Force of Evil 1948, AEB

99ko martxoaren 23a. Los Angeleseko Dorothy Chandler Pavilion 19eraikinaren aurrean, ohiko kuriosoak bildu dira Ameriketako Estatu Batuetako Zinema Akademiaren sariak banatzeko urteroko ekitaldira iristen Z: ; G: Abraham diren ospetsuak ikusteko. Aurten, ordea, giro arraroagoa dago. “Alfonbra go- Polonsky, Ira Wolfert; Pr: Metro- rriko” mugimenduei so egiten dieten zale-taldeetatik ez oso urrun ezohiko Goldwyn-Mayer (MGM); A: George presentziak ikus daitezke: emakumeak eta gizonak, batzuk adin handikoak, Barnes; M: Rudolph Polk; A: John pareko espaloian protesta egiten ari dira, nabarmenki eskuz eginiko pankar- Garfield, Beatrice Pearson, Thomas tekin. Haien helburua: Akademiak bere kideetako bati zinema-ibilbide bikain Gomez; Z/B, 78 min. DCP osoagatik ematen dion ohorezko Oscar saria jasoko duen zinemagileak due- la ia berrogeita hamar urte izandako jokabidea salatzea. Elia Kazanek, “sor- gin-ehizaren” erdian, arte herrikoi nagusiaren bihotzean komunismoa sart- zea (norbaitek “infiltrazio gorri” izendatua) salatzen zuen paranoiaren erdian, “naming names” deritzon erabakia hartu zuen, alderdiko adiskide zaharrak salatzekoa, eta horietako asko ostrazismo profesionalera kondenatu zituen, edo erbesteratze luzera. Egun eta une hartaz gordetzen diren irudiek, bes- teak beste, aurpegi soil eta zorrotzeko adineko bat erakusten dute, intelek- tual betaurrekoak dituena eta esku artean altxatuta pankarta bat duena keinu hori ahaztearen aurka, bere ustez, demokrazia ipar-amerikarraren oinarrizko printzipioetako batzuk behartzen zituen salaketa horren aurka. Abraham Lin- coln Polonsky izena zuen. Pertsona horrek hau adierazi zuen egun batzuk lehenago, Kazani saria ematearen albistea ezagutzean, isildu gabe: “norbai- tek tiro egingo diolako esperantzarekin ikusiko dut ekitaldia; horrek emozio pixka bat emango lioke gauari, bestela asperdura izango bailitzateke”. Handik hilabete gutxira, urte horretako urriaren 26an hil zen Polonsky (1910-1999), laurogeita zortzi urterekin. 1951n Jarduera Antiamerikarren Batzordearen au- rrean lekukotasuna egitera deitu zitzaionean, “herritar arriskutsu” gisa kali- fikatu zuten, eta bizitzaren aurrean zuen jarrera hori ez datorkio gaizki beti bereak eta bi egin dituen Hollywoodeko film klasiko baten izenburuari: botak jantzita hil zen. ******************* Abraham Polonsky Errusiatik emigratutako eta New Yorken bizitzen jarri- tako gurasoengandik jaio zen. Intelektual ironiko judua zen eta ikasketa ju- ridikoak, irakaskuntzarekin izandako lehen saioak eta nobelagile bihurtzeko lehen nahia (nahiz eta genero hori lantzen jarraitu zuen bizitzan zehar) alde batera utzi zituen behin betiko Hollywooden finkatzeko, Europan bigarren mundu-gerran amerikar armadan zerbitzatu ondoren. Polonskyren zine- ma-ibilbidearen garrantzia, gerora eskuratua, 1947 eta 1971 artean zuzentzea lortu zuen hiru filmetako biri eta beste zinemagile ospetsu batek pantailara eramandako (Body and Soul, 1947; Robert Rossen) jatorrizko gidoia aurretik idazteari zor zaie. Nabarmentzekoa da Polonskyk zinemagile gisa izandako ibilbidea eten egin zela 1948an zuzendari gisa izandako zinema-debutaren ondoren. Po- lonsky Alderdi Komunistan afiliatu zen 1935ean eta aktiboki parte hartu zuen 2021.03.14 alderdiak kulturaren sektorean garatutako jardueren zati handi batean. Aipa- Zinemako istoriak (II) tu dugun moduan, 1951n (“beldurraren urtea” bere hitzetan), deklaratzera dei-

1 tu zuten Sylvia Marrow emaztearekin batera “Hollywoodeko infiltrazio ko- munista” ikertzen ari zen House Un-American Activities Committee (HUAC) deitoragarriki ospetsuaren aurrean. Apirilaren 25ean agertu zen eta ukatu egin zuen Alderdi Komunistako kide zela sinatzea edo ukatzea, konstituzioko bosgarren zuzenketaren babesean. Urte horretan Michael Gordon erlijiona- riokide zaharraren film baten gidoia sinatzea lortu zuen arren, estudioetako “zerrenda beltzetan” sartu zen eta une horretan, hamazazpi urteko aldi bati ekin zion ezkutuko lanak eginez, bai zinemarako bai telebistarako izengoi- tia baliatuz eginiko lanez, gidoilarikide gisa bere izena agertzen hasi zen arte elkarrizketa ugaritan “Polonsky aroma” daraman film baten Madigan( , Do- nald Siegel, 1968) kredituetan. 1969an, zuzendaritzara itzuli zen western bo- rrokalari batekin (Tell Them Willie Boy is Here, 1969). Bi urte geroago, kamera atzean egin zuen azken lana sinatu zuen film irregular batekin (AEB-Frant- zia-Jugoslavia koprodukzioa). XX. mendearen hasierako Poloniako juduen munduan girotua zegoen, David Opatoshuk idatzi zuen eta protagonistatzat Yul Brinner, Eli Wallach eta Jane Birkin zituen (Romansa konjokradice, 1971).

******************* Abraham Polonskyren izena zinema-pantailan lehenengoz Mitchell Lei- senen film baten gidoilarikide gisa agertu zen. Golden Earrings (1947) izen- burupean, filmaren protagonista Marlene Dietrich (ijitoaren paperean) zen. Polonskyk behin eta berriz aipatu du erakutsitako filmean ez dela bere lanetik ezer geratzen, behar bezala “birformateatu” baitzuten bi gidoilari beteranok (Frank Butler eta Helen Deutsch). Lan horren xedea zen “Holokaustoa ijitoek bizi izan zuten ikuspegitik aurkeztea, gertakari hori gutxitan aipatzen baita eta azkar ahaztu baitzen gerraren ostean”. Paul Buhle-k eta Dave Wagner-ek filmean Marleneren bi erreplikatan ikusi nahi dituzte Polonskyren lanaren aztarnak; batak, iraganari erreparatzen dio (“otsoen moduan ehizatzen gin- tuzten”), eta besteak, etorkizunari (“lur madarikatu honetan, guztiok hilko gaituzte”).1 Polonskyk zinemaren munduan izan zuen sortze-oldarraldia, baina, urte horretan bertan izan zen, Robert Rossenen film baten jatorrizko gidoia idatzi zuenean (Body and Soul). Amerikar kultura ezkertiarreko autore klasiko batek urte gutxi batzuk lehenago landu zuen gai baten berrikusketa berezia egin zuen (baina Polonskyk gaia lantzen duen biluztasunik eta garraztasunik gabe): Golden Boy (1937); Clifford Odets-en antzezlana zen, Rouben Mamoulian-ek pantailara eraman zuena Columbia Pictures estudiorako 1939an. Baina Odets-en lanean protagonistaren ametsak biolin-jotzailea izateko grina eta boxeolari gisa dirua azkar egitea badira ere, New Yorkeko idazlearen gidoian, Charlie Davis protagonistak ez du artearen eta indarkeriaren artean aukera- tu behar, dirua izatearen eta ez izatearen artean baizik. Horixe adierazten du gazteak eta amak duten elkarrizketa batek: “Borrokatu egin nahi dut! Dirua nahi dut, di-ru-a, DIRUA! / “Hobe zenuke pistola bat erosi eta zeure buruari tiro egingo bazenio!” / “Pistola erosteko di-ru-a behar da!”2. Eta Polonskyk Rossenekin eztabaidatu behar izan zuen arren berearekin ateratzeko eta fil- merako idatzi zuen amaierari eusteko3, filmaren arrakastaren eraginez, fil- ma ekoitzi zuen Enterprise Studios4 estudioak Polonsky itxaroten egon zen aukera eman zioten, hurrengo proiektuan kameren atzean jartzeko, John Gar- fielden bedeinkapenarekin. ******************* Zuzendari gisa debutatzeko, Polonskyk gidoi bat zirriborratu zuen Ira Wol- fertekin batera, azken horrek 1943an argitaratutako Tucker’s People eleberritik abiatuta. Filmaren izena Force of Evil zen (gure artean gaztelaniaz El poder del mal izenburupean ezaguna bideoko eta DVDko edizioetan, ez baitzen inoiz iritsi pantaila komertzialetara). Genero aldetik ez da kokatzen erraza, nahiz eta aditu gehienek sastrearen tiraderan sartzen duten, hain zuzen, frantziar kritikariek, bigarren mundu-gerraren ondoren, deiturikoen artean. Egiari zor, kategoria hori baliatzeko erabili ohi den zabalera dela eta (dirutza egin du arlo anglosaxoian ere), ez da zaila atxikipen horretan berau justifika 2021.03.14 dezaketen elementuak aurkitzea. Baina, nire ustez, filma espazio kontzeptual Zinemako istoriak (II) konplexuago batean kokatzen da. Utz diezaiogun Martin Scorseseri, berriki

2 eginiko filmarenrevival aren arduraduna izanik hein handian5, mahai gainean jartzen lanaren irismena zehazten laguntzen duten zenbait elementu. 1995ean, “amerikar zinematik eginiko bidaia pertsonalean”6 jarri zion arreta berezian, urte horretan bertan filmaren edizio bideografikorako grabatu zuen sarrera laburrean bezala, zinemagileak argi utzi zuen Polonskyren filmaz pentsatzen zuena “gangsterren zinemari” buruzko kapituluan (bere ustez, AEBetako zi- nemako bertako hiru generoetako bat, musikalarekin eta westernekin batera): “Zenbait film, bereziki Abraham PolonskyrenForce of Evil, haratago joan ziren eta gizarte erabat ustela erakutsi zuten. Mafiaren abokatu John Gar- fielden aurpegia gatazka moralen paisaia betea zen. Gizartea gaixo zegoen. Gaia sistemaren indarkeria izatera igaro zen, banakoen indarkeriaren aurretik. Ikuslearen begitan, mundu ustela zirudien. Abraham Polonskyren elkarrizketa poetikoa zen ezohiko moduan. Ezin zinen aurka jarri. Sindikatura lotuta zeun- den betiko. Bizitza osorako erabiltzen zintuzten. Zure familia bera sakrifikat- zea ere nahi zuten. (…)Erokeria hori Francis Ford Coppolaren Aitajauna (The Godfather, 1996)4 filmarekin iritsi zen une gorenera. (…)Banakoa ez da ustela, sistema baizik”. Force of Evil eszenan jartzen duen istorioa John Garfieldek antzeztutako Joe Morse abokatu gazteari buruzkoa da. Morsek mafioso baten lege-aholku- lari gisa lan egiten du (Tucker), eta New Yorken legez kanpoko joko-etxe txiki askok kudeatutako daily number (edo numbers game edo italian lotery) lote- ria-apustu guztiak kontrolatu nahi ditu. Uztailaren 4an amerikar askok patrio- tismoagatik 776 zenbakira jokatzen dutenez (urte horretan lortu zuten inde- pendentzia Ameriketako Estatu Batuek), Tuckerrek eta Morsek iruzur egiten dute zenbaki hori atera dadin sarituta behingoz, negozio txikiek porrot egin dezaten eta guztiak mafiaren eskuetan amai dezaten, ezin diotelako aurre egin apustuen sariak itzultzeari. Istorio hori Morse anaien istorioarekin gurutzat- zen da, eta horixe da filmaren asmatze handienetako bat. Izan ere, Joek anaia nagusi bat dauka (Leo, Thomas Gomezek interpretatua), apustuen lokal txiki bat zuzentzen duena eta, anaiaren presioak gorabehera, uko egiten dio, arra- zoi moralengatik, iruzurrean sartzeari. Gatazkak bi anaiak aurkaratzen ditu eta oinarri mitiko bat eskaintzen dio (Kain eta Abelen istorioaren oihartzuna ozen entzuten da filmean) kontakizunari, bi jarrera etiko kontrajarriak nabar- menduz. Joerentzat dirua bada ere bere bizitzaren iparra8, Leo duintasunez bizitzen ahalegintzen da, bere herritarkideengandik aprobetxatu gabe, nahiz eta bere negozioa ez izan zorrozki legezkoa (logikoki, horixe hitzematen du Tuckerren aro berriak). Baina, gainera, filmean bi gangster mota azaltzen ditu, “negozioen” bi- lakaera ikusaraziz lehenengo hogeita hamarreko hamarkadan generoa agertu zenetik (pentsa dezagun, hain zuzen, Raoul Walsh-en 1920ko Hamarkada Za- lapartatsua –The Roaring Twenties– filmean, erreferentzia-puntu bat izateko). “Ficco eredua”, guztia indarkeria biluziari fidatzen diona; “Tucker eredua”, igoera ekonomikoa ustelkeria politikoan oinarritutako enpresa-kudeaketare- kin lotzen duena. Hasiera batean, Polonskyk pentsatu zuen filma epaitegi batean hasiko zue- la, gero, flashback arrunt baten bidez une horretara arte eraman zuten gertae- rak kontatzeko (eta eszenaren zati bat filmatzera ere iritsi zen); laster ulertu zuen, ordea, “eszenak estetikoki filmari sentimendua eman nahi zion orai- naren jarraitutasun-zentzua suntsitzen zuela. Voice-over delakoak ordezkatu zuen jatorrizko flashback mekanika eta Joe Morse bizitzen ari zenari buruz go- goeta egiten aritzearen zentzua eman zion, kontakizunean narrazio-elementu hutsak emateko balio izan ordez”. Izan ere, horixe da filmaren asmatze handienetako bat, zer modutan lotzen diren elkarrekin irudiak, elkarrizketa bikainak (ondoen idatzitako amerikar fil- metako bat da, Body and Soul filmean nabaria zena dagoeneko) eta voice-over delakoa forma zinematografiko ia bakarrean zineman. Eszena handiek biltzen dituzte (lehenengo taxi batean, gero atari dotore batean) Joe Morse eta Do- ris (Beatrice Pearsonek interpretatua) eta Leo Morseren eta haren kontabi- 2021.03.14 litateko langile Bauer-en arteko hitzordua taberna-zulo batean, Ficcoren bi- Zinemako istoriak (II) zkartzainek eraso aurretik. Eszena horretan batek ez daki zer miretsi gehiago,

3 elkarrizketen edertasuna eta bizitasuna, aktoreen zuzendaritza edo eszenari darion heriotza-giroa. Eta, jakina, azken eszena, Joe Morse East River-en in- fernuetara jaitsiz anaiaren gorpuaren bila. Hemezortzi plano bikainetan fil- matu zen, filma amaiarazten duen ahotsa entzunez: “Leo aurkitu nahi nuen, beste behin ikusi. Ordurako, egunsentia zen. Eta, jakina, oso gaizki sentitzen nintzen hara jaistean. Jaitsi, jaitsi eta jaitsi ari nint- zen. Lurraren hondora jaistea bezala zen... anaia aurkitzeko. Anaiaren gorpua aurkitu nuen, han hondoan, inork nahi ez duen trapu zikin eta zahar baten modura ibaiko arroketara bota zen lekuan. Hilda zegoen... eta nik hil nuela sentitu nuen. Buelta erdia eman nuen, neure burua Halli9 entregatzeko. Izan ere, izugarria da gizon batek bizitza luzea bizitzeko aukera izan eta horrela amaitzea, zaborra izango balitz bezala; horrek amaitu egin behar du nolabait, eta horretan laguntzea erabaki nuen”.

******************* Aurreko mendeko laurogeita hamarreko hamarkadaren lehen erdia. Noël Burch-ek eta Thom Andersen-ek Abraham Lincoln Polonsky elkarrizketatu zuten “Hollywoodeko komunistei” buruzko Red Hollywood (1995) filmerako. Filmaren amaieran zinemagile zaharraren figura ekartzen da: lehenengo, gi- doiaren zati bat irakurri, eta, gero, amaitutako filmean dagokion sekuentzia ikusiko dugu. Tell Them Willie Boy Is Here (1969) filmaren azken eszenetako bat da; Willieren (indiarra, bere burua defendatzeko gizon zuri bat hiltzeaga- tik jarraitua; Robert Blake-k interpretatua) eta haren maitale Lolaren (Katha- rine Ross) arteko elkarrizketa hau entzungo dugu: “Kartzelan egona naiz denbora batez. Indiarrek gutxi irauten dute kartze- lan (…)/ Hil egingo dituzu? / Bai, beharrezkoa bada. / Zer esan nahi duzu ho- rrekin? / Nire atzetik jarraitzen badute... / Baina zuriak dira, Willie, beti ibiliko dira zure atzetik. / Zenbat denbora da hori? Uste duzuna baino gutxiago. / Erokeria da, inoiz ezingo diezu irabazi. / Agian ez, baina hemen egon nintzela jakingo dute”. Filma amaitzeko, Polonskyren lehen plano bat agertzen da. Gogorarazten du politika arrakastatsua bada soilik justifikatzen dela; ondoren, hau gehitzen du ikusleari irribarre egiten dion bitartean: egun haietako “galdutako kausen- gatik borrokatzeak merezi du soilik”. Hasieran genero-film arruntaren itxura badu ere, Force of Evil filmak hamarkada horretako amerikar zinemaren esze- na indartsuenetako batzuk gordetzen ditu. Gogora ditzagun une horietako batzuk: biak.

2021.03.14 Zinemako istoriak (II)

4 1 Informazio horiek Paul Buhleren eta Dave Wagnerren liburu honetakoak dira: A Very Dangerous Citizen. Abraham Lincoln Polonsky and the Hollywood Left; University of California Press, 2001, 99. or. 2 Hemen: Richard Corliss, Talking Pictures. Screenwriters in the American Cinema, Woodstock (NY), Overlook Press, 1985, 131. or. Diruaren ingurukoak diren eta Force of Evil filmean agertuko dena prestatzen duten filmaren elkarrizketako beste une gogoangarri pare bat gogoratu ditzakegu: “Dena batuketa edo kenketa da. Gainerakoa elkarrizketa da”; “Hartu dirua. Ez da jendea bezalakoa. Ez du memoriarik. Ez du pentsatzen”. 3 Rossenek nahi zuen Charley bere kudeatzaile mafiosoek hiltzea, munduko txapelketarako maneatutako borroka irabazi eta aurreikusitako porrotaren alde apustu egindako diru guztia galdu ondoren. Polonskyk, ordea, proposatu zuen Garfieldek “ulertu” zuela gertatutakoaren zentzua, eta azken eszena happy end faltsu bihurtzen du, gizarte ustel batean banakoa taldekoa bihurtzen den espazioan. Filmean gutxienez birritan errepikatzen den esaldi batean ondo laburtutako ideia: “denak hiltzen dira”. 4 Enterprise Studios 1947an sortu zuten David L. Loew-ek eta Charles Einfeld-ek. Sortzeko askatasun handiagoaren bila, (kontratua amaitu berri zuen Warner Brosekin) eta Robert Roberts managerra enpresara batu ziren urte horretan bertan. Enterprise estudioak martxan egin zituen lau urtetan ateratako filmen artean daude, Roberts eta Garfield elkartu zituzten biez gain (Body and Soul; Force of Evil), Lewis Milestone-ren (Arch of Triumph, 1948) eta Max Ophuls-en (Caught, 1949; baztertutako ekoizpena) lanak. 5 Scorseseren keinuari garrantzirik kendu gabe, kritikari jakin batzuek duela urte asko aipatu zuten filmaren balioa, McCarthismoak lurperatu nahi izan zuena ostrazismotik ateraz. Hona hemen banako eta taldeko izen batzuk: William Pechter (1962), frantziar kritikariak (Présence du cinéma, Positif eta Cahiers du cinéma, 1965), (1968). 6 eta Michael H. Wilson, A Personal Journey with Martin Scorsese through American Movies (1995). 7 Eta Scorsesek Aitajauna hizpidera dakarrenez, Body and Soul filmeko elkarrizketako beste aipu bat gogoratuko dut: “zorrak ordaindu egin behar dira. Bestela, ez da negoziorik egongo”. 8 Behin betiko bertsioan sartu ez zen filmaren hasierako Joe Morserenvoice over delakoaren zati batean gauzak argi eta garbi esaten dira: “bizitzan arrakasta izan nahi nuen, munduan nire bidea egin, eta uste nuen horretarako hiru modu zeudela. Dirutza oinordetzan jaso, bizitza guztian gogor lan egin, edo lapurtu. Ni pobrea eta pazientzia gutxirekin jaio nintzen”. 9 Tuckerren azpijokoak mugatu nahi dituen barrutiko fiskal berria.

2021.03.14 Historias de cine (II)

5 Bibliografia

Abraham Polonskyren biografia: BUHLE, P. y WAGNER, D., A Very Dangerous Citizen: Abraham Lincoln Polonsky and the Hollywood Left, University of California Press, 2001

Elkarrizketak Abraham Polonskyrekin: PETCHER, W., “Une vie de guerrilla. Propos de et sur Abraham Polonsky” (originalmente en Film Quarterly, vol. XV, nº 3, 1962), en Cahiers du cinéma, nº 188, 1967, págs. 22-25 EISENSCHITZ, B., “Una conversación con Abraham Polonsky”, Nuestro Cine, n.º 66, 1967, págs. 58-64. DELAHAYE, M., “Entretien avec Abraham Polonsky (introducción de EISENSCHITZ, B.)”, en Cahiers du cinéma, nº 215, 1969, págs. 31-39 CIMENT, M. y TAVERNIER, B., “Entrevista con Abraham Polonsky”, en Nuestro Cine, nº 106, 1971, págs. 19-27 DICKOS, A. (ed.), Abraham Polonsky: Interviews, University Press of Mississippi, 2013

Abraham Polonskyren zinema eta telebistako lanak: POLONSKY, A., SCHULTHEISS, J y SCHAUBERT, M., To Illuminate Our Time: The Blacklisted Teleplays of Abraham Polonsky, Sandalaur Pub., 1993 SCHULTHEISS; j. (ed.), Abraham Polonsky’s Force of Evil: The Critical Edition, The Center for Telecommunication Studies, 1996 POLONSKY, A., You Are The Teleplays (The Critical Edition), The Center for Telecommunication Studies, 1996 POLONSKY, A., Odds Against Tomorrow: A Critical Edition (SCHULTHEISS, J., ed.), Sandalaur Pub., 1999

Abraham Polonsky-ren zinemaren ibilbideari buruzko artikuluak: POLONSKY, A., “Une experience utopique”, en Présence du cinéma, nº 14, 1962, págs. 5-7 BONTEMPS, J., “De Joe Morse à Bruno Forestier”, en Cahiers du cinéma, nº 188, 1967, págs. 26-27 POLONSKY, A., “How the Blacklist Worked in Hollywood”, en Film Culture, nº 50-51, 1970, págs. 41-48 POLONSKY, A., “Making Movies”, en Sight and Sound, vol. 40, nº 2, 1971, pág. 101 MARTÍNEZ TORRES, A., “Abraham Lincoln Polonsky. Un rezagado de la generación perdida”, Nuestro Cine, nº 106, 1971, págs. 16-17 POLONSKY, A., “Nuits blanches pendant la liste noir. Extrait de journal”, en Positif, nº 200-202, 1977-1978, págs. 138-141 BRINCKMAM, Ch., “The Politics of Force of Evil: An Analysis of Abraham Polonsky’s Preblacklist Film”, en Prospects: The Annual of American Cultural Studies, vol. VI (Salzman, J., ed.), 1981, págs. 357-386 “Abraham Polonsky”, en CORLISS, R., Talking Pictures. Screenwriters in the American Cinema, Woodstock (NY), Overlook Press, 1985, págs. 131-140

Abraham Polonskyren eleberriak: The Goose is Cooked (con Mitchell Wilson), Nueva York, Simon and Schuster, 1940 The Enemy Sea, Boston, Little Brown, 1943 The World Above, Boston, Little Brown, 1951 A Season of Fear, Nueva York, Cameron Ass., 1956 Zenia’s Way, Nueva York, Lippincot and Crowell, 1980

Makartismoari eta Hollywoodeko Sorgin Ehizari buruzko lanak: ANDERSEN, T.*, “Red Hollywood”, en Literature and the Visual Arts in Contemporary Society (FERGUSON, S. y GROSECLOSE, B., eds.), Ohio State University Press, 1985, págs. 186-187 GUBERN, R., La caza de brujas en Hollywood, Barcelona, Anagrama, 1987 BURCH, N.*, Les communistes de Hollywood: autre chose que des martyrs,París, Presses Sorbonne Nouvelle, 1995 COMA, J., Diccionario de la caza de brujas. Las listas negras de Hollywood, Barcelona, Inédita, 2005 BUHLE, P. y WAGNER, D., La izquierda de Holywood. La historia no contada de las películas de la época dorada (2002), Madrid, Antonio Machado Libros, 2019

* Thom Andersen y Noël Burch son co-autores del excelente filme tituladoRed Hollywood (1995), dedicado a los “comunistas” de Hollywood. La película contiene numerosos testimonios de los artistas implicados, entre ellos los muy relevantes de Abraham Polonsky.

2021.03.14 Zinemako istoriak (II)

6