: ut cunctis reddat -m per plegium veto dimittatur ad diem disracionandi vel propria merita. WANDALB. mens. 196: bec mensem hune emendandi; et seisiatus placitet et sit pro capitali suo, potior -m ratia comit. V. quirnam, uternam, utinam. et non ducatur hoc -um extra hundretum. ib. 51,5 p. 573: nama, -e f y. namiu?n. 20 nemo iusticie vel domino suo -um excutere presumat, si nameo 1. Y. namio. iuste vel iniuste capiatur; set iuste repetat, plegium elle- namio 1. [namium] formes: nameo: ROTUL. pip. 16 rat, et terminum satisfaciendi ... ; qui -um excussit, red- Henr. II p. 130 (a. 1170). namtio: ACTA Heur. II t. II dat ... ; excutere -um est si quis viam tollat et avertat 507 p. 64 (a. 1177). [BENED. PETR.] gesta I p. 194. saisir retro -um sumo. ACTA Pont. 32 p. 55,27 (a. 1145): nuI- un gage pour contraindre un débiteur à s'acquitter de son 25 lusque in dicto monasterio nec in locis eiusdem hominem obligation quelle qu'elle soit (remboursement d'une dette, capere, aut percutere narra, animalia, blada, vina aut paiement d'une rente, exécution d'un contrat): LEGES alia bona ibidem constituta capere vel portare... audeat. Duns. 2,2 (Liebermaim p. 377): de utraque steôe in aliam REG. Neubot. 6 p. 6 (c. 1150): ad hoc si necesse sit per posse -an, si non aliter rectum possit adquiri. CARTA namos nostros capiendos ubicumque. RoruL. pip. 21 Heur. la. 1100-35 (Brit. florough Charters p. 161): bur- 30 Henr. II p. 122 (a. 1175): quia recussit nammos Willelmi genses possunt -are tons habitantes infra suum forum. de B. ROTUL. scacc. Norm. I p. 4 col. 2 (a. 1180): 10 lib. LEGES Henr. 151,3 p. 573: nulli sine iudicio vel licencia de misenicordia pro -is excussis. ib. I p. 79 col. 2 (a. -are liceat alium in suo vel alterius. ib. 51,4 p. 573: si vice- 1195): 5 sol, pro nammis excussis. b) spécialement en cornes iniuste aliquem -et, convictus rosa causam suam parlant d'un objet saisi (sur une tierce pers bnne semble-t-il) perdat et dupliciter emendet. ROTUL. pip. 16 Heur. II 35 pour amener un débiteur à exécuter son obligation: LEGES p. 130 (a. 1170): reddidit compotum... pro bobos -eatis Duns. 3 (Liebermann p. 377): si natrum capiatur de quos recepit. [BENED. PErR.] gesta I p. 194: cetere vero alicuius pecunia pro alterius causa, perquirat ile natrum, tes hominum proprie sint in pace, neque eis pro dorai- pro quo captum est, vel de son proprio restitue ci, cuius forum debitis liceat cuique namtire (cf. ACTA I-lenr. II, pecunia capta est. LEGES Cnuti p. 321: nemo namum t. 11507 p. 64 [a. 1177]). ROTUL. cart. 39.(a. 1200): 0m- 40 capiat in comitatu vel extra comitatum, pniusquam ter nes... qui ad forum de W. venerint a vespere die Veneris in hundreto suo rectum sibi perquisierit (cf. ib. II 19 B osque ad vesperam sabbati non -entur nisi pro firrna p- 323: nullus accipiat pro aliqua forisfactura quicquam nostra. y. nanto. quod Angli vocant naine nec infra cornitatum nec extra, namium, -i n. [a. h. alt nama prise] formes: nama: antequam ter iusticiam in hundreto requirat). CARTA CARTA a. 1121-38 (Brit. Borough Charters 1042-1216 45 Lond. 'Heur. I (Liebermann p. 525): quod si reddere p. 162). name: LEGE5 Cnuti 19E p. 323. nammum: ROB. noluerint, neque ad disrationandum venire, tunc cives, Toiun. chron. add. t. 2 XXXIII p. 297. ROTUL. Scacc. quibus debita sua debent, capiant in civitate -a sua, vel Norm. I p. 79 col. 1 (a. 1195). nammus: RoruL. pip. 21 de burgo vel de villa vel de comitatu, in quo rnanet qui Flenr. II p. 122 (a. 1175). namnum: C0NCR. Juliob. a. debitum debet. ACrA Heur. Il, 11 596 p. 194 (a. 1177- 1080, cap. 11 (ORD. VIT. hist. lib. 5 t. II p. 320). CONCIL. 50 82): precipio etiarn ut peccunia prenominate ecclesie non Rotera. a. 1096 cap. 1 (Mansi, Concil. XX col. 923 e et capiatur in nampnurn, nec horninum suorum pro debito ORD. VIT. hist. IX 3 t. III p. 471). nampnum: BREVE vel forisfacto Hugonis de Mortuo Mari. Heur. I c. 1130 (Haskins, E.H.R. XXIV [1909] p. 220). 2) saisie privée, saisie extra-judiciaire: CONCIL. Juliob. AcrrA Heur. II, II 596 p. 194 (a. 1178-82). namum: a. 1080 (Mansi, Concil. XX col. SSSA): si clericus... 1049 nammum - nanciscor 1050 duellum sine licentia episcopi susceperit, aut namnum omnibus suis appenditiis, ut pretaxatus imperator eis fecerit, aut assultum fecerit, aut aliquid injuste saisierit. concessit, cortem -e qui vocatur Colonaria cura omni ACTA Henr. 11,1205 p. 344 (a. 1156-62): de omnibus sua pertinentia.. . restituimus. b) i4. autem: CAND. FULD. occasionibus et consuetudinibus et de averiis suis in na- Figil. 112: ad orationem duxenrnt.Expleta -e oratione, mum capiendis. 5 in oratorio prostrati solo, salutaverunt abbatem. FR0uM. 3) garantie réelle donnée au créancier par l'emprunteur: carm. 35,11: tu tibi magnus cris, parvus mihi -e putaris. CARTA a. 1121-38 (Brit. Borough Charters 1042-1216 VrrA Bonif. II I p. 90,16: contigit -e... principem... p. 162): si quis prestiterit suam pecuniam alicui... acci- contra Saxones ire. piet namam proea. CARTuL. Egnesh. Ip. 80 (a. 1186-95): namtio 4. Y. namio. monachi de Egnesham iam dictum molendinum in -um 10 Damum, -in. y. namiuin. capient et tenebunt. namus, -i in. y. namium. 4) namium vetitum = vee denaam', conservation indue nana indécl. [ong. inc.) suite conventionnelle de syllabes d'un objet saisi, après que le débiteur ait offert des garan- servant à définir un ton musical: TROP. Winton. p. 64 ties personnelles ou réelles de l'exécution (cf. F. Pollock (F1.B.S.): -a armes, autentus tetrardus. and F. W. Maitiand, History of English Law before M- 15 nananeagies [ong. inc.] suite conventionnelle de syllabes ;vard I, t. II p. 575): CAL. roW!. cart. II 306 (a. 1198): désignant un ton dans la théorie musicale grecque et mé- ipsi placitent placitum de -o vetito in predicto hundredo diévale: HUCBALD. mus. (Gerbert I P. 149): item in greco tantum. y. nantum. annaneane, -es, agianneagies, nenoteanes, noeagis. nammum, -i n. y. namiuzn. nanciscor, nactus sive nanctus sum, nancisci forme nammus, -i in. y. manitou. 20 nanciscituram: CHRisT. 97. 1) sens actif: A) trouver, namnum, -in. y. namium. découvrir de façon fortuite ( Uouno: -or,... nactus sum, nampnum, -i n. y. namium. acquirere, adipisci, invenire): 1) au propre: HRoTsv. Pel. namque forme nanque: EPIST. var. III p. 162,33. ADso 336 p. 60: cumque caput -ciscentes colloque locantes / Antiehr. p. 113 n.h. FR0uM. epist. p. 56. CoNst Frid. I Pelagii faciem cognoverunt rutilantem. 2) au figuré: 384,1. ACTA pont. Rom. Gall. 1179 P. 164 (a. 1154) etc. 25 Lupus epist. 11 p. 6: desideravi... aliquam -cisci oportu- 1)particule d'affirmation (de fait, en réalité): WALAHFR. nitatem, ut vos presentes alloqui possem. HROTSV. Abr. carm. 5,88,6: -cf ides crescat populorum, crescat et agmen 2,6 p. 149: -ciscimur in pectore infantili senilis maturi- ecclesie. CAND. FULD. Eigil. I 17: Pater -e monasterii tatem ingenii. THANOM. Bemw. 13 P. 764: nactus itaque dehiric sedulus addiscens communis vite gaudia. Dia. oportunum... tempus... Osdagus... requisivit. RAYM. Otton. 1218 (a. 961): noverint omnes f ideles nostri pre- 30 POD. 8 p. 250: nactus hanc difficultatem, scilicet virtutis sentes -e (i. scilicet) et futuri. CARTUL. S. Alb. Andegav. mate ria m. 182 p. 97 (a. 1040-49): tali nanque pactione. B) obtenir, acquérir: I) au propre: WALAJIFR. hort. 367: 2) conjonction explicative: a) introduisant une proposi- maturum nacturi bac arte vigorem. POSTA Saxo 5,48: tion ou une apposition: DIPL. Otton. III 192 (a. 996): ea Carolo... per quem -cisci tale bonum merui? GERALD. videlicet ratione ut cum ripatico... duci ... ipse portus... 35 prol. 14: ut -ciscaris f actis, que promo loquelis. ADAM pertineat, ita -e ut nullus mortalis homo contradicere... BREM. p. 181,9: ad -ciscendum honorera. Oiw. Vit. hist. audeat. b) joint à et = quin immo: WEn. Gal!. 4: XII 12 t. IV p. 341: turme regis per portas violenter crudelitas et malicia in illis regnabant; -e et superstitioni intraverunt totamque villam nacte sunt. ROB. Tokic. gentilium inhiabant. e) introduit une parenthèse de fait: chron. a. 1106 t. I p. 130: totum honorera ego EINH. Carol. 15: inter quas fere precipue sunt Welatabi, 40 nactus sum, habebis. 2) au figuré, en parlant du temps Sorabi, Abodriti, Boemani - cum his -e bello conflixit. (atteindre): GE5TA Franc. expug. Hier. 57 p. 532: diem d) introduit un développement annoncé (ainsi): TRLETM. ultimum nactus, a sociis sepultus est. GUTLL. TYR. hist. 4,16: sic ci in somnis presignatum. Dormiens -e in Colo- rer. transm. XVIII 16 p. 846: rex virilem iam nactus nis his suscitatur denuo verbis. GERARD. Moas. deib. etatem. p. 119: Marcus -e Evangelista sic incipit. Ivo epist. I p. 45 C) estimer, croire: LETALD. Max. p. 607: clericus in- 264 (n. 1096-97): primo -e, si a quibuscunque personis cautius gradiens... firmam -ciscens materiam mox ut sacramenta divina et confici et tractari possent, ex abun- pedem quasi liberum posuit, ilico cum grandi ruina de- danti constitutus esset in ecclesia ordo sacerdotalis et volutus est. leviticus. D) entreprendre: Giu. CAT. reg. Farf. 2,9-10: fide- 3) conjonction causale (car): ANNAL. Xant. a. 851: et 50 lemque translationem nactus sum transducere. nimium Christianos vexaverunt. Conventus -e regum II) sens passif: A) au participe passé (nactus): 1) trouvé nostrorum tunc erat apud Mosam fluvium. par hasard: HROTSV. Gong. 244 P. 41: inquirens bacu- 4) conjonction de coordination: a) Lq. et: Dia. Otton. lum... tempore sepultum; f et nactum... arripuit. Ono 1 253 p. 362,8 (a. 963): campum insuper unum... cum FRIS. gesta 1 prol. p. 12: oportunitate nacta. 1-IERIB. Bos. 1052 1051 nane-napaculis Thom. col. 1087C: occasione nacta. b) acquis: RATHER. dere, nisi de iudicio curie procederet. CARnJL. Belliloc. conf. col. 429-i : vestem, evidentissimo sacrilegio etiam Carnot. p. 38 (a. 1170): si milites pro aliquo forisfacto super hommes nautum ceperint, in villa horninibus nactam. e) obtenu: WErr. Gall. prol. 2: nanctis miris signis. recredetur et in curia leprosorum causa terminabitur. B) aux autres modes: I) se trouver, se rencontrer, être: s ACTA Phil. Aug. Il 579 p. 127 (a. 1198): Philippus ohm capi fecit -a A[alidis] sororis sue comitisse Carnotensis, ERMENR. ad Grim. 15 p. 550,6: verbum, quamvis defec- tivum videatur, in multis tamen -ciscitur. 2) se produire: quia ipsa mittebat in forestam Aquiline propter nemus LAUR. Bened. 890,12: ex tue grege nulluin -ciscatur peri- ad opus molendinorum suorum fullonariorum. y. na- culum. mitan. nant, nane adv. [nanas] brièvement, succinctement: ARdul- jo 2. nantum, -i n. [ong. celt.* nantu; cf. FEW 7,71 POETA 4,5,2: Vis et infra circulant parve septimane I bella ruisseau: CARTUL. Roman. compi. 148 p. 42 (a. 993- scribani forcia breviter et -e, / que vix in quinquennio 1000): terminationes de uno latus, rouro et -o usque scriberes, Lucane. ad -11m quem nominat Nigro et de -o Nigro ad uncino nanfa, -e f [ar. naphahha; cf iL acqua nanfa; cf vias publicas. un tout petit nain: VINC. REW 5808a] (dans l'expression aqua nanfa) eau par- 15 nanulus, -i m. [nanus] fumée: CARTA a. 1156 (Hist. patria monumenta, Chartae KADL. p. 37: de gigante natus -us de gigantea superbit II 279 col. 3 lOb): unam amolam cum aqua -a. quantitate. nanio 4. [nanas] rendre petit, diminuer: DAN. BECCL. nanus, -a, -um forme gnanus: CARM. But. A 193,6,10 adjectif, nain, petit: A) au Urb. Magn. p. 65: reddit mecha virum nanum... sic p. 252 et B. 57, 8 b,!. I) sponsus -itur coniugis aile. 20 propre: 1) en pârlant de personnes: VITA Herv. abb. p. naanum, -in. y. namium. 260: parvuli ex tunc et puellule non proceriores quant nansa, -c f. y. nassa. tunc essent adulti sunt et -i omnes effecti deinde per- nantirzal, -is m. [ong. inc.] forme nautirzal: CARTUL. manserunt. NOTK. BALB. gest. 2,12: ipse quoque -us et gipperosus Pippinus. EduAs. capt. 266: -us fuit iste S. Petri Cornai 104 p. 231 (a. 1080). vêtement ecclésias- ALAN. INS. Anticlaud. tique: CARrUL. S. Petri Gomai 103 p. 231 (a. 1080): 1111 25 sacerdos. 2) en parlant de choses: curtine, et III! -is, et V sauatia. id. 104 p. 231 (a. 1080): VII 429 p. 169: -a mirica. bec sunt vestimenta uius ecclesie:... II camisia et J -ai, B) au figuré: MILES Gtoiuosus 66 P. 198: -us amor et I pari altaris de zandato et I vergato. incipit esse gigas. AELHt Angl. Sax. vocabul. nanto 1. [nantum] saisir un gage pour contraindre un II) substantif m.: A) nain: débiteur à s'acquitter de son obligation quelle qu'elle soit 30 append. p. 190: pigmeus, vel -us, vel pumiiio, dweorg. (remboursement d'une dette, exécution d'un contrat: cette ORD. VIT. hist. VIII 17 t. III p. 368: bombes parvi saisie peut éventuellement porter sur des tiers): ACTA velut -i. C&iu,q. Bur. A 193,6,10 p. 252: gigantes et -os. Phil. Aug. 140 p. 54,11 (a. 1181): plegium vel securitas JOH. SARISB. metal. 1114: sumus sicut -i super humeros ila, pro homme de Bituris vel de Septena data, non gigantum (cf. Swn. Acci. lex Castr. epil. éd. Gertz, poterit -ari vel capi. ib. 11486 p. 9 (a. 1195): iudicatuin 35 Script. min. I 92). B) nain, bouffon: FROUM. carm. est quod neque hommes de Miraumont pro debito do- 19,19: quem sequitur gaudens -orum exercitus. ib. 19,21: mini -ati erunt. ACTA Ludov. com . Blesensis a. 1197 pannosas vestes trepidimine porgite, -i / in pedibus (DuC): quilibet plegium -are poterit, sieur debet; ego propriosque suos superaddite soccos. C) spécialement, plegium meum -abo, sicut soleo. ACTA Phil. Aug. II pour désigner un peuple de petite taille, qui pratiquait 582p. 131 (a. 1198): quod nuilus ex Judeisnostrispoterit 40 surtout des métiers artistiques: ANON. sit. orb. p. mutuam date pecuniam alicui de terra dicti comitis, 34,28: populus exiguus ad nullam pene utiiitatem nec aliquem nec aliquid de terra dicti comitis -are, nisi aptus nisi quia... fiunt ex eis plurimi striones, plumarii assensu comitis ex ore sac. ib. 11 776 p. 350 (a. 1203): ac poliniitarii seu aurifices fabri. }Tos vuigus -os appellat, si ipsa faceret, comitissa... ostagios suos -arent. y. phylosophus ergo et hos nothos vel nugaces nuncupat. viopiXa] gardien de temple: namio. 45 naophilax, -cis m. [gr. -x grece, 1. nantum, -i n. [germ. nam, nahme; cf a. fr. riant] PAnAS: -x templi custos, grecum est. UOUTi0 forme: nautum: CARTuL. Belliloc. Carnot. p. 38 (a. latine dicitur custos templi a philax quod est servare. RoruL. pip. 33 1170). bien saisi pour amener une partie adverse à corn- 1. napa, -e f [lat. rnappal nappe: parattre en justice ou à faire droit: CARrai... S. German. Heur. Il p. 194 (a. 1187): pro LXulnis tele ad -s faciendas Prat. J 204 p. 287 (a. 1162-82): servientes abbatis 50 ad opus fille ducis. invenerunt in nemore servientes domini de Molnellis 2. napa y. nappa. chou-rave: PAPIAS etabstulerunt eis -a sua. ib. p. 288: abbas dixit quod napaculis, -is m. [pour napocaulis] propter iniurias et violentias quas ci intulerant, cum s.v.: -is ex duobus oleribus compositum est: quia durai non bec disrationassent, -a nolebat reddere vel secte- fit sapore napo similis non in radice sed in thyrsum ...sszapJu-rntrcoingeum; AEA&TINL lut. l. formes: nardostaceos: AFIT. Bamberg. P. 25. nar- 40 869A: -us... dicitur factum de spicis -i... Maria Mag- distachios: PAUL. AEGIN. CCLV j). 203,28. nardostachis: daiena... attulit alabastrum -i spicati. ib. CLI p. 85,3. nardostachius: ib. X p. 4,25. nardo- 3) sens symboliques: n) pureté (cf. Joan. 12,3): ODo statius: ANTIDOT. Sangail. p. 95. nard (Nardostac/zys Ctuiq. serra. col. 715 0 : in pedes Domini unguentum -i Jalamansi DC.): HRABAN. univ. XIX, VIII col. 527B: pisticum, id est fidelem, fundit. PANAS: -um pisticum nardus herba est spicosa, unde et a Greçis -us appeliata. 45 Id est fidele et sine impostura grecum est; pistis in grece ANTIDOT. Bamberg. p. 25: recipit hec, fenuculi semen, fides dicit. UcuTIo: -us pisticum dicitur, id est fidele, cimini tebaici, puiei origanum... nardostaceos, iungi pururn, sine omni impostura vel commixtura. PETR. semen. ANTIDOT. Sangali. p. 95: oleo nardinum con- CoyvinsToR hist. schol. col. 1597 C : Joannes qualitatem ficitur sic, oleo bouc, dulce Jib., elenio scino ant. nar- expressit dicens libram unguenti -i pistici, id est fidelis... dostatio. PAIJL. AwrN. CLI p. 85,3: unicuique autem sa pistis fides dicitur, nulia scilicet adultermna admistione eorum boni odoris gratis misceatur squinanthos aut -is corrupta. b) la Vierge: SEQ. ined. 53,50,6a: hec est -us aut folia malavatri. pretiosa. Anx.s S. Via, p. 168,4 y. 24: salve decus nardostatjus y. nandostachus. virginum... I -us odorifera. e) témoignage de dévotion nardus, -if. (T\Tardostac/zys Jalamansi D.C.) I) nard envers la Vierge: EKKEH. IV pict. Mog. 751: mystica 1053 napanus - narclsso 1054 conscendit ut caulis. Ucu-rio S.V. rumpo: hec -is, genus napta, -ef. [gr. v&p&a] forme naphta: PETR. COMESTOR oleris quia sit sapore simile napo. hist. schol. col. 1450A. 1) combustible, peut-étre bitume, naparius, -i m. [I. napaj forme napparius: CONST. pétrole: a) au propre: AYNARD. p. 621: -a est genus domus reg. 130. p. serviteur chargé du linge de table f omitis apud Persas quo incendia aluntur (cf. PAnAs). de la maison royale: Roi-ut. pip. 31 Heur. I p. 56 (a. 5 MAPPE Clav. CLXII p. 218: amor aque libra I, -e 1130): Torello -o 1111 s. et VII d. CoNsr. dormis reg. libra I, sulfuris vivi libra III. PETR. COMESTOR hist. schol. 130: de -is. RoruL. pip. 12 Heur. II p. p. 128 (a. 1166): col. 1450A: fornax succensa erat malleolis, id est sar- Rad[ulfus] us debet XXVI s. mentis, et pice et stuppa et naphta quod secunduin Sal- napatica, -e f [lat. mappa, cf mappaticus] mesure lustium... quoddam genus fomitis est apud Persas..., agraire analogue à l'ansange (cf. Guérard, Polypt. de 10 secundum Plinium in terra Babylonis finit ad modum l'abbé Irminon. Prolégomènes p. 177): POLYPT. Irm. bituminis. b) par métaphore: GERARD. MORES. delib. app. I p. 285,10: debet -as II, habente unaquaque in p. 171: diabolus nil aliud erit nisi infereus cinis et ignis Iongum perticas XL et in transversum 1111. ib. p. 286,10: et -a ad crilciatum eorum. debet unusquisque mansus servilis per totas ebdomadas 2) déchets divers, en particulier de végétaux et surtout dies V, et unam -am in vinea, de qua recipit tertiam 15 noyaux d'olives, utilisés comme combustible: PAPIA5: -a, partem. purgamenta uni vel cuiuslibet ici. ...alii ossa oiivarum napea, -e [.Napaeae] f napée, nymphe des bois et que proiiciuntur cura amurca -am vocant (cf. UGuno des vallées (PAPIAS: -e, dee florum agrestes): FULCO. s.v.). PETR. COMESTOR hist. schol. col. I45OA: naphta MELD. nupt. IV 330: in trabea vel testa veste -a. ALAN. quod... secundum alios autem ossa sunt olivarum are- Irs. planct. nat. p. 447,9: -e veto gremia f Ioribus safli- 1058 1057 naricula - narratio GILLEB. superf 1. cottidie -us sit odora Marie / et Salvatoris capiti litet 6) (au figuré) discernement, jugement: unguen amoris. der. XCV 1: bene tuis -ibus! Vit comis et bene. ERACL color. LIII 89: fornacula sic 4) (au figure) parfum des vertus: HRÀBAN. unis'. XIX, 7) ouverture: p. componatur ut -es, id est suspiracula habeantur in VIII col. 52713: -us autem significat odorern virtutum sanctorum in Ecclesia. PAnAs: -us... f ideles significat s vasculo, quibus fumus possit intrare. nosco odore virtutum fulgentes crassos operibus bonis. BER- naritus, -a, -uni morveux: UGUTIO s.v. NARD. sent sup. cant. t. II 42 VI p. 39: sponse veto -us, -a, -um, cuius nares semper stilant. satu- hurnilitas, tanquam -us, spargit odorem saura. GUILL. naronaria, -e f ong, et sens inc. confusion entre (la sarriette, Satureia hortensis L.) qui n'est pas pur- S. T}IEOD. cant. p. 94: -us humilis herba est... per reia (le garou, Daphne Gnidium quam significatur humilitas fecunda virtutibus. ALAN. 20 gative et latirida ou lacterida 165: semen satureie INs. dist. col. 869 13 : -us dicitur etiani redolentia bone L.) qui l'est?: ANTIDOT. Cantabr. p. quam purgatoriam vocant ortulani et aliqui ipsam -am faine vel bona fama. naricuia,-ef. [nanis] narine (emploi métaphorique):JOH. vocant (cf ib. p. 150 et 162). narramen, -mis n. [narro 1.] déroulement d'un récit: ALT. Arch. VI p. 328: adimit virtutis odorem / -us fame. 708: Signat musa Petri varie, -me naris, -is f (le plus souvent au pluriel) forme (ace. 15 PETR. PLCT. catin. 1 p. quam sit feralis contagio simonialis. plur.) nareis: PE-rit. RIGA Aurora DC col. 26 1 . 1) narines metri, / récit, exposé oral: ELGIL. Sturm. 5 (Ucarno s.v. nosco: nota quod foramina nasi -es vocan- narratio, -ais f 1) p. 367,38: ab episcopo verbis pacificis illos salutavit toi): RECEPT. B. XXV p. 46: ad sangulinem -ium stag- eosque... de adventu sac, et de episcopi -ne consolatus nandum. RECEPI. A. XVII p. 12: ad -es male olentes. D: catechizandi VITA Corb. 29: cepit de -e eius emanare sanguis. HRoTsv. 20 est. HRABAN. dise. 1 col. 1193 hoc officium Pafn. 12,3: -ibus nunquam molestia f oetoris. VITA Walb. faciendum est -ne, exhortatione atque hilaritate. Acrus 171,31: ex eius ipsius -ne et verbis. col. 10970: tanta... redolentia confragravit, ut -es pre- vita Hath. 14 p. 69: tali igitur gratulatus tereuntium vel subsequentium feretrum ferre vix potuis- Waru. Spw. Christoph. 16 p. sent. GUIBERT. Nov. moral. III, VIII 20,21,22 col. 103 B : oraculo,... quoniam in se iam quedam angelice -ais ves- 5: somnia proba- odores... -e discernimus. dans une formule exprimant: 25 tigia recognovit. Wio gesta prol. p. a) la surprise ironique: BERNOLO. libeli. II 3,21: cui bilia quibus animos auditorum inducerent... ad idem veritas audita -es non contrahat. b) la colère: BRUNO off icium fabulosas -nes... adinvenerunt. PETR. COMESTOR hist. schol. col. 15970: qui (Lazarus)... convivis inter- QutRF. fratr. 13 p. 730,40: venerunt impii... quibus ad novum facinus cor salit..., -es fiant, precordia san- rogantibus ioca poenarum et sedes inferni diligenti -ne CAr-10. FULD. Eigil. guinem trahunt. GLJTLL. TYR. hist. ter. transm. XXI 29 30 mndicavit. (spécialement) discussion: p. 1057: homo nequam, superbus et arrogans, spiritum 17: multimoda -ne reiuctante, consolabatur cum blandis furonis habens in -ibus. e) le dégoût: GLRALD. expug. sermonibus concordia fratrum. ib. T 12: orta est inter P. 207: qualiter naucipendendo nunc in nauseam -es eos conlocutio spiritalis et utilitas ecclesiarum Dei multi- contrahit. fana -ne disputabatur apud cos. (re- 2) nez (en général): POETA Saxo 5,338: ipse rotundus ss 2) récit écrit, spécialement de caractère historique mm, rerum gestarum, res geste, gestorum narratio): a) apex capitis; cervix et obesa, / -is plus paulo quam mediocris cria. TJ-nrnM. 2,15: alios autem in fuga coin- en général: CAr-m. FuLD. Eigil. I pref. p. 223,2: duos prehensos obtruncat -ibus. libros de vita Aegilu... peregi... ut in scruta -ne alter SCOT. glos. Mart. Cap. 261,14 3) siège de l'odorat chez les animaux doués de flair: alteri subsidia ferret. Joii. GUILL. TYR. hist. rer. transm. III 16p. 135: catuli quoque 4o p. 126,22: historia est renum gestarum antiquo tempOre commemoratio, -o autem non solum de preteritis sed -ibus sagaces et apti venatibus. etiam de presentibus et de futuris conficitur. HRABAN. 4) l'organe par où passe l'air nécessaire à la vie: a) au propre: PETit. VENER. epist. IV col. 3710: feci hoc usque, epist. 18 p. 423,33: Josephi Judeorum historici -nem. ib. yen- facio adhuc, faciam quandiu fuerit spiritus in -ibus meis. 19 p. 425,2: ut... ex multorum librorum conlatione eius lectori lucidior ARNULF. AUREL. gios. Lucan. 11 183: spiramina -is id 45 tas sacre historie pateat et sensus -fis est -es quibus spirat quislibet vivens. b) par métaphore: fiat. HROTSV. asc. p. 30: hanc -nem Johannes episcopus 8: PETit. DAML&N. serra. XIV col. 513B: per duas Ecclesie a greco in latinum transtulit. O-i-no Fius. gesta 1 p. -es unus effluit spiritus, dura incarnati Verbi iste divinam, brevis -o de eventu huius expeditionis. DOM. GuNDI55. dIe generationem describit humanam. div. philos. S p. 54,16: -cio rei geste historia est, per quam ea, que inter preteritum facta sont, dugnoscuntur. 5) (au figure) inspiration, prescience: HRABAN. univ. 50 GERARD. MoitEs. delib. p. VI, I col. 153 A: in scriptura vero sacra vocabulo -ium b) recit sacré, récit biblique: aliquando fatuitas, aliquando antiqui hostis instigatio, 273: que Salamon ignorare se dicebat... T)octores Spin- aliquando veto prescientia solet intelligi. ib. VI, III col, tus sancti plenitudine repleti et fulgore eterne sapientie 179 B : -es diaboli, inspirationes illius prave. inradiati perspicacissima -ne Christo nevelante intelle- 1059 narratiuncuja-narro 1060 xerunt dicentes. Fera. DAMIAN. epist. VIII 10 col. 483C: solo de uno agitur négocié; composita, in qua agitur de evangelice -nis. e) dans les locutions signifiant 'la suite du pluribus. récit': LIuTO. Greg. 6: a proposito itinere -ais elapsus 6) (juridique) exposé fait en justice par le demandeur: sum, nunc... ad id redeam unde digressus sum. Tinuni. CARTUL. Mai. Mon. Cenom. II Sablé 4 p. 67 (a. 1076): 2,27: revertar ad explanandam -cionis seriem. ib. 6,21: 5 -nem istam cotant Turonensi archiepiscopo... in iudicio longe digressus, repetam incepte -nis cursus. Ono apud Sablolium protuli. CARTUL. S. Alb. Andegav. 1388 Fais. gesta I prol. p. 12: quasi quodam filo -nis des- p. 488 (a. 1082-1106): iudicaverunt... indices, secun- cendens. dum -nem quam fecerat et responsum quod homo S. 3)par métaphore (appliquée au déroulement d'une mé- Albini respondenat. LEGES Henr. 133,2 p. 565: si veto lodie musicale): BERNO modul. psalrn. 12 p. llOa: quasi 10 sine calumpnia recipiatur, et deinceps causam illam re- quamdam personam alloquendo talem musice cantilene formare quis cupiat, non procedet in cele[bration]ibus[?], -nem studuerit contexere. ut opus sit iudicibus -ciones repetere iudicii, maxime si 4) (rhétorique) exposé ou narration (partie du discours dominus querimonie interfuenit... vel congruum inde oral ou écrit): a) au propre: Rui'. TUIT. spir. 7,12 coi. terniinum habuerit. BERNARD. PAPIENS. summa decret. 1766 C: hanc scilicet inventionem rhetores in sex partibus 's 11, I § 3 p. 32: litis contestatio fit hoche pet -nem et consumi sive versari dicunt, que sunt exordium, -o, divi- responsionem. TANCREDE ordo iudiciarius 1111,1 p. 196: sio, confirmatio, confutatio, conclusio... -o est rerum litis contestatio est principalis negotii apud suum iudicem gestarum ac proinde gestarum expositio. ABELARD. glas. bine inde facta -o. PETR. VIENtÇ. except. IV 21 p. 356: lis ad categ. p. 289,20: in oratione rhetorica prius ordinatur enim videtur contestata, cum index in iudicio per -nem prooemium, deinde -o. DOM. GuNDlss. div. philos, p. 67: 20 ab utraque parte causam audite coepit. instrumentum veto aflis rhetorice est oracio rhetorica, 7) notice (mémoire dépourvu de marques d'authenticité): que constat ex quinque partibus, exordio, -ne, particione, CAwmJ. S. Florent. Pictav. 16 p. 28 (a. 1120): cuius confirmacione, epilogacione. ARNLJLF. AunL. glos. Lu- diffinitionis munimentum cuni inquisissemus, Trenor- can. 167: facta propositione et invocatione, qualiscum- cienses quandam -nem ostenderunt que nec sigillo munita que sequi deberet -o. Coi. Hms. didasc. p. 60: orationis 25 nec titulo alicuius persone titulata crut. partes quatuor inquisitionibus adtendere, scilicet exor- 8) énumération: CARTUL. S. Florent. Burdigal. 6 p. 15 dium, -nem, argumentationem, conclusionem. Prima (a. 1080): quia -o tantorum virorum multum est fastidi- enim istarum auditons animum provocat, secunda tes osa,.. alias in pretermissione posuimus. gestas explicat, dictis f idem tencia facit, quarta tria pre- 9) anecdote, événement: AIMOIN. FLOR. mirac. Bened. missa concludit. Lnrn. ARD. hist. Ghisn. p, 558,11: 30 113,132: ei quoque -ni interfuere Constantinus presbyter post propositionem, uti moris est auctorum, et invoca- et Lethenius levita gradin. tionem infra -nem suam continuans incipit et dicit. b) narrativacula, -ef. (diminutif) récit: PASS. Trud. S p. au figuré: GERÂRD. MoREs. delib. p. 139: incomprehen- 359,25: ut ad prefate -e textum redeamus. sibile Deus... cui nec proimium predicatur, nec -o in- narrator, -is m. narrateur, celui qui fait un récit: scribitur, quamquam narrant, dicique possit non solum 35 HILDEG. Ensc. Faron. P. 196,7: adsit voluntas -is finem proemium, quin criant epilogus. imponere eritque mentes auditorum ab intentione quie- 5) (diplomatique) exposé: Huco BoNoN. rationes die- scere. G1RALD. topogr. p. 157: qui -r fueras importunus tandi (L. Rockinger, Briefsteller und Formelbùcher. XI- f ieri poteris opportunus (cf. Ecel. XXII 6). XVI Jht. p. 56): trina in episto]is est consideratio: exor- narratrix, -cis f. celle qui raconte: TRANSL. Chrys. et dium videlicet, atque -o, et ex istis procedens certa con- 40 Dar. 29: factum est, ut que prius aliene sanitatis -x clusio. ib. p. 57: -o quidem est rei geste vel quasi geste exstiterat, sue deinceps et compos esset et restis (il s'agit explanatio. ib. p. 58: de -ne... in ea benivolentia non d'une femme ayant assisté à un miracle). captatur, sed rem meram mene explanare conatur. ALDER. narratus, -us m. 1) récit: ERMOLD. NIGEL. Pipp. p. 79 CAS. (ib. p. 10): de partibus epistole, cuius videlicet y. 6: -u nostro sat bene nasse vales. HERIM. ARCH. Edm. quinque sunt partes: salutatio, benivolentie captatio, -o, 45 p. 54,21: etiam levi -u sUE quislibet concinne valet referre petitio atque conclusio. ib. p. 19: -o veto expositio est plenitudine yen. GESTA Franc. expug. Filer. 2 p. 492: rerum gestarum... sirnplex est -o que unius tantum ne- libelli pagina aliorumque -u... edocti. 2) exposé des faits gotii -ne perficitur, multiplex veto est qua plurima reci- (dans une charte): TRAD. Ratisb. 57 (a. 863-885): per tantur. RADULF. TURON. summa dictaminis Aurelianen- compendiosum butins kartule -um cuiuspiam affectum sis (ib. p. 103): epistola sic deffinitur: epistola est oracio 50 commutationis pandere conabor omni aurem accomo- congrua, suis e partibus convenienter composita... quin- dare volenti. que sont partes dictaminis, salutacio, exordium, -cio, narrito 1. [narro] (fréquent.) raconter: UGuTIO S. V. peticio et conclusio. ib. p. 109: -o est rerum gestarum nana; narro, narras... et -0, -as, frequentativum. vel prout gestarum explanacio; simplex est illa, in qua narro 1. 1) raconter, faire un récit (PAPM5: -are, mdi- 1061 narruna-nascentia 1062 care, referre, divulgare). a) trans.: Liuixi. Greg. 11: si de Aquitanonun tunc Alphere regna tenebat, quem sobolem tam cognitis et profuturis bonis vel extrema quedam -are sexus -ant habuisse virilis nomine Waltharium. non incipiam. HROTSV. Theoph. 390 p. 73: voce palam 7) (jurid.) exposer une demande ou rapporter des faits clara -avit ab ordine cuncta. b) avec proposition inter- en justice: TRAD. Frising. 333 b (a. 815): pervenenint rogative: GERH. Auo. vita Udair. 4 p. 391: tempus qua- 5 ad... episcopum et -averunt ci huius negotii rationem dragesime quanta devotione celebraret, serine, mihi non per ordiiiem. CARTUL. Roton. 61 p. 49 (a. 836-42): sufficit ad -andum. c) avec prop. infinitive: RIMu. Anse. 9 venerunt in ratione et ratione -averunt. DIPL. Karoli III p. 31: vox quoque pene similis liii, quam in prima visione 92 (a. 883): ut bec carient supra -ata conditio ex utraque se audisse -averat. LEGENDA Emer. (SS. hp. 456): quidam parte firmum... permaneat. Dir'L. Cons. I 33 (a. 918): religiosus canonicus... -avit se in gestis sancti Eusebii 10 episcopus... nostram adiit serenitatem, -ans quod que- legisse. d) avec quod et l'ind.: CARTUL. S. Maxent. 270 dam proprietatis sue loca... haberet tradita ad cenobium p. 297 (a. 1120): qui ci -avit quod Dei timore compunc- Swarzacha appellatum. Dut. Otton. 1151 (a. 952): epi- tus... omnes decimas suas... dimiserat. e) avec quomodo scopus... veniens ad nos -avit nobis circa donationem et l'ind.: ANON. gesta 1-lung. 12: -abant quomodo... Knradi ducis. RoGEIuus summa end. 1,13 p. 16a: legi- magnus Keanus... preoccupaverat terrain illam. f) ab- 15 bus, duplicem auctoritatem prestare dicitur, id est ut solument: GERARD. MoREs. delib. p. 126: de cetero Ger- -entur a iurisconsulto et a iudice observentur. PETR. mania -et et Pannonia non sileat. VmNt. except. IV 7 p. 353: advocati officium est, causam 2) plus spécialement, rapporter des faits historiques, sue partis -are. faire une chronique: EINH. Carol. 4: tuni de regni ad- part. prés. narrans employé substantivement (orateur, ministratione et fine -ando, nihil de bis que cognitu vel 20 celui qui parle): ODo Dioom. 2 p. 29: -risque et digna vel necessaria sont, pretermittam. HRABAN. epist. interpretis moras non ferens. 34 P. 468: ut primus liber ab exordio prophete, quo -atur narratum, -in. fait rapporté en justice: VINc. KADL. captivitas regis Joachim. RIMB. Anse. 6: ea que apud p. 162: utriusque... partis verisimilhima sunt -a, sed nos gesta sunt -are cupientibus. Lu pus epist. 16 p. 54: neutra decisivam sentencie racionem... allegat. Sallusthun Crispum Titumque Livhim non pauca, que 25 narruna, -ef ong, et sens inc. CARTIJL. S. Toren. 65 illorum etatem longe precesserant... -asse. WIDUK. 1,14: p. 78 (a. 962): vos dedistis nobis in precio que nobis ut eorurn -ut historia. THIErM. 8,4: de prefati duels infor- bene complacuit, id est cabrone et -a, VII casios, çivaria tunio res quedam -anda restat. ADAM BREM. p. 48,2: -ut et alia bona que fecistis nobis. hec hystoria Francorum. nartiscus, -i f. [cf. Ahd. Glossen IV 365,30 narticus 3) dire, faire mention: a) loir.: AMALAR. lib. off. 112,12 30 ertgalla?] plante inconnue: ADELARD. BATH. cul'. ace. p. (éd. Flanssens t. II p. 204,30: ut Innocentius -at in de- 5: si pediculis laborat, generi arboris que -us vel iuniperi cretalibus. ib. 11112,7 p. 456,15: de quibus canticum -at. cum fortissimo vino vel aceto distemperans inunge. cf CAJtruL. Cormar 36 p. 72 (a. 1025-47): bec donatio v&p&g. sieur carta -at, lecta est enim coram eis. b) trans.: nasa, -ef y. nassa. DicuiL mens. orb. VII 49: quas insulas multi -are pre- s nasalis, -e I) adj., qui concerne le nez: Ucu'rio s.v. terierunt. nosco; -is, -e ad nasum pertinens. 2) subst. n., nasal, 4) annoncer: a) avec ace.: PAUL. flAc. homil. col. partie antérieure du casque: -UcuTTo s' y. nosco; hoc -e, 1196A: ab initio -ara quies. Arius vita Hath. 17: quando quod nasum protegit. GODEFR. MONEM. hist. VIII, VI: hoc quod -avirons factum fuerat. POETA Saxo 2,84: mm- cepit Hengistum per -e cassidis. LAND. MEDIOL. hist. cius bec tristis -averat omnia regi. ib. 3,62: quo gaudia 40 (MGH 55. VIII) p. 62,15: ensibus fente obliti, fere mvi- mundo I angelus bec celi missus -avit ab arec, b) avec cem unusquisque per -e cassidis alterutrum tenuerunt. quia et le subj.: GESTA Franc. expug. Hier. 58 P. 534: y. nasellum et nasus (5). sociis -averunt quia de rege nullum scirent nimorem. nascentia, -e f [nascor 3] 1) produit du sol, plante: 5) proclamer: GERARD. Monts. delib. p. 45: -averunt RHYTM. Pippini Il p. 117: regnum meum tibi trado cum gloriam Del. PONTIF. Rom. XVIII 8 p. 197: -abo nomen 45 festucis et fouis, silvas, montes atque colles coin tuum fratribus meis. -is. GUIBERT. Nov. gesta Franc. VIII 5 col. 811 C: vilibus 6)parler, dire (par extension): DICUIL mens. orb. VIII quibusque -is victitaret. 10: in commentario librorum Virgilii ubi -at in tertio 2) postérité: POLYPT. Irm. 24,112 p. 260: est de -a Aeneidos. WALAHFR. Wett. 636: quis -are valebit? RIMB. eorum unit mulier nomine Adelaidis. CARTUL. Clun. IV Anse. 3 p. 21: quem ipse sanctum Petrum esse nemine 50 3339 p. 428 (e. 1050): cum omni -a ab bac die de se -ante statim agnovit. WALTIIARIUS 439: illealiquid mo- generanda sancto loco illo serviat. dicum -ans intraverat aulam. HROT5V. Mar. 554 p. 20: 3) ulcère: ANTIDOT. Augiens. p. 61: implastnim dinr- et noli, posco, -are superflua verba. employé à la 30 per- sinico... -as vel carbunculos mules dispargit. y. nascor sonne, vit on raconte: WALTHARIUS 78: namque (XI). 1063 nascentium - nascor 1064 nascentium, -i n. Inascor 3.1 croit du bétail, jeunes B) avec in et accusatif (nasci in mundum, venir ait animaux d'élevage: CARTUL. Aurel. p. 217 (XI0 s.): ipse ANON. Gesta Hong. e. 4: Dux autem Almus post- Arbertus dedit Johanni sacerdoti lanam et -ium de de- quam -tus est in mundum, factum est duel Ugek... cirait quam habebat in villa que vocatur Nizera. y. gaudium magnum. PETR. COME5TOR hist. sehol. col. nascor XI. 161213 : sicut nocte -tus est in mundum. nascevicus, -a, -um [nassa] embrouillé, compliqué: C) avec ablatif seul (indiquant l'âge): LIUTPR. legat. GERARD. MORES. delib. p. 77: nos minime ambigimus, 190,3: -tus centum quinquaginta amis. nisi -is obitionibus inretiemur. D) avec ablatif précédé de de: I) indique la filiation: nascibilis, -e capable d'être engendré: GODESC. SAX. LIuTO. Greg. 9: fuerunt et de matre eius -ti alii filii. trin. deit. p. 22,23: item dam Deus Pater deitas est inge- io E!NH. Carol. 18: de qua ci fila -ta est. HRABAN. hom. II nits, innascibilis et innata, et Deus Filius deitas genita, 7 col. 147°: ea vobis fidelis sponsor implebo, Christum -is et nata, et Deus Spiritus sanctus deltas est nec inge- scilicet de eius stirpe -sciturum. LEGENDA Steph. major nita, innascibilis, innata neque genita, -is et nata sed (55. II p. 379): de te fiius -sciturus egredietur. POSTA procedens a deitate ingenita, innascibili et innata et a Sxo 1,1: Salvator mundi postquam de Virgine -tus. deitate genita, -i et nata. SIMON T0RN. disput. 9 q.2 u HRoTsv. Mar. 218 p. 11: ut sine principio -tus de patte (éd. Warichez p. 40,7): nomen geniti et -is duo insinuat: supremo. PASS. Ursule prol. p. 144,5: ut... de nobilissima habitum principii et modum essendi a principio. illius stirpe gentis gnatam regis sponsam conciliaret. nascibilitas, -lis f qualité de ce qui est né, filiation; CARTUIL. S. Croc. Autel. 45 p. 93 (a. 1114): de servo GERHOH. novit. 17 p. 63,21: maior itaque Pater est nostro -tus. HuGo S.Vxct. didasc. VI, VI p. 124,16:-tus Fiiio..., cui tantum donat esse quantus ipse est in -tis 20 est de Virgine. 2) indique l'origine: TRAD. Frising. 1049 imaginem. PETR. LOMB. sent. J, XXVI, 4 p. 167: -lis (a. 926-37): servum I... -tum de beneficio quod vota- proprietate ac veritate filins est eius solius, qui genuit. tur Ruodineshoua. TIIIETM. 6,43: de orientali Francia ib. J, XXVII, 1 p. 172: proprietas qua Filius semper -tom. LEGENDA Gerh. major (55. II p. 480): Gerhardus est filins, est quia semper genitus est a Patte, et bec natione Venetus de civitate Venetiensi -tus. GUH.L. TYR. eadem dicitur filiatio, vel genitura, vel nativitas, vel 25 hist. rer. transm. XVI 17 p. 734: de citeriore -tus Hispa- origo, vel -s. nia, civitate Barchinona. nascitivus, -a, -non [nascor 3.] qui naît: LABORANS E) avec ablatif précédé de ex: 1) indique la filiation: Sabeil. p. 61,12: activi namque nomen Pater est, quia PAUL. DIAc. homil. temp. col. 1163,36: Filius qui ante generativi, sic et Filius, quia -i, sic et Spiritus sanctus, secula ex solo Patte -tus est. Wai-r. Gall. 18: ex virgine quoniam ah utroque processivi. 30 dignatus es -sci. THEGAN. Ludow. 22: filius Pippini ex nascor 3. forme gnascor: P.ss. Ursule I p. 144. concubina -tus. WJDUIK. 3,122: -ti sont autem regi f1111 1) naître (SMAR. reg. Bened. 14 col. 835 e : quomodo... ex serenissima regina.TRAD. Ratisb. 227 (a. 975-990): commette -sci dicitur, cum quis de utero marris procedens munis progenies ex ea -scitura. GuILL. PICT. gesta p. 12: hanc in lucem egreditur. PAPM5: -scitur quod ab utero frater Hardechunutus ex Emma, Edwardi matre, -tus,... decidit): A) abs.: 1) en général: POSTA SAXO 3,10: Deus 35 successit. Wwo gesta 2 p. 15: ex duobus fratribus -ti. est homo -tus. HRoTsv. prim. 564 p. 245: -scitur Henrico Guai... Tn. hist. rer. transm. XVIII 29 p. 871: -tus est famosus filins Oddo. THIETM. 3,6: ego -tus sorti VIII domino Amairico... ex Agnete... filius. 2) le lieu d'ori- Kal. augusti, mense julio. DIPL. Henr. 111 46 (a. 1040): gine: Tnirrii. 4,39: ex occidentali regione nobiliter -tam. cumuxoribus, filjis et filiabus -tis et -scituris. -. tradimus. F) avec ablatif, précédé de a ou ab: HRABAN. epist. 41 DIPL. Heur. IV 223 (a. 1069): curais... fidelibus tant 40 p. 480: de vitulis quoque, qui a vaccis illis poilutis -ti -scendis quam modernis. BERTHOLD. CoNsr. annal. a. sont. CARTUL. Rhen. med. 179 (a. 849): tanquam si ah 1074 p. 277: regi filius-scitur. TRAD. Patav. 557 (e. 1130— ingenuis parentibus fuisset procreata vel -ta. POETA SAXO 50): et tercia adhuc proies, si forte -scitura est. ADAM 2,367: iuvenis quoque -tus ah illo. WLDUX. 1,29: Hluth- ScoT. trip. tabern. col. 691 A : in fine mundi -sciturus est. lowici imperatoris a Magno Karolo -ti. ADAM BaEM. p. CARTUL. S. Crut. Autel. 109 p. 191 (a. 1192): -sciture 45 119,9: alter qui -tus est a concubina. posteritatis. 2) qui a été soumis aux lois de la naissance G) sens spéciaux du participe passé: 1) nouveau-né: humaine: PETR. LOMB. sent. 1 9,4 p. 71: ut ergo Pater HRABAN. carm. 39,45: pastores -tom presepe / gaudebant est eternus, ita et Filins eternus est, sed Pater sine auctore; Jesum cernere. par métaphore, désignant le Christ nou- Filius veto non, quia Pater innascibilis, Filius -tus. PETR. verni-né: POSTA SAXO 4,155: quo stella monstrante magi CoMEsroR hist. schol. coi. 1597-: et ait Jesus:... Cipse sa cognoscere yen / in terris -ii memerunt luminis ortum. Zacheus filins si Abrahe factus', scilicet non -tus, id est (cf. natus II et nI). 2) né' (origine sociale supérieure): non secundum carnem, sed fidem. 3) par métaphore: Aoius vita Hath. 28: quamvis summo loco -ta et menas- GALTER. CA5TIL. Alex. II 55 col. 4760 -scentibus astris terio preposita. Wiouic. 1,30: nobili genere ac famiia (cf IV, VIT). antiqua -tus. (spéc.) bene natus, noble: MON. Hist. 1066 1065 naseor Port. DipI. 225 p. 140 (a. 1014): et alii plures f ilii verte- rent... morbi cames ex quatuor -scuntur humoribus. natorum que in ipso concilio erant. ib. 228 p. 142 (a. RICIIER. Il p. 22: -to ex interno frigdore epatis niorbo 1016): et filii benenatorum hominum. i1. 376 p. 229 (a. nimiis doloribusconfectus. HILOEGARD. phys. 7,25: quod 1050): et ahi filii multorum benenatorum. 3) né pour, nierkacza... exspuit, ut venenum esset, ira quod etiam destiné à: CAND. FULD. Eigil. 19 p. 226: ipse in imperio 5 exeo quidam serpentes et quidam malivemleSmultociens -tus. Ono Fais. gest. 1,4: homo -tus ad laborem. exp res- -scuntur. ALAN. INS. Anticlaud. V p. 128,171: ebrietas ALAN. INS. sion: haud homo -tus: un homme quelconque: CARTUL. -scens ex tali nectare. (spéc.) être fait de: p. 105: -scitur ex plumbo rota tercia. Clun. I 100 p- 112 (a. 908): si quis, non ipsi, haud ullus Anticlaud. 111 520 -tus homo. VI) être produit naturellement, se trouver par suite d'une 11) dans le domaine spirituel: A) naître (en parlant de la w origine naturelle: HRABAN. ilniv. XXJ, X col. 563D: génération éternelle du Fils par le Père): ALAN. INS. dist. colores autem -scuntur aut fiord, -scuntur, ut sinopis, col. 869»: -sel... notat eterna generatione a Patte pro- rubrica. AELFR. colloq. P. 8: emo res pretiosas que in cedere, unde Origenes ait quod Filius semper -scitur, Id bac terra non -scuntur. MAPPE CLAv. P. 187: tunc opus est eterna generatione a Patte procedit. exerce - - - ut sit ad omatum quod pinxeris, et quasi -tutu. 174: quartus zmaragdus, nimie B) naître à la vie éternelle: 1) par le baptême: EUGEN. 15 GERARD. MoREs. delib. p- Vuw. sylI. 3,6: -torum populorum Verus presul. EKKEH. viriditatis, -scitur, ut lapidem possint accipere. CARrA a. IV bened. 122,16: nemo Deo gratus, nisi sit itou denuo 1180 (Gallia Christ. noviss. Marseille 180 col. 90): prout -tus. ALAN. INs. dist. col. 869D: notat renasci per gratiam, quedam rupes ibi -te sont... termines efficimus. unde Christus ad Nicodemum in Joanne tøportet vos VII) se lever, naître, prendre sa source (ALAN. INS. dist. denuo -sci'. 2)par la mort: SMAR. reg. Bened. coi, 835C: 20 col. 869 e : -sci notat oriri vel incipere aperte, unde luna rectissime potest -tus appellari, qui solutus a vinculis vel sol dicitur -sci obi primo apparet. Fluvius etiam ibi carnis ad lucem sublimatur eternam. d'où l'expression -sci dicitur, ubi oritur): CkwruL. Fuld. B 6 p- 10,9 (e. secundo nasci: PETR. coMEstoR hist. schol. col. 1560  : 822-24): transit inter media freta, que -scuntur de flumi- cumque miraretur Nicodemus quomodo posset homo ne Fulda. DIcuIL mens. orb. p. 25: Meandros -scitur secundo -sci, corn nonnisi camalem nativitatem sciret, 25 in campis Asiaticis. POETA Saxo 1,302: fontes adiens, 749,30 edoctus est a Domino de spirituali. obi Lyppia -scitur anmis. DIPL. Otton. 111323 p- Hi) expressions verbales servant à définir la naissance, (a. 999): aquam de Elevo cum utriusque ripis a loco 2 [e. 1028-31]), la condition juridique: CARnJL. S. Bened. Floriac. 110 obi- scuntur (cf. CAiCruL. Bugeil. I p. P. 25 (a. 815): dixit quod genitor sous -scendo ingenuus DIPL. Cour. Il 132 (a. 1028): usque in ilium locum, ubi 386 fuit. DIPL. Caroli II, II p- 8,30 (a. 861j: dixerunt eo quod 30 fluentum flumen -scitur. DIPL. Petr. I Arag. 125 p. ipsi ex nascendi liberi coloni esse debent. COD. Patav. 42 (a. 1103): sicut tallat rivus de ripa Lopera - -. et sicut versat aqua ad ifia parte de Cassiquer... et post bec p- 61 (a. 954): iuxta legem mea in qua -ta sorti. LEGE5 dividit illa -a inter Arrao de Griavalo et ascendit per Ment. 159,14 p- 579: secundum quod -tus est, culpa sit erga iusticiam cui mentitus est. ib. 76,1 p. 593: si homo sanctum Julianum. Doc. Port. reg. 19 P. 14 (a. 1106): occidatur, sicut -tus erit, persolvatur. 35 deinde ad locum ubi -scitur Cara et per venam f luvii de 117: Ticino et Adua ah IV) naître, être produit, en parlant des végétaux: A) Cera. Ono FRIs. gesta 2,14 p- en général: WALAHFR. hort. 361: agriinonia... effetis eodem Pyreneo -scentibus ac in Pado se recipientibus. siivarum inventa sub umbris -scitur. WANDALB. mens. VIII) avoir sa cause dans (en parlant de choses ab- 71: arboris aiterius -tus de germine cortex. WALTH. SPIR. straites): WALAHFR. Wett. 743: quantaque femineis 226: Christoph. H prol. Il: ne... -te suffocent semina spine. 40 -scantur damna catervis. CAND, FULl). Eigil. 19 p- ex his nimirum -scuntur presumptiofles in socios, mdi- Doc. Cisterc. 66 p. 79 (a. 1119): hordeum in terra illa -tum. ARNO REIcHERsB. sent. col. I5I4A: de pomus aut gnationes. Lupus epist. 13 p. 16: his fortasse miraris ac crudis herbis, seu -scentibus ieguminibus. GuILL. TYR. dicis ex huiusmodi occasione -tom dolorem. DrPL. Otton. 1131 (a. 951): nobis anime confidentes remedium hist. rer. transm. XIX 24 p- 924: optimum opium... ibi 4: fit plerumque, ut -scutur. B) par métaphore: Pcn. DAMIAN. serm. LXXIV 45 unde -sciturum. Wio gest. prol. p- col. 922A: si -scentes carnalis illecebre spinas... resecat. de lande maiorum facile -scatur verecundia et confusio 117: ex quo duplex (spéc.) germer (cf. Lue. 8,4. Marc. 4 1,9. Matth. 13 1,9): posterorum. Ono Rus. gest. 2,13 p. scitur detriinentum. GODEFR. S. VICT. fons GODEFR. S. Vicrr. microcosm. 93 p- 105,7: in conculcatam reipublice . cadens nec -scitur, in petrosam cadens -scitur quidem philos. II p. 60,714: et absolvit quidquid est questionis sed non radicatur, in spinosam cadens -scitur et radi- 50 -trou. GERH. STED. armai, p- 224,10: imperator. -. ratus catur, sed... suffocatur. aliquam sibi ex hoc -sci intricationem. AN5ELM. CANT. monol. V) provenir de (avec ex et l'abL): HRABAN. univ. XVIII, IX) (phil.) tirer son origine de: V col. 50O: veteres morbum nominavenint, ut ipsa 39: si innumerabiles tes... dicuntur -sci ex his ex quibus appellatione mords vim, que ex en -scitur, demonstra- habent ut sint, cum nullam eorum, de quibus -sci dicun- 1067 nasellum - nasellus 1068 tur, teneant similitudinem ... ; dicinius enim capillos -sci de Patte -oque Spiritum mellifluo hauriret pectore. de capite, et poma ex arbore. ABELArw. glos. ad categ. FR0uM. caria. 3,9: bec hominis -o quod sit data quippe p. 179,28: ac primum linee, superficiel et corporis, que potestas erimina laxandi. GODEFR. S. Vici'. Ions philos. tria ex puncto -sel ac constitui videntur, licet id auc- II p. 57,629: -i mater. ADAM S. Via, p. 17,1 y. 2: in toritas non habeat. Huoo S. Via. didasc. VI, V p. excelsis canitur/ -o regi gloria. 123,2: in illa enim naturalis iustitia est, ex qua disciplina III) enfant: A) au propre: ANNAL. Fuld. II a. 804: morum nostrorum, id est positiva iustitia -scitur. Ono Carlus Saxones transalbianos cum mulieribus et -is Fais. gest. 5,5: omne quippe quod -tum est ah alio sine transtulit in Franciam. POETA SAXO 1,15: cum coniuge dubio originem sumit. Nichil enim a se -sel potest. eius et -is remanere. RICHER. I P. 148: conquestio Erluini X) commencer (abs.): WALAHFR. cairn. 5.25a,1 1: yen- 'o apud Vuilelmum ducem de castri uxonisque et -orurn tas terra pietasque -ta est. THEOD. TaEV. Liutr. 7,1: et amissione. ib. II p. 16: domine... cubiculum eiusque quia Deo penfecta omnis etas -scitur, / nihil puerile... -orum diverticulum. C&wruL, Andegav. H! 27 p. 23 gessit in operibus. RIdER. II p. 302: die quarta -te (a. 1129): vendiderunt etiam -i eius, filius unicus et synantice. ANNAL. Hild. a. 1035: Egyptiorum regnum filia unica. cf. nascor 1G 1). B) au figuré (enfant spirituel): -scitur. HILDEGARD. phys. 4,14: in ila bora carbunculus 15 1) moine: SMAR. carrn. II 23 p. 616: bec (i. regula san cli -seitur. par métaphore, avec redondance: PE n. COMESTOR Benedicti) bene materno -os castigat amore. hist. schol. col. 1659B: in initio legis -scentis pro col- 2) natus ecclesie sive Christi, fidèle Chrétien: HRoTsv. lectione lignorum in sabbato lapidabatur homo. id. Gong. 38 p. 36: ascitur -is ecclesie nitidis. GIL0 hist. serm. III col. 1731 B : in principio mundi -scentis. Hier. 11124: -i Christi satis exagitati f pellebant contis X!) sens spéciaux du participe présent: A) employé 20 cives de culmine mentis. comme substantif: 1) en parlant de personnes (la future IV) petit d'un animal: VIrA Willib. p. 18,42: apis génération): HARTV. leg. Steph. (SS. Hp. 432): in letitiam graminorum diversorum flosculos legens prius favos sempiternam tam -soentium quain et viventium. 2) en dein -os postea dulcia mella congerminat. CARM. Can- parlant de choses (plantes): THEODULF. carrn. XLVII 9 tabr. 23,72,2: ista de campis fingit -os plures apis. p. 547: hec puerum lactat, quoniam -scentia pascit. 25 ALAF4. INs. planct. nat. p. 442: Ieo, rugitus carmina WILH. HIR5. const. 2, 47 col. IIOSB: si quis fratrum auribus -orum irnrnurmurans,... in ils vite suscitabat ah eo aliquid tale de -scentibus horti postulat pro infir- igniculum. ALEX. NECK. laus div. sap. II 503 p. 384: mitate aliqua. UDALSC. carm. p. 113: sont -scencia terre -orum (-orem éd.) rostris escas immittit. viva manente virore. CARTUL. Fontanel. 93 p. 159 (c. V) descendant: EUGEN. VULG. sylI. 18,1,3: salve -e 1164-83): decimarum omnium... in lino et canabo et 30 Deum Cesar. allis -scentibus terre. CARTUL. Gemet. LXXXVJ p. 222 nata, -ef abl. plur. -abus: VrrA GaIli 11771 p. 448. (c. 1165-83): duas partes decime in foro, in -scentibus RICHER. Hp. 222. GEais. SEv. carm. 11140,36. 1)fille: terre. CHRON.- CARTUL. S. Theof r. CaIrn. 30p. 29 (XII s.): a) sens propre (U&urso s.v. nascor: hec -a, id est f ilia): si fuerint unde poma aut -scentia leguminum, adderet POETA SAXO 2,385: -am Caroli sibi consociandam/foe- tertium pulmentarium. 35 dere coniugii. WALTHARIUS 62: unica -a mihi. WALTH. B) employé comme adj. (à naître): LAma. decr. I c. 33: Spnt. Christoph. II 1,120: ipsa... ternas suspendit ab de decirnacione pecorum in alio episcopatu -scencium. ubere -as. Cura. Pic'. gesta p. 48,22: -am suam nobis y. nascentia, nascentium. acceptissimam. CARTUL. Tarvan. 85 p. 67 (post 1192): natus, -i In. forme: gnatus: POETA SAxo 3,331. EPIST. V solidos... in -as pauperum. b) sens figuré (en parlant ad Wrat. 9. 1) homme (en général): WALAHFR. Wett. 40 de religieuses): Jou. NEAP. Febr. 537,25 (éd. Mombni- 594: vos precor, o-i, Domini per numina surmoi. tius): Brucimis (diaconissa) dixit... nolite, -e mee, nolite II) fils (GLoss. X" S. [ALMA XLII (1952) p. 231]: -is facere. filiis; -os filios. Uotrrio s.v. nascor: hic -s, id est filius): 2) jeune fille: VrrA Galli II 771 p. 448: dulcior et POETA SAXO 3,331: simm gnatum Hludowicum nomme. cunctis -abus virgo venusta. RICHER. II p. 222: eius -os omnes cum natabus obsides 45 3) nata Domini pour natale Domini, fête de Noél: accipiendos. GUILL. PIcT. gest. p. 94,39: germanam CARTUL. S. Florent. Norm. 8 p. 673 (ante 1181): ad Hereberti... -o suc, coniugare decrevit. Eoirnus PARIs. -a Domini de unaquaque domo unum panem et unam Carolin. I 456: regnanti -o foret emendare potestas gallinam. libertate sui. ROB. Toiuo. chron. epist. Heur. t. I p. 98: nasellum, -i n. [nasus] nasal, partie antérieure du bec fiet -is altera Troia tuis. spéc.: -s Dei, -s hominis 50 casque: WALTR. MAP nug. cur. 1112 p. 121: triumphator ou abs. -s Jésus-Christ: PAULIN. AQUIL. carm. 1,2: -e ergo victum gigantem per -uni galee regi sub nomme Dei qui sidera torques. SMAR. carm. IV p. 619,12,5: presentat Sadii. y. nasale et misas (5). cetus angelorum f ... Patri / alleluia concinit J dicit nasellus, -i m. [nasus] petit nez: UGuTI0 s.v. nosco: alleluia -o / dicit alleluia Paradito. VITA Lando. p. 198: nasus unde hic -us... diminutivum. 1069 nasicellus— 1. nastnrthim 1070 nasicellus, -i m. [nasus] petit nez: Uciuno s.v. nosco: nastale, -is n. 4. francique nastila] lien d'étoffe ou nasus... unde hic -us... diminutivum. agrafe métallique servant à serrer un vêtement au cou: nasiculus, -i m. [nasus] petit nez: Uc+UTJ0 s.v. nosco: UouTlo s.v. nosco: hoc -e, -is, cingulum vel fibula que nasus... unde hie-us,... diminutivum. restringit pallium circa collum. y. nastula. nasidienita, -e m. [Nasidienus] riche parvenu (à l'imi- 5 (nasticus, -i m. erreur du Con. Lang. col. 15690: loco tation de Nasidienus, cf. Hoc. Sat. II 8,1): J0H. SARJSB. nastieus pour Iocopositus, cf. DIPL. Otton. III 255 p. policr. VIII 8: -e arcentur et quicumque superciii gra- 672,18 a. 997)]. vitate et inameno vultu admissorum hilaritatem offendit. nastilis, -is f y. nastula. nasitus, -a, -um [nasus] qui a un grand nez: UGUTIO nasifius, -i m. [a. francique nastila; cf abruzzes nâs- s.v. nosco: -us, -a, -un, id est magnum habens nasum. 'o sela »noeud d'une corde«, otrante (grec) nastffli 'bouton'; V. nasutus. y. FEW 16 p. 598 note 3] bouton: ALEX. NECK. sac. ad naso, -ois in. [nasus] nason (poisson): RUODL. XIIi ait. p. 363 note 35: -us, gallice buron (cf. C. H. Haskins, 42: tunc sunt expositi pisces, quotquot fuerant ibi capti Studies in Mediaeval Science, Harvard U. P. 1924). y. ale, -o, qui bini nimis intus sunt acerosi. nastula. nasosus, -a, -um [nasus] qui a un grand nez: Uciuno '5 nastola, -e f y. nastula. s.v. nosco: -us, -a, -uni, id est magnum habens nasum. nastrita, -e f. [cf ital. nastro, de got. nasti!ô] lanière: nassa, -e f formes: nansa: CARUJL. Lover. 50 p. 65 OBERT0 SaunA a. 1190, n°290 p. 115: cottes et concas (a. 1195). nasa: CARTA a. 1024 (Bol. Inst. Est. Astur. 2 et bariles et -as et tinam et lapides dabo vobis et cordam p. 146). CARTUL. Sord. 39 p. 30 (a. 1060). 1) nasse, ad domum necessarias. instrument de pêche (AELFR. Angl. Sax. vocabul. p. 48: 20 nastrucium, -i n. y. nasturtium. -a, boge-net vel leap. id . append, p. 57: -a, boge-net. nastula, -e f. [go t. nastilô, a. francique nastila] formes: UciuTlo 5v. no: hec -a, instrumentum de viminibus nastala: Con. Caiet. I 301 (a. 1028). nastiis: PETR. factum quasi rethe contextum ad capiendum pisces): COMESTOR hist. schol. col. 1183 A. nastola: POLYPT. Rem. COn. Histr. I (l'arenzo a. 1014): mittere in ipsam pis- p. 56 et 62. HÀRIULF. chron. Centul. p. 88. cordon, lien cariam... -as. CARTUL. S. Bened. Floriac. I 89 p. 235 2$ d'éMffe ou agraphe métallique grâce auquel on fixe les (a. 1080): ponere hommes ad piscationein tam in retibus vêtements ecclésiastiques sur l'épaule: P0LYPT. Rem. p. quam in -is et combris. CARTUL. Regul. 90 p. 130 (a. 56: casulam de cendato viridi I, nastolam cum mar- 1127): -a in qua capiuntur pisces. CARTUL. Ypor. 28 garetis I. ib. p. 62: albe II, stole II, nastole II. CARM. p. 45 (a. 1195): quatuor tenderias de -is in suprascripto Cent. LII 2 p. 316: stringit quem -a texta. HARIULF. heu. ALEX. Nucic. laus sap. div. 111 635 p. 409: Scaurus 30 chron. Centul. p. 88: nastole ex auto partite H. Con. quem fallax inclusit -a, retrorsum / tendens, molitur Caiet. 1301 (a. 1028): una nastala serica bona. TRANSL. rumpere claustra dolis. 2) droit de placer des nasses à Wandr. II (AA. 55. lui. V p. 297): de linteamine, super un endroit donné: CARTUL. S. Saturn. Tolos. 232 p. 163 quod transivit et camisia et -a. PETR. COMESTOR hist. (a. 1040): in alio loco quem vocant Borderas donamus schol. col. 1183 A : nastilibus, vel -is, hine inde super una -a. CARTUL. Sord. p. 30 (c. 1060): eum una parte 35 humeros capitium constringentibus. ib. col. 1207A: in Clavera -a. ib. 143 p. 117 (a. 1150): prope -am de vestis... quibusdam -is elaudebatur. y. nastale et nastilus. C. CARTUL. Lue. 1 p. 7 (XIe_XIIe s.): dedit unam -am I. nasturtium, -i n. forme nastrucium: Ucnrrio s.v. in Prixaco. CARTUL. S. Crue. Burdigal. 131 p. 149 (n. sar. cresson alénois (Lepidium sativum L. AELn. Angl. 1166): dedit. . . quidquid habebatin -adeAlbiac. CARTUL. Sax. vocabul. p. 31: nomina herbarum. -... -um, tun- Lover. 50 p. 65 (a. 1195): dedit... decimam molendini 40 kerse. PAPLAS: -um, herba sapor appellatus, quod acri- de l'Isle de Chativel et aquam Sancti Germani et omnem monia sui nasum torqueat; genus hoc calidum est et piscationem et nansas eiusdem aque. 3) type de bateau: conficit cames ita ut constringat flegrna et meatum urine PANAS: -a, genus navis vel cavee. V. nassum. obduret. UcruTIo s.v. sar: hic sardomon, id est nastru- nassarius, -i m. [nassa] forme nassarium: CARTA cium, scilicet cresso. ib. s.v. nosco: bec -cium, quedam a. 910 (Revista Portuguesa de Historia III [1947] p. 4$ herba, sdiicet acrimonia quia torqueat nasum): CAPIT. 183). nasse (instrument de pêche): MON. Hist. Port. reg. Franc. I p. 90,5 (a. 800): volumus quod in horto DipI. 56 p. 33 (a. 946): cuva suas piscarias et suos -os. omnes herbas habeant id est... eruca alba, -un, par- ib. 175 p. 108 (a. 995?): piscarias, -os, rizarios. duna. RECEPT. B. XL p. 50: -cium sucus ex lacte caprino nassum, -i n. [pour nassa] droit de placer une (ou des) decoeto bibat. ib. XLV p. 51: sucum herbe -cii. Wsus. nasse(s): CARTUL. S. Joh. Ang. p. 106 (a. 1016): de 50 Hms. const. 1,12 col. 944 : pro signo -i, quod vulgariter alaudium nostrum... in pago Santonico... piscatoriam cresso dicitur. GUIBERT. Nov. gesta Franc. IV 4 col. unam integram. item, in villa que nuncupatur Cavannas, 738A; sanetior esca foret monacho, porri, -cia, napi. tria -a eum una mansura. V. nassa. COLL. Salern. II P. 123: flebotometur de duobus venis nastala, -e f y. nastula. que saut sub lingua, et post frica de pulvere seminis 1071 2. nasturtium — natalicius 1072 -cii et castorei. ROG. SALERN. cirurg. glos. p. 279: -cium SARISE. policr. 112 col. 407 D : Genethliaci qui geneses, aquaticum interficit lumbricos, ubicumque suit in cor- i.e. -as boras, observant, b) qui existe depuis la nais- pore toto. sance: VrrA Fiav. p. 298: -a demonia effugantur. e) anni- coin 2. nasturtium, -in. [cf. C. GI. Lat. 5,621,46: -uni est versaire de la naissance: TJTIIETM. 6,60: regis bufo] crapaud (?): AYNARD. P. 621: -um est bufo (ou 5 dies esset et XXXV mm inciperet annus. spéc., en parlant but o = cresson de la fête de Noël: a) le jour de Noël: ANNAL. Einh. p. nasus, -j m. forme nasus, -us: FR0UM. epist. 71. ANNAL. 69: ceLebratoque in castris -o Domini die. RICHER. II Herb. a. 1147 p. 5,37. ANNAL. Adm. a. 703. 1) nez: p. 34: in die -a Domini... missarum sollempnia cele- LEX Frisiori. 22,10: si -um absciderit. Lnx Thuring. 14: bravit. ADAM S. VIcT. 2 v.5 p. 17: jure dies colitur f us abseisus. EINH. Carol. 22: -o paululum mediocrita- Christi -a.) ) pain que l'on mange à NoN: GERV. DOROB. tem excedenti. REcEvr. A. XXIX p. 14: secus oculus chron. I 405: bec eorum devotioni sufficere potuit aut secus -us. RAHEW. 4,86 p. 342,31: -us venustus, panem conferre -um. HIST. Silens. éd. Santos Coco barba subrufa. Vu4c. KADL. chron. p. 45: -um in rugas p. 30: pro -is et paschalibus cibis. y) assemblée des seig- contrahit. GUILL. Tya. hist. rer. transm. XIX 3 p. 886: neurs tenue à Noël: CHRON. Andag. 31 p. 90,2: in sequenti -o instar f ratris aquilo decenter. 2) (au figuré) siège de 15 sollempnitate dominici natalis, dux Godefridus -am la sagacité, de la finesse: BRABAN. univ. VI, 1 col. 153e: curium celebravit. in -o verbi Dei dispensatores, causa discretionis, desig- 2) sens figuré (relatif à l'entrée dans la vie éternelle): nantur. EPIST. var. JIl p. 627,12: non pertimescentes a) de l'âme: Vrr* Everm. (AA. 55. Mai. I p. 138: litteratos, qui -um veluti sapientes contorquent. RUFIN. morienteni corpore, -o anime exordio Dominus ilium somma 43 d.p.c. 5 p. 102: torto -o, id est non habens 20 clarificavit. b) spéc., s'appliquant à l'anniversaire de la rectam discretionem, quia -o odor fetorque dignosci- mort d'un saint (SMAR. reg. Bened. col. 835 c : ut... dies tur, ideo per -um discretio designatur. Srn'H. TORN. beatorum martyrum... Christi, qui de seculo transierunt, summa dist. XLIX p. 68: per -uni grandem, parvum natales vocetenus eorum solemnia non funebria, sed -a vel tortum, indiscretionem... accipe. ALAN. INS. dist. dicantur): HELE. epist. p. 123: dies illos non funebres, col. 87013: dicitur discretio ... per -um provida sanctorum 25 sed -os appellare. HAMULF. Madelg. p. 542: dies autem discretio designaftr. 3) expression nasum tenere in -us huius viri Dei ab antiquis traditur III kal. junii. libre, étre absorbé par un texte, s'en tenir à la lettre: B) qui est à l'état naturel (en parlant des choses): ItATHER. conf. col. 324A: -uni semper tenet in libre, EPIST. Worm. 121 p. 41,4: -a designare creta (peut-être mdc garrire non cessat. 4) (dr.) amputation du nez: tnaissance', y. II A). S. STEPH. decr. II 6: si quis servorum semel furtum 30 II) subst. n. forme (nec. plur.) natalititia: RADULF. commiserit, reddat furtum et componat -um V. iuvencis An». homil. col. 1623°. si potest. LADIsL. dec. II 2: si servus fur inventus fuerit, A) naissance: UouTio s.v. nascor: hoc -um vel nata- non possit precio commutari -us eius, nisi ceciderit in hum, id est nativitas. ecclesiam. 5) nasal (partie antérieure du casque): BauNo B) jour anniversaire de la naissance: 1) d'un grand MAGD. beR. 46 p. 45,9: nisi -us galce dependens fideliter 35 personnage: Ono CLUN. serm. col. 726A: sieur regibus defenderet. 6) faite, partie saillante: Con. dipi. Smi. consuetudo est, ut in suis -is reos absolvant. AIMOIN. II p. 177 (a. 1183): descendit in vallem per -uni eiusdem FLou. gesta Franc, p. 80: antistitem, -i sui diem festum montis. agentem. nasutus, -a, -um [nasus] qui a un grand nez: UGIJTIO 2) de Jésus-Christ (Noël): Aoius comput. 5,13: a s.v. nosco: -us, -a, -um, id est magnum habens nasuin. 40 Domini -o huc usque. au plur.: ADAM S. VICT. P. 81,1 V. nasitus. y. 3: et exsultans celebravit / Christi -a. 1. nata, -e f y. col. 1068,31. C) entrée (des saints) dans la vie éternelle: Jois. BEL. 2. nata, -ef y. natta. div. off. IV col. 17C: -um vocatur sanctorum ex hoc natabiis, -e qui peut nager: HILDEGARD. div. op. seculo commigratio, quia ut seculo et monde moriuntur, 2,5,38 col, 937D: unde et pisces ex natatu -es. 45 ita tunc celo nascuntur. natabundus, -a, -um qui nage, capable de nager: ROB. D) fête d'un saint, anniversaire de sa mort, c'est-à-dire TORIO. chron. a. 964 p: 23: quorum media pars in de sa naissance à la vie éternelle (SMAR. reg. Bened. col. eodem flumine interiit, Sabinus autem et qui corn ipso 835: in -is sanctorum dicit, in festivitatibus... eorum, erant -i de periculo emerserunt. in quibus de hoc seculo fehiciter migraverunt ad celum. natalicius, -a, -um sive natalitius, -a, -um 1) adj.: 50 RADULF. ARD. homil. col. 1437A: obitum... sanctorum A) relatif à la naissance: 1) sens propre (UOUTIO s.v. debemus solemnizare, quoniam tunc exuunt miseriam, nascor: -us, -n, -um, ad natale pertinens): a) de la nais- et vitam accipiunt gloriosam et eternam. Unde et eorum sance: Ivo pan. 8,66 col. 1319B: Genethliaci sont -a nuncupamus): 1) sing.: ADREvALD. mirac. Bened. 28 appellati .propter -orum considerationes dierum. Joa. p. 64: quotannis adveniente -o eorumdem martyrum. 1073 natalis 1074 BERTROLU. CONST. annal. a. 1075 p. 279: in -o saneti tyris Bercharii. (abs.) concernant laféte d'un saint: VITA Andree. EFIST. Tegerns. I 53: proximo apostoloruni -o Deod. Il p. 29: en die, -is eius coleretur celebritas. Joii. interfuimus sollemni inissarum officia pontificis. CmtoN. ABR1NC. p. 21: euius -is orditur celebratio. Andag. 77 p. 192,11: imminente -o apostolorum Petri E) qui rappelle la consécration (d'une basilique): P0N- et Pauli. 2) plur.: ALCUIN. Viilibr. (MGH 85. III) p. 'rir. Rhen. sup. 132: oratio in -e basilice anniversarium. 139,30: qui ad -a sanctissimi patris hodie concurrit. Joii. F) qui commémore la fondation (d'une ville): ORD. VIT. CLUN. Odon. p. 165: beati Martini -a. INVENT. Taur. p.8: hist. 123 t. I p. 107: hie -is annus a christiano imperatore Deus qui nos beati Taurini ... -a gloriosa celebrare con- celebratus est. cedis. GRAn&N. H causa XXIV quest. II e. 3: in B. Petri G) naturel, inné: ANNAL. Altab. a. 1068 p. 75,5: Itali, -is. PETR. CELL. epist. 1198 col. 54813: in -is pretiosorum 10 sua superbia elati et velut -i odio Teutonicum ducem martyrum vestrorum. audire dedignati. Ac'rus pont. Cenom. p. 425 (XH05.): E) célébration de la fête d'un saint: MirtAc. Mansv. p. -cm subtilitatem ingeniï. 657,10: Tullensibus incolis... solemniter occupatis in Il) subst. forme nathalis: ADEMAR hist. 5 p. 60. sancto Mansueti -o. PLAY. 190. Miss.: qui beate Prisce A) masc. sing. (sc. dies): 1) la nativité: POETA Saxo virginis et martiris tue -a colimus. 15 1,19: Carolus celebravit in Attiniaco -cm Domini. F) consécration d'une église: Acrus pont. Cenom. p. RADRERT. Adalh. p. 336: ad -cm Salvatoris. 2) Noël: a) 107: ad basilicam iam die -i sui dedi. la fête: ADEMAR. hist. (éd. Chavanon J p, 60): et celebravit G) fête liturgique en général: EcuAs. capt. 836: a -o nathalem etpascha. b) la date: CARTUL. S. Alb. Andegav. quo concipit innuba virgo. 1226 p. 273 (e. 1055-1093): usque ad -em proximum. H) naissance, droits inhérents à la naissance: LEGE5 20 AcrrA Phi]. Aug. 13 p. 5 (a. 1180): ante -cm proximum. Heur. J 53,1 p. 574: secundum inculpati -um perneget. 3)prénom masculin, Noël: CHRON. -CARTUL. S. Theofr. CARTUL episc. FJalb. 213 p. 180,26 (a. 1146): cornes... CaIrn. 342 p. 114 (a. 950-82): vir nomine -is. CARTUL. Burchardus, de prefati Tidrici stirpe in Corenvorde -a Aziac. I p. 51 (a. 1080-96): coram abbate -i. ib. II nobiliter trahens. p. 52: in presentia donini -is abbatis. CAwruL. Castr. natalis, -e. T) adj.: A) natal, où l'on est né: Wnn. Gall. 25 Ledi 51 p. 26 (a. 1080-94): -i abbate. (cf. J D): 28 p. 272,26: partem ex eis -ibus aquis reddidit. ADAM 4) naissance d'un juste à la vie éternelle BREM. p. 6,10: propter inopiam sali -is egressi. PEra. SMAR. reg. Bened. col. 835C: ut dies beatorum mar- ALE dise. der. p. 6: ile -is soli dulcedine irretitus. OTTo tyrum sive confessorum Christi, qui de seculo tran- FRIS. gest. 2,7 p. 108: quod Rogerius de solo -i propu- sierunt, -es vocetenus eorum solemnia, non funebria, lerat. GALTER. CASTIL. Alex. VII 460 col. 559 A: patrie... 30 sed natalitia dicantur. 5) fête d'un saint (cf. J D D: -is amore. GUILL. TYR. hist. rer. transm. 11119 p. 139: -e Onn.o SvE5S. transi. Sebast. p. 399: nemini impune domicilium. spéc. lingua natalis (langue maternelle): cedendum qui eius sollemnem neglexerit feriare -cm. (Xes. ALAN. INs. Anticlaud. III 135 p. 93: linquens / -cm lin- Dut. Arnulf. 184 p. 285,23 spur.): usque in -cm guam. sancti Martini. CAwruL. Saviniac. 358 p. 209 (a. 1033): B) inhérent à la naissance: CAitTUL. Paris. 1202 p. 221 35 ipso anno fuit -is sancti Petri in feria sexta. 6) jour (a. 1124): mulieres... a -i ancillatione penitus destitute. de la mort, anniversaire de ce jour: Vrr* Liutb. 35 p. C) dies natalis, jour anniversaire de la naissance (PA- 42,17: -em... vel obitus mei diem me nescire fateor. piAs: -.is dies in quo aliquis natus est): 1) Domini, Noël: B) masc. plur.: 1) parents, ancêtres: WALAHFR. cari. . Gall. 1,25 ANNAL. regni Franc, p. 108: celebratusque est dies -is 5,37,3: obseurus licet ingenio -ibus atque. id Domini in eodem palatio. y. natale. 2) sancti Johannis, 40 p. 303,2: in Rhetia Curiensi mediocri -ium dignitate sum fête de la Nativité de saint Jean-Baptiste: ANNAL. regni proereatus. VrrA Liutb. 3: -iurn suorum atque con- Franc, p. 116: celebrato die -i sancti Johannis Baptiste. dicionis professio. ib. 9: Bernhardus... alteram eiusdem D) qui concerne la naissance à un autre monde: 1) dies gentis preclaris -ibus editam... coniugem duxit. HROTSV. natalis, jour de la mort d'un saint: VITA Ardon. I p. 589: Sap. 3,6 p. 183: videris esse summis -ibus orta. RUOTO. Ardonis diern celebramus -cm, quo hane vitam labori- 45 COL. 2 p. 3: -ium nobilitas. JocuND. Serv. 40 p. 105,4 osam relinquens, in vitam renatus est perpetuam. MIRAC. (éd. Kôpke): Giselbertus magnis ex -ibus terre vestre 364: ex nobiissimis -ibus ge- Dionys. p. 352: impendente martyrum die -i. PETit. oriundus. THIETM. 6,75 p. DAMIAN. serm. XVII col. 586 A : sancta Ecclesia dies nealogiam ducens. WALTH. SPIR. Christoph. 122: o in- rnigrationis sanctorum -es vocare consuevit, quia pro- festissimum semper -ium, qui talem edidit rabiem! LAME. tinus in coelo nascuntur, cum in terra visibiliter mari- 50 HERSE. a. 1075 p. 230,18: omnem admissi facinoris satis- untur. CARTUL. S. Joh. in Val. 58 p. 34 (e. 1149): -i die factioneni, etiam supra leges et -es sucs promittunt. Philippi apostoli. y. natale, -is. 2) mors natalis: ADAM ADAM BREM. P. 67,3: pauperibus opus -ibus. GuILL. S. Via, p. 82,6 y. 34: tibi fiet mors -is. 3) natalis passio: Pic. gest. 156 p. 134: non altitudo -ium proximorum. 652A: ADso Berch. p. 91: ipso die -is passionis gloriosi mar- LAMB. ATREB. epist. 9 col. persona -ibus et moribus -t 1075 natalis 1076 honesta. OR». VIT. hist. VII 1 t. III p. 155: nobilissirnis supra): FIENR. I-IUNT. capt. Antiocli. 5 p. 376: -i vero a ortum -ibus. SUMMA Trec. 6,4,3 p. 168: si liberti a prin- Christianis in eadem obsessione celebrato. aj la date: cipe -ibus restituti fuerint, tune enim loco ingenuorum CARTUL. S. Lambert. Leod. p. 40,9 (n. 1079): ante -e habentur. ib. p. 225,6: sepissime constitutum est manu- debent porcos incrassare. CARTUL. S. Vedast. p. 199 missionem ingenuitati non obesse et ideo cura de facto 5 (XII s.): in -iVI capones debet. ROTUL. domin. p. 5 (a. manumittuntur, sucs -es repetere non prohibentur. 1185): Rogerus habuit saisinam dicti manerii usque ad LAMB. ARD. hist. Ghisn. 25 p. 574,1: christianissirnis XV dies ante -e. CARTLIL. Anian. LXXXIII p. 221: unam oriunda -ibus. spatulam de porc post -e. 2) origine: GUILL. PloT. gest. 122 p. 46: sic a regibus b) de saint Jean-Baptiste: WALAI-IFR. carm. 5,20,29: Gallie Bique Germanie -es deducebat. ib. I 53 p. 130: io in -e sancti Iohannis Baptiste. VrrA Winnoc. II p. 273: sacra dignitate abutebatur, veluti -ium iure sua. HuGo cuir. -e precursoris Domini annuus indicit cursus cele- S. VIcT. quest. ined. 36 p. 43: non obfuerunt illis -es bran. RICHER. J! p. 328: die VIII post -e sancti Johannis ancillanim, sed prevaluit semen patenium. expression: Baptiste. rerum natales, origine: QUADRIP. 9 p. 529: a primis rerum 2) naissance d'un juste à la vie éternelle, e. à. d. sa -ibus nobilitas in homme cursum unum vite servare non 15 mort par rapport à son existence ici-bas: CHRIST. in potuit. Matth. col. 1379 sanctorum ideo finis eorum -is cele- 3) noblesse, noble origine: Ruin'4. somma 54,21 p. 145: bratur, quia tunc in illam vitam renascuntur ubi sine nulla -ium i.e. nobilitatis. PAss. Marciane p. 57: virginem fine vivent in gaudio. Mwo ELN. Amand. II p. 460,31: secundum suos -es proprio copulavit coniugio. mes siquidem ecclesiasticus obtinuit, sanctorum a cor- 4) acte de noblesse: RunN. summa 54,21 p. 145: -es 20 poribus solutionem animarum -e dici. ALAN. bis. dist. namque in temporibus antiquis erant scripture, obi col. 870 c : dicitur mors sancti, que eleganter dicitur -e, cuiusvis nobilis origo continebatur, scil. ex quibus pa- quia tunc primo anima vere incipit vivere quando egre- rentibus natus esse et quo tempore vel die ortus. ditur statum nostre miserie; unde mors sancti Laurentii C) n., formes: nathale: CAICrUL. Beau. 437 p. 177 vel Martini dicitur -e. 10H. BEL. div. off. IV col. 170: (début XIP s.). CAWruL. S. German. Prat. 1204 p. 287 25 -is vel -e et natalitium vocatur sanctorum ex hoc seculo (a. 1162-82). commigratio. UciuTro s.v. nascor: -e vel -is dicitur, 1) jour de naissance, nativité: a) du Christ, Noël (ALAN. obitus vel dies obitus sanctorum in terra; eorum enim INs. dist. col. 8700: -e dicitur nativitas, unde nativitas obitus fuit -is; flint enim de non-esse ad esse, de morte Christi solet dici -e): a) fête de la Nativité: ANNAL. Tu. ad vitam, de tenebris ad lucem, de exiio ad regnum p. 223: celebravit -e Domini in eodem palatio. Asr go- 30 transierunt. NOM. Ludow. p. 646: -is dominici festivitas redut. HLNCM. 3) fête d'un saint, anniversaire de sa mort: a) célébra- REM. epist. col. 22A: propter imminentem diem Domini don de la fête: WALAHFR. carm. 5,20,32: in -e sancti nostni -is. VITA Odon. p. 153: -is Domini vigilias me Bonifatii archiepiscopi. EPI5T. var. III p. 130,13: audivit celebraturum preparavi. THIETM. 7,8: exiens -e domini- chorum angelorum cantantium responsorium, quod in cum in Palathio coluit. Mn.&c. Hugon. Enz. p. 103: yen- 35 -e apostolorum canitur. GI.JRDE5T. Winvval. p. 262: item tum est ad sacratissimam -is vivif ici Verbi noctem. Miit&c. alius hymnus in -i eiusdem ad matutinum. Bius Mach. Hucb. II p. 304: interea supervenit sollemnitas dominici p. 430,3: quo tempore -e sancti... fieret interrogavit. -is. G1t&TIAN. I dist. XV e. 3,82: in -i Doniini legunt pri- VITA Find. p. 505,14: in -e sancti Patricii. THmTM. 6,10: mum de Esaia tres lectiones. f3) jour de Noël (date): rex -e apostolonim venerabiliter coluit. CHR0N. Grad. ANNAL. reg. Franc. p. 176: in VIII kal. ian. id est in -e 40 41,24: in octavo die Pentecosten -e quadraginta et duo Domini. ERABAN. epist. 51: a -i Domini incipiens. PAss. martirum instituit. VrrA Fiac. p. 609: -e eius solenniter Helenii p. 151: in die -is Domini baptizavit. ORDO ROM. celebret. I-IARIULF. Madelg. p. 543: unoquoque anno ad XXXVII A 4 t. IV p. 235: vel sabbato proximo ante -e diem sui -is, qui est III kal. Junii, sacrum corpus eius... Domini. CARTUL. Rhen. med. I 120 p- 126,22 (a. 882): cuni gandin et honore decenti deferrent. CARTUL. S. Lupi solvit unusquisque in aimo ante -e Domni unciam I. 45 Trec. 36 p. 63 (n. 1163): in -e beati Lupi processiones ad FROUM. catin. 5,16: tempora -is Christi. FLODOARD. an- celebrationem misse maioris adinvicem sibi debebunt. nal. p. 176: in ipsa nocte vigiliarum -is Domini obiit. b) date de la fête: C&iw. FULO. Figil. 122 p. 232: in THIETM. 4,36: a -i Domini usque ad sancte Crucis in- -e sancti Ignatii martyris Christi. Atnai. Ved. a. 838 p. vencionem. CHRON. Ved. p. 688: ante -e Domini toni- 80: Richardus noctu in -e sanctorum Innocentium com- trua fuere grandia. Lin. Domesd. (Berks.) q. 56 b: dabat 50 misit prelium. ODO CLUN. Ger. p. 319: preter oratorium - IIII denarios... ante -e Domini. RuD. TRUD. gesta nulla nocte maneret, excepta una que -e Innocentium Trud. 1114 p. 242 (a. 1115): fit caria in -e Domini. CHRON. itineris contigit causa. FLODOARD. annal. n. 977 p. 163: Rames. p. 185 (ca. 1190): eodem anno... in -i dominico. in -e sancti Marcelli pape. EPJ5T. Tegerns. 17 (c. 994): y) abs.: ® la fête: (ALAN. INS. dist. col. 8700: y. que proxima dies erat post -e infantium (Saints-Inno- 1077 natalltium - natatorius 1078 cents). TRIETM. 6,81 p. 370: in -i sancti Mathei apostoli Rev. celtique V [1883] p. 422,28): -ia et volatilia;. ani- tex ad Sehusun venit. CAwrUL. Beau. 337 p. 177 (XII°s.): mantia creasti. FuLco. MELD. nupt. I 152: diversis di- et hoc donum factum est in nathali sancti Stephani pro- versa lotis animalia quinta, J mdc volatile post -e reptile thomartyris VII kal. Januarii. AcTA pont. Rom. GaIl. I 13 neonon, / per mare, per terras, per celum degere donat. p. 191 (n. 1123): duo annalia mercata, unum quidem in s GIRALD. topogr. p. 50: pede -i in aquis se gubernant. -e sancti Arnuffi. CARTUL. S. German. Prat. 1204 p. 287 b) qui flotte, qui navigue: WALAHFR. Gall. 1,17: illi navi- (a. 1162-82): in crastino nathalis apostolorum Petri et cula conscensa... ligno -i profundi terga sulcante. Pauli. 2) subst. n.: a) (sing.) poisson: EIuŒH. 1V bened. I c) jour de fête (commémoration d'un miracle ou autre 20,31: prandia sunt passi mcl parsque -i assi / iungat se fête annuelle): C.kIcruL. Magalon. 42 p. 87 (a. 1116): in 10 panis spes crastina mortis inanis. ici. pict. Mog. 676: -e sancti Petri ad Vincula. CARTUL. Richar. 151 p. 136 quinquies hic mille recubare vins iubet ille J pane cibans (a. 1156): in -e omnium Sanctorum. au pluriel: CARTUL. quino saturansque -e bino. VINC. KADL. p. 77: tanta S. Vedast. p. 366 (XII0 s.): in 111kw diebus -is Domini et hostium prosternitur inlim...... ut omnem inibi -is in ceteris anni -ibus, in Purificatione, in festo apostolorum esum... nonnuffi horruerint. b) (plur.) les animaux qui Petri et Pauli. ib. p. 373: in Purificatione et in -ibus anni. 15 nagent: RATHER. prel. col. 1540: produxit aqua prima CARTIJL. capit. Atreb. 30 p. 26 (a. 1161): in quatuor -ia et volatilia. GODEFR. S. VICT. microcosm. 104 p. anni -ibus persolvet, in festo omnium Sanctorum, in 116,14: de opere quinti diei qua in aquis et ex aquis -ia Natali, in Pascha, in Pentecosten. et volatilia ad ornandum cas creantur. PETit. LoMB. sent. 4) jour de la mort, anniversaire de ce jour: ANNAL. 1115,1 P. 374: de aquis pistes et aves creavit, volatilia Camald. 63 p. 32 (a. 957): canere debeatis pro me 20 levans in aera et -in remittens in gurgiti. ALEx. NECK. nat. in -i genuinum missas duodecim. CARTUL. Mai. Mon. rer. 93: superficies enim levium predorninantur in avibus Turon. p. 5 (c. 991-1000): publicis tabulis -e signatum. respectu -ium et ambulabilium et reptilium. Ans. Edw. Reg. col. 7860: ut... -is anniversariam denuo natatio, -ois f. action de nager: VrrA Firid. p. 504,36: sanctissimi regis memoriam revocaret. divina pietas vestes eius rigidas fecit, ut his sustentatus 5) naissance, création: a) en général: ALAN. INS. 25 mergi nequiverit et quasi ipsanini -ne... per tumidos Anticlaud. 1374 p. 68: artifices alios anime -e requirit. fluctus inlesus veheretur ad terras. b) spéc., institution (de la Cène): RADBERT. Corp. dom. natator, -is m. [nato] marin, passeur (2): CARTUL. S. lib. col. 1288 13 : hoc ergo iudicium in -i calicis roux excipi- Caril. 26 p. 51 (c. 1015-1036): Orricus -r. y. nautor. tur. PETR. CosToR hist. schol. col. 1619 13 : missa 50- natatoria, -ef y. L 34. lemnis est... tanquam in die sue institutionis, quasi in 30 natatorium, -i n. v. 1. 43. suo -i. natatorius, -a, -um. I) adj., qui flotte: Ucarrio s.v. 6) sens astrologique, le moment de la naissance et sa suo: bec suberies, -ci, arbor ex qua cortex -us extrahitur configuration astrale (au plur.): Atcun'. div. off. 5 col. qui suber dicitur. 1178C: astrologi dicuntur... propter -ium consideratio- II)subst.: A)fém.: 1) piscine: REIN. lacrym. col. 1571): nem. 35 denique velut ad quandam Siloê -am internorum sordes 7) statut personnel inhérent à la naissance: LEGES Heur. oculorum... lavaturi (cf. VULG. Joh. 9,7). RAYM. Pou. 164,4 p. 584: si quis de homicidio accusetur, et idem se 20 p. 294: est quidam fons in descensu montis Syon, purgare veit secundum -e suum pemeget. (spéc.) en par- qui -a Syloe appellatur. GESTA Franc. expug. Hier. 33 lant du wergeld: Qu.komp. (me 15) p. 97: weregildo (id est p. 511: fons a conspectu liquidissimus, sed gustu amarus, -is sui pretio) se redimat. LEGE5 Heur. 168 p. 586: si quis 40 quem dicunt -am Syloe. liber aut servus occidatur, -is sui pretio legitime com- 2) rivière: CARTUL. capit. Atreb. 26 p. 19 (n. 1158): ponatur. ib. 69 p. 587: si quis Anglicus... occidatur, tocius terre quant -a dividit usque ad ponticulos. secundum pretium -is sui et loci consuetudinem de wera B) neutr. (forme natatatorjum: Dia. Otton. I 8 p. parentibus componatur. 96,27 [n. 937]): 1) piscine: Uatyrio sv. no: hoc -uni, locus nataliter adv. [natalis] 1) selon ce qui arrive habitu- 45 in aqua ubi frequens natatur. ellement à la naissance: GUIDEnT. Nov. vita I 3 p. 9: 2) piscine baptismale: ANAST. chron. P. 114,17: in -o corn in partum -r putaretur enititum. 2) par la naissance: sancti martyris Banc. CARTUL. S. Petri Canot. XIX p. 277 (a. 1127): Gau- 3) bassin à la source d'un fleuve: DIPL. Otton. I 8 p. fridus... qui -r de familia ecclesie nostre erat. 96,27 (a. 937): quandam piscationem... ad regiam potes- natalitium, -i n. y. natalicium. 50 tatem pertinentem n -o fluminis Achaza noncupati natalitius, -a, -um y. natalicius. quoque in gurgitem. CAnin. Wirt. 1284 p. 362(a. 1125- nataliuni, -in. [natalis] naissance: Ucnxrio s.v. nascor: 27): de quo loto ad montem in den urspring, -n, de -o ad hoc natalicium vel -m, id est nativitas. Kaltobrunnin. natatifis, -e 1) adj.: a) qui nage: WORMON. Paul. (éd. 4) terrain marécageux: CARTUL. Icaun. 1 p. 303 (a. 1079 natatus-natio 1080 1135):dederunt etiam quidquid habebant, tain plano natica, -ef derrière, fesses: UGUTIO s.v. nitar: bec -a guam in nemore apud Ulmeta, que surit iuxta -a Sancti id est nates. Aniani. CARTA a. 1177 (Gallia Christ. VIII col. 521): naticosus, -a, -uni [natica] qui a de grosses fesses: -um vel noam semons Tellei. Ucuno s.v. nitor: -us, -a, -iun, magnas habens nates. natatus, -us m. 1) action de nager, nage: a) sing.: 5 naticula, -cf. [natica] petite fesse: UGUTIO s.v. nitor: Eti. Carol. 22: frequenti -u corpus exercens. WANDALB. nates, -is,... unde -a, diminutivum. creat. mmd. 107: undis mira repente! emersit specierum naticus, -i m. [ong. me.] germand.réepolium (Teucrium / moles innumerarum, I max quecumque -u / complent Folium L.) (plante): RECEPT. A. XXXV p. 15: carde, equora queque / scandunt aera pertuis. NOTK. Ban. gest. radice cum toIla similis fuluo -o... teris [cf. Glossae 1,24 p. 33,14: cursum rapidissimum, -um deiphinis si- 10 medicinales, éd. J. L. Heiberg p. 62,10: polian... quam millimum. ALBER. AQU. hist. 2,8: quodam flumine -u alii naticas appellant]. equorum superato. Hisr. Hier. 1138 p. 583: consuli -us natiffitas, -lis f y. nativitas. ignare, duobus utris secum ad hoc dejatis, impletis venta natimeatus, -a, -um pour anathemat(izat)us frappé arque suppositis. b) au plur. (pratique de la natation): d'anathème: CARrA Pisan. a. 1043 (Muratori, Antiqui- GoDEnt. S. Via. fans philos. I p. 45,291: alu -ibus 15 tates Ital. med. aevi III col. 1080): de istis rebus... sit quoque delectantur. -a vel maledicto. 2) fuite à la nage: FULCH. hist. Hier. 1121 p. 450: illo natineus, -i m. Y. nathineus. enfin -u ab impiis eruti surit, iumenta autem pendiderunt. natinneus, -i m. y. nathineus. 3) vol (d'un oiseau): WALAHFR. Mamm. 18,8: nec mora natio, -rus f 1) naissance: A) naissance, fait de naitre puichra cito dimissa columba -u I de cela venit. id. hort. 20 (UGt.rrlo si'. nascon: -cio, -ois, nascendi propnietas vel 125: discunt alienis tecta cavaruni / ardua porticuum passia nascendi): 1) en général: CARTUL. S. Justi Secus. I volucri superare -u. p. 72,94 (a. 1029): semper qui maior fuenit ex -ne, habeat natha, -ef y. natta. ipsam ordinationem. CONR. Han. ad Harth. p. 193,32: nathale sive nathalis y. natalis et natale. Sulinonem ad illius Ovidii patriam . penvenimus, magis nathaneus, -i m. y. na! hineus. 25 ex tanti paete -ne quam de sue ubertatis laude famosum. nathimeus, -i m. y. nathineus. 2) à l'abL: natione, ex natione (avec un adj. ou un nom de nathineus, -i n:. [hébr. nathinim] formes: nathaneus: lieu, de ville ou de province, né (à, en, de): CARi-UL. Tunic. CAiu1. Cass. 294 p. 189. PANAS. nathimeus: Uuuiios.v. 242 (a. 1100): Arnoldus -ne de Watt. CHRON. Clozec. nathinneus: EUGEN. VULG. syli. app. 1,4,3. PnR. C0M- 1,26 P. 149,50: hic -ne fuit Ratisponensis, professione EsroR hist. schol. col. 1579A natineus: MSRAC. Hugon. 30 Babenbergensis. ANNAL. Rod. a. 1142 p. 715,51: qui de Enz. p. 94. STEPH. TORN. surnma dist. XXI p. 31. natin- Horsbech fuit ex -ne. CARTUL. Berri. I 5,98 p. 490,5 (a. neus: CARTUL. Athanac. p. 587. 1194): Liutoldi sacerdotis et fratnis eus Wernheni, -ne 1) nathinéen, serviteur du Temple de Jérusalem (cf. VET. de Langinstein. Ron. MON. REM. hist. Hier. V 12 p. 800: Test. Paralip. 19,2): AMALAR. reg. can. col. 824: sub- Fulchenius, Carnotensis -ne. PETIt. VER. mirac. II, diaconi, qui apud Grecos hypodiaconi vocantun, in Es- 35 XXXII col. 952Â: Bemardus nomine, Pictavus -ne. dra inveniuntur, appellanturque ibi -i. PANAS: -i apud GUILL. fl'R. hist. ren. transm. XX 21 P. 979: -ne Lan- Hebraeos vacantur qui obligationes Deo faciunt. UGU- doniensis. GIRALD. topogr. Iii p. 34: avibus quidem T10 s.v.: nathimei hebrayce, ypodiaconi grece, subdiaconi aquaticis -ne, aereis habitatione. latine, et dicuntur nathimei quasi in humilitate Dea ser- B) ce qui est né de: 1) postérité, descendance: CARTUL. vientes (cf. Ron. PAUL. 137 col. 400D) PETR. COMESTOR 40 Clun. I 188 p. 175 (a. 912): se de Otbal et Otelia -cia hist. schol. col. 1579A: in ea (se. piscina) nathinnei hos- vel pracneacio fuerit, ad illo perveniet et se de illos -cia tias lavabant. ib. col. I5790: -i erant tique baiuli in non fuenit, ipsas res ad ipsas donatores suprascniptos templo, quod officium subdiacones, aquam sacerdoti perveniet. ib. 1541 p. 527 (a. 941-42): si de illa exluit ministrantes. -cia vel procreacio, in ipso servicia semper manead. 2) sous-diacre, clerc mineur: PANAS: subdiacones ap- 45 CARTUL. Tunic. 192 P. 84,4 (a. 929): de -ne mulienis pellantur -j. CARM. Cass. 294 p. 189: nain nomine Wasa f ilii Williharti. sibimet conexerat imam, I cmi spei fervor, fidei, caritatis C) (au plur.) générations. CARTUL. Cormar. 65 p. 126 et ardor. EUGEN. VULG. sylI. app. 14,3: Gregarii vitam (a. 1172): varia temparum discursu sibi invicem homi- -us obans Petnim quam transtulit in Danahis scriptis. num succedunt -ries. BERTHOLD. ZWIF. chran. 11 p. MntAc. Hugon. Enz. p. 94: ex more ecelesiastico grada- 50 188,3: omnibus retro -nibus notum esse volumus. tim sacratus processit usque ad natinei off icium. CARTUL. D) (au figuré) origine: ALAN. INs. Quaniam hommes' Athanac. p. 587 (a. 1016): Martinus natinneus. SrEPn. (éd. P. Glorieux AHDLMA 20, 1954 p. 320): superbia TORN. summa dist. XXI p. 31: natinei dicuntur minis- -ne celestis est. tranum ministri et interpretantur donati. II) statut personne!: A) condition sociale ou juridique 1081 matin 1082 déterminée par la naissance: DIPL. Ludow. Gerin. 80 race: A) en général: Lityru. Greg. 11: de quacunque (a. 857): hominibus tain ingenuis quam servis, cuius- -ne et gente misisset cos Deus. WANDALO. Goar. 2,7: cumque sint -ois. DIPL. Otton. 11166 p. 188,34 (a. 977): mares Romane -nis ac lingue hommes. VirA Norb. II liberi hommes... cuiuseumque sint -ne, fideiussores et 89: ad gentem -ras prave et perverse, sci!icet inter sacramentales seu testes esse secundum suam legem 5 Selavos et Saxones. ANNALISTA SAXO a. 983 p. 630,9: (Dia. Conr. H 53 p. 62,28 [a. 10261). DIPL. Loth. III 82 conventum Saxonum, Suevonim... aliorumque, -ne, (a. 1136): quisquis... cuiuscumque -fis vel conditionis lingua et habitu dissimilium. B) aU. sing. compl. d'un sit. LEGES Ae!fr. 4,2 (éd. Lieberjnann p. 51): sic etiam adj. ethnique: WÂum?R. Ludow. prol.: Thegan, -ne ponimus de ornai ordine vel -ne villanorum, comitum. Francus (cf. GuILL. TYR. hist. ter. tramai. XV il P. 674). LEGES lient. 164,1 e p. 584: continget etiam anteiura- 10 REGINO chron. a. 807: Georgius... -ne Germanus. mentum non dan, non frangi, per alterum fieri, a te Wuns. SPIR. Christoph. I 1: -ne quidem et ritu exstitit ipsa, a persona, prelacione, -clone, merito. B) statut Cananeus. Dut. Otton. 111 84 (a. 992): Fingenius Yber- déterminé par la loi nationale (dans le régime de la per- niensis -ne. Oiw. Vrr, hist. iv lot. ii p. 245: -ne Italus. sonnalité des lois): COD. Lang. 106 col. 192 (e. 824): FULcU. hist. Hier. I 6 p. 157: Boamundus Apulus... ego Amizo presbiter habitator infra civitate Brixie... 15 -ne rumen Normannus. HERJ4. AUGIENS. chron. a. 1047 qui professo sum ex -cione mea legem vivere Romana. p. 126,24: Suidegerus, -cione Saxo. Ono F1115. gesta ib. 719 col. 1257 (a. 970): filins... Anselîni de civitate 1,14: Obnicum... -ne Alemannum. LAMB. Lnoo. Matth. Mediolani, qui professas est de -clone sua legem vivere 1 241: Babylonius Ezechias / non -ne sed civilitate. Langobardorum. DIPL. Bereng. I p. 108,15 (a. 903): GIJILL. TYR. hist. rer. transm. XIV ii p. 621: Fulcherius Irmengarda... filia... Lodoici imperatoris, qui profesa 20 Aquitanicus -ne, patria Engolismensis. sum vivere ex -ne mea 1ee Salica. COD. Patav. 81 p. 113 V) pays, région (UouTIo s. y. nascor: -cio dicitur gens (a. 1001): profesus sum ex -cione mea lege vivere Lango- ut Greci ... ; et -cio, provincia eorum): ToAN. bardorum. C4awL. Pinarol. p. 11,5 (a. 1074): professa Ludow. 9: legati venerunt ad eum ex omnibus regnis sum ex -tione mea lege vivere Salica. DIPL. 1-Ienr. IV et provinciis, extenis -nibus. Ru». FULD. Leob. 8: effectus 419 P. 559,11 (a. 1091): archidiaconus de ordine sancte 25 autem eorum procul ah hoc loco in alus -obus erit. Brixiane ecclesie, qui professus sum ex -ne mea legem RIMa. Anse. 7 p. 27: alienas expetere -nes. RUOTO. COL. vivere Langobardorum. 33 p. 33: ad exteras -nes transfudit. THIETM. 6,48 p. III) peuple: A) groupe ethnique (UGisno s.v. nascor: 334: in extraneas -nes. -cio dicitur gens secundum propriam cognationem et VI) population: A) en général (les gens): TIIEODULF. collectionem ab a!iquo distincta, ut Greci, Ytalici, 30 carm. XLIX 9 p. 550: Nazarium vocitat hune florem FrancO: 1) abs.: Eni-i. Carol. 7: nomes fere Germaniam -o cuncta. ANAST. ciron, p. 330,4: caput Nicephori incolentes -ras. TRANSL. Libor. 2: qui barbare et semi- Crumnus recisum suspendit in ostentationem ad se pagane -ni presu!es ordinarentur. FOLC. gesta Bert. (éd. adventantium -mari. ANTIDOT. Glasg. P. 129: catarti- Guérard) p. 89: Franci, cum omnibus -nibus sibi subiec- cum Asclepiodoni ad rentra, corporis exsiccandas, spiene- tis. WIDUK. 1,8: a vicinis -obus inpugnantur. Guux. 35 ticos, fleumaticos, estranguiriosus -ciones emendat. Pic'r. gest. p. 10: remotissimarum a christianismo -nom WALTT-I. Sput. Christoph. I 3: inter sucs affines et con- ritus ac leges detestantur. GESTA Franc. Hierosol. 9 p. provincialium multimodas -nes. B) population d'une 48: omnes barbare -nes dederunt velociter fugam. HIST. ville: Doc. de S. Florbento 13,5 (AA.SS.Nov. I p. 377A): Welf. I: Langobardi et cetere -num gentes, set maxime omnis Gandensis -o... coepit Christi eloquia resonare. septentrionales. 2) avec gén. plur. d'un nom propre 40 C) expressions: 1) presens natio, génération actuelle: ethnique: WALAI-IFR. Gall. 2,46: de -ne Scottorum. RuD. CAwrUL. S. Bened. Floniac. 98 p. 254 (a. 1106): notum FULD. Leob. 2: in Bnittannia insula, quam -o Ang!orum facio presenti -ni et succedentium posteritati (cf. CARrUL. inhabitat. ANNAL. FuId. Ratisb. a. 889: -nom legatis, S. Crue. Autel. 49 p. 98 [a. 1113]). 2) natio nove gentis, Nordmannorurn scilicet ab aquilone, Sc!avanorum. VIrA natio fidelium, le peuple des fidèles: FENIL(?) Marc. et Meginr. 9: qui Retianorum -ne procreatus est. DII'L. 45 Petn. II 44,3: per quos sancti nove gehtis / -nem robo- Otton. 1295 (a. 965): a subditis nobis Sclavorum -obus. rant. ANSCAR. mirac. Willeh. 2 (1): ornais fidelium -o. flLGR. ad Bened. p. 44,24: cuncta Ungrorum -o. B) CARTUL. epise. HaIb. 258 (a. 1149-50): ornai super- groupe linguistique: MATTH. VIND. ars vers. 182 p. 137: venture f idelium -ni. 3) nationes gentium sive nationes, distat autem inter patriam et -nem, quia -o secundum les gentils: ACARD. A1u1oAs. templ. Salom. 807: si ruinam genus sue lingue consideratur, patria secundum locum 50 patiatun tempone fidelium, I qui honeste tenuerunt -nes originalem. VITA Norb. II 3: Norbertus, -ne Teutonicus gentium. ABELARD. epist. ad Rom. p. 165: gentes sive (cf. Orro FRIS. chron. 6,33 p. 301,34. GUILL TYR. -nes dicuntur, quasi tales quales genite vel ratte. PETR. hist. rer. transm. XVIII I p. 758). COMESTOR hist. schol. col. 1678A: 'quia etiam in -nes' 1V) (au sing.) appartenance à un groupe ethnique, nation, id est in gentiles, 'gratia Spiritus saneti effusa est'. 1083 natis — nativitas 1084 4) natio humana, la race humaine: HROTSV. Theoph. exordium habuit. LEG. Lad. (SS. II p. 515): in ipso 234 p. 69: corpus quod dedit humane mord -ois amore. -lis sue exordio gratie Dei propositum' habitu corporis natis, -is f. fesse: 1) au propre (surtout au pluriel): et aninii preferebat. 2) (sens astrologique) le moment de RIcHER hp. 46: tunicas... ah utroque latere stringunt... la naissance et sa configuration astrale: Huoo S. Via. ut, artatis clunibus et protensis -ibus, potins meretriculis s didase. VI, XV p. 133,11: horospica... est quando in quani monachis a tergo assimulentur. UouTio S.V. nitor: stellis fata hominum queruntur sicut genethliaci faciunt, hec -es, -is, quia dum sedemus -ibus innitimur unde et qui -tes observant. 3) a-te, a -lis ortu, depuis la naissance, conglobata est in eis caro ne prementis corporis fasce de naissance: TRANSL. Libor. 14: vir quidam ab ortu dolerent ossa. (spéc.) en parlant d'une malformation de la -lis... a genibus deorsum debiitatus. UFFING. Ide 2,3: jambe: Iso Otm. 1,13 p. 5211,30: planta pedis dextri ah mulier... miserande prolis erat genitrix cuius facies a ipsis -ibus quibus impressa fuerat fracto genu... corri- primo -lis ortu ad scapulas reflexa... stringebatur rigidi- gitur. MEGINH. Fuit. Alex. 13: pes... retrorsum usque tate. VrrA Waldb. col. 1098A: a -te contractus. GESTA ad -es retortus crut. TrukNsL. Viti 12: claudus utroque Franc. expug. Hier. 33 p. 511: ibi illuminatus est cecus a genu plus autem dextero, qui perte -ibus herebat. WOLF- -te. Pnrx. COMESTOR hist. schol. col. 1688 A: ut unaqueque HARD. Waldb. 2,19: -ibus uniti fuerant calces. PAss. b5 anima ah ortu -lis sue habeat angelum sibi deputatum. Quir. Teg. 14: ah ortu privata fuerat gressu, ita ut plante 4) (péj.) malformation de naissance: TRANSL. Chrys. 16: -ibus eius adhesissent. LAMB. Turr. Herib. 2,20 p. quidam puerulus ita claudus ab utero exstitit matris ut 1254,57: cruris tibia -i inheserat. MmAc. S. Bonon. -s gressum negaret. 5) (spéc.) en parlant de la naissance (MGFI, 55. XXX) p. 1032,37: coherentibus calcaneis de Jésus-Christ et de la Vierge: CAL. Berg. 403,11: -s -ibus. MrnAc. Heinr. II 19: pede -i coherente. expres- 20 sancte Marie in Carne. RADar. GLAR. GuilI. 19: anno sions signifiant l'anus: CosM Pit&c. I 42 p. 79,25: per- igitur -lis dominice M°XXX°I°. Wir'o gesta 40,7: anno forat eum in posteriora usque ad natis (emend. B. Ryba, quoque milesimo nono atque trigesimo a Christi -te. O. tas. hist. I [1953] 383, codd. noctis al.) interiora. LANER. const. p. 9: lectiones de Isaia propheta usque LAMB. HERSF. annal. a. 1076 p. 256,4: spiculator con- ad -tem Domini. Oao. VIT. hist. II 1 t. I p. 215: -tem fodit eum per secreta -ium. COLL. Salern. II p. 285: 25 de intacta Virgine. GODEFR. VrNDOC. serin. 1 col. ponatur ventosa in extremo caude infra -es. Roo. 237B0: quia hec Dei et Domini nostri -s perditum vite SALERN. cirurg. p. 227: os -i. PETR. CoMEsioR hist. remedium hominibus reddidit. Huoo S. Via. didasc. schol. col. 1301 A: in secretiori parte -ium. 2) geste de VI. VI p. 125,4: -tem Christi, predicationem, passionem, dérision: PETR. CANTOR verb. abbrev. LXVI col. 200C: resurrectionem atque ascensionem. exemplum etiam lenonis irridentis quosdam potentes, 30 B) (liturg.) fête anniversaire d'une naissance, fête de la et detegentis -es contra illos, quia assurgerent et vene- natitivité et, par extension, le jour de cette fête: 1) défini- rarentur burgensem quemdam divitem. tion: J011. BEL. div. off. IV col. 17BC: festivitas dicitur natito 1. nager: Joit. ScoT. ier. Dion. XV 36 p. 296: quasi festi sancti alicuius -s. -s proprie appellatur festum pisciculum in profundo aquarum -antem. illius -fis que est in carne et in mundo, ita ut hinc solum natiuncula, -cf [natio] ici forme: naciuncula. petite 35 dicatur -s Christi, beate Marie et Johannis Baptiste, nation: UGUTI0 5v. nascor: nacio... code hec -a. quod horum -tes ab Ecclesia celebrentur. 2) de Jésus- nativa, -orum n. pl. V. nativus. Christ; Noél: ANNAL. Lauriss. p. 178: sacrosanctum native y. nativus. dominice -tis diem cum magna leticia et exultatione cele- nativitas, -tis f formes: natiffitas: CARTUL. S. Mar. bravit. RRABAN. epist. 50 p. 505: a -te Domini usque Via Lata p. 3,23 (a. 947). navitas: A5TRONOM. p. 632 B. 7. 40 in Pascha. EPI5T. var. III p. 191,27: in tribus etiam I) naissance: A) naissance, venue au monde: 1) en festivitatibus anni, -te Domini, Pascha, Pentecosten. général: Eiri. Carol. 4: de cuius -te atque infantia vel GEau. Auo. vita Udalr. 1 p. 387: succedente veto tem- etiam pueritia. RUOTG. COL. 2 p. 4: -lis eius tempus. pore -ris Domini, in die sollemnitatis Innocentium. ABBO WALTI-I. SPIR. Christoph. I 12: ex -te mea dictus sum FLOR. apol. col. 472A: de initie, etiam Adventus qui Reprobus; post baptismum autem meum Christoforus 45 ante -lem Domini per singulos annos agitur. GODEFR. vocor. THIETM. 8,15: iste annus... -lis mec quadragesi- VINDOC. serm. I col. 237B0: et nos, fratres, Dei et mus et I. ORD. VIT. hist. III 2 t. II p. 26: in ordine -tis hominis -tem devotione celebrantes exulterons. absolu- secundus. ABELARD. gloss. ad categ. p. 236,4: aliena- ment: Acrus pont. Cenom. p. 341 (IXes.): dies reverende tiones vocal qualitates que post -tem sunt, quasi adven- -lis. TRAD. Frising. 720 a (a. 850): talem censura ad titie accidunt. ARNULF. Lexov. epist. 83 p. 137: reversus 50 -te reddere debet. Pgra. DAML&N. serin. LX col. 840D: ad terrain -lis. PEIR. CornsToR hist. schol. col. 1158': salvatrici -ti... obsequia preparare. ANNAL. Laub. IV advocans Moyses singulas tribus secundum ordinem -tis p. 23: in sequenti -te. (par extension) représentation sue. expression exordium nativitatis, naissance: LEGEND. iconographique de la nativité de Jésus-Christ: HARLULF. Steph. minor (55. 11 p. 394): hic Strigoniensi oppidà -lis ciron. Centul. p. 299: coniungant se in paradysum 1085 natius-nativus 1086 coram sancta -te (cf ib. p. 297). 3) de la Vierge: Titan. p. 9,13: sua rerum -s, divina pnior celebretur in mente, Frising. 381 (a. 817): in -te sancte Marie vel die dedi- secunda est que sequitur actione. cationis ecclesie... Marie quod est VI. id. sept. THIETM. V) (théol.) générations de Jésus-Christ et de Dieu, 5,38: -tem Dei genitricis sollempnibus celebravit. FULCH. naturelle et surnaturelle (génération éternelle du Verbe, hist. Hier. 1113 p. 518: missam... de -te aime Virginis 5 incarnation, régénération par le baptême, résurrection): Marie. CARTUL. S. Florent. Cenom. 15 p. 358 (a. 1179): ACOBARD. antiph. col. 331 C : -teint Salvatoris, qua vel die -tis sancte Marie, in septembri. CAnut. Ceilafr. de Parie ante secula, vel de matre in plenitudine tem- P. 116 (e. 1181-1218): reddendcjs... in -te sancte Marie porum natus est. GoDEsc. S&x. div. p. 145,3: incamatus TITI sol. et VIII d. 4) de saint Jean-Baptiste: REGINO est ex Maria virgine sicut f actus ex muliere, quia prorsus chron. p. 63: celebrato die -ris sancti Johannis Baptiste. 10 et eius ipsa conceptio -s dicitur non immenito sed iure ADALB. MAGD. chron. p. 174: celebrata veto beati Johan- satis et merito. ORD0 ROM. XXXV B 13 t. IV p. 103: nis -te et sanctorum apostolôruni festivitate. CHRON. credis ipsuni filium Dei... duas habentem -tes, unam Namn. p. 16: precursoris -s. Ono Fius. gesta 1,63: ex latre etenam, alteram ex matre temporalem. 10H. mense iunio circa -tem sancti Johannis Baptiste. FISCAMN. conf. theol. I p. 119,293 et 294: confiteor... C) naissance à la vie spirituelle: 1) à l'état de grâce 15 eternum Patrem sine -te, eternum Filium cum -te, eter- par le baptême: LEmR. sacr. bapt. col. 855 A : -lis secunde, num Spiritum sanctum cum processione sine -te. ARNO imo in Christo prime, digerere sacramenta. GERARD. REICHERSB. apol. p- 91,11: et he quidem quatuor numero MoitEs. delib. p. 152: bonorum Domini inmemoratio, unius filii Dei -tes sen generationes sunt. Quarum prima animamm inquinatio, -tis immutatio, miptiarum incon- Verbi ex Deo etemaliter geniti est, reliquie tres, videlicet stantia. PETIt. COMESTOR hist. schol. coi. 1560A: edoctus 20 virginei partus -s, baptismi regeneratio... et resurrectio. est a Domino de spirituali -te que fit ex aqua et Spiritu. ib. p. 122,9: duas tamen principales... Christi advertimus 2) à la vie éternelle par la mort: a) en général: ALAN. -tes... unam, qua Deus ex Don ex eterno natus est... INS. planet. nat. p. 455: per me (naturam) enim homo aliam, qua Deus per Deum virginali partu in hominem procreatur ad mortem, per ipsum (Deum) recreatur ad et homo in Deum natus est. PEm. LOMB. sent. I 9,4 vitam. Sed ab hoc secunde -tis mysterio professionis 25 p. 70: semper ergo nascitur Filius de Paire, id est, mee mysterium ablegatur; nec talis -s tali indiget obste- -s dus sempitema est. PETR. COME5TOR hist. schol. col. trice; sed potius ergo natura huius -tis naturam ignoro. 15 B : instruxit etiam eum de humana et divisa. sui -te, b) fête d'un saint, anniversaire de sa mort: MntAc. Op- de passione et ascensione. port. p. 237: coin... plebs in -te beate Opportune ad VI) rota nativitatis, existence: AMALAR. antiph. adnot. ecciesiam eius de nocte conveniret. CARTUL. Anse. 138 30 (éd. Hanssens III p. 26,18): non immerito statui tem- P. 172 (a. 1167): dedit unam candelam in -ti sancti Petri. porum comparatur rota -fis humane. PEnt. DAMIAN. absolument: CArrut. S. Mar. Via Lata 3,23 (a. 947): serin. LXXIII col. 915A: si ergo lingua ignis est.., si pro -tibus et luminaria mancosi tres. rotam nostre -tis inflammat. NIcoL. CLAR. epist. licol. II) obligations inhérentes à la naissance: LEx Franc. 1615e: dormire, luxuriani, et rotam -tis sue per hune Cham. 8: sicut sua -s est, componere faciat. CAPrr. reg. 35 infelicissimum orbem rotare non est hominis sed iumenti. Franc. I p. 212,20 (a. 806-810): si presbiter servus Vil) fructus nativitatis, récolte (cf. Ps. 106,37): CAR- natus fuit, secundum illius -tem tripla compositione sol- 'nUL. Salvan. 470,5 p. 388 (a. 1161-71): seminaverunt vatur in plagis. TRAD. Frising. 514 p. 438 (a. 825): illi agros et plantaverunt vineas et fecerunt fructum -tis (cf. qui melius hoc scirent de sua -te cum sacraniento con- VITAL. PROT. Bertrand. p. 1174E). firmarent. 40 natius, -a, -um [pour nativus] brun foncé: AELFR. 111) (au figure') début; nativitas vocis, balbutiement, Angi. Sax. vocabul. p. 163: nomina colorum. ... -us, langage maladroit: PETIt. DAMIAN. sen. XXV col. 614A: dun (cf. Nonius 549,30: pullus color est quem spanum rudes nos eruditis ingerere et inter eloquentes erubesci- vel nativum dicimus). mus balbutire. Sed quis taceat in -te yods? nativus, -a, -um formes: nadivus: Doc. PORT. reg. I IV) (philos.) principe, origine (AeE1ARn. glos. Proph. 45 300 p. 391 (a. 1169). natiba: CARTUL Cupersan. 23,20 p. 514,5: quem hoc in loco naturam vocamus, i.e. on- (a. 938). natibo: C0D. Bar. Il (a. 952). I) adj.: A) qui ginem et -tem omnium): Buac. Pis. tn. Joir. DAMASC. fid. se rapporte au lieu de naissance: 1) natif, originaire de orth. p- 163: prima enim plasmatio genesis (id est gene- (avec de et un nom de lieu): CARTUL. Cupersan. 23, 20 ratio) dicitur, et non gennisis (id est -s). HRABAN. uniV. (a. 938): mulier Selletta natiba de civitate Ban. C0D. Bar. 4,1 p. 83: genus humanum a -te, id est a primo homme 50 II (a. 952): Grusafi... qui est natibo de civitate Van. errore tenebris vitiatum. EKKEH. UItAuG. chron. mliv. TRAD. Fnising, 1166 (c. 957-72): tradidit episcopus... p. 72,49: vidit... aliam caliginem et quendam sedentem maneipia de loco Ysana -a XXI. Gnius. AuG. mirac. quasi in sede regali, cui dixit: qui es Domine? Qui ait: Udalr. 15: -us quidam pauper... de oppido. id. vita -s deorum ego sum. BERNARD. SILv. mundi univ. 1 2 Udair. 1 p. 387: de qua provincia vel civitate esset -us. 1087 nato 1088 2) natal: RATHOLO. epist. 14,2,39: -a patria. Mnt&c. S. moviles et -as. GALTER. CASTm. Alex. VI 85 col. 520C: Eeggep. 20,17: cum in Gallia ad -a tua loca pervenetis, -o munita situ. CHR0N. S. Michael. Clus. IX p. 962,43: accedes. RATHER. concl. col. 355':-e patrie populum. altare quoque de eadem rupe -a... incidit. Doc. Port. EPI5T. Tegerns. 146 (c. 1000): quod -um solum dereli- reg. I 300 p. 393 (a. 1169): ad illam magnam petram quistis. HARIULF. Angilb..p. 24: solo -o at paterne here- 5 -am. ib. 1350 p. 471 (a. 1183): termini... post ad -um ditati... sese contulit. FRIJTOLF. brev. 7 p. 53: quasi lapidem. ALEX. NEcK. utens. P. 103: situm loci muniatur hereditaria -aque sede vinculatur. AELN. Canut. II 28 natura, ut mota sibi super -am rupem sedem debitam p. 126: nonnullis -o solo exterminatis. CARTLJL. Mog. sorciatur. A 600 p. 519 (a. 1135): -i iuris. RADaE Dic. II p. 17: II) subst.: A) max., le serf: CARTUL. Wint. (E.H.R. alienationem a -o solo. Run. Trud. gesta Trud. I 1: 'o XXXV p. 399) (c. 1154-62): faciatis reddi monachis -am linguam non habuit Theutonicam, sed quam cor- Wint[onie] omnes fugitivos et -os suos cum omnibus rupte nominant Romanam, Theutonice Walonicam. catallis eorum. CARTUL. Gemet. CIX p. 12 (a. 1172): B) qui concerne le moment de la naissance: GUmERT. precipio quod... faciatis habere abbati et monachis de Nov. vita T 3 p. 10: si constat, et irrevincibile est, quia Gemmetico omnes fugitivos et -os suos cum catallis nulla possunt merita dies precessisse -os, possunt autem 15 suis, qui fugerunt. ACrA Hem. 11,11 596 p. 194 (a. defunctivos. 1177-82): iubeo, ut iuste habeant fugitivos sucs, ... ; et C) reçu en naissant, originel, inné: WALAHFR. carm. similiter habeant -os suos. GLANv. leg. V 1: petit alium 5,45,11: disciplina tibi -um et tristior usus / abrasit in vilenagium positum tamquam -um suum. LEGES Scottum. HRÀBAN. univ. XXI,XX col. 578&: humorem Wilelmi I (version L) p. 512---13 (c. 1200): -i non -uni (cf. VrrA Rimb. 7 p. 86). WALTH. SPIR. Christoph. 20 recedant a terris suis nec querant ingenium unde do- 113,210: nisi sancto fonte renatus f exuta veteris -a clade minum suum debito servitio suc, defraudent. parentis. Enr*pu. var. II 26,1: mole sub bac lapidis -o B) B. ph: 1) terre natale: CHRON. Morig. p. 69: in pulvere pulvis. SUGER. Ludov. VI p. 170: -am et assuetam -a... reverti. 2) les choses essentielles, l'essence des choses: dediscere prodicionem non valuit. ALAN. Il-45. Anticlaud. GERARD. MoREs. delib. p. 90: parva ingenia non suife- IV 110 p. 110: preterea dotes -as aggerat ipsa I nobilitas 25 runt talia . -. operam dantes, magis velle auribus pe- generis. GODEFR. S. Via. microcosm. 74 p. 87,30: -a regrina admittere, quam indiculis -a capere. 3) tout ce virtutecomminuit. Jon. ALT. arch. IX p. 390: et modulos qui vit: ALAN. INS. planct. nat. p. 516: o -orum omnium crispat -i pectinis arte. par métaphore (gramm.): ALAN. originale principium. Il-45. Ariticlaud. 11 442 p. 85: qualiter in metro -as littera native adv. [nativus] de naissance (en parlant d'une vires / perdit. 30 infirmité): GoNzo Gengulph. 13: -e cocus ibi a Domino D) en parlant d'un serf de naissance: CARTUL. Karrof. illurninatur. VITA Gerard. Bron. (AA.SS. oct. II) p. p. 56 (XJes.): cum servis et ancillis huius terre -is. CARTUL. 313 E: Syloicum... collirium, quo quondam -e oculis S. Paul. 267 p. 210 (ante 1188): sciatis me hominem cap tum. meum -um Walterum Cheriessone et fillos et filias natal. 1) nager: a) intr.: EIGIL. Sturni. 7: multitudinem eius et craves ab dz descendentes vendidisse. 35 repent eiusdem fluminis alveo -antes, lavandis cor- E) qui cause une naissance: ALAN. INS. Anticlaud. I poribus. TmETM. 3,22: arte -andi confisus,... mare... 458 p. 70: oscula... queve propinat / unio -a. insiliit. FULCH. hist. Hier. 11 21 p. 450: in maris undas F) qui donne l'espoir d'une naissance: EKKEH. IV ad -andum se iactare. Oiw. VIT. hist. V 9 t. II p. 356: bened. 11161: in spem -a benedicat conditor ova. in Pado dum -aret, gravatus auro corruit. ARNIJLF. G) engendré, qui a commencé d'exister: GaB. FOR. 40 AUREL. glos. Lucan. III 690: naufragi -antes. par expos. Boet. contra Eut. et Nest. 31 p. 268: sicut omne métaphore: ALAN. Il-45. dist. col. 871 A : notat abundare, genuinum incorruptibile, sic omne -uni est corruptibile. secundum quod soliti sumus dicere, iste -at indivitiis. 10H. SARI5B. enthet. p. 15, 1. 401: quocl in forma -a con- id. Anticlaud. VI 223 p. 147: divesque -at fecundus in stat agitve. Ono FRIS. gesta 1,5 p. 16: primo ergo auro. id . planer. nat. p. 497: si quis in torrente divitiarum videamus, quid genuinum, quid -um appellatur. Ge- 45 -at cum Creso. b) trans., traverser à la nage: ANDR. FLOR. nubum dicitur tanquam generans et non genitum... -um mirac. Bened. 114 p. 197: - are gurgitem non valent. velut natum aut genitum descendens a genuino. - 2) flotter, naviguer: a) au propre: PorrA Saxo 3,161: H) naturel, d'origine naturelle: (UGuno s.v. nascor: posset puppes ut ferre -antes. PETR. CELL. epist. I LXX -us, -a, -um, naturalis, genitivus.) Dn'L. Loth. a. 852 col. 516': navis ibi ad -andum. b) (par métaphore), (Gaula christ. noviss. S. Paul-Trois-Châteaux 39 col. 50 rester en surface sans atteindre l'essentiel: ALAN. Il-45. 42): donamus etiam... saxum -um. RICHER. II p. 46: dist. col. 870D: -are.,. notat profundum sacre Scrip- nec minus niger -us non sufficit. FuLCH. hist. Hier. ture non attingere. I 26 p. 287: in templi medio... rupes quedam ibi -a 3) desuper natare, surnager: a) au propre: ERACL. habetur. Doc. Port, part. 154 p. 136 (a. 1104): petras color. XXXIV p. 17: dum spissum fuerit, et aqua desuper 1089 natrix-natura 1090 -avent. HILDEGARD. phys. 6,34: de muni, qui desuper dicitur, quod nos mattam vel -am dicimus. in his... -at, unguentum fac. COLL. Salern. III p. 5: nephyiis sive sous antiqui monachi dormire solebant, et in his solis nebula... quia quasi desuper -at in urina, b) au figuré: lectuios sternebant. RAYM. Pou. 14 p. 269: in terram PAPIAS s. y. navare: studiose impiere, operam date, cecidit; et pre nimis angustia sudans, natham super cogere, -are. PHYSIOL. XIV p. 28: disce igitur -are 5 quam ceciderat humefacit... Sudor tuus ibi super super... hoc mare magnum. natham remansit. GuTLL. MALM. gesta pont. TV 149 p. 4) remonter à la surface: PETR. Co?.lEsToR hist. schol, 289: -a, qua orantes accubitare solebant, ante mau- col. 1392c: misit Eliseus lignum in aquam, ubi ceciderat soleum incolumis reperta. (spéc.) natte sur laquelle on ferrum, et -avit ferrum, et tulit illud. dépose les céréales: Rorut. pip. 17 Henry. II p. 113 5) se répandre: a) par métaphore: GERARD. CREM. 10 (a. 1171): et pro -is sub biado positis, Ils. transi. Isaac Israeii def in. p. 318: substancia corporis [natta, -e f faute pour uacca? CoNsuEr. Argent. 85 celestis si esset humida, -aret et inundaret in partibus p. 14 (c. 980): theloneum de -is, de pullis, de anseribus, de quatuor. b) au figuré: ALAN. INS. Anticlaud. ITT 153 p. ovis, de porcis, cf. CARTUL. argent. app. 616,85 p. 473,3.] 93: in vultuque -at coior igneus. natula, -e f [ong. inc.] pagne, vêtement couvrant les 6) marcher sur les eaux (en parlant de Saint-Pierre): 15 hanches: GILLEB. superfi. cler. XCVI 2-4: clericique GERH. AUG. vita Udalr. 17: super aquas -are coge- congruens est religioni, I egrotanti mittere -am Sco- batur. toni / et saltanti pallium date nebuioni. ib. XCVII,4: 7) baigner dans un liquide (sens passif): a) avec abL: Christum tegens -a nudum reliquisti. CALTER. CAsnL. Alex. III 120: arva -ant sanie, b) abs.: natura, -e f Aaro Rnci-Iuasn. apôl. p. 15,30: -a de WALAI-JFR. Mamm. 22: longe cervice revuisum f tore 20 natu vel natali denominata est. caput rubeo commixta strage -abat. Ros. MON. REM. I) tout ce qui existe: Hraic. fragm. (éd. Ilauréau, hist. Hier. IX 8 p. 867: sanguine Turcorum sordet De la philos. schol. T 138): quicquid est sive visibile templum Salomonis membraque truncata per pavi- sive invisibiie seu inteiligibile, creans, seu creatuin, -a menta -ant. e) au figuré: LAMa. PARV. mirac. Matth. dicitur. HUGO S. Vic'r. didasc. VI,V p. 123,4: con- 954: hic ubi primum f reddita lux terris roseoque -ata 25 templando quid fecerit Deus... munis -a Deum loqui- colore f inbuit hora diem, tur, omnis -a hominem docet, omnis -a rationem parit, 8) être inondé, ruisseler: Giw hist. Hier. II 90: cure- et nihil in universitate infecundum est. ALAN. INS. dist. taque lustrabant et castra -abant. part, présent subst. col. 871A: -a aliquando ita large sumitur, quod omne natans, -tis m. animal qui nage, poisson: EKKEH. IV iilud, quid, quomodo potest intelligi, -a dicatur. pict. Mog. 13: reptanturn surgunt speciesque -tum / 30 II) la nature en tant que source des dons naturels: piscibus atque pares. id . bened. II 71 p. 288: sic bene- WALAHFR. Mamm. 21,27: -e munera. WOLFHARD. dicta f ibni caro piscis voce salubni. / Omne -s trinus Waidb. 1,21: orbes, quos ci visionis munere mater -a licitum benedicat et unus. Guia. TYR. hist. rer. transm. contulerat. THIETM. 7;39: ad comprehendendas aquio- XX 14 p. 963: subiecta.fluctibus, -tium facta famiiiaris, nanis regionis vanietates quas -a pre ceteris mirabiles piscatorum implet retia. 35 ibidem operatur. Ernst. Hann. 36 p. 77,26: cui ex nafrix, -cis f 1) qui nage: Ucurio s.v. no: bec -x, dote -e maxima est nobilitas. Wn'o gesta 2 p. 17: que natet. concordare decet, quotquot -a ligavit. Ono Fais. gesta 2) serpent d'eau (m. ou f): PANAS: -x serpentis 1,65 p. 91: ipsum veto datum -e, quod simpliciter genus mascuius est. FULCO. MELD. nupt. VII 412: fati bonum diximus. ARCHIPOETA 4,12,1: unicuique pro- virgo moram rurnpens ut principe coram / venit sai- 40 prium dat -a munus. PETR. RIGA Aurora IX col. 271): tatnix, violator aque quasi -x. ARNULF. AUREL. glos. sufficit huic sou -e gratia cuius f in specie muitas illa Lucan. IX 720: -x serpens est a nando sic dicta. UGUTIO refudit opes. s.v. no: -x dicitur serpens que veneno inficit tiquas et III) acte créateur, force créatrice: PAnAS: -a est turic est masculini generis. creatura omnium etiam invisibilium reruxn. ABELARD. natronum, -i n. [or. natron] nitre: MAnu Ciav. 195 45 gioss. ad categ. p. 298,21: -a opifex operatur in visce- p. 225: cum hoc distempera nigeHum, et mitte ubi vis; nibus matris. id. gloss. peri erm. p. 498,35: -a autem et desuper -i pulverem asperge, et mitte super carbones dicitur prima rerum creatio. Huco S. Via. didasc. usque quo bene currat. ib. 201 p. 226: si vis nectere I,X p. 18,5: per hoc nomen significare voluerunt illud eramen, aut auricalcum... super asperge pulverem -i archetypum exemplar rerum omnium, quod in mente (id est alatroni), et mitte in ignem, ut calescat. 50 divina est; cuius ratione omnia formata sunt, et dice- natta, -e f [matta] formes: nata: ROTUL. pip. 17 bant -am esse unius cuiusque rei primordialem causam lient. II p. 113 (a. 1171). natha: RAYM. POD. 14 p. suam, a qua non solum esse sed etiam talis esse habeat. 269. natte sur laquelle les moines dormaient et priaient: DE VI RERUM Ppjr4cLpus (AHDLMA 22, 1956 p. 248,17): SMAIt reg. Bened. col. 893A: scoria (i.e. storia) enirn -a vigor quedam est universalis et specialis ex causa et ra- 1091 natura 1092 tione nascens. Joi-i. SARI5B. metal. 18 p. 23: est-avis... hum quant singularium. Orro Fais. gesta 1,55 p. 78: quedam genitiva, rebus omnibus insita, ex qua facere in -is nullum simplex individuum esse potest. PETR. vel pati possunt. ib. I 8 P. 24: vis originaliter insita, CELL. epist. I 33 col. 44313: bec vii-tus a corporea -a cuique ex qua opus aut aptitudo procedit, -a siquidem diversum sortitur, et quod est ab origine et quod est, sed creata. id. policr. II 12 p. 85,17: si Platonem 5 efficit in homme. Ai-AN. INS. planct. nat. H p. 475: sequimur, qui asserit -am esse Dei voluntatem. DAN. in -arum picturatione multiphici. C) réalité concrète, MORL. nat. p. 17: hanc enim legem -am appello, que objet: ABELARD. gloss. peri crin. p. 315,20: bas notent unicuique rei corporee secundum subiecti proprietatem, similitudines sive imagines rerum... incorporeas -as, motum vel quietem disponit. ALAN. INs. dist. col. id est insensibiles similitudines, Plato noniinat. TIIE0D. 871 ': dicitur potentia rebus naturalis indita, ex simili- 'o CARNeT. trinit. lI 46 (éd. Haring p. 167): idolum nihil bus procreans similia, unde aliquis dicitur fieri secundum est, i.e. nuilius -e est.., et similiter chiniera nihil est, -am. GODEFR. S. Via. microcosm. 49 p. 68,22: alia i.e. nullius -e est. sunt opera -e ministrantis Dec... que enim -a est ut VI) nature, ce qui constitue l'essence: A) en général: terra naturaliter ponderosior aqua appareat super ALAN. INS. dist. col. 871 C : -a... dicitur etiam substan- aquam, nisi imperanti Den cessisset -a? 15 tiale ici per quod res nascitur, id est sourit esse ingre- IV) natura, summa natura ou natura creatrix, Dieu ditur. PETR. COMESTOR mcd. p. 213,101: fecit autem en tant que créateur (Ucurio s.v. nascor: -a dicitur carnem ex came, vos eandein carnem facitis vel polios Deus quia omnia creat et nasci facit): ANSELM. CAI'a. conficitis ex pure pane qui est alterius -e. B) nature mono!. 16 p. 30,20: somma -a non proprie dicitur divine: AGOBARD. Fred. col. 168D: animam non esse quod habet justitiam, sed existit iustitia. ABELARD. 20 partem divine substantie vel -e. HRABAN. epist. 45: gioss. ad categ. p. 298,33: puer ipse non hominis opus simplex ilia somme divinitatis -a. PRuD. predest. col. est, sed -e, i.e. Dei. Id. gloss. peri crin. p. 335,32: -a 1353 D : predestiiiationem et operationem divinam rela- artifex, id est Deus. Huco S. VICT. dit. 128: -a creatrix tive ad multa dici: sapientiam veto, substantiam et est quedam vis et potentia divinitus rebus insita alia voluntatem, ad -am simplicem tantummodo. HiNcM. ex alus in suo genere perducens. JoH. S*rusn. poiicr. 25 REM. trin. coi. 4990: unum enim idemque in Dec, 112 p. 86,5: sapientia Dei et bonitas, que rebus omnibus est, -a, substantia, essentia, divinitas, deltas. RAtRAMN. originem pichet, -a rectissime appellatur. ALAN. ha Grec. col. 23l': propria de -a substantiaque genuerit. dist. coi. 871 B: Deus potest dici -a, quia ipse est causa Orro Fais. gesta 1,5 p. 17: ea divina essentia, co quod universorum efficiens. GODEFR. S. Via. microcosm. nec actu nec -a conformem habeat, siigularis esse 235 p. 256, 34: -a creatrix, i.e. potentia, sapientia, 30 probatur. C) par opposition à la personne divine: 1) dans bonitas. SIM0N TORN. disput. 56 q. I p. 157,21: quic- la Trinité (une nature en trois personnes): HRABAN. quid est actum in Christo, gestum est secundum summam catin. 9,3: omnipotens genitor... nous -a, persona -am, que Deus est. ALEX. NECK. nat. rer. 1,3 p. 221: trions. id. epist. 45: cum enim personaliter alius sit quod enim de non esse ad esse productum est, duci Pater, ahius Filius, alius Spiritus Sanctus, bis tain potest a -a summa, si voluerit. spéc., le principe pre- 35 est -e nomen, quod dicitur Deus, vel substantia, vel mier: DOM. Gur.wiss. trans]. IBN. GEBIROL Ions vite essentia, vel omnipotentia. HINCM. REM. trin. col. III 56 p. 203,24: -a est ultima substantiarum simpli- 518E: una oùaim ac si una -a, aut ima essentia, tres cium. hypostases, quod resonat in latinum, vel tres personas, V) tout ce qui est créé, créature: A) liée à l'idée du vel tres substantias. ABÈLARD. sic et non col. 1362e: créateur: HRABAN. epist. 22: auctor omnium reruin et 40 una est enim sola Dei -a, quisquis tria esse hoc est conditor -arum Deus. WANDALB. creat. mund. 195: -e tres hypostases dicit, tres -as conatur asserere. BER- coin optimus autant. VnA WiiLeh. Ii: unius cuiusque NARD. serin. sup. cant. t. Il 80 p. 280: sola summa et -e in creatoris pendeat... voluntate. DIPL. Otton. II increata -a, que est Trinitas Deus, banc sibi vindicat 21 p. 29,8 (a. 972): creator... priniordialibus initio meram singularemque sue essentie simphicitatem. Orro nascentis mundi in perfecta elegantia editis -is hominem 45 FRIS. gesta 1,55 p. 77: Boetius in libro de persona et simul... ad imaginem suam... concedere voluit. LAMB. -a contra Euticem et Nestorium disputans. ib. 1,58 p. LEOD. Matth. I 2353: solus -am -e corrigit auctor. 83: inter -am et personam non mathematica abstrac- HUGO S. Via. quest. ined. 2 p. 185: nain tione, sed theologica consideratione quoque modo facit Deus, -a est. LEGEND. Lad. (55.11 p. 525): -e geni- divideret ratio. Fun. LOMB. sent. I 4,2 p. 41: tres tor. B) créature quelconque (Ucuno s.v. nascor: -a dicitur 50 personas esse unum Deum, unam substantiam sive quelibet creatura): HRABAN. carm. 9,36: strinxi me essentiam, sive -am divinam. 2) dans le Christ (deux vote, comple hoc pius arbiter orbis, / -a fragilis quod natures en une personne): CONCiL. Arelat. a. 813 p. celerare nequit. ABELARD. gioss. Porph. P. 14,23: ad 250,7: -e enim in ihlo due. Deus et homo... una per- similitudinem -arum pauciorem numerum universa- sona in utraque -a. AGOBARD. Fel. Urg. col. 36E: 1093 natura 1094 Nestorius hereticus sic duas -as in unico Filio Dei meurs: BERNARD. Sav. mundi univ. 14 p. 30,49: pre- Domino nostro Jesu Christo dividit ac separat. ib. cedit hyle, -a sequitur elementans. ib. p. 30,1: est de- col. 40A: in coniunctione persone et in divisione -arum. mentans -a coclum stelleque signifero vagantes, quod JOH. DIAC. ROM. Greg. col. 88A: -am nostram suscepit elementa comnioveant ad ingenitas actiones. -a ratio- Christus absque peccato. Mao ELN. Amand. II p. S nalis, nature rationnelle: ANSELM. CANT. cur Deus I 16 451,18: cum orthodoxa fides et ecclesie catholice... p. 74,20: rationalem -am, que Dei contemplatione confiteatur duas in Christo eonvenienter -as et opera- beata vel est, vel futura est, in quodam rationabili et tiones. Ono CLUN. occ. P. 103: una in -is quid agat per- perfecto numero prescitam esse a Deo... non est dubi- sona duabus. RATHER. Metr. col. 452C: Dei enim tandum. Otro Fais. gesta 1,55: persona est rationalis -e hominem induti per unitatem in duabus -is persone 10 individua substantia (cf. Boeth. de duabus naturis... mater. Prnt DAMIAN. epist. V 13 col. 364D: f uerunt... cap. 3). -a quinta: quintessence: DAN. MORL. nat. p. qui sic inter humanam atque divinam divisere -am, 28: stellarium corporum substantiam ex quinta qua- ut duas assererent in mediatore Dei et hominum con- dam alia -a consistere ratio concludit. stare personas. id. serin. IX col. 550C: Filius enim VII) nature humaine (ou angélique) dans l'économie Dei Salvator indivisibili -arum unitate. T-luco S. 15 surnaturelle: A) intacte: wALAI-IFR; Wett. 780: demonis Via. didasc. VT,VT p. 124,15: venit ergo Filius Dei instinctu -am perdere promptum. id. catin. 5,4,10: -am et induit -am nostram. Orro Fris. gesta 1,52 p. 75: nostram mala non temptatio fragrat. PRuD. predest. quod divina -a non met incarnata. ALAN. INs. dist. col. 13591): -am peccasse quidem, sed non fuisse vitium col. 871 0 : dicitur Christus duarum -arum, quia tain -e, sicut a Deo bono condita est. Huoo S. Via. didasc. humanitas quam divinitas est esse Christi. PETR. 20 IV p. 12: dicam apertius quod dixi, duo sunt in homme, COMESTOR hist. schol. col. 1611 D: novit Unigenitus Dei bonum et malum, -a et vitium, bonum quia -a est, horam iudicii, sed non ex -a humanitatis. id . serin. JI quia corruptuin est, quia minus est exercitio, reparan- col. 1726A: nemo... ignorat... Jesum Christum ex dum est. Malum quia vitium est, quia corruptio est, duabus et in duabus esse -is. quia -a non est, excludendum est. GoDEnt. S. Via. D) nature de l'ange: PETR. CELL. epist. I LXVI 25 microcosm. 216 p. 236,2: -a condita nullum inimicum col. SIOA: igitur aut multiplex est angeli -a, quod novit. B) viciée par le péché: Patio. predest. col. 1251 A: soli convenit corpori, aut simplex, quod tantum tota -a, propria eiusdem protoplasti voluntate vitiata; spiritui. que non est utique vitium; sud sponte semel vitiata. E) nature de l'homme: 1) alliance de l'âme et du corps: FLOR. LUGD. Joh. Scot. defin. col. 208A: non dicit BERNARD. serin. in cant. col. 799 v : est et -a unitas 30 solam vitiatam vel vitiosam voluntatem hominis malam qua anima et caro unus nascitur homo. 2) opposition esse, sed vitiosam hominis -am, malam esse -am. POETA entre la nature corporelle •et spirituelle de l'homme: SAXO 5,59: nain miserans -e conditionem. HRoTsv. RADBERT. Matth. col. I70B: sicut homo duabus Theoph. 409 p- 73: per quam -e periit maledictio nostre. consistit -is, corpore videlicet et anima. Lu pus epist. BERNARD. serin, de temp. col. 266C: et grave quidem II 80 p. 48: glorificata dumtaxat, non mutata -a cor- 35 omnino delictum illud originale, quod non solum per- ports. ADELARD. BATH. end. et div. p. 15,28: -a autem sonam- infect, sed et -am. Ono Fius. gesta 1,4: cum corporis essentiabiliter mutabilis, maioris et minons et enim homo natus ad laborem, brevi vivens tempore, eorum medii susceptrix erat. PETit LOMB. sent. III -a tanquam ex multis composita ad dissolutionem 2,1 p. 555: totam igitur hominis -am, id est animam tendente. Huno S. Via. quest. ined. 26 p. 202: data et carnem. Prra. COMESTOR serin. VI col. 1740': 40 est ergo lex in auxilium -e, id est rationis contra con- sic in nobis due surit -e, caro et anima. 3) nature cor- cupiscentiam dominantem, ut hoc remedio ad priorem porelle seule: ALAN. INS. dist. col. 871 B : restringitur statum ascendens. GODEFR. S. Via. microcosm. 216 tamen hoc nomen -a circa substantiam corpoream. p. 236,5: sola con-upta -a sibi fecit et habet inimicos. 4) concept de l'homme (par opposition à personne): C) opposée à la grâce: RADBERT. Matth. col. 78 A: cf f ici- PETit. LOMB, sent. III 2,1 p. 554: cum dicitur una -a 45 mur ergo filii per gratiam, non per -am. Nam si per esse omnium hominum. GODEnt. S. Via. microcosm. -am f ilii essemus, nusquam aliud fuissemus. PETR. 238 p. 260,16 et 17: multe sunt persone hominum sed DAML&N. serin. XL col. 718 B : totum opus gratie est, non mufle -e. Omnium namque hominum una est spe- non -e. BERNARD. serin. de div. col. 599D: nec si dici- cifica -n, ib.: cur Deus assumpserit -am non personam mus bona -a, quasi gratie non sint, sed ideo quod ipsi hominis. 5) expressions de caractère philosophique en 50 -e quodam modo ingenita et complantata fuerint, ante- découlant: -a communis, nature commune d'un uni- quam fieret peccatum illud, quod non solum personam versel: ALEX. NECK. nat. rer. 2,173 p. 291: non potest infecit sed etiam -am. Ono Rus. gesta 1,5 p- 19: aliquid esse homo, nisi hec -a communis »homo« sit. cetera... que variationem non suscipiunt, ut angei, -a elementans, principe de distinction des quatre élé- non ex propria -a, sed ex opificis sui gratia. LAMB. 1095 natura 1096 LEOD. Matth. 11817: quod -a negabit gratia restitueret. (SS. II p. 525) lege -e mutatapre varicationem... sequi ADAM S. Via. p. 54,9 y. 57: gratie Rune, sed -a/ prius cepit habitus. ire fuji. IX) ensemble de choses nécessaires à la vie (exigences VIII) nature, ordre naturel des choses: A) au point de de la nature): A) en général: WALTH. Sn. Christoph. vue matériel: Wsn. Gall. 27p. 271: cum elementum con- s 1 1: prout -e necessitas exigebat. PEn. ALF. dise. der. tra -am tractum, ad locum suum restituebatur. RATHER. p. 24: iste cum magno labore corpori suo vix eciam con!. col. 416C: majores morbos non esse curandos, que -a exigit suppeditabat. B) en parlant des fonctions sed dimittendos -e, ne medela dolorem exasperaret. naturelles: BERTHOLD. C0N5T. annal. a. 1076 p. 283: SIMON TORN. disput. 56 q. 1: in Christo actum est a milite quodam ad requisita -e in secessu sedens de aliquid contra -am i.e. contra solitum cursum causa- 10 deorsum vulneratus. GUILL. Tya. hist. rer. transm. mm inferioruin. l'En. COMESTOR hist. schol. col. 165311): XVII Il p. 776: separatus a comitatu... gratia... alvum sic et sariguis de latere Domini mortui prof luens -am purgandi et ut secretioribus -e satisfaceret debitis. preter -am signum fuit. d'où les expressions signifiant: X) dispositions naturelles, caractère: A) en parlant a) mourir: Lupus epist. 14 p. 22: quantum ad usitatum d'un être particulier: 1) au physique: ANON. gesta Hung. -e pertinet ordinem, necesse est unum alteri superesse. '5 53: similis patri moribus, dissimiis -a. HII.DEGARD. spécialement: cedere, concedere, debitum (per)solvere phys. 6,1: quia in duobus -is (L volucris et bestia) defec- nature: THIETM. 2,43: debitum persolvit -e XXXVIII0 tum magis quam perfectionem habet griffo. ALAN. INS. ordinationis sue arino (cf. ib. 4, 17). ib. 1,8: si quando Anticlaud. IV 92 p. 109: iugalis I homm quisque sue -e communi se concederet. DIPL. Henr. III 185 p. -a munera iactat. PHYSIOL. I P. 11: secunda -a leonis: 232,25 (a. 1047): quando abbas -e concesserit, ipsi 20 corn dormierit, oculi eius vigilant, aperti enim sunt. monachi licentiam abbatem eligendi habeant. SIGEBERT. 2) au moral: ErNH. Carol. 7: nomes fere Germaniam GEM. gesta p. 542,31: postquam... abbas... humane incolentes nationes, et -a feroces. POETA S&xo 2,326: -e cessit. CARTIJL. serin. Col. A I p. 15,30 (e. 1115-32): -a fuerat mitissimus. WmuK. 3, 44p. 123: erat -a audacis si quis eorum concederet -e, alter possideat. LEGEND. animi. THIETM. 2,37: imperator Gisilero, moribus et -a Steph. minor (55. 11 p. 394): tex... debitum solvens -e 25 nobii. PAUL. Fuis. Erh. prol. p. 9,16: nam... angelum concessit. b) se reposer: HIST. de via Hier, p. 169: castum esse -e est. Purit. ALr. dise. der. p. 12: cur quum nocturne quietis tempus redisset, Petrus consuete malum pro bono reddis? -am meam, dixit serpens, -e membra dedit. B) au point de vue moral (ce qui est facio. ROB. Toruo. chron. epist. Heur. p. 104: Peridurus permis): ANAST. chron. p. 85,14: tormentis horribilibus autem -a crudelis erat. (spéc.) opposé à consuetudo et -a extraneis a Sabote perempta. RAnIER. con!. col. 30 (caractères acquis): RUOTG. COL. 20 p. 20: qui tantum 413 B : si humane agis, censes tolerabilius et magis -e ab ineunte etate in bonis artibus profecisti, ut bene- proximum fuisse ut penurie necessitate faceret huius- f acere summaque diligentia omnia circumspicere tibi modi extraneus, pauper... quam ambitione superbis- iam ex consuetudine in -am veniret. ALAN. INS. dist. sima civis... sibi plenissime sufficiens. VITA Heur. 1V 7 col. SuC: dicitur vitium inolitum pro -a, unde in iure p. 26,25: filius imperatoris... impugnavit -am, querebat 35 consuetudo dicitur altera -a. ALEX. NECIC. nat. ver, 213: patris sanguinein, quia non nisi sanguinem patris reg- ad consuetudinem tamen, que altera a est, in brevi pare potuisset. expressions: I) contra naturam, contre revertuntur. B) en parlant d'une chose: WANDALB. creat. nature (en parlant de fautes sexuelles): HRABAN. epist. mord. 66: moles sparsa fluentis I -e est mare dicta. 41 P. 480: scelus... maximum, cum animal rationale WALTH. SPIR. Christoph. II 5,180: nullum etenim tam contra -am inrationali per libidinem se commiscet ani- 40 dura tulit -a petrarum. ERACL. celer. LI p. 89: supra manti. GRATIAN. C 32 q. 7 d.a.c. Il: incestuosi... coins liquorem centenarium saxi pondus si posueris, quos vincunt contra -am delinquentes. 2) ius nature, sustinebit; scrupulum si posueris, descendit. Unde intel- ]ex nature ou abs., droit naturel: GALL. AN0N. chron. liges non ponderis esse, sed -e distinctionem. AN0N. de p. 417,45: Heczzlaus... nisus est obtinere per presump- mercatore (La comédie latine au XHe siècle éd. Laeken- tionis audaciam quod sibi non cedebat per ius aliquod 45 hacher L. 193 p. 273): est -a nivis non ferre valere calo- vel per -am. BERNARD. serm. sup. cant. t. 11 50 I p. 80: rem. BERNARD. serm. sup. cant. t. II 46 I p. 57: sunt si id perfecte observes, in quo homini recte de lege -e et alla in -a lignorum horum competentia. Hucio S. prescribitur; quod tibi non vis fieri, alii ne feceris. Via. 8 p. 189: dom herbarum -a ad usum medicine ROB. Tonu. chron. a. 1106 t. I p. 130: Henricus fiiius convenienter aptatur. PETR. COMESTOR hist. schol. col. imperatoris contra ius -e et las legum in patrem insur- 50 llSSB: -e maris est ut quod perit in eo ad proximum gens. PETR. CoMrsroR hist. schol. col. 1078 D : adulte- littus proiiciat. de là natura rerum, caractère propre à rium contra legem -e et Dei decretum commisit. chaque chose, étude de ces caractères: I) physique, phy- GODEnt. S. Via. microcosm. 7 p. 35,3: ignominiose siologie etc.: HRABAN. epist. 36 p. 470: huius mundi se iII substernendo et -e jura subvertendo. LEWND. Lad. sapientium de rerum -is solertes inquisitiones. ib. 36 1097 naturalis 1098 p. 471: de rerum -is et nominum atque verborum ethi- XV) sexe: HRABAN. univ. XX, XV col. 546 e : testis mologiis... de rerum -is et verborum proprietatibus. autem consideratur conditione, -a et vita, si vit, non ADELARD. BATH. eod. et div. p. 33,20: quendam philo- femina. sophum grecum qui pre ceteris atterri medicine -asque XVI) parties du corps: A) organes sexuels: PRUD. rerurn disserebat. PETR. COMESTOR serin. XI col. 1754A: 5 predest. col. 1251 B : -a itaque membrorum genitahum ut asserunt, qui de rerum -is agunt, puer in utero voluptuose... toutou sexu commista. LEGE5 Heur. I 82 matris oculos superpositos genibus habet. ou plus spé- 9 a p. 599: pensandum est autem per visum accusanti- cialement en physique'enchaînement des phénomènes bus, visum concubitus propensius advertendum, ut naturels': ALAN. INs. dist. col. 871 -a dicitur etiam scilicet ipsas coeuntium as viderint commisceri. CHRON. complexio, unde physica tes diversas diversarum -arum la Sigeb. cont. a. 1163 (MGH 55. VI p. 458,15): natus est asserit, id est complexionum. 2) philosophie: ADELARD. infans... in anterioribus quidem geminam -am maris et BATH. eod, et div. p. 22,13: bec (L dialectica) quippe femme... habens. GUTLL. MALM. gesta reg. V 412 p. universaies rerum -as mira luminis subtilitate perstrin- 488: effundens -am ut dominus, non obtemperans gens eo modo quo in artificis mente ante tempus con- libidini ut famulus. B) anus: MIRAC. Genes. Hier. 4: cepte sunt, intueri nititur. Huco S. Via. didasc. VI. III 15 nisi quod roulier quedam per secretam alvi -am sonitum p. 114,17: rerum -am ilium non posse prosequi qui protulit impudenter. RADIJLF. GLas. hist. II, XI 22 earundem nomma adhuc ignoraret. 3) en droit: SOMMA p. 49: in eius corpus per secreta... -e. Paris. 35,9 pr. p. 270: negantis factum per rerum -am XVII) (métrique) quantité naturelle d'une syllabe (par nulla est probatio. C) en parlant d'un lieu: ADAM BREM. opposition à positio): Lupus epist. 1 5 p. 48: in eiusmodi p. 4,6: de gente Saxonum et -a eiusdem provintie. 20 dictionibus... que non modo positione sert etiam -a GuILL. PICT. gesta p. 18: oppidum hoc cuva loci -a, penultima videntur producta, magna hesitatio est. ib. I tum opere inexpugnabile videtur. ib. p. 42,19: oppidum 8 p. 64: communem syllabam ex muta et liquida fieri enim -a, opere atque armatura munitissimum. Ono in eis sous que per -am brevia sunt nequaquam dubi- FRIS. gesta 2,40 p. 147,2: talis est enim ibi -a Iocorum. taverim. CARTUL. archiep. Magd. 293 p. 363: ad vallem, quam 25 XVIII) règle, norme: A) de grammaire: GIJIBERT. Nov. -a quasi metam fecerat. Dn'L. Heur. III 228 p. 304,22 gesta Franc. pref. col. 68I: historia... verbis contexta XIP S. spur.): de lacis, que -a ita fecerat aquosa. simplicibus, et que multoties grammatice -as excede- D) (par métaphore) en parlant d'une qualité: Ono FRIS. ret. B) de mathémathiques: EUGEN. VULi. syll. 37,29 gesta 1,57: fame quoque malum... immensitatem sali p. 439: ab ultimis ad primos fuerit progressus, erit aut ex -e sue celeritate transvolans. 30 sesquitertia aut sesquiquarta proportio iuxta -am quat- XI) naissance, origine (Uctrrio s.v. nascor: hec -a i.e. tuor ad tria. nativitas): ADREVALD. mirac. Bened. 126 p. 59: -a Ger- naturalis, -e I) adj. (ABELARD. gloss. ad categ. p. manus erat. LAuIt. LEOD. gest. 1: hic -a Teutonicus et 277,8: tribus modis -e sumi solet, quod se. natura docet, Basihensis ecclesie fuerat canonicus. CARTUL. S. Sepul- ut ridere, flere, quod a nativitate inest, ut qualitas facta cri 83 p. 162 (a. 1142): -a liber et ingenuus. 35 in nativitate subiecti, quod idem est apud omnes, sicut XII) statut personnel dû à la naissance: ANNAL. Xant. intellectus et tes, ut calidum, secundum quod igni con- a. 842: Ludewicus in Saxoniam et servos Saxonum venir): superbe datas nobiliter afflixit et ad propriam -am A) naturel, qui vient de la nature même sans inter- restituit. MATH. VIND. ars vers. I 90 p. 42: si quis vention humaine: 1) en parlant des choses: a) en général: heres alicuins persane regalis sive regis nascatur, non 40 WEn. Gall. 41 p. 280: durus lapis apparuit, ut in ad -am pertinet, sed ad humanam institutionem. GALL. -ibus petris vix ei equalis in duritia rcperiri potuisset. ANON. chron. p. 417 (= 45,12): quod sibi non cedebat WÀLAHER. Wett. 528: moenia sedis que -i consistere per ius aliquod vèl -am. moli ferebat. POnTA SAXO 1,61: castellum -.1 munimine XIII) espèce, race, sorte (ALAN. IN5. dist. coi. 87113: forte. ib. 3,175: imber / et -is terram dissolverat humor. restringitur etiam circa substantialem differentiam et 45 CARTUL. Ursicampi 411 p. 248 (a. 1133): mediam par- specificam que adveniens generi facit speciem): 1) en tem -is silve. Ono FRIS. gesta 1,47 p. 66: divinam id parlant des anges: CITRON. Salem. 122: angelicam -am animadversionem potins quam -cru inundationem esse. Dominus condidit. 2) en parlant des végétaux: FULCH. ib. 2,21 p. 125: -i presidio muniatur. PETR. COMESTOR hist. Hier. II S p. 379: poma... de quibus cuni col- serm. II col. 1727C: quodam enim -i cabre vivimus. legissem, scire volens cuius -e essent. 50 b) spécialement, en parlant d'un liquide (naturel, pur, XIV) réalité (par opposition au symbole): RATHER. sans mélange): Luvus I 30 p. 140 (a. 843): tuto igitur conf. col. 402E: panera utique et vinum, per -am capi- -ipotu, quo salubritas anime corporisque nonnumquam endo sanguinem veto et non figuraliter per... sancti adquiritur, omnes utemur. WALTH. DAN. AiIr. p. 49: Spiritus... operationem... habebitis vitam in vobis. quamquam... speciale a medicis accepisset remedium 1099 naturalis 1100 quatinus -ibus poculis uteretur et puris. 2) en parlant 1) au propre: RAINER. conf. col. 435A: si enim dormiens des corps naturels: a) en général: Dom. GuNDIss. div. nil videt, est unique -e. BERNOLO. chron. a. 1096 p. philos. 1 p. 23,4: officium huius artis est contemplari 464,29: feminas... que -cm habitum in virilem nefarie corpora -ia et accidencia, que non habent esse nisi per mutaverunt. CONR. HIRs. dial. 194: -cm noveris ordi- ista corpora, et docet tes, a quibus et per quas, et ad nem cum liber iuxta geste rei seriem incipitur, arti- quas existunt corpora bec. ib. p. 24,7: -ia corpora f icialem ubi librorum principiis ordo debitus non tene- sont, quorum esse non est ex humana arte vel voluntate, tur. 2) dans le domaine moral ou intellectuel: Acaus sicut celum et terra.., et pluvie et animalia. ib. p. 27,1: epic. Hath. 35: sicut enim non est nisi -e dolere. Ano finis -is sciencie est cognicio corporuin -ium... dat VERC. epist. 371,45: est -e remedium ut minores ipsos principia corporum -ium et accidencium suorum. 'o maiores fugiant. }IRoTsv. Mar. 745 p. 25: oblita rabie b) spécialement, en considérant l'aspect scientifique de -ique furore. WIDuK. 2,1 p. 65: vit mire sanctitatis et l'astrologie: Huco S. VICT. didasc. II X p. 31,19: preter -cm animi sapientiam litterarurn studiis satis astrologia... partim -is est...; -is in complexionibus clams. BERTROLO. CONST. annal. pref. p. 268: ipse corporurn,... ut sanitas, egritudo, tempestas, serenitas, quoque -i ratione et ordine per numeros et figuras fertilitas et sterilitas. 3) en astronomie, en parlant des 15 conscripsit. ib. a. 1077 p. 294: -e est semper cives vitio- phénomènes célestes et de la division du temps: Joa. SOS virtuosis civibus invidere. ANON. Has. 29: quia Scor. glas. Mart. Cap. (éd. Lutz) 433,12 p. 173,13: -is Wirzeburgensibus episcopis... quodammodo -e est de- autem orizon est quem vident qui in equinoctio habi- struere et edificare. BERNARD. serm. sup. cant. II 49 II tant. GERBERT. astrol. p. 124: si certissime horas -es p. 76: ipsaque affectio -is in perturbationeni magis con- sive artificiales diei et noctis cupis scire. BERNOLD. 20 vertetur. HuGo S. VIcT. quest. ined. 40 p. 47: omnes chron. a. 1091 p. 451,25: nam -e horologium ad exem- ergo virtutes -es sunt. PETIt. LOMB. sent. II 27,12 p. plum celestis hemispherii excogitavit. ib. 451,26: -ia 451: alE veto dicunt, virtutes esse bonos usus -ium soisticia... certis experimentis invenire monstravit. potentiarum. GERARD. CREM. transl. IsAAc I5RAELI EERTHOLD. CONST. annal. pref. p. 268: cetera de -i clef in. p. 303: percepcio veritatum rerum est percepcio lune incensione regulares experientissimos adinvenit. 25 ipsarum ex causis earum -ibus quatuor que causa mate- PAPIAS: -is annus est corn se sali luna supponit, nobis rialis et causa formalis et causa efficiens et causa finalis. dans tenebras id est eclepsin sous. Uouiio s.v. dies: Jo,i. SARISB. metal. III 3 p. 129: lie que dicuntur -es dies veto -is est spacium diei et noctis id est spacium et quodammado elementares sunt, preiacent questiones, in quo sol procedit ah oriente in occidentem et iteruni scilicet quid, quantum, quale, etc. 000EFR. S. VicT. ab occidente in orientein revertitur. PETR. COMESTOR 3° microcosm. 29 p. 54,1: et quidem bonum et -e est hist. schol. col. 1060D: de die scilicet -i, scilicet spatio fugere incommoda,_, si tamen duce ratione hoc f iat. viginti quatuor horarum. ALEX. NECK. nat. rer. 46: ib. 174 p. 193,29: -is amor proximi, quo sibi ad invicem sciendum est deceptos esse quamplurimos... duni opi- astriguntur hommes. 3) en musique, en parlant de l'ordre nantur omnes dies -es esse equales. CIRALO. gemma p. des degrés d'un tétrachorde: ARIBO Fms, mus, p. 55: 204: totus dies -is, nos scilicet simul et dies. 4) en 35 quarta species formalis in diapente et prima ne quarta parlant de la physique: VITA Maxim. Mie. I p. 581: -is satis sont euphonie et intense et remisse. 4) en quod constat in physica et ethica et logica, que latine parlant de la mort naturelle: Uotrrio S.V. morior: sont dicuntur -is, moralis et rationalis. BICHER II p. 72: tria genera mortis, scilicet acerba, immatura, merita et sub theoretice veto non incongrue intelliguntur phisica -is; acerba infancium, immatura iuvenum, -is et merita -is, mathematica intelligibilis ac theologia intellectibilis. 40 senium. FRECULPH. chron. col. 10241): quietem -is FRUTOLF. rhythmimach. 1,5: supponitur autem hec ars mortis invertit. HRoTsv. prim. 284 p. 237: -is seva physice i.e. -i scientie. BERNARD. serm. de div. col. tactu nece mortis. 5) naturel, normal, sans complication: 667 D : illud trinium sapientie, ethicam, logicam, phy- SUMMA Trec. IV,II p. 72: -e mutuum est quod ex meo sicam, quas non possurnus alus vocare nominibus mora- tuum fit: in his demum causis que in quantitate con- lem, inspectivam, et -cm scientiam. Huco S. Vxcr. 45 sistunt. CARTUIL. capit. Atreb. 40 p- 33 (a. 1175): didase. III, II p. 49,15: physicam -em apud Graecos. quamdiu predictum molendinum... -i cursu aque... GILS. Poiu. Boet. trin. III p. 46: illarum (i. sent entiarum molere poterit. 6) pleinement justifié: CARrA n. 1063 speculativarum) que uno nomine -es dicuntur... tres (S. Baluze, Miscell. VI [Paris 1713] p. 519): sicque vi partes sunt: una que universali nomine specialiter -is mica violentaque presumptione -es monachos expel- dicitur, alia que mathematica, alia que theologica. 50 lentes, contra ius... ipsum abbatem... imposuerunt. 5) (physiol.) en parlant de l'accouchement (-is partus): ACTA Ludov. VII (Ordonnances des Rois de France Huoo S. Vict quest. ined. 8 p. 190: cum medicamine 111 p. 258) a. 1162: porro -es carnifices nos adierunt et aliquo -is partus mulieribus tollitur. sue miserie pondus exposuerunt nobis. B) conforme à l'ordre naturel ou habituel des choses: C) lex, ius sive iustitia naturalis, loi naturelle: 1) en 1101 naturalis 1102 général, ce qui est inhérent à la nature des êtres: STEPH. tant dici in Abraam terminatum fuisse tempos -is TORN. summa p. 7: dicitur enim jus -e, quod ab ipsa legS en quod sacramenta et observantie legis sibi natura est introductum et non solum homini sed etiam primo iniuncta fuerunt. 6) droit naturel, par opposition ceteris animalibus institum. ALAN. INS. Quoniam ho- à la coutume et au droit ecrit: ERMENR. ad Grini. 8 mines (éd. P. Glorieux dans AHDLMA 20,1954, p. p. 542: iustitiam que dividitur in duo, in -em et con- 212): ius -e dicitur quod faciendum rationali creature suetudinariam. Dn'L. Hein. III 317 p. 435,7 (n. 1054): entrera dictat natura. id. de virt. et vit. Spiritus sancti (éd. Lottin confirmamus Salla unde iam multe alterca- dans Med. Studies XII (1950] p. 26): -e autem ius tiones contra partent huius cenobii non -j lege exorte dicitur omne id quod rei a natura inditum est. ANNAL. fuerunt, sed legaliter pars huius cenobii victrix extitit. Rod. p. 689 [699], 27: genuit ex eu dilectissimos sibi 10 GRATIAN. dict. c. 1, D VIII (Lottin, Le droit naturel, Jiberos et pro -i jure sibi diligendos. RIGORO. 76 p. Ephem. theol. Lovan., 1924, p. 374): dignitate ius -e 110: lege -i vitam finivit. 2) ce que dicte la raison hu- simpliciter prevalet consuetudini et constitutioni. maine: Snpi-i. TORN. somma p. 7: dicitur enim jus -e... RUFIN. summa p. 21: jus -e differt a iure consuetudinis jus gentium, quod ab humana solum natura quasi corn et constitutionis in origine, amptitudine et dignitate. ea incipiens trahit exordium. ABELARD. cpist. in Rom. '5 D) naturel, par opposition à l'ordre de la grâce: p. 174: per humanam scilicet rationem, que lex -is FLOR. Luoo. Joh. Scot. defin. col. 145": licet donum dicitur. EPJST. Wibald. 353 (a. 1152): unumquemque Dei dicat esse liberum arbitrium; tamen -e illud propriis manere contentum nec ad aliena nedum ad tantummodo asserit more Pelagianorum; cum fides eccle.siastica illicite manus extendere, -la iura et sanc- Ecclesie multuni distinguat inter dona nature et dona torum patrum scita pariter contestantur. PETit. VIENN. 20 gratie. RADBERT. epitaph. Arsen. p. 95: tniplici namque except. prol. p. 297: utriusque iuris -is scilicet et civilis modo mors dicitur, uno cum morimur peccato et vi- ratione perspecta iudiciorum et controversiarum exitus vimus Deo; alio cum peccamus ad montent... tertio enodamus. 3) loi divine: PETit. Picr. sent. 19 p. 85: est vite huius excessus, qua mortuus est etiam Christus nam tex -is est quod creatura suo creatori obediat. Unde una spiritalis vocatur, altera -is, tertia quoque HUGO S. Via. didasc. VI,VI p. 119,19: que sa- 25 penalis. BRuN0 CARTHUS. epist. col. 36C: gentilis cramenta primum sub -i lege ad reparationem hominis nullam penitus instmctionem, preter -cm intellectum instituent. BERNARD. serm. in cant. col. 983": quid habuit. ib. col. 26': putantes hoc bonum -is intellectus retribuam Domino pro omnibus his? IlIum ratio a se et non a 1ko esse pnivati sunt concesso intellectu. urger et iustitia -is se tradere illi a quo se totum habet. Ono Rus. gesta 1,5 p. 18: ut verba -la in divinam STEPH. TORN. summa p. 7: jus... divinum dicitur -e, 30 vertantur predicationem. BERNARD. serm. sup. cant. quod simul comprehendit humanum et divinum et II 81 p. 286: non viveret dico, sed spirituali vita, non illud a natura omnibus est animalibus insitum. Et -j. Nam -j quidem, etiam que non spiritualiter vivit. secundo hanc ultimam acceptionem ponit: -j iure i.e. id. serm. de div. col. 587D: notitiam -i ratione, que divino et illo alio pnimitivo. 4) faculté de distinguer tamen interdum adiuvantur a gratia. entre le bien et le mal: STEPH. T0RN. summa p. 7: si 35 E) conforme à la nature particulière d'un être ou quintam iunis -is acceptionem non abhorreas, intellige, d'une chose: 1) au propre, en parlant d'une qualité hic dicj ius -e quod hominibus tantum et non alus physique: a) en général: ABELARD. gloss. ad categ. p. animalibus a natura est insitum, sdiicet ad faciendum 129,21: sicut dulcedo mellis, que -is est, aliam dul- bonum vitandumque contrarium. GALAND. REON. prov. cedinem palato gustantis ingerit, que -is non est. 63 p. 62: legem -cm i.e. boni mauve discretionem 40 GUILL. S. THEOD. cant. P. 174: lilium... -cm habens menti nostre naturaliter insitam. RUFIN. summa p. virtutem dura emolliendi. b) spéc., notez le sens médical 6: est -e ius vis quedam humane creature a natura de virtus naturalis: CoNsr. Anuc. 4,2 f° 152a: virtus insita ad faciendum bonum cavendumque contrarium. -is est in epate que corn mdc per venas ad membra 5) loi naturelle, par opposition à la loi révélée et à la procedit. GERARD. CREM. canon. 1 I c. 4: -cm philo- loi écrite: WALAHFR. exord. 2 p. 476,31: sciendum est 45 sophi volunt dicere pro omni virtute ex qua operatio quedam esse omni religioni communia, ut est 'Quod pervenit in son corpore. ib.: virtutes -es quas nominamus tibi non vis tien, alii ne feceris', et quicquid ex -i nos medici apud ... vos philosophos vocantur animales. ib. lege divinis congruum invenitur mandatis. ADAM P 77: quod virais -is dons habet species..., que minis- BREM. 4,36 p. 273,9: ante susceptam fidem -i quadam trat in te nutrimenti. - -, ministrans in te generationis. lege non adeo discordabant a nostra religione. Petit. 50 GURL. CONcH. phil. mundi IV 33 col. 98D: -is virtus DAMIAN. serm. XII col. 564D: unicuique harum trium per membra discurrene incipit, sine qua vita non legum, scilicet -j, scripte et legi gratie bec due conveniunt. potest esse nec anima in corpore. HUGO S. Via. RoBEwr. MELODUN. sent. I 1,14 p. 198: tempus legis didasc. II,XXVI p. 43,17: sont accidencia anime que -is dicitur fuisse ab Adam osque ad Moysen. Posset commovent -cm virtutem intus et extra, ut est tnistitia. 1103 naturalis 1104 2) d'un point de vue philosophique et théologique: dominum prestolantur (SUGER. Ludov. VI 7 p. 34) a) en parlant de Dieu (naturel, essentiel): HINCM. REM. FoLc. gesta Laub. 16 p. 61,34: regum -ium... qui apud trin. col. 583A. nomina -ia totis tribus personis Dei Francos semper hereditarii habebantur. CARTUL. Mai. equaliter sont communia sive generalla. ANSELM. Mon. Pertic. I p. 4 (a. 1070-82): sicuti nostri -es CAP4r. concept. virg. p. 140,27: potest dici t-e' non 5 seniores, dederunt ecclesie... particulam silve Burse. quod sit ex essentia nature, sed quoniam propter Oiw. VIT. hist. VIII 2 t. III p. 274: ut... ipsi eidem ut eius corruptionem cum illa assumitur. b) en parlant des -i domino fideliter servirent. CARru1. civ. Spis. 18 p. anges: PETR. LoMB. sent. 117,3 p. 335: et quod potuerunt 22 (a. 1182): ne aliqua persona... non advocatus, non angeli, fuit eis ex libero arbitrio, quod est eis -e. c) en eorum -is dominus... guicquam auf erre presumeret. parlant de l'homme et spéc. du péché originel: Lupus 10 Siipu. TORN. epist. 60 p. 75: is... per manum vestram epist. II 78 p. 24: hic parens humani generis recti- -en feodi detentionem habet. tudinem deserens -em nullo cogente peccavit. PRIJD. • 6) hérité, en parlant de la transmission d'un bien par predest. col. 1251 : non enim diceretur -e peccatum si héritage: HINCM. REM. epist. col. 254C: ut in mansis non esset etiam nature, iam tamen vitiate, non tantum- suis de alode vel -i vel comparato, feminas habeant modo voluntatis. ib. col. I251C: non in eis mundari 15 que illorum pannos lavant. privatum, sed originale, -e avitumque peccatum. 7) inné, reçu à la naissance: a) comme un don excep- F) qui concerne la naissance: 1) natal, d'origine (en tionnel: POETA SAXO 1,331: que non habet ipsa J- gens parlant de la patrie ou de la langue): Luira. Greg. 9: alium -i plus nobilitate J insignem. GERARD. MoRES. de- ad Franciam, Id est -e solum (cf. GUIBERT. Nov. gesta lib. p. 288: ex -i bonitate. BERNOIS. chron. a. 1091 p. Franc. 12 col. 687 ». ib. col. 767-'. AcTus Pont. Cenom. 20 451,24: multa monimenta sui -is ingenii nobis reliquit. p. 424). LIUTO. Greg. 2 p. 68: secundum proprietatem Ono Fus. gesta 1,8 p. 25: magnifica vox... qui nativo- lingue tue et -cm parentum tuorum locutionem edissere min volubilitatem sine litteris -i percipiens ingenio. b) mihi lectionem tuam. TNEGAN. Ludow. 19 p. 594: comme une tare: ADAM BarM. p. 164,17: que vitia -ia latinam vero sicut -em egualiter loqui poterat. LEGENDA sunt lUis gentibus. PAUL. BERN. HerI. 53: -em infirmita- Steph. major (SS. II p. 378): de sedibus -ibus. 25 tem. ABELARD. gloss. ad categ. p. 233,18: -es qualitates 2) originaire de (en parlant des hommes): CARIA a. 936 veto que in nativitate subiecti fine, ut si infans na- (Hist. Langued. V pr. 67 col. 175): cum hominibus et scendo aliquam angustiam ex lesione patiatur. famulabus inde -ibus. cf. CARIA a. 942 (ib. 77 col. 191). G) naturel en ce qui concerne la filiation: 1) fils CARIA a. 1090 (ib. 379 col. 722): hommes -ès et anciani... naturel, né hors mariage: PArIAs: -es dicunt ingenui non dent leddam. CARTUL. Gellon. 180 p. 159 (a. 30 concubinarum filii quos sola natura genuit, non hone- 1106): posteritatem illorum, qui sunt -es istius honoris. stas coniugii (cf. Uutmo s.v. nascor). Vn4c. KADL. P. CAwrun S. Alb. Andegav. 142 p. 67 (XIs s.): in Turonis 74: erat enim iii -is quidem set illegitimus filius, nam redeat unde est -is. RAIIEw. 3,45 p. 219,3: cnn esset ex scorto susceptus. STEPH. T0RN. summa dist. XXVI -is in Mediolano civis. (cf. sens II A). p. 40: -es non ex uxore sed ex concubina geniti. ib. 3) dont la condition juridique est déterminée par la 35 32,2,12 p. 244: -es, de concubina sc. nati, qui nec servi, naissance (en parlant d'un dépendant): CMcruL. Ause. nec legitimi heredes sont, nec patri succedunt. PETR. 116 p. 135 (a. 1060): illi hommes saut oensuales et Vmtn. except. 18 p. 300: si pater filios legitimos et -es ut vulgo dicitur -es Sancte Marie. EADM. Anselm. sirnil. habuerit, non liceat ei... liberis -ibus de bonis suis ultra cap. 73 (PL 159 col. 644A): inter Deum et hommes unam unciam dare. BERNARD. PAPIENS. summa decret. agitur, quomodo inter dominum aliquem et servos 40 IV 19 § 3 p. 113: filE... -es tantum, ut geniti de iliaque liEus, qui vulgo -es vocantur. CARnn. S. Cruc. Aurel. posset esse uxor... nec -es nec legitimi, ut de incesto 53 p. 105 (a. 1171-72): fidelis ac -is noster vit venera- et nefario coetu nati. ROLAND. BANDINEL. stroma. c. 28 buis Manasses, ecclesie Aurelianensis episcopus. CAR- q. 1 p. 134: filii ante fidem geniti -es i.e. non legitimi rui. S. Florent. Petrigor. 8 p. 124 (s.d.): ad suam deputarentur. RADULF. Dic. I p. 401: Henrici primi iusticiam fideiussores ibi dare noluit ut sous -is subiectus. 45 regis filins -is. Guui. CAS. II 1459 p. 135 (a. 1191): (cf. sens II B). Ansaldino suo fiiio -i legat lib. XXV. Aidele matri 4) dû en vertu de la condition juridique et, partant, eiusdem Ansaldini legat lib. XII (cf. OnutTo SCRIBA de la naissance (en parlant d'une obligation): CAPIT. reg. a. 1186 n°226 p. 83). 2) (frère) naturel (né hors mariage): Franc. I 149,7 p. 302,32 (a. 822-24): colonus autem Bon. Toua. chron. add. t. 2 p. 200: Willermi comitis, vel servus ad -e servitium, velit nolit, redeat. 50 qui fuerat -is frater secundi Ricardi Normannorum 5) qui du fait de sa naissance possède des droits ducis (cf. sens II D). 3) (fils) naturel et légitime: BER- (seigneur ou souverain naturel): Reon4o chron. a. 888 NARD. PAPIEN5. summa decret. IV 19 § 3 p. 113: fihi... p. 129,14: regna... veluti legitimo destituta herede, in -es et legitimi, ut qui de iustis nuptiis nascuntur. CARTUL. partes a sua compage resolvuntur et iam non -em Mai. Mon. Andegav. 9 p. 26 (e. 1130): ego et supra- 1105 naturaliter 1106 dicta uxor mea -en filium nostrum adhuc in cunabulis B) dépendant dont la condition juridique est déterminée consistentem... obtulimus Deo et B. Martino. (spéc.) par la naissance: CARTUL. Grat. S. Marie 5 p. 26 en parlant de la filiation directe par opposition à une (Arch. hist. Saintonge et Aunis 11, 1883) a. 1192: pre- filiation spirituelle ou à une adoption: TRAit Frising. 380 dictum mareschium... possidendum et coiendum cum (a. 817): quod... non habuerunt -cm heredem, ele- 5 -i eiusdem mareschii competenti (cf. sens I F 3). gerunt sibi spiritales heredes. Su,BIA Trec. p. 156,6: Cl héritier naturel: SUMMA Trec. p. 156,6: nunc de permissum est parentibus totam suam substantiam in -ium successione. Permissum est parentibus totam suam liberos -es in testamento relinquere. PETIt. LOMB. substantiam in liberos -es in testamento relinquere (cf. sent. III 10,2 p. 595: Christum non esse adoptivum sens 1G I). filium aliquo modo, sed tantum -en, quia natura 10 D) frère naturel: ADREVALD. mirac. Bened. 16 p. 39: filius est, non adoptionis gratia. ROLAND. BANIIMNEL. pins princeps... Remigium Rotomagensem episcopum, stroma 39,3 pr. p. 546: utrum spirituaies fuji vel -cm suum, ad perficiendam Carlomanni fratrumque adoptivi -ibus copulari possint. (par analogie) en par- petitionem... dirigit (cf. sens I G 2). lant d'un mariage légitime: AIM0IN. FLOR. mirac. Be- III) subst. n. pI.: A) les choses de la nature: Orro ned. II 1 p. 127: destitutum proprio herede Fran- 15 FRIS. gesta I 5 p. 17 quod ex intuitu -ium faciius cigene gentis principatum, utpote -is expers coniugii, consideratur. ib. 2,25 p. 129: quem usum in -ibus non dereliquit. 4) (parents) naturels: AGios epic. Hath. mathematicorum, sed phisicorum secuntur ailes. DOM. 715: preterea -en vestram quoque matrem / omnibus GUNDISS. process. mund. p. 2: unde dicitur, quod in excolite obsequiis. Pi-wsioL. XXV p. 46: pulli per- -ibus rationaliter, in mathematicis disciplinaliter, in dicis, obi vocem matris sue audierint, que ova genera- 20 theologicis intelligentialiter versari oportet. id . div. vit, statini evolant et conferunt se ad suos parentes -es. philos. prol. p. 10.11: bec -ia sunt quantum ad mate- J-I) qui u rapport à l'union physique: COD. Udalr. 34 riam ex qua sunt, artificialia veto quantum ad formam p. 65,17 (a. 1069): quia non posset ci tam -i quam per quam surit id quod sunt. ib. p. 10-17: -ia surit maritali coitus federe copulari. ANDR. CAPELL. I 2 que motu nature visibiliter operantis de potencia ad p. 7: due namque sexus eiusdem persone nullatenus 25 actum prodeunt, ut omnia animata... et inanimata. JOJi. apte videntur ad mutuas sibi vices reddendas amoris S4JusB. metal. I 16 p. 40: soient -ia, ut sic dixerim, vel eius -es actus exercendos. transferri nomma ad explendam indigentiam rationa- J) qui a rapport aux besoins naturels: LIBELL. Rich. hum, cum e contra transsumptio rationalium ad -ia hi (AA. SS. Ben. V p. 570): ipse Radulfus secessum -cm tan frequenti usu nequaquani versetur. petiit... et corn iam sedisset, dixit. 30 B) tout ce qui concerne la nature de l'homme (qualités K) naturel (pour qualifier les arts libéraux): Auitn. ou défauts): 1) dans le domaine physique: ABELARD. mus. p. 41: -is autem disciplina quatuor traditur gloss. peri erm. p. 372,6 et sq.: oculus est instrumentum artibus, id est arithmetica, geometrica, musica, astrono- videndi et auris audiendi, sed videre et audire -ia sunt, mia. ABSAL. serm. 46 col. 264A: -is ad artes liberales quare oculi et aures. 2) dans le domaine spirituel: pertinet, excepta grammatica et rhetorica -es sont eu, 35 GODEnt. S. VIcT. microcosm. 18 p. 45,28: cum alia quod -i quadam rerum connexione sibi cohereant. (spéc.) shit humani spiritus -ia a Deo creatore sibi data. 3) pé- pour qualifier la musique: RuGINo barrît. inst. 3: inveni- joratif: PAUL. DIAc. homil. temp. col. 1176,21: necesse untur veto in -i musica, id est in cantilena. HERM. est -ia sucre, cum virtutes loquuntur. AuGffNs. mus. p. 15,21: nemo... in grammatica... C) qualité innée: PETR. Picr. sent. II 20 p. 159: -ia vitium patitur; in musica veto, que est omnino -is... 40 dicuntur fila que homo habet a nativitate sua, unde vitia... etiam defendunt. etiam dicuntur -ia ut ratio, ingenium, memoria. L) gramm.: I) (syllabe) naturelle (par opposition à D) fait réel, vérité: TANcREDE Ordo Judiciarius III une syllabe commune): PAULIN. AQIJIL. carm. 130,3: 4,2 p.213: confessiones -ibus convenire debent. cum communiera pro -i syllaba inspexeris. 2) (pho- naturaliter adv. (PAPIÂ5: -r illud esse dicitur quicquid nétique) (son) naturel: Doc. Cisterc. 17 p. 45 (c. 1100): 45 agere, pati, nasci, aut durare seu existere sine difficul- semïvocales sunt septem: f, I, m, n, r, s, x, sic dicte tate aut affectione possit) 1) spontanément, sans inter- eu quod in proferendo medium sonum habeant a vention extérieure: EINH. Carol. 22 p. 27: delectabatur vocalibus que ab 'e' littera incipientes desinunt in se, etiam vaporibus aquarum -r calentium. Hr&nAN. epist. id est -en sonum absque tx', que ab 'i' incipit. 37 p. 473: quis quicquid -r subsistit, aut auctor et II) subst. m.: A) naturel, autochtone: Doc. PORT. 50 creator omnium est, tort ab eo condita a creatura. reg. J 25 p. 32 (a. 1111): index et alcaide sint vobis AGOBARD. Amalar. col. 345B: quod ex elementis -r ex -ibus Colimbrie. ORD. Va. hist. VII 2 t. III p. 271: subsistat. GUIBERT. Nov. vita 13 p. 11: quasi -r ingeni- archiepiscopum cum suffraganeis presulibus et comites tus me illico ad te recursus emollit. Orro FRIS. gesta Anglosque -es convocavit (cf. sens 1 F 2). 1,32: habet enfin puicherrimum, ut dixi, -r spectaculum. 1107 naturalitas - navalis 1108 BERNARD. serm. sup. cant. t. 11 47,1 p. 63: hortus, regarni Angiigenarum, qui -r Anglie prefuerant, muta- quidem, ut fioreat, hominum manu excolitur et aile, tione (acta. campus veto ex semetipso -r producit flores. ARCHIPOETA 6) (prosodie) par nature: Lupus epist. 1 5 p. 48: si 1,7,2: scinius ista potentialiter I magis (acta quant -r. in -r quoque longis communis syllaba valeat. Doc. 2) par nature, selon la nature propre: SMAR. reg. 5 Cisterc. 17 p- 42: quod est 'veto' simplex, habet -r 've' Bened. col. 7761): hominem qui -r erat factus bonus productam. decipiendo fecit ilium malum atque superbum. J0H. naturalitas, -lis f 1) nature: EPI5T. Worm. I 21 p. Scor. glos. Mail. Cap. 11 23 p. 20: stella Saturni -r pal- 42,8 (a. 1027-43): quod -s donat utrisque. lida est. PRUD. predest. col. 1363 B- c : qui prius dixeras 2) caractère naturel: Mus. Ench. p. 172: nec solum insitum cuique -r beatinidinis appetitum eamque moues ID diiudicare melos possumus ex propria -te sonorum. appetere. COMM. Boeth. phil. p. 125: desiderant hommes WOLBERO cant. pref. col. 1013A: -s est rerum ordina- vere beatitudinis -r sed nesciunt illud rationabiliter que- bi!iter conditarum spectabilis variatio. rere. REMIG. Boeth. p. 100: fecit Deus mundum nulia 3) obligation chie à la naissance: CARTUL. Richar. 24 coactus necessitate, sed propter solam bonitatem suam p. 27 (a. 1138): ipsi neque eorum progenies nobis seu -r insitam. Ooo CLUN. epit. Job col. 331 A: si sanc- 15 nostris posteritatibus ulium censum sive servicium pro titatem -r habuissent. ib. col. 446A: Judeos quos -r ipse homenischum vel per -tem non faciant. bonos condidit. ADEMAR. epist. col. 92 e : qua!iter beatus naturo 1. engendrer: SEQ. ined. 21,10,2a (XIs s.): Martialis est -r apostolus. PEn. TUDED. hist. 1114 p. 27: unam -ans David ex fructu seminis. nullus homo -r debet esse miles nisi Franci. RICHARD. tiatus, -i m. V. nascor. Div. gesta p. 436: puer promptu!us ut -r Francorum est. 20 natus, -us m. naissance UciuTro s.v. nascor: -us, -us, ABELARD. g!oss. ad categ. p. 227,37: ait ignem -r esse -ni, id est nativitas. à l'abt: 1) par la naissance, de calidum vel nivem albam, ira accipe '-r' quod ex natura naissance: ALAN. INs. pianct. nat. p. 507: huius statura rei definitum est sic esse, vel '-r' quod omnibus inest. -u dedignata pauperiem humane stature irregulariter PETR. LOMB. sent. II 37,1 p. 505: sicut anima -r habet evadebat. 2) par le rang social: WALTH. Spifi. Christoph. inteliectum et ingenium et voluntatem et huius modi. 25 II mol.: tuque, gravis censu ta!i, Seklingia, -u. CARTUL. PHYSFOLOG. XXVII p. 48: est enim hoc anima -r obli- Mai. Mon. Dun. 116 p. 110 (a. 1050-60): -u inferior, viosum. astu superior. MAI-M. VINDOC. Milo il P. 168: est -u 3) théoL: a) en parlant de Dieu selon la nature (par tennis et te. S. STEPH. decr. 116: ut pax firma... maneat, opposition à personaliter): AGOBARD. Fel. Urg. col. 47B: tant inter majores -u quant inter minores. 3) par l'âge: in uno Domino duanim naturarum coniunctionem -r ac 30 Rnm. Ansc. 27 p. 58: qui erat senior -u. FRECULPH. substantialiter factura crederet. HINcM. REM. trin. col. chron. col. 1114 A : Archelaus, -u maximum Antipatri 576: non personaliter trina, sed -r et essentialiter una fratrem. WIDUK. 1,26: congregatis principibus et -u pax, una lux est. GODESC. SAX. con!. coi. 358 B : esse maioribus. GUILL. PICT. gest. p. 26,13: nunc regnis dicitur apud te Dominum nostrum -r quidem unum, sed dominatur annos -u circiter quadraginta quinque. major simul etiam personaliter trinum. RATRAMN. Grec, col. 35 -u (adulte): FULCH. hist. Hier. II 31 p. 494: maiores 29€A: quia unus -r Spiritus est Patris et FUji. b) en par- etiam -u... non comederunt. 4)par l'origine: WÀLAI-IFR. lant de la charité: Goi»sc. SAX. trinit. p. 98,23: sed Blaithm. 13: terra Alemannica -u. una est -r et trina personaliter caritas sicut credunt et nava, -e f [cf esp. nava] terre en friche: CARTUL. confitentur catholici. c) en parlant de l'Eucharistie Onia I 13 p. 32 (a. 1011): ut nullus homo ausus sit (réellement): DURAND. corp. dom. col. 1377': ut di- 40 plantare aut aliquid laborare in ipsa -a que est inter cant... et sic quodammodo corpus Christi et sanguinem Onia et Tamayo. CARTA a. 1052 (BRAH 26 p. 257): verum, non -r sed figuraliter esse. GUrIMUND. corp. deinde ad -as en Suso usque ad summum vallem de Christ, col. 14760: est autem Christus -r, id est, sub- Fanae Ferrero. CARTUL. cath. Burgens. 67 p. 131 stantia!iter in nobis. (XII s.): unam terram entrante de la -a de Fradres. 4) de manière naturelle: a) abs.: BRUNO Cwriius. 45 Doc. S. Fac. 367 (a. 1138): in ilias -as de Quintanela. epist. col. 24A: Plato enim et quidam philosophi -r navalis, -e forme navallis: ANNAL. Sith. p. 36. I) adj.: cognoverunt esse unum Creatorem omnium, b) par A) de bateau: VrrA S. MagI. p. 229: -is instrumenti iuva- opposition à supernaturaliter: HILDUIN. transi. Dion. p. mine. LAME. Turr. 1-lerib. 1,8 p. 746,47: ad modum -is 23,1: que est thearchica -r et supernaturaliter sunt mali. ODo DI0GIL. 4 p. 44: ad formant veli -is. ROGER. existencia. JOH. SCOT. ier. Dion. III 4 p. 260: illa per- 50 SALERN. cirurg. p. 160: picis -is libram semis. GuRL. f iciens gratia et Deo data virtute, que thearchie -r et Tya. hist. rer. transm. XVII 24 p. 800: ex reliqua autem supernaturaliter unita sunt. lignorum -ium materia. 5) naturellement, du fait de la naissance: ORD. VIT. B) fait de bateaux (pons navalis, pont de bateaux): hist. IV 16 t. II p. 281: barbaris... supervenientibus, ANNAL. Einh. p. 93: pontem -eut, quo in Danubio ad 1109 navaIlis - Inaubol 1110 id bellum uteretur, edificavit. POETA Sno 3,141: insta- coniectis atque teloneis -ibus ceterisque omnibus telo- bat princeps -cm condere pontem. Guwt. TYR. hist. neis (cf. Dut. Heur. IV 236). CARTUL. Rhen. med. I rer. transm. IV 18 p. 183: a ponte lapideo usque ad 469 P. 528 (a. 1130): -e theloneum, quod... de navium -em pontem nostros insectantes. suarum transvectione ante castellum... persolvere de- C) naval, de bateaux: 1) en parlant d'une expédition beret. ou d'une force militaire; CHRON. Moissiac. p. 284,14: II) subst. n.; A) port: UGUTIO s.v. no: hoc navale, cuin hoste -e Andegavis civitate venit. ib. p. 299,10: locus ubi naves stant, scilicet portus. B) chantier de -is hostis per Danubium. VU-A Liutg. 111,25: -i classe construction navale; HRABAN. uniy. XIII 16 col. 372: illuc advecti. RICHER. I p. 182: -ibus copiis. ODO -ia sunt loca ubi raves fabricantur; hec et textrinum DIoCIL. 2p. 32: -i apparatu et pedestri exercitu. CHRON. 'o vocantur. C) navire; GUILL. Prcrr. gesta II Il p- 172: reg. a. 1164 p. 115,17: tantus equestris ac pedestris, dum custodiam naviutu viseret dux, indicatum est forte insuper ac -is occurrit exercinis. GULLL. TYR. hist. rer. spatianti prope -ia. BALDER. Alber. 26 p. 257,26: secum transm. XI 13 p. 476: -is ille exercitus. 2) en parlant in sua ducens -i camenata. CARTOL. archiep. Magd. 410 d'un combat naval; FRECULPH. col. 1075A: -i prelio p. 540 (a. 1185): ligna ad -ia et ad edificia erigenda. congressus (cf. ARNULF. AUREL. glos. Lucan. V 109). 15 LiculuNus 6,488: queque diu tute -ia sedis, f nauta ANNAL. Xant. a. 856: -i evectu Christianos invaserunt. ratera dubias pelagi deducit in undas. CHR0N. Reinh. THANOM. Eernw. 7 p. 760: cum... -i evectione per omnem a. 1190 p- 545,33: paratisque -ibus... Tyri partes trans- Saxoniam... se infunderent. RICHER. II p. 272: ut fretando applicuit. fluviali superficie vecti, castrum -i pugna acriter urge- navaliter [navalis] avec des bateaux; ANA5T. chron. rent. ADAM BREM. P. 91, 14: bella -ia. LEGE5 Heur. I 20 p. 217,11: cum eo -r pugnat. Joi-i. NEAP. Ath. p- 446,37: 10,1 p. 556: in hello campali vol -j. 3) en parlant de exienint super eos -r. piraterie; WIDUK. 1,40: Danos, qui -i latrocinio Fre- navallis, -e y. navalis. sones incursabant. navarcus, -1 ni. forme navarchus: PAnA5. patron D) ayant autorité sur la flotte; DIPL. Otton. III 339 d'un navire (PAnas: -us, ravis magister. Uourio s.r. p. 768,38 (a. 999): Gregorio... prefecto -j. 25 no: hic -us, princeps navis): EBERW. Symeon. Il: ipsi E) exécuté en bateau, par bateau; 1) en parlant de quoque -o primum caput amputant. voyage ou de trafic; ANNAL. Bertin. (éd. Waitz) p. 5: navarin, -cf [napus; cf ital. napo] champ de navets: una -i itinere Mogantiani venerunt. NICOL. I epist. P. CARTA a. 916 (I. Affo, Storia della città di Parma 603,1 (a. 867): iter -e satis difficile. POETA SAxo 2,489: [Parma, 1793] p. 402): coherentias de terra Placentine iter Moinum -e per amnem. GESTA Norm. p. 535: per 30 Sancte Marie... a Ragazola usque ad -am et arborem mare -e iter, atque pedestre et equestre agentes. DLPL. iuratam. Otton. II 209 (a. 979): quod... in fluvio... a ripa ad navata, -c f [ravis] navée, charge d'un bateau; ripam... -is cursus transmeatum vetaret. FULcH. hist. CARTUL. Matisc. p. 286 (X0XI6 s.): in Natale Domini, Hier. III 15 p. 657: viatico -i. 2) en parlant d'une acti- -am imam ex lignis et tabulam et tripodes. CARTA C. vité; Jon. VIII epist. 79 p. 75,22: ut a Traiecto usque 35 1155-60 (Stenton, Danelaw Charters p. 173): unam Centumcellas nobis -i labore indesinenter auxilium fer- -am lignorum. ACTA Phil. Aug. I 206 p. 250 (a. 1187): rent. DIPL. Cent. II 248 (a. 1037): ad -e negotium exer- de unaquaque -a vini. ROTUL. pip. 5 Rich. I p. 165 cendum in gratte, vino et sale. Grx.o hist. Hier. II 71: (a. 1193): pro III -is lapidum que fuerunt misse... ad portum sancti Simeonis adibant, / qui -e forum dabat petrarias. Rotai.. scacc. Norm. II p. 33 a (a. 1198): omni merce decorum. 40 pro 4 -j5 maremiorum faciendis in foresta de Bonavilla F) qui sert à la navigation; 1) en parlant d'un port; et pro eisdem portandis a Bonavilla apud Cadomum CAicrut. S. Vict. Mass. II p. 143 (a. 1041): in porto per mare ad muas regis faciendas. -i de supradicto fluvio. CARraI.. civ. Spir. 11 p. 11 (a. navaticum, -i n. [navis] taxe perçue sur les navires; 1084): usque ad -cm portum et in ipso -i portu liberam Dn'L. Ludov. Pii a. 814 (Hist. Langued. II pr. 28 (XX) potestatem commutandi aurum et argentiim. CARTIJL. 45 col. 90): neque pontaticuni, neque portaticum, neque Wirt. VI app. 9 p. 437 (a. 1103): in quo loco habemus -non exigere. DIPL. Caroli II, II p. 346,28 (a. 875): portum -em, id est var, qui persolvit octo solides Wirtz- neque in mari aut Rhodano seu Sagonna aut Don... burgensis monete. y. navigalis. 2) en parlant d'un fleuve requirere audeat aut presumat aut -non, aut cespitati- (navigable); VrrA Aldeg. (Analectes pour servir à l'hi- cum, aut salutaticum, aut pontaticum (cf. Dia. Caroli stoire ecclésiastique de la Belgique II p. 38): -is fluminis. 50 III p. 184 ta. 9151. DIPL. Ludov. IV 16 p. 42 [a. 941]. CARTUL. Echt. 203 p. 334,16 (a. 1131): -cm viam in DIPL. Phil. T 14 p. 44 [a. 1060-61]). y. nautaticum. alveo supradicti fluminis XXIIII pedum latitudinis. (naubo 1. faute pour cube? passer la nuit; Pn-rx. G) qui pèse sur la navigation (en parlant d'une taxe); DAML&N. de sacramentis per improbos administratis IV DIPL. Heur. HI 287 p. 390,33 (a. 1052): de fredis (PL 145 col. 530c): catulus itaque, cuius erat officium 1111 naucella-naucupletio 1112 extraneos peliere, nequaquam, contemptis illis, aggredia- -us dominas navis est appeliatus. Uoirrro S.V. tur domesticos iacerare, ne qui quietus poterat dot- no: hic -us... qui habet navem in sorte vel potestate, mire sub tecto, exelusus foribus compellatur -are sub scilicet dominus navis quia navis sit in sorte eius. PETR. die]. COME5TOR hist. schol. col. I712B: -us enim dicitur, in naucella, -e f [navis] nacelle, petite barque: EADM. 5 cuius sortem cedit dominium navis. Cieros enim sors hist. I p. 4: Alfegus -e iniectus ad Grenewic vehitur. dicitur. ALEX. NEcIC. utens. P. 115: -us (glosé magister CHRON. de Bello p. 44: inter fluctuum multimodos -am vel clericus navis): MatAc. Genes. Hier. 2 p. 170,43: strenue gubernabat scopuios. mercibus... cuidam -o datis, atque in navi se... compo- nauci, gén. de prix, indéci. à valeur d'adjectif I) (au nens. ODo GLAN. transi. Mauri p. 178: -us cuiusdam ratis propre) ce qui est inutilisable dans la noix (écale, coquille, 'o ex his que mercibus inservientes... per Ligerim ascendere zeste): AYNARD. gloss. p. 621: -i est purgamentum salent. Joit. AMALF. mirac. 24,31: vocavit ad se -um nucis. PAnAS: -i, putamen nucis (cf. Priscian. Inst. VI suum. Doc. comm. Ven. 12 p. Il (a. 1072): in navi 12 GL II 204,11). UGurlo s.v. noceo: a flux hoc -i, ubi fuit -us Leo Aurifice. LE0 MARS. chron. Cas. II 84 indeclinabile, id est putamen nucis vel cortex exterior p. 685,41: navis... cum -o et universis nauticis suis. vel quod est in medio nigrum quando nux desiccatur '5 C4nJt, armai. Januens. p. 13 (éd. Belgrano): preter vel illud in quo nucleus involvitur. honorem consulum et -iorum et meliorum virorum. II) au figuré: A) sans valeur (R&r'ias: -j... pro nihilo ALEX. NECK. utens. p. 115: habeat autem -us transtrun,, ponitur generis munis. Ucuno s.v. noceo: -j... quod quod est sedes nautarum, a transverso ductum. RICHARD. quidem nihil valet et ponitur pro nihil): 1) (phys.) qui LaND. Le. dial. Scacc. I, VI. K. p. 39: -i, custodis n'est capable de rien: FROUM. carm. 19,33: non labor 20 scilicet navis regie. est hune perdendi, quia corpore -i. 2) (moral.) qui ne 2) pilote d'un navire: a) au propre: HERIc. mirac. vaut rien: AMALAR. off. epist. VI I (éd. Hanssens II Germ. p. 163: -o, faciem elementorum diigentius explo- p. 393,11): -i duxi talem percontationem. FR0uM. carm. ranti. VITA MagI. p. 229: -i totiusque navalis instru- 11,23: sub falsi pastoris nomine -i. ib. 19,22: -i Frou- menti iuvamine destitutam. OSBERN. lib. mirac. p. 130: mundus tarnen est vester quoque servus. AMARC. serm. 25 quasi si quis -um vel aurigam laudari audierit. FULcH. 11 305: -i tua verba videntur. hist. Hier. III 58 p. 810: ad temptandam abyssi pro- B) inutile: GALAND. REGN. pros'. 56 p. 60: est qui funditatem dimiserunt -i bolidem. MIRAc. Hugon. Enz. mavuit esse... -i (id est inutilis) quam heros. p. 102: intrans navim, absque -o vel remige, impuiit naucifacio 3. [nauci et facio] considérer comme sans scapham in undas. HERIB. Bas. Thom. col. 1184: quasi valeur: UcurIo s.v. noceo: naucipendo... et -o, id est 30 absque -o et remigio Remis venit sic. GUILL. CAS. II parurn aut nihil appreciari. 1472 p. 142 (a. 1192): promittit... ire in nave eius... naucipendo 3. [nauci et pendo] considérer comme sans pro -io et pro magistro et pro faciendo omnia servitia valeur, mépriser (UGuno s. V. noceo: -o, -is, et nauci- in nave. facio, id est paruin aut nihil appreciari): RATHER. epist. b) au figuré: VMs. Petri et Pauli 355,3: -us industrius 3,2,1: -ens quid mendax Grecia referat. GIRALD. expug. 35 in sapientia spirituali. W^ns. SPIR. Christoph. 116,262: p. 207: qualiter -endo nunc in nauseam nares con- quia trans magnum Christo duce navimus equor, f trahit, ... nunc libellum proiiciendo contemnit. ipsius in laudem -i iunge cohortem. HENR. AUGUST. naucitas, -tis f [nauci] insignifiance: FROUM. epist. pianct. 770: mens sedet in fronte -us remige lingue / 93: propter vilitatem -tis mec. que scaphain carnis mundi regat huius in undis. GUIBERT. naucium, -in. ong, et sens inc?: CARTA a. 1132 (J. M. 40 Nov. trop. V orat. ter. col. 488: solum Deum remigem Lacarra, Documentos para el estudio de la reconquista et -um habuerim. del Valle de! Ebro no 75): illo -o de Azohor qui 3) amiral, commandant d'une flotte: PAPL&S: -us ipse nobis advenit de donationes de nostro tex. primarius navigator omnis exercitus navahs consortii. naucleria, -e f [nauclerus] activité du patron ou du 4) batelier, marinier: An1oIN. FLOR. mirac. Bened. I pilote d'un bateau: Guai. CAS. 111225 p. 47 (a. 1191): 45 18 p. 122: nullius -i opem ... valuit reperire. KALMAN dat... suum galeotum ad armare in Ispaniam... et debet kir. oki. p. 34 (a. 1109): naulum portus ctum septem habere... quartum quinti unius boni pro -a. -is monasterii. nauclerius, -i m. y. nauclerus. naucum, -i n. [navic(ul)a] petit vase à encens: GLRALD. nauclerus, -i m. formes: naclerus: Doc. comm. Ven. gemma p. 294: qui ecciesie... manutergia, pelves et -a 21 p. 24 (a. 1095). nauclerius: UGuiTo s'y, no. LE0 50 asportant. cf. navicula (2). M,&its. chron. Cas. III 21 p. 713,27. CAFAR. annal. nancupletio, -nis f [navis et pleo] territoire (habituel- Januens. p. 13 et 14 (éd. Beigrano). Doc. comm. Ven. 287 lement trois 'hundreds') chargé de fournir l'équipage d'un p. 282 (a. 1178). GuILL CAS. 111472 p. 142 (a. 1192). navire de guerre: CARnJL. Sax. III 1135 p. 380 (a. 1) patron d'un navire (HRABAN. univ. XX, XXXIX col. 964,12es. d'après Liebermann 11 638 col. 2): quatenus 1113 nauda – naufragium 1114 posset ipse.;. unam -nem, quod anglice 'scypfylleô di- Otton. 11 300 p. 354,4 (a. 983): hominibus -um pacienti- citur, per se habere;... ut... de istis tribus centurialibus bus. THIETM. 7,76: quatuor naves Venetorum .. -uni Id est hundredis... constituant unam -nem, quod anglice sont... perpesse. EPIST. Ratisb. 5 p. 284,9: in -o positus dicitur scypfylleô olke scypsocne in loco queni... Ospal- lignum, non plumbum apprehendere debeo. Doc. deslap deinceps appellari placuit ubi querelarum causae 5 connu. Yen. 35 p. 37 (a. 1112): -um feci in ipso Armiro. secundum morem patriae [et] legum jura jure discernan- b) emplois métaphoriques: RUOTO. COL. 30: ut estuo- tur (cf. Stenton, Anglo-Saxon England p. 425). sum mundi huius -uni in Dei sola misericordia... eva- nauda, -e f. [celtique nauda] formes: nauva: CARTUL. sisset. CARTUL. S. German. Prat. 1 44 p. 73 (a. 976- Bean. 106 p. 60 (a. 1083-98). ib. p. 89 (a. 1098-1109). 989): inter f luctus lutins vite mortalis periculosaque -a. nauves: CkrcruL. Bean. 532 p. 224 (a. 1083-98). nauza: 10 LAMa. HERsF. Luli. 2 p. 309,12: plereque thorum CARTUL. S. Saturn. Tolos. p. 272 (a. 1153); ib. p. 499 coniugalem experte, secundam post virginitatis -um (MIe s.); ib. p. 22 (s.d.). noda: Foiu.i. Ratisb. p. 464,24 tabulam, viduitatem amplectebantur. PETR. DAMIAN. axe s.). C.kRru1 Keinperl. p. 257,7-8 (ante 1009). epist. VII 3 col. 440D: -um castitatis. Ivo epist. I p. 100 1) noue, prairie marécageuse: Foio.4. Ratisb. p. 464,24 (a. 1093-94): navi periclitantis ecclesie, etiam perte -um (IXe s.): ipso manso quem coniacet in illa villa, super 15 patientis. ANDR. CAPRLL. 16 c p. 57: mortis subite -um. fila noda seu illa vinea, ad ipso manso pertinente. 2) destruction, ruine: SYNOD. Vermer. a. 853 (Capit. DIPL. Otton. J 289 p. 405,21 (a. 965): in Bevrone -am reg. Franc. II p. 422,: ad -umrerum et facultatum que dicitur sancti Mansueti. CJu'uL. S. Satum. Tolos. ecclesiasticarum pertinere. Baurqo QUERF. Adaib. (rec. p. 146 (a. 1050): dono terras de -a usque in Tarnum. A) 10: motta mala surrexere, maxima ubique et miser- ib. p. 50 (s.d.): de Ulmetelle descendit -a in Colreddum. 20 rima -a emersenint. CARTUL. Tarvan. 31 p. 26 (a. 1156): CARTUL. Beau. 106 p. 60 (a. 1083-98): donum quod duplex suscipiens -um, fere dissipata et in nichilum fecit... de silva que cognominatur Cantiiacensis... sed redacta est civitas. mundi naufragium sive naufragia, in vita sua retinuit unam nauvam ad secandum. CARTUL. expression péjorative signifiant la traversée pleine de S. Satura. Tolos. app. 22 p. 499 (Xll s.): guerpivit... périls que nous faisons dans ce bas-monde, par opposition nauza mediana extra unum locum. 25 au port qui en est l'aboutissement, c.à.d. le ciel: MWAc. 2) ruisseau intermittent en terrain marécageux: CAR- Pin. 5: ego mundi -a semper exhorrens elegi abiectus TUL. Keinperl. p. 257,7-8 (ante 1009): relinquens ilium esse in domo Dei. Dia. Henr. V (St. 3012 - Mon. in dextro ad capot duaruin nodarum, tunc relinquens Bôica X 3) p. 442 (a. 1107): matre sua et fratnibus nodam que vadit ad puteum, tenens nodam unam cern feliciter ex mundi huius -o translatis. in naufragium f ossa. y. noa et nodula. 30 ponere sive mittere, détruire, dissiper: Con. trad. mon. naveghatorius, -a, -um [navigo 1.] navigable: CARTA Lune!. 48 p. 28 (a. 809): ipsas tes aliubi vendere nec a. 1170 (Savioli, Annali bolognesi 11,11 p. 32): fossa -a. condonare nec alienare nec in ullum -um ponere. 1. navellum, -i n. [forme dissimilée de labellurn; cf TRAD. Frising. 345 (a. 815): rem nec vendere.....nec milanais, lombard 'navel'] tombeau: ANNAL. Cremon. concambiare nec in nullum -um ponere (cf. ib. 472). a. 1180 (MGH, SS. XVJJI) p. 802,12: apud ecclesiam 35 MON. duc. Car. 6,14 (a. 822): hoc in beneficiarii usu maiorem in -o lapideo fuit sepultus (ib. a. 1194 p. habitandum accepi, ut in nullum -um ponere licentiam 803,38, on lit: in lavello lapideo). non habeam. CARTUL. Stabul. I p. 72,25 (a. 825): ipsas 2. navellum, -i n. [napus; cf fr. naveau 'navet'] tes licentiam non habeamus in ullo -o ponere. CAItTUL. revenu de champs de navets: ACTA Ludov. VI a. 1119 S. Julian. Brivat. p. 51 (a. 869): ut nec alienandi, nec (Ordonnances des rois de Rance VII p. 445): arnodo 40 vendendi, nec in u!lo -o ponendi habeat potestatem. maioritatem terre habeat Vaidricus et eius heres cum TRAD. Wizenb. p. 125: non in -um ponant, aut aliunde. milis et -is. CARTUL. Blandin. I p. 17 (a. 829): ut ipsas tes... nec naufragiosus, -a, -uni [naufragium et naufragosus] alienanis, nec concambiaris, nec in ulio -o mittere 1) dangereux, qui provoque des naufrages: km'. Tuir. licentiam non habeas. spir. 7,7 col. 1761 B: flumen -uni. 2) naufragé: CURON. 45 3) bris, droit d'épaves, droit de naufrage: DIPL. Odon. Reinh. a. 1190 p. 547, 11: licet -i et sernicincti ad 24 p. 112,7 (a. 890): concedimus medietatem sauna- littora Venecie cuva mulla difficultate... principis ossa rum, telonei, portatici, et rafice atque paschuanii, detulerunt. y. naufragosus. seu classis -orum. BULLA Steph. II a. 896 (ib. V naufragium, -i n. 1) naufrage: a) au propre (Ucurlo pr. 15 col. 89): concedimus medietatem sylvarum et s.v. no: hoc -um, navis fractio quod et naufrarium 50 telonei seu rafice atque -i. Dn'L. Caroli III p. 46 dicitur): THEODULF. cana. XLI 39 p. 533: -o loue. (a. 899): concedimus preterea medietatem salinarum, VrrA Rimb, 16: sepe... -um pertulit. Dn't. Otton. I telonei, portatici et rafice sive -i. CARTUL. Magalon. 20 413 p. 564,36 (a. 972): si... aliquarn aut furto aut p. 31 (a. 1099): Melgoriensis comes, propter -um et incendio aut -o aut quolibet eventu amiserit. Dia. albergas quas per vivo in Vilanova et alibi... accipiebat. 1115 naufragius-naufragus 1116 CARTTJL. S. Vict. Mass. II p. 151 (a. 1103): omnium sit. b) en parlant de choses abstraites: RAnIER. Ursm. ad eam mari et terra pertinentibus, videlicet in ecclesiis, col. 345 B : curavimus ea eiusdem opens solummodo villis,... in portu ac -is. CARrUL. Mont. Pessul. p. 157 corrigere vitia, quibus aut in sensu lectoris -are poterat (a. 1149): solvisse et desamparasse Deo... omne -um intellectus. GUILL. MALM. gesta reg. II p. 251: si videat et quicquid occasione -i exigebatur et capi solebat, in -ari innocentiam. spéc. au sens fort (fig.), s'abîmer: toto Melgoriensi et Sustancionensi comitatu, tam in SEQ. ined. 245,281,4: ne me sinas -i in peccatis. terra quam in aqua. CARTA C. 1182 (Rosenzweig, Car- 3) anéantir, gâter: FOLC. gesta Bert, (éd. Guérard) tulaire du Morbihan 231 p. 187): cum prefatus abbas, p. 66: nec vendere, nec commutare, nec -are pontificium de more principis, -um suum in terra sua jure heredi- non habeam. ib. p. 115: ipsasque res... nec dare, nec tario semper habuerit et habere deberet. LECEs Henr. la vendere, nec in nullo -are potestatem habeamus. CARTA I 10,1 p. 556: hec sunt jura, que rex Anglie solus et e. 900 (Duvivier, Actes et doc. anc. concernant la Bel- super omnes hommes habet in terra sua... thesaurus gique I p. 5): quiddam ex bus licentia nobis vendendi inventus, -um, maris [la]ga[nlum, violentus concubitus. non fiat nec commutandi nec minuendi nec -andi, sed CARTA a. 1198 (Monast. Angl. V p. 673): concessi augmentandi et meliorandi. eciam eisdem ut uti et gaudere possint -o in omnibus 15 4) subir un dommage corporel: HINcM. REM. annal. terris suis et litoribus meliori modo quo in terris meis Bertin. p. 488,5: de quodam solario vetustate confecto ego utor, videlicet quecumque bona sen res per sub- sub lignis fractis cum quibusdam suorum cecidit, et mersionem aut fractionem, seu per aliud infortunium aliquantulum -atus, in brevi convaluit. Doc. Port, reg. I ad terras suis seu ad litora terris suis coniuncta de 289 p. 372 (a. 1166): et homme qui se nafragaret suo mari evenerint, ipsa bona totaliter et integre sint ipsorum 20 adestrado quamvis habeat alium sedeat excusato usque monachorum: similiter si naves aut scaphe aut bona ad capud anni. ipsoruni monachorum infra dominium meum per pro- naufragosus, -a, -um I) dangereux, qui provoque des cellam maris aut -um aut per aliud infortunium fracta naufrages: a) ait MON. Phil. p. 11 (IX s.): -i aut submersa fuerint, ipsa vasa et bona sint ipsorum licet pelagi periculis. Acrus pont. Cenom. p. 407 (XI° mon ach orum. 25 s.): mari -o (cf. Cou. Udalr. 219). Ivo epist. I p. 72 4) dépouilles d'un navire naufragé: CARruL. S. Joh. (a. 1092): -a tempestas. b) emplois métaphoriques: Orbist. 4 p. 9 (a. 1182): si hommes dictorum monacho- FLODOARD. hist. p. 518,35: in hoc -o seculi mari. EBO mm secum actulerint de -o navium in mare mersarum BM.SB. Ott. 1,19 p. 606,30 J.: -is mundi abreptum fluc- in quibus habere debeam aliquid iuris et dominii, totum tibus. c) au figuré: AMALAR. antiph. 36,1 (éd. 1-lanssens illud ius et dominium donc, monachis. 30 III p. 73,29): quod asperum videtur et -um in diebus naufragius, -i m. [naufragium] droit de naufrage: abstinentie, Dominus faciat illud tranquillum et por- Lui. feud. maior p. 218 (a. 1108): et ego Raimundus tabile atque serenum. cornes dono... per illut supradictum mobile ipsas Ieddas 2) dangereux, où l'on peut subir un naufrage: Timon. et quintas de Tamarit per mare et per terram et -os Hnts. loc. sanct. 51 p. 112: cum portu propter australis de caput Hebre usque ad honorem qui fuit de Arnallo 35 venti flatum -o. Mironis. 3) qui risque un naufrage: Ivo epist. I p. 20 (a. 1091): naufrago sive naufragor 1. formes: nafrago: Doc. ad regendam tam ponderosam tamque -am navem. y. Port. Reg. 1289 p. 372 (a. 1166). naufragiosus. 1) faire naufrage: a) au propre (UciuTlo s.v. no: -or, naufragose [naufragosus] dangereusement, en provo- -ans, id est periclitari, fractionem navis pati): BERTIIOLD. 40 quant des naufrages: Run. fluo. gesta Trud. IX 9 p. CONST. annal. a. 1073 p. 275: XIII kal. martii -antes 283,27: quos fiatus supradixi mare nostrum tam -e agi- migraverunt ad Dominum. ADAM FYN. Hugon. II, VIII tasse. p. 80: contigit. . . regem... nimia suborta tempestate perte naufragus, -a, -um I) adj.: A) qui subit un naufrage: -an. ROB. Toiuo. chron. t. T (a. 1120) p. 159: multi pro- 1) au propre (Uoisnio s.v. no: -us, -a, -ma, periclitatus, ceres... -ati surit. b) au figuré: GALAND. REON. prov. 154 45 qui patitur naufragiun): THEODIJLF. citrin. XXVIII 821 p. 94: hodie... duces errant, gubernatores -ant. c) emploi p. 514: -us est nullus, nisi sulcet puppibus undas. ALAN. métaphorique: Ivo epist. I p. 158 (a. 1094-95): ut pusil- INS. Anticlaud. IX 420 p. 197: ne tutus in undis / -us lanimitatem meam in alto remigantem et perte aliquando in terra pereat. 2) au figuré: METELL. Quir. 72,35: illlas -antern. VINc. KADL. chron. p. 3: post... enata laborum protinus abiurans non scandala sanat, / non adeo lesi naufragia rursus in eisdem... Sirtibus -an. 50 sensus tune -a tranat. 2) sens passif ou pronominal (être perdu, se perdre): B) qui provoque une immersion: WALTR. Spra. Chris- a) en parlant de choses matérielles: CAPIT. reg. Franc. toph. II 5,221: cum iam per tumidos volitant commercia I p. 83,36 (n. 800): ipsum vinum in bona mittant vascula f luctus, / que iactura gravis summersit -a saxis. Y. navi- et diligenter previdere faciant, quod nullo modo -atum fragus. 1117 navicarium - navicularius 1118 II) subst. m., naufragé: ACTA Pont. Rom. bed. II videatur. ACTA pont. Rom. Gall. 193 p. 283 (a. 1164): 238 p. 197 (a. 1110): quicumque res -orum diripiunt... -a sancti Petri tanto tempore Iaborante non est mirum ab ecclesie liminibus exciudantur. E prsr. Fiscamn. p. 30 nos ipsius instrumenta quantulascumque... procellas et éd. Lapone (c. 1100): -us ad portum. ARNULF. AUREL. illesiones sentire. Con. Arp. Cont. VI p. 102 (e. a. 1161): glos. Lucan. Tif 690: -i natantes. 5 dum -a Petri fluctibus persecutionum quatiebatur. e) au navicarium, -i n. [navis] libre passage sur un navire, figuré: PAUL. DIAC. homil. temp. col. 1198': quotquot libre chargement d'un navire: C0D. Bar. 6,10 p. 21,56 in fidei -a corn Domino navigatis. JOH. AMALF. mirac. (a. 1200): ipso Leo enticet inde tria miiaria olei de 1,10: me ad transmeandum non posse sufficere cum quo oleo predicto Geromano darent -um michi per tam parva scientie -u. 10H. FISCAMN. deplor. quiet. p. personam meam miliaria duo et de alio debeo dure ci 10 54,74: fortunatus ego nimiumque beatus si -a mentis nauluni perperos quattuor. mec Genesar istud lacum... numquam intrasset. y. navi- navicla, -e f [navis] barque: CARTA a. 1155-72 cia et naviscella. (Brit. Borough Charters 1042-1216 p. 233): debent 2) navette, petit vase à encens: PrrR. DIAC. chron. habere portum et theloneum. . - et -am (navietam éd.) Cas. III 58 p. 743,22: donavit ci dux 600 bizantios et ad transfretandum. y. navicula. 15 5 pallia et unam -am auream. HIST. pont. com. Engol. naviclera, -e f [navis] navette (instrument du tisse- p. 37,35: hec tramera contulit... -am de argento. rand): ALEX. NECIC. utens. p. 107: trama autem bene CARTUL. Rames. 11 274 (c. 1160): duo turribula argentea ficio -e (glosé navette) transeuntis transmissa opus con- et deaurata; f... unam -am argenteam. RoTuL. Pip. 17 solidet. y. navicula (5). Heur. II p- 147 (a. 1171): et pro 1-a argenti et I pixide ad navicula, -e f 1) petite barque, nacelle: a) au propre 20 capellam regis. THEOPH. sched. 1116 p. 119: scutellas quo- (AELFR. angl. sax. vocabul. append. p. 56: nomma que fictiles et -as faciunt aliaque vasa fictilia. y. naucum. navium et instrumenta earum... -a, scippincel. ALEX. 3) ex-voto en forme de barque: MIRAC. Bernw. 9: NECK. utens. p. 113: navium diversitates hiis versibus domum reversi duos ex comitibus suis... cum -a cerea comprehenduntur, navis, -a, linterque, cheloxque, che- ad tumbam beati vin.., pro gratiarum actione trans- lindra): VirA Audomari p. 757,20: parvam -am cemens 25 miserunt mercatores. in litore stantem, qua soliti fuerant hommes parvum 4) en architecture: a) nef latérale d'une église: trin. transcendere flumen. 14RAs&l. univ. XI, VII col. 3I5D: S. Jacobi IX 2 p. 88: prima navis principalis est a Dominum ascendere discipulos suos in -am. Lui'us portali occidentali, usque ad medios pilares, quatuor epist. II p. 134 (a. 858): largiammi ...viginti arbores... scilicet, qui omnem gubernant ecclesiam, habens unam ut... -am nobis componant. ANNAL. Fuld. II a. 885 30 -am ad dextram et aliam ad levam. b) bas côté des croi- p. 102,36: Frisiones. -. parvissimis, ut eis est consuetudo, sillons: TrIN. S. Jacobi IX 2 p. 88: que utreque naves -is vecti. Rio-1ER. I p. 168: duabus tantum -is hine inde duas laterales -as habent. c) tribune: trin. S. Jacobi cursitantibus. Oumo CLUN. epitaph. Adalh. p. 639: 1X2 p. 90: sex -e que superius in palacio ecclesie haben- deferens in -a piscem qui vocatur sturio. DIPL. Loth. tur, .. sicut subiugales alie -e que sont deorsum. III 92 (t 1136): statuimus ut... de maxima navi tres 35 5) navette (du tisserand): ALEx. NECK. mens. 171 solides, de duabus mediocribus navibus copulatis decem p. 107: ex hoc pense materia trame sumetur, ut manus et octo denarios, de una navi minori solidum unum, alitera textoris iaculetur -am usque in sociam manum, de -a sex denarios, de minima vero -a quatuor denarios idem beneficium priori manui remissuram. id . nat. persolvant. VrrA Otton. Bamb. III p. 94: cum venisset rer. 11 171 p. 281: -a autenn intercurrens, pannum ad mare, inventam -am solus sine remige. ARNULF. 40 habebit in medio sui, spola vestitum, que penso sou AUREL. glos. Lucan. V 504: tempus describit quo navi- glomere mateniam operi ministraturo operietur. V. gare solus et in -a vomit. GuILt. TYR. hist. rer. transm. na viciera. XI 7 p. 464: neque erat facile paucis parvisque -is 6) scaphoïde (os du pied): CONST. Anue. II 8 fol. 6 tantum exercitum reportare. (spéc.) bateau de sauvetage: y°: de ossibus pedum. pedis divisio est senaria; est PErR. COMESTOR hist. schol. col. I717: et defenintur 45 enim cavilla, est et calcaneus, et pedis -a et rasca - -. et huiusmodi -e in navibus, et imminente naufragio depo- est pecten, sont et digiti. - . - os -e ad modum navis est nuntur in mare ad subveniendum navi, quia his navis factum superius et retro; et utninque operiens extremi- accingitur, et in procinctu tempestatis armatur. b) sens tatem caville; unde est ligatum sieur esset concatena- métaphorique (navicula Petri, l'Eglise): ANSELM. HAV. tum; per hec peditat lateralis motus; utrinque ista cum dial. 2 prol. col. 1161e: gubernaculo f idei recto, et 5° calcaneo est ligata, sed ab extranea parte infra a farni- remigio sarie doctrine, Ecclesiam, que est -a Petri, vice liari altius, ut locus remaneret concavus. Petri boue gubernantes, in numero sanctorum bene navicularis, -e de barques: ANNAL. Altah. a. 977: -i computantur. ACTA pont. Rom. ined. II 415 p. 364 ponte facto. (a. 1159): licet ad instar -e Petri aliquando fluctuare navicularius, -a, -un 1) adj., mercenaire (par analogie 1119 naviculum - navigiwn 1120 avec le vocabulaire du commerce maritime): GoDEra. trionalibus Britannie insulis duorum dierum ac noctium VINDOC. epist. II II, col. SOR: profana fuit ma pro- recta -ne, plenis velis. b) au figuré: PAUL. DIAC. homil. fessio, et ideo non tenenda, quoniam subsequens bene- temp. col. 1430,37: ad celestem patriam tranquilia -ne dictio, quam exhibuistis, -a potius videtur, quant gratis perducat. data. id. opusc. 10 col. 228-k : et ideo nec evangelica, 5 2) expédition maritime (à but commercial): GuaL. nec canonica, sed -a est illa que dicitur benedictio, Tyg. hist. rer. transir. XIII 5 p. 562: cives nobiles et quam, que falso nomine vocatur, professio precedit, sive pecuniosi valde, quippe qui continuis -tribus... divitiis subsequitur. urbem repleverant. 2) subst. masc., constructeur de navires: Aaw. 3)art du navigateur (impliquant le commerce maritime): angl. sax. vocabul. p. 19: nomina omnium hominum 10 Huoo S. Vier. didasc. 2,23 p. 41,10:-o continet omnem communiter... -us, scip-wyrhta (ship-wright'). UGUTIO in emendis, vendendis, mutandis, domesticis sive pere- 5v. no: -us, custos vel artifex navis. FJRABAN. urnv. grinis mercibus negotiationem. XXJ, XII col. 565 C : -us, quia tantum navium est fabri- 4) droits de navigation, liberté de naviguer: TRAD. cator et artifex (cf. PArIAs S.V. et. Uouno s.v. no: y. Frising. 758 (a. 856): econtra... dederunt... episcopo... supra). SUMMA Trec. p. 212,25: decurionum et -orum '5 portum in Danubio, -nem. DIPL. Karoli III 178 p. seu coortalium militum necnon et fabricensium succes- 294 (a. 881): cum terris cultis et incultis, olivetis, sio certis modis defertur. en parlant de saint Pierre: vineis, portibus, -cionibus, piscationibus. PETR. DAMIAN. serin. VI col. 535 c : plane postquam -us 5) taxe sur la navigation: CARTUL. Naumb. 173 pelagi clavicularius constitutus est. PETR. COMESTOR hist. (a. 1145): episcopus omnia ad utilitatem ecclesie schol. col. 171213 : centurio autem magis credidit nau- 20 disponat, exceptis duobus mansis... et quarta parte clero, sive -o, quam Paulo scilicet domino navis. -nis ibidem. naviculum, -i n. [navis] petit navire: SnPH. TORN. navigator, -is ni. marin, matelot: GLoss. Xe s. (ALMA summa causa II q. 6 p. 181: -i nauluin est quod datur XLII [1952] p. 233): naute i. -es. VITA Burch. Worm. naute pro ferendo onere vel persona. 17: non est bonum, ut nomes qui in nave laborant navidium, -i n. [pour navigium] flotte: CAFAR. lib. civ. 25 uni operi insistant, ut vel crimes sint gubernatores et orient, p. 118: cum... venissent in Romaniam, ... oh- nulius -r, aut omnes -es et nullus gubernator. ACTA viaverunt -o Constantinopoli imperatoris, cuites -i Co- Pont. IX p. 19,3 (a. 1100): Samaldum-em. tromil dux erat, et salandrios LX in -o secum habebat. naviger, -a, -uni I) adj.: A) qui porte des navires: navieta, -e f. y. navicla. HRABAN. univ. VIII,III col. 230B: mare -um. MoDorN. navifragus, -a, -uni [naufragus] (au figuré) qui pro- 30 Theod. 8 p. 570: -as... aquas. B) pour les navires: voque des naufrages, dangereux: WALTH. SPIR. Christoph. CARTeL. Gemet. XLIV p. 130 (XIs s.): -uni aditum Il 3,51: cuius pacificum retinens in turbine clavuin / atque transversum Pontigeris et Medancie perpetualiter pontica -i cessisse pericula mundi I gaudet. y. naufragus. concedo. navigabilis, -e navigable, apte à la navigation (UGUTLO II) subst. n;.: A) capitaine (d'un navire): PAPIAS: -r, s.v. no: -is, -e, aptus ad navigandum id est ut naviget, 35 navis rector. B) passeur (d'un fleuve): FLODOARD. hist. sicut homo, vel ut navigetur, sieur mare): Di= IV 9 col. 289A: vins adventum -i diu prestolantibus. mens. orb. p. 24: amnes... ferme omnes -es. REMIG. C) pris au sens métaphorique pour le passage dans l'autre epist. col. 967 C : oceanum ex omni parte mundi esse monde: CARM. Cent. 137,36 p. 350: felix ille satis -em. NOTK. BALS. serm. 5 (Zeitschrift fUr Schweizer parvum qui ceperit unum / nummum inter Christi -os Kirchengeschichte 35 (1941] p. 10): Iordanem fluvium 40 inibi. EPITAPH. van. lI 112,12: iura sacerdoti, Jetas dum -cm. Ono Fais. gest. 2,43 p. 151: predicto amni duo vidit aristas, I cetibus equavit -r angelicis. -ia... ilabuntur flumina. navigerium, -i n. [navis] navigation, périple: C0NrIN. navigalis, -e [navigo 1.] qui peut recevoir les navires: Hisp. ad a. 754 p. 342,23 (MCII Script. antiqu. XI): CARTUL. Sangali. Il 192 p. 176,5 (a. 1178): in Buoch- cur ab occidente properans tain longum peteret -um. perch, portum -cm in Sono. CARTIJL. Bund. 400 p. 45 navigia, -e f. [pour navigium] navire: LEO NEAF. 297,28 (a. 1178): in Stetin, portum -cm. y. navalis (F). vers. Ps. CaIl. 2,6: rogo vos, ut exeatis de ipsa -a navigatio, -ais f. 1) navigation, voyage par eau: a) au vestra per vestram voluntatem, ante quam fucus tur- propre: SdiloL. ADA?.! BREM. 154: Britannia... a qua piter eiciat vos. novem dierum -ne pervenitur ad Thile. FULCH. hist. navigifer, -a, -um [navigium et fero] qui porte des Hier. III 20 p. 670: bifaria -ne facta, unam navigii sui 50 navires: Run. TRUD. gesta Trud. IX 23 p. 287,30: parlera... versus Joppem, ... alteram... in altius pelagus. circumfluente eum aqua -a. ARNULF. AUREL. glos. Lucan. V 616: ilIe dies -ois navigium, -i n. forme: navigum: C&wrut. Magalon. esaris. expression recta navigatio, navigation de haute 53 p. 106 (XIIe s.) 1) barque: a) en général (ALAN. mer, sans escale: DLCIJIL mens. orb. p. 30: a septen- INs. dist. col. 871D: -uni proprie navis): DrPL. Caroli 1121 navigo 1122 11,1 181 p. 482,35-36 (a. 856): medietatem telonci Warverani, et -um usque ad monasterium. CARTA munis mercimonii undecumque ad predicte civitatis a. 860 (Dom Morice, Mém. pour servir à l'histoire de portum, sive -o, sive alio modulo. IJIPL. Amolli 170 Bretagne T col. 315): nec teloneum de carrigio, sive de (a. 898): ut... licentiam habeant hoc sine multa seu -o, vel de quacumque se exquirere (cf. CARTUL. Rhen. -o sive cum carris afferre. TifiEns. 3,11: huius corpus 5 med. T 95 p. 99,31 [a. 860]). Dia. Otton. II 148 p. -o ad Magadaburg usque deductum est. CARTLJL. 167,10 (a. 977): pro aliquo theloneo tant .0 quart carri- S. Viet. Mass. I p. 186 (a. 1073): damus ergo hue gio, pontatico vel rotatico. DIPL. fleur. 1172 (a. 1004): monachis, et in stagno et in palude, ad unum -um, omne tolloneum et ripaticum -i usque ad dimidiam quiequid piscare potuerint. CARTUL. Mai. Mon. Bles. aque partent Padi supra ripam illius fluminis. Dn'L. 120 p. 119 (a. 1104-1124): concessit illud vullagium 'o Cent. 11187 p. 249,26 (a. 1033): viam -i concessimus de -is. CARTUL. Agath. 71 p. 88 (a. 1118): qui curn de illo loco ubi Rura fluvius influit Renum. CARTUL. -o adduxit. DIPL. Loth. III 28 (a. 1130): rogatons, ut Mai. Mon. Andegav. 9 p. 58 (e. 1090): rogavit eurn si alio vehiculo non possis, -o saltem ad nos... venire ut consuetudines quas habebat de -o beati Martini properes. Doc. S. Quir. Pruvin. 33 P. 266-67 (a. 1176): Maioris Monasterii... concederet. si propter aquarum inundationem opus erit -o, ipso et 15 5) prix du passage par eau: ITIN. S. Jacobi VII p. 22: equi et servientes... transvehantur in navibus eorum qui ab eisdem nantis nummos -i iniuste accipiunt. ib. qui soient ibi hommes pro precio -o transportare. p. 24: riante prefati... pro -o nisi unum obolum... b) type de barque particulier à la Provence: CARTUL. accipere rite debent. Magalon. 53 p. 106 (XIJe s.): si navigum, si carabs, 6) droit sur la navigation: Dia. Otton. I 331 (a. si iundnis in portu venditur. CARTA a. 1166 (G. Movy- 20 966): monasterium... cum omnibus suis appendiciis... nès, Ville de Narbonne, Inventaire des Archives com- aquis aquarumve decursibus, -is, piscationibus, molen- munales p. 6 n°3): si... ravis vel -um quodiibet Nar- dinis. CARTUL. archiep. Magd. 175 p. 236 (a. 1100): bonensium in districtu Janue naufragum patietur. predium... cum... molendinis, -f5. ACTA Fleur. 11,1 233 CARTUL. Biterr. 252 p. 336 (a. 1173): de sex nummis p. 373 (c. 1163): non vectigalia, non -a, non opera, qui... percepti sunt le lignis et -is et navibus et mercibus 25 non tributa. CARTIJL, archiep. Magd. 337 (a. 1172): eoruln. y. navigia. fratribus... -uni a villa Gumniste versus meridianum 2) flotte (UGirrlo S.V. no: -um, multittido navium): ortum... libere concessimus. MoNAsr. AngI. VI p. 64 HINCM. REM. annal. Bertin. (éd. Waitz) p. 57: cum col. 1 (a. 1177): ab... summagio et -o... liberi sint. omni Danorum -o. ib. p. 72: Northmanni qui cum RoruL. cart. p. 2 (a. 1199): liberi... ab... -0... plurimo -o in Flandris appulerunt. REGIN0 a. 853: 30 7) service sur mer: Lia Domesd. (Worcs.) fol. 173 Nortmanni Brittanicun, mare -o girantes. FJILOEG. a.: quattuor liberi hommes... reddentes... expeditiones Episc. Faron. p. 201,8: circumsepti sunt namque a et -a et placita ad predictum hundretum. ib. (Lincs.) Karolo -o mirabili. Rn.in. Ansc. 16 in.: pyratas ad- fol. 336 b: in exercitu et -o et in Danegeld. venientes Hammaburgensem civitatem -o circum- 8) canal: Non S. Georgii Mediolanensis a. 1179 dedisse. FIJLCH. hist. Hier. 110 p. 185: Niceam circum- 35 (MGH, 55. XVIII p. 387,11): non. aug. 1179, Medio- sedimus, -o marine. ORD. Va. hist. III 14 t. II p. 144: lanenses inceperunt -um de Gazano. omnes ad puppes convocavit, et -um viriliter mire navigo 1. I) intr.: A) naviguer, aller en bateau (UGuTI0 imperavit. HERLM. ARCH. Edm. 9 p. 39: redit Aedel- 5v. -o, -as, navem agere): ETOIL. Sturm. 6: -avimus... wedus a Normannia cum decentis -i manu valida. sursum per alveum fluminis Fulde per plures dies. [BENED. Ptra.] gesta II p. 110: constituit ces iustiti- 40 Wrrr. Gal!. 16: ad ducem... -avit. COD. trad. mon. arios super totum -um suum. y. navidium. Lunael. 147 p. 186: tunc veto veraces viros ad ipsa 3) navigation, action de naviguer (ALAN. INS. dist. col. signa et confinia adsignanda -ando direxerunt. RICHER. 872 k : -um... dicitur etiam actus navigandi. UGuTTo I p. 176: cumque iam -aret per pelagus. CARTUL. s.v. no: hoc -um, actio Ravis, id est navigatio): WAN- Vindoc. Sanct. 34 p. 61 (a. 1078): de Aias in insulam DAIS. Goar. 2,28: nec se posse nisi continuato -0 45 Olarionis -avit. Ooo DI0GIL. 2 p. 33: cum -are in quietis congruum locum attingere. VITA Fmm. T 32: nostram ripam timeret. CARTA a. 1166 (G. Mouynès, tantum iter celeri .o perrexerunt. PASS. Ursul. 12: vis Ville de Narbonne, Inventaire des Archives commu- ventorum... perpeti -o Basalam usque... afflaverat nales p. 6, n°3): -are per mare et pelagus versus omnes naves. Huco S. VICT. didase. 111,11 p. 51,3: -i usum ventes. Orro FRIS. gesta I 57 p. 81: Hierusalem ton- Pelasgi primi invenerunt. ALEX. NECK. utens. P. 115: 50 dentes per altum -aremus equor. ARNULF. AUREL. fiant autem fori... per que terni exeunt vel exire pos- glos. Lucan. ifi 3: in Ionios per quos -ahurît. PEn. sunt, si opus sit -o cum se neget aura. COMESTOR hist. schol. col. 1112 D : Soror sua Isis in 4) transport par eau, trafic maritime ou fluvial: Egyptum -avit. POLYPT. Irm. p. 272: facit caropera usque ad silvam B) servir sur un bateau: C0D. Lauresh. 3660,75 (e. 1123 navigum-navis 1124 800): sunt mansi XVIII,J in dominico, XVII serviles;... Lam. III 92 p. 144,5 (a. 1136): statuimus ut... de octava non solvit censum sed -at. maxima -i tres solidos, de duabus mediocnibus -ibus C) au figuré: 1) se répandre, être connu: PAUL. DIAc. copulatis decem et octo denarios, de una -i minoni homil. temp. col. 1330D: hoc nomen -avit per undas. solidum unum, de navicula sex denarios... persoivant. 2) continuer, poursuivre: Boer. ANAST. 582,2: ad narra- 5 CicruL. archiep. Magd. 326 p. 426 (a. 1168): liberum tionem alterius miraculi -emus. 3) expression navigare aque transitum de -i, quam cane in vulgari appellant. in medio, tenir le juste milieu: ALAN. INs. Anticlaud. en parlant des bateaux-phares: CARTUL. Hans. 127 p. 17 111 464 p. 103: -at in medio partemque relinquit utram- (a. 1177): -es, que vulgo iichtskip dicuntur. 2) navire que f Gregorius noster. de mer: Doc. comm. Yen. 12 p. 11 (a. 1072): cum toto II) trans.: A) parcourir (par eau): WFDIJK. 1,34 p. 10 isto habere ambulasti in taxegio de Stives in -i ubi 47: mare -at, ad Suer fluvium pervenit. Ono DI0GIL. fuit nauclerus Leo Aurifice. ib. 15 p. 15 (a. 1083): in 5 p. 54: brachium sancti Georgii... qui possit in die taxegio de Tripoli cum -e ubi Johannes Theonistus septies vel octies... -an. ANON. Gesta Hung. 29: dum naucierus vadit. Lin. Domesd. I f. 1: burgenses de -assent fluvium Thyscie. Dovere dederunt XX -es regi una vice in anno ad XV B) transporter par bateau: VITA Lamb. I A 17 p. 15 dies; et in unaquaque -i erant hommes XX. CI-isoN. 370,17: -averunt eum ad civitatem eius. Doc. comm. reg. cont. J a. 1188 p. 140,35: -es fabricantur per Ven. 11 p. 11 (a. 1072): audivit quod ipso alumne diversas regiones et civitates in expeditionem in Iheru- fuisset Dominico Rose et suo servo ilium -avit. salem. OBERT. ScRIBA a. 1186,22 p. 8: portasti in C) se rendre en bateau à: FULCH. hist. Hier. lI 21 p. Siciliam in -e Bonivassalli. 3) bateau de rivière: CAPIT. 448: -avit Joppem. Gus-nA Franc. expug. Hier. 40 p. 20 reg. Franc. J p. 89,2 (c. 800): ut unusquisque iudex 518: ut Iherosolirnam -arent. per singulos annos... quid de campis, quid de pontibus participe présent navigans pris substantivement: 1) vel -ibus... nobis notum faciant, ut scire valeamus (masc.), navigateur: HROTSV. Abr. 2,3 p. 149: -antibus quid vel quantum de singulis rebus habeamus. Lupus recti semitam itineris dinigit. ADAM BREM. p. 246,16-17: epist. II 111 p. 156 (a. 859-62): si... -15 nostra ex- fugiuntur a -antibus. HONOR. AUG. imag. mundi I 90 25 pensam vehens possit tenere cursum per Sequanam et col. 142A: sidera dicuntur n considerando, eo quod inde... usque ad Credilium progredi. POLYPT. Rem. p. -antes, vel itinerantes ea considerent. 2) (masc. ou 106 (a. 861): est ibi -is una, unde exeunt solidi XV; neutre), chose transportée par eau: DIPL. Heur. II 198 de altera... exeunt spelte modii )[III et denarii XX. (a. 1009): theloneum tata viantium quam -antium REGINO a. 840: in -i missus per Moinum f luvium in exigendi ius perpetuum... concessiinus. 30 Rhenum deducitur. DwL. Otton. J 175 (a. 955): -cm navigum, -i n. V. navigium. episcopalem... post dominicas 1111 -es quintuin locum navilis, -e [Davis] 1) adj., sur un bateau: VITA Wymleb. absque teloneo... obtinere precipimus ah adveni- p. 107,24: cum consilio et consultu nautorum -ia entibus onerandam (cf. DIPL. Ludow. Germ. 56 [interpr. adepti fuerant loca. 2) subst. n.: a) bateau, navire: Xe s.]). GE5TA Franc. Hierosol. 8 p. 40: ex una parte CARTUL. Mont. Pessui. p. 650 (a. 1185): sint naves, 35 urbis immensus lacus, in quo Turci suas mittebant -es. gaiee, aut quelibet alla ligna vel -ia que in maribus vei triN. S. Jacobi VII p. 24: magnas etiam -es in quibus aquis vehuntur. b) canal: DIPL. Cour. II 80 P. 107,32 iumenta et hommes largiter queant intrare. Ono (a. 1027): cum... pratis et paludibus et fossis et pis- DIOGIL. 2 p. 28: bigas etiam et quadrigas nonnulli careis et cailabus et -ibus et silvis. -ibus imponebant. (spéc.) en parlant d'un pont de ba- navimachia, -cf. y. naumachia. 40 teaux: Ono Fms. gest. 2,39 p. 146: per pontem -ibus navina, -cf. [cf lat. napina; poitevin navin', graine ah eis factum Adesam transeant. 4) bateau de guerre: de raves] rave: CAnna.. Vindoc. II p. 410 (a. 1159): THIETM. 7,4: -es singulas LXXX vites habentes per ad decimam -arum colligendam servientes. ib.: pro flumen... ducentes VI menses eandem impugnant. decimis -arum quinque solidos... dantur. Jo11. VEN. chron. (MGH, SS. VII) p. 17,30: Sclaveniam navis, -is f formes: nom. navi: Con. Lang. 303 col. 45 bellicosis -ibus expugnaturam adivit. GuILL. PIcT. gest. 515A (a. 881). aec. sing: navem sive navim. abl. sing: p. 4: Fdwardus mari decurso -es quadraginta milite nave sive navi. instnuctissimas Hantone appulit. FULCH. hist. Hier. I) bateau, navire: A) au propre: 1) navire en général ifi 2 p. 618: Lam bellice quant mercibus onuste naves. quel qu'en soit le type: AELFR. angl. sax. vocabul. p. Ono FRIs. gest. 2,27 p. 132: nt-es contra Guillelmum 47: nomma -ium. 4s, vei faselus, scip. ALEX. NEcK. 50 Siculum armaient. ib. 1,34 p. 53: aptatis in Apulia utens. p. 113: -ium diversitates hiis versibus compre- Calabria, Sicilia tniremibus et biremibus, quas modo henduntur: -is, navicula, linterque, cheloxque. GUILL. galeas seu sagittas vulgo dicere soient, ahisque -ibus MALM. gesta reg. J 8: Germani... tribus longis -ibus, bellicis onenariis. HELM. 34 p. 66,13: collecto de Danis quas iii ceolas .dicunt, Britanniam allabuntur. Dut. simul atque Siavis -ium numero percussit Aldenburg. 1125 navis 1126 5) bateau de commerce, nef.: DIPL. Ludow. Germ. 36 DLPL. Otton. I 364 p. 500,25 (a. 968): stationem -hm. (a. 844?): ut tres -es liceat ci dirigere ad Hallo propter DrPL. Heur. II 115 p. 142,27 (a. 1006): de statione -ium. sa! accipiendum. RIMO. Anse. 33 p. 64: -es cum nego- C4iTui. episc. HaIb. 281 p. 242,25 (a. 1177): vecturam tiatoribus, qui cum en ituri erant. CARTUL. Austr. sup. -lum. c) avec un adjectif déterminant le caractère d'un J 39 p. 55 (a. 906): de -Unis salinariis... in nullo loco bateau: HRABAN. univ. XX, XXXIX col. SSSA: rostrate !icentiam habeant emendi vel vendendi vel sedendi, -es vocate ab co quod in honte rostra aerea habeant antequam ad Eperaespurch perveniant. CAwrut. Maga- propter scopulos, ne feriantur et collidantur. Longe -es Ion. VI p. 8 (a. 1055): de -ibus veto mercimonia!ibus. sont, quas dromones vocamus; dicte eo quod longiores ADAM BREM. 1,60 p. 58,27: -es... pro diversis commer- sint eeteris. CARTA XIe s. (Monticolo, Chronache vene- ciorum necessitatibus. LAMB. HERSF. aimal. a. 1074 10 ziane antichissime [Fonti dell'Istituto storico Italiano 9] p. 186,14: unam mercatoris cuiusdam predivitis -im. p. 130): pelliciis -ibus. BALDER. Alber. 26 p. 257,21: AcTA pont. Rom. ined. 11 287 p. 243 (a. 1124): cum cum XL -ibus cameratis. ORD. Vn. hist. IX 15 t. III persolutione omnium -ium, causa mercandi Cremonam p. 600: -es onerarias. Ooo DiodaL. 4 p. 49: -es cibarie. adeuntium. FULCH. hist. Hier. III 2 p. 618: mercibus GUILL. Tyg. hist. rer. transm. X 28 p. 442: c!assis... rouste -es. CARTUL. S. Joh. Orbist. 4 p. 9 (a. 1182): 15 -ium rostratarum, que vu!go dicuntur galee. CARrUL. ut... abbacia et monachi habeant duas -es mercatorias Icaun. II 332 (a. 1181): usus -is portatorie. GIRALD. in portu Olone. 6) barque de très petite dimension pour la itin. Kambr. p. 129: pirate in -ibus longis. pêche ou le passage des rivières: VrrA Corb. 13: eum pis- B) emplois figurés: 1) (,nétaph.) navire: GODEFR. cern in -cm voluerunt adtrahere. Lin. Domesd. 11f. 392: VIND0c. epist. III 27 col. 130°: mmmoderata spiritus 1111 piscarie... et I -is ad piscandum. ACTA pont. Rom. 20 agitati proce!la, contra tot reluctantium fluctuum impe- Gal!. 1117 p. 76 (a. 1142): I -cm qui(eltam ad omnem tus -em nostre rationis gubernare nequivimus. piscationem. ib. III 24 p. 70 (a. 1145): -ira vivario 2) navis Ecclesie sive navis: a) l'Eglise: HRABAN. ad herbam colligendam. ib. IV 69 p. 181 (a. 1156): univ. XX, XXXIX col. 554C: -is enim mystice... Eccle- duas -es in aqua Materne ad piscandum. ITIN. S. siam significat. RUOTG. Coi.. 38 p. 41: -is Ecclesie Jacobi VII p. 20: -is... modica, unius arboris facta, 25 laborante remige f!uctuavit. CALIXT. II serin. Jacob. equos minime recipiens. CARTIJL. S. Sepulcri 54 p. col. 1401 c : velut nauta -in Ecclesie plenam divitiis 104 (a. 1160): piscarias per octo dies... et -cm assidue... gentium... salutis ad portum traduxit. ALAN. INS. dist. canonicis concessit. col. 812A: -is dicitur etiam Ecclesia; quia sicut mediante 7) expressions: a) avec un verbe: Doc. comm. Yen. -e, aliquis pertransit mare veniens ad portum, ita aliquis I 35 p. 37 (a. 1112): ambulabam in Constantinopolim 30 mediante Ecclesia quasi spirituali -e pertransiens hoc in -e. ADALO. MAGD. chron. a. 965 p. 175,36: illis... mare magnum et spatiosum, id est mundum, pervenit partibus -im applicuit. DIPL. Alexis Comn. a. 1111 ad eterne beatitudinis portum. ADAM S. YicT. p. 233 (Müller, Documenti sulle relazioni delle città toscane y. 23: Feuj -is / prescris est Ecclesia. b) une église: co!l'Oriente cristiano p. 53): scala,.. in qua debeant HRABAN. univ. XIII, VI col. 372°: si autem -es spin- -es vestre applicare. ElcuL. Sturm. 5: ascenderunt -cm. 35 tualiter ecclesias possunt significare, que in salo istius PETR. COMESTOR hist. schol. col. 1567B: cumque ascen- mundi versantur et fluctibus tentationum atque per- deret -in. Doc. comm. Yen. I 145 p. 145 (a. 1161): secutionum tempestatibus quassantur; non incongrue carica in -i totum quod debes caricare. ib. 248 p. 243 statio vel portus -ium fidei firmitas potest accipi. Ivo (a. 1161): ipsos troncones... in -e tua caricare. VrrA epist. I p. 20 (a. 1091): quomodo nunc quasi de poilu Wi!!eh. 6: conscendens -un. POETA SAXO 1,90: con- 40 tranqui!Iitatis eductus, ad regendam tam ponderosam scendere -cm. TRAD. Ratisb. 290 (e. 1010-20): !ocum tamque naufragosam -cm sufficiam? c) en parlant d'un ad onerandas -es aptum, teutonice ladastat dictum. ib. couvent: ViTA Adaib. Prag. p. 175: -e monasterii mutat 310 (c. 1010-20): loeis ad onerandas -es aptis. GERH. pastoralia frena. AUG. vita Uda!r. 17: -cm perducere. RIMB. Anse. 10: 2) navis Petri apostoli ou navis Petri, le clergé: prosilientes e -i. E[olL. Sturm. 15 a: per Rheni alveum 45 Gniuiou. novit. 27 (6): -is Petri apostoli ordo cleni -un trahere. WANDALB. Goar, 2,28: lune a suis 4m apostolicis disciplinis informati non incongrue intelli- circa litus trahendam curaverat. b) avec un substantif: gitur. URBAN. II epist. IV col. 286D (a. 1088): tempes- DIPL. Otton. I 82 p. 162,29 (a. 946): complicemque tatibus... -is Petri iactata. -ium... solventem. CARTUL. Echt. 203 p. 334,6 (a. 3) les philosophes païens et les hérétiques: I-IRABAN. 1131): -ium corso et recursu. BERNOLD. chron. a. 1083: 50 univ. XX, XXXIX col. 554 1): -is accipitur ut in Isaia... Scefhusin, id est -ium domus. CARTUL. archiep. Magd. quo nomme designantur philosophi vel heretici inanibus 379 p. 496 (a. 1182): cuni gestu -ium. DiPL. Otton. I questionibus oberrantes. 390 p. 531,40 (a. 970): ligaturam -ium. Doc. comm. II) contenu d'un navire: Dn'i.. Loth. III 34 (a. 1131): Ven. 1 281 p. 276 (a. 1177): mudua -ium de Romania. quicquid... ex coemtione animalium_ vel ex reditu 1127 naviscdlla–naulizo 1128 -ium... possit provenire. ROTUL. pip. 10 Rieh. II p. 61 cura recumberet ad prandium Willelmi regis, delata est (a. 1198): pro medietate -is waisde. Con. Pol. I P. 9 ad bibendum aurea -is. (a. 1155): bulla papale / decimam et nonam -im se. VIII) ex-voto en forme de navire: TRAN5L. Godeh. 3 possidere. p. 648,43: maxima tempestate... auxilium beati Gode- ITI) (collectif) ensemble de bateaux au port: CAwrui. 5 hardi implorabant et argenteam -ira si eva- Engol. 117 p. 106 (a. 1089-1101): theloneum salis quod derent, devoverunt; hoc in ecclesia nostra -im argen- habemus in -e Basselis. team deferentes postea vidimus. MraAc. b. Virg. Marie IV) droit d'avoir un bateau: CARTA a. 1138 (Hist. (éd. Servois dans B.E.C. 18 p. 229): si eius opitulante Langued. V pr. 535 col. 1023): vendimus... tibi... gracia reduci merear ad propria, -cm argenteam, marche totam leddam, totamque -cm que habemus de temetipso 10 pondus continentem, ad sacrosanctum eius propicia- Trencavallo in stagne, et in salmis. torium offeram. V) service sur un bateau: A) service de transport: naviscella, -e f. [navicella] petit navire, petit bateau: Con. Lauresh. 3671,12 (a. 830-50): serviles hube XXX Aurnt. angl. sax. vocabul. p. 47: nomina navium.... quarum unaquaque... servit, sicut ci precipitur cum -i vel cimba, vel campolus, vel musculus, sceort-scip. y. et allis instrumentis. B) service armé: CARTUL. Rhen. 15 navicula. met 1135,69 (a. 893): solvit unusquisque... scarram navita, -e mn. poétique pour nauta (HRABAN. univ. coin -e bis in anno ad S. Gourera sive ad Dusburhc. XX, XXXIX col. 554 13 : -a autem pro nauta poetice Lie. Domesd. (Beds.) fol. 209, a. 1: Bedeford... dimidio dicitur. UGUTIO s.v. no: hic nauta, -e... unde hic -a hundreto se defendebat et modo facit in expeditione pro codera; hoc frequentius utebantur antiqui quam et in -ibus. 20 nos) marin, matelot: ALCUIN. carm. I 27 p. 170: -a... VI) architecture: A) nef d'une église: THE0D. Eucu. ah equore fessus. T-monui.s. carm. I 35 p. 446: ut mirac. Celsi 1: quatenus arcam s. Celsi deferre debuis- ratis in pelago, cui non est -a. WALTH. Srrn. Christoph. sent in -in ecclesie et ponere super sancte crucis altare. 11 5,216: per cerula ponti -a ducturus... lintrem. FuLco. CARTUL. S. Alb. Àndegav. II 889 p. 363 (a. 1098): MELD. nupt. VII 341: hoc meruit celum, qui rexit -a comitis corpus... in -em eiusdem ecclesie transtulit et 25 velum. CALTER. CASTIL. Alex. VI 379 col. 526: qualis in iterum ibi sepulture tradidit. Run. TRuD. gesta Trud. Egeo desperans -a ponte. ARNULF. AuanL. glos. Lucan. 1X29 p. 288,53: que pilaria saut in medio -is inonasterii. VII 860: nullus ibi -a aplicuisset. ALAN. INs. Anticlaud. GUILL. MALM. gesta pont. IV p. 290: sepulti sunt IX 417 p. 197: iam littore gaudet f-a. id . Awc. NEcK. ambo in -i ecclesie. CARTUL. Vindoc. II p. 297 (a. 1139): laus div. sap. W 596: piscis, quem solita -a fraude capit. ad illuminationem crucifixi de -e monasterii. Oiw. VIT. 30 navitas, -lis f. y. nativitas. hist. XI 30 t. IV p. 270: -cm quoque basilice, ubi naviter adv. forme gnaviter: HERBORD. Ott. pref. p. oratorium sancti Frodmundi habetur, eleganter auxit. 705,5. 1) courageusement, avec force (GLoss. X° s. SUCER. adm. 29 p. 191: mediam ecclesie testudinem (ALMA XLII (1952) p. 231]: -ri. f ortiter, viriiter): FORM. quam dicunt -cm, innovare. Im4. S. Jacobi IX 2 p. 88: Augiens. C 6: Dominus... cunctos -r dignetur inimicos prima -is principal is est a portali occidentali, usque 35 subicere;SM&a. carrn. T, 155 p. 609: -r undosum totum ad medios pilares. CITRON. Morig. P. 14: vitrea illa compressimus equor. DIPL. Caroli II, T p. 345,26 (a. magna, que in fronte -is ecclesie habetur. CIRoN. pontif. 850): gloriam -r capessendam. 2) avec adresse, habile- Ebor. II p. 409: inchoatum fuit fundamentum -is maio- ment (PAPM5: -r j. bene caute, industrie): RU0TG. COL. ris ecciesie beati Petri Eboraci. GIRALD. gemma H p. 49p. 54: illud etiam quod domnus Poppo Richildinchuso 61: in -em ecclesie que pars laicorum dici solet. B) dé- 40 et Arvite nobis salis -r adquisivit. THEOD. Eucri. transi. signant à la fois la nef de l'église, ses bas côtés, les Celsi 17: quatenus... Trevericus vates -r sedem suam croisillons et leurs bas côtés et les tribunes: ITIN. S. revisere debuisset. EGBERT. LEOD. rat. I 708: callidus Jacobi 1X2 p. 86: ecciesia veto eadem noveni -es habet et sapiens motum bene temperat ire, f -r iste modum inferius et sex superius et unum caput... in quo sancti vite decorabit honeste. PETIt. DAMIAN. epist. VIII 2 col. Salvatoris est altare. 45 465 D : tu etiam, dilectissime, -r officium tibi credite VII) navette, récipient en forme de bateau: A) navette administrationis exerce. à usage liturgique: RUOTO. COL. testam. Brunonis 49 naviticus, -a, -um [navis] naval: Ucarrio s.v. no: p. 53: ad sancti Gereonis aitare urcei magni, pallia II, -us, -a, -um, id est navalis. tapete ex maioribus, fratribus -es et libre XII, mensale nauliço y. naulizo. et scamnalia (cf. SUGER. adm. 34 p. 207: vas... ad 50 naulicus, -a, -um [naulum] qui a fait l'objet d'un formam -is exsculptum). B) nef de table: RADULF. CLAn. contrat de nolis: AELR. Edw. reg. col. 75€ 8: pro -a hist. III 2,8 p. 59: uxor veto illius pares auri tantum veto mercede cetera tibi toile. -es accepit ... ; tex quoque pares tantum -es auri ex naulizo 1. [naulum] forme: nauliço: Doc. comm. illo sumpsit. CI-igoN. Andag. 17 p. 44,4 (éd. Hanquet): Ven. 1 202 p. 200 (a. 1168). OBERT. SciunA a. 1190 1129 naulum-1.navo 1130 602 p. 238. 1) donner un bateau (ou une part de bateau) loneum... confirmamus. ICÂWÂN. kir. okl. p. 34 (a. en location, affréter: OBERT. SCRIBA a. 1190, 602 p. 238: 1109): teloneum fori... et -um portus... monasterii si predicta pars tua navis vendeur sive nauliçabitur. sunt. CARTIJL. Scafhus. 49 p. 80,14 (a. LIII): corn BONVILLANO 73 p. 35 (a. 1198): dat ci licentiam -andi omni iure, scilicet nundinis, mercato, moneta, -o, the- sua loca secuti -abit suum, set quisque eorum debet 5 loneo... ad potestatem et dominium abbatis. BERTHOLD. habere naulum de suc loco. ZWIF. chron. 3 p. 152,1: tertiam... partem ex -o Reni 2) prendre un bateau en location, affréter: Doc. comm. fluminis navigationem ibidem instituto dedit. CARTUL. Ven. 1145 p. 145 (a. 1161): cum sua navi in qua nos match. Misn. 11157 p. 112,23 (a. 1142): -um dimidium cum cc venimus in Venetia et habebat -atum ad Tavia- transvectionis in Aibia... fratribus iure perpetuo desig- num. ib. 1202 p. 200 (a. 1168): debebas comparare aut 10 namus. ACTA pont. Rom. Gall. * A 37 p. 78 (a. 1148): nauliçare nave unam in I'Armiro... pro ire in Venetia. apud Cussia molendinum sub ponte cum -o quod exigi- 3) s'engager à transporter une marchandise sur un tur a transeuntibus quando fluvius intumescit. CARTA bateau contre paiement: Doc. comm. Yen. 1 116 p. 116 a. 1157 (GaIlia christ. noviss., Avignon 256 col. 72): (a. 1155): ipse -avit milliaria quinquaginta in illa buza. mercatis, -is, theloneis, castellis, villis, vicis. THEOD. naulum, -i n. formes: naulus: Epin. Hann. 64 p. 15 TuIT. benef. p. 564,32: dedit huic ecclesie... -um in 111,27 (a. 1057-64). DIPL. Heur. IV p. 2,24 (a. 1056). Reno. CARTUL. archiep. Magd. 404 p. 532 (a. 1185): gén. naule: CIiaoN. Ebersh. 9 p. 436,21. y. 1. nahulum. recepit ab ecclesia... villam... corn agris, pratis, pas- i) prix versé pour le passage d'un fleuve ou d'une mer cuis, silvis et -o et mancipiis omnibus videlicet atti- (PAPIAS: -um, merces que datur de nave qua quis trans- nentibus. CARTUL. Babenb. I 77 p. 106,34 (a. 1190): vehitur. UGUTIO s.v. no: hoc -um, precium pro trans- 20 ut bona sua... in vine, in frumento vel quocumque fretatjone. STuPH. TORN. surnina, causa II q. 6 p. 181: emolumento sine -o quod vulgo dicere possumus mutam naviculi -um est, quod datur naute pro ferendo onere ad sua libere deducant. vel persona): HRABAN. univ. XX, XXXIX col. 554B: -o 3) nous, fret (prix de location d'un navire): OBERT. dato in alias terras transite disponit. RuD. FULD. mirac. SCRIBA a. 1190, 243 p. 96: accepimus a te... unum 2 p. 331,18: cum... non possent absque navigic transite, 25 tuum bucium... et promitimus tibi date pro -o lb. nec haberent quod pro -o datent. MON. Phil. p. 52: XIIII. lb. 641 p. 254: accepi a vobis... galiotum de navi quoque inventa que flurnen transitura erat... quia Janua... pro ducere sale... pro -o dabo vobis lb. XXVI pauperculus unde -um daret non habebat. WALTHARIUS ad XV dies post Janue in aliquo predictorum Iocorum 434: pro -o pisces dedit. RIcHER. I p. 220: -um accipit portum fecero. BONVILLANO 73 p. 35 (a. 1198): dat ci ac de patrando negotio fidem dat. ANNAL. Altah. a. 30 licentiam naulizandi sua loca secuti naulizabit suum 1065 p. 70,13: nostri... negociatoribus illis -um dantes set quisque eorum debet habere -um de suc loco. navem ascenderunt. TRANSI. trium virgin. Col. 4) nolisement, contrat d'affrètement: OBERT. SCRIBA (MGH 85. XXX) p. 1380,14: corn... navim solvere n. 1190,243 p. 96: accepimus a te... unum tuum bucium paratam repperiens, dato -o, ascendisset. }-IERIM. ARcH. ad -um de Janua in Maritimam et in Januam. Edm. 33 p. 72: vix date -o una corn equo permittitur 35 5) barque: C0D. AmatI. I 45 p. 70 (a. 1036): ipsa intrare. Oiw. Yrr. hist. XII 39 t. 1V p. 459: ad transitum medietate nostra nobis deponere debeatis... ad mare fluminis pro -o caligas suas nauclero impertivit. CARTA ad Reginnis Maiori... et... nobis adducere debeatis a. 1178 (Gallia Christ. noviss. Avignon 287 col. 82): hoc in domo nostra corn -o vestro osque in sempiter- ea tamen conditione quod commeantes illic in transitu num. RADULF. CADOM. gesta Tuner. 12 p. 613: itaque non graventur, sed conveniens passagium sive -um, et 40 -o, remige, Borea velum urgentibus, refugit a tergo tolerabile a transeuntibus accipiatur. Europa, Asia festinantibus occurrit. 2) taxe sur la navigation (AELnt. angl. sax. vocabul. naulus y; naulum. append. p. 56: -um, scip-tol): COD. Lauresh. 3657 (c. naumachia, -e f forme: navimachia: UGImo S.V. 800): huba I que solvit -um de navigio. Dia. Caroli machia. 1) combat naval: PAPIA5: -a... navalis pugna. III 104 p. 248,17 (a. 919): sed neque ab ullo de tota 45 Uouno 5v. no: -a id est navis pugna. 2) Naumachie, familia Sancti Salvatoris in ullo inercato regni nostri lieu (de Rome) où se déroulaient des fétes nautiques: LIB. portuque navali vel -um requiratur vel teloneis. Dia. Pont; Il p. 25,19: in oratorio sancti Peregrini qui ponitur Otton. 1276 (a. 965): in eodem comitatu portum Riva- in hospitale dominico ad -am fecit canistrum. ib. p. num navigium corn -o per concambium... de abbatia 28,5: in loco qui -a dicitur. Sekchinga... commutavimus. DIPL. Otton. II 306 p. 50 1. navo 1. appliquer son effort, son activité à quelque 363,32 (a. 983): prefatum ius... possideant... aquis chose: RUOTG. COL. 28: hI serio triumpha, ut non, aquarumve decursibus, piscationibus et -o, ab utrisque sicut prius, antiquetur, sed de virtute in virtutem ut f luviis... accipiendo. DIPL. Cour. II 154 (a. 1030): eatur, nava. PAPIAS: -are, studiose implere, operam monetam publicam, -um, mercatum cottidianum, the- date, cogere, natare. 1131 2.navo-I.nauseo 1132 2. navo, -ois f [napus; e. fr. na!] navet: CARTUL. possint leto animo percurri. VrrA Hem. IV 3 p. 16,4: Mai. Mon. nies. 200 p. 184 (XII_XIIIe s.): ut de que mihi scribenti tibique legenti -iam parerent. Gumt. cetero leguminum et -nom presbiter tertiam partem MALM. gesta pont. I 40 p. 62: si lectorum poterunt decime integre percipiat. y. napus. evitare -iam. (spéc.) usque ad nauseam, jusqu'au dégoût: naupicus, -a, -um [ong. inc.] marin: Con. Caiet. 5 ORD. VIT. hist. V 10 t. JI p. 379: non accessi pro ser- 1,134 (a. 978): ad cubitum -um mensurata (cf. lb. 155 monibus audiendis, quorum copia frequenter usque ad [a. 984)). ib. 2,138 (a. 1085): passus quatuordecim et -an imbutus sum a grammaticis. PETR. VENER. Sarac. cubitum unum -un. II 16 co!. 711 B : cum pene usque ad -an se Dei pro- naupile [ong. inc.] mesure de longueur (dans le sud phetam dicat. PETR. BLES. amicitia II, XXIII p. 380: quo- de l'Italie): Con. Amaif. 130 p. 45 (a. 1012): in caput 10 circa insto adhuc et iterum tibi usque ad -am replicabo. cubita doit -i... et in pede cubita -i quattuor... minus 5) dégoût moral: AMALAR. off. TV 41,6 (éd. Hanssens media (sic) cubitum -e. ib. 49 p. 76 (a. 1037): cubita -i t. Il p. 533,21): credo tamen nu!!am deformitatem in decem et nobem. ib. 51 p. 80 (a. 1039): abeat ista in spiritalibus corporibus, que possit offendere vel -iam portio latitudinem in caput cubita -i triginta nobem, in facere spiritalibus oculis. NICOL. T epist. p. 346,1: -am media loca cubita -i quinquaginta unum (cf. ib. J 100 15 penitus et pudorem omnibus inferentia verba etiam p. 165 [a. 1102]). scriptis tradiderint. ODo CujN. 0cc. P. 164: improbitas naupiter [navis et pater] 1) patron d'un bateau: homini fit -ia, sed placet illi. HENR. AUG. planct. 801: UouTio S.V. no: -r, pater navis, dominus vel factor. cedunt in oculis aversa pudenda pudicis / ne sit ab 2) constructeur de bateaux: UGuTI0 s.v. no: vide supra. officiis illorum -ia iugis. WALTH. MAP nug. cur. p. nauplia, -e f [de Nauplius, dont le fils, Falamède, 20 169 I. 31: amor iniquitatis, unde... deterior tocius inventa divers jeux] sorte de jeu: UGUTIO 5V. nauplus: ecc!esie -la fit et populi contemptus. (spéc.) en parlant Nauplus fuit pater Palamedis a quo -a dictus est quidam d'un homme: GUILL. Tva. hist. rer. transm. XVIII 23 ludus ab en inventus vel in honore illius profectus p. 861: tam clin iacuit, quousque cunctis verteretur in circa eius sepulturam et fit de quatuor pomis, duobus -am. V. nausica et nausium. in aerem missis. 25 2. nausea, -cf sive nausia, -cf [cf o. fi. noise) action naupreda, -e f lamproie (poisson, cf. Anthimus et en revendication: CARTA a. 852 (A. Roserot dans Bull. Folemius Silvius): DONAT. MEn. Ermel. p. 696,3: quen- Soc. Sciences hist. et natur. de l'Yonne, 1897 p. 172): dam piscem, qui vulgo -a dicitur. CaruL. S. Alb. si quis autem contra hanc voluntatis mec donationem Andegav. 1124 p. 152 (a. 1039-1055): solvendo... ad aliquam -iam movere conaverit. CARTUL. Clun. 11 921 pastum duas -as. PAPIAS: -n, genus piscis. 30 p. 33 (a. 954-994): ut nullus... possit aliquam !item I. nausea, -e f sive nausia, -e f forme naftia: PAUL. seu -iam generare. lb. III 1789 p. 46 (a. 987): verpitio- ACOIN. LI p. 27,27. 1) mal de mer: J0M. Scor. glos. nem istam fecerunt ante eorum presentiam... ne amplius Mart. Cap. 59,9 p. 65,6: omnes qui in navi sont -am -iam facerent. CARTUL. S. Petri fl!andin. I p. 35 (a. habent. Uovrio s.v. no: -a est voluntas nauseandi sine 962): cui -am inferre presumpserit... auri libras 20... effectu et proprie in navi. 35 exsolvat. 2) nausée, envie de vomir: WALAHFR. hort. 334: cor- nauseabnndus, -a, -un qui a des nausées: EII4H. poris hune regem turbans si -ia vexet, I mox apium transi. Marc. I 3,2: mulier coepit commotis visceribus lympha tristique bibatur aceto. Ono CLUN. occ. P. 156: velut -a concuti ac deinde magnam vira flecmatis ac -ia fit vacuas harumque retexere curas. HILDEGARD. biis vomendo proicere. phys. 1,17: qui vero -am patitur, ciininum accipiat, et 40 1. nausco I. sive nausio 1. 1) provoquer la nausée ad eius tertiam partent piper et bibinellam. a) au propre: PAUL1N. AQUIL. Fel. co!. 36OA: marina 3) vomissement (PEn. C0ME5T0R hist. schol. col. in gutture -abat. Ptrit. DAMIAN. epist. II 5 col. 260C: I226B: et dicitur large -a, pro vomitu. lJGuTIo S.V. stomachum. . - cui... adipati iuris edulium -abat. GAL- no: Hec -a id est vomitus in mari vel in navi ex tur- TER. CASTIL. Alex. X 41 col. 564-a : -at ebrietas. b) au batione cerebri propter aquam vel fetorem): ARNLTLF. 45 figuré: GE5TA Steph. p. 99: patrie duicedinem in -antem MON. de!. cler 430 p. 230: horrifluax numquam cor- amaritudinem intuentes conversam. reptat -ia quemquam. 1-IILDEGARD. phys. 3,9: venenum 2) vomir: a) au propre: UouTIos.v. no: -o, -as, vomere ilud aut per -am exspuet, aut per eum per secessum et proprie in mari vel in nave. PETIt. CELL. epist. I 42 transibit. col. 459C: -antium medetur reiectioni. b) au figuré: 4) (au figuré), ennui provoqué chez le lecteur ou l'audi- 50 LABORAN5 iustit. P. 18,39: -at stomachus imposturas, teur: ErnsT. var. II p. 357,27: ne -la vestro facundis- erubescit visus oscena, spemit auditus ineptias. simo auditui generetur. VrrA Magni 78: quatinus lec- 3) éprouver une nausée, une envie de vomir (UGUU0 tons animus devotus existat ad legendum... quam s.v. no: -o,... ad vomitum provocari vel voluntatem tedium aiiquod monstrans vel -iam rugata mente minime habere sine effectu vomendi et proprie in nave): 1133 2.nauseo–nautatio 1134 THEODULF. carm. XXVIII 408 p. 504: ructans,... -at. ducit navem):SMAR. carm. 1,X21 p. 613: ela -a, prius RRABAN. epist. 5 p. 390: utilior est sitienti parvus pure naucleros adtrahe cunctos. EBERW. Symeon. II: cum aque haustus, quam -ianti largissima conditi vini pocula. -a, confisus in sua virtute et antis, non attenderet (syn. ASTRONOM. Ludoy. p. 647: -ami stomacho. PETR. navarcho). ALBER. AQu. 2,28 col. 321 B: -e mercatores DAMIAN. OpUSC. 11149 col. 726°: stomacho -ante, ligu- certahant ex imperatoria inssione navibus plenis ciba- riunt. GIJILL. S. THEOD. cant. p. 190: -at omne puichrum rus.., per mare discurrere. Sni'ii. TORN. summa, causa visu, saporum gustu. GALAND. REON. pros'. 43 p. 57: II q. 6 p. 181: naviculi naulum est, quod datur -e pro oh earum (L carnium) cniditatem quandam -antes. ferendo onere vel persona. b) au figuré: WALTI!. Sent. 4) éprouver de l'ennui: WALAHFR. Gall. 2,46: ea mira- Chnistoph. 111,263: respice virtutum pelagus, pie -a. cula... huic operi tantum inserta surit, que... moderata 10 Oiw. Vit. hist. IV 10 t. II p. 246: egregii doctores et brevitate nullius quamvis etiam utilia -iantis mentem providi -e ac spirituales aurige. CARM. Bur. B 53,5,2: offendant. TRANSL. sang. Dom, in Aug. 10: ne ob -a iam universalis I de profundo maris hieme remige morosum opusculum ultra modum protelatum fastidiens integro portum pacis adiit. lector -are compellatur. ORD. Vrr. hist. VIII 23 t. III 2) pilote: Coo. Odalb. 4 p. 72: vadum Einheriacense p. 409: longe obsidionis tedio -aPis, noctu exsilivit. 15 legitimum in predicto flumine... cum -a et navibus PETR. VENER. epist. I col. 175A: sunt tamen duo, que ad bene paratum... tradidit. tibi respondendum, animum erga te -amerri instigant. 3) batelier: RICHER. I P. 180: dux, navicula litori 5) réprouver, être lassé de: RADULF. ARD. homil. col. apulsa... interimitur; duobus quoque puberibus... et 1495C: tepidos enim -at et odit Deus. GUILL. MALM. -a sauciatis, a navicula facinorosi exiliunt. LEGEND. gesta pont. III 100 p. 214: cruditatem -abant scotti- 20 Gerh. major (SS. II p. 505): -a quidam casu accidente cam. CHRON. Rames. p. 28: seculum -antes. 6) puer, digitos manuum contriverat remigando. sentir mauvais: CA.iM. Otton. III 20,6,20: -at omni / 4) marin, matelot (tJouTio s.v. no: hic -a, -e, qui- tempore bucca, / sed modo culus / -at ultra, nec sibi cumque... laborat navigando): THIETM. 3,23: navis fracta / creditur ansa (cf. LEO Vnac. Leon. 6,22,25). mire longitudinis et alacritatis et utroque latere duos 2. nauseo 1. [2. nausea] introduire une action en 25 tenens remorum ordines ac centum quinquaginta -as. justice, donner matière à procès (a. fr. noise): CARTUL. ib. 6,100: stella -arum duce. Ivo epist. I p. 130 (a. S. German. Prat. II 243 p. 22 (a. 1187): ne per negli- 1094-95): sicut navis presentia gubernatoris destituta, gentiam aut maliciam, ut solet, quorumdam recidiva licet bonos habeat -as et reliquos navis adiutores. -aftr materia litigandi. RoniL. scace. Nom. II p. 52 col. I (a. 1198): pro nauseola, -e f [nausea] petite nausée: Uautio S.V. 30 duobus navibus muniendis -is et allis munitionibus. no: nausea... unde bec -a, diminutivum. 5) marin (en général), navigateur: THEODULF. caria. nausia, -cf s'. nausea. LXXJI, I, 50 p. 564: oppilio, pistor, -a, subulcus, arans. nausica, -e f [nausea] nausée, dégoût: VITA 51g. J Gwss. Xe s. (ALMA XLII [1952] p. 231): -e i. naviga- p. 617,34: ad -am cotidie comedentibus. y. 1. nausea. tores. ADAM BREM. 2,52: per quem occeanum Britan- Iiniisio V. nauseo. 35 nicum, sicut -e referunt, a Dania in Angliam flantihus nausito 1. [nauseo] lasser à l'extrême (par sa répé- auris triduo vela panduntur. ALEx. NECK. utens. p. 114: tition): HEItHt ARCH, Edm. 25 p. 61: hoc idem aures quo tendere debeant -e (glosé rnariners). s'. navita. regis -ans. 6) tenancier astreint à servir sur un bateau: COD. nausium, -i n. nausea] 1) objet écoeurant: ÂELFR. Odalb. 76 p. 137: -as tres... in proprietatem tradidit. colloq. p. 10: sine pane omnis cibus in -um convertitur. 40 ib. 85 p. 149: isti parscalchi pro mancipiis ad domurn 2) ennui: GERH. Auo. mirac. Udalr. 30: nimii -ii fasti- Dei dati surit ... Kizo -a. TRAD. Ratisb. 822 (a. 1143 dium. s'. 1. nausea. —49): accepit... tria iugera... ad ius duorum -arum naustologus, -i in. [gr. vŒuato)6yoç] 1) constructeur Ratheri... pertinentia. CARTIJL. Tirol. I 435 p. 232: de bateau: ODo CLuN. occ. p. 71: -us fabricat, dominus scutelarii de Formelano, II oves et -e de Formeiano, quem iusserat, archam. 45 II oves et piscatoribus Formeiani, IIII oves, Y. nautes 2) armateur: UGUTJO s.v. no: hic -us id est navis et nautor. dispensator, allocutor vel excitator. nautaticum, -i n. [nauta] taxe perçue sur les navires: 3) salaire du patron ou du pilote d'un bateau: AYNklw. DIPL. Caroli II, I p. 81,17 (a. 843): nec theloneum aut p. 621: -i sunt mercedes que dantur nantis propter inferendas aut rotaticum vel ripaticum sive portaticum regimen navis vel inercatores. 50 sive etiam exclusaticum aut -um vel retiaticum... requi- 4) marchand sur mer: AYNARD: V. supra. rendum. y. navaticum. nauta, -e m. (HRABAN. unis'. XX, XXXIX col. 5541: nautatio, -ais f [cantal (au figuré) navigation, ici -a a nave dictus per derivationem): 1)patron d'un navire: les dangers: VITA Bonif. III 23: cum autem servum a) au propre (Uouiio s. y. no: hic -a, -e, quicumque suum Dominus vellet de huius mundi -nibus eripere. 1135 nautea - nazaza 1136 nautea, -e f [gr. v6rt2, lat. nautea, à l'origine, nain à poncer: MAPPE Clav. 95 p. 205: accipias -as lima- de la bujone employée ait y. Festus, 164,2; turam, de cure tonsuram. J. André, Rev. PIZiL 1954 p. 571 liquide servant au tan- nays, -dis f y. najas. nage: Ucuiio s.v. no: hec -a id est aqua fetida qua nazarenus, -i in. 1) (sing.) le Nazaréen, Jésus-Christ: coria macerantur. 5 UGUTIO s.v. crisma: Dominus a vico quodam Galilee nautegildum, -i n. r. notegeldum. -us dictus est. nauterius, -i in. [vanta] marin, matelot: INsr, regal. 2) (plur.) les disciples du Nazaréen: a) les chrétiens: regum Longobardorum 13 (MGH SS. XXX) p. 1456,15: GUILL. Tya. hist. rer. transm. 1V 9 p. 166: prius enim citrines naute et -i debent habere duos bonus hommes qui Christi sequebantur doctrinam Nazareni diceban- magistros sub potestate camararii Papie. 'o tur; postmodum veto a Christo c(educto nomine,... nautes, -e m. [cf gr. vx6r1ç] marin, patron d'un Christiani dicti sunt fideles universi. désignation péjo- navire: HERIC. vita Germ. metr. 1V 509 p. 487: votaque rative: AGOBARD. epist. p. 184,3: christianos in omnibus servatus solvens in littore, -es, I qua ratione potes. suis sul -orum routine cotidie maledicant. UGUTIO r. nauta. s.v. crisma: et christiani aiim a iudeis quasi propter nautica, -e f y. nauticus. 15 obprobrium -i vocabantur quia Dominus... riazarenus nauticatio, -nis f [nantît) impôt sur la navigation: dictus est. b) chrétiens hérétiques qui continuaient à CHRON. Moissiac. p. 287: afflictiones populo posuit... observer les rites juifs: Ucu-n,o s.v. Nazareth: quidam per diagrafa, seu capita atque -ne per aliquos annos, heretici dicti surit -i quia cum Christo qui... dictus est quaies nunquam aliquando fuerant (cf. Lin. Pont. I nazarenus... confiteantur, omnia lumen veteris legis p. 344,3). 20 custodiunt. nauticus, -a, -uni 1) adj., propre au bateau, du bateau: nazareus, -i in. 1) saint: UGUTTO s.v. Nazareth: -us EKKEH. IV bened. I 43,49: -a vis trepidat. WALDO etiam dicitur sanctus vel mundus a merito. Prnt. Anscar. 75,6: -a pubes. Episr. Meginh. 23 p. 220,9 (a. COME5TOR hist. schol. col. 1608': -us sonat sanctus. 1064): discidium illud -uni. HELM. 49 p. 97,6: in -a 2) nazir (cf. VuLo. Num. 6,2 sq.) personne consacrée à pinu... exhiberi suspendium. vit -us, marin: PETR. 25 Dieu par un voeu temporaire (voeu de naziréat) et observant COMESTOR hist. schol. col. I369C: et navigahant cum certaines pratiques (UGUrI0 5v. Nazareth: -us aiim servis Saloinonis vin -i de Tyro. VITA Adaib. Prag. p. dicebatur qui sanctam comam nutniebat et nihil con- 180: -um iter velocissimo cursu peragens. taminatuni accipiebat, abstinens se a vina et omni II) subst.: A) in.: 1) marin matelot: VIrA Filib. p. 603,5: sicera que mentem ab integra sanitate pervertit): PETR. advenientes Brittones -i. Ss&&it. carm. T, X 24 p. 613: 3° COMESTOR hist. schol. col. 1608D: -us... vel florens, vel nullus mers maneat -us arte sua. LEO MARS. chron. II germinans et dicebantur -i, qui -ex vota obligabant se 84 p. 685,41: cum nauclero et universis -is suis. 2) sens sanctimonie, usque ad certum tempus vel iugiter, ut inc.: Dut. Otton. 11154 p. 459,29 (a. 989, spur.): terrain Samuel. Srnu. TORN. epist. p. 429: candidiores facti de cârucis in -is vel alicubi iacentem infra ipsum comi- surit -i eius cum respexero et ego cappas eorum nigras. tatum. B) fém., les marins: GLass. X° s. (ALMA XLII 35 3) Nazaréen: a) en parlant du Christ lui-même: PnR. [1952] P. 23): -a t navigatores. 2)flotte(?): CARM. But. C0ME5T0R hist. schol. col. I609&: Christus tamen dice- B 50,14,1: Surim solam liberat -a marinus. batur -us, a Nazareth, et -us, non a loco, sed a sancti- nautirzal t'. nantirzal. tate. b) en parlant des disciples du Christ, spéc. des nautor, -is 'n. [nauta] 1) patron du navire: CARTUL. Evangélistes: PETR. C0ME5roR hist. schal. col. 1609A: Bund. p. 383,4 (IXe s. in.): sunt ibi naves X, quas 40 primi itaque discipuli Christi -i dicebantur qui Evan- faciimt liberi hommes, ex quibus redditur singulis annis, gelium scripserunt, sed Ecciesia quatuor tantum recipit. quantum poterit -r adquirere, aliquando libras VIII nazarius, -i in. [cf. HIER. epist. 57,3 (tir. Isai., 11,1): plus minusque. 2) marin, matelot: VrrÀ Wynneb. p. nain eo loco ubi nos legimus arque transtulimus: 107,24: cum consilio et consultu -un-i navilia adepti tut exiet virga de radice Jesse et flos de radice conscen- fuerant loca. CARTUL Andegav. t. 11141 p. 34 (c. 1063): 45 det' in 1-lebrea iuxta linguam illius 8(oia ita scriptum Stephanus -r, S. Marie famulus. y. nauta et natator. est: 'exiet virga de radice Jesse et Nazareus de radice nautum, 4 n. y. nantum. eius crescet.] (par métaphore) fleur: THEODULE. catin. nauva, -e f y. nauda. XLIX 9 P. 550: -uni hunc Harem natio cuncta, f navus, -a, -uni zélé, actif: RUOTG. COL. 37 p. 38: nain Hebrea fIas bene lingua vocat (cf. PAPIAS: pins pastor Bruno, veritatis assertor, evangelii pro- 50 Nazareth civitas in qua Dominus noster Jhesus Christus pagator, -os et industries viras. PAnAs: -us, celer, indu- conceptus est et nutritus; interpretat flos sive mundus). striosus, f ortis, impiger, agilis, prudens. nazaza indécl., exclamation d'enthousiasme: CARM. nauza, -cf. y. nauda. But. B. 174,1,4 (XII s.): Veni, veni, venias, I ne me naxia, -e f [pour naxium] pierre de Naxos, servant mori facias! J hyria hyrie 1 -a trillinivos.