Muzeum Włości Dubiażyńskiej (Муз’Еj Ły Do Niej Również Nasze Studziwody

MZEUMU WŁOŚCI DUBIAŻYŃS KIEJ

Na łamach niniejszego numeru „Biel- ła ponad 100 wsi, folwarków, dworów, osad skiego Hostincia” inaugurujemy działalność i kolonii. Gmina istniała do 1935 r. Należa- Muzeum Włości Dubiażyńskiej (Муз’еj ły do niej również nasze Studziwody. W tym Дубjажынскуj Волостi). Na razie będzie to miejscu pozwolę na studziwodzko-dubiażyń- placówka „na papierze”. Będziemy publi- ską dygresję. kować materiały, dotyczące historii i kultu- Z Dubiażynem, poprzez żonę, która ry unikalnego zakątka Ziemi Bielskiej. Już tu się urodziła, jestem związany osobi- w średniowieczu tętnił on życiem społecz- ście. Zresztą, nasze Studziwody były tej nym. Tędy przebiegał trakt kniaziów i królów wsi zawsze bardzo bliskie, poprzez koli- z Bielska do Mielnika (М’iел’нiцкi Гостiнец’), gacje rodzinne. Pierwsi z Dubiażyna przy- w niektórych wsiach mieszkali bojarowie. Od szli tu Płaton i Olga Stepaniukowie, którzy XVI w. zaczęły się rozwijać dwory i majątki, w 1926 r. kupili plac od Józefa Grabowskie- powstawały cerkwie. W 1861 r. Dubiażyn stał go (wyemigrował do Ameryki). Potomko- się centrum administracyjnym dla najwięk- wie synów Płatona: Lijuszki, Fiedi i Szury szej gminy w powiecie bielskim, która liczy- mieszkają w Studziwodach do dziś. Ten

Na ulicy w Dubiażynie, 1967 r.; od lewej: Teodor Romaniuk (Fiedia Hrypin), Mikołaj Stepaniuk (Kola Pietryszyn), Aleksander szymczuk (Szura Szeszelaków), Piotr Gerasimiuk (Pietiusza), Mikołaj Romaniuk (Kolania); zdjęcie ze zbiorów Pawła Chmura

1/2011 1 Widok na Dubiażyn z Hory Stromuj, 1967r.; foto ze zbiorów Pawła Chmura ród i teraz nazywa się Płatoniszyny. Drugi w 1985 r. grałem z nim na jednej z ostatnich w Studziwody wżenił się Mikołaj Saluk, które- studziwodzkich choinek w nieistniejącej sta- go wybranką została Maria Kiryluk. A potem rej świetlicy. w „prymaki” przybył tu Borys Owerczuk. Ideę powołania Muzeum Włości Du- Wraz z żoną Walą z rodu Ostaszewskich, biażyńskiej z entuzjazmem przyjął mój re- na Welikich Horodach stworzyli wzorcowe dakcyjny kolega, nauczyciel Marek Chmur, gospodarstwo. Mieli chlewnię, wytwórnię jednocześnie śpiewak białoruskiej „Małanki” walonek z gręplarnią, hodowlę nutrii, gołębi. (działającej pod patronatem naszego Sto- W wolnych chwilach Borka Owerczuk lubił warzyszenia). Dubiażyn dla Marka jest ko- wyjść z akordeonem na ulicę lub do sąsiadów, łyską i tym najlepszym miejscem na ziemi, pograć i pośpiewać (pamiętam z dzieciństwa do którego wraca realnie i w myślach. Być takie rozśpiewane, z udziałem Borki, gościny może nasza idea nabierze kiedyś kształtów. w domu naszych kuzynów Luszyka i Nadi Na razie, zapraszamy czytelników na wę- Chomaniuków). Borka Owerczuk był znany drówkę po historii tych miejsc. W tym i ko- z gościnności i życzliwości wobec innych. Po- lejnych numerach B.H. przedstawimy dzieje dobnie jak syn, nieodżałowanej pamięci Tolik majątku Podbiele, cerkwi, gminy, pokażemy Owerczuk. archiwalne fotograﬁ e. Muzykalnością wyróżniał się Płaton Zachęcamy do dzielenia się z nami swo- Stepaniuk i jego synowie. Sam Pałton grał ją wiedzą i materiałami fotograﬁ cznymi oraz na skrzypcach, Lijuszka i Fiedia również, archiwalnymi. a Szura na akordeonie. Pamiętam, chyba Doroteusz Fionik

2 1/2011 НРЫСА ГIСТОРЫJI МАJОНТКУ В ПУMОДБI MОЕЛ ’У Д 1915 Р.

Пiсана гiсторыjа ПуодбiMел’а або з iншымi сусiMедамi – боjарамi Токаревскiмi ПодбiMел’ска, jак давнiMеj называлi маjонток, i Пужычанамi. Коб розсудiтi справу, ведецц’е од ХVI вiMеку i jе муMоцно звjазана в 1529 роковi Жыгiмонт мусiв поклiкатi з рус’кiм земл’анскiм родом Вагановскiх. То спецыjал’ну комiсijу, коб на мiMесц’у воны тут першы збудовалi двуMор, фундовалi окреслiтi межы. Кiроватi комiсjоjу было до- церкву, а сусiMеднi вjоскi почалi хутко ручено Ал’ександру Ходк’евiчу, старостi розвiватiс’е. берест’jескому i маршалку господарско- му. Было поклiкано мнуMого свiMедкув, В ЧАСАХ ВАГАНОВСКIХ буMольшост’ з jакix згодMжалас’е з тым, што Першым вjадомым представнiком роду Вагановскijе од самого початку мiMелi право Вагановскiх jе Мiхаjло Грыгоровiч, jакi входу до Пушчы Токаревскуj i Пужыцкуj. в лiMетах 1481-1488, пры вiл’енскiм дворовi Прысуд быв в такуMом дусi – Жыгiмонт шчe велiкого кн’aз’а быв кон’ушым. За своjу того року потвердiв Фjодоровi i потомкам добру службу од Казiмiра Jаг’елончыка от- право входу до пушчы. рымав село Ваганово з прыс’уMолкамi Светы- Ваганово было в тым часi маjонтком човом i Понiквамi, которы лiжат коло Высо- вже немалым i давало Фjодору Мiхаjловiчу кого Лiтовского. РанiMеj Ваганово нал’ежало добры доходы. В перепiсi вуMоjс’ка ВКЛ таксамо вiл’енскiм кон’ушым дворным: з 1528 р., серед земл’ан другого реjестру, Грын’y Ходковiчу Волловiчу i Мiцутi. Ал’е Фjoдор мiMев выставл’атi 19 конi, зна- туMол’кi Мiхаjло i jого потомкi звезалi свуMоj чыт середнi лiк. Дл’а порувнан’а, Iвашко л’ос з тымi земл’амi, обравшы прозвieшче Jесмановiч з Л’евкув ставiв 14, а Jануш Сап’ега – Вагановскi. з Дубна – 24 конi. Пры чым, част’ земл’ан Не мiMелi однак Вагановскi доброго жы- ставiло туMoл’кi себе самого, напрыклад Iван ц’a од сусiMедув. З 1520 р. вдова по Мiхаjловi, Резанец’ з Точыкал. Вjадомо, не было тут разом з сыном Фjoдором Вагановскiм jaк Вагановскому чы Jесмановiчу рувн’атiс’е змагалас’е з Ал’ександром Солтаном за з панамi Рады ВКЛ. Напрыклад, Ол’брахт права до вотчынных вагановскiх земел’ на Гаштолд, вiл’енскi воjевода выставл’ав Понiквах. Солтан, власнiк сусiMедн’ого Во- 466 конi, а Мiхаjло Богуш Богавiтыновiч, вчына, “впирал рекучы, бы то земля его подскарбi з’емскi i власнiк Орлi – 64 конi. была вотчынская”. Жыгiмонт Стары в 1533 ЗбогатiMевшы, Фjодор Вагановскi по- р. потвердiв право на Понiквы за Фjодором. чав шукатi, коб де прыкупiтi землi. А што Мало того, в 1535 р. велiкi кн’аз’ дозволiв берестiMejскi повiMет быв вже в тым часi вел’мi Фjодору, тогды воjскому кам’ен’ецкому, густо засiел’оны, почав розгл’адатiс’е на право заложытi тут мiMесто. До того однак не заходн’ум Пудл’aшу, коло БiMел’ска. Спочат- дошло, бо по сусiMедзку розвiвавс’е прыват- ку купiв пл’ац в самум мiMестi i тут выбудо- ны город Jана Храптовiча – Высок’е, jакоjе вав дуMом, напевно шыкарны i богаты. ПуMод од 1494 р. мiMело вже магдeбурск’е право. небытност’ пана за домом нагл’адалi слугi. До ролi мiMеста тоже претeндовав Вовчын. I одного разу, а было то в 1536 р., колi За права до корыстан’а з лiесуMов Фjодора не было в БiMел’сковi, на дуMом Фjодор Вагановскi мусiв в тоj час змагатiс’е

1/2011 3 в своiх маjонтках фундовав церквы. I так, в Понiквах повстала церква Усп’енска, в Вул’цi – Мiхаjловска, а в ПyMодбiMел’ску – Спа- ска. Церква была правдоподуMобно фундована i в Шешылах. I може тут таксамо сiдiт пры- чына непрыjазнi Фрыдрыха Сапегi, католiка першого поколiMен’а, до Фjодора Мiхаjловiча Вагановского. Право было однак за Вагановскiмi. I воны бiMел’ского Пудл’аша не покiнулi, наодворyMот, вел’мi добре економiчно собiе тут радiлi. Добры землi на Кру- глум i ПуMодбел’ску давалi збуMоже, jакоjе сплавл’алi Нарвоjу i Бугом до Вiслы, i с’удоjу – до Гдан’ска. МiMежду рокамi 1544 – 1561 Фjодора Вагановского i jого жену Марыну знаходiм в актах мытнуj коморы во Влоцлавковi. За тоj час перевезлi с’удоjу 110 лаштув (к. 200 тон) збуMожа. Од 1568 р. тым товаром почынаjут актывно гандл’оватi iх сыны: Iван, Рыгор, Ал’ександр, Фjодор i Jуры. До 1576 р. продаjут коло 200 лаш- Фjодор Фрыдрых Сап’ега, головны конкурент Вагановского тув збуMожа (к. 400 тон). А што былi л’уд’мi наi Mехав Фjодор Фрыдрых Сап’ега з Бот’кув. заможнымi, в 1567 р. обов’азком каждого Со своiмi помочнiкамi муMoцно побiв всiMех з iх дл’а Велiкого Кн’азства было ставiтi 12 Фjодоровых слуг, а “шаты, перла, сре- по 5 конi з ПyMодбiMел’а i Вагановa. бро, кл’еjноты, грошы” забрав. Вагановскi Посл’а долучен’н’а Бiел’скуj Землi до лiчыв страты на велiку суму тры тыс’ачы коп Короны, браты Вагановскijе далiMеj стоjалi грошеj. Наполовiну менш стратiлi боjары в елiтi тутеjшых земл’ан. В 1571 р. Ал’ек- Вагановского, которых Сап’ега наiMехав тог- сандр быв маршалком корол’евскiм, а Ры- ды в Чохах. гор – воjскiм берестiMеjскiм. Другi вспомi- Чом Фрыдрых Сап’ега так незл’убiв наjецц’е пуMод роком 1594 jак власнiк Вагано- Вагановского? Справа тут была в конку- ва (Вул’кi), ПyMодб’ел’ска (ПуMодбiMел’а) i частi ренцыji. Актывны Вагановскi почав в тоj час Красного Села. В тым часi jого брат Фjодор выкупл’атi землi недал’еко од Бот’кув. В 1526 р. трымав таксамо частку Ваганова i Круглого. купiв дворец в Шешылах, (пiсалi мы про сiMете Третi брат Ал’ександр вже тогды не жыв. в 34 нр Б. Г.). А тоj маjонток Сап’ега лiчыв Jого дочка Гал’шка держала буMол’шу част’ своjеjу власностijу. Незадовго посл’а того Круглого. Посл’а jеji смертi в 1594 р. Кругле Фjодор набыв сусiMеднi Чохi (ЗаболуMотны) было подiMел’оне мiMежду Вагановскiх на шты- i ВуMол’ку, jакаjа посл’а стане называтiс’е Ва- ры частi. Через незадовгi час Кругле трафiло гановом або Вyл’коjу Вагановскоjу. Помна- однак до давнiх конкурентув Вагановскiх – жавшы маjонткi, закупiв Кругле, час’т’ Крас- Сап’егув, jакiе мiMелi свуMоj двуMор в недал’екум ного Села, а на кунец’ сам ПyMодбiMел’ск. Jако Дубнi. Казiмiр i Томаш Сап’егi переjмаjут набуMожны, православны чоловiMек, вс’уды таксамо ВуMoл’ку, Красне Село i Чохi.

4 1/2011 Тымчасом ПyдбiMел’ск, в 1596 роковi мо грошовых запiсi. Напрыклад, по арыjанах перешов заставным правом на Ал’ександру Софii Пжыпковскуj i jеji сынах Самуiловi з Тышк’евiчув, жену Рыгора Вагановского, i Богуславовi з ПyдбiMел’ска, отрымав 16 тыс. которы од jеji пожычыв 3000 коп грошеj злотых. Парысовi в мiжчасi удалос’е так- лiтовскiх i перен’уMос застав з Понiквы. Од само прыдбатi Дубjажын, Дiдулi i боjарскi Рыгора i Ал’ександры Вагановскiх ПуMод- Ол’екшiMе (Погорелкi), которы зaпiсав дочцi бiMел’е перен’ала iх дочка Софijа, котора Ефiмii, женiе Jана Гжыбовского, старосты к. 1620 р. вышла замуж за Станiслава Ска- сул’еjовского. шевского, подкоморого б’ел’ского, родом з Вернулiс’е мы знов до ПуMодбел’а. Мазовша. В 1656 р. помiраjе Софijа Скашевска з Вага- То быв час, колi в пудл’аскi, рус’кi новскiх. Маjонткi переjмаjе jеji сын Мiколаj, маjонткi почала што раз актывн’еj входiтi бiMел’скi хорунжы. Мiев вуMон што дiлiтi на збогатiMевша, мазов’ецка шл’ахта. Такса- потомкув. СтарыMеjшы сын Карол’ отрымав мо iншы маjонткi Вагановскiх, руMожнымi в спадычну Рыгорувцi, Козлы, Раjкi i част’ дорагамi переход’ат в пуMол’скi рукi. Л’евкув. Сам Мiколаj затрымав за собоjу БуMол’шост’ з iх в половiнi ХVII в. трафiла до Малiннiкi i Залiшаны. Головнаjа резiденцыjа роду Парысов. А одбылос’е тоjе через шл’уб находiлас’е в ПуMoдбiел’у. Шчасного Зыгмунта Парыса, старосты чер- ского, з Анною, дочкою Казiмiра Сап’егi. ЦЕРКВА I ДУХОВ ’ЕНСТВО I так, в 1653 р. Вул’ка Вагановска i Кругле Вjадомы досл’едчык гiсторыji Церквi вже былi в руках Парыса. Через 40 лiMет на нашых земл’ах Ал’ександр Будзiловiч, свojеji господарчуj дiMеjностi на Пудл’ашу в своjуMоj роботi “Перечневая опись не- Парыс створыв одiн з буMoл’шых маjонткув, движимым церковным именiям Западной jакi обымав 34 села (некоторы частi), а такса- Россiи” (Варшава, 1882) прыводiт факт про

Спаска церква i часовн’а коло маjонтку, 1915 р.; фото з альбома: „Kriegsbilder 1914/15. Infanterie-Regiment v.d. Marwitz (8. Pommerschez) nr 61“ 1/2011 5 ПуMодбiMел’е. В 1609 р. Агафijа Пац, жена под- Клiшчел’, а Рыгорувцi – до Вул’кi. Затоjе, коморого, подаровала церквi в ПуMодбiMел’у в половiнi ХIХ в. з бот’ковского прыхода пе- двiMе волокi землiMе i двiMе копы лiтовскiх гро- решла до ПуMодбiMел’а вjоска Мокре, а троху шы кажды год на ладан i богослужебне вiно. ранiеj, з орл’енского прыхода вjоска Кушкi. Чы jе тут однак мова про наше ПуMодбiMел’е? Варто звернутi увагу на тоjе, што Бо роду Пацув jакос’ нiгде ранiMеj чы пуз’нiMеj, в 1727 р. в церквi находiлос’е 25 образуMов, тут не встрычаjем. названых московскiмi. Ходiт о iконы, ко- Дес’ коло 1670 р. Скашевскijе фундуjут торы походiлi шче з перед 1596 р., колi в ПуMодбiMел’у дл’а своiх подданых, на мiMесц’у до церковнуj вунii пiсалiс’е воны в старым старуMоj, нову церкву Преображен’н’а Гос- руско-вiзанiтыjскiм стыл’у. Тоjе, што в пуMод- подн’а (Спаску). Стаjе вона напротiв двора, б’ел’анскуj церквi было доволi мнуMого такiх по дорозi до фол’варчнуj вjоскi Дубjажын. iкон, свiMедчыт о туMом, што перша церква Збудована была не за солiдно, бо вже в 1727 р. повстала тут в часах православного роду дах протiкав, не было купола i крыж навет Вагановскiх. звалiвс’е. Тыjе мазов’ецкi патроны, не так Згадана вiзiтацыjа подаjе нам jак некоторы iншы (напрыклад Вiл’чевскi iмjа настоjат’ел’а церквы – о. Марцiна з Пухлув чы Венг’ерскi со ШчытуMов) не Квjачыцкого. Jак довго шче тут служыв, не мiMелi серц’а до всходн’уj Церквы. Навет знаjем. В 1783 р. пуMодб’ел’анскiм парохом фундушова земл’а, мiMероjу в одну волоку, быв о. Jан Гiжевскi. В тым же роковi jого находiлас’е дал’еко, бо в Рыгорyвц’ах, 5 км жена Анна з Корытынскiх народiла сына од ПуMодбiMел’а. Антона. Охрысцiлi jого в БiMел’сковi, де Першоjе опiсан’е пуодб’ел’анскуj церквi дiMедко хлопц’а о. Пjотр Корытынскi быв знаходiм в вiзiтацыji з 1727 р. Прыведем jеi парохом Мiхаjловскуj церквi. Незадовго фрагмент: i сам о. Jан Гiжевскi оказавс’е в БiMел’сковi, Cerkwie Podbielskiey pod Tytułem колi звул’нiлос’е настоjат’ел’ск’е мiMесц’е Przemienienia Pańskiego Colationis Ich MW PP в Пречыст’енскуj церквi. Адмiнiстровав Skaszewskich. Przy ktorey zostaie ad praesens jеjу вже в 1785 р., остаjучыс’е парохом W. ociec Marcin Kwiaczycki Prezbiter Podbielski. пуMодб’ел’анскiм. В сiMетым роковi, по смертi Cerkiew dokonczona wpuł stara gątami podbita iuż тест’а, почав адмiнiстроватi i церквоjу przeciekaiącymi bez kopuły, krzyż także z Cerkiew Мiхаjловскоjу. То jому была доручона бу- spadł. (...) Cmentarz chroscianym płotem y to niecały дова новуj церквi в 1789 р., котора стоiт ogrodzony... Jeszcze się znayduie Obrazow większych до тепер. y mnieyszych z moskiewskimi dwadziescia y pięc. Наступнiком о. Jана Гiжевского на (...) Funduszu Orginalnego nie widzieliśmy... пуMодбiMел’анскум прыходi став о. Мiхал Panowie Kollatorowie wzieli do własnych rąk Лопушынскi, jакi в 1814 р. поховав молодуjу do Siebie. Gruntu zafundowanego włoka жену Апол’онijу. Парох мiMев свого помочнiка, iedna w Hrehorowcach s puł mile w odległości вiкарного о. Кiрыла Харсeвiча, народMжоного we trzy pola... Obszar pola na trzy poletki połączony... в 1788 р. Пры iм в пуMодбiMел’анскуj пл’ебанii Paraﬁ ja do Cerkwie Podbielskiey należąca. Wieś жыло трох братуMов: Дмiтры, Jан i Васiл’. Zaleszany, Malinniki, Hrehorowce, Hredele, Першы, перед 1836 р. буде кiроватi прыхо- Dubiazyn, Kozły, Rayki. Powrocenie funduszu дом в Ц’ехановцовi, а посл’а, в лiMетах 1836- Cerkwie Podbielskiey Ich MoSciow Kollatorow usilnie 1862, в Андрыjанках. prosić. В 1816 р. пры пуMодб’ел’анскуj церквi Jак бачым, гранiцi парафii не покрывалiс’е служыло шче пару чоловiMек. Рыгор Мiцeвiч з теперешнiмi. Залiшаны одышлi посл’а до быв дjаком, а Фiлiп Шеретуха – пономаром.

6 1/2011 Рыка в Пудобiел’у, 1915 р.; фото з альбома: „Kriegsbilder 1914/15. Infanterie-Regiment v.d. Marwitz (8. Pommerschez) nr 61“

Помагало jому шче двуMох дiMедуMов – 80-лiMетнi староста наровскi i кавал’ер ордену Павол Адамjук i 93-лiMетнi ВаврыMен Дмiтрук. св. Станiслава задовжывс’е на велiку суму Jак говорыт документ, былi воны „darowani 58.160, 20 зл. у Антона Л’уцiнского, под- do posługi cerkiewney przez Dziedzica W. Jana чашого двора J.К.М. Зза неможлiвостi Sarnackiego”. сплаты довгу, Карвовскi погодiвс’е оддатi Сам о. Мiхал Лопушынскi быв в ПуMод- jому взамiMен цiMелы маjонток. I так, напо- бiMел’у шче в 1836 р., вже без о. Кiрыла чатку с’ерпн’а 1795 р. до ПуMодобiMел’а зjе- Харсевiча, jaкi отрымав прыход в ВуMoл’цi хав бiел’скi комуMорнiк Габрыел’ Бжоска Выгоновскуj. В 1837 р. в ПуMодбiMел’у i спецыjал’на шл’ахецка комiсijа в складi: настоjет’ел’ом быв вже Jулijан Занкевiч. Че- Мiхал Кучeвскi, Рафал Вноровскi i Jан рез два лiMета прыходiт тут о. Васiл’ Мышков- Шмурло. Долучыв до iх Iгнат Домбровскi, скi, jакi разом з парафjанамi вертаjец’ц’е дубjажынскi економ, jакi од 1790 р. фактыч- в Православijе. но заjмавсе тутеjшоjу господаркоjу. ДУБJАЖЫНСКI ФОЛ ’ВАРОК Заховавс’е вел’мi цiкавы документ – iн- На сiMетым спынiмс’е з опiсан’ом вентар дубjжынского маjонтку, jакi комiсijа пуMодб’ел’анскуj церквi i вернемс’е до докладно зл’устровала. Опiсала двуMор, фол’- власнiкув маjонтку. В час, колi з ПуMодбiMел’а варкi, вjоскi i повiнностi iх жытел’ув. По до- одходiв о. Jан Гiжевскi, дубjажынс’кi маjонток кладным аналiзi документу, выходiт однак, пережывав т’ажкi економiчно хвiлiны. Коло што не мова тут про пуMодбiMел’анскi маjон- 1790 стары, дерeвjаны двуMор згорыMев. Коб ток, в старуMоj jого л’окалiзацыi, коло церк- jого одбудоватi, власнiк Анджеj Карвовскi, вы. Опiсаны тут двуMор на пувноч од самуj

1/2011 7 вjоскi Дубjажын, jакi шче бачым на мапi Наjвыжшым будынком быв в’етрак, jакi стоjав Реjмана з I половiны ХIХ в. на кунц’овi вjоскi, од Дiд’ул’. Од двора арен- З Дубjажына до фол’варку вела на- довав jого “niewierny” Давiд Шымоновiч. сыпана через долiну рыкi БiMелуj гребл’а. Дубjажынскi фол’варок мiMев шче своjу В 1795 р. не было шче одбудованого двора, фiлijу – фол’варок в Дiд’ул’ах. Спецыjа- туMол’кi сторчалi два комiны со спал’оного. лiзовавс’е вуMон в годyMовлi овечок i в проду- Прыготовл’оне было коло 100 штук пере- кцыi цеглы. В 1795 р. было тут змагазыно- тертого дерва на одбудову. З пожару оцал’елi вано 3 тыс’aчы штук цеглы i коло 10 тыс’aч iншы будынкi: дахувок. Цег’ел’на была однак занедба- - офiцына деревjана; мiMела 5 покоjув, на, а продукты марновалiс’е. В невелiкiм 12 дверы, 11 окон, два колiдоры i тры фол’варчным домi жылi тогды с’емji ганкi, гумiMенного Рыгора Купрыjан’ука i кушн’ера - шпiхiMер стары, де переховувалi тоjе, што Jана Jакубjука. В Дiдул’ах была тоже корчма оцал’ело з пожару, i жыло 14 господаруMов. ВсiMе воны, так jак - трохзрубна обора з 6 дверамi; стоjало тут i дубjажынцi, мусiлi одробл’атi по 3 днi 3 коровы, 13 штук jаловнiка i 39 овечок паншчыны в тыжден’ (мужчыны i женшчы- - клун’а з 2 токамi ны) i додатково по 12 д’он “гвалтув” в жнiва - клун’а з 3 токамi i 6 дверыма од каждого господара. Чыншу платiлi по - стаjн’а з пл’ец’енымi стiMенамi; быв туMол’кi 3,15 злотых, давалi по 2 корцi жыта i овса, одiн куMон’ а таксамо по 1 гусi, 2 каплоны i 10 jijец’. - скл’еп до пероховуван’а молока i iншых Iншы былi повiнностi трет’уj вjоскi продуктув дубjажынского фол’варку – Ол’екшуMов. - сырнiк на стовбах, обiты доскамi Жыло тут 6 господаруMов, jакijе лiчылiс’е - колодец’ з журавл’ом боjарамi. Платiлi по 38 злоты чыншу - тры хлiвы i одрoбл’aлi по 24 д’он толокi (гвалту). Ал’е, Фол’варок мiMев обшырны огород, де перш за вс’о, мiMелi сповн’атi транспортовы рослi коноплi, jачмен’, просо, тытун’, ба- послугi, напрыклад jездiтi до Варшавы, або кун, капуста, аныж, хмел’, л’он i горох. Вже розвозiтi лiсты. Тоjе саме дотычыло трох в Дубjажынi, менш-буMол’ш в тым мiMесц’у де боjарув которы жылi пры Дiд’ул’ах, на уро- тепер склеп, стоjала нова, деревjана корчма. чышчу Jакубовск’е. Боjары былi троху богат- Напротiв jеji была кузн’а, де ковал’ом быв шы за своiх сусiMедув з Дубjажына чы Дiд’ул’. невjадомого нам iм’енi Жыд. Треба шче Кажды мiMев пару волуMов i кон’а, а таксамо згадатi, што серeд вjоскi Дубjажын стоjала двiMе коровы i немало iншого добытку. i друга корчма, што напевно было бiдоjу, Так в огул’ным выгл’адав дубjажынскi особлiво дл’а господын’. фол’варок (цiMелы iнвентар друкуjемо Сама вjоска почыналас’е за мостком, оддiMел’но). I вс’о тоjе Анджеj Карвовскi мусiв перекiнутым через заболочону долiнку. оддатi Антону Л’уцiнскому. Подданым, jакijе Першы на лiMево стоjав дуMом Iвана Томчука. громадоjу собралiс’е на фол’варчным пл’ацу ВсiMех господаруMов в Дубjажынi было тогды в Дубjажынi, публiчно оголосiв бiMел’скi 34, разом з вуjтом Степаном Антон’уком воз’ны Jаценты Сiдерскi: „wielu do tego dzieła i фол’варчным гумiMенным Л’евком. Нiхто з iх zgromadzonych obwołał y tegoż wielmożnego не вылучавс’е заможносц’у. Кажды мiMев пару Lucinskiego, podczaszego Jego Królewskiej волуMов (часом вола i кон’а), одну корову, mości, w pomienioną posessyą dóbr Dubiażyn троху овечок i свiнi. Хаты з прыстiMенком мiMе- z przyległościami bez żadney czyjey bądź лi звычаjно троjе дверы i тры окна. przeszkody y impugny wwiązał i wprowadził”.

8 1/2011 а таксамо вjоскi: Дубjажын, Козлы, Дiд’улi, Ол’екшыMе i Засц’енок Поплавскi, де в сумi прожывало 653 подданых (345 мужчын i 308 женшчыны). З того л’удi т’аглых (паншчын- ных) было 569, паробкув 30 i давнiх боjарув (оброчных) – 54 особы. Огул’ны ареал маjонтковуj землiе лiчывс’е в 1853 десетiны (к. 2000 га). До обслугi маjонтку былi зобовj- азаны всiе сел’ане, ал’е iх обовjазкi не былi ру- овны. На.бул’ш обт’ажаронымi былi жытелi Дубjажына i Дiд’ул’, которы одрабл’алi по 3 днi паншыны од господаркi, давалi данiну натуроjy i грошыма. Од данiны здавна былi вызвол’оны Козлы. А боjары з Ол’екшуMов i Дiд’ул’ платiлi оно чынш i давалi подводы. Паншчынны повiнностi обовjазувалi всiMех мужчын i жeншчын од 15 до 60 лiMет, а робочы ден’ весноjу i лiMетом лiчывс’е од 5 годiны рано до заходу сонц’а (коло полудн’а давалос’е право на 2 годiны од- Часовн’а-гробнiца Желтухiнув, мiжвоjенны перыjод; почынку). БуMол’ш про повiнностi сел’ан рэпродукцыjа Марка Хмура прочытаjем в орыгiнал’ным iнвентары Што далiMеj было з фол’варком? Двора маjонтку. вiдно вже на старум мiMесц’у не одбудовалi, Через незадовгi час, посл’а спiсан’а а заложылi новы двуMор з фол’варком на iнвентара наступло вызвол’ен’е сел’ан од Бос’eнувцi, про jакуjу вже згадуjе iнвентар паншчыны; сталiс’а воны повнoправнымi з 1840-ых рокув (друкуjем jого далiMеj). громад’анамi. В Дубjажынi повстала волост’ (гмiна). Але про jеji в iншым артыкулi. Томаш Завадзкi быв чоловiMеком ПУMОДБI MЕЛ ’Е В РУКАХ ШЛ ’АХЕЦКIХ едуковaным i заjмав высоку позiцыjу серед МАРШАЛКУВ M Што в тым часi было в самуMом шл’ахты Бiел’ского пов’ета. Носiв тытул ПуMодбiMел’у, в головнуj резiденцыji? Можна кол’ежского секретара, а в 1849 р. быв вы- M допускатi, што Анджеj Карвовскi, одразу браны маршалком шл’ахты бiел’ского M посл’а банкроцтва i перепаду фол’варку, повiета (предводитель дворянства). Функ- M позбывс’а i самого двора в ПуMодбMел’у. На- цыjу сiету выконував до 1856 р., колi на туjу початку ХIХ в. jого власнiком i одночасо- посаду выбралi полковнiка гвардыi Jана во “kollatorem” тутеjшуj церквы быв Jан К’ерсновского. Сарнацкi. Тоj шл’ах’ецкi руMод вже од давна В 1863 почалос’е повстан’е. Томаш сiдiMев на полуден’ од БiMел’ска. Напрыклад, Завадзкi вiдно не брав в iм за актывного M M M M в 1673 р. Анджеj Сарнацкi купiв част’ удiелу, тому i муог бытi дaлiеj спoкуоjны за M M маjонтку Студзiводы. свуоj маjонток. Ал’е шче довго всiе власнiкi M Довго однак Сарнацкi не перебылi мiелi обмежованы громад’анскi права. Не M M в ПуMодбiMел’у. В 1840 р. власнiком маjонтку моглi, напрыклад, одвiедуватi своiх сусiедув быв вже Томаш Завадзкi. Подл’агав jому по маjонтках без дозволу полiцеjскiх влад. фол’варок Бoс’енувка (Дубjажын) i Дiд’улi, I за тоjе пудпав сам Завадзкi.

1/2011 9 Вiд на Дубjажын з Горы Стромуj, жнiвeн' 1915; фото з альбома: „Kriegsbilder 1914/15. Infanterie-Regiment v.d. Marwitz (8. Pommerschez) nr 61“

6 лiпц’а 1868 р. бiMел’скi полiцеjскi дорадца. Jого в сiMетым роковi шл’ахта начал’нiк (iсправнiк) докладав до генерал- i земл’ан’е БiMел’ского повiMету выбiраjут губернатора Муравjова про тоjе, што на штыры лiMетa своiм маршалком. Посл’а в ПуMодбiMел’у одбывс’е “зjезд” шл’ахты. До довгого перепынку, на посаду маршалка Томаша Завадзкого прыбылi jого браты выбiраjец’ц’е вуMон знов на лiMета 1888-1897. Jан i Марцiн Завадзкi з Круглого, а таксамо Ал’ександр Желтухiн носiв тогды тытул М’ечыслав i Пжемыслав Дзержко з Л’евкув. действительного статского советника. На пытан’е iсправнiка пошто прыjехалi, В Росijску. Iмперыji, шче з часуMов одказалi, што jак браты i сусiMеды. Ал’е цара Петра Велiкого, чыновнiцкi тытулы з увагi на тоjе, што не мiMелi на тоjе дозво- перекладалiс’е на воjенны рангi. Действи- лу, iсправнiк хотiMев iх покаратi штрафом тельный статскiй советник нал’ежав до по 10 рубл’уMов од каждого. Ал’е, jак до- чыновнiкув трет’ого класа i в воjеннуj бры чыновнiк, полiчыв, што треба вперше г’ерархii быв на рувнi з генерал-маjором. достатi опiнijу генерал-губернатора. I jого Тому народна, дубjажынска традыцыjа, канцел’арыjа “всемилостиво” решыла, што jакаjа заховала памет’ про генерал’скi тытул пом’ешчыкi повiнны заплатiтi по 5 рубл’уMов А. Желтухiна, мало помыл’аjецц’е. Мундур кажды. стацкого дорадцы муMог простым л’уд’ам Вiдно факт “зjезду” шл’ахты мiMев jакоjес’ нагадyватi воjенну форму. БуMол’ш того, з значен’е дл’а того, што руMод Завадзкiх неза- роду Желтухiнув походiло двуох вjадомых довго покiнув ПуMoдбiMел’е. Бо вже в 1869 р. генералув: ген. Пjотр Желтухiн (1779-1829), володав iм Ал’ександр Желтухiн, колежскi воjенны губернатор Кijевскуj губернi i jого

10 1/2011 сын ген. Владiмiр Желтухiн (1798-1878), знашла спочын. Жену прыстала вуjна; дыректор Пажеского корпуса i кiровнiк лiMетом 1915 р, подалас’е в б’еженство. воjсковых шкуMол. В околiц’ах Дубjажына прошлi т’ажкi боi РуMод Желтухiнуов звезавс’е з ПуMод- мiMежду рускiмi i н’ем’ецкiмi воjскамi. В реjонi бiMел’ом вел’мi муMоцно. Маjонток почав БiMел’ска оперовав 61. П’ехотны Полк iм. вон даватi добры доходы. Важне было тоже дер Марвiца, jакi входiв в склад 35. Дывiзji проведiMен’е в 1878 р. лiнii чыгункi на трасi Н’емецкуj Iмперыji. Колi ПуMодбiMел’е было БiMел’ск – Брест. В ПуMодбiMел’у зробiлi пры- зан’ате, вуMоjс’ко закватыровалос’е в тутеjшым станок i збудовалi тут будынок з цеглы, маjонтковi, а штаб зробiлi в будынку которы заховавс’е до тепер. В тоj сам час дубjажынскуj волостi. Тогды i была зробл’oна почалас’е будова новуjMсв. Iлiiнскуj церквi. перша фотографijа пуMодб’ел’анскуj Спаскуj Незадовго посл’а, над долiноjу рыкi БiMелуj церквi i гробнiцы Желтухiнув. будуjут народну школы (простоjала тут до З б’еженства до ПуMодбiMел’а шчаслiво 1942 р., колi будынок перенеслi до БiMел’ска). вернулас’а панi Желтухiна з дочкоjу Лiдоjу Будовл’аны рух кругом пуMодбел’анского Тарасенковоjу (jеji муж, высокi офiцер маjонтку замыкаjе каплiц’а-гробнiца, jакуjу на росijскуj армii загiнув в час вуjны). Неза- переломi ХIХ i ХХ в. фундовав Ал’ександр довго jеji мама умерла i была похована Желтухiн. Разом з двором (мiев 10 покоjув), в гробнiцi. Господаркоjу маjонтка в тым офiцыноjу, парком, староjу i новоjу церквамi, часi завiMедував Моiс’еj Сiмл’ер, а посл’а jого каплiц’а створала неповторны архiтектурны з’ат’ Мiхаiл Абрамовiч. В мiжвоjенным часi ансамбл’. Одiн з наjхорушчых на Пудл’ашу. ПуMодобiел’е стало мiMесц’ом частыx встреч Добры пуMодб’ел’анскi господар росijскуj iнтелiгенцыji з БiMел’ска i околiц’. А’лександр Желтухiн умер шче перед Ал’е про тоjе роскаже в своiх воспомiнанijах I вуjноjу i быв похованы в родовуj каплiцi. Iгор Закжевскi. Незадовго померла н’ан’а jого дiтi i тут же Дороф’еj Фiонiк

КРЫНIЦI I ЛIТЕРАТУРА :

Нацыянальны Гiстарычны Архiў Беларусi ў Гродна, ф. 14, 2, 51; 14, 1, 320; 1, 6, 1351; 96, 1, 1183. Aкта Виленской Ареографической Коммисии, t. 38, Wilno 1914. Спiсы маршалкаў шляхты Гарадзенскай губернi (паводле Люцыяна Шчукi), “Герольд Litherland”, nr 3-4, 2001. Перапiс войска Вялiкага Княства Лiтоўскага 1528 года, Мiнск 2003. А. Kołodziejczyk, K. Łożyński, J. Śliwowski, Wybór źródeł z „Metryki Litewskiej” z I połowy XVI wieku, Olsztyn 2001. А. Laszuk, Zarys konﬂ iktów o dobra na Podlasiu i Grodzieńszczyźnie za Zygmunta I Starego Zaścianki i królewszczyzny, Struktura własności ziemskiej w województwie podlaskim w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1998. I. Matus, Był dwór, „Przegląd Prawosławny” 1995, nr 10. о. G. Sosna, Katalog świątyń i duchowieństwa Prawosławnej Diecezji Warszawsko-Bielskiej, [w:] „Elpis” 2000, z. 3(16). J. Zieleniewski, Rejestr pomiary włócznej Kleszczel z roku 1560, [w:] „Studia Podlaskie” t. III, Białystok 1991.

1/2011 11 IВЕНТАРН МАЁНТКУ ПОДБЕЛЛЕ З 1846 ГОДА

У зборах Нацыянальнага Гiстарычнага жывёлы, якую гадавалi, належыла да iх. У Архiва Беларусi ў Гродне знаходзiцца iнвентарных пастановах знойдзем нават фонд 96: “Гродненский губернский коми- такi запiс, якi забавязваў сялян карыстацца тет по проверки инвентарей помещичьих карчмамi прыналежнымi толькi сваёй имений”, у якім зберагаюцца падрабязныя Эканомii. iнвентары прыватных маёнткаў па ўсіх На аснове інвентара 1846 г. можам паветах Гродзенскай губерні за 1844-1848 сказаць, што маёнтак Пoдбелле лічыўся г. Гэтыя iнвентары з’яўляюцца багацей- сярэднім у межах Гродзенскай губерніі, шай крыніцай па геаграфічнай, дэма- як па колькасці зямлі (1853,5 дзесяцін), графічнай, эканамічнай гісторыі рэгіёну так і па колькасці сялянскіх душаў і генеалогіі, асабліва сялянскіх радоў. Між мужчынскага полу (345 чалавек). Цяглыя іншым знойдзем у фондзе 96 апiсанне (паншчынныя) сяляне маёнтку з вёскі маёнтку Студзiводы з 1845 г., якi належыў Казлы і Дыдулі адносіліся да ніжэйшага тады Людвiцы Дiтрых, ды iнвентар разраду, бо валодалі менш за 15 дзесяцін суседняга маёнтку Подбелле, ўласнiкамі зямліi. Да сярэдняга разраду залiчалася якога былі вядомы ўжо нам Тамаш Завадзкi вёска Дубяжын, дзе гаспадары мелi па і яго жонка Эмілія. 16 дзесяцін. Iнвентар падбельянскага маёнтку У iнвентары прадстаўлены таксама (фонд 96, 1, 1183) паказвае нам да- спісы сялянскіх сямействаў, якія пражывалі волi цiкавы эканамiчна-грамадскi яго ў межах маёнтку. Чытач знойдзе прозвішча вобраз. Пад тры маёнтковыя фальваркi і імя гаспадара, колькасны склад сям’і, прыналежылi сяляне трох катэгорыяў: падзелены на працоўных і не працоўных цяглыя (паншчынныя), дваравыя (парабкi) (малых і старых), колькасць сялібнай, ды чыншавыя (даўнiя баяры). Усе яны, ворнай і сенакоснай зямлі на кожны двор, больш або менш былi залежнымi гаспадарчае заплечча ў выглядзе валоў, ад Эканомii, значыць памешчыка. Тро- каней, кароў, свіней, дробных жывёл хдзённая паншчына, гвалты (талокi), і авец, а таксама памеры абавязковых і да- данiны грашовыя або натурай, абавязак датковых абавязкаў Спадзяемся, што ездзiць з дворскiмi таварамi, гэта толькi некаторыя з сучасных жыхароў вёсак асноўныя павiннасцi сялян. Пры гэтым маёнтку Пoдбелле знойдуць у друкoва- мелi яны абмежаваныя маёмасныя правы. ным докуменце знаёмыя прозвішчы Зямля i ўсе будынкi, якiмi карысталiся, і змогуць нейкім чынам злучыцца са сваімі не былi iх уласнасцю. Толькi частка продкамі. Генадзь Семянчук

12 1/2011 1/2011 13 Имение Подбеле Гродненской Губернии в Бельском уезде состоящее, Фоме и Емилии супругам Завадзким принадлежащее, в разстоянiи от Губернскаго Города Гродно в 146 верстах, от уезднаго г. Бельска в 9 верстах, от заштатнаго г. Клещель в 14 верстах и от торговаго местечка Боцьков в 14 верстах. Составляется из трех фольварков: - Всех рабочих: 217 мужска и 153 жен- 1. Из фольварка Подбеля, к коему принад- ска пола лежит деревня Козлы. Распределенiе земель для хозяйства 2. Из фольварка Босяновки, к коему принад- помещичьяго и крестьянскаго с означением лежит деревня Дубяжин. сколько из общаго количества земли 3. Из фольварка Дыдуль, к коему принадле- определено. жит деревня Дыдуле и Олекса. Для фольварков: К этому имению принадлежит деревня Подбеля – 7 десятин усадебной, 186 Застенок Поплавский состоящая из двух пахатной, 72 сенокосной, 12 пастбищной, дымов разстоянiй в 21 версты. 94 лесной Вообще имение Подбеле заключает в Басеновки – 3 десятины усадебной, 178 себе: усадебной земли 77, пахатной 1197, пахатной, 14 сенокосной, 1 пастбищной, сенокосной 288, 5, пастбищной 88, лесной 64 лесной 203 десятин и вообще 1853,5 десятин. Дыдуль – 1 десятина усадебной, 134 пахатной, 26 сенокосной, 17 пастбощной, Поместное народонаселенiе 45 лесной 1. Семейств или дворов Итого: 11 десятин усадебной, 498 пахатной, - Тягольных или пашенных: 56 112 сенокосной, 30 пастбищной, 203 - Дворовых: 30 лесной. - Оброчных: 11 2. Ревизских душ Для крестьян: - Тягольных: 296 мужска и 273 женска 15 хозяев деревни Козлов – 15 десятин пола усадебной, 135 пахатной, 45 сенокосной, - Дворовых: 18 мужска и 12 женска 15 пастбищной пола 30 хозяев деревни Дубяжина – 30 десятин - Оброчных: 31 мужска и 23 женска усадебной, 360 пахатной, 90 сенокосной, пола 30 пастбищной - Всех ревизских: 345 мужска и 308 11 хозяев деревни Дыдуль – 11 десятин женска пола усадебной, 110 пахатной, 16,5 сенокосной, 3. Наличных душ 11 пастбищной - Тягольных: 254 мужска и 227 женска 2 оброчных хозяев тамже – 2 десятин пола усадебной, 20 пахатной, 3 сенокосной, - Дворовых: 42 мужска и 17 женска 2 пастбищной пола 6 оброчных хозяев дер. Олекси – 6 десятин - Оброчных: 37 мужска и 28 женска усадебной, 54 пахатной, 18 сенокосной пола 2 оброчных хозяев деревни Застенка - Всех наличных: 333 мужска и 272 Поплавскаго – 2 десятин усадебной, женска пола 20 пахатной, 4 сенокосной 4. Наличных рабочих Итого: 66 десятин усадебной, 699 пахатной, - Тягольных: 161 мужска и 122 женска 176,5 сенокосной, 58 пастбищной пола - Дворовых: 34 мужска и 12 женска Вся вообще земля принадлежит пола к среднему разряду. Полеводство в фоль- - Оброчных: 22 мужска и 19 женска варках и у крестьян трехпольное. пола

14 1/2011 Количество посева в фольварках: - яровой горох: 11 1. Подбелю: - яровая гречиха: 7; 4 - озимый рожь: 58 - картофель: 120 - озимая пшеница: 4 - яровой ячмень: 12 3. 11 хозяев дер. Дыдуль: - яровой овес: 35 - -озимая рожь: 30; 4 - яровой горох: 4 - озимая пшеница: 5; 4 - яровая гречиха: 2 - яровой ячмень: 4; 1 - картофель: 132 - яровой овес: 22 2. Басеновке: - яровой горох: 4; 1 - озимая рожь: 90 - яровая гречиха: 1; 3 - озимая пшеница: 20 - картофель: 44 - яровой ячмень: 16 - яровой овес: 72 4. Оброчных хозяев там же: - яровой горох: 14 - озимая рожь: 5; 4 - яровая гречиха: 2 - озимая пшеница: 4 - картофель: 132 - яровой ячмень: 4 3. Дыдулях: - яровой овес: 4 - озимая рожь: 40 - яровой горох: 4 - озимая пшеница: 4 - яровая гречиха: 1; 4 - яровой ячмень: 6 - картофель: 8 - яровой овес: 36 5. Оброчных хозяев дер. Олекса: - яровой горох: 4 - озимая рожь: 15 - яровая гречиха: 1 - озимая пшеница: 3 - картофель: 66 - яровой ячмень: 1; 4 Итого: - яровой овес: 9 - озимая рожь: 188 - яровой горох: 1; 4 - озимая пшеница: 28 - яровая гречиха: 6 - яровой ячмень: 34 - картофель: 24 - яровой овес: 143 - яровой горох: 22 е. Оброчных хозяев Застенка Поплавскаго: - яровая гречиха: 5 - озимая рожь: 5; 4 - картофель: 330 - озимая пшеница: 4 - яровой ячмень: 4 Количество посева у крестьян: - яровой овес: 4 1. 15 хозяев дер. Козлов - яровой горох: 4 - озимая рожь: 34 - яровая гречиха: 1; 4 - озимая пшеница: 11 - картофель: 8 - яровой ячмень: 7; 4 - яровой овес: 22; 4 Итого: - яровой горох: 5; 5 - озимая рожь: 195; 4 - яровая гречиха: 3; 6 - озимая пшеница: 42; 4 - картофель: 82 - яровой ячмень: 25; 1 - яровой овес: 121; 4 2. 30 хозяев дер. Дубяжина: - яровой горох: 23; 2 - озимая рожь: 105 - яровая гречиха: 13; 6 - озимая пшеница: 15 - картофель: 132 - яровой ячмень: 11 - яровой овес: 60

1/2011 15 Степень обыкновеннаго и десятилетняго урожая:

Общий урожай Каждогодный хлеба с посева Озимаго Яроваго Картофеля Зерн 1834 6 8 10 1835 6 8 10 1836 7 8 11 1837 6 8 10 1838 6 8 10 1839 6 7,5 9 1840 5 6,5 8 1841 5 6 10 1842 7 8 12 1843 6 7 10

За отчислением одного зерна на посев сам: 6-7-10.

Общий сбор сена с десятины самородных лугов: 1834 – 100 пудов; 1835 – 100 пудов; 1836 – 90 пудов; 1837 – 100 пудов; 1838 – 110 пудов; 1839 – 105 пудов; 1840 – 90 пудов; 1840 – 90 пудов; 1841 – 115 пудов; 1842 – 100 пудов; 1843 – 100 пудов.

А. Строений у тягольных:

Строения Собственных От поместной Итого Экономии Домов или изб 67 67 Хлевов 120 120 Гумен 71 71 Амбаров 30 30 Сараев 40 40 Итого: 328 328

В. Животных у тягольных:

Животные Собственных От поместной Итого Экономии Лошадей 17 44 55 Волов 23 120 143 Коров 35 56 91 Молодаго скота 5 5 Овец простых 156 280 439 Свиней 127 56 183 Итого: 127 56 183

16 1/2011 Крестьяне на обсеменение одной отпускается с работы, с зачетом ему десятины земли употребляют обыкновен- однаго рабочаго дня; когда на против но ржи с пшеницею 1 четверть, на того, работник не запашет и не окон- запашку этой десятины употребляют две чит своего урока в срок, то Экономия пароволовыя сохи. требует от него окончания работы Урожай хлеба, картофеля, равно в следующий кроме праздников, день. сбор сена полагается совершенно такой 5. При провозе Экономических произ- же и у крестьян, ибо почва земли севсем ведений в города и местечка тяжесть одинакова, как у них, так и в Экономии. клажи на одну лошадь непревышает 20 пудов. За проезд каждых 24 верст Определение дневных работ по с тяжестью, а 28 без тяжести, зачитыва- урокам в вышеупомянутом имении ется один рабочий день. Плату за мосты отправляется с рабочим скотом. Запахать и переправы, а также установленные по пароволовою сохою 1/3 десятины некоторым городам и местечкам сборы в день, прочия же все работы, как то посев, Экономия принимает на собственную жатва хлеба и уборка сена, молотьба свою ответственность. науроки, а по мере всякаго работника сил и 6. Ночный караул отправляется крестья- возможности, считая день употребляемый на нами по очереди сверх определенных работу за день Инвентарный с дозволением пригонных дней по человека. Повин- в полдень 2 часа отдыха. ность эта исполняется от сумерка до разсвета следующаго дня. Описание повинностей крестьян 7. В числе вещественных даней кре- 1. Каждый крестьянский двор испол- стьяне деревень Дыдуль и Дубяжина няет в пользу Экономии барщины с каждаго семейства вносят в пользу в неделю три дня с упражью или нет Экономии по 1 четверти 4 четверика в двойне согласно требованию Эко- ржи и овса, по 2 гусей и 2 кур, яиц 10 номии и женских три дня. Сверх тых и оброка деньгами 52,5 коп. серебром. повинностей назначено в летнее время Крестьяне же деревни Козлов от да- для ускорения полевых работ двенад- нины и оброка издавна освобождены. цать дней Гвалтов или сгонов. Крестьяне находящиеся на оброч- 2. Гвалты выполняют все наличные ра- ном положении в деревнях: Дыдулях ботники и работницы каждаго семей- и Олексах уплачивают оброка по 5 р. ства, кроме одного рабочаго мужчины 45 коп. серебром, отбывают в год по или женщины остающася для надзора 24 семейных гвалтов и выпраживают за домом и хозяйством. из даннаго Экономею материал 15 3. Рабочими или способными к работам талек ниток, так же употребляются считаются мужчины и женщины от 15 к провозу хлеба и в случае надобно- до 60 лет кроме изувеченных, которые сти во владении вотчинника на праве в число рабочих не полагаются. Эрпахта, уплавчивают оброк в год 4. Рабочий день считается с апреля по по 9 рублей серебром и употребляют- сентябрь от 5 часов утра до запада ся к провозу хлеба и на посылки. солнца, а в остальное время года от 8. За пользование отведенными кре- разсвета до сумерка, если работник стьянам от Экономии пастбищами окончил свой урок прежде срока, то и свободное употребление дров на

1/2011 17 отопление, а также дерева строеваго 16. Крестьяне не должны ни под каким не обложены они никакими другими видом покупать горячие напитки повинностями, кроме означенных в чужих Корчмах, а только в установ- в Инвентарю. ленных им от Экономии. 9. Отведенные крестьянам участки, долж- 17. Для поддержания старых и возведе- ны они обрабатывать и засевать сами ния новых хозяйственных строений, для себя не отдавая никому ни земель, исправление мостов, плотин и дорог ни рабочаго скота в наймы. в имении и по назначению обще- 10. Крестьяне обязаны причитающияся ственных, крестьяне сообразно мест- с них по числу ревизских душ подати ной потребности обязаны исполнять вносить в Уездное Казначейство, недо- Шарварковую повинность, но таковая стающее количество денег Экономия не требуется от крестьян во время по- заступочно плотит исключая виноку- левых работ, исключая случай, ... от- ренную пошлину, частныя земския по- лагательства по самым уважительным винности и сбор на Кадетский Корпус, причинам. платеж коих относится к Помещику. 18. Повинность по выделке пряжи и хол- 11. Крестьяне должны сами производить ста крестьяне исполняют в осеннее определенную законом ссыпку хлеба и зимнее время за барщину из даннаго в запасный Магазин, таковый хранить, Экономиею материала. за целостию онага имеет наздор дво- 19. При исполнении всякаго рода по- ровое Начальство. винностей Экономия не требует 12. Крестьяне обязаны исполнять требо- с крестьян никаких работ в воскресны, вание Правительства на счет доставки праздничные и высокоторжественные подьемных лошадей и подвод, равно дни. производить по распоряжению Эко- номии поставку рекрутов и следуемые Крестьяне имения Подбеля сверх на сей предмет сборы. усадебных мест, полей, сенокосов 13. Крестьяне сами должны исполнять и пастбищных мест имеют жилые определенныя для приходскаго Свя- дома, сараи, гумна, и все хозяйския щенника повинности. обзаведения, построены собственным 14. Всякия ссуды от вотчинника крестья- иждивением вотчинника и из его леса нам учиненныя обязаны они возвра- и на обзаведение хозяйства даны им тить ему натурою, или отработком волы и прочий скот безденежно, равно по мере возмолжности с зачислением на отопление тех домов, дрова из лесов взякой работы по цене в окрестностях вотчинника. При том в случае болезни существующей. делается Крестьянамвспомоществованием 15. Для дворовых прислуг из семейных и по оному плотит вотчинник ежегодно дворов работники обоего пола, за своими деньгами Доктору Цирульнику уплату по мере их способности годо- и Аптеке 220 рублей серебром. ваго жалования. Фома Завадзкий

Л.5-10. Список крестьянам принадлежащим к имению Подбеле с означением их народона- селения, имущества, количества отведенной земли и возложенных на них повинностей Деревни принадлежащие к имению Подбелье; к фольварку Подбеле. Деревня Козлы. Крестьяне тяглые – ревизских душ: 67 мужских и 60 женских

18 1/2011 Имена и прозвания Муж Жен Муж Жен Лош Во Кор Мел Ов Сви Усаде Пахо- Сено Бар Бар сгоны крестьян рабо- Рабо- рабо- Рабо- адей лов овы кий цы ней бной тной косн щина щина чих чих чих чих скот дес дес ой дес муж жен 1. Мартин Базылюк 2 3 2 1 2 2 6 4 1 9 3 3 3 12 2. Матвей Игнатюк 3 3 2 1 2 1 8 3 1 9 3 3 3 12 3. Иван Марчук 3 2 4 1 2 2 1 6 2 1 9 3 3 3 12 4. Андрей Иванюк 4 2 2 1 1 2 1 3 2 1 9 3 3 3 12 5.Андрей Несцёрук 2 3 1 2 1 2 1 5 2 1 9 3 3 3 12 6.Степан Ригорук 3 2 3 4 4 2 12 4 1 9 3 3 3 12 7.Кирило Максимюк 4 3 1 2 2 4 2 5 2 1 9 3 3 3 12 8.Михайло Романюк 2 2 2 1 1 2 1 6 4 1 9 3 3 3 12 9.Иван Якимюк 2 1 1 1 1 2 2 4 2 1 9 3 3 3 12 10.Иван Федорчук 4 2 1 1 1 2 2 9 4 1 9 3 3 3 12 11.Леон Вавринюк 3 2 2 1 1 1 1 6 2 1 9 3 3 3 12 12.Иван Оверчук 3 2 2 2 1 2 2 3 3 1 9 3 3 3 12 13.Леон Василюк 3 2 2 1 1 2 1 2 3 1 9 3 3 3 12 14.Трохим Яконюк 4 4 2 1 1 2 2 1 8 4 1 9 3 3 3 12 15.Осип Иванюк 4 2 3 2 4 2 8 6 1 9 3 3 3 12 Итого 46 35 19 28 16 35 23 2 91 47 15 139 45 45 45 180 Дворовые: 18 муж и 12 жен 1.Михаил Максимюк 1 2.Матвей Несцёрук 1 3.Леон Ничипорук 1 4.Роман Петручук 1 1 3 5.Василий Романюк 1 6.Адам Семенюк 1 7.Адам Хведорук 1 8.Андрей Ничипорук 1 9.Иван Андручак 1 10.Роман Григорук 1 11.Иван Грегорук 1 12.Матвей Марцинюк 1 13.Данило Романюк 1 14.Ниципор Петручук 1 15.Адам Корнилюк 1 16.Филип Стасюк 1 17.Куприян Гарасимюк 1 1 1 18.Антон Ерчинский 1 19.Федор Корнилюк 1 1 1 1 20.Михаил Доманский 1 1 1 21.Кирило Томчук 2 1 1 1 22.Станислав Моравский 1 1 23.Николай Степанюк 1 1 1 2 24.Антон Николайчук 2 1 1 Итого 26 8 8 5

Дворовые люди находятся в услужении или на господском дворе или у хозяев деревни, за что получают условную плату и тем себя пропитывают, особенных же повинностей для вотчинника не отправляют и оброка не уплачивают.

1/2011 19 К фольварку Басеновка. Деревня Дубяжин. Крестьяне тяглые: ревизских душ 162 муж и 141 жен Имена и прозвания Муж Жен Муж Жен Лош Во Кор Мел Ов Сви Усаде Пахо- Сено Бар Бар сгоны крестьян рабо- Рабо- рабо- Рабо- адей лов овы кий цы ней бной тной косн щина щина чих чих чих чих скот дес дес ой дес муж жен 1.Роман Николаюк 2 2 3 2 6 3 1 12 3 3 3 12

2.Василий Лущинский 3 1 1 1 2 1 6 1 1 12 3 3 3 12

3.Тимос Ригорук 2 2 1 1 1 2 1 2 1 12 3 3 3 12

4.Иван Иванюк 3 1 1 2 1 2 1 5 2 1 12 3 3 3 12

5.Иосиф Томчук 1 2 2 3 1 2 1 3 2 1 12 3 3 3 12

6.Филип Степанюк 2 2 2 1 2 1 9 3 1 12 3 3 3 12

7.Трохим Романюк 2 2 1 2 2 1 2 3 1 12 3 3 3 12

8.Роман Федорук 2 2 1 2 1 2 3 1 12 3 3 3 12

9.Федор Романюк 4 2 1 1 2 2 6 4 1 12 3 3 3 12

10.Оксентий Дымитрук 4 2 2 1 2 2 5 2 1 12 3 3 3 12

11.Роман Гаврилюк 3 1 1 1 2 2 2 1 12 3 3 3 12

12.Иван Вавринюк 2 2 3 1 2 1 3 1 1 12 3 3 3 12

13.Грегор Степанюк 3 3 2 4 1 2 2 8 2 1 12 3 3 3 12

14.Гаврило Павлючук 3 2 3 1 2 1 6 2 1 12 3 3 3 12

15.Иван Федорук 3 3 1 2 1 2 2 12 2 1 12 3 3 3 12

16.Иван Олексеюк 3 2 1 1 1 2 1 9 5 1 12 3 3 3 12

17.Ригор Омелянюк 2 1 2 1 2 1 5 1 1 12 3 3 3 12 18.Тарас Климюк 2 2 2 1 3 1 4 3 1 12 3 3 3 12

19.Николай Марцинюк 3 2 2 2 1 2 2 1 8 4 1 12 3 3 3 12

20.Трохим Волос 3 2 4 4 1 2 2 1 10 2 1 12 3 3 3 12

21.Максим Олесюк 4 2 3 1 1 2 1 8 3 1 12 3 3 3 12

22.Трохим Полеток 2 2 2 1 1 2 1 7 2 1 12 3 3 3 12

23.Илья Базылюк 3 3 2 2 1 6 1 1 12 3 3 3 12

24.Иосиф Томашук 2 1 3 1 1 2 1 6 4 1 12 3 3 3 12

25.Максим Ципранюк 3 2 1 1 1 2 1 9 4 1 12 3 3 3 12

26.Степан Гаврилюк 3 3 2 1 2 1 9 2 1 12 3 3 3 12

27.Самко Кирилюк 3 3 1 1 2 8 3 1 12 3 3 3 12

28.Василий Бенедычук 3 1 3 2 2 1 7 2 1 12 3 3 3 12

29.Степан Шеретуха 3 1 1 1 1 2 1 10 1 1 12 3 3 3 12

30.Иван Степанюк 3 2 1 1 2 1 4 2 1 12 3 3 3 12

Итого 81 58 46 42 21 61 33 2 185 73 30 360 90 90 90 360

Оброка деньгами каждая семья платит 52 ½ коп серебром. На все деревню 20 руб 10 коп Данина или вещественных сборов: ржи 1 четверть 4 восьмерика с семьи – итого 45 четвевертей Овса 1 четверть 4 восьмерика с семьи – итого 45 четвевертей Гусей – по 2 с семьи итого 60 Куриц – по 2 с семьи – итого 60 Яиц – по 10 с семьи итого 300 Дворовые: Варфоломей Остапчук – рабочих 2 муж и 2 жен Михаил Леонюк – рабочих 2 муж и 2 жен Иосиф Теодорук – 1 муж

20 1/2011 К фольварку Дыдулям. Деревни Дыдули и Олекса. Крестьян тяглых ревизских душ 67 муж и 72 жен Имена и прозвания крестьян Муж Жен Муж Жен Лош Во Кор Ов Сви Усаде Пахо- Сено Бар Бар сгоны рабо- Рабо- рабо- Рабо- адей лов овы цы ней бной тной косн щина щина чих чих чих чих дес дес ой дес муж жен 1.Иван Василюк 2 2 1 3 1 4 1 6 4 1 10 1 1/2 3 3 12

2.Павел Кравчук 3 2 1 1 3 1 9 3 1 10 1 1/2 3 3 12

3.Кирило Игнатюк 3 2 2 2 2 1 3 2 1 10 1 1/2 3 3 12

4.Карп Максимюк 3 2 1 1 1 3 1 9 6 1 10 1 1/2 3 3 12

5.Корнило Томчук 2 3 1 3 1 2 2 12 2 1 10 1 1/2 3 3 12

6.Грегор Томчук 3 3 2 1 2 3 3 10 3 1 10 1 1/2 3 3 12

7.Хведор Антонюк 3 2 1 1 1 2 2 9 3 1 10 1 1/2 3 3 12

8.Данило Игнатюк 3 3 1 1 1 2 2 8 2 1 10 1 1/2 3 3 12

9.Степан Гарасимюк 2 2 4 1 1 2 2 1 1 10 1 1/2 3 3 12

10.Бартош Мисюк 2 3 5 3 1 2 2 8 2 1 10 1 1/2 3 3 12

11.Максим Михальчук 3 2 7 1 1 2 2 9 1 1 10 1 1/2 3 3 12

Оброчные

1.Андрей Иванюк 2 1 2 5 1 2 1 7 3 1 10 1 1/2 3 3 12

2.Трохим Томчук 3 2 4 1 2 1 10 3 1 10 1 1/2 3 3 12

Итого 34 29 28 26 13 31 21 100 35 13 130 19 1/2 33 33 192

Оброчные крестьяне не имеют барщины, а 24 сгона, платят оброка денежного 5 руб 45 коп серебром с семьи, не платят натурального оброка

Оброка деньгами каждая семья платит 52 ½ коп серебром. Данина или вещественных сборов: ржи 1 четверть 4 восьмерика с семьи – итого 16 четвевертей 4 восьмерика Овса 1 четверть 4 восьмерика с семьи – итого 16 четвевертей 4 восьмерика Гусей – по 2 с семьи итого 22 Куриц – по 2 с семьи – итого 22 Яиц – по 10 с семьи итого 110

Дворовые: 1.Константин Теодорук – 1 муж 2.Семен Томчук – 1 муж 3.Андрей Дмитрук – 1 муж

1/2011 21 Деревня Олекса крестьяне оброчные ревизских душ 29 муж и 22 жен

Имена и прозвания Муж Жен Муж Жен Лош Во Кор Мел Ов Сви Усаде Пахо- Сено сгоны крестьян рабо- Рабо- рабо- Рабо- адей лов овы кий скот цы ней бной тной косн чих чих чих чих дес дес ой дес 1.Никита Кравчук 3 2 1 1 1 2 1 8 3 1 9 3 24

2.Тимош Веримчук 4 2 2 2 2 2 1 9 3 1 9 3 24

3.Иван Юзвюк 2 3 1 1 1 2 2 7 5 1 9 3 24

4.Иосиф Николаюк 3 1 4 1 2 1 8 3 1 9 3 24

5.Антон Гарасимюк 2 2 2 3 1 2 2 5 2 1 9 3 24

6.Ригогар Павлючук 2 2 2 1 1 2 2 9 6 1 9 3 24

7.Казимир Томашук 1 3

Итого 18 15 12 6 7 12 10 1 46 22 6 54 18 144

Оброчные крестьяне не имеют барщины, а 24 сгона, платят оброка денежного 5 руб 45 коп серебром с семьи, не платят натурального оброка Крестьяне оброчные застенка Поплавского

Деревня Олекса крестьяне оброчные ревизских душ 29 муж и 22 жен Имена и прозвания Муж рабо- Жен Муж рабо- Жен Лош Во Кор Ов крестьян чих Рабо- чих Рабо- адей лов овы цы чих чих 1.Фран Игнатюк 2 2 3 2 2 2 2 8 2.Юлиан Филипюк 2 2 1 2 2 2 9 Итого 4 4 3 3 4 4 4 17

Оброчные крестьяне не имеют барщины, и сгона, платят оброка денежного 9 руб серебром с семьи, не платят натурального оброка

Имена и Муж Жен Муж Жен Лош Во Кор Мел Ов Сви прозвания рабо- Рабо- рабо- Рабо- адей лов овы кий скот цы ней крестьян чих чих чих чих Итого по 217 153 116 101 61 143 91 5 439 183 имению

Оброка деньгами - 87 руб 97 ½ коп серебром Оброка ржи - 61 четверть 4 восьмерика; овса – 61 четверть 4 восьмерика Гусей - 82, кур – 82; яиц - 410

22 1/2011 JКА В ПУMОДБIЕЛ ’У Н ОВУ ЦЕРКВУ ЗБУДОВАЛI

В половiнi ХIХ в. пуMодб’ел’анска церква, свjашченнiкам, дла’ jакiх важна была тутеjша фундована панамi Скашевскiмi, а може шче церковнa традыцыjа? Або згодiтiс’е з началь- Вагановскiмi, была вже старен’ка i пом’ешчала нiком, або рознымi хiтрост’амi мiн’атi невелiку куMол’кост’ в’ерных (в 1864 р. было решенijе. Такоjе удалос’е о. Константiну Ка- тут iх 1108 чоловiMек). То напевно к’епс’ко чановскому з ПуMодбiMел’а. одбiвалос’е на релiгijным жыц’у парафijан, В лiпцовi 1864 р. до ПуMодбiMел’а которым i так до церквы было дал’ековато. прыjехав полковнiк Iосiф Бореjша, воjенны Jак вже мы пiсалi в матерыjалi про маjонток, начал’нiк бiMел’ского пов’ету. ВсiMе тут перед пуMодб’ел’анскi ктiторы не былi вел’мi iм дрыжалi, jак перед Муравjовым в шыр- дбаjнымi оп’екунамi храма. Одразу посл’а шым маштабi. Шл’ахцiц з Вiл’еншчыны, 1861 р. вызвол’оны сел’ане былi за бiMедны, былы рымокатолiк, полковнiк Бореjша коб вз’атi на себе повне утрыман’е чы будову посл’а повстан’а захопiвс’е церковным будо- церквув. внiцтвом. Здаjец’е, всiMе деревjаны церквы Тому i потребна была в тым допо- помiн’ав бы на мурованы, на одну ман’еру мога панства. Хот’а часто бывало так, што – з каталогу. каз’онны чыновнiкi iшлi на розрез тутеj- I так, до ПуMодбiMел’а прыбыв з кон- шым традыцыjам i подкiдалi парафijам кретнымi намiMерамi. Быв з iм архiтектор штамповы проjекты. Што ж было робiтi Ваjденбаум. ОпруMоч тутеjшого бат’ушкi,

Проjект муровануj Церквi в Пуодбiел’у, 1864 р.

1/2011 23 Проjект iконостасу до муровануj церквi

24 1/2011 прыбыв шче кл’ешчел’уMовскi благочынны о. Miкола Базыл’евскi. Комiсijа спочатку огл’анула Спаску церкву, котора по традыцыi мiMела 200 лiMет. Бореjша окреслiв iконостас, jако прымiтывны. По чым запропоновав jеji розбратi i поставiтi новы, мурованы храм на 300 чоловiMек. Проjект церквы i iконостаса нiчого мiMев не коштоватi, бо вз’алi jого з каталогу. РуMок часу справа будовы стоjала в мiMесц’у. От’ец Константiн Качановскi стареji, намол’енуj церквы розoбратi не хотiMев. А парафijане не бачылi тут муро- ваного храму. Вс’о бо кругом, вкл’учно з двором пана Завадзкого было деревjане. Церква не могла бытi iнша – туMол’кi з дерва. 12 с’ерпн’а 1865 р. о. Качановскi выслав до губ’ерскix влад в Гроднi лiст, де переконував, што нову церкву треба будоватi на iншым мiесц’у. Там де стоiт церква Спаска, высокi уров’ен’ воды, а таксамо блiзко стоjат госпо- дарчы будынкi. Пропоновав, коб пл’ац пуMод будову переказав Томаш Завадзкi. Бо тоj пл’ац, по документах, нал’ежыт до парафii. I так, знов мiнув руMок. 31 с’ерпн’а M 1866 р. Бiел’скi часовы комiтет по будовах Вiд на олтарну част’ церквы св. Iлii православных церквув iнформовав, што Т. Завадзкi, безплатно переказав пл’ац нiка, справа будовы новуj церквы набрала з назвоjу „Подцерков’е”, пры дорозi до реал’ного выгл’аду. Журов офiцыjно, а Тiмо- Дубjажына, коло рыкi БiMелуj. На iм мiMела нов прыватно задекл’аровалiс’е помогчы бытi збудована церква i народна школа. збудоватi храм. Ал’е наjбуMол’шы заслугi в бу- Справы будовл’аны однак знов застраглi довi положыв о. Iлijа Талызiн. Jако быв- в мiMесц’у. В мiжчасi помiн’авс’е власнiк шы чыновнiк, добре знавс’е з гродзенскiмi маjонтку. З 1869 р. iм став Ал’ександр владамi. Ал’е, перш за вс’о, умiMев вызволiтi Желтухiн, кол’ежскi дорадца i маршалок в своiх парафijанах, былых загуканых пан- шл’ахты бiMел’ского повiету. A в 1874 р. пры- шынных сел’анах, потребу особiстого шов новы свjашченнiк, о. Iлijа Талызiн, jакi заангажован’а в справу. разом з пом’ешчыком зрушыв будову з мiесц’а. I так, было вырешено, што в ПуMодбiMел’у M В вересн’у 1875 р. до пуMoдб’ел’анского двора стане церква деревjана, на новум мiесц’у, на прыjехав гродн’енскi губернатор Ал’ександр схуMод од пл’ебанji. Стараjа церква, до jакуMоj M Журов з бiMел’скiм iсправнiком Мiтрофаном всiе былi прывjазаны, останец’е. До осенi Тiмоновым. Разом з Желтухiном молiлiс’е 1875 р. парафijане з Дубjажына i КозлуMов M на недiMел’нуj лiтургii в Спасуj церквi. Госцi зобралi вже 829,99 руб. Не знаjем, куол’кi былi поражоны jеji скромносц’у i убогосц’у. выложылi на будову жытелi iншых с’уMол. Напевно, вражен’е зробiв на iх церковны А до парафii належылi шче: Малiннiкi, M спiMев, бо добрымi хорыстамi пуMодб’ел’анскi Куошкi, Гределiе, Мокре i Реjпiчы. Коб прыход все слынув. розпочатi роботы браковало шче сумы Посл’а службы, пры обiMедi у свjашчен- 800 руб., jакуjу повiнно было доложытi панство. Не чекаjучы зiмы, л’уде почалi

1/2011 25 звозiтi камен’е i кластi фундамент. Кiроватi Роботы шлi справно, не гл’ед’ачы на роботамi пудн’авс’е iнж. Вв’ед’енскi, jакi по- фiнансовы пробл’емы. Кошторыс, jакi чав шукатi наjомных робуMотнiкув. Кластi зробiв архiтект Гурjев быв розлiчоны на суму кам’ен’е на фундамент подн’авс’е Корн’евскi, 3759 руб., ал’е мнуMого сум было занiжоных. а обтесуватi iх на рогах – Iван Андрус’ук. Прыкладом, на пiлован’е дерва запiсалi Вапно на споiны куповалi у Жыда Jаскенера 130 руб., а треба было 300, на iконостас в БiMел’ску. запiсалi 300 руб., а треба было 900. Самыjе 20 квiMетн’а 1876 р. одбылас’е урочы- iконы в iконостасi (мiев бытi копijоjу стосц’ посвjашчен’н’а краjегол’ного камен’а. iконостасу з церквi св. Ал’ександра Невского З того часу роботы пошлi вел’мi хутко. в Гроднi) коштовалi 500 руб., а робота по- К’еровнiком будовы i головным ц’есл’оjу золотчыка Козаковского – 685. 20 кв’етн’а быв выбраны Iван Пугацевiч з БiMел’ска. В 1877 р. о. Iлijа Талызiн просiв губернатора помочнiкi вз’ав Франца Меjера з Прус, Jана Журова асыгноватi 900 руб. на iконостас. Купрjановiча з Нарвi i Iвана Бусловiча з Велiку суму 1671 руб. на будову церк- Бjел’ска. Варто згадатi, што таjа сама брыга- вы пожертвовалi самi парафijане. Додатко- да в лiMетах 1880-1882 р. будовала церкву в во, каждого дн’а прыходiло по 4 чоловiMекi Кл’енiках, а в 1882-1884 p. – в Нарвi. Бралi помагатi маjстрам. Церковным старостоjу iх вс’уды, бо робiлi солiдно, компл’ексно i быв тогды Адам Волос. Немалуjу суму недорого. 613 руб. пожертвовав бiMел’скi iсправнiк Маjстры самi пiловалi дерво. На Мiтрофан Тiмонов. То быв велiкi до- пудвалiны пуMодб’ел’анскуj церквы положылi брочынца церквув цiMелого бiMел’ского добры сосновы кл’оцы з л’есу пана Корсака повiMета. Паметкамi по jуMом в многiх храмах з Рыгоровц’ув. 12 червц’а вже стоjав зруб i зосталiс’е до тепер iконы св. Мiтрофана ставiвс’е дах, которого покрылi гонтом до 22 Ворон’ежского. червц’а 1876 р. Iван Пугацевiч зобовjазавс’е 24 червца 1877 р. в ПуMодбiMел’у знов тоже зробiтi i ошклiтi окна, покрытi куполы зобралас’е спецыjал’на комiсыjа. Тым разом, бл’ахоjу, помал’оватi окна i дверы, збудоватi коб зiнвентарызоватi церквы по будовi. ганок, датi краты i помал’оватi гонт зел’оноjу ВсiMе побачылi вел’мi гожы, деревjаны храм фарбоjу. Домова не обымала шал’ован’а. з одным куполом, jакi досконало впiсувавсе’ Першого кострычнiка 1876 р. церкву освjа- в тутеjшы краjовiд. Спiсаны быв тогды тiв владыка бресцкi Владiмiр. iнвентар, jакi друкуjем.

Фрагмент iнвентару церквы з подпiсом о. Iлii Талызiна i п’ечаткоjу дубjажынского вуоjта

26 1/2011 Инвентарная опись вновь соору- женной деревянной приходской право- славной церкви в. с. Подбельи Гроднен- ской Губ. Бельскаго уезда Церковь состоит из 3х частей: средняя ква- дратная, длиной и шириной по 4 сажней 12 верш- ков, притвор длин. и шир. По 5 арш.( 12 вершков) и алтарная часть длиной и шириной по 2 саж. К алтарной части пристроены 2 небольших риз- ницы длин. по 3 арш. 4 вершк. и шир. по 2 арш.; при алтарной части задние углы скошены, и так что она имеет форму квадратную до вышины в 3 саж. от цоколя, затем сделаны переходы к форме правильнаго восмиугольника, в которой церковь возвышается еще на одну саж. и окончи- вается карнизом над которым начинается воз- мигранная шатровая крыша, которая служит куполом церкви и имеет внутри вышину в 1,5 саж. Вся шышина внутри от пола до верху купола 5,5 саж. Наружная вышина крышь с двумя уступками 3 саж.; внизу над главным карнизом и у верхняго уступа они украшены небольшими фронтонами. Главка имеет форму луковицы и вместе с шейкой Церква в 1915 р. Вiдно шче надбрамну звонiц’у. вышиной в 7 арш. Вся вышина церкви от цоколя до креста 9 саж. 1 арш. Крыша притвора подхо- столбах; в балках вынуты четверти для надбора дит под главный карниз церкви, крыша алтарной из пластин и горбылей. Чистый пол уложен про- части имеет вышину от цоколя в 3 саж. и крыша стой ...ничный. Пол алтарной части на 2 ступени ризницы подходит под карниз алтарной части. возвышен против пола остальной части храма. В северной и южной стенах церкви сделаны Крыша покрыта гонтом за исключением ребер, по 2 окна, покрытых снаружи в виде украшения которыя покрыты листовым 10ти фунтовым одним общим фронтоном упирающимся на пиля- железом и окрашена зеленой масляной краской. стры в форме балясин; в алтарной части сделано Главка покрыта листовой белой жестью, крест 2 окна, в ризницах по одному небольшому окну чугунный позолоченный. и в северной и южной стенах притвора в каждой по Пентасты Окрашены масляной краской 2 окна. Притвор двух этажный; в нем помещает- и остеклены полубелым стеклом 1 двойковыми до- ся деревянная лестница, во втором этаже который сками равно как и купол и паруса прямой трехъу- имеет назначенiе служить на место хора. гольной формы, служащие переходом от четырех Фундамент выбучен из булыжнаго камня на угольной к 8ми угольной форме церкви. Иконостас известковом растворе, цоколь выш. 1 арш. тоже трехярусный белый с позолоткой. Вокруг церкви из булыжнаго камня с околкой лицевой стороны; сделана решетчатая ограда, которая примыкает стены всех частей церкви срублены из брусьев впереди церкви к небольшой деревянной звонице толщиною в дюймов и с обеих сторон оструганы. внизу, которой сделаны ворота для выхода на цер- Пол состоит из деревянных балок на каменных ковный погост.

1/2011 27 Процесыjа на церквiско в 1992 р.; фото автора Архитектор Барон Г. Розен, 2 июля 1877 г. описи и составленнаго 24 июня 1877 г. акта освиде- Настоящая опись согласна с натурою тельствованный 24 июня 1877 года. Настоятель и с утвержденными проектом и сметою. Член Подбельской церкви Илия Талызин. Церковно-Строителпнаго Присутствия Стат- (Крынiца: Нацыянальны Гiсторычны ский Советник Небольсин. Архiў Беларусi ў Гродна, ф. 97, 1, 18) (...) Члены Пепечительства: Дубяжинский Во- Будовнiк храму о. Iлijа Талызiн 10 лiMет лостной Старшина Спиридон Савчинский. Цер- прослужыв в новуj церквi. 10 л’утого 1887 р. умер посл’а т’ажкуj xворобы. Быв по- ковный Староста Константин Олесюк, Степан хованы за олтарнуj часткоjу храма. 20 лiет Дмитрук, Андрей Николаюк, Лаврентий Сто- пуз’нiMеj, за о. Ф’еодосijа Д’етijевского церкву лярчук, Варфоломей Давидюк, Николай Павлю- розбудовалi. Продовжылi середн’у частку чук, Иван Степанюк, и за них неграмотных по i добудовалi прытвор со звонiц’оjу. Стараjа, их личной просьбе расписался Иван Кузминский. надбрамнаjа звонiц’а простоjала шче до По сей описи здание церкви принято в духовное мiжвоjенного перыjоду. ведомство, а равно как и один экземпляр настоящей Дороф’еj Фiонiк

28 1/2011 ДБJАЖЫНСКАУ ГМIНА В 1871 I 1896 РОКОВI

В вынiковi земел’нуj рeформы, была дубjажын’с’ка гмiна. Обымала 40 вjо- оголошeннуj “Положенiями” з 19 лютого сок, 25 маjонткув i фол’варкув, 13 урочыск, 1861 р. в Росijскуj iмперыji повсталi хуторуMов i л’ес’ных сторожуMовок. В пры- волостi або гмiны. Таjа демократычна падку теji гмiны, jеji гранiцi зусiMем не форма влады давала всiMем повноценне покрывалiс’е з гранiц’амi парафii. Тут право удiMелу в справах громады. Гмiна належылi вjоскi з наступных прыходув: формовалас’а з сел’скiх громад, а теры- Подб’ел’е, Вул’ка, Кос’наjа, Боц’кi (без торыjал’но покрывалас’а з гранiц’амi мiестечка), Клiшчeлi (бeз мiеста), а таксамо церковных прыходув. Головноjу владоjу 2 вjоскi з бiMел’скiх парафii: Студзiводы быв гмiнны сход, jакi складавс’е зо всiех i Л’евкi. господаруов. Сход заjмавс’е справамi Перше, вjадоме опiсанijе гмiны громадскуj землi, податкамi чы набором походiт з 1871 р.( НГАБ в Гроднi, 14, 1, рекрутуов. Постановы схода на с’олах 256; 320). ВуMоjтом быв тогды Jакубовскi, выконував сiMел’скi староста (солтыс). а гмiнным пiсаром Iгнатовiч. Першы жыв Сход выбiрав тоже волостного старшыну вiдно в урочыску Jакубувск’е коло Дiд’ул’, (вуMоjта). Спорныjе справы россуджав а другi муMог походiтi з БiMел’ска чы Вiдова. гмiнны суд. На терыторыji гмiны было тогды В бiMел’скiм повiMетi в 1861 р. повстало 754 господаркi. ВсiMе вjосковы хаты былi 15 гмiн з цeнтрамi в наступным мiMестах деревjаны, без оздобув, крыты соломоjу, i с’олах: Орл’a, Новоберезово, Лосiнка, переважно з однеjу iзбоjу, редко з двома Кл’енiкi, Пасынкi, Дубjажын, Ал’ексiн, чы трома. Мал’енкi окна былi велiчыноjу Мал’ешы, Раjск, Павлы, Шкурец, Гродзiск, 0,7 х 0,5 метра. Хаты былi переважно С’емjатычы, Ал’ександрово i Нароjкi. сполучоны з господарскiмi будовл’амi НаjбуMол’шоjу по куMол’костi вjосок – комороjу i хлiвамi дл’а овечок i свiнi.

Дубjажын в 1915 роковi; фото з альбома: „Kriegsbilder 1914/15. Infanterie-Regiment v.d. Marwitz (8. Pommerschez) nr 61“

1/2011 29 В былым будынковi гмiны зробiлi школы, здымок з 1948 р.; фото з архiва Ол’гi Стрел’чук з дому Томчук Ку Mол’кост’ добытку в гмiнi представл’алас’е Бочкi робiлi jак на потребы власны, так наступным чыном: i на продаж. - конi: 754 З 1871 р. переjдемо в час о 25 лiет - волуMов: 1508 пуз’нiMеjшы. В 1896 р. цiMела Росijска - коруMов: 2162 Iмперыjа почала готовiтiс’е до перепiсi - овечок: 3016 нес’ел’нiцтва, запл’анованого на наступны - свiнi: 1812 руMок. Чыновнiцкi рух в тым дiMелi почавс’е Jак бачым, мнуMого было тут быдла, i в дубjажынскуj гмiнi. До БiMел’скуj основы быту господаркi. Корм дл’а jого перепiснуj комiсii прышлi з Дубjажына давало буMол’ш за 2600 га лонок i па- огул’ны даны о куMол’костi л’удi во всiMех стевнiкув, переважно в долiнах рыMекi нас’ел’онных пунктах гмiны. В стосунку БiMелуj i Нурец’. до 1871 р. прыбыло 23 пункты. Былi Опроча молока i jого продуктув, то “будкi” на трасi желiезнуj дорогi наjбуMол’ше значен’не в штоденнум Кенiгсберг-Кiев (офiцыjал’но: Юго- харчован’у мiMелi картоплi, горох, буMоб западная железная дорога). На одрезку i сочевiц’а. На хлiMеб сiMеjалi жыто, которе БiMел’ск – Брест была проклад’она вона заjмало штыры разы буMол’ш ареалу од в 1878 р. пшенiцi. Годовалi тоже овес, jачмен’ В бiMел’скiм повiMетi не было такуMоj i гречку. СiMеjалi л’он i пралi jого на другуj по велiчынi гмiны. ВсiMех вjосок, деревjаных праслiц’ах (потесах). разом з маjонтакaмi, фол’варкамi, хуторамi, В 1871 р. сел’ан’е корысталi з по- урочыскамi i будкамi было буMол’ш за 100. м’ешчыцкiх лiMесуMов маjонткув ПодбiMеле, Нiжеj пропонуjем Чытачам познакомiтiс’е Л’евкi, Рыгорувцi, ВуMол’ка, Калеjчыцi з повным спiском по дубjажынскуj гмiнi i Кнорыды. По дерво jездiлi таксамо до з 1896 р. Документ находiц’ц’а в Держав- каз’онного лiMесу коло Jел’анкi. З дервом ным Архiвi в Бiлостоцi (zespół: Bielska Ko- звjазане было i ведуче рем’есло – бондарка. misja Spisowa, sygn. 1, k. 37v-39). Дороф’еj Фiонiк

30 1/2011

ДУБJАЖЫНСКА ВОЛОСТ ’ В 1896 Р. - Раjкi (Реjпiчы): 29 (65+86) - БiMелкi: 43 забудованых пл’ацуов (131 - Студзiводы: 28 (91+77) мужчын i 122 женшчын) - Сн’ежкi: 66 (159+167) - Вул’ка Выгоновска: 55 (161+152) - Староjе Село: 43 (159+167) - Рыгорувцi: 43 (145+132) - Суховул’цi: 50 (152+162) - Дубjажын: 43 (145+132) - ГределiMе: 46 (136+133) - Дiд’улi: 30 (83+84) - Чохi Заболуотны: 28 (68+78) - Дубно: 33 (92+94) - Шешылы: 38 (117+114) - Дубно: 47 (145+149) - ШпаталiMе: 12 (35+39) - Жукi: 23 (76+78) - маjонток Антоново: 1 (14+14) - Залiшаны: 15 (54+56) - фол’варок Бос’анувка: 1 (34+29) - Козлы: 37 (103+105) - маjонток Боц’кi: 1 (41+36) - Кушкi: 53 (115+137) - урочыско Бабiнова Стiенка: 1 (2+2) - Кругле: 13 (27+37) - будка нр 32: 1 (3+1) - Кнорыды: 60 (197+187) - будка нр 33: 1 (3+1) - Красне Село: 78 (218+237) - будка нр 34: 1 (1+2) - Л’евкi: 27 (68+79) - будка нр 35: 1 (3+1) - Малiннiкi: 51 (141+138) - будка нр 36: 1 (3+1) - Москувцi: 34 (89+97) - будка нр 37: 1 (2+2) - Мокре: 54 (180+170) - будка нр 38: 1 (3+2) - Молочкi: 75 (209+221) - будка нр 39: 1 (3+4) - Монтычка: 2 (9+6) - будка нр 40: 1 (1+2) - Нурец’: 19 (63+54) - будка нр 41: 1 (2+2) - Ол’екшiе: 11 (34+40) - будка нр 43: 1 (2+1) - Погребы: 31 (85+104) - будка нр 44: 1 (1+2) - Пас’ека: 4 (12+8) - будка нр 45: 1 (2+2) - Петровшчына: 19 (45+51) - будка нр 46: 1 (3+5)

Розбiраjут бывшы будынок гмiны, посл’а школы, к. 1975 р.; фото з архiва Павла Хмура

1/2011 31 - будка нр 47: 1 (7+8) - станцыjа Клiшчелi: 2 (22+18) - будка нр 48: 1 (3+2) - казарма нр 15: 1 (5+5) - будка нр 49: 1 (3+5) - казарма нр 16: 1 (7+1) - будка нр 50: 1 (2) - казарма нр 17: 1 (6+3) - будка на 1002 верстiе Юго-заьадной - маjонток Л’евкi 1 (39+34) желiезну. дорогi: 1 (2) - лес’наjа сторожуMовка Лучка: 1 (3+2) - будка нр 57: 1 (4+3) - маjонток Малiннiкi: 1 (8+5) - будка нр 52: 1 (3+2) - маjонток Малiннiкi: 1 (10+8) - парафijа Вул’ка: 2 (13+10) - маjонток Малiннiкi: 1 (9+12) - маjонток Вул’ка Выгоновска: 1 (38+44) - урочыско Маркi: 1 (2+3) - маjонток Грускаjа: 1 (3+2) - сторожуовка Мокреншчына: 1 (2+3) - хутор Грабарка: 1 (8+6) - предм’ест’е Клiшчел’ Мостовскijе: - хутор Рыгорувцi: 1 (3+2) 5 (12+18) - маjонток Рыгорувцi: 1 (28+34) - маjонток Осташе: 1 (14+13) - станцыjа Рыгорувцi на 1994 верстiе: - парафijа ПуMодбiMел’е: 2 (7+7) 1 (17+15) - маjонток ПуMодбiMел’е: 1 (26+26) - маjонток Дiдулi: 1 (8+6) - Подзолiкi: 7 (21+16) ??? - маjонток Дубно: 1 (22+26) - двyMор ПуMодбiMел’е: 1 (1+4) - маjонток Добромiл’: 4 (51+53) - Репчыцi: 9 (21+15 - Добрывода: 98 (238+239) - Резкi: 1 (3+4) - Дашы: 97 (230+241) - маjонток Студзiводы: 1 (6+8) - маjонток Жукi: 1 (4+3) - маjонток Старе Село: 1 (12+10) - Заборцы: 2 (8+4) - млын Сердобуркi: 1 (1+3) - урочыско Занурjе: 1 (4+3) - урочыско Сердобуркi: 2 (5+5) - сторожуовка Засiн: 1 (4+3) - хутор Теклiново: 1 (8+14) - казарма робочых Jовтувшчына: 1 (2+1) - cторожуовка Хронiборы: 1 (3+4) - урочыско Костусiн: 1 (4+6) - Черемха: 135 (322+337) - Кузава: 49 (120+108) - хутор Шутово: 1 (1+2) - казарма нр 13: 1 (4+2) - урочыско Хнуцкi: 1 (3+3)

Клунi в Дубjажынi, 1915 р.; фото з альбома: „Kriegsbilder 1914/15. Infanterie-Regiment v.d. Marwitz (8. Pommerschez) nr 61“

32 1/2011 PDBIELEO GENERAŁOWEJ TARASIENKOWEJ Podbiele leży 8 kilometrów na południe Dochód z majątku był skromny, ale wy- od Bielska. Przed wojną był tam drewniany starczał na pokrycie codziennych potrzeb dworek, połączony aleją ogromnych lip z brze- Lidii Aleksandrowny, wyżywienie jej, rodziny giem Białki, rzeczki bardzo drobnej, w której administratora i licznych gości generałowej. dzięki jazowi można było się jednak wykąpać. I tyle – żywej gotówki do rąk nie dostawała. Włości Lidii Aleksandrowny Tarasienkowej, Bo i interesami wcale się nie zajmowała ani nie wdowy po carskim generale, obejmowały przejmowała. Zajmował się tym administrator, 700 dziesięcin (czyli nieco więcej hektarów). agronom z wykształcenia Michaił Jakowlewicz Głównym bogactwem był parusethektarowy Abramowicz (zbyteczne jest chyba dodawać, sosnowy las – tata określał jego sosny jako że generałowa była Rosjanką, a zarządca Ży- masztowe, takie wówczas były cenione na dem). Jelizawieta Moisiejewna Abramowiczo- rynku. Plony zbóż nie mogły być wysokie, wa zajmowała się z wielkim oddaniem sprawa- gdyż nie stosowano jeszcze nawozów sztucz- mi socjalnymi dwudziestu robotników, miesz- nych, a metody uprawy były starodawne. Do- kających w czworakach. Zarabiali niewiele (być piero tuż przed wojną administrator majątku może nawet złotówkę dziennie), ale korzystali kupił traktor i siewnik. Na potrzeby dworu z apteczki i porad pani Abramowiczowej w ra- pracowała cieplarnia. (Po wojnie na resz- zie choroby, a gdy była taka potrzeba, spro- tówce po majątku gospodarował na sześciu wadzała lekarza. Moisiej Jakowlewicz Simler, hektarach rolnik, rozmawiałem z nim. Miał ojciec Lizy, jako jedyny w tej rodzinie prezen- sześć krytych szkłem cieplarni, kto wie, czy tował się jako prawdziwy starozakonny Żyd. dochód z nich nie przekraczał dochodu ca- Miał rozłożystą brodę i spacerując po domu łego przedwojennego majątku). W niskiej mamrotał (może ładniej jest powiedzieć – wy- i ciasnej obórce, pełnej gnoju, chowało się szeptywał) słowa modlitw. W czasie mego naj- kilka czy kilkanaście krów. W lecie woźnica dłuższego, bo miesięcznego pobytu w Podbie- Iwan codziennie woził do bielskiej mleczarni lu – w lecie 1939 roku – Moisiej Jakowlewicz udój z tego stada – parę konwi mleka. Na fur- odstąpił mi swój osobny pokój, który zajmo- mance pozostawało dużo miejsca, toteż, gdy wał na parterze, i pobyt w nim był niezwykle mama była zapraszana do Podbiela, zabierał fascynujący. Co kwadrans głośno wybijał czas nas tam Iwan i podróż na obﬁ cie rozłożonej wielki stojący zegar, a całą ścianę przy oknie słomie była bardzo wygodna, tym bardziej, zajmowała wielka szafa pełna oprawionych że prawie cała odbywała się miękkimi droga- w skórę grubych tomów, wszystkie w języku mi polnymi. (I znowuż – obecnie mój sąsiad jidysz czy hebrajskim. Starszy ode mnie o rok Janek Chmielewski we wsi Dreństwo koło Alik (bądź Salik, czyli pewnie Aleksander vel Rajgrodu dostarcza do Grajewa każdego dnia Salomon) Abramowicz miał trochę cieka- tysiąc litrów mleka. Ma stado liczące ponad wych książek w języku polskim i rosyjskim, 60 dojnych krów, a jeszcze trzydzieści lat z których chętnie korzystałem w czasie moich temu miał ich na parunastu hektarach dwie pobytów w majątku (mało kto wśród naszych lub trzy). Nie zawsze jeździliśmy do Podbiela znajomych kupował książki, nikt nie korzystał furmanką. Czasem szliśmy na piechotę, ży- z usług kiosku gazetowego na 3 Maja, gdzie wiąc się po drodze jagodami i poziomkami, nabywałem z rzadka „Karuzelę” lub „Świat a czasem zabierano nas bryczką, to był luk- Przygód”). sus. Najgorzej jeździło się linijką, bo była to po prostu kanapa na kołach, bez żadnych po- Dygresja: Główną moją lekturą prasową był ręczy do trzymania się. najpierw redagowany przez poetkę Annę Świrsz-

1/2011 33 czyńską „Mały Płomyczek”, potem „Płomyczek”. do nas, robił straszną, bestialską minę i groź- Nasza szkoła powszechna o to zadbała, prenu- nie maszerował w moją stronę z wyciągnię- merując je dla nas. Za prenumeratę płacili rodzice tą do przodu ręką pozorującą bagnet bądź i aby opłata była dla nich dostępna, jeden egzemplarz tego tygodnika dla dzieci szkolnych przypadał rewolwer. Wołał przy tym: „Ukontrapupić na trójkę uczniów. Była określona kolejność i tak mierzawca! (czyli łotra)”. Słowo ukontrapu- szczęśliwie się złożyło, że ja byłem w kolejce pić było neologizmem, oznaczającym mniej trzeci. Dlaczego szczęśliwie? – Prosta sprawa, więcej „zniszczyć kontrrewolucjonistę”. trzeci prenumerator otrzymywał pismo wpraw- Kontrrewolucjonistą nie byłem, ale szkodni- dzie trochę pogniecione, ale za to na własność. kiem domowym tak, toteż miałem domowe To były bardzo ciekawe pisma, drukowały ciekawe i pouczające czytanki (dość lewicowe w cha- przezwisko „wrieditiel” – nawiązujące do sta- rakterze), wiersze znanych poetów na przykład linowskich procesów. Ewy Szelburg-Zarębiny. Dla starszych dzieci był Prawie niewidoczna była milcząca Oleń- „Płomyk”, jego jednak się nie doczekałem, byłem ka Fiodorowa, cicha i skromna - pianistka, za mały. Gdy mowa o mediach szkoła zapewniała grająca do niemych fi lmów w bielskim kinie uczniom także radio. O określonych godzinach, „Corso” (prócz niej grywała pani Lidii na gdy nadawano audycję dla dzieci, wyprowadzano nas na korytarz, gdzie stawaliśmy w dwuszeregu fortepianie także moja mama). Często bywały pod megafonem. Szczególnie podobały mi się przy stole stare, jak i ona, panny – siostry Bie- audycje popularno-naukowe prowadzone przez leckie, nauczycielki wiejskie z okolic Podbiela. profesora Coraz prędzej. Zaczynał swoje opowie- Starsza z nich (nie wiem, czy ukończyła trzy- ści bardzo wolno i z namysłem, a jak się zapalał dziestkę) była konkubiną Fettinga, w ogólnej do tematu terkotał jak karabin maszynowy… Tre- ści jego wywodów nie pamiętam. Podobały nam opinii jej to jednak nie szkodziło – cóż robić, się także dialogi lwowskich Szczepcia i Tońcia… ofi cer! (Nie wiem, może ta liberalna opinia ograniczała się do moich tolerancyjnych Dzień w Podbielu zaczynał się od śniada- w poglądach rodziców. Mama nawet żywo nia, o wiele bardziej urozmaiconego niż w na- podzielała radość, jaką ten związek przynosił szym domu. Wszyscy – pani domu, rodzina starszej Bieleckiej). Na ile Bielecka go kocha- Abramowiczów i goście siedzieli przy jednym ła, o tym według mamy świadczył fakt, że nie wielkim stole z samowarem po środku i byli upominała go ani słowem, gdy gasił papierosa, obsługiwani przez jedną lub dwie dziewczyny wtykając go w ziemię w jej doniczkach. Była kuchenne. Lidia Aleksandrowna trzymała na niezwykłym, pedantycznym czyścioszkiem kolanach pieska pokojowego, którego moja (bywałem w jej domku – wszystko tam lśniło mama miała raz nieostrożność określić jako i świeciło się od odkurzania i polerowania). „szawkę” (czyli małego kundlowatego pie- Długo jej szczęście jednak nie trwało, gdyż jej ska). „To mops, Tolu” – z godnością sprosto- miejsce u boku Fettinga zajęła pani Ludmiła wała Lidia Aleksandrowna. Liczba stołowni- Łyzłow, zwana przez wszystkich Lolą – mała ków wyraźnie powiększała się przy obiedzie. i pełniutka śmieszka, o wiele bardziej atrak- Niżej wymieniam najczęstszych. cyjna niż Bielecka ze swą pozbawioną wyrazu Najwięcej miejsca przy stole zajmował smutną twarzą. Lola była siostrą podofi cera Mikołaj Fetting, zażywny jegomość, dobry białej armii gen. Drozdowskiego – Włodzi- kompan, co się zowie bon vivant, myśliwy, mierza Łyzłowa. Z nią też Fetting wziął ślub. lowelas i żartowniś. Był ofi cerem białej armii Innych gości nie liczę, bywali tu prawie i w to łatwo było uwierzyć, gdy widziało się wszyscy Rosjanie z bielskiego towarzystwa, go, postawnego i pewnego siebie, ze strzelbą, o których mowa będzie później. Wymieniona albo gitarą w ręku. Uzupełnieniem Fettinga piątka jednak należała do stałych domow- był pies wyżeł, piękny i dobrze wychowany, ników, można by powiedzieć rezydentów ale zawsze się śliniący (dlatego też mama nie naszej ziemianki, aczkolwiek u niej nie miesz- lubiła, gdy pies przychodził ze swym panem do kali. O dalszych ich losach nie wiem, tylko naszego domu). Kochałem Fettinga w sposób o Fettingu dowiedziałem się rzeczy tragicznej. nieco masochistyczny, bo gdy przychodził Podobnie jak mój wujek Wsiewołod, fi guruje 34 1/2011 on na liście skazanych przez bolszewików, aresztowany przez NKWD w Hajnówce, właśnie za działalność kontrrewolucyjną. w dniu 20 czerwca 1941 – dokładnie tego Został „ukontrapupiony”. Tyle tylko, że nie samego dnia, gdy nas – mamę, Jurka i mnie był skazany na karę śmierci, lecz na 10 lat – załadowano w Bielsku do pociągu, który obozu. Łagier mieścił się w północnej Rosji, zawiózł nas na Sybir. Dwa dni później oba w Republice Komi (Ust-Wymłag). Wyrok te wydarzenia byłyby już nie do pomyślenia – trójki zapadł 21 kwietnia 1943 r. Został za- zaczęła się wojna i Bielsk został zajęty przez

Przy dworze w Podbielu, 1933-34. Od lewej: Mura (Maria) Ciemnicka, Władimir Lwowicz Tymiński, Jelisawieta Moisiejewna Abramowicz, Lubow Fetting, Moisiej Jakowlewicz Simler, Eustolia Aleksiejewna Zakrewska z synem Igorem (Autor), pianistka Oleńka Fiodorowna, Nikołaj Aleksandrowicz Fetting; zdjęcie ze zbiorów Igora Zakrzewskiego

1/2011 35 Niemców. Według innej wiadomości interne- la, która teraz musiała opuścić swój majątek, towej, której teraz nie udaje mi się odtworzyć, w którym rozlokował się sztab 18 pułku mo- - więc nie jestem jej pewien – Fetting zmarł tocyklowej Armii Radzieckiej. Lidia Tara- niedługo po otrzymaniu wyroku. sienkowa znalazła schronienie u właściciela Bywał w Podbielu Władimir Lwowicz dworku na Hołowiesku, Jakuba Wanczako- Tymiński, syn proboszcza cerkwi Michajłow- wa-Gireja. Zajęła pokój na piętrze - „harem”, skiej, o czym świadczy zachowane wspólne w którym uprzednio mieszkała żona Wancza- nasze zdjęcie na werandzie dworku, ale o nim kowa (co się z nią stało – nie wiem). Lekcje u i jego rodzinie będę jeszcze mówił dalej. Nie niej niewiele mi pomogły – mam wrażenie, że wymienię wszystkich nazwisk, ale towarzy- w ogóle nic mi nie dały. 70-letnia Lidia Alek- stwo bywało naprawdę liczne. W przerwach sandrowna nigdy nie była pedagogiem, a z jej między posiłkami mama toczyła z Lidią znajomości języka wyniesionej z dzieciństwa Aleksandrowną długie rozmowy. Była to niewiele chyba pozostało. Nie pamiętam bardzo kulturalna pani, w domu rodzinnym zresztą, bym w Podbielu widział choćby jedną miała trzy guwernantki – niemiecką, angiel- niemiecką książkę. Rodzice mieli zresztą peł- ską i francuską, dużo czytała, ale o życiu – jak ną świadomość tego i posyłali mnie do Tara- mówiła mama – nie wiedziała nic. sienkowej, by upozorować w ten sposób jakieś Jak spędzałem czas, którego było tu swoje wsparcie dla niej. Nie ukrywali zresztą wyjątkowo dużo? Często czytałem w pokoju tego. Korepetycje trwały krótko, bo pewnego Salika. Przebrnąłem nawet przez bardzo ob- dnia okazało się, że Lidia Aleksandrowna już szerny pełny tekst „Robinsona Crusoe’go”, u Wanczakowa nie mieszka. Jako obszarnicz- składający się w jednej trzeciej z przygód, ka padła oﬁ arą jednej z pierwszych, ogra- w jednej trzeciej z rozważań religijnych, niczonych jeszcze wywózek. Rodzice byli a w jednej trzeciej z nudnych opisów podró- przerażeni – nie wierzyli, by wydelikacona, ży Robinsona i Piętaszka po Europie. Kiedy absolutnie pozbawiona samodzielności dama dość miałem czytania, błądziłem po okoli- mogła przeżyć w surowych warunkach zapa- cach, słuchając derkaczy na łąkach koło Biał- dającej zimy dłużej niż parę tygodni. Gdzieś ki. Derkały głośno z różnych miejsc między tam na Uralu lub Syberii. krzakami wierzb, ale dostrzec, jak przebiegają Mama wielokrotnie wspominała później między nimi, nigdy mi się nie udało. o wywiezieniu Tarasienkowej jako o przykła- Tata też bywał w Podbielu, ale chyba dzie bezdusznego automatyzmu radzieckich rzadziej. Z nim dużo chodziłem na grzyby. represji. Była ziemianką i to wystarczyło Wstawaliśmy przed świtem, by z pierwszy- za uzasadnienie. A przecież właściwymi or- mi promieniami słońca być w Brzezinkach ganizatorami wyzysku robotników rolnych za żydowskim cmentarzem (zwanym tu w Podbielu i głównymi beneﬁ cjantami ko- Charchutami). Jadąc na barana na grzbiecie rzyści z niego płynących byli Abramowiczo- taty podsypiałem jeszcze trochę. Brzezin- wie. Jednak Tarasienkowa należała do klasy ki były poprzecinane smugami pól, a raczej obszarników, a rządca majątku Michał Abra- były to pola poprzecinane przez zagajniki. mowicz był inteligentem pracującym. I jego Cudnie było znajdować między rosistymi tra- rodzinie ani jemu samemu nic się przez cały wami wspaniałe ogromne czerwone kozaki, okres władzy radzieckiej nie stało. Bynajmniej na które mnie tata oczywiście naprowadzał. nie dlatego, że byli Żydami – przecież sporo Do domu wracałem pieszo. Żydów wywieziono na Sybir. Bo ci Żydzi *** podpadali pod kategorię. W październiku 1939 roku rodzice zor- ganizowali dla mnie korepetycje z języka nie- Igor Zakrzewski mieckiego. Rodzice kazali mi chodzić na nie (Fragment książki „Trzy światy. do Lidii Tarasienkowej, dziedziczki z Podbie- Wspomnienia (nie tylko własne)”, która ukaże się nakładem naszego Stowarzyszenia)

36 1/2011 ПА Р ВЯНЧАННЕ КАНСТАНЦIНА КУРЫЛОВIЧА I ЛЕНЫ СТЭМПКОЎСКАЙ У гэтым нумары вяртаемся яшчэ мамы паходзiла яна са старажытнага раз да герояў “Дневника Кости”, яко- бельскага роду Чэрвацкiх. Дзяды Лены – га друкавалi мы ў 41 нумары Б. Г. Гэты Сцяпан i Анна мелi шыкарны, драўляны шадэўр сямейнай мэмуарыстыкi ахоплiвае дом на вул. Ягелонскай. У iх было ажно гады 1914-1921 i расказвае пра пачатковыя 14 дзяцей, сярод iх Яўгенiя, якая выйшла гады жыцця Косцi Курыловiча, апiсаныя замуж за Дзмiтрыя Стэмпкоўскага, сына на фоне драматычных падзей таго часу. праваслаўнага бацюшкi з-пад Бiлгарая. Прычына ўзнiкнення твору гэта несум- Вянчанне Канстанцiна i Лены адбы- ненны лiтаратурны талант аўтара а. Лукi лося 30 красавiка 1944 г. ў Мiхайлаўскай Курыловiча, але, перш за ўсё вялiкая любоў царкве. Гэта была вялiкая для гораду пад- бацькi да свайго сыночка. Бацькi, якi раней зея. Нямецкiя ўлады нават дазволiлi гу- пахаваў чатырох маленькiх дзетак, а цяпер ляць вяселле пасля палiцэйскай гадзiны. усе свае пачуццi аддаў Коцiку, як ласкава Але шчасце маладых працягвалася толькi называў Канстанцiна. некалькi дзён. Па даносу злога чалавека Ажанiцца Косцi Курыловiчу прыйш- Лена Курыловiч папала ў спiсак на вы- лося, калi споўнiлася яму роўна 30 гадоў, вазку ў прымусовыя работы. Канчаткова у 1944 г. Ягоны бацька быў тады настая- трапiла яна ў Чэхiю, разам з мужам. Там целем царквы ў Полаўцах, цяпер неiс- i нарадзiлася першая дачка Анна. Пасля нуючай. Бацька засватанай яму дзяўчыны Курыловiчам Бог даў яшчэ чатырох дзе- Лены Стэмкоўскай, а. Дзмiтрый служыў так, столькi колькi было памерлых братоў у бельскай Мiхайлаўскай царкве. З боку i сясцёр у Канстанцiна.

Канстанцiн i Лена Курыловiчы, шлюбная фатаграфiя ля Мiхайлаўскай царквы, 30.04.1944 г.

1/2011 37 Вясельныя госцi пасля вянчання у Мiхайлаўскай царкве, 30.04.194 4 г.

38 1/2011 На вулiцы ў час вяселля; злева плебанiя Мiхайлаўскай царквы, 30.04.1944 г. Нiжэй друкуем успамiны Лены гу Серёже Алексюку. Его отец о. Леонтий Курыловiч, народжанай 15 студзеня 1925 г., Алексюк был настоятелем Воскресенской запiсаныя ў 2002 г. Друкуем iх на расiйскай церкви на Головеске. Раньше он служил мове, бо так Лена Дзмiтрыеўна на штод- на приходе в Рогачах, а моего Кости отец зень гаварыла. Гэта была мова не толькi о. Лука Курылович – в Половцах. Так сем’яў духавенства, але большай часткi и мы познакомились. бельскага, праваслаўнага мяшчанства. Правда, я не хотела выходить замуж. На жаль, Лены Дзмiтрыеўны няма ўжо Но собрались бабушки, дедушки. ў жывых, год таму адыйшла ў вечнасць. – Как то, к тебе является жених та- кой хороший, а ты не хочешь замуж за *** него! Мою маму с папой посватал Ярослав А я ещё за моладая была, в январе Васильевич Костыцевич. Как я родилась, 1944 г. кончилось только 18 лет. А на 30 папа был дьяконом в Пречистенской апреля назначили венчание. церкви в Бельске. Моя бабушка Анна Чер- Как раз в то время далеко на востоке вацка жыла недалеко, на улице Ягелон- ишла бомбардировка, советские войска ской (до их всегда приходили воду святить наступали. Огромное, красное зарево в колодец). было в Бельске видно. Первый приход папы был в Новом Перед свадьбой, папа пошел в геста- Дворе к. Свислочы. Потом приход был по просить дозвол, чтобы ходить во вре- в Малешах, а затем в Тиховоле. До Нарев- мя полицейского часа. Власти позволили, ки было 16 км; часто ездили там с мамой. только просили, чтобы порадок был. К Тиховоле належыло Масево. Богатый Повенчались мы в Михайловской приход был, земли много, люди брали на церкви, где папа был настоятелем. Полная третяк, лес большой, луг. Хорошие люди улица была людей, даже немцы пришли. были. Придут толокою, пожнут. Дожын- Во время свадьбы, немецкие патроли хо- ки папа делал людям, угощение. дили почти целую ночь. Папа бочку пива Потом переехали в Бельск. Сюда, где-то заказал. И патроли приходили мой будущий муж приезжал к своему дру- на пиво. Играла оркестра. Духовенство

1/2011 39 Канстанцiн i Лена Курыловiчы з дачушкай Аняй, Тэтшен ў Чэхii, жнiвень 1945 г. на свадьбу приехало на второй день. моей дочери я держу до сих дней. В Бельск И вот, на третий день после свадьбы возвращались мы железной дорогой, я получила возванье в Германию. Это в товарных вагонах. Думала, что дитяти не через такую вредну Каську Плоцку, кото- довезу. Кушать нечего, чуть добрались... рая жила на Головеску. Мне тогда очень В Бельск приехали рано утром. много помагал Коля Плютович и Славэк Мой муж Костя Курылович до войны Пилюшык. И как-то удержали. учился на фармации в Вильне. Но после Выехали мы с мужем в Половцы. Но войны не захотел этим заниматся. и там она нас нашла. И Костя тоже полу- Как женился, его отец хотел, чтобы чил возванье. Но ничего отцу про это не был духовным. Но я сказала, что не буду сказал, только тое, что надо нам отсюда жить с ним, когда он будет духовным. выехать. Я знала эту среду, я не хотела ездить Вывезли нас не в самую Германию, с прихода на приход. После он долгое а в Чехи, город Тетшен. Там работали на время был в бельской гуртовне директором. фабрике, пять километров надо было хо- Жалко, что рано отошёл. Имел бы дить пешком. Как узнали, что наши роди- теперь 86 лет, был на десять лет старше тели духовные, нас перенесли в деревню меня. Курил очень много. Я его угаварива- и дали квартиру у старшей женщины. ла, что ты делаешь, ты себя убиваешь. Тогда, в госпитале, я родила дочь Мой сын Алексей захотел пойти Анну. Был это май 1945 года, только что в следы своих дедушек – о. Димитрия окончилась война. Мы в Чехах пробыли Стемпковского и о. Луки Кирыловича. ещё четыре месяца, до августа. Несколько Окончил духовную семинарию и стал дней до выезда на родину, пошли в Тет- диаконом... шене к фотографу. Этот первый снимок Лена Курыловiч Фота з сямейнага архiва Курыловiчаў 40 1/2011 RDZINAO BARCHATÓW KUPCY TEKSTYLNI Z BIELSKA

Gdy rok temu rozpoczynaliśmy realizację programu edukacyjnego „Szlakiem dziedzictwa spo- łeczności żydowskiej Bielska Podlaskiego” nie spodziewaliśmy się, że przyniesie tak wiele odkryć i nowych idei. Rozpoczęliśmy tłumaczenie „Księgi Pamięci Żydów z Bielska Podlaskiego”. Po- znaliśmy wielu potomków bielskich Żydów z rodziny Chrabołowskich, Freidkesów, Izbuckich, Barchatów, Kleszczelskich i Lewkowskich porozrzucanych po świecie. Bielsk zajmuje bardzo ważne miejsce w ich pamięci historycznej, jest ich Małą Ojczyzną. Ci ludzie chętnie dzielą się swoimi wspomnieniami i zgłębianiem rodowodów. W poprzednim numerze zamieściliśmy materiał pana Marka Gordona. Teraz mamy przy- jemność przedstawić czytelnikom artykuły o trzech innych zacnych rodach – Barchatach, Freidkesach i Kleszczelskich, napisane przez ich przedstawicieli. Rozpoczynamy od materiału pani Michal Itzhaki z rodu Barchatów. W następnym numerze przedstawimy wspomnienia pana Motla Lewkowskiego. MOJA RODZINA DOBRE LATA W BIELSKU Powrót do przeszłości w celu rekonstruk- Życie w Bielsku aż do wybuchu II wojny cji rodzinnej historii jest moim projektem od światowej jest uważane w mojej rodzinie za trzech lat. Być może zaczęło się to już nawet „dobre lata”. Część rodziny, w tym moi bez- wcześniej, kiedy byłam typową 13-letnią uczen- pośredni przodkowie, mieszkała w dużej ka- nicą szkoły w Izraelu i musiałam przygotować mienicy przy ul. Mickiewicza 78, głównej ulicy projekt drzewa genealogicznego, który miał miasteczka, naprzeciwko ratusza. W domu udokumentować dziedzictwo mojej rodziny. tym żyli trzej bracia Barchatowie: Natan, Izra- W dziecięcych latach miałam przyjemność el i Chaim wraz ze swoimi żonami i dziećmi. słuchać, jak mój ukochany dziadek, Izaak Bar- Każda rodzina miała swoje mieszkanie. chat, opowiadał o życiu w „starym świecie”. Chaim z żoną Matyldą (1907-1980, Mój artykuł o historii rodziny Barchatów zbu- z domu Lerenkind) i córką Rachelą (ur. 1929) dowany został w oparciu o usłyszane od niego mieszkali na parterze. Natan z żoną Feigel wspomnienia i opowieści innych członków (1887-1974, z domu Lichtcyjer, pochodziła rodziny, którzy żyją do dzisiaj. Przez ostatnie z Orli) i dziećmi: Jakubem (1910-1995), Chają lata poszukiwałam również starych fotograﬁ i, artykułów prasowych, dokumentów archiwalnych, książek wspomnieniowych i wszystkich innych informacji, które w jakikolwiek sposób odnosiły się do Barchatów. Rodzina Barchatów wywodzi się z Bielska Podlaskiego i w końcu XIX wieku składała się z Izaaka i jego żony Cipory z domu Goldfa- ter (1847-1939) oraz ośmiu synów i córki. Ich imiona to: Jakub-Cwi (1875-w czasie II wojny), Zwulun „Zawel” (1880-w czasie II wojny), Natan (1884-1965), Izrael (1889-1959), Mosze (1894-w czasie II wojny), Eliahu (?-w czasie II wojny), Riwka (1895-w czasie II wojny), Chaim (1896-1969) i Aharon (? – w czasie II wojny). Większość dzieci Izaaka i Cipory zginęła wraz ze swoimi rodzinami w czasie wojny. Przetrwała zaledwie trójka. Cipora Barchat (1847-1939)

1/2011 41 Od prawej: Feigel, jej mąż Natan Barchat, ich syn Izaak (stoi), Nechema z mężem Izraelem Barchatem i synem Jankiem (stoi), Jakub Barchat, starszy brat Izaaka. Zdjęcie wykonane w końca lat 30-tych w mieszkaniu Natana i Fejgel Barchatów na pierwszym piętrze domu przy ul. Mickiewicza 78

Klasa 7 szkoły elementarnej w Bielsku, 1937 r., piąta z prawej stoi Róża Barchat

42 1/2011 „Haliną” (zginęła w czasie wojny) i Izaakiem (1920-1986), czyli moim dziadkiem, zajmowali pierwsze piętro z dwoma balkonami wy- chodzącymi na ulicę. Izrael z żoną Nechemą (1896-1982, z domu Lichtcyjer, była rodzoną siostrą Feigel) oraz dziećmi: Reiselą (Różą, ur. 1925), Adą (ur. 1929), Jankiem (1921-1979) i Simą (ur. 1923-w czasie wojny) mieli mieszkanie również na pierwszym piętrze, ale od strony ogrodu. Rozległy strych był używany jako zaplecze gospodarcze sklepu, który znajdo- wał się na parterze. Wszyscy bracia pracowali w należącym do rodziny sklepie tekstylnym o nazwie „Manufaktura”. Sprzedawali tkaniny i ubrania gotowe. Jeden z braci, Izrael Barchat, zwykle podróżował do wielkiego miasta Ło- dzi, aby kupować tekstylia. Był to wysoki, silny mężczyzna. Jeszcze przed rewolucją w Rosji przez sześć lat służył w armii carskiej. Rodzinny biznes został założony wiele lat wcześniej przez ich matkę, Ciporę, która han- dlowała tkaninami. Po przedwczesnej śmierci Chaim Barchat, zdjęcie z okresu międzywojennego swojego męża musiała ona zapewnić utrzyma-

Izaak Barchat z koleżankami, druga połowa lat 30-tych.

1/2011 43 Izaak Barchat pływa w rzece Białej w Bielsku, koniec lat 30-tych. nie swoim dzieciom. Zachowała ona swój sklep z ubraniami, znajdujący się również na ulicy Mickiewicza i pracowała w nim aż do swojej śmierci w wieku 92 lat. W prowadzeniu sklepu pomagała również jedyna córka Cipory, Riwka. Biznes Barchatów rozwijał się dobrze i wszyscy trzej bracia mogli sobie pozwolić na komfortowe życie. Z tyłu domu mieli wielki ogród z kwiatami i drzewami owocowymi (jabłonie i gruszki), którego strzegły dwa owczarki niemieckie. W ogrodzie zbudowano również nowe toalety oraz magazyn dla towa- rów. Barchatowie utrzymywali całodobową pomoc domową, która pomagała w codziennych obowiązkach jak sprzątanie, przynosze- nie wody do domu, pranie i prasowanie. Dzieci Barchatów często zabierane były do teatru, szczególnie w Białymstoku. Kilka razy w roku rodzina wyjeżdżała na odpoczynek do kuror- tu w Druskiennikach, gdzie na kilka tygodni wynajmowała dom w lesie, aby korzystać z otoczenia przyrody. Barchatowie nie byli religijni z wyjątkiem mojego pradziadka, Natana. Zwykle chodził on do położonej nieopodal domu synagogi i był bardzo aktywny w potajemnym udziela- niu pomocy biednym. Regularnie kupował on drewno opałowe i poufnie dostarczał je rodzi- Izaak Barchat (drugi z lewej) z kolegami, Bielsk, druga połowa nom znajdującym się w potrzebie. Wiele lat lat 30-tych.

44 1/2011 Róża Barchat (po prawej) z przyjaciółką, Bielsk, 1938 r. później w Izraelu założył organizację charyta- Chaim i Izrael wielokrotnie podróżowali tywną „Yad Achim” (dosłownie „podać rękę do Palestyny. Pierwszy w 1933 roku wyjechał wszystkim braciom”), która pomagała potrze- Izrael Barchat, ale dwukrotnie wracał do Biel- bującym. Reszta rodziny nie była tak bardzo ska, gdzie pozostała jego rodzina. Obaj bracia religijna i nie ubierała się jak typowi tradycyjni planowali sprzedaż domu i sklepu, aby na stałe Żydzi. osiedlić się w Palestynie. Izrael, Chaim wraz Wszyscy trzej bracia byli gorliwymi syjoni- z żoną Matyldą i córką Rachelą znajdowali się stami. Rodzina pomagała ﬁ nansowo i czynnie tam, kiedy wybuchła wojna. wielu żydowskim organizacjom młodzieżowym W Białymstoku mieszkał najstarszy w Aliji do Erec Israel (emigracji do Palestyny). z braci Barchatów - Jakub-Cwi, który zajmował Barchatowie kładli nacisk, aby ich dzieci mówi- się handlem. Z żoną Paszą miał syna Dawida ły po hebrajsku i uczyły się w szkołach hebraj- (ur. 1896) oraz córki Sarę i Sonię. Wszyscy zgi- skich. Róża i jej starsza siostra Sima uczęszczały nęli w trakcie Holocaustu, poza Sonią, która do słynnego Gimnazjum Hebrajskiego w Bia- ocalała, gdyż przed wojną została wysłana na łymstoku [mieściło się przy ul. Sienkiewicza 79, wakacje do Palestyny do swojego wujka Cha- jednym z jego absolwentów był Icchak Szamir, ima. Po wojnie poślubiła Abrahama Merela. późniejszy premier Izraela]. Mój dziadek Izaak W Bielsku mieszkało jeszcze dwóch in- i jego siostra Halina uczyli się w polskim gim- nych braci Barchatów: Mosze żonaty z Riwką nazjum w Bielsku. Izaak zdał maturę w czerw- miał dwójkę dzieci oraz Zwulun, który również cu 1939 roku w klasie przyrodniczej. Halina zajmował się handlem, ale prowadził własne chciała studiować medycynę na Uniwersytecie interesy. Jego żoną była Dina z domu Algrud, Warszawskim, ale odmówiono jej przyjęcia, mieli trójkę dzieci: Rachelę, Maszę i Szołema gdyż była Żydówką. Wówczas zdecydowała się (ur. 1916), który w trakcie wojny we wrześniu studiować ekonomię, którą ukończyła w 1939 1939 roku służył jako kanonier w polskiej arty- roku. Halina była wysoką blondyną o niebie- lerii. Następnie traﬁ ł do niemieckich obozów skich oczach, a więc nie wyglądała jak Żydów- jenieckich (stalagów) w Schwerinie i Hammer- ka. Wyszła za mąż za przystojnego Dawida stein-Schlochau. W listopadzie 1940 roku został Szepsa, który ukończył studia we Włoszech. wypuszczony i wrócił do Bielska Podlaskiego. Mieszkali w Białymstoku. Być może to o Szołemie Barchacie wspomina

1/2011 45 spodziewali się tego i już wcześniej spakowali swoje rzeczy osobiste. Rodzina została prze- siedlona do innej części Bielska. Ich dobytek został przewieziony zdezelowanym wozem, z którego po drodze pospadały i zostały utra- cone różne należące do nich rzeczy. Barcha- towie zamieszkali w jednym pokoju w domu należącym do miłej Polki. W nowym miejscu przebywali ponad rok. Sowieci zakazali nauczania w języku hebrajskim w Gimnazjum Hebrajskim w Białymstoku, a wykładowym stał się jidysz. Wówczas Róża, po dwóch latach nauki, zrezygnowała i kontynuowała edu- kację w Bielsku. Sima ukończyła białostockie gimnazjum i została nauczycielką jidysz. W latach 1939-1941 ponad pół miliona obywateli polskich, najczęściej lepiej wykształ- conych, o wyższym statusie społecznym, oskarżono o bycie kapitalistami i zesłano Izaak Barchat na balkonie rodzinnego domu przy do obozów pracy w różnych częściach Sybe- ul. Mickiewicza 78, połowa lat 30-tych rii i w Kazachstanie. 20 czerwca 1941 roku, Meir Peker w swoim artykule o bielskim getcie, dwa dni przed zajęciem Bielska przez Niem- opublikowanym w Księdze Pamięci. Napisał ców, rodzina Barchatów została wywieziona on, że Żydzi z Bielska wykupili z obozu dla (w ostatniej z czterech wielkich deportacji jeńców wojennych w Lublinie (prawdopodob- obywateli polskich) do Kraju Ałtajskiego na nie jesienią 1941 roku) trzech bielskich Żydów, Syberii, regionu położonego niedaleko grani- którzy wcześniej byli polskimi żołnierzami. cy z Mongolią i Chinami. Zostali zapakowani Wśród nich był człowiek o nazwisku Barchat. do długiego pociągu, który składał się z nie- Cała trójka wróciła do swych rodzin w Bielsku, ale zostali zadenuncjowani i osadzeni w aresz- cie. Niemcy wykorzystywali ich do kopania grobów dla mordowanych Żydów, a następnie ich rozstrzelali. Zamordowani, prawdopodobnie w Treblince, zostali rodzice Szołema i jego rodzeństwo. Riwka (Beba), jedyna córka Izaaka i Ci- pory, wyszła za mąż za Chaima Sołowieja (ur. 1896 w Wołkowysku), z którym miała syna Joela i dwie córki Dworę i Szoszanę (Róża). Zamieszkali w Bielsku, gdzie przy ul. Mickie- wicza Chaim prowadził sklep bławatny. Cała rodzina zginęła w trakcie Holocaustu. DEPORTACJA W 1939 roku Niemcy podpisali pakt o nieagresji ze Związkiem Radzieckim (Pakt Ribbentrop-Mołotow), na mocy którego Bielsk dostał się po 17 września pod okupację sowiecką. Natan z rodziną i Nechema z dzieć- mi zostali zmuszeni przez nowe władze do opuszczenia ich dużego domu. Barchatowie Izaak Barchat, Bielsk, druga połowa lat 30-tych

46 1/2011 wszystkich pasażerów. Okazało się, że na liście nie było Simy, córki Nechemy. Jej matka nie zastanawiała się długo. Powiedziała swojej cór- ce, aby natychmiast wyszła z pociągu ratując swoje życie. Sima płakała, bojąc się opuszczać rodzinę. Matka wypchnęła ją jednak z wagonu. Sima upadła, a pociąg niebawem ruszył, zosta- wiając ją na peronie. Podobnie jak w przypadku jej kuzynki, Haliny, nikt nie zna dokładnych okoliczności jej śmierci. Wiadomo, że Sima udała się do rodziny mieszkającej w Białym- stoku i zginęła w białostockim getcie. Matki obu dziewczyn (i jednocześnie siostry) chciały ocalić swoje ukochane córki. Obie przez resztę życia obwiniały się za ich tragiczny koniec. W tym samym pociągu na Syberię, wspól- nie z rodziną Barchatów, znajdowała się jeszcze jedna rodzina żydowska – Frejdkisów. Frejdkisowie byli również kupcami tekstylny- mi, którzy posiadali sklep na tej samej ulicy w Bielsku.

Janek Barchat, druga połowa lat 40-tych. NOWE ŻYCIE NA SYBERII Podróż pociągiem zakończyła się na mal stu wagonów bydlęcych, ciągniętych przez ostatniej stacji, w mieście Bijsku, pośrodku trzy lokomotywy. Podróż trwała trzy tygodnie, niczego. Rodzina dotarła na Syberię. Przed z kilkoma przystankami po drodze. Cel podró- rozpoczęciem podróży moja prababcia, Feigel, ży był odległy, nieznany, a przyszłość wydawa- nalegała, aby zabrać z domu kołdrę, należącą ła się ciemniejsza niż kiedykolwiek wcześniej. niegdyś do jej ojca. Była ona wyjątkowo ciepła Feigel Barchat szukała sposobu ocalenia i ocaliła życie członkom rodziny, kiedy znaleźli swojej córki Haliny. Dała łapówkę Żydowi się w zimnym klimacie Syberii. Jestem dumna, zajmującemu wysoką pozycję we władzach, że ta szczególna kołdra, która przebyła na- który w zamian oświadczył, że Halina jest stępnie drogę do Izraela, jest wciąż używana jego krewną i w ten sposób nie została ona w moim domu. deportowana. Feigel znalazła polską rodzinę, Z dworca w Bijsku rodziny zostały zabra- która zgodziła się ją przechować w zamian za ne furmankami. Ani pociąg, ani nawet samo- pieniądze i złoto, aż do czasu jak znajdzie ona chód nie byłyby w stanie dojechać do odległych możliwość przedostania się do dalekich krew- obozów pracy, zwanych sowchozami. Tamte nych mieszkających w Moskwie. Halina nie dni były dniami wojny i wszyscy rosyjscy męż- chciała opuszczać reszty rodziny, ale jej matka czyźni zostali zabrani do armii. W sowchozie nalegała, uważając, że jest to jedyna szansa, brakowało siły roboczej, więc nowa dostawa aby ją ocalić. Decyzja okazała się tragiczna robotników z Polski była bardzo przydatna. w skutkach. Halina została zamordowana. Sowchoz nie był ogrodzonym obozem. Jednak Nikt z rodziny aż do dzisiaj nie wie, w jakich pomimo braku ogrodzenia nikt nie uciekał. okolicznościach się to stało. Według rodzinnej Już jesienią było tyle śniegu wokół, że trudno opowieści jej mąż, Dawid Szeps, widziany był było nawet iść. Członkowie rodziny Barcha- po wojnie we Francji, chociaż jego nazwisko tów zostali odseparowani od siebie. Nechema również ﬁ guruje na liście oﬁ ar zamieszczo- z dziećmi została umieszczona w jednym po- nych w bielskiej Księdze Pamięci. mieszczeniu z kuchnią, którą dzielili z polską Kiedy Barchatowie weszli do pociągu rodziną. Wioska, w której się znaleźli nazywała w Bielsku wyczytywano na głos nazwiska się Sołoniesznoje (co wiadomo ze wspomnień

1/2011 47 Nechama Barchat z córką Adą, druga połowa lat 40-tych. Igora Zakrzewskiego). Natan z rodziną zostali koszernego pożywienia, ale był wystarczająco umieszczeni w innym sowchozie. wyrozumiały, aby przymykać oczy, kiedy reszta Nowi pracownicy po krótkim przeszkole- rodziny siadała do kolacji. niu zostali wysłani do pracy w gospodarstwie Po podpisaniu umowy Sikorski-Maj- rolnym. Jedna z córek Barchatów wspominała ski między polskim rządem emigracyjnym potem, że kazano jej karczować zarośla pora- a Związkiem Radzieckim obywatelom Polski stające zbocza wysokich gór. Była to ciężka pozwolono opuścić sowchoz i przenieść się do praca dla 16 letniej dziewczyny, która nigdy nieodległego Bijska. Wówczas było to niewiel- wcześniej nie pracowała ﬁ zycznie. Jej matka kie miasto, ale szybko się rozwijało głównie dała łapówkę nadzorcy – kobiecą sukienkę. dzięki zesłańcom. Powstały nawet kina i teatr. W zamian za to jej córkę wysłano do lżejszej Rodzina Barchatów ponownie się połączyła. pracy – miała zbierać gałęzie wycinane przez Znaleźli pokój, w którym wspólnie zamiesz- innych. Mój dziadek Izaak posiadał polskie prawo jazdy, więc został traktorzystą, orał kali. Jedną z pierwszych rzeczy, jakie zrobili i obsiewał pola. Wielu zesłańców nie prze- po przenosinach do Bijska było wysłanie te- trwało ciężkich warunków pracy w chłodnych legramu do Izraela Barchata, który przebywał warunkach klimatycznych. Dotkliwy był brak wówczas w Palestynie. Wkrótce potem zaczęli pożywienia, ale na okolicznych polach wy- otrzymywać od niego paczki. Rodzina handlo- pasano wiele krów i koni. Robotnicy znaleźli wała rzeczami otrzymywanymi od niego, aby więc sposób na zdobycie jedzenia. Związywali zdobyć dodatkowe pieniądze. Róża i Ada za- przednie nogi konia i popychali go do szyb- częły uczęszczać do szkoły, którą nawet udało ko płynącego strumienia. Zwierzę traciło się im skończyć. Róża ukończyła ponadto kurs równowagę, wpadało do wody i traciło życie. księgowości. Janek pracował jako kierowca. W rezultacie robotnicy mieli mięso. Była rów- Natan szybko dołączył do innych przebywają- nież inna metoda. W niektórych miejscach cych w mieście Żydów i wraz z nimi modlił się rosły trujące chwasty. Zesłańcy karmili nimi krowę, a kiedy zdychała zdobywali mięso. Na- w miejscowej synagodze. Barchatowie spędzili tan Barchat był jedynym, który nie dotykał nie w Bijsku długie pięć lat.

48 1/2011 ną zatrzymał się w Szczecinie na niemal rok, czekając na wydanie przez Ambasadę Wielkiej Brytanii w Warszawie wizy wjazdowej do Pa- lestyny. Nechama z dziećmi otrzymała zezwo- lenie na wyjazd w 1946 roku i przez Marsylię drogą morską dotarła na miejsce, gdzie czekał już na nią ich ojciec i mąż, Izrael. Natan z ro- dziną dotarli do Tel Awiwu w 1947 roku. Trzej bracia Barchatowie ze swoimi rodzinami osiedlili się w Tel Awiwie, w bliskiej odległości od siebie, utrzymując ze sobą ścisły kontakt. Dzisiaj potomkowie trzech braci to pięćdziesięciu wnuków i prawnuków. Na zakończenie chciałabym wyjaśnić jeszcze znaczenie nazwiska mojej rodziny. Nazwisko Barchat zostało przyjęte w latach 40-tych XIX wieku, po wprowadzeniu przez władze carskie odpowiednich nakazów. „Bar- chat” w języku rosyjskim oznacza „aksamit”, co dobrze charakteryzowało rodzinny biznes. Dzisiaj wśród potomków rodziny Barchat są wyłącznie kobiety i ciężko jest mi przyznać, Natan Barchat z wnuczką Irit Barchat. Izrael, lata 50-te. że wkrótce nazwisko przestanie być używane. EPILOG Jako potomkini tej rodziny czuję, że moją mi- W 1945 roku, już po zakończeniu wojny, sją jest dążenie do zachowania pamięci o Bar- rodzina Barchatów rozpoczęła swoją podróż chatach, których historia jest częścią bogatego do Palestyny, aby dołączyć do reszty rodziny. dziedzictwa wspólnoty żydowskiej Bielska. Izrael Barchat pracował ciężko nad uzyska- niem dla nich zezwoleń na legalny wjazd do Michal Itzhaki Palestyny, rządzonej wówczas przez Brytyj- Kochav-Yair, Izrael czyków. W końcu się udało. Podróż odbyła się Tłumaczenie z języka angielskiego przez Polskę. Natan ze swoją najbliższą rodzi- Wojciech Konończuk

Współczesny budynek z fasadą nawiązującą do stojących w tym miejscu do 1996 r. kamienic Barchatów (po lewej) i Freidkesów (po prawej).

1/2011 49 FREIDKESOWIE Z BIELSKA PODLASKIEGO

Przedstawiamy naszym czytelnikom artykuł unikatowy, napisany specjalnie dla Bielskiego Hostinca przez mieszkającego w Izraelu Nahuma Freidkesa. Urodzony w 1931 roku w Bielsku Podlaskim pan Nahum jest potomkiem znanej żydowskiej rodziny kupieckiej z okresu między- wojennego. To jeden z ostatnich żyjących bielskich Żydów. Bracia Jankiel i Kalman (ojciec Na- huma) Frejdkesowie byli właścicielami sklepu z tekstyliami przy ul. Mickiewicza 68, naprzeciwko ratusza. Wyższe piętra budynku służyły jako ich mieszkanie. Ich sąsiadami była rodzina Barcha- tów, opisana w poprzednim materiale. Niewielka część rodziny Freidkesów – Nahum, jego matka Szejna i siostra Gita – przeżyła wojnę, gdyż zostali w czerwcu 1941 roku deportowani na Syberię. Mimo że Nahum Frejdkes na zawsze opuścił Bielska jako dziesięcioletnie dziecko, to jego artykuł jest ważnym świadectwem o historii bielskich Żydów i Bielska.

RODZINA FREIDKESÓW I ŻYCIE SPO - gostoku. Mieli siedmioro dzieci. Ich imiona to: ŁECZNE BIELSKICH ŻYDÓW Kalman (1898-1942, nasz ojciec), Jakow Jan- Nazywam się Nahum Freidkes (polska kiel, Berel, Abraham, Chana, Jochewed Jocha, wersja nazwiska brzmi Frejdkes lub Frejdkies). Szewa (1891-1978). Urodziłem się 6 marca 1931 roku w Bielsku Podczas I wojny światowej (najprawdo- Podlaskim, gdzie spędziłem pierwsze dziesięć podobniej w 1916 roku) mój dziadek zmarł lat mojego życia. Spisałem tę historię w imie- na tyfus. Po kilku miesiącach zmarła również niu własnym i mojej siostry, Gity Kogos, rów- moja prababcia. Rodzina zarabiała na ży- nież urodzonej w Bielsku 25 lipca 1933 roku. cie sprzedając tkaniny, w tym mieszkańcom Dzisiaj oboje mieszkamy w mieście Holon w okolicznych wiosek i miasteczek. Mój ojciec, Izraelu. Mój dziadek ze strony ojca, Mosze Kalman, był najmłodszy z siedmiorga dzie- Nahum (Mozes) Frejdkes także urodził się w ci. Wraz ze swoim bratem Jankielem przejął Bielsku. Jego żoną była Gita Kapłan z Białe- biznes po rodzicach. Wspólnie założyli sklep

Zorach i Szejna Kowieńscy, Lida, 1908 r. Abraham Kowieński, zdjęcie z okresu międzywojennego

50 1/2011 Nahum Freidkes z nianią A. Klimowską w Nowojelni, 1933 r. przy ul. Mickiewicza 68. W budynku tym znaj- dowała się również część mieszkalna. Jankiel, jego żona Ester i dwójka dzieci: Misza i Bela mieszkali w tym samym domu, co nasza rodzina (rodzice i my – dwójka ich dzieci). My zajmowaliśmy najwyższą część budynku, którą ojciec dobudował przed 1939 rokiem. Za naszym domem było długie podwórko ciągnące się wzdłuż parceli. Z czasem działki zostały zabudowane nowymi budynkami, użytkowa- nymi zarówno jako mieszkania na wynajem, jak i składy. Powierzchnię wynajmował tam m.in. bielski oddział Betaru oraz organizacja Hechaluc Hacair, która miała tam swój punkt szkoleniowy. (Zdjęcie Menachema Begina w czasie jego wizyty w Bielsku zostało najprawdopodobniej zrobione z naszego po- dwórka [zamieszczone zostało w poprzednim numerze Bielskiego Hostińca). Mój ojciec ożenił się w 1930 roku (miał wówczas 32 lata) z Szejną Kowieńską, pocho- dzącą z Lidy. Jej ojciec, Benjamin, handlował Przedszkole Tarbut, Bielsk Podlaski 1937 r.; od lewej: Nahum Freidkes i Rachela Barchat

1/2011 51 Beniamin Kowieński (siedzi), Szejna, Kalman i Nahum, 1933 r.

52 1/2011 Szejna i Kalman Freidkes w Ciechocinku, 1938 r. Kalman Freidkes, 1939 tkaninami i był właścicielem największego HeChaluc. Mieliśmy również bliskie kontakty sklepu w mieście. Nasza mama miała dwóch z rodzinami Pomeranców i Barchatów oraz braci: Zoracha i Abrahama. Obaj byli żona- z innymi znanymi bielskimi rodzinami. Pamię- ci: Zorach z Sarą mieli córkę Sarę, Abraham tam również rodzinę Maziuków. z Fridą mieli jedno dziecko. W naszym mieście były dwie szkoły ży- Mój ojciec, poza prowadzeniem intere- dowskie. Tarbut należał do sieci polskich szkół sów w branży tekstylnej, był również aktywny prowadzonej przez ruch syjonistyczny, gdzie w sferze publicznej. Reprezentował wspólnotę nauka odbywała się w języku hebrajskim. Szko- żydowską jako członek Rady Miejskiej Biel- ła „Jawne” należała do Bundu i prowadzona ska oraz był aktywistą ruchu syjonistycznego. była w języku jidysz. Moja siostra Gita i ja Przewodniczył organizacji Keren Hayesod [Ży- chodziliśmy do szkoły Tarbut. Była to rozległa dowski Fundusz Narodowy] w powiecie biel- sieć szkół, która obejmowała szkoły podstawo- skim. Wspólnie z innymi członkami gminy we i przedszkola w większości polskich miast żydowskiej ojciec założył żydowski klub spo- i miasteczek oraz szkoły średnie w dużych mia- łeczno-kulturalny i instytucje pomocy wzajem- stach. W Bielsku Tarbut prowadził tylko szko- nej w mieście. Na początku wieku Światowy łę podstawową i przedszkole. Ich najbliższa Organizacja Syjonistyczna założyła fi rmę ds. szkoła średnia znajdowała się w Białymstoku. zbierania środków fi nansowych na jego dzia- Bielska szkoła Tarbut była pierwszą szkołą tej łania - Hachsharat Hayeshuv. Struktura ta była sieci w Polsce nauczającą w przywróconym ję- głównym ogniwem, wspierającym ruch syjoni- zyku hebrajskim i została ufundowana przez styczny. Imię naszego ojca dotychczas fi guruje rodzinę naszej babci Gity – Kapłanów. Przed na liście jej założycieli obok imienia naszego wojną chodziłem do przedszkola i ukończy- dziadka ze strony mamy. łem dwa lata szkoły elementarnej. Moja siostra Nasza rodzina była akceptowana przez wszystkie sfery społeczne. W piątkowe noce była jeszcze w przedszkolu. Każdego lata po- regularnie gościliśmy w naszym domu chłop- dróżowaliśmy na wakacje do wsi Nowojelnia ców uczących się w lokalnej jesziwie oraz [dzisiaj w obwodzie grodzieńskim], aby na- haluców (halutzim) – członków organizacji stępnie odwiedzić rodziców mamy w mieście

1/2011 53 Lida. Przebywaliśmy tam, zbierając się już do domu, kiedy 1 września 1939 roku wybuchła wojna. Wspomnę jeszcze o rodzeństwie ojca. Berel Freidkes żonaty był z Salą, z którą miał czwórkę dzieci (Natan, Hana, Cyla, Rachel). Chana Freidkes wyszła za mężczyznę o nazwisku Szczerbaty, mieli trójkę dzieci (Tanhum, Gita i ?), Jochewed Jocha Freidkes wyszła za mąż za Chaima Burdo, mieli trójkę dzieci (Da- sza, Hana, Chaim). Szewa Freidkes poślubiła Szmul Diskina, mieli czwórkę dzieci (Zorach, Leizer, Gita, Benjamin Ben), mieszkali w Kow- nie. W czasie I wojny światowej wyemigrowali do Kapsztadu w RPA. Abraham Freidkes nie miał rodziny.

POMIĘDZY DWIEMA WOJNAMI , 1939-1941 Rano 1 września 1939 roku obudziły mnie dźwięki niemieckiego bombardowania Lidy, gdzie znajdowało się lotnisko wojskowe. Ho- ryzont był zupełnie przysłonięty dymem i sły- chać było eksplorację paliwa. Syreny alarmowe wyły co kilka godzin. Niemcy zniszczyli stację Bella, Misza i Gita Freidkes, 1939 r. kolejową, która znajdowała się niedaleko od

Zorach i Frida Kowieńscy, zdjęcie z okresu międzywojennego

54 1/2011 domu moich dziadków. Ojciec zamówił tak- na ulicy patrol żandarmerii, mówiąc im po sówkę na następny dzień i powróciliśmy z Lidy niemiecku, że żołnierze rabują pociąg. Zapro- do Bielska. W drodze, kiedy byliśmy już blisko wadzono go na stację kolejową, kiedy było już Grodna, przejechaliśmy przez most i usłysze- prawie po wszystkim i napisano raport na nie- liśmy dźwięk alarmu. Nasz kierowca skręcił których z żołnierzy. Następnie ofi cer odwrócił w boczną drogę i zatrzymał auto. W pobliżu się do mojego ojca i powiedział: „Nie przyszli- zagrzmiał dźwięk eksplozji i kiedy wróciliśmy śmy tutaj po to, aby ochraniać żydowską wła- na główną drogę zobaczyliśmy, że most, który sność, ale nie chcę, aby jakikolwiek niemiecki przejechaliśmy zaledwie kilka minut temu, zo- żołnierz został uznany za rabusia”. stał zniszczony przez bombę. Wszystkie auta i Na placu przed kościołem Niemcy tym- ludzie, które wówczas się na nim znajdowały czasowo grzebali swoich żołnierzy zabitych wpadły do rzeki. w walkach o Bielsk. Jakiś czas później, już Kiedy wróciliśmy do Bielska zamieszkali- po zajęciu miasta przez Sowietów, do Bielska śmy w wynajętym mieszkaniu, gdyż nasz dom przybyła delegacja niemiecka, ekshumowała został spalony. Każdego dnia widzieliśmy ciała i zabrała do Niemiec. niemieckie bombowce i słyszeliśmy syreny, Niemcy przebywali w Bielsku około ale było jednak ciszej niż w Lidzie. Po oko- dwóch tygodni, po czym przekazali miasto So- ło dwóch tygodniach Niemcy podeszli bliżej wietom na mocy Paktu Ribbentrop-Mołotow. w stronę Bielska i w pobliżu miasta odbyła się W czasie rządów sowieckich uczyłem ciężka bitwa. Przez wiele godzin słychać było się w szkole rosyjskiej. Znałem język rosyjski, kanonadę strzałów. Następnego dnia rano gdyż moja siostra i ja, będąc małymi dziećmi zdyszany polski ofi cer w podartym mundurze mieliśmy nianię-Rosjankę, A. Klimowską. Ro- zapukał do naszych drzwi i poprosił: „Wodę syjski był więc pierwszym językiem, w jakim i ubranie cywilne”. Mama dała mu coś do pi- mówiłem. Moi rodzice posługiwali się jidysz. cia, a ojciec otworzył przed nim szafę. Ofi cer Na ulicy mówiłem po polsku. Kiedy byłem zmienił ubranie i wyszedł błogosławiąc nam w przedszkolu zacząłem się uczyć hebraj- słowami „Szczęść Boże”. Wkrótce potem skiego, mojego czwartego języka. W szkole Niemcy weszli do miasta w zwycięskim mar- rosyjskiej nauczano również białoruskiego. szu. Poprzez okno w naszej piwnicy widzia- Moi rodzice i wszyscy ich przyjaciele czuli się łem rzędy czołgów i maszerujących żołnierzy ścigani przez nowy komunistyczny porządek. z pieśnią na ustach „Dzisiaj tylko Niemcy są Jako bogaty kupiec i aktywista syjonistyczny nasze, ale jutro będzie cały świat”. ojciec był personą non grata. Prywatne bizne- Niebawem Niemcy przeszukali dom, sy zostały skonfi skowane. Zatrzymano wujka w którym mieszkaliśmy. W naszym mieszkaniu Jankiela. Sowieci dali jednak dobrą pracę moje- był wielki sejf, należący do właściciela, od któ- mu ojcu, gdyż najwidoczniej go potrzebowali. rego wynajmowaliśmy lokal. Niemiecki ofi cer Znał on bowiem rosyjski i miał doświadczenie zażądał jego otwarcia, ale nasi rodzice nie mieli w zarządzaniu. Zaczął więc pracę jako główny klucza. Niemiec wrzasnął: „Jeśli nie otworzysz księgowy w biurze odpowiedzialnym za budo- sejfu w ciągu dziesięciu minut zastrzelę cię!”. wę nowej granicy między Rosją i Niemcami, Ojciec pobiegł szukać klucza u właściciela która podzieliła Polskę. Na początku 1941 i zdążył wrócić dosłownie w ostatniej minucie. roku oświadczono mu, że został zwolniony, Następnego dnia niemieccy żołnierze wyłamali gdyż przybyła za niego zamiana z Rosji. zamknięcia w wagonach towarowych na stacji Ojciec obawiał się aresztowania i zdecy- kolejowej, które zawierały towary zamówione dował się znaleźć sposób opuszczenia Związ- na potrzeby sklepu moich rodziców. Drzwi ku Radzieckiego. W tym czasie rodzice mojej wagonów zostały otwarte. Niemcy zwołali mamy mieszkali w Wilnie. Przeprowadzili się mieszkańców oraz przechodniów i zaczęli im tam z Lidy po tym, jak Sowieci oddali Wilno rozdawać tkaniny, które ukradli. Kiedy mój jako „prezent” Litwie, zanim sami zajęli pań- ojciec został o tym poinformowany zatrzymał stwa bałtyckie. Moi dziadkowie myśleli wów-

1/2011 55 czas, że Litwa będzie należała do wolnego czerwca 1941 roku w naszym domu pojawił się świata, dlatego zdecydowali się na przenie- NKWDzista i zapytał o ojca. Mama podała mu sienie do Wilna. Kiedy Litwa również została nieprawdziwy adres w Lidzie. Rozkazano nam zajęta stało się jasne, że był to błąd. Dziadek spakowanie wszystkiego, co możliwe. Zabrano powiedział moim rodzicom, że grupie Żydów nas na stację kolejową do pociągu towarowe- z Wilna udało się, dzięki utrzymaniu wszystkiego. Kiedy przybyliśmy na miejsce spotkaliśmy go w sekrecie, wynająć rosyjski samolot, który tam wiele rodzin żydowskich i polskich, które zabrał ich przez Rosję do Mandżurii. Było to razem z nami zostały zapakowane do specjal- oczywiście nielegalne i bardzo niebezpieczne, nego pociągu pod strażą NKWD. Ojca z nami gdyż władze komunistyczne obserwowały każ- nie było, nie wiedział więc, że wysyłają nas na dy ruch swoich obywateli i prywatny transport Syberię. Później powiedziano nam, że już po był zabroniony. Cała operacja zakończyła się wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej, na pie- powodzeniem i grupa dotarła do miejsca prze- chotę powrócił z Wilna do Bielska. Wszystko, znaczenia. Z Mandżurii udali się oni do To- co wiemy o jego dalszym losie to to, że był w kio, a stamtąd do Palestyny. (Na marginesie, w bielskim getcie i podzielił los wielu innych Ży- Izraelu spotkałem człowieka, który był w tym dów [według informacji archiwalnych Kalman samolocie.) Freidkes zginął w Oświęcimiu w listopadzie Natychmiast po święcie Paschy w 1941 1942 roku]. roku moja mama i ojciec zostawili mnie i sio- strę pod opieką rodziny i pojechali do Wilna, SYBERIA aby pomóc w organizacji ucieczki wraz z inną Pociąg pojechał na wschód i 22 czerwca grupą. Zajęło to dużo czasu i mama zdecydo- przybył do Mińska. Kiedy zatrzymał się na wała się wrócić do nas do Bielska. Ojciec po- niewielkiej stacji kolejowej, aby zabrać jedzenie został ze swoimi rodzicami w Wilnie i konty- i wodę usłyszeliśmy nagły dźwięk alarmu i przez nuował plany ucieczki. Wczesnym rankiem 20 wąskie okienko zobaczyliśmy ludzi biegnących

Nahum Freidkes (po lewej) ze szkolnymi kolegami: Piotrem Arbuzowem i Gonorowem, Bijsk, 1946 r.

56 1/2011 Raja Kowienska, Nahum i Gita Freidkes, 1947 r. we wszystkich kierunkach. Powiedziano nam, (wszystkie konie zostały zabrane na potrzeby że tego ranka Niemcy napadali na Rosję i za- armii) wraz z woźnicą i chłopcem do pomo- częła się wojna. Jednak pociąg ze swoimi pasa- cy. Mieli nas zabrać do miejsca, gdzie zaczyna żerami kontynuował swoją podróż. Nie powie- się droga i skąd mogliśmy złapać samochód dziano nam dokąd jedziemy. Miałem ze sobą do Bijska. Odległość wynosiła około 60 km moją szkolną torbę, a w niej atlas świata. Czy- i pokonaliśmy ją w trzy dni. Nasze rzeczy taliśmy nazwy stacji przez okienko i mogłem znajdowały się na furze, a my tj. mama, siostra powiedzieć wszystkim, że droga prowadzi na i ja szliśmy za nią pieszo. Droga przebiegała Syberię. Po ponad dwóch tygodniach podró- między górami pokrytymi śniegiem i lasem. ży przybyliśmy na stację końcową [w Bijsku] W tle widzieliśmy szczyt Ałtaju – górę Biełuchę w Kraju Ałtajskim. Następnie zostaliśmy prze- wysoką na ponad 4600 metrów n.p.m. Szliśmy transportowani samochodami ciężarowymi cały dzień i w nocy w świetle księżyca i gwiazd. kolejne kilkaset kilometrów. Jechaliśmy przez Drugiej nocy przeszliśmy obok gospodarstwa góry po uszkodzonych, nieutwardzonych dro- otoczonego wysokim płotem zrobionym gach. Przybyliśmy do kołchozu. Mieszkaliśmy z drewna, w których przetrzymuje się w krowy w chałupie, mama musiała ciężko pracować zimą. Mama poprosiła woźnicę, abyśmy skrę- przy produkcji materiałów budowlanych. cili do gospodarstwa i przenocowali, gdyż by- W końcu lata ogłoszono, że rząd polski liśmy bardzo zmęczeni. Ten jednak odmówił, na emigracji (z siedzibą w Londynie) podpisał twierdząc że nie ma wystarczającej ilości poży- umowę ze Związkiem Radzieckim. Jako oby- wienia dla zwierząt i powinniśmy kontynuować watele Polski zostaliśmy zwolnieni od naszych podróż. Natychmiast po jego odpowiedzi obowiązków w miejscu, do którego nas wy- usłyszeliśmy odgłos wycia wilków dochodzący wieziono. Opuściliśmy kołchoz i przenieśliśmy z gór. Woźnica miał strzelbę myśliwską i wy- się do większej wioski – Sołoniesznoje. Życie strzelił w powietrze, ale na wilkach nie zrobi- tam również było bardzo ciężkie. W marcu ło to wrażenia i w dalszym ciągu zbliżały się 1943 roku zdecydowaliśmy się przenieść do w naszym kierunku. Szybko zmieniliśmy trasę najbliższego miasta, oddalonego o setki ki- i pobiegliśmy do ogrodzonego gospodarstwa. lometrów - Bijska. Inne polskie i żydowskie Przez resztę nocy wilki chodziły wokół, pró- rodziny również podjęły taką decyzję. Mama bując wedrzeć się do środka, a psy gospodar- wynajęła dwie furmanki zaprzężone w woły cze ujadały. Rano, kiedy wilków już nie było,

1/2011 57 Gita Freidkes, po 1946 r. Legitymacja Szejny Frejdkes ze Zwiazku Patriotow Polskich z Bijska zobaczyliśmy szerokie ścieżki w śniegu, które zakłady przemysłowe wraz z robotnikami. wydeptały wokół ogrodzenia. W szczególności pamiętam bardzo dużą fa- Kontynuowaliśmy podróż. Kiedy przy- brykę z Leningradu o nazwie „Elektrostal”, byliśmy do wioski stało się jasne, że śnieg za- produkującą na potrzeby armii. Mama utrzy- czął topnieć i zniszczył most na naszej trasie. mywała kontakty z wieloma uchodźcami Dalsza jazda stała się niemożliwa, gdyż w tej z Bielska i była członkiem Związku Patriotów sytuacji ciężarówki nie mogły dojechać. Zo- Polskich. W Bijsku funkcjonowała również staliśmy w wiosce około miesiąca, do momen- polska szkoła, ale moja siostra i ja chodziliśmy tu kiedy transport zaczął znowu kursować. do szkoły rosyjskiej, gdyż znaliśmy ten język. W tym czasie zachorowała mama – miała ka- Z tego powodu nie pamiętam wielu rodzin mienie w woreczku żółciowym. Pewnej nocy z Bielska poza Barchatami, Pomerancami, Blu- dostała groźnego ataku, nie mogąc mówić. mentalami i rodziną Kamów. W którymś momencie wiejskie kobiety, które Życie było trudne w każdym jego przeja- stały przy jej łóżku myślały, że mama prze- wie. Władze odmówiły mamie pracy, gdyż zbyt stała oddychać. Rozmawiały między sobą, dobrze znała rosyjski i skończyła gimnazjum że należy poinformować władze o jej śmier- w Lidzie za caratu. W rezultacie traﬁ liśmy na ci i o konieczności zabrania siostry i mnie listę osób podejrzanych o bycie nielojalnymi do sierocińca. Stałem trzymając rękę Gity wobec władzy sowieckiej. Żyliśmy ze sprzedaży i nie byłem w stanie płakać. Po kilku minutach przedmiotów, które zdążyliśmy zabrać ze sobą mama zaczęła oddychać. na Syberię i z pomocy, jaką otrzymywaliśmy W końcu dotarliśmy do Bijska, gdzie w paczkach od krewnych z Afryki Południowej mieszkaliśmy do czasu naszego powrotu do i Palestyny. Klimat syberyjski był bardzo ciężki. Polski latem 1946 roku. W mieście zgroma- Do szkoły chodziłem około 4 km, czasami przy dziło się wielu zesłańców, zarówno Polacy, temperaturze minus 40 stopni. W mieście nie jak i Żydzi oraz uchodźcy z centralnej części było żadnego transportu publicznego. Brako- Rosji. Były tam również ewakuowane wielkie wało również jedzenia. Przez wszystkie lata na-

58 1/2011 szego zesłania nie widzieliśmy chleba. Możliwe wraz z innymi, którzy również zostali repa- było dostanie, ale wyłącznie z wielkimi trudno- triowani. Na początku przywieziono nas do ściami, ziemniaków i nabiału. Zimą mleko było Szczecina, miasta opustoszałego, gdyż Niemcy sprzedawane w zamrożonych bryłach. uciekli lub zostali wygnani na zachód. Wkrót- ce potem przenieśliśmy się do Lublina, gdzie POWRÓT DO POLSKI (1946-1950) mieszkała Raja ze swoim wujkiem, Leonem Kiedy wojna zaczęła zbliżać się do końca Lewińskim. Niebawem przeprowadziliśmy zaczęła wychodzić na jaw prawda o przerażającej się wraz z nimi do Łodzi, gdzie pozostaliśmy eksterminacji Żydów przez nazistów. Szok był aż do czasu Aliji [emigracji] do Izraela. (Raja ogromny i nie do wytrzymania. Chodziliśmy do wraz z wujkiem wyjechali później do Nie- każdej możliwej instytucji jak Czerwony Krzyż miec. Do dzisiaj mieszka w Berlinie.) W Ło- i inne, które tworzyły listy ocalałych. Jednak na dzi zamieszkaliśmy przy ul. Piotrkowskiej 64. żadnej nie znaleźliśmy znaku lub informacji o W dalszym ciągu kontynuowaliśmy poszuki- moim ojcu, dziadku, babci, braciach ojca i ich wania przyjaciół i członków rodziny, ale niko- dzieciach lub rodzeństwie mojej mamy za jed- go nie było już wśród żywych. nym wyjątkiem. Raja Kowieńska, pięcioletnia W mieście zebrała się wspólnota żydow- córka brata mamy, została ocalona przez brata skich ocalałych, która stworzyła instytucje swojej matki, partyzanta w podwileńskim lesie. społeczne, polityczne, kulturalne dla Żydów Nasz list wysłany do Bielska został przekazany w całej Polsce. Zostałem członkiem HaNoar naszej starej niani. Odpisała nam, że widziała HaCioni, młodzieżowego ruchu syjonistyczne- ojca i rozmawiała z nim kilka razy przez ogro- go. Potem awansowałem na sekretarza oddzia- dzenie bielskiego getta. Wysłała nam również łu w Łodzi. Wspierałem również główną sie- moje zdjęcie, na którym jestem małym dziec- dzibę Keren Kayemet LeIsrael i zostałem wybrany kiem, siedzącym obok niej. sekretarzem Komitetu Koordynującego, który Latem 1946 roku wróciliśmy do Polski nadzorował działanie wszystkich żydowskich

Dokument Szejny Frejdkes z 1946 r.

1/2011 59 Nahum Freidkes, zdjecie współczesne Gita Kogos (z d.Freidkes), zdjecie współczesne syjonistycznych organizacji młodzieżowych łożyłem fi rmę rachunkową i byłem aktywny w Łodzi. Moja siostra Gita uczęszczała do w organizacjach społecznych i zawodowych, szkoły hebrajskiej o nazwie Lohamei HaGetaot m.in. zajmowałem stanowisko przewodniczą- (Bojowników Getta). cego Izraelskiego Społecznego Stowarzyszenia Pewnego dnia nasza mama odwiedziła Księgowych, wykładałem prawo podatkowe na Bielsk i spotkała tam rodzinę Blumentalów. Uniwersytecie w Tel Awiwie i opublikowałem Stanowczo zdecydowaliśmy się na Aliję do ponad tysiąc artykułów w różnych gazetach, Izraela, ale mieliśmy z tym wiele trudności, głównie na tematy ekonomiczne, w szczegól- gdyż władze zmieniły swoją politykę wobec ności w dzienniku Ha’aretz. Żydów chcących opuścić Polskę. Wszystko Nasza mama zmarła w 1989 roku. działo się zgodnie z instrukcjami ze Związku Wraz z żoną odwiedziliśmy Bielsk. Nie Radzieckiego. W tym czasie byłem aktywistą byłem w stanie zidentyfi kować wielu budyn- ruchu syjonistycznego, wypełniałem ważne ków. Na głównym placu miasta, naprzeciwko role i podróżowałem z misjami po całej Pol- miejsca, gdzie kiedyś stał nasz dom, w starym sce. Przeszliśmy przez różne okresy, w końcu ratuszu otwarto muzeum. Zawiera ono stałą komunistyczne władze zakazały działalności ekspozycję o historii Bielska. Zapytałem o wy- organizacji syjonistycznych, ale kontynuowa- stawę poświęconą wspólnocie żydowskiej na liśmy pracę nielegalnie. 30 marca 1950 roku pamiątkę około połowy mieszkańców Bielska przez Włochy przyjechaliśmy do Izraela. pochodzenia żydowskiego. Dwie młode pra- cownice muzeum nie wiedziały o czym mówię. W IZRAELU Po wielu wysiłkach znalazły jedną pocztówkę W Izraelu moja siostra i ja pracowaliśmy z polskim ofi cerem, który zginął w obronie w dzień w różnych miejscach i uczyliśmy się miasta. Uznały, że był Żydem, gdyż nazywał nocami. Gita ukończyła ekonomię na Uni- się Lewi. Znalazły również szkic nieistniejącej wersytecie w Tel Awiwie. Poślubiła Leona już synagogi. To wszystko, co pozostało. Kogosa, z którym ma dwóch synów: Noama i Benjamina i czworo wnucząt. Ja studiowa- Nahum Freidkes łem prawo i rachunkowość. Moją żoną została Współpraca: Gita Kogos (z d. Freidkes) Riwka Schraiber. Mamy trzech synów – Dina, Foto z archiwum Nahuma Freidkesa Tłumaczenie z jęz. angielskiego Anat i Itamar oraz dziewięcioro wnucząt. Za- Wojciech Konończuk

60 1/2011 KLESZCZELSCY Z BIELSKA PODLASKIEGO

Dwa pierwsze materiały o żydowskiej rodzinie Kleszczelskich zostały napisane specjalnie dla „Bielskiego Hostinca” przez potomków tej rodziny, mieszkających w Stanach Zjednoczonych. Kolejne dwa pochodzą z „Księgi Pamięci Żydów z Bielska Podlaskiego”. Artykuły dopełniają uni- kalne zdjęcia z archiwum rodzinnego oraz dwa wiersze napisane kilkadziesiąt lat temu przez Dobe i Icchaka Kleszczelskich (Crystel), będące wyrazem tęsknoty za ich rodzinnym Bielskiem. Cały materiał jest ciekawym przyczynkiem do historii bielskiej wspólnoty żydowskiej. Uwagę zwracają losy Jeruchema Kleszczelskiego, członka słynnej francuskiej grupy partyzanckiej. Jego historia wojenna może być swoistym zachodnim odpowiednikiem losów innego Żyda-żołnierza z Biel- ska Podlaskiego, Józefa Lewartowskiego, bohatera warszawskiego getta, którego losy opisaliśmy w poprzednim numerze naszego pisma.

DWIE RODZINY I BOHATER W Bielsku urodzili się moi rodzice, dziad- mojego ojca, którzy pozostali, w tym dwie jego kowie i pradziadkowie. Mieszkało tam i pra- siostry, zginęli w Treblince. Najbardziej znanym cowało również wielu moich kuzynów i krew- przedstawicielem mojej rodziny był Jeruchem nych. Duża część mojej rodziny wyemigrowała Kleszczelski, mój stryjeczny brat, bohater fran- w okresie I wojny światowej i w latach 20-tych cuskiego ruchu oporu. W Nowym Jorku moi do Stanów Zjednoczonych. Krewni ze strony rodzice działali w Stowarzyszeniu Bielszczan.

Zdjęcie rodziny Ederman. W górnym rzędzie od lewej stoją: Szlomo Elie, Cirl, Henie, Dobe, NN (mąż Ciwilany). Siedzą: Motie, NN (żona Tewje), Tewje, Ciwilana. W najniższym rzędzie najmłodsza Cipe-Celia. Bielsk, początek XX wieku.

1/2011 61 Tewje Ederman, Bielsk, zdjęcie sprzed 1917 r. Nieznana z imienia żona Tewji Edermana, Bielsk, zdjęcie sprzed 1917 r. DZINARO SIROTÓW rodzina musiała opuścić swój dom, a kiedy Mój dziadek ze strony matki, Awrum Al- powrócili, na środku kuchni znajdowała się ter Sirota (1864-1943), syn Josela, pracował bomba-niewypał. Poszukiwali więc lepszego w Bielsku jako inkasent w przedstawiciel- życia. Rodzina osiadła na Brooklynie w No- stwie jakiejś francuskiej ﬁ rmy. Jego żona, wym Jorku. Dwora Leja (1864-1942), była gospody- Awrum Alter Sirota miał jeszcze trzech nią domową i prowadziła niewielki skle- synów, którzy wyemigrowali do Stanów Zjed- pik spożywczy nieopodal szkoły, w któ- noczonych kilka lat wcześniej. Srul, który rym zaopatrywali się nauczyciele. Sklep był krawcem, wyjechał w 1913 roku w wieku był słynny z wielkiej czystości. Jej ojcem, 23 lat. Motie zwany Maxem i Mosze, zwany a moim pradziadkiem, był Tewje Ederman, Morrisem wyjechali w czasie I wojny światowej, z zawodu piekarz. W 1917 roku cała rodzina: aby uciec przed poborem do armii rosyjskiej. Awrum Alter i Dwora Leja Sirotowie z cór- Mosze był zegarmistrzem, Motie piekarzem. kami Sarą Gitel (1891-1981) i Dobe Chają (1895-1987), czyli moją mamą oraz Tewje RODZINA KLESZCZELSKICH Ederman z córką z drugiego małżeństwa, Mniej wiem o drugiej stronie mojej ro- Cipe-Celią (ur. 1897) wyemigrowali do Sta- dziny – Kleszczelskich. Mój dziadek, Mendle nów Zjednoczonych. Podróż przez ocean Kleszczelski syn Abrama, był stolarzem, co była wówczas bardzo niebezpieczna. Trwała było rodzinną specjalizacją i zmarł jeszcze I wojna światowa i statki pasażerskie czę- przed moim urodzeniem. Moje imię otrzy- sto były atakowane przez niemieckie okręty. małam na jego cześć. Jego żoną była Leja Co wpłynęło na decyzję o emigracji? Mama Dwora. Wspólnie ze swoimi córkami Baszą opowiadała mi, że kiedy zaczęła się wojna (zm. 1942) i Libą (zm. 1942) oraz synem

62 1/2011 Awrum Alter Sirota, Bielsk, zdjęcie sprzed 1917 r. Dwora Leja Sirota, Bielsk, zdjęcie sprzed 1917 r.

Icchakiem (1908-1983), czyli moim ojcem, Zjednoczonych i pobrali się na Brooklynie mieszkali przy ul. Jagiellońskiej (w tym miej- w domu Sirotów. Najpierw za mąż wyszły cio- scu, gdzie znajduje się obecnie Ośrodek cie Sara i Cipe, siostry mamy. Wówczas pano- Zdrowia oraz Miejski Ośrodek Pomocy Spo- wał zwyczaj, że najpierw zawierać małżeństwo łecznej). Zachowała się fotograﬁ a rodzinnego powinno starsze rodzeństwo. Moi rodzice mu- domu. Był to podwójny, drewniany budynek, sieli więc poczekać. w większej jego części mieszkali Mendle, Leja W nowym kraju moi rodzice bardzo tęsk- Dwora z dziećmi, drugą zajmowała ich trze- nili za Bielskiem. Należeli do Bielskiego Sto- cia córka wraz z rodziną. Mój ojciec również warzyszenia Pomocy (Bielsker Unterstitsungs pracował jako stolarz zarówno w Bielsku, jak Verein). Kiedy skończyłam szesnaście lat i od 1928 roku w Stanach Zjednoczonych. Na wspólnie z nimi chodziłam niemal na wszyst- emigracji zmienił nazwisko na Isidor Crystel. kie spotkania organizacji. Sprawiało mi to dużo Nie wiele więcej wiadomo o historii rodziny radości. W czasie najintensywniejszego rozwo- Kleszczelskich. Wiem jedynie, że Mina Bern, ju Stowarzyszenie liczyło około 250-300 osób. znana aktorka pochodząca z Bielska, była Nie miało wprawdzie własnej siedziby, ale spo- jego daleką kuzynką. Znanym przedstawi- tykało się raz w miesiącu w wynajętych salach cielem rodziny Kleszczelskich był bratanek konferencyjnych. Brałam udział w niektórych mojego ojca, Jeruchem Kleszczelski. Po emi- spotkaniach także po zawarciu małżeństwa. gracji zamieszkał we Francji, gdzie w cza- Mój mąż, Arvion Gross, został nawet skarbni- sie wojny był członkiem francuskiego ruchu kiem organizacji, ponieważ był najmłodszym oporu, wielokrotnie nagradzanym za odwagę członkiem. Był on również odpowiedzialny [w oddzielnym artykule pisze o nim jego syn]. za wydawanie zezwoleń na pochówek zmarłych Moi rodzice poznali się już w Stanach członków Stowarzyszenia w należących do or-

1/2011 63 Leja Dwora Kleszczelska, Bielsk Podlaski, lata 20-te Mendle Kleszczelski, Bielsk Podlaski, lata 20- lub 30-te. lub 30-te. ganizacji, specjalnie wydzielonych częściach daniu jej wnuczki mieszkającej w Kalifornii. kilku cmentarzy (głównie dwóch nowojorskich W końcu lat 30-tych moi rodzice plano- cmentarzy: Washington Cemetery na Brookly- wali pojechać wraz ze mną do Bielska, abym nie i Mt. Lebanon w dzielnicy Queens). mogła poznać dziadków, siostry ojca i resztę O dobrych wspomnieniach moich rodzi- rodziny, ale wybuchła wojna, która na zawsze ców i ich miłości do Bielska najlepiej świad- zakończyła podobne marzenie. Ze smutkiem czą napisane przez nich w bielskiej „Księdze muszę napisać, że Holocaust zabrał życie Pamięci” wiersze poświęcone ich rodzinnemu członków mojej rodziny, którzy pozostali miasteczku. Moja mama zawsze mi opo- w Bielsku. Siostry ojca, Libe i Basze, ich matka, wiadała, jak pięknym miejscem był Bielsk, Dwora Leja i wszyscy jej bielscy krewni zginęli z ogrodami kwiatowymi, wieloma drzewami w Treblince. wysadzonymi wzdłuż ulic. Jej siostra Sara Gitel, która była szwaczką, jeszcze w Bielsku siady- Mindle Crystel-Gross wała często w ogrodzie naprzeciwko ich domu (Floryda, USA) i wyszywała rosnące w nim kwiaty. Widziałam Tłumaczenie z angielskiego i redakcja dwie takie wyszywanki, które są teraz w posia- Wojciech Konończuk

64 1/2011 MÓJ OJCIEC JERUCHEM KLESZCZELSKI Jeruchem Kleszczelski urodził się w 1915 ska lub Białegostoku znalazł pracę jako sto- roku w Bielsku w rodzinie Gedalje Klesz- larz. Dopiero w latach 60-tych już mieszkając czelskiego i Szossy (Józefy) Rabinowicz, któ- w Stanach Zjednoczonych przywrócił w do- rzy mieli w sumie sześciu synów i trzy córki. kumentach swoją prawdziwą datę urodzenia. Jego ojciec był stolarzem i miał zakład przy Jego wuj, Icchak Kleszczelski, był świadkiem ul. Krynicznej. Matka pracowała w piekarni w tej sprawie. należącej do Rabinowiczów. Najstarszy brat Kiedy Niemcy napadli Polskę Jeruchem Jeruchema, Awrum, wyemigrował do Ameryki przyłączył się do Armii Polskiej we Francji, Północnej. Hitler jednak zajął i ten kraj, kiedy jeszcze W 1933 roku Jeruchem musiał uciekać z część żołnierzy przechodziła szkolenie. W lip- Polski. Kiedy był w ostatniej klasie gimnazjum cu 1940 roku w Tuluzie armia został rozpusz- w Białymstoku razem z kolegą udzielił po- czona. Jeruchem wrócił więc do Paryża, gdzie mocy Żydowi z jego klasy, którego biła grupa odmówił noszenia żółtej gwiazdy Dawida na Polaków. Kiedy przyjechała policja aresztowa- ubraniu i próbował namówić innych Żydów, ła Żydów. Jeruchem spędził około 3 miesię- aby nie ujawniali swojej tożsamości. Zaczął cy w więzieniu. Jego ojciec wydał wszystkie się ukrywać aż do swojego przyłączenia się oszczędności na łapówki dla urzędników, aby w styczniu 1941 roku do podziemnej organi- go wypuścili. Warunkiem był natychmiastowy zacji wojskowej Wolni Strzelcy i Partyzanci - wyjazd z kraju. Jeruchem był jednak niepeł- Imigrancka Siła Robocza (FTP-MOI), będącej noletni, więc aby móc opuścić Polskę zmienił częścią francuskiego ruchu oporu (Résistance) datę urodzenia na 1912, o czym świadczy za- i składającą się głównie z osiadłych we Francji chowany jego paszport. Bez grosza przy du- imigrantów. Jeruchem przyjął pseudonim „Al- szy wyemigrował do Paryża, gdzie z pomocą fred”. Liderem jego grupy był słynny Missak znajomego dziennikarza pochodzącego z Biel- Manouchian, francuski Ormianin.

Dom rodzinny (bliźniak) rodziny Kleszczelskich przy ul. Jagiellońskiej w Bielsku Podlaskim, zdjęcie prawdopodobnie z lat 20-tych.

1/2011 65 Dobe Chaja Kleszczelska z domu Sirota (po prawej) z nieznaną kobietą. Zdjęcie z bielskiego atelier J. Zydrańskiego, sprzed 1917 r.

66 1/2011 Icchak Kleszczelski z siostrami Basze i Libe, Bielsk Podlaski, 1933. Początkowo Jeruchem pracował jako tłu- tortur Rayman nigdy nie zdradził tożsamości macz ze względu na swoją znajomość polskie- mojego ojca. Jeruchem dzięki serii szczęśli- go i rosyjskiego (umożliwiało to komunikację wych zdarzeń uniknął aresztowania. Dzięki ze zbiegłymi jeńcami) oraz niemieckiego i swoim zdolnością językowym i umiejętności trochę angielskiego, a także pomagał ukrywa- unikania dekonspiracji został wysłany do or- jącym się Żydom, dostarczał im pożywienie ganizacji grup oporu w okolicach Paryża, skła- i znajdywał schronienie. Po wojnie mówił mi dających się z lokalnych mieszkańców i zbie- wiele razy, że z tej części swojej wojennej dzia- głych jeńców wojennych. Szło mu tak dobrze, łalności jest dumny najbardziej. że odpowiadał za przygotowanie ruchu oporu Jego aktywność rosła, brał udział w ak- w północnej Francji przez lądowaniem alian- cjach wykolejania pociągów i zamachach na tów w Normandii. Niemców. Jeden z przywódców grupy, Marcel W maju 1944 roku Jeruchem wrócił do Rayman, Żyd z Warszawy, nauczył go strzelać. Paryża, aby przejąć dowództwo nad pozosta- Był on również jednym z kilku osób, które łościami swojej grupy. Niestety w kwietniu znały jego prawdziwą tożsamość i wiedzieli, 1944 r. zginęła żona Jeruchema Tobja (Tojbl) że jest Żydem. Brał udział w trójosobowych z domu Agres, którą poślubił w 1939 roku. zespołach, głównie z udziałem Raymana, Ona również pochodziła z Bielska. Materiały których zadaniem było przeprowadzanie za- wybuchowe, które przenosiła dla ruchu oporu, machów na Niemców. Najprawdopodobniej niespodziewanie eksplodowały. nie uczestniczył jednak w zamach na generała Krótko po wyzwoleniu Francji grupa Je- Von Rittera, dowódcę Gestapo w Paryżu, naj- ruchema została wcielona do francuskiej Legii słynniejszej akcji Raymana. Cudzoziemskiej, a on sam do końca wojny był Po tej akcji, w listopadzie 1943 roku, dowódcą batalionu 51/22. Nagrodzony został większość dowódców oddziału została zła- wieloma odznaczeniami, m.in. Krzyżem Wo- pana przez Gestapo. Pomimo trzech miesięcy jennym i Médaille de la Résistance. Po wojnie

1/2011 67 Basze Kleszczelska, Bielsk Podlaski, lata 30-te. Libe Kleszczelska, Bielsk Podlaski, lata 30-te. zrezygnował ze służby po tym, jak jego batalion wielu moich wujków i cioć szczęśliwie wyje- miał zostać wysłany do Indochin. Jeruchem chało przed wojną do Stanów Zjednoczonych. miał dość wojny. Zaczął pracować w Polskim Shirley wyemigrowała z Bielska w 1938 roku Czerwonym Krzyżu we Francji, zajmując się dzięki pomocy swojej siostry Estery i jej męża pomocą uchodźcom. Grupa, w której działał Harrego Simona. Jeruchem stała się legendarna, również dzięki Krótko po zawarciu małżeństwa Jeru- słynnemu czerwonemu plakatowi, będącym chem i Shirley przenieśli się z Francji do Ame- swoistym listem gończym za jej przywódca- ryki, gdzie mój ojciec zmienił imię i nazwisko mi, jaki Niemcy porozwieszali w całej Francji. na Jerry Krystal. Po wyjeździe z Polski w 1933 W 2009 roku powstał francuski ﬁ lm L’Armée roku nigdy już nie wrócił do Bielska. Jego cała du crime o działalności grupy. rodzina została w czasie wojny zamordowana W 1947 roku Jeruchem ożenił się z Shir- przez Niemców. Ojciec rzadko o niej mówił ley (Szprince) Kremberg, która także pocho- i nigdy nie pokazywał żadnych fotograﬁ i. dziła z Bielska. Jej brat, Welwel, jeszcze w Biel- Kilka odkryłem już po jego śmierci w 1987 sku był najlepszym przyjacielem mojego ojca, roku. Myślę, że było to zbyt bolesne dla niego. który w ten sposób poznał swoją przyszłą Jeruchem był autorem jednego z artykułów żonę. Welwel Krember służył w polskiej ka- w bielskiej Księdze Pamięci pt. „Mój ukochany walerii i najprawdopodobniej zginął w pierw- Bielsk”. szych dniach wojny. Rodzice Shirley, Mosze i Riwka, pracowali jako dzierżawcy bielskich Geoffrey Krystal(USA) sadów. Byli biednymi ludźmi, ale dzięki temu Tłumaczenie z angielskiego Wojciech Konończuk

68 1/2011 JERUCHEM I TAJBLE KLESZCZELSCY – BOHATEROWIE Z BIELSKA Ojciec i synowie mieszkali w tym samym miasteczku. Przedstawiciele rodziny Kleszczel- skich byli budowniczymi domów i stolarzami. Najstarszy syn, Awrum, wyemigrował do Meksyku na początku lat 20-tych. Chodziłem do szkoły żydowskiej z młodszym, Nachumem. Najmłodszego z braci, Jeruchema, pamiętam jedynie jako małego chłopca. Ukończył on szkołę żydowską, kiedy ja już włóczyłem się po Europie. W czasie Zagłady Jeruchem, wraz ze swoją żoną Taybl z domu Agres, przebywał we Francji. Naziści okupowali Polskę. Jeru- chem przystąpił do partyzantów i stał się liderem, bardzo szybko awansował. Razem z partyzantami odpowiadał na ataki na Niemców w Paryżu. [W jednej z akcji] Jeruchem ze swoją brygadą atakowali ręcznymi granatami grupę 100 żołnierzy niemieckich, zabijając i raniąc kilkudziesięciu. W 1943 roku Jeruchem został liderem żydowskich partyzantów, przeprowadzając Jeruchem Kleszczelski z pierwszą żoną Tojble (z d. Agres), Paryż, 1940 r.

1/2011 69 Jeruchem Kleszczelski, Paryż, 1947 r. Jeruchem Kleszczelscy z drugą żoną Shirley (z d. Kremberg), Paryż, czerwiec 1947, zdjęcie zrobione w Studio A. Noel (Żydówki pochodzącej z Bielska Podlaskiego). z sukcesem szereg ataków od Chambourga po nem. Następnie został mianowany majorem niemieckie dowództwo w Paryżu. Po jednej i był przebywał w tej części Niemczech, która z takich akcji Jeruchem został zmuszony do znalazła się pod okupacją francuską. ucieczki na południe Francji, gdzie kontynu- Oto Jeruchem, który ukończył szkołę ży- ował swoją walkę partyzancką, został areszto- dowską w małym miasteczku Bielsk Podlaski, wany i oswobodzony z więzienia przez party- niedaleko od Białegostoku. Żydowski chłopak zantów francuskich. Ponownie zaczął aktywną wychowany na książkach Mendela Mojchera działalność, organizował pomoc dla jeńców Sforima, Szołema Alejchema, Icchoka Lejba radzieckich, pomagał im w ucieczce z obozów, Peretza, Mosze Kulbaka, Abrahama Reizena dostarczał jedzenie i ubranie. Oddziały party- i Chaima Żytłowskiego. Syn bielskich stolarzy. zanckie rosły w siłę. Co w tym czasie robiła żona Jeruchema, Jeruchem wrócił do Paryża przed wy- Tajble? zwoleniem i odegrał istotną rolę w walkach Tajble pochodziła z tego samego małego o oswobodzenie francuskiej stolicy. Walczył miasteczka Bielska. Ona również ukończyła z Niemcami w walkach ulicznych. Jego batalion szkołę żydowską. Jej ojciec był bielskim listo- składał się z Żydów, Polaków, Włochów, Hisz- noszem. Za Polski, kiedy powaliła go astma, panów. Po wyzwoleniu Paryża Jeruchem auto- jego żona zajęła jego miejsce, stając się do- matycznie stał się żołnierzem armii francuskiej starczycielem listów. Tajbl była najmłodszą w randze kapitana. Wciąż dowodził batalio- z sióstr. Wszystkie bardzo pięknie śpiewały

70 1/2011 Legitymacja wojskowa Jeruchema Kleszczelskiego tradycyjne pieśni żydowskie. Tajbl chodziła do niosły, że w lesie niedaleko od Sevres, 25 km szkoły dwie klasy niżej niż ja. od stolicy, znaleziono rozerwane ciało kobie- Kiedy wybuchła nazistowska katastrofa, ty. Jeruchem rozpoznał po opisie, że chodziło Tajbl znajdowała się w Paryżu, oddzielona o jego Tajble. Jak się to stało? Nie wiadomo. od swojego męża, Jeruchema. Współdziała- Być może przypadkowo eksplodowały mate- ła z partyzantami, pracując w laboratorium, riały wybuchowe, które przenosiła dla party- w którym produkowano materiały wybucho- zantów. A może otoczyli ją Niemcy i sama się we. Tajbl i Jeruchem ukrywali się oddzielnie. wysadziła? Czy kiedykolwiek się dowiemy jak Spotykali się czasami w bardzo niebezpiecz- było? nych warunkach. Tajbl stała się łączniczką. Podejmowała Wolf Younin trudną pracę, kontaktując się sobą poszcze- Wolf Younin (1908-1984), żydowski poeta gólne grupy partyzanckie i przenosząc wielkie i dramatopisarz, nauczyciel jidysz, urodził się ilości materiałów wybuchowych z partyzanc- w Irkucku jako Wolf Hochman. Dzieciństwo spędził kiego laboratorium. Jej życie przez cały czas w Bielsku Podlaskim. W latach 20-tych wyemigrował znajdowało się w niebezpieczeństwie. do Stanów Zjednoczonych, gdzie mieszkał do śmierci. Krótko przed wyzwoleniem Paryża, 4 kwietnia 1944 roku, paryskie gazety do- Tłumaczył z angielskiego Wojciech Konończuk

1/2011 71 MÓJ UKOCHANY BIELSK Gdybym chciał opowiedzieć wszyst- codzienne utrudniali antysemici. Muszę opo- ko mógłbym napisać wiele książek, ale mu- wiedzieć o zdarzeniu, które we wczesnych la- szę się ograniczyć, gdyż jest zbyt dużo do tach zrobiło na mnie wielkie wrażenie i wpły- opowiedzenia. nęło na mój sposób myślenia. Kiedy to się Najlepiej pamiętam miasteczko Bielsk stało, miałem sześć lat. Uczyłem się w bielskiej Podlaski (obok rozciąga się wielka Puszcza szkole Talmud Tora. Pewnego dnia, w godzi- Białowieska). Kiedy byłem chłopakiem, biega- nach porannych, monotonny śpiew rebego łem latem na bosaka, i bawiłem się na uliczkach zakłócony został wielką wrzawą. Gdy wyjrze- z innymi dziećmi. Życie było ciężkie, środki liśmy przez okno zobaczyliśmy, że prowadzą materialne były ograniczone, mało było du- do przytułku pół przytomnego człowieka żych warsztatów, w których zatrudniano ponad z obwiązaną głową. Później, kiedy dzień nauki dziesięć osób. W niektórych wyrabiano walon- się skończył, dowiedzieliśmy się od garstki Ży- ki z wełny. Właścicielami [tych zakładów] byli dów stojących i rozmawiających o tym wyda- Żydżi, ale pracowali tam także chrześcijanie. rzeniu, że pobity Żyd to biedak, jeden z grupy Większość Żydów była handlarzami, którzy żebraków, którzy w każdy czwartek przycho- mieli większe lub mniejsze kramy. Nasza klasa dzą po jałmużnę. Każdego dnia udają się do była średnia. Niektórzy zajmowali się też kup- innego miasta. Zatrzymała go bielska policja, nem koni u jednego gospodarza, które następ- dotkliwie pobiła i wyrzuciła na ulicę, skąd nie sprzedawali innemu. Żydzi byli rzemieślni- zabrano go do przytułku. Leżał tam około kami, zwykle również fachowcami. 10 dni. Żydzi z miasteczka byli oburzeni. Mó- Oprócz trudności ekonomicznych życie wiono o wysłaniu skargi do wyższej instancji

Jeruchem Kleszczelski (pierwszy po prawej) z przyjaciółmi, Bielsk Podlaski, zdjęcie sprzed 1933 r.

72 1/2011 Jeruchem Kleszczelski (pierwszy po lewej) z rodziną i przyjaciółmi w Bielsku Podlaskim, zdjęcie sprzed 1933 r. i tak dalej. Podziwialiśmy solidarność całej ich na prawo i lewo krzycząc przy każdym wspólnoty z obcym Żydem, którego nikt z nas uderzeniu: to za moją żonę; to za Szmulka; to nie znał osobiście. za Moszego; aż wymienił każde dziecko i poła- Minęły lata a podobne zdarzenia powta- mał laskę. Cała żydowska ludność miasteczka rzały się. Ale zamiast bić pojedynczych, chu- tygodniami nie mówiła o niczym innym, prze- ligani zaczęli napadać grupy Żydów, a kiedy pełniona dumą z Hilke-rzeźnika. wieść o bójce rozchodziła się, szybko przy- Miesiąc później mój ojciec, który nie tknął- biegała duża grupa Żydów, aby pomóc swoim by muchy, przybiegł wieczorem z ulicy, szuka- braciom, zgodnie z nakazem Tanachu [Starego jąc kija. Zapytałam go, co się stało. - Biją się! Testamentu]. - zdołał jeszcze wyrzucić z siebie i wybiegł na Było wiele takich bójek, ale chcę tu opo- ulicę. Zaschło mi w gardle, a w oczach stanęły wiedzieć o jednej, która bardziej niż pozosta- mi łzy. Pobiegłem za nim. Później okazało się, łe wyryła się w mojej pamięci. Był wieczór i że to była tylko pogłoska. Gdy myślę znów grupa antysemitów postanowiła napaść na o tych latach, uważam, że wówczas Żydzi Żydów nieopodal teatru, do którego poszli, w Bielsku zaczęli czuć się jak jedna rodzina. aby zobaczyć występującą w nim trupę aktor- Gdy u jednego działo się jakieś nieszczęście, ską. Wiadomość o bójce przyciągnęła na plac rozpaczało całe miasto, gdy kogoś spotkała wielu Żydów. Wśród nich znalazł się jeden, jakaś radość, całe miasto się cieszyło. Czuję, który bardziej niż pozostali zwracał na siebie że jest to powód do dumy. uwagę. Wszyscy znali go jako Hilke-rzeźnika. Mało było w Bielsku ludzi bogatych. Co Był to człowiek dobrze zbudowany, potężny, zresztą oznacza być bogatym? Kiedy jakaś ro- o spokojnym, ochrypłym głosie. Biegał po- dzina żyła wygodnie, starczało jej na wydatki, między chuliganami trzymając w ręku kij i bił jej członkowie chodzili ładnie ubrani, byli to

1/2011 73 już w naszych oczach ludzie bogaci. Oczywi- żydowskiej, której uczniowie pochodzili z naj- ście musieli mieć też własny dom. Większość biedniejszych warstw społeczeństwa i zarząd ledwo wiązała koniec z końcem i żyła z dnia jej cierpiał na wieczny deﬁ cyt. Druga grupa na dzień. Rozumie się, że byli i tacy, którzy na- natomiast przekazywała zarobki na organiza- wet tego nie mieli i niejeden raz kładli się spać cję, która pomagała chorym, płaciła lekarzom głodni. a czasem nawet wykupywała recepty dla ludzi, Była jeszcze jedna grupa Żydów. Ich którzy nie mieli czym zapłacić. symbolem byli mieszkańcy ulicy Bethamidrasz Społeczność żydowska nie była więk- [Kazimierzowskiej], którzy dostawali pieniądze sza niż chrześcijańska, ale Żydzi mieli istotny z Ameryki. Mieli pieniądze, choć i oni dalecy wpływ na życie miasteczka: w pracy, handlu byli od bogactwa. Pierwszego dnia święta Pe- i sprawując funkcje urzędnicze. Na przykład sach czy Rosz Hoszone [żydowski Nowy Rok] ochotnicza straż pożarna ze swoją orkiestrą ubierali się w nowe, modnie skrojone stroje. dętą, w 80-90% składała się z Żydów. Moż- Nadano im przezwisko „jedwabne torby”, na to było zobaczyć, gdy maszerowali w dwa bo chodzili pięknie ubrani. W dni świąteczne polskie święta narodowe: 3 Maja i 11 Listopa- młodsi i starsi wychodzili na deptak, który cią- da. Jednym z dowódców był Żyd Mati Lejb, gnął się od poczty aż do Kazimierzowskiej. człowiek szanowany, jeden z bogatszych Także życie kulturalne bielskich Żydów w mieście. Zwykł maszerować na czele deﬁ - było na wysokim poziomie. Bielsk miał dwie lady i gdy dawał komendę: „Uwaga!”, dolną bardzo dobre grupy dramatyczne, które na wargę wydymał do przodu, a brzuch, który był scenie grały jak profesjonaliści, nie jak ama- bardzo duży, wypinał przed siebie i podnosił torzy. Wieczory, w których występowała jed- prawą rękę do kozyrka [daszku od czapki]. na z nich, były jakby świętem w miasteczku. Trzęsło się wówczas wszystko, nawet kamienie Zarobki jednej z grupy oddawane były szkole pod nim wydawały się poruszać.

Jeruchem Kleszczelski (po lewej) z bratem, Bielsk Podlaski, lata 20-te.

74 1/2011 Jeruchem Kleszczelski (po lewej) z rodzeństwem, Bielsk Podlaski, początek lat 30-tych. W przypadku pożaru, kiedy rozdzwaniały powiedzialny za kilka grup partyzantki, z któ- się syreny, godne podziwu było to, jak żydow- rych jedna znajdowała się w lasach środkowej scy woźnice wyprzęgali konie i biegli by je za- Francji. Odwiedzałem ich od czasu do czasu. przęgnąć do wozów strażackich. W ostatnich Podczas jednej z wizyt, dwaj z przywódców latach był to już automobil. poprosili mnie, żebym poszedł spożyć z nimi W Bielsku był także klub sportowy [Ha- posiłek u farmera, który dostarcza im żywność poel] z grupą piłkarską, która należała do ligi i ubrania. Podczas pierwszej wojny światowej centralnej. Grała mecze z innymi miastami był on oﬁ cerem armii francuskiej. Po jedzeniu województwa białostockiego. Byli najdumniej- rozgadaliśmy się, a farmer zadawał wiele py- si z całej młodzieży. Nie brakowało też partii. tań. Powiedziano mu, że przyjeżdżam z Paryża W Bielsku swoje reprezentacje miały wszystkie i będę mógł udzielić mu odpowiedzi, co też partie reprezentujące wszelkie możliwe poglą- starałem się zrobić. Mimo to zaczął rzucać an- dy. Wieczorami organizowano dyskusje. Jedno tysemickie hasła, które usłyszał w niemieckiej pytanie nieustannie zaprzątało myśli każdego propagandzie radiowej. Rzeczy takie jak to, Żyda: jak rozwiązać kwestię żydowską? Było że Żydzi są tchórzami, boją się, wystawiają ono wciąż obecne w podświadomości. Żaden Francuzów do walki w swoim imieniu. Czułem, Żyd nie mógł się od niego uwolnić. że nie mogę milczeć, że przekroczył granicę, Opuściłem Bielsk pod koniec roku 1926 że przebrał miarę, musiałem coś powiedzieć. [przenosząc się do Białegostoku] i mało wiem Zapytałem go, czy uwierzyłby, że jestem Ży- o tym, co wydarzyło się później. W okresie dem. To podziałało na niego jak grom z jasne- wojny byłem we Francji, najpierw w armii pol- go nieba. Omal nie spadł z krzesła. Jego oczy skiej a potem francuskiej. Po kapitulacji armii zaczęły błyszczeć jak gwiazdy, a ja zapewniłem francuskiej przyłączyłem się do partyzantki. go, że jeżeli mi nie wierzy, mogę przedstawić Wraz ze mną było wielu żydowskich chłopców mu odpowiednie dowody… Nie powtarzał i młodzieńców. W innym miejscu postaram się więcej podobnych rzeczy. opowiedzieć o ich bohaterstwie. Jeruchem Kleszczelski Chciałbym opowiedzieć jeszcze jeden Tłumaczenie z jidysz Anna Szyba epizod, który mi się przydarzył. Byłem od- Zdjęcia z archiwum rodziny Kleszczelskich

1/2011 75 MOJE MIASTECZKO BIELSK

Pochodzę z miasteczka – Bielsk jego imię Nieduże lecz i nie za małe Z ładnymi domkami, schludnymi uliczkami Miasteczko pełne uroku.

Oto widzę dom, w którym się urodziłam, I mą radosną młodość spędziłam; Że z tego miasta nic się nie ostanie - Któż mógł przypuszczać!

Chałupa stara, pochylona, Okno – od ziemi krok tylko. Lecz wszystko to tak ukochane, że piękniejszego nie ma na świecie.

Jak dobrze pamiętam piątkowe wieczory. Spacer po Newskim Prospekcie, gdzie młodzież się spotykała a w sercach budziła się miłość.

I gulianie po miejskim ogrodzie, Icchak i Dobe Kleszczelscy; zdjęcie z końca lat 40-tych / pocz. 50-tych Tak niegdyś młodzieży miłe; Handel kwiatami i oddawanie pieniędzy na szpital żydowski w Bielsku.

Oto jest miasto z którego pochodzę, tak drogie mi, ukochane; Miasto, które miałam nadzieje ujrzeć, Wiersz ukazał się w marcu 1952 roku w żydowskim dzienniku „Der Tog”, odeszło tak dawno, spalone. wydawanym w Nowym Jorku. Następnie w 1975 roku został prze- drukowany w „Księdze Pamięci Dobe Crystel Żydów z Bielska Podlaskiego”.

76 1/2011 BŁ Y NIEGDYŚ I jeśli kiedyś, dawno temu Mojej ukochanej córce poświęcam Działa się komuś niesprawiedliwość, krzywda Nie było to nieszczęściem, Podejdź tu moje dziecko, Gdyż był tam sąd rabiniczny. Usiądźże tu obok mnie Chcę opowiedzieć tobie i sobie A gdy „obcy” nie stąd historyjkę. Zaatakowali kogoś z Bielska Wszystkich to dotykało, Daleko, daleko, na górce wszystkich tak samo szokowało. Za morzami, za górami, dolinami Było niegdyś I tak mijały lata, Miasteczko. Myślano, że będzie tak zawsze. Przyszli jednak Niemcy Otoczone, ukryte I wszystko się skończyło! Z pociągami, ulicami Z polem i ogrodem Nie ma już Bielska, mojego serca, I cienistymi alejami. Nie ma już mojej miłości, Ból tylko i mroczna rana. Zegar miejski, Wybijał każdą godzinę Droga jest pamięć o miasteczku Stał ze swoim wahadłem W twoich rodzicach, Na rynku, ot, ot tam. Bo jest to słodkie miejsce Z którego pochodzą. Stare sztible umalowane światłem Zbudowane przez naszych dziadów O, pomnijże dziecko, Skrywały w każdym swym rogu Co ci tu opowiedziałem, Wieczne tajemnice. Bielsk jest teraz Żałością w sercu, której nigdy nikt nie uleczy. Od wieków Mieszkali tam Żydzi. Icchak Crystel I każdy tkał Tłumaczenie z jidysz Anna Szyba Swoje sny.

Były tam urzędy Wiersz ukazał się Szkoły, synagogi i partie w „Księdze Pamięci Zmieniały się postacie, Bielska Podlaskiego” sny, idee. Sztible - (jid. „pokoik”) - mała synagoga, Mieszkali tam wszyscy ceniona zwłaszcza przez wspólnoty chasydz- I kupiec i rzemieślnik kie za panującą w niej nieoﬁ cjalnie atmos- Jak we własnej rodzinie ferę. Najczęściej były to przerabiane pokoje Jak siostry, bracia, narzeczeni. w domach.

1/2011 77 ŻYDZI W GIMNAZJUM BIELSKIM

Był rok 1918. W ówczesnym powiecie biel- Oto jak przedstawiała się struktura skim przebywało jeszcze wojsko niemieckie, uczniów według wyznania: a już dwunastu światłych obywateli zebrało się chłopcy dziew- razem % na plebanii kościoła pw. Matki Bożej Bolesnej częta osób w Osmoli w celu powołania Komitetu Orga- rzym. 77 39 116 56,9 nizacyjnego Gimnazjum Polskiego w Bielsku katol. Podlaskim. W komitecie założycielskim, obok księży, znaleźli się m.in.: Artur Gartkiewicz prawo- 23 14 37 18,1 z Andryjanek, dr Hryniewicki, Stanisław Wołk sławne z Czartajewa i Rajmund Korsak z Knoryd. mojże- 15 35 50 24,5 Na dyrektora szkoły powołano ks. dr Broni- szowe sława Zaleskiego. Szybko przeprowadzona prote- 1 - 1 0,5 została kwesta wśród mieszkańców powiatu, stanckie a za zebrane 40 tys. ost marek zakupiono ław- ki i sprzęt potrzebny do funkcjonowania tej W latach 1927 – 1939 świadectwa dojrzałości pierwszej w Bielsku Podlaskim, polskiej szkoły spośród Żydów otrzymali m.in.: średniej. 1927 Szmulewicz Sonia (mgr biologii) Szkoła została ulokowana w piętrowym Waldman Samuel (mgr prawa) budynku, należącym do Żmieńki, który po 1928 Kapłański Mejer (mgr prawa), zginął dziś dzień stoi u zbiegu ulic Mickiewicza i księ- w getcie cia J. Poniatowskiego. 1929 Hałłajówna Lucyna (mgr farmacji) Już w lutym 1919 roku, gdy Niemcy 1930 Kramerówna Fania opuścili Bielsk, po egzaminach wstępnych 1931 Chrabołowska Masza (dr medycy- dokonano naboru do pierwszej i drugiej klasy ny), po wojnie zamieszkała gimnazjum, a od jesieni 1922 r. zorganizowano w Paryżu klasę trzecią i czwartą, których lekcje odbywa- Kapłański Izaak ły się w budynku na rogu ulic Poniatowskie- Rozenbergówna Liza go i Zamkowej (obiekt ten uległ zniszczeniu Użycka Liba (w 1939 r. wyemigro- podczas II wojny swiatowej).Znajdował się wała do USA) tu przed laty ogródek jordanowski, a obec- 1932 Borkowski Jerzy nie boisko sportowe Zespołu Szkół z DNJB Szmulewicz Herszko im J. Kostycewicza. Na patrona szkoły obrano 1933 Barchartówna Chaja – zginęła T. Kościuszkę. Od 17 lutego 1926 r. lekcje od- w getcie bywały się we własnym, murowanym budynku Ekstrakt Szejna przy ulicy 11 Listopada (byłej Szpitalnej). Do Muzykant Alina – zginęła w getcie szkoły uczęszczali Polacy, jak też Białorusini Plutycki Lejba i Żydzi. 1934 Kapłańska Rachela W lipcu 1926 r. odbył się pierwszy egza- 1935 Ajzensadtówna Leja – zginęła w getcie min dojrzałości, który zdawało 20 uczniów. Berenholzówna Złożyło go tylko 13, w tym Żyd Ajzenberg Grudzień Stefan (mgr prawa) Callel (mgr inż. chemii). Kapłańska Ryfka Z biegiem lat coraz więcej młodzieży 1936 Ajzenstadt Beniamin wyznania mojżeszowego kończyło bielską Chrabołowski Menasze – zginął szkołę średnią. W roku szkolnym 1929/1930 w getcie liczba uczniów wynosiła 204 osoby, w tym Jurgemanówna Chaja 88 dziewcząt. Rajgrodzka Chaja – zginęła w getcie

78 1/2011 1937 Głaz Jankiel (prof. Dr Politechniki Leszcz Enia – zginęła w getcie Kijowskiej) Lewartowski Mojżesz – zginął w getcie 1938 Milel Lew – zginął w getcie białostockim Lewartowska Róża – zginęła Liberman Hana w getcie Linówna Estera – zginęła w getcie 1939 Cukierman Choma London Beniamin – zginął w getcie Kapłańska Rachela – zginęła Malandynowicz Rachela w getcie Próżanówna Helena – zginęła w getcie Kraśnicka Sonia – zginęła w getcie Szlozberżanka Józefa – zginęła w getcie Barchat Izaak Szutzówna Helena – zginęła w getcie Guterman Abraham Wandelberger Michalina – zginęła w getcie Gusiecka Rachela Złotkiewicz Emanuel Synaj Aleksander W okresie międzywojennym życie kultu- W roku szkolnym 1938/1939 tzw. małą matu- ralne młodzieży bielskiej słabo się rozwijało. rę otrzymali: W mieście funkcjonowało jedynie kino. Hałłaj Barbara – zginęła w getcie Uczniowie gimnazjum mieli prawo oglądać tyl- Chirsberg Rita ko te ﬁ lmy, które były dla nich dozwolone. Jed- Kosarska Fania Kosarski Figiel Kramer Cyla

Wychowankowie wyznania mojżeszowego, którzy byli związani ze szkołą w latach dwudziestych i trzydziestych:

Bielska Miriam – zginęła w getcie Epstein Anna Farmerówna Dasza Frejtkes NN Goldówna Rywa Grajewska Adela Guterman Jerzy – zginął w getcie Hałłajówna Róża – zginęła w getcie Kamieńska Halina – zginę- ła w getcie Kan Jocha – zginęła w getcie Kapłańska Gitla Kazińska Halina Kestin Lejba – zginał w getcie Kosiarski Fajfem – zginął w getcie Kramerówna Fania – zgi- nęła w getcie Zdjęcie szkolne, Izaak Barchat stoi w głębi, Bielsk, połowa lat 30-tych; foto z archiwum rodziny Barchatów 1/2011 79 Izaak Barchat (stoi pierwszy z prawej) z kolegami z bielskiego Gimnazjum, wśród których są: Abraham Guterman i Izaak Lew. Zdjęcie fotografa Zelika Wilka, druga połowa lat 30-tych; foto z archiwum rodziny Barchatów nak młodzież starsza, zachęcana przez kierow- gimnazjum, w którego redagowaniu aktywnie nika kina – Pierra Dolini łamała ten zakaz. Za to uczestniczyli Żydzi. Lejba Plutycki należał do w gimnazjum organizowano wiele atrakcyj- zespołu redakcyjnego gazetki. nych form spędzania wolnego czasu. Popular- W kilkustronicowym pisemku podej- nością cieszyły się wycieczki do Grodna, Wilna, mowano tematy z życia szkoły i samorządu Drohiczyna, Bolesławia i Lwowa, Warszawy, uczniowskiego. Płocka, Torunia, Gniezna i Poznania, gdzie W 12 numerze „Orlich lotów” Lejba można było obejrzeć jakąś sztukę teatralną. Plutycki umieścił fragmenty swojej noweli Brak występów teatralnych w miejsco- „Matczyne łzy”, jak również artykuł „Jazda wym Domu Ludowym powodował, że ucznio- na Wesele”. W innych numerach gazetki swo- wie wszystkich wyznań religijnych chętnie imi zdolnościami redaktorskimi popisywał się uczestniczyli w działalności gimnazjalnego Herszko Szmulewicz. koła teatralnego. W 1922 r. wystawiono „Gru- W czasie, gdy dyrektorem szkoły był be ryby” Michała Bałuckiego i „Warszawian- Edmund Sojecki, aktywnie działał samorząd kę” Wyspiańskiego oraz „Śluby panieńskie” uczniowski, któremu były podporządkowane A. Fredry. Sztuki były wystawiane nie tylko dla wszystkie organizacje o charakterze nauko- gimnazjum, ale także dla mieszkańców mia- wym, artystycznym i społecznym. W roku sta. Dochód z tych imprez przekazywano na szkolnym 1922/23 przewodniczącym samo- budowę gmachu szkolnego lub do samorządu rządu był Zygmunt Dzięcioł z Białowieży, uczniowskiego. a sekretarzem Stefan Grudzień z Hajnówki. W 1923 r. rozpoczęto wydawanie pisemka Wśród wielu sekcji samorządu na wyróżnienie „Echo Szkolne”, przemianowanego potem na zasługiwała działalność grupy artystycznej. „Orle loty”, organu Koła Humanistycznego Świetlicą szkolną kierowali tylko uczniowie.

80 1/2011 Armii Czerwonej, która szybko zaprowadza swoje porządki. W latach rządów radzieckich funkcjonowało w mieście kilka szkół podsta- wowych, przede wszystkim z białoruskim, rosyjskim i żydowskim językiem nauczania. W budynku Gimnazjum im. T. Kościusz- ki młodzież uczyła się w tzw. dziesięciolat- ce. We wszystkich istniejących placówkach wychowywano dzieci i młodzież w duchu marksistowsko-leninowskim. W ciągu dwudziestu trzech miesięcy rzą- dów sowieckich wielu Polaków, Białorusinów i Żydów zostało wywiezionych na Sybir (Bar- chat Izaak, Barchat Jan, Barchatówna Ada). Nie oszczędzili mieszkańców Bielska i Niemcy, którzy wkroczyli do miasta 22 czerwca 1941 r. i sprawowali w nim władzę do 30 lipca 1944 r. Rozpoczął się straszny ter- ror. Ostrze masowej eksterminacji skierowane było przeciw ludności polskiej i białoruskiej, ale najgorsze czekało Żydów i komunistów. Na ulicy Hołowieskiej powstało wiezienie Ge- stapo, z którego niewielu patriotów polskich uszło z życiem. Stąd kierowano ich do obo- zów koncentracyjnych albo do Lasu Pilickiego. 15 lipca 1943 r. zostało tu rozstrzelanych Świadectwo dojrzałości Lejby Plutyckiego; reprodukcja ze zbiorów autora 49 osób. Wśród nich byli księża, lekarze, na- W dobrze działającym kole sportowym aktyw- uczyciele, adwokaci, a oprócz tego dwanaścio- nie pracował również Lejba Plutycki, a kołem ro dzieci i burmistrz miasta Alfons Erdman. przyrodniczym kierował Beniamin Ajzenstadt. Straszny los spotkał Żydów bielskich, którzy Samorząd wiele uwagi poświęcił wychowaniu od 1 września 1941 r. byli zamykani w getcie przez pracę. W 1930 r. koło przyrodnicze za- obejmującym ulice: Ogrodową, Kazimierzow- sadziło na placu szkolnym ponad 100 drzewek ską, Jagiellońską, Kopernika i Mickiewicza. morwowych, których liście służyły potem do Skupienie wielu rodzin żydowskich spowo- hodowli jedwabników. Uzyskane pieniądze dowało wielkie zamieszanie wewnątrz getta. poważnie zasilały kasę młodzieżową. Brak było jakichkolwiek produktów żywno- W latach, kiedy mass-media nie były roz- ściowych. Mieszkańcy miasta w różny sposób winięte jak teraz, łączność szkoły ze środowi- pomagali tym, z którymi przez wiele lat żyli po skiem w różnych aspektach życia kulturalnego sąsiedzku, ucząc się razem i wspólnie prowa- i gospodarczego miała szczególne znaczenie dząc życie towarzyskie. Niejednokrotnie prze- wychowawcze i kulturalno-twórcze. Integro- rzucali przez wysoki płot, zbudowany wokół wała przedstawicieli wszystkich środowisk, skupiska jedzenie, dostarczali je tym, którzy co niebawem miało się sprawdzić w mrokach wychodzili na roboty. okupacji. Już na początku listopada 1942 r. na- Rok 1939. Atak hitlerowskich Niemiec na stąpiła likwidacja getta. Całe rodziny wraz Polskę. 12 września do Bielska wkraczają woj- z dziećmi były wywożone pociągiem do ska niemieckie, przekazuja go już 23 września Treblinki. Wielu niedołężnych i chorych

1/2011 81 Nagłówek pisma „Orle loty” rozstrzeliwano wewnątrz getta. Tak zginęło W czerwcu 1945 r. zorganizowano pierw- ponad cztery tysiące mieszkańców miasta szą w powojennej historii Gimnazjum maturę, i powiatu. Na palcach jednej ręki można po- do której przystąpiło trzydziestu ośmiu abitu- liczyć tych, którzy zdołali uciec, aby potem rientów. W grupie trzydziestu sześciu, którzy walczyć z Niemcami w różnych formacjach otrzymali świadectwa dojrzałości nie było żad- partyzanckich. nego Żyda. Wychowankowie naszego gimnazjum W roku szkolnym 1945/1946 w klasie walczyli na różnych frontach II wojny świa- IB był jeden wyznawca religii mojżeszowej towej: w I Dywizji Piechoty T. Kościuszki, – Borys Kotlar. Natomiast w roku szkolnym a wśród nich Władysław Wysoki, szeregach Ar- 1957/ 1958 w klasie IX uczył się Jakub Pogo- mii Czerwonej i w Polskich Siłach Zbrojnych da, Żyd, z którym w jednej ławce siedział Józef na Zachodzie. Wielu z nich nie wróciło już do Pisanko, mieszkający w Bielsku do dzisiaj. kraju, oddając daninę krwi swej Ojczyźnie. We wrześniu 2007 roku do Bielska z Izra- Oblicza się, że wśród wywiezionych ela przyjechała wnuczka Lejby Plutyckiego z getta do komór gazowych zginęło co naj- – Plutycki Karger Chaja, aby poznać miasto, mniej trzydziestu Żydów - wychowanków w którym jej dziadek niegdyś mieszkał, wycho- i absolwentów LO im. T. Kościuszki wywał się i działał społecznie. Zwiedziła mia- 30 lipca 1944 r. wojska radzieckie wy- sto, które dziś wygląda zupełnie inaczej, niż za zwoliły Bielsk. Już w sierpniu Marian Smereka czasów młodości jej dziadka. Odwiedziła rów- i kilku nauczycieli przystąpiło do organizacji Li- nież cmentarz swych przodków. Przywiozła ceum i Gimnazjum im. T. Kościuszki, które za- ze sobą także dokumenty, potwierdzające dzia- częło funkcjonować od 1 września w Klasztorze łalność dziadka w „Orlich Lotach” oraz jego Pokarmelickim. Odbywała się również nauka świadectwo dojrzałości, którego reprodukcję w szkole powszechnej na rogu ulic Mickiewi- zamieszczamy w tym materiale. cza i Widowskiej. Wiesław Falkowski

82 1/2011 MESZKAŃCYI WSI WIDOWO I ICH ZIEMIA W 1915 R.

W Archiwum Państwowym w Białymstoku jest przechowywana księga spisu podatkowego z 1915 r. (zespół: Bielski Inspektor Podatko- wy, sygn. 9). Wśród miejscowości znajdziemy także mieszczańską wieś Widowo. Do dziejów tej wsi na łamach naszego pisma sukcesywnie powracamy. Publikowaliśmy już wybrane akta majątkowe z XIX w. oraz spis mieszkańców z 1902 r. ( B.H. nr 22). W przygotowaniu są interesujące akta rodziny Krutelewiczów. Wszystkie te dokumenty składają się na niezwykle ciekawy i żywy obraz najbliżej Biel- ska położonej wsi mieszczańskiej, która obecnie niebywale się rozwija (posiada blisko 250 domów oraz ponad 10 ulic i uliczek). Wieś swej młodości szczególnie ukochał prof. Bazyli Białokozowicz, którego rocznicę śmierci wspo- minaliśmy 21 lutego b.r. Profesor wszędzie podkreślał – urodziłem się w Widowie i przy- najmniej raz do roku, na Piatienkę, starał się je Roman Krutelewicz z Widowa wraz z rodziną w bieżeństwie; ze odwiedzać. Brat profesora, doktor Piotr Biało- zbiorów Tamary Michalewicz kozowicz, z którym niedawno spotkaliśmy się gospodarstwa liczyły 6-10 dziesięcin; tylko kil- w Warszawie, przygotowuje swe wspomnienia ku: Jakub Ostaniuk, Łukian Gawryluk, Julian o rodzinnej wsi. To również będzie cenny do- Biełokozowicz i Gerwazy Mackiewicz posiada- kument do historii jej mieszkańców. ło ponad 10 dz. Place wiejskie, o powierzchni Publikowany spis z 1915 r. jest kolejnym 0,25-0,5 dziesięcin zajmowały ogółem ponad do tego przyczynkiem. Odnotowuje 110 go- 13 ha powierzchni. spodarzy, płacących podatki za ponad 212,7 Poniżej proponujemy zapoznać się dziesięcin (ok. 233 ha) gruntów, położonych z kompletnym spisem w przekładzie na język w granicach wsi. Nie obejmuje on natomiast polski: innych gruntów, na których mogli gospoda- 1. Szypniewski Prochor s. Teodora – 3 (dzie- rzyć mieszkańcy Widowa, np. znajdujących sięciny ziemi) się w granicach miasta lub innych wsi miej- 2. Ignatowicz Paweł s. Romana – 3,5 skich (Parcewo, Augustowo). Z drugiej strony, 3. Kaliszewicz Stefan s. Gabriela – 4,5 na Widowie (Hory Widowskie) mieli swe grun- 4. Biełokozowicz Antoni s. Dymitra – 4,5 5. Biełokozowicz Wincenty s. Dymitra – 4,5 ty mieszkańcy bielskich Dubicz lub innych 6. Ignatowicz Konstanty s. Michała – 1 wsi. Stąd, wraz z nieużytkami, tylko niespełna 7. Haponowicz Karp s. Jakuba – 1,5 300 ha ziemi należałо tu do mieszkańców Wi- 8. Seredyński Jan s. Filimona – 2,75 dowa. Były to przeważnie grunty orne średniej 9. Michalewicz Jan s. Teodora – 5,25 klasy (żytnie). Zwraca uwagę bardzo mała ilość 10. Szypniewski Józef s. Teodora – 1,5 łąk i pastwisk. 11. Myszko Sofron s. Grzegorza – 1,75 12. Pracewicz Benedykt s. Leontija – 2,25 Spis ukazuje nam obraz rozdrobnienia 13. Krutelewicz Maksim s. Teodora – 2,25 gospodarstw. Większość rolników posiadała 14. Krutelewicz Daniel s. Teodora – 3 w swej wsi w granicach 2-5 dziesięcin. Średnie 15. Markiewicz Paweł s. Jana – 1,75

1/2011 83 16. Ostapczuk Dymitr s. Bazylego – 2 70. Mojsik Tomasz s. Grzegorza – 3,25 17. Sobolewski Iwan s. Dymitra – 3 71. Biełokozowicz Piotr s. Andrzeja – 2 18. Romanowicz Stefan s. Kondrata – 1,75 72. Biełokozowicz Stefan s. Andrzeja – 2 19. Biełokozowicz Jemilian s. Jana – 4,75 73. Biełokozowicz Filip s. Bazylego – 6,75 20. Biełokozowicz Filip s. Jana – 3,75 74. Firsowicz Tytus s. Pawła – 6,25 21. Borowski Bazyli s. Mikołaja – 6,75 75. Kozak Nikita s. Parfi ena – 1,75 22. Hawryluk Stefan s. Mateusza – 1,75 76. Suchodolski Piotr s. Siemiena – 1,25 23. Ostaniuk Jakub s. Jakima – 12,5 77. Firsowicze Bonifacy, Mikołaj i Jana – 2,25 24. Ostaniuk Daniel s. Michała – 5,25 78. Babulewicz Siemien s. Tymoteusza – 4,25 25. Onupryjuk Prokop s. Onufrego – 2,75 79. Bożko Dymitr s. Demiana – 0,25 26. Gawryluk Maksim s. Jana – 1,25 80. Biełokozowicz Grzegorz s. Bazylego – 1,5 27. Bożko Dymitr s. Demiana – 8 81. Wyszkowski Semene s. Józefa – 4 28. Połowianiuk Jan s. Grzegorza – 9 82. Biełokozowicz Józef s. Jana – 1,75 29. Gawryluk Łukian s. Filipa – 10,75 83. Firsowicz Grzegorz s. Piotra – 1,5 30. spadkobiercy Gawryluka Mateusza s. Sie- 84. Kruteleiwcz Jan s. Juliana – 2,75 miona – 3,5 85. Gawryluk Jan s. Laurentego – 10,75 31. Hapunowicz Jakub s. Mateusza – 4,75 86. Waleszko Paweł s. Stefana – 3,5 32. Ignatowicz Józef s. Jony – 5 87. Waleszko Iwan s. Harasima – 2 33. Krutelewicz Grzegorz s. Aleksego – 4,25 88. Artymowicz Prokop s. Ignacego – 3 34. Babulewicz Tymoteusz s. Jana – 1,75 89. Artymowicz Trofi m s. Prokopa – 3,25 35. Siebiesiewicz Grzegorz s. Jana – 4,5 90. Siebiesiewicz Wiktor s. Zachara – 5 36. Firsowicz Bonifacy s. Jana – 10 91. Zalewski Antoni s. Mojżesza – 2,25 37. Firsowicz Zofi a c. Jana – 3 92. Firsowicz Bazyli s. Pawła – 4,5 38. Żukowski Jana s. Jana – 4,25 93. Krutelewicz Jerzy s. Łariona – 4,75 39. Siebiesiewicz Jan s. Aleksego – 3,75 94. Kozłowski Grzegorz s. Stefana – 3,75 40. Siebiesiewicz Łukian s. Aleksego – 2,75 95. Mojsik Emilian s. Andrzeja – 3,25 41. Babulewicz Aleksander s. Karpa – 1 96. Zalewski Nikifor s. Tomasza – 3,75 42. Babulewicz Michał s. Karpa – 2,5 97. Gawryluk Piotr s. Siemiena – 3,25 43. Biełokozowicz Paweł s. Jana – 6 98. Babulewicz Leon s. Pawła – 0,75 44. Turowski Prochor s. Aleksandra – 4,25 99. Romanowicz Dymitr s. Andrzeja – 4 45. Markiewicz Daniel s. Izaaka – 3,25 100. Firsowicz Jakub s. Piotra – 1,25 46. Markiewicz Bazyli s. Izaaka – 6,5 101. Biełokozowicz Stefan s. Pawła – 4,75 47. Kaliszewicz Józef s. Michała – 3,25 102. Ignatowicz Stefan s. Aleksandra – 2,25 48. Kaliszewicz Paweł s. Jakima – 5,25 103. Babulewicz Semen s. Tymoteusza – 1,75 49. Suchodolski Józef s. Pawła – 1 104. Firsowicz Piotr s. Bazylego – 5 50. Martyniuk Grzegorz s. Jana – 2,75 105. Mackiewicz Michał s. Bazylego – 6 51. Wyszkowski Józef s. Grzegorza – 5,25 106. Ignatowicz Andrzej s. Mikołaja – 4,25 52. Michalewicz Emilian s. Ignacego – 4 107. Żukowska Maria c. Piotra – 3,5 53. Cybik Stefan s. Osipa – 1,25 108. Ignatowicz Nikon s. Daniela – 3,25 54. Biełokozowicz Tymoteusz s. Pawła – 4,5 109. Czerpakiewicz Warłaam s. Jana – 4,25 55. Michalewicz Antoni s. Grzegorza z brać- 110. Bożko Dymitr s. Demiana – 2 mi Stefanem i Harasimem – 4,5 56. Ignatowicz Anna c. Jana – 7,25 Podsumowanie: 57. Firsowicz Włas s. Andrzeja – 3,25 Place: 12 dziesięcin (Wielkość placów: 0,25-0,5 58. Krutelewicz Józef s. Piotra – 2 dziesięciny) 59. Seredyński Michał s. Piotra – 1,75 Grunta pszeniczne: 28,25 dz. 60. Biełokozowicz Siemien s. Jana – 5 Grunta żytnie: 132,25 dz. 61. Biełokozowicz Julian s. Grzegorza – 12,25 Grunta gryczane: 35,5 dz. 62. Mackiewicz Gerwazy s. Piotra – 10,75 Łąki: 4,25 63. Firs Grzegorz s. Andrzeja – 3,75 Pastwiska: 0,5 64. Artemowicz Eustachy s. Prokopa – 5,25 Lasy: brak 65. Babulewicz Filip s. Karpa – 3 Razem: 212,75 66. Biełokozowicz Antoni s. Jana – 7,25 Nieużytki: 53,5 67. Biełokozowicz Emilian s. Gabriela – 1 Dochodowość: 694,13 rubli 68. Biełokozowicz Ignacy s. Piotra – 4,25 Średnia dochodowość z gospodarstwa ok. 12 69. Firsowicz Tomasz s. Jana – 1,5 rubli (od 5 do 21 rubli)

84 1/2011 СЛУХАТIПО ПЕСЕН ’ I МОВЫ JAНУВШЧЫНЫ

Сeрeд лiMета, на початкові с’ерпн’a Оj y місты, в місты, в місты вe Л’вовы 2010 р., со Студзіводув почалас’a пjaта вжe Там однаjaя маты два сыны родыла. пудл’aска eкспeдыцыja. У тоj раз, вжe нe на ровeрах, jaк то бывало ран’еj, Дороф’еj Там одна маты два сыны родыла Фіoнік, Тoмаш Суліма, Ан’a Фіoнік, а тожe Даj ны одноjy дол’y вдылыла. Ларыса Быцко і Ан’a Прoкoповіч з Бeрeст’a направіліс’е на Полес’е. Тeпeр сл’ед повjyMoв Оj, Лазоровe усe убыjство, нас в Івановскі рejoн. А Сeлeвыновe усe багатство. А почалі мы з самого цeнтра – Іванова, або докладн’еj Jaнова, дe jaк правдівы посол Оj, jaкжe Лазор вeл’мі занeміг свeji зeмлі, прын’aв нас Владімір Шeл’aговіч, Выjшов жe він за ворота, начал’нiк тутejшого Оддiелу кул’туры. Вжe В сыру зeмлю ліег. з пeршых слуMов почулі од joго чысту пол’еску мову. ДопомуMог таксамо вeльмі в організа- Оj, лeжыт’ Лазор за воротамы, цыі нашуMоj eкспeдыцыjі. Тоj нeзвычаjны А Сeлeвын jідe із банкнотамы. чоловіек jе правдівым патрыjoтоjy своjеjі зeмліе. То між іншым д’aкуjyчы joго трудовi Оj, братe, братe, братe Сeлeвынe всe жывоjе тут імja Напол’еона Орды, родом Утры моjі смагны уста свejy jедоjy. з нeдал’екіх Вороцeвіч. Тeпeр в joго руMоднуj вjoс’ці находіц’e муз’еj памeті того вeлікого Утры моjі смагны уста свejy jедоjy, Пол’ешука. Муз’еj напомiнаjе коліс’ні двyMор То даст’ тобі Господ’ з нагородоjy. Ордув, з богатоjy кол’екцjojy рысункув Напол’еона. І так, наш сл’ед з Jaнова пошов на Мо- тол’. Je то старыннe мiестeчко, тeпeр вjoска з нeзвычаjным Муз’еjoм Народнуj Кул’туры, з вeлікою кол’екцjojy бeзд’ежского фартуш- ка, традыцыjных кост’yмув, рeм’есла. Тут, в Муз’ejy почулі мы мотол’скі кол’ектыв. МуMоцны, зліваjyчыс’e голосы, т’aгушчы бал’a- ды – вeл’мі добры кол’ектыв, которы, што вeл’мі важнe, співаjе тожe старовец’кі пiснiе своjyMоj вjoскі, опроча попул’aрных лірычных. Будучы у Мотолі наш eкспeдыцыjны слiед довjyMoв до хаты т’oткі Л’yбы Хутков’ец, нeзвычаjнуj сп’евачкі. З Ніноj Кул’б’едоj проспівала нам мнуMого чудных п’есн’yв м.ін. про бiMедного Лазара і богатого Сeл’евона. Коліс’цік співалі jеji в Вeлікі ПуMост, сід’aчы на лавочках, особліво мужчыны л’yбілі сiету п’есн’y. Цікаво што по Вeлікодн’y, на Прово- ды, у Мотолі всiMе робілі собiMе жарты, знімалі ворота, затыкалі коміны, бы у нас на Гоготу- ху. А на вeсну дівчата выходілі співаті пiMесні, стоjaчы над колодeц’oм. Можe шукалі там своjoго шчасц’a. Жытел’ка Мотол’а в намiтцi

1/2011 85 Гармонiст Мiколаj Котков’ец з Тышковiч То даст’ тобі Господ’ з высокого нeба, Да j нeсітe Лазора та j по лыген’ку, З высокого нeба шчо тобі трeба. Положытe во брамі по правоj руцe.

Оj, братe, братe, братe Лазорe, Оj, зослав Господ’ всіх грeшных з пeкла, Ест’ у мeнe псы л’yты, то твоjі браты. Да j jід’етe вeтe з стуком та j груком.

Оj, jaк жe л’yты гeтe вчувалы, Да j jід’етe вeтe з стуком та j груком, То j попід стіл’л’y крышкі збыралы. Да j возметe Сeлeвона за ребра круком.

То j попід стіл’л’y крышкі збыралы, Подымітe ж joго вeл’мі высоко, Даj Лазоровы смагу тыралы. Да j укін’тe на дно пeкла, в пeкло глыбоко.

Оj, jaк сталы Лазора чeрвы точыты, Jaк побачыв Сeлeвон Лазора в раjy, То j став Лазор Бога просыты. Оj, братe, братe, братe Лазорe.

Оj, Божe, Божe, Божe ласкавы Оj, братe, братe, братe Лазорe, Прыjмі моjе грышнe тіло до своjе хвалы. Оj, умочы мeзын палeц у сынe морe.

Оj, зэслав Господ’ всіх свjaтых з нeба, Оj, братe, братe, братe Сeлeвонe, Оj, ідітe вeтe даj по тыхен’ку. Оj, рад бы я тобі гeтe вчыныты.

Оj, ідітe вeтe даj по тыхен’ку, Оj, рад бы я тобі гeтe вчыныты, Да j возмітe Лазора та j по лыген’ку. Да j боjyс’a Господ’ Бога шчоб нe згнывыты.

86 1/2011 На дал’шуj дорозi з Мотол’a лiжала jejі руMодна вjoска аж грымiMела од сп’евув вjoска Опол’, в jaкуjy попалі мы вжe нe пeршы і зб’егаліс’a тут хлопці зо всiMех сeлув. А тeпeр раз. Ал’е оно тeпeр я почала розумiеті, што там тішына. Т’oтка Сц’епаніда роcказала говорат до мeнe Опол’aне. Нігдe буMол’ш на нам jaк в Бeздiжы коліс’цік на вeсну воділі Пол’ес’y л’yдe на двeры нe говорат двáры, „стрeлку” С’oj обрад посл’a поста давав на гeто – гáто, а на цeркву – цáрква, зна- дозвуMол дл’a всiех на забавы. Посл’a стрeлкі чыт мін’ajyт ...e на ..а. Нe моглі мы на жал’ можна было і співаті, і танц’oваті: „На пeршы одвiедаті сп’евакуов, jaкіх запісувалі в 2005 дeнь Вeлікодн’a, як скунчытс’a н’ешпор роковi: Пeтра i Над’y Пiлiповiчув. Удалос’a (вeчeрн’a – аўт.) в цeрквы, ход’aт’ молодыjе за тоjе послухаті св’aтых стіжкув од Марыі бы кружком і спываjyт: Шeвчук і jіе колежанкі, з jaкоjy разом ход’aт в п’евчы, „Крэст тяжолый”, „Жытейское Да лeты, лeты стрeлка море”, „Ой, Божэ з высокого неба”. По горам по долінам, Нe далеко од Опол’a до Тул’aтыч. На- Да нeсы, нeсы стрeлка, зва знакома з Пудл’aшша (у нас Тeл’aтычы), Да дывоц’коjy красу. а вjoска вeл’мі музыкал’на. Одe вжe вeртаjемс’a до пол’ескуMоj мовы, дe двeры то двeры, А дывоцкаja краса а цeрква то цeрква. Жывe там гармоніст – У міды потонаjе, віртуоз Васіліj Гол’aк, jaкi заграв нам танці: У воді вырынаjе, пол’ка, обeрок, лысы, подіспан, нарeчeн’ка, Тыхо jдэ, тыхо jдэ. вал’с. Аж ногі самые танц’oвалі. Тул’aтычы нe дал’еко од Бeзд’ежа, Да лeты, лeты стрeлка а стамтул’ родом Сц’епаніда Овс’aнік. Коліс’ По горам по долынам,

Провод’ат нас в Псышчевi

1/2011 87 На гулiцi в Гнiвчычах Да нeсы, нeсы стрeлка, што танц’oвалі в кружкові, чы выбіралі Да жыноцкуjy красу. в сeрeдіну одну діевчыну.

А жыноцкаja краса Розогралас’a joрданскаja вода , У віні потонаjе, Пузаjмала вс.е зел’oныjе луга. У воді вырынаjе, Тыхо jдe, тыхо jдe. Оно оставс’a одін мал’ен’кіj лужок, Збыраjтeс’a всі молоjчыкі в кружок. Проводы в традыцыjі былі пороjy, колі жывыjе одправл’aлі своіх продкув назад. Да j будeмо одну думку думаты, В Тул’aтычах jaк раз тугды выган’aлі Да j будeмо одну діевку л’yбыты. тожe зіму: „Бувало ходылы прогон’aты зыму. Одын думав, да j думаты пырыстав, Напeчут jіешн’y і тымі шкорлупамі выход’aт Л’yбыв діевку, л’yбыв красну да j нe вз’aв. проган’aты зыму і кажут - А кыш зыма до кучeра, бо ты вжe нам докучыла. Іды зыма до Дeс’ ты дівко, дeс’ ты у бат’ка нe росла, Кіева, коб ты вжe нас покінула- тогды кінут Шчо j нe знаjеш ны jaкого молоjца. шкорлупамі і кажут - Іды зыма до Кракова, ты знов прыjдeш однакова”. Оно знаjеш прокл’aтуjy пjaныц’y, Тугды таксамо співалі пiMесн’y А в пjaныці нe брата ны сeстры. „Розогралас’a joрданскаja вода”, ал’е вжe і наjстарыMеjшы нe пaмjaтаjyт jaкіjе корогоды Дeс’ ты діевко, дeс’ в лісы нe була, пры jyMoj воділі. Можeмо оно додумватіс’a Шчо ны знаjеш ны jaкого дeрeва.

88 1/2011 Спiвачкi з Крытышына Оно знаjеш прокл’aтуjy осыну, Прошчаj д’евчонка бо вжe ja jду, На осыны ны цвіточка, ны jaдра. Благословыла мат’ на воjну.

На осыны ны цвіточка, ны jaдра, Благословыла мат’ на воjну, Такі ж вона, прокл’aтаja осына. Сам добрe знаjy што нe прыjду.

M Eкспeдыцыjны сл’ед довjyMoв нас і до Л’етiела кул’a чeрeз гору, вjoскі Снітово. Тут в кабінeті дырeктора То j поврeділа груд’ бiMелоjy. Дому кул’туры споткалі мы просто дуeт-шeдeвр: Над’а Головчук i Владiмiр То j поврeділа груд’ бiMелоjy, Гол’ак’евiч. Такого спiеву нe довeлос’a Да j полілас’aя кров рeчкоjy. нам шчe споткаті на нашых пол’ескіх стeжках. Сп’eвакі выконувалі пiMесні так, Да j полілас’a кров рeчкоjy, што мурашкі ходілі по тiMелі. Іх спев про- Оj, аж до самого Дунаjy. сто заворожыв простору. Почалос’a од старыннуj пiесні „Прошчаj Росіja, прошчаj А на Дунаjy ціха вода, M M M Кавказ”, потуом почулі мы пiесні лiетні, Там жe плакала маты моja. вeсiMел’ны і бал’aды.

Прошчаj Росіja прошчaj Кавказ, Там жe плакала маты моja, Прошчаj д’евчонка посл’едн’oj раз. Дe ж мого сына з воjска нeма.

1/2011 89 Л’ето Выручаjтe сына із ныволы Грыху вам нe будe. Нe так ныва довгы гоны, Шчe j шырокы загоны, Оj, вы прыjoмшчыкі Оj, проjду ja дорогоjy Ныдобрыjе л’yдe Пус’ц’y голос дубровоjy, Jaк станeмо усiMех выручаты Ныхаj маты голос чуjе, Хто служыты будe. Вeчeрон’ку готуjе, Вжe j мны вeчeра нe мыла. Кунчыліс’a вeчуркі, колі цiMелы вjoскі выходілі і спiвалі на лавочках. Ал’е Рекруцкаjа пiMесні жывут шчe в л’yд’aх. Eнeргіja, могутнос’ц’ спiMеву Пол’ешукув, jaкіх Прыл’етiела рабаja зозула споткалі мы особліво на с’yMoj eкспeдыцjі, То j стала коваты показуjе вeліку радосц’ спiMеву, ал’е такса- Оj, то нe зозул’a, То рыднаja маты мо вeліку натурал’ну потрeбу, котора ча- Вона прышла, прышла до прыjoму сто нe пудходіт под стандарды сучаснуj, Сына выручаты. глобал’нуj цывілізацыjі.

Оj, вы прыjомшчыкі Вы добрыjі л’yде Анна Фioнiк фото Томаша Сулiмы

FESTIWAL Z FOLKLOREM JANOWSKIEGO POLESIA Na tegorocznym Podlasko-Poleskim mającej wiele analogii z językiem serbskim Festiwalu „Tam po majowuj rosi”, którego (w następnym numerze opublikujemy intere- wiosenna część odbędzie się w dniach 2-5 sujący materiał językoznawcy prof. F. Klim- czerwca 2011 r. głównym bohaterem będzie czuka). Folklor śpiewaczy okolic Janowa tradycyjny folklor okolic Janowa poleskiego, można natomiast wyraźnie podzielić na dwie miasta położonego w samym sercu biało- strefy – północną, z centrum w Motolu oraz ruskiego Polesia. Zagoszczą u nas śpiewcy południową, której umowną granicą jest Ka- i muzykanci z Motola, Tyszkowicz, Opola, nał Dniepr-Bug. W odróżnieniu od północy, Tulatycz, Snitowa, Mochro i Zaladynia. te tereny są rzadko zaludnione. Pieśni śpiewa- W sierpniu ubiegłego roku, rejon ten ne w Zaladyniu czy Mochro, pod względem odwiedziliśmy w ramach kolejnej poleskiej treściowym, a szczególnie melodycznym, ekspedycji, o której wyżej pisze Ania Fionik. różnią się od tych ze strefy północnej. Przekonaliśmy się na miejscu, jak niezwykłą Wszystkich, którzy chcą poznać kulturę kulturę i język zachowały te tereny. Pod wzglę- tego unikalnego rejonu Polesia i spotkać się dem językowym szczególną uwagę zwraca z tamtejszymi ludźmi zapraszamy 2-5 czerw- grupa kilku wsi, z centrum w Opolu, gdzie ca na festiwal do Studziwód i innych miejsco- ludzie rozmawiają w tzw. gwarze torokańskiej, wości Podlasia.

90 1/2011 DBIAŻYNU W ARCHIWUM INSTYTUTU SZTUKI PAN

W archiwum Instytutu Sztuki Polskiej szeniu i zniszczeniu podczas ostatniej wojny. Akademii Nauk znajdują się nagrania ze wsi W latach 1950-54 Ministerstwo Kultury Dubiażyn, zarejestrowane 17 lutego 1977 r. i Sztuki sfi nansowało Akcję Zbierania Folkloru (sygnatury: T3456 Pos: 01-25; T3457 Pos: Muzycznego. Wówczas udało się zgromadzić 02-09). Dokonano tu w sumie trzydziestu 2 tys. taśm magnetofonowych. Po zakończeniu czterech zapisów. Wśród nagrań znajdziemy akcji organizowano studenckie obozy folklo- najpopularniejsze utwory obrzędowe z okresu rystyczne, w ramach których dokonywano wiosny, żniw, a także pieśni towarzyszące pod- nagrań zwłaszcza tam, gdzie nie dotarły wcze- czas wesel i chrzcin. Utwory wykonuje Alek- śniej ekipy terenowe Akcji. Kolekcja przez lata sandra, Anna i Maria Romaniuk (solo oraz była wzbogacana nagraniami pracowników w duetach). Zainteresować powinny rów- Instytutu Sztuki, m.in. Jana Sadownika, Anny nież nagrania „Duboczków” (sześć), jednego Szałaśnej, Piotra Dahliga. To właśnie wśród z ostatnich męskich chórów białoruskich. tych nagrań znajdują się zapisy z Dubiażyna. Podczas ekspedycji z 1977 roku udało się zapi- Kolekcja archiwalnych zapisów fono- sać wykonawców m.in. z Pilik, Grabowca (gm. grafi cznych muzyki tradycyjnej z Polski sięga Bielsk Podlaski), Szczytów-Dzięciołowa (ma- lat 20. XX w. Są to pieśni, utwory instrumen- rzec 1977), Dubicz Cerkiewnych. Wyjątkiem talne, teksty mówione, wywiady, widowiska są nagrania z Dubin (gm. Hajnówka), których obrzędowe. Do wybuchu I wojny światowej dokonano we wrześniu 1956 roku. zgromadzono 4 tys. fonogramów. Działające w latach 30. Centralne Archiwum Fonogra- Archiwum od niedawna jest dostępne on- fi czne stanowiło bezcenną kolekcję ponad line pod adresem http://europeanaconnect.eu/ 24 tysięcy nagrań. Niestety uległy one rozpro- Tomasz Sulima

l.p. wykonawca os. towarzyszące tytuł utworu 01. Romaniuk Aleksandra Oj czyj to horod 02. (ur. Rajki, gm. Stelecia zieleczko poza ikonu iduczy Dubiażyn) 03. Spomahaj bateńko spomahaj 04. Ty bieroza ty kudriawaja 05 Potierała jaj koleczko 06. Mamulu moja bolit hołowa 07. Potierała jaj koleczko 08. Spomahaj Marusiu do slubu wiediuczy 09. Ja umom chodiła 10. Nowa radost stała 11. Romaniuk Anna Prosiła Maniula swojej mationki (ur. Dubiażyn, gm. Bielsk Podlaski)

1/2011 91 l.p. wykonawca os. towarzyszące tytuł utworu 12. Romaniuk Anna Romaniuk Maria Wyszła Maniula pód nowy woroty 13. (ur. Dubiażyn, gm. (ur. Dubiażyn, gm. Spomahaj bateńku rodnieńki spomahaj 14. Bielsk Podlaski) Bielsk Podlaski) Stelecia zieleczko poza ikonoj iduczy 15. Oj siadajże siadajże 16. Marszałok bałamutliwy 17. Dobry weczor wam, wam 18. Na poroh wstupajem 19. Oj mamuleńko wisznia 20. Pyłom klonom dorożeńka prypała 21. Oj kum do kumy zalicajetsia 22. Oj pryszow kum do kumy 23. Oj kume oj kume 24. Oj czyj to horod 25. Romaniuk Mikołaj Supruniuk Sergiej Stojała beroza wysoka tonka (ur. Dubiażyn, gm. Romaniuk Aleksander (śpiewa zespół "Duboczki") 26. Bielsk Podlaski) Romaniuk Mikołaj Po sadu chodiła Tomczuk Jan (śpiewa zespół "Duboczki") 27. Ignaciuk Piotr Oreszko, oreszko serdeńko Tomaszuk Jan (śpiewa zespół "Duboczki") 28. (ur. Dubiażyn, gm. I siudy hora (śpiewa zespół "Duboczki") 29. Oj, ne swiety misiaczeńku Bielsk Podlaski) (śpiewa zespół "Duboczki") 30. Sam ne znaju, ne wiedaju (śpiewa zespół "Duboczki") 31. Romaniuk Maria Romaniuk Maria W sobote zaczynajo piec (wywiad) (ur. Dubiażyn, gm. (ur. Dubiażyn, gm. Bielsk Podlaski) Bielsk Podlaski)

32. Romaniuk Maria Przyjmuje dziekuje za ten wia- (ur. Dubiażyn, gm. nek rutwiany (recytacja) Bielsk Podlaski)

33. Romaniuk Maria Romaniuk Maria I przy tym wianku kapella gra (wywiad) (ur. Dubiażyn, gm. (ur. Dubiażyn, gm. Bielsk Podlaski) Bielsk Podlaski)

92 1/2011 PERWSZAI INFORMACJA O DUDACH NA PODLASIU

Dokumenty zapisane do ksiąg grodzkich wiodły dudy, z nazwy w łacińskojęzycznym dają nam czasem zupełnie nieoczekiwane in- dokumencie wymienione. Tak więc, zupeł- formacje o kulturze muzycznej mieszkańców nie nieświadomie ks. Witkowski pozostawił naszych ziem. Taki dokument dotyczy Miel- współczesnym etnomuzykologom bardzo nika nad Bugiem i odnosi się do początku ważny przyczynek do badań nad muzyczną XVII w. Lata swej świetności, kiedy w miej- historią naszych terenów. scowym zamku zapadały ważne decyzje pań- A jeśli chodzi o dalsze zmagania prawo- stwowe, Mielnik miał już za sobą. Ale nadal to- sławnych mieszkańców Mielnika o swą wiarę, czyło się tu aktywne życie społeczne, związane jeszcze w 1644 r. duchowni cerkwi Woskresień- m.in. z funkcjonującymi tu parafi ami. Było skiej i Preczystieńskiej pozostawali w „wierze ich wówczas trzy; dwie cerkwie prawosław- greckiej”. Dopiero w następnych latach ulegli ne: Narodzenia Bogarodzicy (Preczystieńska) naciskom unijnym. i Zmartwychwstania Pańskiego (Woskresień- Poniższy dokument został po raz pierw- ska) oraz rzymskokatolicki kościół św. Mikołaja. szy opublikowany w łacińskim oryginale W mieście przeważali prawosławni Rusini, cze- w zbiorze „Akta Wilenskoj Archieografi cze- go potwierdzeniem była Rada Miejska, przez skoj Kommisii”, t. 33, s. 185-186. nich zdominowana. W 1600 r. mielnicki pleban ks. Jan Wit- Z łaciny przełożył i wstępem kowski, zażądał od prawosławnych oddawania opatrzył Tomasz Sulima dziesięciny. Burmistrz Łukasz Markowicz, w imieniu Rady Miejskiej i prawosławnych mieszczan odmówił. Twierdził, że od dawnych 1 czerwca 1610 r. mielnicki ksiądz Jan czasów wnoszą dziesięcinę z 73 włók na rzecz Witkowski składa skargę na prawosławną swych dwóch cerkwi. Konfl ikt z plebanem, ludność m. Mielnika, organizującą ludową na tle majątkowym i konfesyjnym trwał przez zabawę z okazji święta Św. Trójcy kilkanaście lat. Prawosławne duchowieństwo i mieszczaństwo Mielnika nie poczuwało się Sporządzono w zamku królewskim miasta tymczasem do jurysdykcji, zarówno księdza Mielnika trzeciego dnia tygodnia po świę-cie Witkowskiego, jak też unickiego metropoli- Pańskim Świętej i Niepodzielnej Trójcy ostat- ty Hipacego Pocieja. Gdy z jego inicjatywy niego roku Pańskiego tysiąc sześćset dziesią- proboszcz mielnickiej Preczystieńskiej cerkwi tego. o. Konstanty był w Brześciu zatrzymany i Witkowski, pleban mielnicki składa pi- uwięziony, mieszczanie wnieśli skargę do Ksiąg semne oświadczenie, którym urzędowo wnosi Grodzkich. Ksiądz Jan Witkowski oskarżał skargę. ich z kolei o różne występki przeciwko prawu Do urzędu aktów przyjmowanych przez i moralności. Apogeum miało miejsce w 1610 starostę królewskiego miasta Mielnika osoba r., gdy ruska ludność Mielnika, według daw- dobrego pochodzenia, czcigodny Jan Witkow- nych zwyczajów, urządziła zabawę ludową w ski, przed tym samym urzędem obecny uro- dniu Św. Trójcy (ludowa nazwa: Kleczanie), czyście i w największym bólu zeznał i skarżył używając przy tym wielu instrumentów. Całe zwracając się do szlachetnie urodzonego Jana to zajście zostało opisane ze słów plebana Sczerbica, adwokata, urzędnika sądowego i ław- w Księgach Grodzkich. Dzięki temu doku- nika, a następnie całej społeczności miasta, mentowi wiemy, że na ówczesnych ziemiach przed świętym majestatem królewskiego Miel- nadbużańskich, a tym samym na całym Pod- nika, jak również urzędników tego miasta, laszu, gra na różnego rodzaju tradycyjnych więcej niż jeden raz oskarżałem i wzywałem instrumentach była rozpowszechniona. Prym protestując z ambony otwarcie i publicznie

1/2011 93 Białoruscy dudziarze na festiwalu «Tam po majowoj rosi» w 2009 r.; od lewej: Wasil Hryń, Aleksander Łoś, Aleh Łukiancew tak, by zostały opisane poniżej przestępstwa witali w drżeniu śmierci Baala w przemocy, przez Rusinów w ramach święta co zostało przynosząc największą hańbę chrześcijaństwa, już powiedziane Kleczanie i aby powstrzymać wbrew prawu boskiemu i ludzkiemu, w tym się w ogóle i zakazać, wyżej wymieniony ad- wielkim skandalu w kościele, jest to świadec- wokata, urzędnika sądowego i ławnika, z wy- two mielnickiego proboszcza, a także [wyraz] żej wymienionych przestępstw Rusinów i aby sprzeciwu wobec dekretu świętego majestatu powstrzymać ich obrzydliwości, ale we wszyst- króla. Weryﬁ kując protest, skontaktowałem się kich prawach i wszystkich rzeczach na równi, ze szlachetnie urodzonym Matiasem Sikor- a ze strony gorliwych zwolenników sami na to skim, który został autorytatywnie zaprzysię- pozwalają. To oni, Rusini bardziej męskiej niż żony, [sprawa] dostatecznie znana jest dzisiaj żeńskiej płci, w niedzielę, w święto Najświęt- też szlachcicom Albertowi Raciborowskiemu szej i Niepodzielnej Trójcy, dnia poprzedniego i Łukaszowi Ostrowskiemu, którzy osobiście jak i w sam dzień od rana do wieczora, w kole, z własnej woli na piśmie potwierdzają wła- na ulicach, wsiach, równinach, polach, lasach dzom miasta Mielnika o nieszczęsnej przemo- wokół probostwa zamieszkałych, jak i w sa- cy publicznej wiernych, zostały uroczystym mym kościele w mieście Mielniku, w okręgu wyznaniem proboszcza z Mielnika wymienio- wzniesione z rogami oraz z dudami, bębnami ne, który widział i daje należyte świadectwo oraz wieloma innymi wiejskimi instrumen- co ujrzał podczas wymienionych dni, a także tami, przygotowanymi do przejścia niczym różnych skandalicznych [zachowań] Rusinów różnego kształtu szarańcza, która szła w górę obojga płci nie znosić, świadczy że ci sami lu- w tańcu, krzycząc i aklamując Baal, Baal, bę- dzie pijani Rusini w pobliżu kościoła w tańcu, dąc doskonale pijanymi, bez przerwy po kil- krzycząc i w zgiełku są porywani. Z jego wła- ka razy, a w dzień tłum udał się do kościoła, snych rzeczywistych [obserwacji] o wspomnia- gdzie był tumult, krzyk, skandaliczne prze- nym powyżej do dostojników w tym właśnie stępstwo profanacji, co jest niegodne, gdy ich celu zaświadcza. posłuchać, pewnym jest że są pijani, jakby

94 1/2011 ZATOPISU L MUZEUM MAŁEJ OJCZYZNY W STUDZIWODACH

Winni jesteśmy naszym czytelnikom latopisywanie. W ciągu ostatniego roku wiele się bowiem z naszym udziałem wydarzyło. Rozpoczęliśmy od międzynarodowego kolędowania w Czyżach (3-4 luty 2010 r.), włą- czając się we współorganizację „Laboratorium tradycji”. Inicjatorem pomysłu było Stowarzy- szenie Schola Teatru Węgajty. My, wspólnie z parafi ą prawosławną w Czyżach i tutejszym Gminnym Ośrodkiem Kultury wzięliśmy na siebie organizację wielkiego fi nału „Labora- torium”. W spotkaniu uczestniczyła blisko stuosobowa grupa kolędników z Polski, Bia- łorusi, Rumunii, Węgier i Szwajcarii. Wielo- kulturowe kolędowanie w Czyżach zrobiło na mieszkańcach wielkie wrażenie (na niektórych nawet zbyt wielkie). Szczególnie niesamowicie prezentowali się szwajcarscy Chlausenowie w maskach i z 16-kilogramowymi dzwonami. Piękna była wieczernia w cerkwi Uśpieńskiej, na której, na przemian, śpiewał miejscowy chór, śpiewacy z seminarium Jassy w Rumunii i chór Scholi z chorałem gregoriańskim. W miesiącu marcu zainaugurowaliśmy realizację programu edukacyjnego „Szlakiem dziedzictwa społeczności żydowskiej Bielska Podlaskiego”. W salach Muzeum w Ratuszu, zawsze otwartego na współpracę, odbył się Na plenerze; Wołodia Czykwin tworzy rzeźbę Iwana cykl wykładów dla młodzieży i dorosłych. Siehieniewicza; foto Jerzego Dembowskiego Trzech prelegentów: Wojciech Konończuk, obejrzeć prace (w sumie 33, w tym Marusia), Tomasz Wiśniewski i Hienadź Siemienczuk ale posłuchać jego opowieści i obejrzeć fi lm mówiło o dziejach bielskich Żydów, architek- „Gospodarz”. Wielką pomoc w organizacji turze i cmentarzach, życiu codziennym oraz wystawy udzieliło Brzeskie Centrum Społecz- źródłach do ich historii. Był to bardzo dobry no Kulturalne, a szczególnie Larysa Bycko, wstęp do warsztatów plastycznych, które od- którą Mikołaj Tarasiuk nazywa córką. były się w kwietniu w domu mieszczańskim. Przedłużeniem tematu rzeźbiarskiego był Dwie prace naszych warsztatowiczów – Do- plener. Przez cały tydzień, od 10 do 15 maja miniki Tworkowskiej oraz Adrianny Dębow- trzej twórcy z kamienieckiego klubu „Skarb”: skiej i Jacka Margola zostały zakwalifi kowane Anatol Turkow, Uładzimir Czykwin i Wiacze- na wystawę „Żyjemy razem” (można ją będzie sław Dorot’ko obrabiali dwie grube topole, ujrzeć w Bielsku w maju b.r.) przywiezione z terenu dawnej wsi Stawiszcze A od maja 2010 r. w naszym muzeum k. Czeremchy. Długo powstawała koncep- można oglądać wystawę rzeźb Mikołaja Ta- cja prac, ale efekt końcowy był zachwycający. rasiuka, rolnika, artysty i myśliciela z okolic W bramie Muzeum stoją dziś dwie postacie: Iwa- Puszczy Szereszewskiej. Wernisaż z jego na Siehieniewicza (ok. 1480 – ok. 1550), założy- udziałem, który odbył się 2 maja zgromadził ciela Studziwód i majstra od wyrobu walanek, liczną publiczność. Ludzie przyszli nie tylko z czym Studziwody były niegdyś kojarzone.

1/2011 95 Uroczystość odsłonięcia tablicy na ul. Kazimierzowskiej; foto A. Remiesz Przy dźwiękach dłuta rzeźbiarskiego Warszaty rękodzieła płynnie przeszły 13 maja rozpoczął się VII Festiwal Podlasko- w warsztaty śpiewu, które w kłuni prowadziła Poleski „Tam po majowuj rosi”. Przybyli do Iryna Maziuk. Uczestniczyły w nich wszyst- nas Poleszucy od Berezy Kartuskiej: z Peresu- kie żemerwiata. W przerwach między pracą dowicz, Sporowa i Chrysy, w tym wiele dzieci. i działaniami ekspedycyjnymi podsłuchiwali je Dotarli Rosjanie z grupy „Bylina” z Wisaginas studenci etnologii z Krakowa, którzy pod kie- na Litwie. Odbył się korowód przez Krywiaty- runkiem dr Hienadzia Siemienczuka przeby- cze, More, Zbucz i Czyże, koncert z prezentacją wali w tym czasie w Studziwodach na praktyce płyty „Ohulki dla Hanulki”, prezentacja płyty naukowej. zbuczańskiej z udziałem Piotra Juszkiewicza. Oleń już po raz szósty chodził po studzi- Na pedałowej harmonii grał Adolf Żukowski wodzkim borze (Buor to część lasu Hromad- z Łubina (zm. we wrześniu 2010 r.). Do tańca niego), tym razem w dniach 30 lipca – 2 sierp- przygrywała też kapela Ryszarda Leończuka. nia. Z sierpami żąć owies na Nowych Porubach Było tradycyjne podlasko-poleskie wesele, przyjechali żniwiarze z Białkowa (woj. lubuskie), a także koncert w Szczytach. Moszczony Królewskiej i Wilanowa k. Mielnika, Na kolejne, szóste już warsztaty ręko- Sporowa na Polesiu i Rygi („Ilińska Piatnica”). dzielnicze „Wakacje z tradycją”, które odbyły Drugi już raz żniwowaliśmy w Pawłowiczach się w naszym muzeum drugiej połowie lip- gm. Mielnik, po raz pierwszy w Teremiskach, ca, zapisała się rekordowa grupa dzieci – 48. jak również w Rajkach – Rejpiczach, gdzie Pracy dla instruktorów co niemiara. A byli to na Lijasza przeszedł żniwny korowód. mistrzowie swego dzieła: Zoja Majstrowicz od Od razu po żniwnej części festiwalu uda- słomy, Maria Krasowska od haftowania, Nina liśmy się na poleską ekspedycję w rejon miasta Michajłowa od wycinanki, Wasil Łohwin od Janowa. O wyjeździe, który stał się począt- ceramiki i garncarstwa, Ania Olesiuk i Pauli- kiem organizacji kolejnego festiwalu „Tam po na Glinka od tkactwa. Tradycyjnie zrobiliśmy majowuj rosi” pisze w innym materiale Ania wspólne zażynki na Pilićkuj. Przechowany Fionik. do Ruzdwa snop miał duże wzięcie – chyba We wrześniu ukazał się długo wycze- z dziesięć zamówionych hościów (kolady) kiwany, jedyny w 2010 r., numer „Bielskiego z niego powstało. Hostincia”, w całości poświęcony historii

96 1/2011 bielskich Żydów od XV w. do czasów współ- mi Nadzieją i Niną otwieraliśmy w Muzeum czesnych. W tym też czasie rozpoczęliśmy Sztuki w Brześciu wystawę prac malarskich dwumiesięczne zmagania za ustawienie tablicy naszego podlaskiego artysty. Gospodarze na- pamiątkowo-informacyjnej, poświęconej spo- zwali wystawę „Od serca do serca”, gdyż obok łeczności żydowskiej. Starania zostały uwiecz- A. Krawczuka można było obejrzeć prace jego nione sukcesem. 26 listopada przy ul. Kazimie- nauczyciela Mikołaja Czurabo, jednego z naj- rzowskiej, na miejscu bożnicy „Bramy Syjonu” wybitniejszych malarzy białoruskich. odbyła się uroczystość odsłonięcia tablicy. Jesienią pracowaliśmy nad nowymi wy- Licznie przybyli bielszczanie, w tym młodzież. dawnictwami. Wymęczyliśmy kilka sesji na- Byli przedstawiciele samorządowych władz graniowych, opracowaliśmy graﬁ cznie okład- wojewódzkich, powiatowych i miejskich. Spe- kę i tak powstał dwupłytowy album „Pieśni cjalnie z Warszawy przyjechała Ewa Ochman i muzyka Pudlasza i Polesia”, na którym swoje wraz z matką, mężem i synami, wywodząca się i innych pieśni i muzykę instrumentalną pre- z bielskiej rodziny Chrabołowskich. Po uroczy- zentuje „Żemerwa” ze Studziwód oraz trio stości, w salach Ratusza, odbyła się prezentacja sióstr Łukianowicz ze wsi Leśniki. W tym sa- najnowszego numeru B.H., a potem spacer po mym czasie ukazała się książka Czesława An- mieście z rodziną Chrabołowskich. Mogli oni drzeja Chojnackiego „Nazwy pokrewieństwa ujrzeć miejsca, gdzie stały domy ich dziadów i powinowactwa rodzinnego w gwarach okolic oraz odwiedzić groby przodków na kirkucie. Bielska Podlaskiego”. W październiku nasze Stowarzyszenie Z uwagi na zbieżną tematykę, postanowi- działało... na emigracji w Ziemi Brzeskiej. liśmy, że prezentację dwóch wydawnictw zrobi- 6 października w Wojskiej k. Kamieńca odzna- my wspólnie. I tak, 28 stycznia 2011 r. w liceum czyliśmy 200. rocznicę urodzin pisarza, myśli- białoruskiego w Bielsku Podlaskim, spotkali się ciela i duchownego o. Placyda Jankowskiego. autor książki i jego rodzina, siostry Wala, Ała 9 października uczestniczyliśmy w prezen- i Swietłana z rodu Łukianowicz, nasi przyja- tacji, wydanego przez nasze Stowarzyszenie, ciele z „Orlicy” z Nowickowicz, „Żemerwa”, poetycko-dokumentalnego albumu „Polesie” „Ohońki” i wiele osób z Bielska, Białegosto- Franciszka Lachockiego. Uroczystość odbyła ku, Olsztyna, Elbląga i Brześcia. Opowiadania się w gościnnych salach Muzeum-Rezydencji o pięknych nazwach rodzinnych przeszły w Prużanach. 15 października, wraz z Ana- w śpiewy, a potem tańce pod akompaniament tolem Krawczukiem, jego żoną Olgą i córka- studziwodzko-poznańsko-kamienieckiej kapeli.

Na wernisażu wystawy w Brześciu; od lewej: Swietłana Hulajewa z Muzeum Sztuk, Anatol i Olga Krawczukowie

1/2011 97 *** greko-katolickiego. Wujek Eliasz, znałem go, Pragnę pogratulować odsłonięcia tablicy, był przed wojną urzędnikiem, bądź naczelni- upamiętniającej Żydów z Bielska Podlaskiego. kiem, Urzędu Skarbowego w Bielsku Podlaskim. To znaczące zdarzenie dla miasta, i regionu. Po wojnie oboje z ciocią Hanią zamieszkali Moja nieżyjąca Mama, w roku bodaj 1935, w Białymstoku. zdała maturę w gimnazjum w Bielsku. Opo- W Bielsku Podlaskim Mama ukończyła wiadała o swoich przyjaciółkach i przyjacio- szkołę podstawową oraz zdała maturę w gim- łach Żydach ze szkoły. O życiu codziennym nazjum. Następnie (wydarzenie życia!: rodzina w Bielsku. Orzechowskich podejmuje decyzję, młyn nieźle Wielokrotnie w ostatnich dziesięcioleciach prosperuje, aby posłać najmłodszą córkę, moją odwiedzałem Bielsk - nie natrafi łem na żaden Mamę, na studia!). Mama kończy cztery lata widoczny ślad po mieszkańcach Żydach. farmacji na Uniwersytecie Stefana Batorego (Natrafi łem na jeden przykry: w kruchcie w Wilnie - do wojny, Następnie Wilno zajmują kościoła została umieszczona tablica pamiątko- Sowieci, a później Niemcy. Ostatni, piaty rok wa, upamiętniająca wychowanków gimnazjum, farmacji Mama kończy na Uniwersytecie Jagiel- którzy zginęli podczas II wojny światowej. Po- lońskim w Krakowie. Wojnę spędza w Hajnów- lacy-katolicy wymienieni z nazwiska. U spodu ce i w Białymstoku. Przez całe życie pracuje podano, że zginęli także Żydzi, wychowanko- jako kierowniczka apteki nr 6 w Białymsto- wie gimnazjum; ci zostali wymienieni w postaci ku, ul. Malmeda). Umiera w lipcu 2009 roku liczby: „oraz 36 osób narodowości żydowskiej” w wieku 92 lat. Na krótko przed śmiercią Mamy (o ile dobrze zapamiętałem). spisałem na kilkunastu stronach Jej wspo- Czyli kryterium etniczne w odniesieniu do mnienia życia. Są to na ogół sytuacje rodzinne historii (i współczesności!) ma się w Bielsku w Hajnówce, oddające nieco klimat tamtej miej- (i nie tylko) nadal dobrze. Wychowankowie scowości w tamtych czasach. Akurat o Bielsku Żydzi nie zasłużyli na wymienienie z nazwiska. za dużo w nich nie ma. Zostali sprowadzeni do liczby, zdepersonalizo- Mój ojciec, pochodził z Łomży, gdzie jego wani. (to jest skandaliczne, przywołujące nume- ojciec przewędrował spod Sejn. W Łomży pro- ry w obozach koncentracyjnych). wadził świetnie prosperujący sklep tekstylny Tym bardziej Państwa starania zasługują i zakład krawiecki, aż do... bankructwa, co spo- na uznanie. wodowało fi nansową i życiową klęskę rodziny. Moja Mama, Regina, wywodzi się z rodu Tak, że jestem także wnukiem krawca! Orzechowskich z Hajnówki. Jej ojciec, a mój Serdeczną przyjaciółką Mamy ze studiów dziadek Władysław odznaczył się tym, że jest p. Janina Woińska z Brańska (zapewne sły- (chyba) na początku lat trzydziestych zbudo- szał Pan o niej). Odznaczona medalem Spra- wał pierwszy w Hajnówce młyn mechaniczny wiedliwy wśród Narodów Świata. Doskonale (wcześnie wybudował na swojej posesji młyn/ pamiętam ją z dzieciństwa (lata sześćdziesiąte), wiatrak). Tak, że od strony Mamy jestem wnu- w ostatnich latach sporadycznie telefonuję do kiem młynarza. Orzechowscy, jak wieść rodzin- niej, ostatnio przed rokiem. Mam nadzieję, na niesie - niepoparta sprawdzonymi faktami że ma się dobrze (...) - trafi li do Białowieży, jako nadzorcy carskich Moim przyjacielem, pochodzącym z Biel- terenów łowieckich. ska Podlaskiego jest Jerzy Plutowicz - poeta Dziadek mój Władysław, syn Benedykta, i i erudyta. jego żona Maria (z d. Łapińska, ze wsi Nowe Pozwoliłem sobie poczytać w internecie Berezowo) wzięli ślub w cerkwi greko-katolic- o Muzeum w Studziwodach i o Stowarzyszeniu. kiej w Dubinach. Pierwsze dzieci z ich związku Imponujące! (była szóstka) były w tej cerkwi chrzczone. Ko- Krzysztof Gedroyć lejne już w kościele w Hajnówce po r. 1918. Listopad 2010 Około roku 1926 Mama, w wieku 8 lat, zna- lazła się w Bielsku Podlaskim u swojej starszej siostry Hanny Bobeczko, zamężnej za Eliaszem Bobeczko, pochodzącym z Ukrainy, wyznania

98 1/2011 *** oraz na fotografi e obrazów art. mal. Pana An- W wydanej pracy ś.p. Franciszka La- dreja Pawuka, jak również i na rodzinne zdję- chockiego pt. „Polesie” dowiedziałem się, że cia Państwa Lachockich. Widzę tam też bliskie to właśnie dzięki Pańskiej Osobie to wydanie mojemu sercu i duszy Osoby. nabrało realnych kształtów. To co Pan czyni Książka została wydrukowana na papierze swoją działalnością jest ze wszech miar godne wysokiej jakości. Barwa jego miła dla oka ludz- wszelkiej i powszechnej uwagi. Chwała Panu za kiego oraz przyjemna w dotyku. Krój czcionki taką postawę! (rzeźba) o ładnej konfi guracji, duża i wyraźna. Kreśląc niniejsze pismo pragnę podzięko- Wielkość literek ułatwia czytanie nawet tym, wać z głębi duszy oraz z całego serca za ten którzy cierpią na osłabiony wzrok. wspaniały i cudowny „hostynec”, który jest Na karty tej pozycji przelano dorobek wydaniem pomnikowym dla Rodziny Państwa całej rodziny Państwa Lachockich. Walorem Lachockich, którzy zawsze wiernie służyli Bogu tegoż wydania jest to, że jest ono uniwersalne, i naszej Ojczyźnie. a czyni to dwujęzyczność. Pański trud jest też głębokim ukłonem Książka „Polesie” dokumentuje zdjęciami w stronę dwujęzycznego Polesia oraz w stronę i treścią Służbę Bożą Matuszki Julii i Ojca Mitrata biednego i rozdartego Ludu Poleskiego. Eugeniusza Lachockiego, jak również dokumen- W „Polesiu”, jako książkowym wydaniu tuje codzienne życie biednego ludu Polesia. dopatruję się też akcentów etnografi cznych. Na stronicach wspomnianej pracy czas W moim odbiorze i odczuciu praca ta dokumen- zatrzymał się w miejscu wraz z czarem Polesia, tuje piękno krajobrazu poleskiego, budownic- który żyje na kartach. two starosłowiańskie, jak również jest ukłonem Czytam książkę „Polesie” będąc wewnętrz- w stronę języka Poleszuków, który niegdyś po- nie głęboko wzruszonym i towarzyszą mi łzy gardliwie nazywano „gwarą poleską”. Niesłusz- utraconej „Małej Ojczyzny” nie! Język Polesia to nic innego jak zachowana Z woli opatrzności Bożej Papa mój Kon- mowa naszych odległych przodków słowiań- stantyn Teofi lowicz Koperkiewicz (1882-1954) skich. W moich uszach ten język jest odległymi w latach 1903-1907 służył w „Twierdzy Sewasto- echami zamierzchłej Słowiańszczyzny. pol” jako artylerzysta. Po wojsku służył na Rosyj- W okresie międzywojennym (XX wiek) skich Kolejach: w Żmirynce, Kijowie, Moskwie były na Polesiu dwie mowy: i Archangielsku. Tych stacji i stacyjek było wię- 1. Mowa (język) serca przekazana w ge- cej. Wymieniam te większe znane. W Moskwie nach i wyssana z mlekiem z piersi Mamci. zastała go rewolucja. Był świadkiem dantejskich 2. Mowa (język) pracy, to jest mowa uży- scen. Parowóz pracował jako gilotyna. „Wrogów wana w szkole, na ulicy, w urzędzie, w miejscu ludu” szyjami układano na główce szyny i koła pracy państwowej (kolej, poczta, wojsko itp.) parowozu spełniały ostrze gilotyny. Spotykałem się również z określeniem ta- W Archangielsku Papę z rodziną zastała de- kim: język „puszczański” tronizacja cara Mikołaja II. Ludzie nie wiedzie- Praca Pana Franciszka Lachockiego pt. li, gdzie szukać Ojczyzny. Papa wybrał Polskę. „Polesie” posiada cudowną szatę grafi czną. Przyjechaliśmy na Polesie Wołyńskie i Papa roz- Obwoluta barwna ukazuje w całej krasie piękny począł służbę na „Polskich Kolejach Państwo- krajobraz „Polesia”. Widać niebo, po którym wych”, stacja kolejowa Kamień Koszyrski. Tutaj wiatr poleski przesuwa chmurki, widać też właśnie ujrzałem światło dzienne. i wiatrak („wozduszna mielnica”). Natomiast II Wojna światowa wypędziła nas z Ka- na odwrocie widoczna jest chata poleska. Jest mienia Koszyrskiego. Zagrożeni wywózką to zabytek prawdziwego słowiańskiego bu- na Syberię u zarania stycznia 1940 r. przeszli- downictwa. Nasz skarb narodowy. Niegdyś śmy na niemiecką stronę. Niemcy skierowa- i w Opoczyńskiem były podobne chaty. Dziś li Papę do pełnienia służby na „Niemieckiej one należą już do głębokiej przeszłości, za któ- Kolei Wschodniej” (Ostbah) w Opocznie rą tak bardzo tęsknimy i dumkami przenosimy i tak tutaj pozostaliśmy. się w tamten czas już odległy. Z wielką nostal- Ja od wielu lat współpracuję z placówkami gią spoglądam na sceny utrwalone na obwolucie muzealnymi na Wołyniu, m.in. z Muzeum Kra-

1/2011 99 joznawczym w Kamieniu Koszyrskim, gdzie Zawsze spaceruję po „Starym Mieście” w Ka- dyrektoruje Pani Natalia Pac oraz z Muzeum mieniu Koszyrskim szukając śladów Rodziców we wsi Czercze koło Kamienia Koszyrskiego, i własnych. Czas wraz z burzami dziejowymi po- gdzie dyrektoruje Pan Stefan Wołodimirowicz zacierał wszystko. Na dworcu pozostała chata, Wojczyk. w której mieszkaliśmy. Zawsze z wielkim wzru- W dniu 27 listopada 2010 r. byłem zapro- szeniem spoglądam na nią. Pozostała i stara ap- szony na konferencję naukową do Muzeum Kra- teka ze starym wystrojem wnętrza oraz stareńka joznawczego w Kamieniu Koszyrskim z okazji pochyła lipa rosnąca obok wejścia. To niemi 30-lecia istnienia tej „Świątyni Narodowej”. Była świadkowie naszego rodzinnego szczęścia. to „obłasna” konferencja. Włodzimierz Koperkiewicz Polesie to dla mnie mój dom, który zosta- Opiekun Miejsc Pamięci Narodowej wiam na pewien czas, aby do niego ustawicznie Wydział Promocji, Informacja Historyczna powracać. Starostwa Opoczyńskiego WYDARZENIA NA 25 – LECIE Był rok 1986, kiedy w domu, odziedziczo- wią grupy z Motola, Tyszkowicz i Opola. Nato- nym po wujku Jakubie Kondratiuku zostało urzą- miast obrzęd chrzcin ma odtworzyć na festiwalu dzone muzeum, potem nazwane Muzeum Małej grupa z Zaladynia. Oczekujemy też na niepowta- Ojczyzny w Studziwodach. Mija więc 25 lat od rzalny duet ze Snitowa i trio ze wsi Mochro. jego powołania. Lipiec będzie stać pod znakiem warsztatów Na jubileusz przygotowaliśmy nie jakąś spe- rękodzielniczo-obrzędowych „Wakacje z trady- cjalną galę, a po prostu ofertę wydarzeń kultural- cją”, na których, już tradycyjnie, dzieci będą prak- nych, które wpisują się w systematyczną pracę tykować się w garncarstwie, tkactwie, wyplataniu naszego Stowarzyszenia. ze słomy i innych umiejętnościach. Oddzielne Rozpoczynamy 30 kwietnia od wernisażu warsztaty chcemy poświęcić dla śpiewu i gry na wystawy „Pisanki nadbużańskie”, która jednocze- tradycyjnych instrumentach – skrzypcach i lirze śnie inauguruje Festiwal Podlasko-Poleski „Tam korbowej. Ostatnie dni lipca będą stać natomiast po majowuj rosi”. Na wernisaż zaprosiliśmy gro- pod znakiem obrzędów żniwnych, w ramach no twórców pisanek oraz wykonawców folkloru VII Podlasko-Poleskich Spotkań Żniwnych z okolic nadbużańskich. Przygotowaliśmy mały „Oleń po boru chodit”. Na żniwa do Studziwód, informator encyklopedyczny o tworzących obec- Rejpicz i innych miejscowości zapraszamy gości nie pisankarkach. z Białorusi (Chmielewo, Mińsk) oraz Litwy (Byli- Niebawem po otwarciu wystawy, 9 maja roz- na z Wisaginas). pocznie się trzeci już plener rzeźbiarski „Studzi- W sierpniu ma się odbyć kolejna, szósta już wody’ 2011”. Tym razem ma powstać kapliczka ekspedycja poleska. Tym razem chcemy traﬁ ć z ikoną Bogarodzicy Bielskiej oraz postacie, zwią- w okolice miasta Kobryń. Wrócimy tam po dzie- zane z kulturą muzyczną Studziwód i okolic. sięciu latach – w 2002 r. odbyliśmy w te rejony 22 maja, w przestrzeni miejskiej Bielska ekspedycję rowerową. Do dziś wspominamy Podlaskiego będziemy współtworzyć święto św. niezwykłe miasteczko Dywin, wieś Nowosiółki Mikołaja Cudotwórcy. Organizujemy Jarmark na i Bielsk. świętego Mikołaja. Oprócz części kiermaszowej, Na wrzesień zaplanowaliśmy zorganizowa- będą uliczne występy grup muzycznych z Polski, nie konferencji popularno-naukowej, poświęco- Białorusi, Litwy i Łotwy. Przy Ratuszu otworzy- nej historii Bielska w XIX i na pocz. XX w. Jest my wystawę „Żyjemy razem”. Zamierzamy też to niezmiernie ciekawy, bogaty w fakty i postacie przywołać historię Bielska z XV-XVI wieku. okres naszych dziejów, przy tym, nadal ciągle mało Od 2 do 5 czerwca, po Studziwodach i in- zbadany. Duży zasób archiwaliów z tego czasu nych miejscowościach Podlasia będą chodziły jest przechowywany w Archiwum Historycznym wiosenne korowody VIII Festiwalu Podlasko-Po- w Grodnie. Na konferencję zapraszamy mia- leskiego „Tam po majowuj rosi”. Do udziału w nowicie grodzieńskich oraz podlaskich history- nich zaprosiliśmy dużą grupę Poleszuków z okolic ków. Rezultaty dociekań badawczych maja być miasta Janowo (Iwanowo). Można będzie usłyszeć opublikowane w kolejnym numerze „Bielskiego ich przepiękne, mocne głosy oraz uczestniczyć Hostincia”. w inscenizacji obrzędu weselnego, który przedsta- Doroteusz Fionik

100 1/2011 WDAWNICTWAY STOWARZYSZENIA MUZEUM MAŁEJ OJCZYZNY W STUDZIWODACH Z 2010 R.

* OHULKI DLA HANULKI, płyta CD oraz książeczka-wkładka z pieśniami wiosennymi podlaskich i poleskich Białorusinów; z wysyłką cena 20 zł. * Franciszek Lachocki, POLESIE, poemat, str. 64; tekst polski oraz tłumaczenie Wiktora Szwe- da; cena z wysyłką 15 zł. * BIELSKI HOSTINEĆ, nr 42, w całości poświęcony historii Żydów z Bielska Podlaskiego, str. 96; cena z wysyłką 10 zł. * Czesław A. Chojnacki, NAZWY POKREWIEŃSTWA I POWINOWACTWA RODZIN- NEGO W GWARACH MIESZKAŃCÓW OKOLIC BIELSKA PODLASKIEGO, str. 192; cena z wysyłką 30 zł. * PIEŚNI I MUZYKA PODLASZA I POLESIA. Przedstawiają siostry Łukianowicz i grupa „Żemerwa”; album z dwoma płytami CD; cena z wysyłką 30 zł.

Ponadto posiadamy w sprzedaży inne wydania Stowarzyszenia: * Prof. J. Jaroszewicz, Miasto Bielsk, str. 154; cena z wysyłką 27 zł * o. G. Sosna, m. A. Troc-Sosna, Reduty i Szernie we włości orlańskiej, str. 400; 32 zł * o. G. Sosna, m. A. Troc-Sosna, Łosinka. Paraﬁ a na skraju Puszczy Ladzkiej, str. 352; 32 zł * o. G. Sosna, m. A. Troc-Sosna, Księgozbiór, str. 400; 25 zł * Jak wyskoczyw worobiej, ilustrowana książka dla dzieci; str. 64; 20 zł * M. Dawidziuk, Unia w Kuraszewie, str. 119; 15 zł * „Bielski Hostineć”, numery 20-41; egzemplarz po 4 zł * Płyty CD z muzyką tradycyjną Podlasia i Polesia (7 tytułów); egzemplarz po 18 zł każda

Osoby zainteresowane wydawnictwami prosimy o kontakt meilowy lub telefoniczny z Redakcją B.H. Osobom, chcącym wesprzeć działalność statutową naszego Stowarzyszenia podajemy numer rachunku bankowego: PKO BP S.A. 50 1020 1332 0000 1202 0285 3810

W numerze niniejszym wszystkie materiały w ruskim języku podlaskim drukujemy według alfabetu, opracowanego przez Mikołaja Wróblewskiego. Przypominamy, że jego „Słownik gwary bielsko-podlaszskiej” wydaliśmy w 2008 r. sumptem naszego Stowarzyszenia. Poniżej przypominamy czytelnikom alfabet naszej mowy. Alfabet wartość fonetyczna Alfabet wartość fonetyczna a a о o б b п p в v р r г h с s γ g д d т t дж dż у u дз dz yMo uo е e ф f ж ż х ch з z ц c iMe ie ч cz j j ш sz к k ы y л l ыMe ye м m н n ‘ - oznaczenie miękkości 1/2011 101 ZISZCZENIAN WOJENNE W BIELSKU PODLASKIM W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ

Gdy porównamy widokówki Bielska Pod- Oprócz zabudowań cerkiewnych ogień laskiego sprzed I wojny światowej i fotografi e w tym dniu strawił sąsiadujący z nimi budynek okresu międzywojennego, widzimy przeważnie Białoruskiej Niepełnej Szkoły Średniej (wcze- te same obiekty. Pierwsza wojna nie przyniosła śniej Szkoła Powszechna nr 2) oraz wszystkie bowiem dla Bielska praktycznie żadnych znisz- domy z południowej pierzei ulicy Kopernika. czeń. Jedynie wielki pożar z 1916 r. wypalił blisko Bezpośrednio zagrożona pożarem była cer- połowę kwartału między ulicami Mickiewicza, kiew św. Michała, niedaleko była również inna Kazimierzowską, Jagiellońską i Kopernika. Ale drewniana cerkiew – Preczystieńska. Od po- szybko ten rejon się odbudował. Na początku żaru uchroniły je m.in. wysokie i gęste korony lat 20.tych XX w. powstał tu ciąg kamieniczek, drzew. należących m.in. do Barchatów i Freidkesów. Obraz zniszczeń widzimy na fotografi i W innych rejonach centrum miasta ruch lotniczej z 1941 r., odkrytej przez Wojciecha budowlany w okresie międzywojennym był Konończuka w Bundesarchiv w Koblencji. niewielki. Korzystano z już istniejącej infra- Zburzonych przez bomby niemieckie było też struktury. Dopiero w 1936 r., na terenie daw- kilka innych budynków w mieście – dwa domy nego parku zaczęto wznosić budynek kina na rogu ul. Mickiewicza i Poniatowskiego oraz i domu ludowego. dawna austeria wójtowska na rogu Mickiewi- Nie ulega wątpliwości, że najwięcej szkody cza i Placu Ratuszowego. oryginalnej architekturze Bielska Podlaskiego Jeszcze w 1941 r. okupanci niemieccy w XX wieku uczynili Niemcy hitlerowscy. przystąpili do porządkowania wielkiego pogo- Władze komunistyczne tylko dopełniły obraz rzeliska w centrum miasta. Byli do tego przy- destrukcji. Prześledźmy jak ginął drewniany muszani Żydzi z getta, a potem także więźnio- i murowany Bielsk w czasie II wojny światowej. wie Karnego Obozu Pracy z ul. Zamkowej. Wrzesień 1939 r. nie przyniósł dla Biel- W roku 1943 w rejonie ul. Kopernika i Mic- ska praktycznie żadnych zniszczeń. Natomiast kiewicza był już urządzony skwer z alejkami. początek wojny niemiecko-radzieckiej był dla Widzimy go na fotografi i, wykonanej z okien centrum miasta dramatyczny. W latach 1940-41, hotelu „Ostpreusenhoff ”. Na innym zdjęciu w rejonie obecnego parku królowej Heleny z tego okresu, przedstawiającym ratusz, brak (wówczas teren cerkwi św. Mikołaja i Michała), budynku austerii (obie fotografi e są w albumie władze wojskowe urządziły magazyny paliwa. „Bielsk Podlaski – serce pogranicza”). I to stało się przyczyną tragedii. 23 czerwca, Najtragiczniejszym okresem dla histo- w czasie bombardowania przez Luftwaffe, ma- rycznej zabudowy Bielska Podlaskiego okazał gazyny zostały trafi one i zaczęły płonąć. Ogień się koniec lipca 1944 r., kiedy na miasto od rozprzestrzenił się na zabudowania cerkwi św. wschodu zaczęły nacierać wojska radzieckie. Mikołaja, zajmując plebanię oraz dzwonnicę Wschodnie przedpola Bielska były zaciekle z 1797 r. Parafi anie, na czele z o. Łukaszem Plu- przez Niemców bronione. Miasto w tym czasie towiczem starali się nie dopuścić do zapalenia opustoszało; większość mieszkańców szukała się cerkwi z 1685 r., polewając ją wodą. Zdążyli schronienia po okolicznych wsiach i lasach. w tym czasie wynieść prawie całe wyposażenie, W tym czasie żołnierze przegranej armii roz- włącznie z ikonami i księgami. Cerkwi jednak poczęli szaleńczą akcję palenia i podminowy- nie uratowali, stanęła w ogniu i spłonęła „jak wania budynków i budowli w mieście. Niemcy, świeczka”. Z pogorzeliska udało się wyciągnąć naród budowniczych, konstruktorów i kom- krzyż z głównej kopuły. Dziś wieńczy kaplicę pozytorów, w taki sposób zaprzeczali swej hi- św. Mikołaja. storycznej, twórczej misji. Ładunki z opóźnio-

102 1/2011 nym zapłonem zostały założone w budynku Freidkesa). Ocalała natomiast zabudowa ulicy ratusza, kina, gimnazjum, dworca kolejowe- Jagiellońskiej i Kazimierzowskiej z przyległo- go, byłego Starostwa (na jego fundamentach ściami (z wyjątkiem spalonej bożnicy „Bramy stoi budynek Poczty) i Urzędu Skarbowego Syjonu”) oraz większość zabudowy miasta (nieopodal obecnego budynku Spółdzielni na północ od ratusza i ul. Kazimierzowskiej Inwalidów „Przyszłość”). W wyniku podpa- (tu spaliło się kilkanaście budynków naprze- leń Niemców i od bomb radzieckich zaczęły ciwko kościoła pokarmelickiego). płonąć domy przy ul. Mickiewicza, 3-Maja, Zniszczenia Bielska Podlaskiego, wyko- Kopernika, 11 Listopada, Kościuszki. Od ude- nana przez obrazuje fotograﬁ a, wykonana rzenia pocisków zostały zniszczone części oł- 20 sierpnia 1944 r. przez niemiecką Luftwaffe tarzowe cerkwi Narodzenia Bogarodzicy i ko- (na III stronie okładki). Zdjęcie odkrył pan ścioła Narodzenia NMP. Już po opuszczeniu Mark Gordon w amerykańskim The US Na- Bielska przez Niemców wyleciał w powietrze tional Archives and Records Administration. gmach dworca kolejowego i gimnazjum. Miny Na podstawie tej fotograﬁ i oraz innego zdjęcia w ratuszu i kinie udało się radzieckim saperom lotniczego z lipca 1941 r. (publikowane w po- rozbroić. przednim numerze B.H.) sporządziliśmy mapę, W sierpniu 1944 r. zgliszcza i pogorze- obrazującą kolejne etapy niszczenia zabudowy liska obejmowały ponad połowę terytorium Bielska w czasie II wojny światowej. centrum miasta. Wypaliły się praktycznie Poniżej publikujemy fragment wspo- całe dwa kwartały między ulicami Mickiewi- mnień pana Zachariasza Szachowicza, które cza, 11-go Listopada, Kościuszki, 3-go Maja dotyczą wyzwolenia miasta w lipcu 1944 r. i Plac Ratuszowy. Zniszczony został rejon i początków jego odbudowy. ul. Kopernika i Mickiewicza (do kamienicy Doroteusz Fionik

1/2011 103 Fotograﬁ a lotnicza Bielska Podlaskiego z 1944 roku, foto ze zbiorów The US National Archives and Records Administration (patrz str. 103) 104 1/2011 WZWOLENIEY I ODBUDOWA 30 lipca 1944 roku Niemcy opuścili Nawet te zgliszcza nie raziły, co jeszcze tli- Bielsk. W ślad za nimi do miasta wkroczyło ły się. Roboty porządkowe ruszyły, ale trudno wojsko sowieckie. Saperzy niezwłocznie przy- było tak od razu zorientować się, gdzie co było. stąpili do rozminowywania budynków: ratusza, Przecież granic posesji, ani płotów nie widać. dwóch kościołów i Domu Ludowego z Ki- Ale pomału jakoś wszystko się ułożyło. nem Znicz. Ubiegłej nocy zostały wysadzone Co nas, żyjących czeka teraz? Pierwsza w powietrze: Liceum im. T. Kościuszki, pocz- sprawa – odbudowa miasta! Bolesna jest pa- ta, dworzec kolejowy z wieżą ciśnień oraz pod- mięć po zamordowanych i świadomość zbio- palono elewator zbożowy. Wybudowany przez rowych mogił, gdzie leżą nasi znajomi i krewni. Niemców piętrowy hotel z restauracją tej nocy Te ciężkie i bolesne wspomnienia były dzielo- również wysadzono w powietrze, pozostały ne między ludźmi przy każdym spotkaniu. Kto tylko gruzy. tego nie przeżył, to nie wyobraża sobie tego Mieszkańcy wyszli z kryjówek na spale- bólu. niska. Wracali z lasów, gdzie mieli schronienia Teraz trzeba pracować przy tych gruzach. w czasie działań frontowych. Szukali swoich Środek lata, a pracy co niemiara i to przeważ- domów – nie ma, spalone lub wysadzone nie społecznie. Świętej pamięci inżynier Wła- w powietrze. Rozmawiali ze sobą, co robić, jak dysław Rudowski to był prawdziwy patriota to będzie. Nawet o władzy nie myśleli. Uwa- miasta Bielska. Mimo podeszłego wieku był żali, że jest wolna Polska i więcej okupanta nie ciągle w wirze pracy. Pamiętam taki moment, będzie. Wkroczyło wojsko sowieckie. Wszy- kiedy mieszkańcy Bielska, a zwłaszcza kobie- scy ze wszystkimi witali się, RADOŚĆ nie do ty obległy go, prosząc o wybudowanie szkoły opisania. podstawowej dla dzieci, często już przerośnię-

Liceum Ogólnokształcące im. T. Kościuszki w trakcie odbudowy, 1946; foto z archiwum Z. Szachowicza

1/2011 105 Uczniowie przy budowie Publicznej Szkoły Powszechnej nr 2, 1947; fot. L. Jermakowicz w zbiorach Szkoły Podstawowej nr 2 tych. Zadeklarowały swoją pomoc przy budo- skiego. Budynku od strony wejściowej była wie. To była prawdziwa scena dramatu. Inży- najmniej uszkodzony, do tej części dobudo- nier Rudowski przyrzekł, że zrobi wszystko, wywano resztę. Nad częścią wejściową nawet co w jego mocy. Wziął mnie do współpracy. strop Kleina nie był uszkodzony. W czasie W czasie, gdy on pracował nad projektem, ja budowy go nie rozbierano, a dołączono dal- organizowałem budowę. szą część stropu. Robiono tak z powodu braku Ludzie przychodzili ze swoimi szpadla- materiałów. Ustalono, że budujemy tylko na mi, pracując od rana do zmroku. Zrobiono okres pięciu lat. Dalsza część budowy była re- wykopy, potem fundamenty, roboty posuwały alizowana stopniowo przez Przedsiębiorstwo się bardzo szybko. Och, gdyby sﬁ lmowano ten Budowlane. zryw pracy! Budynek szkoły przy ul. Widowskiej, Skrzydło szkoły, równoległe do ulicy Ko- który przez kilka lat stał w stanie surowym, ściuszki, o dziewięciu klasach, było w szybkim realizowano już po opuszczeniu Bielska przez czasie pod dachem. Mimo, że roboty wykony- wojska niemieckie. W budynku drewniane bel- wano sposobem tradycyjnym, to efekty były ki wymieniono na stalowe. Całość robót szyb- widoczne. ko zakończono. To był trzeci budynek szkolny. Następnym wyzwaniem była budowa, Dalsze roboty budowlane, aż do zakończenia a raczej odbudowa Liceum im. T. Kościuszki. całości budynku Szkoły Podstawowej nr 1 Tu również teren odgruzowywała młodzież prowadziło Przedsiębiorstwo Budowlane. szkolna pod kierownictwem inż. P. Dąbrow- Zachariasz Szachowicz

106 1/2011