. . . . . Rapport til Sysselmannen på Svalbard Indre Wijdefjorden med sidefjordar: eit botanisk unikt steppeområde
Arve Elvebakk og Lennart Nilsen, Institutt for Biologi, Universitetet I Tromsø Tromsø, 15. oktober 2002
. . . . .
INNHOLDSFORTEGNELSE
I NNLEIING ...... 4
O MRÅDET ...... 5
T IDLEGARE BOTANISKE UNDERSØKINGAR ...... 9
P RIORITET FOR DENNE UNDERSØKINGA ...... 1 2
M ETODAR FOR DOKUMENTASJON ...... 1 3
R ESULTAT: JORDDATA ...... 1 5
R ESULTAT: OMRÅDEBESKRIVING ...... 1 6
L ok. 1: Nord for Overgangshytta ...... 16
L ok. 2: Utløpet av Jäderindalen, nordsida ...... 17
L ok. 3: Utløpet av Zeipeldalen, sørsida ...... 17
L ok. 4: Utløpet av Zeipeldalen, nordsida...... 18
L ok. 5: Zeipeldalen, nordsida, ca. 5 km frå utløpet ...... 20
L ok. 6: Austsida av Wijdefjorden, NV-skråninga av Einsteinfjellet ...... 20
L ok. 7: Utløpet av Høegdalen, nordsida ...... 21
L ok 8: Utløpet av Simledalen, nordsida...... 22
L ok. 9: Dal ca. 4 km sør for Kapp Petermann ...... 23
L ok. 10: Vestfjorddalen, utløpet av Kaalaasdalen ...... 23
L ok. 11: Vestfjorddalen, utløpet av Hagendalen ...... 24
L ok. 12: Vestfjorddalen, utløpet av Bryhndalen ...... 25
L ok. 13: Vestfjorden; Tysneset ...... 27
L ok. 14: Vestfjorden: Frøysneset ...... 28
L ok 15: Vestfjorddalen: sørskråninga av Ove Dahl-fjellet ...... 28
L ok. 16: Krosspynten, vest for lagunen ...... 29 . . . . .
L ok. 17: 1-1,5 km N for utløpet av Kartdalselva ...... 29
L ok. 18: Forspynten, vest for laguna ...... 30
L ok. 19: Utløpet av Purpurdalen, sørsida...... 30
L ok. 20: Finnlandsryggen, midtre del, N for elvevifta ...... 31
Lok. 21. Sørvest-skråninga av Lemströmfjellet: S- og SV-vendt gryteforma terreng 0,8 - 2 km søraust f or Austbotnhytta...... 32
L ok. 22: Ved Austbotnhytta ...... 33
L ok. 23: 2-3 km nordaust for Granatodden, ryggar mellom 120 og 200 moh ...... 33
L ok. 24: 1-3 km sør for utløpet av Smutsdalen ...... 34
L ok. 25: 1,5 km ESE for Einsteinodden ...... 39
L ok. 26: Rygg i nordvestskråninga av Einsteinfjellet, 60 - 90 moh...... 41
L ok. 27: Nord for Austfjordneshytta ...... 42
L ok. 28: 2 km nord for Austfjordneshytta ...... 42
L ok. 29: SV-skråninga av Rutherfordfjellet (4 km N for Austfjordneshytta) ...... 43
L ok. 30: Vestre skråning av Rutherfordfjellet ...... 43
L ok. 31: Sørvendt skråning på nordsida av utløpet av Reinbukkdalen ...... 44
L ok. 32. Vestskråninga av Gjallarhornhallet 1 km SE for Drakeholmen ...... 46
L ok. 33: Nordsida av utløpet av Flatøyrdalen ...... 46
L ok. 34: Nordskråninga av Flatøyrdalen, 1,5 – 3,5 km aust for utløpet ...... 46
Lok. 35: Åsen mellom indre Flatøyrdalen og sysselmannshytta sør for utløpet av Ringhorndalen (100 – 200 moh.) ...... 50
L ok. 36: Sysselmannshytta sør for utløpet av Ringhorndalen og sørover langs kysten mot Flatøyra . 51
L ok. 37: Fjellskråninga 1 – 3 km aust for hytta sør for utløpet av Ringhorndalen ...... 52
A RTSLISTER OG VEGETASJONSANALYSAR ...... 5 3
D ISKUSJON: ...... 5 5
E r det grunn til å kalle dette eit ’høgarktisk steppeområde’? ...... 55
2 . . . . . T otalutbreiing og historisk perspektiv ...... 58
O PPSUMMERING OG KONKLUSJONAR ...... 5 9
S jeldne artar ...... 59
L okalt utbreiingsmønster ...... 61
H OVUDKONKLUSJONAR ...... 6 3
R EFERANSAR ...... 6 4
APPENDIX I ...... 6 6
3 . . . . .
Indre Wijdefjorden med sidefjordar: eit botanisk unikt steppeområde
Innleiing
Behovet for dette oppdraget kan førast attende til to tilhøve. For det første har verneområda på Svalbard vore konsentrert til alle dei klimatisk marginale delane av øygruppen; dei lengst i sør, vest, nordvest, nordaust og aust. Her er diversiteten i Svalbard-samanheng minst når det gjeld dei fleste organismane, ikkje minst dei botaniske. Eit unntak når det gjeld plasseringa av verneområde er dei sentrale plantevernområda i Isfjorden. Desse vart oppretta tidleg, og reknest idag for eit utilstrekkeleg og gamaldags vernetiltak. Denne ubalansen mellom vernetiltak i dei kalde kontra dei klimatisk gunstige områda på Svalbard blei dokumentert og diskutert av Theisen & Brude (1998).
For det andre kom det fram, gjennom arbeidet med å foreslå nye verneområde i sentrale delar av Spitsbergen, at ein hadde veldig liten kunnskap om botaniske tilhøve i indre Wijdefjorden-området i høve til indre Isfjorden- området, sjølv om ein hadde indikasjonar på ein spesiell kalkvegetasjon i indre Wijdefjorden. Dette gjorde at eit potensielt verneområde sentrert rundt kalkbergartar i sørvestlege delar av Wijdefjorden vart teke ut av framlegget over verneområde i sentrale fjordstrok av Spitsbergen, i påvente av ny vurdering etter supplerande undersøkingar. Førsteforfattaren blei kontakta av Sysselmannen på Svalbard for å få utført ei slik undersøking sommaren 2001, og det følgjande er den interne rapporten frå dette oppdraget.
Ein rapport frå dette arbeidet blei levert i 2001 (Elvebakk & Nilsen 2001). Her konkluderte ein med eit påfallande steppepreg i undersøkingsområdet, med unntak for dei sørlegaste delane og med eit overgangspreg lengst i nord. Området skil seg frå alle andre område på Svalbard når det gjeld vegetasjons- og miljøtilhøve, og det einaste liknande området kjent for oss er eit svært tørt område i sentrale delar av Ellesmere Island i arktisk Canada. Ein lynvisitt på austsida av Austfjorden ga eit heilt anna inntrykk: Eit unikt, men annleis
4 . . . . . steppepreg gjennom totaldominans av den grasaktige arten bergstorr (Carex rupestris) på eit surt grunnfjellsområde.
For å oppnå ein meir heilskapeleg kunnskap om dette området, og spesielt om effektar av kalkbergartane på vestsida kontra grunnfjellsvergartane på austsida, fekk vi som nytt oppdrag i 2002 å gjere ei tilsvarande undersøking på austsida av Austfjorden/Wijdefjorden. Rapporten frå dette oppdraget presenterest no her. Men for å få fram heilskapen og unngå overlapping med presentasjonen i fjorårsrapporten, er resultata integrert med fjorårsresultata og – rapporten, slik at fjorårsrapporten no blir overflødig for prosessen vidare.
Ein stor volumdel av denne rapporten er beskrivinga av 37 vitja lokalitetar. I tillegg følgjer eit vedlegg med kryssliste over alle karplantar registrert på dei fleste lokalitetane med som dokumentasjon. Hovudtrekka av kunnskapen presentert i lokalitets-beskrivingane og i krysslistene er tekne med i samandrag og diskusjon.
Det aktuelle området har vore utruleg spennande å undersøke, og vi meiner sjølv at resultata er fagleg oppsiktsvekkjande i tillegg til det forvaltningsmessige aspektet som er hovudsiktemålet med denne rapporten. Denne rapporten blir ikkje trykt opp i mange eksemplar og vil vere vanskeleg tilgjengeleg for dei som har reint fagleg interesse av resultata. Vi vil publisere resultata så raskt vi maktar det, men vi vil be om at interesserte refererer til resultata frå undersøkingane som Elvebakk & Nilsen (in prep.) inntil publikasjonar ligg føre, sidan denne rapporten vil vere vanskeleg å skaffe utafor forvaltningsetaten. Første manuskriptet gjeld laven Allocetraria madreporiformis, og er allereie sendt til eit tidsskrift til evaluering for internasjonal publisering. Vi vil lage ei side på nettadressa vår som kort presenterer arbeidet vårt i steppeområda i Wijdefjorden-området, og der vil vi informere om kommande publikasjonar så snart dei er klare.
Området
2001:
Det området ein fekk i oppdrag å undersøke i 2001 strekkjer seg langs indre vestre del av Wijdefjorden, frå området rett nord for Overgangshytta, langs ei line innafor Vestfjorddalen og vidare langs fjelltoppane og ned til strandlagunen ved Forspynten, sjå fig. 1.
Området blei undersøkt intensivt i perioden 16.- 20.7.01. Tre av dagane blei det brukt helikoptertransport, og dei to øvrige dagane gjekk vi til fots med utgangspunkt i Overgangshytta og teltleir nært hytta på Tysneset. Dei 19 lokalitetane er kartfesta på figur 1, noko som inkluderer to korte stopp utafor
5 . . . . .
det framlagte undersøkingsområdet, sørsida av utløpet av Purpurdalen (lok. 19) og ein lokalitet 3 km nord for Einsteinodden på austsida av Austfjorden (lok. 6). Lokalitetane er også lista opp i innhaldslista og blir beskrivne i eit separat kapittel seinare. I tillegg til forfattarane deltok Daniel Joly, Université de Franche-Comté, Besançon, Frankrike, og Jarle W. Bjerke og Ellen Elverland, begge Institutt for biologi, Universitetet i Tromsø, dei siste ikkje på lok. 5 - 14.
2002:
Undersøkingane omfatta austsida av Austfjorden og austsida av Wijdefjorden nord til sørsida av utløpet av Ringhorndalen. Undersøkingane blei utført i perioden 10. – 17. juli 2002, med forfattarane of prof. Tor Tønsberg, Universitetet i Bergen, som deltakarar. Lokalitetane blei anten undersøkt til fots med basis i Austbotnhytta eller Sysselmannen si hytte ved utløpet av Ringhorndalen, eller dei blei vitja med helikopter. Nokre av dei sistnemnde stoppane var kortvarige. Lokalitetane er vist på fig. 1 saman med lokalitetane frå 2001. Forsida viser ein steppelokalitet med saltutfelling søraust for Einsteinodden.
6 . . . . .
Fig. 1. Kart som viser lokalitetane som blei undersøkt i indre Wijdefjorden
7 . . . . .
Fig. 2. Geologisk kart over vestsida av Wijdefjorden
8 . . . . . Kunnskapen ein hadde på førehand tilsa at det er dei aride og alkaliske områda som utgjer særpreget for området, og det området som skulle undersøkast i 2001 blei då også definert på førehand ut frå eit geologisk berggrunnskart (fig. 2). Låglandet i den sørlege og midtre delen av undersøkingsområdet dominerest av ’Austfjordleddet’ med ’gult forvitrede, kalksementerte sandsteiner, stedvis konglomerater’ (Dallmann 2001, utdrag og kommentarer til GIS-databasert geologikart, Norsk Polarinstitutt). Lengst nord i undersøkingsområdet gir Verdalsleddet og Skamdalsleddet kalkrike avsetjingar. Elles er det lite kalkhaldige bergartar i området, men lausavsetjingar kan gjerne vere kalkrike.
Resultata frå i fjor viste at dette geologikartet ikkje var så viktig for utviklinga av den sterkt alkaliske og ofte saline vegetasjonen, sidan det var kalkrike avsetjingar overalt. I 2002 dekte vi austsida av fjorden som berggrunnsmessig kun er oppbygd av prekambriske grunnfjell med gneiss, glimmerskifer, migmatitt og kvartsitt. Mesteparten av området er dominert av bergknausar som går i dagen, som er mørke på farge, og som har avrunda former, mest pga isskuring. Dette opprinnelege materialet viste seg å vere mykje mindre viktig enn lausavsetjingane som ligg over berggrunnen. Desse er marine opp til ca. 80 moh., i tillegg til store glaciale og periglaciale avsetjingar samt vindtransportert materiale. Desse var oftast kalkrike, og synte seg i tillegg å vere modifiserte av klimaet. Vi har difor ikkje prioritert å leggje inn eit detaljert berggrunnskart for austsida, utover å vise til den generelle strukturen som mellom anna er kartlagt av Winsnes (1988).
Diverre finnest det ingen meteorologiske data frå området, men det er utvilsomt svært tørt. Tidlegare fangstmann Trond Løken rapporterte om svært lite snø i området og ofte manglande skiføre, men det er jo kjent at det snøscooterføre på ettervinteren. Då vi vitja Austfjordneset 8. juli, kunne fangstmann Anton Trøen opplyse at det ikkje hadde vore nedbør der sidan midten av mai. Ut frå vegetasjon, overflatestruktur og saltavsetjing i overflata virka store delar av området like tørt som det liknande Eureka-området på Ellesmere Island, der årsmiddelnedbøren er 60 mm.
Tidlegare botaniske undersøkingar
Wijdefjorden har tradisjonelt vore vanskeleg tilgjengeleg og er mykje mindre studert botanisk enn andre område på øygruppen. Området blei vitja av engelske botanikarar i 1873, og det mest interessante var første funn av småsøte (Gentianella tenella) for Svalbard på austsida av fjorden, utan at nøyaktig lokalitet er kjent (Eaton 1876, ”Wide Bay, at the base of a cliff in a valley. Very local.”). Denne arten blei samla på nytt av britiske A. Neilson i 1963, frå nordsida av Flatøyrdalen (vis-a-vis Forspynten), iflg. ei upublisert
9 . . . . .
opplysing frå arkivet til O.I. Rønning i Trondheim. Dette kan vere same lokaliteten eller ein ny. Wulff (1902) vitja også Wijdefjorden, og samla bjønnbrodd (Tofieldia pusilla) i Austfjorden, men spesifiserer ikkje om det er i Austfjordnes-/Reinbukkdal-området (’Ostseite gegenüber Kap Petermann’) eller inst i Austfjorden. Pga. beskrivinga av devonsk skifer, må’inst i Austfjorden’ dette vere på vestsida nært Jäderindalen, men etter våre eigne undersøkingar reknar vi den første lokaliteten som mest sannsynleg når det gjeld funnet av bjønnbrodd.
Av norske botanikarar så vitja Johannes Lid Vestfjorden i 1924 og Ove Arbo Høeg Wijdefjorden i ein 3-4 vekers periode i 1928. Desse undersøkingane er framleis hovudkjelda til kunnskapen vår om karplantefloraen i dette området, men ingen samanstillande framstillingar er publiserte. Høeg, og ikkje- botanikarar som F. Isachsen og T. Vogt, oppdaga tundrastorr (Carex aquatilis ssp. stans) i Forkdalen, på vestsida av fjorden ganske langt nord for undersøkingsområdet vårt. I 1936 vitja Eilif Dahl Kartdalen og Purpurdalen på to korte stopp, og fann tundrasiv (Juncus triglumis ssp. albescens) på den sistnemnde lokaliteten (Dahl & Hadač 1946).
Rønning (1971) refererer eit nyfunn gjort i 1963 av svalbardsaltgras (Puccinellia svalbardensis) frå Wijdefjorden, utan å gje fleire opplysningar, men markerer funnet med eit prikksymbol ca. ved Flatøyrdalen. Mest sannsynleg er det frå Neilsons innsamlingstur, sjå ovafor, for belegget var frå Leicester og blei returnert dit (Rønning, pers meld.).
Nyare undersøkingar inkluderer ein kort visitt av Arne A. Frisvoll, Univ. Trondheim, i 1973 (Vestfjorddalen) for å samle mosar, og av Reidar Elven og Inger Nordal, Universitetet i Oslo, sist på 90-talet (Tysneset), primært for å samle utvalt plantemateriale for taxonomiske og genetiske studiar. Elven (pers. meld.) rapporterte svære opne kalksamfunn dominert av Poa hartzii og Potentilla pulchella ved Tysneset og ein påfallande mangel av mange vanlege Svalbard-plantar. I 1990 blei fjellmarinøkkel (Botrychium boreale) registrert i Andrédalen langt nord i Wijdefjorden av Schweitzer, sjå Elvebakk et al. (1994).
Oppsummeringsvis er fire svært sjeldne karplanteartar pluss ein hybrid kjent frå heile Wijdefjorden-området. Med eitt unntak er denne kunnskapen basert på eldre funn:
Gentianella tenella og Puccinellia svalbardensis er begge kjent frå Flatøyrdalen-området på austsida av Wijdefjorden. Den sistnemnte arten er endemisk for Svalbard, og begge har kun to lokalitetar på øygruppen, dei øvrige i Kongsfjorden.
10 . . . . . Botrychium boreale er kjent frå Andrédalen, langt nord på vestsida av Wijdefjorden, observert som eitt eksemplar i 1990 (Elvebakk et al. 1994). Den har også kun ein anna lokalitet på Svalbard, ved dei varme kjeldene i Bockfjorden.
Carex aquatilis ssp. stans og hybriden C. aquatilis ssp. stans x C. subspathacea er kjent frå Forkdalen, også langt nord på vestsida av Wijdefjorden, og utafor undersøkingsområdet, der dei har sine einaste kjente Svalbard-lokalitetar. Dei har ikkje vore studert i felten etter at dei blei oppdaga og samla i 1928.
Med unntak for svalbardsaltgras er altså dei kjente svært sjeldne karplantane frå Wijdefjorden kjent utafor det gjeldande undersøkingsområdet. Ei rekkje uvanlege og varmekrevjande, men ikkje svært sjeldne artar er kjent frå fleire lokalitetar i Wijdefjorden, t.d. fjellsolblom (Arnica angustifolia), russegras (Arctagrostis latifolia), høgfjellsklokke (Campanula uniflora), tundrasiv (Juncus triglumis ssp. albescens), svartull (Eriophorum triste), blårapp (Poa glauca), stridrapp (Poa hartzii) og bjønnbrodd (Tofieldia pusilla), den siste riktignok kun frå ein lokalitet. Kart over utbreiinga til desse (eksklusive den nyoppdaga Botrychium boreale) finnest hos Elvebakk (1989). Talrike lokalitetar for slike relativt varmekrevjande artar indikerer at området er varmt, og det har også blitt inkludert i den varmaste biogeografiske sonen på Svalbard, the ’Inner fjord Zone’, no rekna som den lokalt gunstigaste delen av mellomarktisk tundrasone på Svalbard.
Når det gjeld mosar, så samla Frisvoll mosar i Vestfjorddalen i 1973 og rapporterte (Frisvoll 1981) to svært sjeldne artar frå området mellom Universitetsmorena og Kaalaasdalen. Den eine er tundratunge (Bryobrittonia longipes), elles kun kjent frå to svært nærliggjande lokalitetar ved Kap Wijk. Den andre er leppemose (Cryptocolea imbricata), som vaks veldig rikeleg i eit fuktig søkk med Carex misandra, og som ikkje er kjent frå andre delar av Svalbard. Desse og nokre andre moseartar er av stor biogeografisk interesse, sidan dei har disjunkt arktisk utbreiing, og i Nord-Amerika er dei konsentrert til dei områda som ikkje var nedisa under istidene.
Innan lav er det ein art som utmerker seg: Allocetraria madreporiformis – tidlegare kun samla i Kartdalen i Wijdefjorden (Lynge 1933). Ingen andre spesielle makrolav frå området kan trekkast fram, og blant skorpelav på Svalbard er det så mange dårleg kjente artar at det er dårleg grunnlag for å vurdere deira reelle status.
11 . . . . .
Prioritet for denne undersøkinga
Med bakgrunn i framlegg om fleire andre verneområde i dei indre og relativt varme fjordstroka på Svalbard, vil ei undersøking av Wijdefjorden som ein etappe etter dette måtte fokusere sterkt på det eventuelt eksklusive for dette området, og ikkje på velutvikla og verdifulle botaniske objekt som også finnest andre stader. Med bakgrunn i det som var kjent, valde vi å fokusere på det som vi hadde som hypotese; nemleg at området har eit sterkt arid klima, sjølv om ingen klimadata ligg føre, og at ein tørketolererande og kalktilpassa vegetasjon svært ulik ’vanleg’ tundravegetasjon i varme fjordstrok elles på Svalbard kunne rettferdiggjere uttrykket ’høgarktisk steppe’.
Forfattarane har allereie (Nilsen & Elvebakk subm.) studert tørr rabbevegetasjon i Sassendalen, der eit ope samfunn av høgarktiske artar som tuvemure (Potentilla pulchella) erstattar reinrose-samfunna, som elles er typiske for rabbar, unntatt på dei suraste substrata. Men i Sassendalen er dette landskapsmessig små område. Under feltarbeid i arktisk Canada har førsteforfattaren observert store og samanhengjande område i dei tørraste regnskuggeområda på Ellesmere Island der dette tilsvarande elementet er landskaps-dominerande i eit svært arid klima (årsmiddelnedbør på 60 mm i Eureka).
Vi valde derfor å konsentrere undersøkjingane om dette, med både vegetasjonsanalysar, floristiske registreringar og landskaps-beskrivingar.
Pr. idag. er steppe-omgrepet berre brukt for lågarktiske strok, som t.d. i det ekstremt tørre innlandsområdet i Kangerlussuak/Søndre Strømfjord på Grønland, med lågarktiske til boreale karakterartar som Calamagrostis purpurascens og Carex supina. Ingen av desse var kjende frå Europa. Slike område kallest ’lågarktisk steppe’. For høgarktiske område har Yurtsev (2000) introdusert det russiske ’arctic takkyr’-konseptet, som er opne, gjerne graminid-dominerte, saline samfunn i søkk som er fuktige om våren, men som tørkar ut; eit namn importert frå tempererte steppeområde lenger sør i Russland. På norsk kan dette kanskje omsetjast med ’saltpanner’. Yurtsev (2000) diskuterte skilnaden mellom tundra- og steppevegetasjon, og aksepterte ikkje steppe-vegetasjon i nordlege delar av Arktis.
Sidan steppe pr. i dag er eit ukjent omgrep innan det som reknest som Høg- Arktis (eit samlenamn på polarørken og nordleg og mellomarktisk tundrasone), og sidan det allereie er presentert i tittelen til denne rapporten, må ein vere grundig i dokumentasjon og definisjon. For å kunne innføre eit slikt omgrep, meiner vi at følgjande kriterie bør vere oppfylte, og fleire av desse kriteria er henta frå Yurtsev (2000):
12 . . . . . 1. Vegetasjonen må skilje seg kraftig frå den velkjente tundravegetasjonen i indre fjordstrok på Svalbard, både i artssamansetning og fysiognomi.
2. Karakteristiske artar må vere økologisk og plantegeografisk eksklusive.
3. Skilnaden må vere så stor at det manifesterest i landskapsmålestokk.
4. Vekstformene bør også ha anna fordeling. Yurtsev (2000) nemner dominans av graminidar og dominerande utskifting av overjordisk biomasse i steppen, i motsetning til dvergbusker, mosar og busklav med større permanent levande biomasse i tundraen.
5. Området må vere svært tørt og vise teikn på tørkestress, og myr- og våtmarksområda må vere svært avgrensa og evt. av ein særprega eller sesongfuktig type.
6. Jordsmonnet må ha ein netto transport av vatn oppover i jordprofilen med anriking i overflata og ha høgare pH enn dei frå tilsvarande substrat elles.
7. Vegetasjonen må vere open, og ifølgje Yurtsev (2000) har stepper ein organisk tilførsel til jordsmonnet hovudsakleg gjennom døyande rotbiomasse, medan det i tundraen dannest eit organisk jordsjikt over mineraljorda i eit +/- samanhengjande vegetasjonsdekke.
8. Vegetasjon og miljø må vere ulik polarørken, som også er eit ope landskap.
Under lokalitetsbeskrivinga vil ein derfor leggje spesiell vekt på om områda har steppekarakter ut frå dei kriteria som er nemnde over. Dei same kriteria vil bli tekne opp i ein avsluttande diskusjon og konklusjon.
Metodar for dokumentasjon
I tillegg til notatar om vegetasjon og landskap og fotodokumentasjon av dette, blei det tatt opp ei kryssliste over alle karplantar på kvar lokalitet, med unntak for to lokalitetar der tida var for kort. Krysslista blei begrensa til eit areal innan 1 km2. Ved nokre helikopterstopp var tida litt begrensa, men ved å undersøke dei representerte habitata, vil listene frå dei kortaste stoppa også vere informative, om ikkje heilt komplette.
Artane vart registrerte og kvantifisert på ein skala frå 1 til 5: 1 = kun ein stad, 2 = spreidd, 3 = vanleg, 4 = vanleg og subdominant og 5 = vanleg og dominant. For nærare definisjonar av desse abundansverdiane, sjå Brosø & Elvebakk (2000).
13 . . . . .
I opne landskap er det viktig å skilje mellom polarørken og polarørkenliknande vegetasjon på den eine sida og, på den andre sida, den opne steppeaktige vegetasjonen vi forventa å finne i dette området, som er relativt varmt i Svalbard-samanheng. Vi har derfor anvendt ein metode tidlegare presentert av Brosø & Elvebakk (2000), der konsentrasjonen av temperaturkrevjande artar brukest til å utrekne indeksverdiar som reflekterer klimaet. Abundansverdiar som frekvens og dominans kombinerest med ein talverdi for i kor stor grad arten er temperaturkrevjande (Tr = relativ termofili). Artar som er vidt utbreidde til lengst nord i Arktis (eksempelvis raudsildre) reknest ikkje som temperaturkrevjande og blir ikkje med i denne kalkuleringa. Summen av verdiane for alle dei termofile artane i ei slik storrute (1 x 1 km) gir rutas termofili-indeks (It). Dette fungerer godt som ein metode for å estimere klimaet i område der klimastasjonar manglar.
Vi har også prioritert vitskapeleg dokumentasjon ved å leggje ut analyseruter i steppeliknande vegetasjon på dei aller fleste lokalitetane. I slik ope vegetasjon, ofte med berre 1 –5 % samla vegetasjonsdekke, er det beste å bruke ruter som er større enn dei ein bruker i tett vegetasjon. Vi brukte derfor 10 x 10 m-ruter og anslo dekke av artane %-vis. I ein slik vegetasjon er det faktisk også lett å estimere dekning til 0,1 % (motsvarar areal på 33x33cm) og faktisk også 0,01 % (10x10cm), som er den lågaste verdien som blei brukt. Vi synest det er viktig å ha god dokumentasjon i høve til den spennande hypotesen, men det blir for detaljert å inkludere desse dataene her. Dei er ikkje ferdig bearbeidde og skal primært presenterast i ein vitskapeleg publikasjon. Vi rakk å analysere 53 slike ruter under opphalda begge åra.
Jordprøvar blei tekne, rista saman med destillert vatn i volumtilhøvet 1:2 og pH-verdiar målt etter sedimentering. Ca. 150 jordprøvar er analyserte med omsyn på pH, sidan slike verdiar seier mykje om næringsstatusen i mineraljord, og eit utval større prøvar skal etter kvart analyserast meir omfattande. Ei rekkje botaniske innsamlingar blei også gjort, og skal innleverast til Tromsø Museum, det gjeld karplantar og lav. Tor Tønsberg har i tillegg samla ei stor mengde lav, med hovudvekt på vanskelege skorpelav, og desse blir innlevert til herbariet i Bergen. Nokre av desse blir bearbeidde av Tønsberg sjølv, andre blir overlevert Dag Olav Øvstedal, Univ. Bergen, som er førsteforfattar på ein lavflora for Svalbard under utarbeiding, der Arve Elvebakk og Tor Tønsberg er medarbeidarar, og resultata blir publiserte der i løpet av 1-2 år.
14 . . . . . Resultat: Jorddata
Data frå 102 pH-prøvar er analyserte og framstilte i fig. 3, henta frå Elvebakk et al. (subm.) om økologi og utbreiing til laven Allocetraria madreporiformis. Verdiane omfattar prøvar frå tørre område som omfatta overflatelaget, og er tilpassa pH-intervall på 0,25. Dei mørke felta er prøvar der laven Allocetraria madreporiformis vaks. Kjemisk tilsvarer dette ’normal’ kalkjord på Svalbard, og prøvene stammer mest frå tuvemure (Potentilla pulchella)–samfunn, dels frå reinrose (Dryas)–samfunn, og dels frå overgangar mellom desse. Det blei analysert 9 prøvar med verdiar mellom 6 og 7, og det er alle frå område med innslag av acidofile artar, som variantar av reinose-samfunn.
I tillegg til habitatøkologien for den aktuelle lavarten er det viktigaste ved denne figuren at den dokumenterer den store mengda prøver med salin reaksjon, som stort sett er samla i tuvemure-samfunn. Det er ikkje mindre enn 29 prøvar med pH-verdiar over 9, og sju over 10, med tre verdiar på 10,3. Mange av desse er overflateprøvar. Ein veit ikkje om publiserte jordprøvar frå Svalbard med pH over 9 tidlegare. Dette understreker at Wijdefjorden er spesiell når det gjeld kjemi i jordsmonnet.
Ein skal få undersøkt saltinnhaldet i prøvar seinare, men ein liten smakstest frå overflatelaget avslører allereie i felten at det er saltutfelling. Slike kvite felt finnest også ved Longyearbyen, men det gjeld marine finsediment nært havets nivå, der saltinnhaldet er blitt utfelt. Men eit stykkje frå havet blir saltet med tida vaska ut, noko som ikkje skjer under dei klimatiske tilhøva i Wijdefjorden der slik salin jord blei påvist heilt opp på 320 moh. Ein kan nemne at det i 2002 blei observert mykje større areal av saltutfelling langs Vestfjorden enn i 2001. Det er også naturleg, sidan vi i 2002 opplevde noko som må vere ein veldig sjelden lokal og nokså kraftig regnskur som løyste opp saltlaget, som så blei utfelt på nytt etter ny uttørking.
15 . . . . .
= færraevnde = tilstede
6.06.57.0 7.58.08.59.0 9.510.010.5 pH verdier
Fig. 3. pH-verdiar frå 102 jordprøvar i Wijdefjorden-området tekne i tørre habitat, inkludert overflatelaget. Dei mørke felta markerer prøver tekne der laven Allocetraria madreporiformis vaks, sidan figuren er henta frå eit manus som omhandlar denne laven.
Resultat: Områdebeskriving
Her følgjer ei generell lokalitetsbeskriving, med vekt på totalpreget i vegetasjonen og i kor stor grad det er eit arid og steppeaktig preg på landskapet på den enkelte lokaliteten. Lokalitetar for sjeldne artar blir også kommentert, i tillegg til konsentrasjonar av termofile artar.
Lok. 1: Nord for Overgangshytta
Stor elvevifte, og nord for denne ei slette med ein mindre bergknaus. Ikkje noko steppe-preg. Kalkkrevjande vegetasjon, mest litt fuktig vegetasjon tilsvarande forbundet Luzulion nivalis. Nokre nord-arktiske fuktkrevjande artar som fimbulgras (Puccinellia vahliana), polarblindurt (Silene uralensis) og polartrådsildre (Saxifraga flagellaris ssp. platysepal) var vanlege, og eit velutvikla snøleie ved knausen var dominert av dvergsoleie (Ranunculus pygmaeus) og arktisk raudsvingel (Festuca rubra ssp. arctica). I dette området
16 . . . . . var også busklav vanlege, som t.d. snøskjerpe (Cetrariella delisei). Øvst i området var det eit fuktigare søkk dominert av fjellbunke (Deschampsia alpina). Området skilte seg ikkje vesentleg frå vanlege landskap lenger vest på Spitsbergen.
Lok. 2: Utløpet av Jäderindalen, nordsida
Det undersøkte området hadde meir konveks landskapsform, og vanlege reinroseheier dominerte. Innimellom var det små dottar av kantlyng (Cassiope tetragona), det var snøleier med tuvearve (Minuartia biflora) og svartaks (Trisetum spicatum), og i sig blei det funne litt smalstorr (Carex parallela). Området likna også eit vanleg fjordstrok-landskap lenger vest på Svalbard, og var kalkrikt (pH 7,7).
Under gangturen nordover mot neste lokalitet blei kalkpreget litt mindre massivt, og vi fann svalbardvalmue (Papaver dahlianum ssp. polare), sjølv om pH blei målt til 7,5. Men i eit lite område fann vi brått surbotnsartane raggmure (Potentilla hyparctica) og vardefrytle (Luzula confusa) og den uvanlege skorpelaven Epilichen scabrosus, og her blei den einaste pH-verdien på vestsida av fjorden under 7 målt (6,0). Litt vidare fann vi ei nokså tørr myr med blankstorr (Carex saxatilis), smalstorr (C. parallela) og ishavsstorr (C. subspathacea).
Lok. 3: Utløpet av Zeipeldalen, sørsida
På dei konvekse knausane her var det uendeleg store samfunn med totaldominans av reinrose (Dryas octopetala). I skråninga ned mot elva var avsetjingane opne og tørre og truleg vindutsette og her var det store siltryggar. Desse var interessante med Potentilla-samfunn på toppen, Festuca rubra ssp. arctica-dominans i lesidene og enorme mengder purpurkarse (Braya purpurascens) i dei våte opne delane; pH 7,9. Denne sistnemnde arten er som kjent totalfreda på Svalbard, som bieffekt av ei meir fornuftig fredning av dei einaste populasjonane på fastlands-Europa, ved Nordkapp. Samfunnet blei dokumentert med fem analyseruter.
Pga. stor vindeffekt var det ingen kryptogamar i store delar av den ustabile skråninga ned mot elva. Denne skråninga hadde eit artsutval som minner om det vi møtte på lokalitetane lenger nordover, men er nok svært kraftig vinderodert, slik at samfunna her er utforma på klart asonale habitat, og er av mindre interesse enn dei som blei funne lenger nord. Lengst vest i denne lokaliteten var det også større felt med 10-20 % dekning av busklaven snøskjerpe (Cetrariella delisei) på meir stabile område, noko som indikerer mindre ariditet enn elles langs fjorden.
17 . . . . .
Lok. 4: Utløpet av Zeipeldalen, nordsida.
Her var det veldig lite vegetasjonsdekke, og reinrosesamfunna var istaden fortrengt til søkk i terrenget. Store areal var steppeaktige med artar som tuvemure (Potentilla pulchella), strirapp (Poa hartzii) og polarsaltgras (Puccinellia angustata) som einaste karplantar med dekning over 1%. Lokalt var også kalkarve (Arenaria pseudofrigida) og arktisk raudsvingel (Festuca rubra ssp. arctica) vanlege, med opp til 5% dekning, sjå fig. 4. Av øvrige høgarktiske artar kan vi nemne puterapp (Poa abbreviata), mjølrublom (Draba arctica), purpurkarse (Braya purpurascens) og halvkulerublom (Draba subcapitata), i tillegg til tundratypen av polarskjørbuksurt (Cochlearia groenlandica) og polarjonsokblom (Silene furcata ssp. furcata, skal forresten no endre namn til S. involucrata ssp. involucrata).
Fig. 4. Potentilla pulchella-samfunn med blomstrande kalkarve (Arenaria pseudofrigida) nord for utløpet av Zeipeldalen.
I tillegg til desse var det to andre interessante artar i området. Det eine var ein svingel i raudsvingel (Festuca rubra)-komplekset som vaks saman med den vanlege ’arktisk raudsvingel’ (F. rubra ssp. arctica). Men agnene var snaue, ikkje håra som hos ssp. arctica, og den hadde kortare ytteragner enn arctica. Den var også høgare enn ssp. arctica når dei vaks ilag. På noverande tidspunkt er det uråd å seie om dette er ein del av ein +/- kontinuerleg variasjon hos ssp. arctica, men i felten virka det som eit, nytt og ukjent taxon, som underteiknarane ikkje har funne namn på frå litteraturen. Kollekt skal sendast til prof. Reidar Elven, Univ. Oslo, som no leier det panarktiske floraprosjektet, men i siste instans sikkert til prof. Susan Aiken, Canada, som er ekspert på Festuca i Arktis.
18 . . . . .
Fig. 5. Allocetraria madreporiformis, ein lavart eksklusiv for Wijdefjorden.
Ein annan interessant art var laven Allocetraria (Dactylina) madreporiformis, som ikkje har norsk namn. Den vaks i open kalksilt, helst nede i tørkesprekker i dette steppeaktige samfunnet. Den er svært karakteristisk og gul av usninsyre, fig. 5. Den synest å vere heilt knytta til den opne kalkjorda og serleg for overgangen mellom denne og reinrosesamfunn, i motsetning til Dactylina arctica og ramulosa, som den tidlegare delte slekt med. Den har same farge som dei vanlege lavane gulskinn (Flavocetraria (Cetraria) nivalis) og gulskjerpe (F. cucullata), som elles er karakteristiske artar for rabbar i alle arktiske og alpine område. Dei mangla totalt i dette området, og dei einaste makrolavane var små og få eksemplar av groptagg (Cetraria aculeata) og den nedliggjande kalkdogglav (Physconia muscigena).. Arten er itidlegare samla ein einaste gong på Svalbard og det var i Kartdalen i Wijdefjorden i 1928. Den er elles funnen på Novaya Zemlya, men manglar mellom Alpene og Canada, og slekta har tyngdepunkt i fjell i det sørlege Sentral-Asia.
I området var det ein mindre dam, vel eigentleg den einaste vi såg på heile vestsida. Sprikjetundragras (Dupontia psilosantha) dominerte saman med strandengartar. Nedst mot strandbrinken var det nokre forvitra, svarte, chert- liknende knausar som truleg er amfibolitt ut frå geologikartet, og på denne mørke silikatgrusen oppblanda med finjord av kalk, var det påfallande mykje av den noko uvanlege og grøne laven Psora rubiformis.
19 . . . . .
Oppsummeringsvis så var dette eit veldig interessant område, og det sørlegaste vitja av oss på vestsida som hadde steppepreg.
Lok. 5: Zeipeldalen, nordsida, ca. 5 km frå utløpet
Denne dalen var heilt dekt at Dryas-hei med kodominans av bergstorr (Carex rupestris). Ved nedste del av bergskråninga var det skiferblokker og rikeleg med kantlyng (Cassiope tetragona) og innslag av surbotnplantar som vardefrytle (Luzula confusa). Ved basis av skråninga var det sigevatn og fine myrdråg med smalstorr (Carex paralella) og blankstorr (Carex saxatilis). Ingen spesielt sjeldne artar blei funne. Området var fint, men heilt likt tilsvarande område i fjordstroka rundt Isfjorden.
Lok. 6: Austsida av Wijdefjorden, NV-skråninga av Einsteinfjellet
Det var kun lagt opp til ein kort stopp her, 15 min., som ein kort referanse til undersøkingsområdet på vestsida av Wijdefjorden. Medan vestsida har sedimentære kalkskifrar og sandsteinar frå Devon er austsida bygd opp av silikatskifer og liknande bergartar frå prekambrisk grunnfjell (’Hecla Hoek’). Allereie frå helikoptret viste landskapet seg heilt ulikt austsida og ulikt det vi har sett på andre stader på Svalbard. Det var heilt bleikt grasgult, med ein fargenyans førtsteforfattaren har sett landskapet i den aride delen av Andesfjella, og som ein har sett på bilete frå steppar i Mongolia!
Vel nede på bakken viste det seg å vere ein kjenning, bergstorr (Carex rupestris) som forårsaka farga. Men her danna den tett, terrengdekkjande plen, med unntak for sterkt konkave søkk som hadde kantlynghei. Dette ga eit heilt nytt landskapspreg. Ein merker seg i høve til steppe-tundra-diskusjonen hos Yurtsev (2000) at graminidar hadde tatt heilt over som dominantar på landskapsnivå. Sjå forøvrig fig. 6, men landskapspreget virka enno meir spesielt og dominerande frå lufta. Ifølgje Yurtsev (pers. meld.) er nettopp Carex rupestris ein dominant på stepper i kalde område av Mongolia.
20 . . . . .
Fig. 6. Eit grunnfjellslandskap dominert av bergstorr (Carex rupestris) på austsida av Wijdefjorden, nord for Austbotnhytta.
På det korte opphaldet fann vi ingen spesielt sjeldne karplantar. Surbotnsplantane vardefrytle (Luzula confusa) og raggmure (Potentilla hyparctica) var som venta utbreidde her, medan dei nesten mangla heilt på vestsida. Blårapp (Poa glauca) var også vanleg her, og var på vestsida i stor grad erstatta av stridrapp (P. hartzii). Den sjeldne laven Allocetraria madreporiformis fann vi også.
Denne korte befaringsvisitten aktualiserte spørsmålet om iallfall delar av austsida også burde vurderast som del av eit verneområde med arid klima og steppeliknande vegetasjon, for å få med spennvidda av vegetasjonen også på anna substrat. Dette var grunnlaget for utvidinga av prosjektet i 2002 og temaet blir diskutert vidare under 2002-lokalitetane og i den konkluderande diskusjonen.
Lok. 7: Utløpet av Høegdalen, nordsida
Ved sjølve utløpet var det reinrosevegetasjon utan spesiell interesse, og ved basis av skråninga var det rikmyrsfragment med smalstorr (Carex parallela) ogsvartull (Eriophorum triste), i tillegg til mindre område med kantlynghei. Substratet var meir sandprega, og det var meir vsvalbardvalmue her enn elles, men to pH-prøvar viste så høge verdiar som 8,5 og 8,8. Mot nord blei det meir
21 . . . . .
ope vegetasjon, og her analyserte vi to ruter med Potentilla-prega steppeliknande vegetasjon nær sjøen. Allocetraria blei også funne.
Oppsummeringsvis så var ikkje denne lokaliteten like interessant som nabolokalitetane mot sør og nord. Kanskje er den meir i le for vindar og har meir sigevatn? Frå helikoptret virka det mindre vegetert langs skråningane både mot nord og sør.
Lok 8: Utløpet av Simledalen, nordsida.
Her hadde terrenget eit heilt markant steppepreg, jfr. fig. 7. Tuvemure (Potentilla pulchella) var overalt, og langs fleire topografigradientar mangla reinrosesamfunnet. Potentilla-samfunnet gjekk istaden over i snøleier dominert av arktisk raudsvingel (Festuca rubra ssp. arctica), og med småplantar av Potentilla innimellom. I den eine analyseruta var 10 av 11 karplantar eksklusive arktiske artar som manglar i fastlands-Europa, kun raudsildre var ein vidt utbreidd art. Det same gjaldt i eit anna søkk som ikkje blei analysert, der 11 av 12 karplanteartar var eksklusivt arktiske, og for det meste høgarktiske.
Fig. 7. Høgarktisk alkalisk steppelandskap nord for utløpet av Simledalen.
I denne ruta var substratet også sesongfuktig, noko ein kunne vente i ei konkav skråning ved bergrota. Likevel var det steppe-elementet som dominerte også her, til tross for 5-10 cm djupe reintråkk frå snøfri periode om våren/forsommaren. To pH-prøvar viste verdiar på 8,0 og 8,7. Allocetraria blei også funnen. På ein annan analysert rabb kom også dei meir vidt utbreidde artane tuvearve (Minuartia rubella) og fjellsyre (Oxyria digyna) inn.
22 . . . . . Oppsummeringsvis ein utruleg flott og spesiell lokalitet med heilt dominerande steppepreg!
Lok. 9: Dal ca. 4 km sør for Kapp Petermann
Slakke skråningar som alle var knusktørre, og reinrosesamfunn kun i søkka, fig. 8. Potentilla-Poa hartzii-samfunnet dominerte i området, som nok er kraftig vindutsett. Ingen fuktige dråg observert, men harerug (Bistorta vivipara) var subdominant i dei tørre snøleiesøkka. Ein liten fugleutkikspost hadde dominans av polarsaltgras (Puccinellia angustata) i den sentrale delen og tett av puterapp (Poa abbreviata) og stridrapp (Poa hartzii) i den moderat gjødsla sonen rundt – ein steppeversjon av liknande punktsamfunn andre stader, der andre artar dominerer.
Eit massivt steppepreg i vegetasjonen og landskapet.
Fig. 8. Landskap på vestsida av Wijdefjorden nordover mot Kapp Petermann.
Lok. 10: Vestfjorddalen, utløpet av Kaalaasdalen
Ved utløpet av denne dalen er det ei svær elvevifte, og heile området er mykje mindre tørt enn øvrige delar av Vestfjorddalen. Ein art som gulsildre (Saxifraga aizoides) var vanleg her og i ei bratt nordvestvendt skråning var fjellsmelle (Silene acaulis) vanleg i ei velutvikla kantlynghei. I same skråninga fann vi veldig små enkeltlokalitetar av svartull (Eriophorum triste) og fjellsnelle (Equisetum variegatum). Desse fire er veldig vanlege artar over mesteparten av Svalbard, gulsildra riktignok der det er kalk og E. triste kun i
23 . . . . .
fjordstroka. I Vestfjorddalen og det øvrige undersøkingsområdet på vestsida er dei ekstremt sjeldne. Dei to sistnemde blei kun funne som desse enkeltlokalitetane, fjellsmella fåtallig med kjempestore individ to-tre stader lenger ut, alltid nede i dei brattaste søkka som fantes, og kvar gong med få individ. Gulsildra blei berre funnen her og litt lenger ut i dalen, i sig heilt ned mot leirflata.
Området ved Kaalaasdalen var ikkje spesielt, og vårt inntrykk er at det er mest verdifullt som ein gradient mot steppeområda lenger ut. Ein må imidlertid vere ope for at spesielle kryptogamar kan vere utbreidd her, i og med at Frisvoll har funne to svært sjeldne mosar litt lenger inn. Vi observerte møll eit-par stader i indre Vestfjorddalen, og har eit kollekt som ikkje er bestemt. Sommarfuglar er sjeldne på Svalbard.
Lok. 11: Vestfjorddalen, utløpet av Hagendalen
Reinroseheier dominerer, og den har ikkje slike dramatiske tørkesprekker som lenger ut. Mosar som gullmose (Tomentypnum nitens) er dominante, og i søkk er kantlyng vanleg utan å danne store samfunn. I reinrosesamfunna finnest busklav som fjellsaltlav (Stereocaulon alpinum) og makklav (Thamnolia vermicularis) spreidd. I ei bratt og beskytta nordvendt skråning litt inni dalen var knoppsildre (Saxifraga cernua) lokalt vanleg.
Det var einaste lokaliteten i Vestfjorddalen, og det same gjeld polararve (Cerastium regelii) funnen same stad. Litt nord for Hagendalen fann vi nokre få ullmyrklegg (Pedicularis lanata ssp. dasyantha). Potentilla pulchella-Poa hartzii vegetasjon var avgrensa til enkelte ryggar og til avsetjingar langs stranda. Ei større nyetablert elvevifte mot stranda med mykje ope jord hadde eit pionérstadium totaldominert av purpurkarse (Braya purpurascens), med 10-50 eksemplar pr m2!
24 . . . . .
Fig. 9. Søkk med dubbestorr (Carex misandra) med overflatevatn etter ein kortvarig regn i forgrunnen. I bakgrunnen den store leirflata i Vestfjordbotnen.
Både litt innafor og litt utafor dette området var det søkk i terrenget med sigevatn og drenering frå fjellsida. Her vil det normalt ha vore myr. Istaden var det eit breidt belte med totaldominans, opp mot 70%, av dubbestorr (Carex misandra), utan nokre andre fuktindikatorar enn nokre få spreidde tvillingsiv (Juncus biglumis) og fjellbunke (Deschampsia alpina). Dette er eit uttrykk for særpreget i denne ekstremt tørre dalen. Denne er vist på fig. 9, med rennande vatn oppå overflata etter eit regnskyll som må vere uvanleg.
Oppsummeringsvis så er steppepreget til stades kraftigare her enn på forrige lokalitet, men elementet er ikkje landskapsmessig dominerande. pH = 8,1.
Lok. 12: Vestfjorddalen, utløpet av Bryhndalen
Denne delen av dalen er ei svær, flat og konkav landskapsaform med drenering frå fjellsida. Her ville myr og fuktsig ha vore det dominerande landskapselementet i ein vanleg Svalbard-dal. Slike element mangla heilt. Langs eit tørt elvesig var det istaden dubbestorr (Carex misandra)-dominans som nemnt for området over, med litt fjellbunke (Deschampsia alpina) og tvillingsiv (Juncus biglumis). Elles var det Dryas-hei som dominerte landskapsmessig. Svært påfallande var dei dramatiske tørkesprekkene, med 30-40 cm breie halvkuleforma siltputer imellom, figur 10. Dette er ein type polygonlandskap som er ulikt vanlege typar på Svalbard. Putene er halvkuleforma og sprekkene er luftfylte heilt ned til 10 cm djup.
25 . . . . .
Denne reinroseheia var forøvrig veldig homogen og artsfattig. Det var heilt fritt for busklav, og påfallande nok, aldri eitt individ av karakterartane for Potentilla pulchella-samfunnet, med unntak for i grensesonen mot dette samfunnet og arten purpurkarse (Braya purpurascens), som har sitt tyngdepunkt i mindre eksponerte område. Dette er eit viktig indisium på at Potentilla pulchella-samfunnet er svært ulikt reinrosesamfunna. Kantlyngsamfunn og myrsamfunn mangla heilt.
Nært utløpet av Bryhndalen er det ein større morenehaug. På ein slik normal kalkjordsmorene er det vanlegvis ein rik flora av mange Draba- og Saxifraga- artar. Desse mangla heilt utanom raudsildre (Saxifraga oppositifolia). I staden var der eit velutvikla Potentilla pulchella-samfunn, med tuvemure (Potentilla pulchella), stridrapp (Poa hartzii)(dominant), polarsaltgras (Puccinellia angustata), puterapp (Poa abbreviata) og arktisk raudsvingel (Festuca rubra ssp. arctica). Dei normale morenehaug-artane klarere seg ikkje pga. uttørkinga, elles er alle habitatkrav oppfylt.
Fig. 10. Overgang mellom samfunn dominert av reinrose (Dryas octopetala) og tuvemure (Potentilla pulchella) i Vestfjorddalen, med store tørkesprekker mellom halvkuleforma polygonsentra.
I skråninga ved fjellfoten var flågmure (Potentilla chamissonis) ganske vanleg. Det er en art som er sjelden å finne i skråningar utanom fuglefjell.
26 . . . . . Oppsummeringsvis så har området eit markant tørkepreg, og all normal vegetasjon er erstatta av tørrare typar - bekke-/kjelde-vegetasjon av tørr Carex misandra-vegetasjon, myrdrog av artsfattig reinrosevegetasjon med dramatiske tørkesprekker og morenahaugar av Potentilla pulchella–samfunn. pH = 9,2 og 8,1.
Lok. 13: Vestfjorden; Tysneset
Potentilla pulchella-Poa hartzii-vegetasjon dominerer heilt og den einsformige Dryas-vegetasjonen finnest berre i søkk. pH på ein velutvikla Poa hartzii-rygg rett ved hytta på Tysneset var 9,8 og på ryggen ca. 0,5 km mot nord 9,4. Slike høge pH-verdiar er, etter det vi veit aldri registrert på Svalbard, med mindre rein gipsjord kan gi slike verdiar. Ned mot stranda auka innslaget av kalkarve (Arenaria pseudofrigida), og det vaks spreidd med flågmure (Potentilla chamissonis). Den sjeldne laven Dimelaena oreina var vanleg på surare flyttblokker (tidlegare kjent frå Kongsfjorden, Gipsdalen og Prins Karls Forland). Ingen busklav blei observert, og ei lang r1mot sør og figur 12 mot nord.
Fig. 11. Utsyn inn Vestfjorddalen frå hytta på Tysneset.
Området ser ut til å vere eit økologisk sentrum for den aride steppeliknande vegetasjonen på vestsida av hovudfjorden.
27 . . . . .
Lok. 14: Vestfjorden: Frøysneset
Her var det dårleg med tid til undersøkingar, men den bratte skråninga hadde truleg ein del sigevatn slik at det var meir reinrose her, i tillegg til ryggar med Potentilla pulchella-vegetasjon, tørre snøleier og elvevifter. Flågmure (Potentilla chamissonis) vaks her og vi fann også den snaue Festuca rubra- typen som også blei funnen på nordsida av utløpet til Zeipeldalen.
Områda på begge sider virka veldig tørre.
Fig. 12. Høgarktisk steppelandskap frå ryggen på Tysneset og nordover.
Lok 15: Vestfjorddalen: sørskråninga av Ove Dahl-fjellet
Dette omrtådet er sørvendt og truleg også ganske vindeksponert og hadde eit klart steppepreg. Skråninga var ganske bratt og det er tydelegvis ein del sigevtn om våren sidan det blei observert rikeleg med jord etter sigevatn. På skråningar der det var slik sigevasseffekt var dekkjet av steppeartane større enn vanleg og eit svært høgt individtal av tuvemure (Potentilla pulchella) ga heile 20 % dekning i ei analyserute, medan stridrapp (Poa hartzii) kunne ha 10 %. På siltjord nært sjøen vaks desse artane også, men her virkar dei å ha sekundærlokalitetar, i motsetjing til det ein har inntrykk av frå andre delar av Svalbard. Desse artane kom også inn i snøleier nedafor Dryas-beltet, der også rabbeartar som skjeggstorr (Carex nardina) blei funne. Eitt eksemplar av
28 . . . . . busklaven gulskjegg (Flavocetraria nivalis) blei observert; den som er så vanleg på rabbar elles på Svalbard. Fuktelement mangla heilt.
Eit kraftig steppeinnslag og til dels nokså påvirka av sigejord i snøsmeltinga. pH blei målt til 9,0, jamvel om denne lokaliteten var innan den geologiske eininga som heiter Dicksonfjordleddet (sandsteinar, siltsteinar, konglomeratar), som på førehand var vurdert til ikkje å vere kalkhaldige.
Lok. 16: Krosspynten, vest for lagunen
Her er det større økologisk variasjon. Dei eksponerte områda har fin Potentilla-vegetasjon, det same gjeld for blottlagte siltområder nært stranda. Det holme-liknande neset blei ikkje vitja, men såg ut til å vere heilt steppeprega. Elles var området variert med ganske store uttørka myrliknande område, med smalstorr (Carex paralella) og blankstorr (C. saxatilis), russegras (Arctagrostis latifolia, uvanleg på Svalbard) - og den nokså gåtefulle hybriden mellom svartull (Eriophorum triste) og snøull (E. Scheuchzeri). Denne ser ikkje heilt ut til å oppføre seg som ein hybrid, og er eit sjeldent taxon (Kongsfjorden, Dickson Land) som kan syne seg å fortene annan rang. Allocetraria madreporiformis vart funnen to stader. Området var stort og berre ein avgrensa del blei vitja.
Botanisk veldig fint og variert område med mindre steppepreg enn i Vestfjorddalen, men steppeelementa er absolutt til stades. To pH-prøvar viste verdiane 8,0 og 8,5.
Lok. 17: 1-1,5 km N for utløpet av Kartdalselva
Eit rabb blei vitja i eit veldig tørt og steppeprega område.
Nedafor eit snøeleie var det eit flatt område som ville ha hatt myrvegetasjon normalt, men her var det tørt med kun fuktindikatorane Deschampsia alpina og Juncus biglumis. Dette var også innan Dicksonfjordleddet, men kalkpreget var like intenst her og pH blei målt til 8,9. Figur 13 syner landskapet i området sett frå helikopter.
29 . . . . .
Fig. 13. Høgarktisk steppelandskap frå området sør for Forspynten, dvs. i den nordlegaste delen av foreliggjande framlegg til verneområde.
Lok. 18: Forspynten, vest for laguna
Her hadde vegetasjonen eit mykje meir ‘normalt’ preg, med kalkvegetasjon som kan klassifiserast innan forbundet Luzulion nivalis. Artar som snøfrytle (Luzula arctica), polarblindurt (Silene uralensis), polarsnelle (Equisetum arvense ssp. boreale), fjellsnelle (E. variegatum), polartrådsildre (Saxifraga platysepala), knoppsildre (Saxifraga cernua) og rikeleg med fjellsmelle (Silene acaulis), var vanlege her, og er fuktindikatorar som mangla heilt frå steppeområdet. Det var også matter av gullmose (Tomentypnum nitens). På dei mest eksponerte rabbane var det areal av Potentilla pulchella-vegetasjon, men desse var mindre og kan likne dei ein finn andre stader, t.d. ved Isfjorden. Allocetraria blei funnen i overgangen mellom dette og reinroseheiene.
Her har vi tydelegvis kome i utkanten av steppeområdet, og vegetasjonen liknar meir normal Svalbard-vegetasjon.
Lok. 19: Utløpet av Purpurdalen, sørsida.
Eit svært rabbeområde hadde velutvikla Potentilla pulchella-vegetasjon med stridrapp (Poa hartzii). Nedafor rabben var det tørre snøleier og eit større
30 . . . . . myrområde, nokså uttørka og med mykje blankstorr (Carex saxatilis). Området er stort og berre ein mindre del blei befart.
Dette området er botanisk veldig rikt og virka tørrare enn området lenger sør, ved Forspynten, og gjorde at avgrensinga av steppeområdet er mindre enkel enn det vitjinga ved Forspynten indikerte.
Lok. 20: Finnlandsryggen, midtre del, N for elvevifta
Området virka som ein tørr variant av den utbreidde vegetasjonen i den mellom-arktiske tundrasonen i Indre isfjorden. Rabbane var karakterisert av Dryas-vegetasjon med bergstorr (Carex rupestris) og skjeggstorr (C. nardina), stadvis med ein del ullmyrklegg (Pedicularis lanata ssp. dasyantha). Makklav (Thamnolia vermicularis) var vanleg, men det var kun små og få og spreidde individ av gulskinn (Flavocetraria nivalis) og gulskjerpe (F. cucullata) og islandslav (Cetraria aculeata). Hårsvingel (Festuca baffinensis) var vanleg, og substratet var grunnfjellsberg. Alperublom (Draba fladnizensis) blei funnen ein stad i ei sørskråning.
Rabbevegetasjonen gjekk over til svært store og velutvikla felt med kantlyng (Cassiope tetragona), nokså artsfattig med enkelte individ av lusegras (Huperzia selago), spreidde vardefrytle (Luzula confusa) og ein stad tundrarublom (Draba pauciflora). Seine snøleier var uvanlege, og nokre litt tørre myrliknande område hadde artar som blankstorr (Carex saxatilis) og smalstorr (C. parallela). Snøfrytle (Luzula nivalis) var vanleg her, tundragras (Dupontia fisheri) likeså og det vaks litt fjellbunke (Deschampsia borealis). Nært stranda var det ein grusrygg med Potentilla pulchella-vegetasjon, noko som også fantest på eit-par veldig små rabbar lenger opp i skråninga.
På store steinblokker var laven Dimelaena oreina vanleg på sørvendte, vertikale flater, og på eksponert jord blei den anonyme og sikkert oversette skorpelaven Leprocaulon subalbicans funnen som ny for Svalbard.
Området virka som ein parallell til området nord for Overgangshytta på motsett side av fjorden ved å vere meir fuktpåvirka enn områda lenger nord. Dei veldig små rabbane med Potentilla pulchella-vegetasjon er også eit trekk vi kjenner att frå Indre Isfjorden, utan at det er snakk om steppepreg.
31 . . . . .
Lok. 21. Sørvest-skråninga av Lemströmfjellet: S- og SV-vendt gryteforma terreng 0,8 - 2 km søraust for Austbotnhytta.
Dette terrenget hadde svært gunstig eksposisjon , og vi forventa eit stort termofilt innslag og markert steppepreg pga. større varmeinnstråling. Dette stemte ikkje. Området hadde typisk mellomarktisk tundra-vegetasjon slik som på lok. 21. Bergstorr (Carex rupestris), dubbestorr (C. misandra), reinrose (Dryas octopetala) og kantlyng (Cassiope tetragona) dominerte over store delar av området, og desse artane var nærmast terrengdekkande, med gradvise overgangar mellom desse artane. Interessant nok så har alle rabbane i skråningane i det gryteforma terrenget av ordinær Svalbard-type med skjeggstorr (Carex nardina), reinrose og vanleg standard-utval, utan artar frå steppesamfunnet av tuvemure. Dette stemmer også overens med pH-verdiar på 7-talet, utan steppepreg og salin jord. Ingen spesielle artar blei funne, med unntak for flågmure (Potentilla chamissonis), og skjørlok (Cystopteris fragilis) og skredrublom (Draba daurica) langs utløpet av ei kløft, arter som er uvanlege i området.
I tillegg til desse velutvikla tundra-typane var det store myrareal, der blankstorr (Carex saxatilis), smalstorr (C. parallela) og svartull (Eriophorum triste) var dominerande i skrånande terreng slik dei er på kalkgrunn andre varme stader på Spitsbergen. Tundrasiv (Juncus triglumis ssp. albescen)s er ein spesielt termofil art, og den blei funnen mange stader i skråninga, til dels i stor mengde. Artar som rynkevier (Salix reticulata) og bjønnbrodd (Tofieldia pusilla) blei det leita etter forgjeves.
I eit fuktig søkk ca. (800 m SV for Austbotnhytta blei det funne ca. 50 eksemplar av myrtust (Kobresia simliciuscula) innan eit areal på 15 x 15 m. Dette er ei veldig sjelden art på Svalbard, som tidlegare er funnen i Ossian Sarsfjellet og tre stader i Indre Isfjorden. Den går i myrkantar, i litt opne felt mellom matter eller tuver av andre myrartar, serleg på område som tørkar litt ut, og går dels over i den fuktigaste delen av Dryas-vegetasjon.
Området har ikkje steppepreg. Ingen Allocetraria blei funnen, og ein del vanlege tundra-artar som elles er veldig sjeldne i steppeområda - snelleartane (Equisetum spp.), tundrarublom (Draba pauciflora) og andre rublomartar, knoppsildre (Saxifraga cernua) og andre sildreartar, fimbulgras (Puccinellia vahliana) var vidt utbreidde. Det virkar som om det er skjerma frå dei kraftige, uttørkande vindane langs hovudretninga av fjorden, serleg frå nord. Vindane frå sør må vere fuktigare, det same gjeld vindane frå breane i sidedalen, i dette tilfellet langs Stubendorffbreen.
32 . . . . .
Lok. 22: Ved Austbotnhytta
Langs knausene ned mot fjorden opp til 30- 40 høgdemeter var terrenget heit annleis og hadde tydeleg steppepreg, med alkalisk jord over konvekse gneis- knausar. Her var det Potentilla pulchella-vegetasjon på store areal, både på dei eksponerte rabbane og eit stykkje ned i skråninga. I søkk er det mindre Dryas- matter med bergstorr (Carex rupestri), og deretter store matter med arktisk raudsvingel (Festuca rubra ssp. arctica)-vegetasjon, noko som gir eit graminid-preg. Inni desse grasmattene var det spreidde eksemplar av purpurkarse (Braya purpurascens), og lengst ned i gradienten er det tynne og heilt mørke matter av mosar som rubust (Ditrichum flexicaule), blomstermose (Schistidium sp.) og putehårstjerne (Syntrichia ruralis). I meir erodert jord er det meir purpurkarse, og også nokre individ av tuvemure (Potentilla pulchella).
På ryggane litt nord for hytta var Allocetraria madreporiformis svært vanleg, og vi fann også eit område med ein annan gulgrøn lav, småkrinslav (Arctoparmelia incurva), ein nordkystart på Svalbard.
Eit nøyare studium av rabbevegetasjonen viste at det var variasjon innan Puccinellia-plantane. Det viste seg at den svært sjeldne arten svalbardsaltgras (Puccinellia svalbardensis) var vanleg på alle rabbane med steppepreg, frå Austbotn-hytta og nordover heile vegen mot beste bre. Arten er tidlegare berre kjent frå nokre holmar i Kongsfjorden, og frå ein dårleg lokalisert stad i Krossfjorden, truleg samla av engelskmannen Halliday på 60-talet, utan at det er gitt informasjon om dette i litteraturen. Vi kan no slå fast at dette er primært ein steppeart, og ikkje ein strandart, og at den er vanleg på slike habitat langs heile austsida av fjorden, og i svært store individtal.
Lok. 23: 2-3 km nordaust for Granatodden, ryggar mellom 120 og 200 moh
Dette området hadde ikkje steppepreg. Rabbane var av vanleg type karakterisert av skjeggstorr (Carex nardina), med vanlege dominante tundra- artar og mykje kantlyng (Cassiope tetragona) med spreidde eksemplar av ullmyrklegg (Pedicularis lanata ssp. dasyantha). I øvre delar hadde nokre bratte skråningar eit surare preg med ganske store mengder vardefrytle
33 . . . . .
(Luzula confusa), saman med raggmure (Potentilla hyparctica), grannsildre (Saxifraga tenuis) og sandgråmose (Racomitrium ericoides)-komplekset. Dette blei stadfesta av ei pH-måling på 6,8.
Området må framleis vered ganske temperaturgunstig, for det var store klonar av dei termofile blankstorr (Carex saxatilis) og smalstorr (C. parallela) heilt opp på 150 moh, sjølv i ei nesten umerkeleg sørskråning. Det var svært små rabbar med Potentilla pulchella-vegetasjon på 130 moh., klart over marin grense, men eint mønster som dette finn ein også att i Indre Isfjorden. Ingen Allocetraria observert. Ei bratt sørvendt skråning var floristisk skuffande, med eit-par eksemplar av flågmure (Potentilla chamissonis) som det einaste uvanlege.
Lok. 24: 1-3 km sør for utløpet av Smutsdalen
Dette var ein fem-stjerners lokalitet med kraftig steppe-preg, massevis av salin jord, store mengder svalbardsaltgras (Puccinellia svalbardensis), steppeprega matter av arktisk raudsvingel (Festuca rubra ssp. arctica) lenger ned i soneringa, og ei spesiell salin tjønn. Området er dominert av konvekse knausar av gneiss- og granatglimmerskifer med avsett kalkjord overalt. Landskapet er svært eksponert mot vindar frå nord pga. av hjørne-effekten mot utløpet av Smutsdalen, og tuver av reinrose var totalt erodert frå nordsida. Svært interessant er den skarpe lokalgradienten frå det massive steppepreget i denne lokaliteten (utan Allocetraria), via det moderate steppepreget på lok 22 ved Austbotnhytta (med masse Allocetraria), til mangel på steppepreg (og Allocetraria) på lokalitetane 21 og 23. Dette viser at det er dei uttørkande vindane frå nord som er avgjerande for steppepreget her. Under kommenterer vi nokre av dei botaniske delkomponentane i dette området, som punkta A-F.
A) Puccinellia svalbardensis På rabbane er det store populasjonar av svalbardsaltgras (Puccinellia svalbardensis). Tidleg i sesongen ser den ved først augnekast ut som små eksemplar av polarsaltgras (Puccinellia angustata), som den også veks saman med, sjå fig. 14. Den enklaste karakteren habituelt er dei svært tynne småaksgreinane som er bøygde heilt ut til sidene og dei nedste oftast attende, i motsetjing til hos polarsaltgras der dei sprikjer moderat og sjelden dannar meir enn 45 graders vinkel mot hovedstengelen. Men denne karakteren kan også observerast på visne eksemplar frå ifjor. I tillegg til den mindre storleiken, har svalbardsaltgraset ein mykje sterkare raudfiolett pigmentering,
34 . . . . . lett å observere når artane veks saman, og svalbardsaltgraset har dessutan snaue inneragner.
Skilnaden har halde seg i kultur i Tromsø, og det er ingen tvil om at svalbardensis er ein god art. Slekta er vanskeleg, og det har vore beskrive for mange artar frå Grønland, men internasjonale ekspertar som Boris Yurtsev, Reidar Elven og Dave Murray har studert tidlegare innsamlingar av svalbardsaltgras (P. svalbardensis) og konkludert med at det er ein eigen art, ulik andre artar som P. tenella.
Puccinellia svalbardensis er heilt knytta til salin jord på rabbar eller flate, svært tørre område, der den veks i store mengder, og er nesten alltid observert i tilknytting til saltutfelling på overflata. På kalkjord ned i søkk og ned mot tjønna, gjekk den ut, medan polarsaltgras (Puccinellia angustata) held seg, og såleis har ein breiare økologi. Hovudpopulasjonen blei estimert til å ha eit individtal over 10 000, og den blei funne på fem litt avgrensa område sørover mot Austbotnhytta.
Fig. 14. Små eksemplar av svalbardsaltgras (Puccinellia svalbardensis) saman med eit større eksemplar av polarsaltgras (P. angustata) til høgre.
35 . . . . .
B) Steppeprega vassvegetasjon I slike ekstremt tørre område er myrer og tjønner ekstremt sjeldne, og ein vil vente eit spesielt preg på dei. Tjønna rett aust for den største av Gyllenskiöldholmane er såleis av stor interesse, og er den einaste innan massive steppeområde, utanom to mindre tjønner på lokalitet 25, som vi har observert. Tjønna ligg på ca. 20 moh, og slike tjønner får vanlegvis over tid tilført så mykje ferskvatn at det saline eller brakkvass-preget som strandnære laguner og tjønner har, blir erstatta av reint ferskvassmiljø. Slik er det ikkje her. Tjønna representerer nok eit veldig tøft miljø, med sterk variasjon i vassnivået, med vekselvis uttørking og oversvømming, sterk variasjon i saliniteten som nok er høg (pH 10,3 målt i driftvollar rett ved tjønna) og kraftig vind- og bølge-erosjon (på tross av den lille storleiken), og uttørking. Dei dominerande karplantane rundt tjønna er ishavsstorr (Carex subspathacea), bogestorr (C. maritima) og tundragras (Dupotia fisheri). Det er korte avstandar til steppevegetasjonen rundt. Rundt tjønna er det høge driftvollar, som består av humus med preg av bølgedeponering, i veksling med etablering av moselag, uttøying av dette og nyetablering av saltbelegg. Slikt stresspreg er ikkje tidlegare observert av oss i fuktig, organisk jord som elles dominerest av mosar. Det spesielle preget av denne våtmarka står i harmoni med det spesielle preget i steppeområdet rundt.
C. Underjordiske hagar under kvartsittsteinar I steppesamfunna på rabbane er det svært liten dekning av kryptogamar. Oftast er det maksimalt 1 % og det er små og spreidde individ. Men under kvite kvartsittsteinar er det istaden frodige kryptogamhagar! Slike kvite steinar er avrunda og heilt matte pga. av erosjonen, men dei slepp ei viss lysmengde gjennom. Medan jordoverflata er salin, sterkt uttørka og sterkt vinderodert, er mikrohabitatet under kvartsittsteinane mykje gunstigare. Vi snakker om steinar som er 3-5 cm tjukke og som ligg ned til eit djup på 1-3 cm under den kringliggjande jordoverflata. Her er det frodige og grøne underjordiske hagar, med fullt dekke av mosar, med lysegrøn farge, og med litt lengre strekningsvekst enn normalt. Dei vanlegaste moseartane var striplanmose (Distichium inclinatum), puteplanmose (D. capillaceum), vegnikkemose (Pohlia nutans), spisstrinnmose (Myurella tenerrima) og cf. skimmermose (Pseudotaxiphyllum elegans). Dei fleste av desse manglar totalt i samfunnet rundt, eller er iallfall så sjeldne at dei ikkje er er identifisert i felten.
Ofte er det også eit dekkje av frittlevande alger rundt sand og gruspartiklar under steinane. Nokre få av steinane hadde også underjordiske hagar av skorpelaven Leproloma vouauxii, ein art som veks på jord elles.
36 . . . . .
Desse mikrohabitata er eit svært biologisk interessant fenomen, knytta til eit steppehabitat med ei svært ugjestmild overflate. Vi har førebels ikkje funne referansar til eit slikt fenomen i kryptogamlitteratur frå Antarktis, der vi hadde forventa det, og skal no undersøke annan litteratur, spesielt frå halvørkenstrok eller andre aride område i verda.
D. Sandfluktvegetasjon sør for utløpet av Smutsdalen med eit uidentifisert saltgras (Puccinellia) Den sterkt vindeksponerte halvøya sør for utløpet av Smutsdalen er ekstremt prega av vindtransportert sand. Det er ikkje velutvikla sanddyner i området, men istaden eit meir eller mindre jamnt sanddekke utan store relieffvariasjonar. Arktisk raudsvingel (Festuca rubra ssp. arctica) er den dominante arten og dekkjer 50 % over store areal. Mindre innslafg av tuvemuresamfunns-artar viser affiniteten til steppe istaden til tundravegetasjon med reinroseDryas. I tillegg er tundrabunke (Deschampsia borealis, tidlegare feiltolka på Svalbard som brevifolia) ein kodominant, speielt på sørsida av denne lille halvøya . Den går på tørrare stader enn den mykje vanlegare fjellbunka (D. alpina), som også er vanleg i området, og som den overlappar økologisk med i mindre eksponerte område.
Ned mot stranda på nordsida av denne odden fann vi eit uidentifisert saltgras (Puccinellia). Denne danna matter av miniatyr-individ, med blågrøne blad 1 cm lange, og veldig små og fåblomstra aks. Vi såg ikkje at plantane var mattedannande. Det er to hovudhypoteser når det gjeld identiteten til desse plantane, som blei funne i 4-5 slike atskilte matter i flygesand rett ovafor strandsonen. Det kan vere ein ny art for Svalbard, men den var i eit tidleg utviklingsstadium vanskeleg å artsbestemme. Alternativt er det ein atypisk koloni av anten P. angustata eller svalbardensis, som har etablert seg frå tiltransporterte frø, og som har fått unormal etablering pga. erosjon i substratet. Planten er i dyrking i Tromsø. Den liknar no litt meir på svalbardensis enn den gjorde i felten, sjølv om dette er i eit veldig utypisk habitat for arten, men den har ikkje fått avgjerande svalbardensis-karakterar. Utvikling til neste år med dei to nemnte artane som referansar vil vere avgjerande for tolkinga av identiteten.
E. Bratt og vestvendt Potentillea nivea-skråning Rett sør for utløpet av dalen er det ei bratt skråning med tørre bakkar og berghyller dominert av murer (Potentilla) og geitsvingel (Festuca vivipara). Den sistnemnde veks veldig tørt og økologisk ulikt arten på fastlandet, men den er kromosomtalmessig ulik, og har truleg berre ein overflatisk likskap med fastlandstaxonet.
37 . . . . .
Potentilla er ei vanskeleg slekt, som komplisererst av at plantar kan setje frø utan befruktning (apomixis), og det kan då bli ei blanding av normal seksuell formering og ‘oppkopiering’ utan genetisk nykombinering. Vi har undersøkt den svært variable Potentilla-floraen i Ossian Sarsfjellet i Kongsfjorden nøye, og meiner å ha påvist alle dei artane som no blir anerkjent på Svalbard i den nyaste spesialistlitteraturen.
I skråninga ved Smutsdalen har vi hatt problem med identifiseringa i felten. Dei to distinkte artane raggmure (P. hyparctica) og tuvemure (P. pulchella) finnest også i skråninga, men det er to kompleks som treng nærare studiar, Det eine er nivea/chamissonis-komplekset (snømure/flågmure), der dei fleste samla av oss preliminært har hamna under sistnemnde namnet, men der det også er problemkollekt. Den andre hovudgruppen liknar på den interessante svalbardmura (P.insularis), ein Svalbard-spesialitet som også finnest på Novaya Zemlya og litt på Grønland. Plantane i dette området har lang stilk som insularis, men blad like svakt håra som hyparctica og med kronbladkaraktersr i retning mot hyparctica. Slike hybridar er ikkje rapporterte før og er lite sannsynleg. Men kollekta må samanliknast mot insularis frå andre stader på Svalbard, sidan feltinntrykka var at dette var ein avvikande populasjon.
F: Lav Store mengder lav blei samla inn i området, serleg av Tor Tønsberg, og det er allereie bestemt ei rekkje skorpelav nye for Svalbard (og ca. 15 frå heile Wijdefjorden-innsamlingane), sjølv om desse er så dårleg kjente at ein ikkje kan konkludere enno med kor sjeldne dei eigentleg er på øygruppen. Allocetraria vaks sparsamt heilt sør i området, og trivst tydelegvis ikkje her. Ploeopsidium chlorophanum er ein knallgul art som er vidt utbreidd og vanleg, men som ikkje toler direkte fukt og er elles komplett avgrensa til overhengande bergflater, der den berre har tilgang til luftfukt. I dette området veks den på oversida av steinar, noko vi aldri har sett før, og det er ein indikasjon på det ekstrent tørre klimaet i området.
På nokre stader blei den vanlege raudberglaven (Xanthoria elegans) observert på bakken. Den veks som kjent elles berre direkte på berg. Xanthoria på bakken i forsenkningar i steppeområda ser veldig ulike ute og blir direkte buskforma. Den har blitt tolka som variasjon innan X. elegans, og har blitt kalla ’forma subfruticulosa’, men fenomenet er interessant og burde ha vore studert med molekylærbiologiske metodar. Denne forma er berre observert to stader på Svalbard før.
38 . . . . . Heile området var veldig steppeprega og fig. 15 viser eit flybilete frå området ved utløpet av Smutsdalen.
Fig. 15. Flybilete av steppeprega vegetasjon ved utløpet av Smutsdalen.
Lok. 25: 1,5 km ESE for Einsteinodden
Veldig arid preg. Berggrunnen er hard gneis, med nesten loddrette lag, men er likevel heilt dominert av alkalisk løss-jord med tydeleg preg av sandflukt. På eksponerte stader er effekten av den lokale berggrunnen umerkeleg, og det er istaden eit velutvikla Potentilla pulchella-samfunn med alle særtrekk og følgjeartar. Det er store kvite felt med saltutfellingar, men det er likevel ein god del sand i jorda, og pH var litt lågare enn på andre område.
I ein sone nedafor Potentilla-samfunnet er det dominans av arktisk raudsvingel (Festuca rubra ssp. arctica), noko som gir ein grasdominans med eit raudbrunt preg på landskapet, sjå fig. 16. Vegetasjonsdekket er 30-50 %, og raudsildre (Saxifraga oppositifolia) og polarvier (Salix polaris) er
39 . . . . .
kodominantar, men steppeartar som tuvemure (Potentilla pulchella) og strirapp (Poa hartzii) finnest regelmessig, og det er eit markant innslag av purpurkarse (Braya purpurascens).
Først i endå meir beskytta område kjem reinrose-samfunn, men dei er her dominert av bergstorr (Carex rupestris). Kantlyng var sjelden med unntak i ei ur under ein skrent. I ei liknande nordvendt skråning var det betydlege innslag av vardefrytle (Luzula confusa) og geitsvingel (Festuca vivipara), og ein del raggmure (Potentilla hyparctica), som understreka eit meir acidofilt preg i dette habitatet.
Eit-par mindre dammar i området hadde ein fuktvegetasjon heilt dominert av ishavsstorr (Carex subspathacea), med småtundragras (Dupontia fisheri) og snøull (Eriophorum scheuchzeri) som kodominantar i dei fuktigaste delane, men med lite mose. Strandarten isbjørnstorr (Carex ursina) blei funnen her, sjølv om det er 45 moh. Frå den myrliknande vegetasjonen rundt dammane var det direkte overgang mot steppevegetasjonen utan eit belte av reinrosevegetasjon. Dette understreker det tørre preget, og viser truleg ei periodisk sterk uttørking. Eigentleg myrvegetasjon mangla, og eit søkk litt lenger nord, som normalt burde ha hatt myr, hadde litt blankstorr (Carex saxatilis) og noko som vi tolkar som hybriden Eriophorum scheuchzeri x triste, ein sjelden plante som er utilstrekkeleg forstått enno.
I eit litt eksponert parti i eit søkk var vegetasjonen vinderodert og borte. På den blottlagte flata, som ligg nedafor reinrosesamfunnet i soneringa, var purpurkarse (Braya purpurascens) og polarsaltgras (Puccinellia angustata) karakteristiske, pluss at det også var litt tuvemure (Potentilla pulchella). Dette er ein variant av steppesamfunnet, som veks i søkk og serleg i sekundære pionérhabitat, anten pga. sedimentasjon eller erosjon, eller i ustabile snøleietilhøve. Braya er karakterart for slike opne habitat, medan polarsaltgras (Puccinellia angustata) har heilt overlappande nisje på tørrare stader med tuvemure, slik at oppsplittinga i eit separat samfunn karakterisert av polarsaltgras som hos Möller (2000) er misvisande.
40 . . . . .
Fig. 16. Steppesamfunn i beskytta posisjon langs rabb- snøleiegradienten, karakterisert av dominans av arktisk raudsvingel (Festuca rubra ssp. arctica), og med tydelege saltutfellingar på overflata.
Lok. 26: Rygg i nordvestskråninga av Einsteinfjellet, 60 - 90 moh.
Steppepreg, men mindre tørt enn lenger sør på lok. 25, og reinroseheiene er meir velutvikla, og det var meir raudsildre (Saxifraga oppositifolia) og polarvier (Salix polaris) enn i dei tørrare områda. Reinrosa var veldig nedbeita av rein, kanskje 80 %, men bergstorr (Carex rupestris) var heilt dominerande. Eit svakare tørkepreg viste seg ved at tuvesildre (Saxifraga cespitosa) og
41 . . . . .
svalbardvalmue (Papaver dahlianum) var vanlegare enn elles. Det steppeprega Festuca rubbra ssp. arctica-samfunnet mangla, og i ei trong kløft fann vi knoppsildre (Saxifraga cernua), polarsoleie (Ranunculus sulphureus) og polararve (Cerastium regelii). Dette er svært vanlege svalbardplantar, men dei er sjeldne i Wijdefjorden-området.
Allocetraria madreporiformis var veldig vanleg i området, og var konsentrert til overgangen mellom tuvemure-samfunnet og reinrosesamfunnet, og understreker tilknyttinga til dei moderate steppene.
Lok. 27: Nord for Austfjordneshytta
Nord for Austfjordneshytta er det ein åsrygg, 144 moh, danna av silikatberg som er disintegrert i større og mindre skarpkanta steinar. Under marin grense er desse omforma til rullesteinar. Dette geologiske opphavet gir området eit meir acidofilt preg, med ein del vardefrytle (Luzula confusa) og raggmure (Potentilla hyparctica) iblanda reinrose og bergstorr. Mellom steinblokkene vaks det ein del interessant lav, bla. ein skorpelav av slekta Gyalidea, og den er ny for Svalbard. Her vaks også den påfallande busklaven Dactylina ramulosa, med nordkystmønster, i tillegg til to lokalitetar kjent frå i Isfjorden. Litt Allocetraria blei også funne her.
På den eksponerte vestsida av kollen kom marine finjordsavsetjingar i dagen, og her fann vi eit felt med svalbardsaltgras (Puccinellia svalbardensis), estimert til 1-200 eksemplar over eit 10 x 20 m-område, i eit område med Potentilla pulchella-vegetasjon. Litt skjørlok (Cystopteris fragilis) og snømure (Potentilla nivea) blei funne i skråningane som ikkje blei undersøkte. Det er sikkert ein god del interessante artar i området, bla. på dei flate områda lenger aust og i fuglefjell ved innløpet til dalen litt lenger sør, men desse blei ikkje undersøkt.
Lok. 28: 2 km nord for Austfjordneshytta
På nordsida av åsen nord for Austfjordneshytta blei det gjort ein kort stopp for å sjå om steppepreget var sterkare med nordvendt eksposisjon i høve til den sørvendte ved Austfjordneshytta. Dette stemte, og ein svært kort helikopterstopp viste fine steppesamfunn med ein svært stor populasjon av svalbardsaltgras (Puccinellia svalbardensis), raskt anslått til å vere i storleiken
42 . . . . . 5 - 10 000 individ over eit 30 x 100m-område. Individa vaks veldig tett. Inga kryssliste blei tatt her, men Allocetraria blei funnen som nordlegaste lokalitet på austsida.
Lok. 29: SV-skråninga av Rutherfordfjellet (4 km N for Austfjordneshytta)
Sørvestvendt ganske bratt skråning i le for nordlege vindar, og tørkeprega vegetasjon utan tydeleg steppepreg. Eit lite bestand av fliksoleie (Ranunculus affinis) blei funnen i skråninga. Stoppen var veldig kort og det blei ikkje tatt kryssliste.
Lok. 30: Vestre skråning av Rutherfordfjellet
Skråninga var ganske bratt og dominert av skarpkanta steinar danna av forvitring av lokale mørke silikatbergartar. Finmaterialet var brun sand- dominert jord, og ikkje den lyse alkaliske silten vi fann på dei aller fleste andre lokalitetane, og to pH-prøvar viste så låge verdiar som 6,4 og 6,7. Dette er altså eit surt substrat, og vegetasjonen var annleis enn på dei andre områda, og var totaldominert av bergstorr (Carex rupestris). I likskap med lok. 6. var den her heilt landskapsdominerande med ei blass gulaktig farge. Denne arten hadde 60 – 90 % dekning nesten overalt, medan Dryas var redusert til spreidde individ og med 5 – 10 % dekning. Dubbestorr (Carex misandra) er også borte frå dei tørre flatene, men den og reinrosa tar over i søkk, og dubbestorr var dominant i sesongfuktige forsenkingar, akkurat som langs Vestfjorden.
Kantlyng (Cassiope tetragona) dekte mindre areal i søkk. Nokre bekkedråg kom frå fjellet, men inga myrdanning blei observert. Eitt snøleie med vegetasjon av tuvearve (Minuartia biflora) og dvergsoleie (Ranunculus pygmaeus) blei observert, og busklaven Dactylina ramulosa blei samla. På rabbane var det spreidde individ av snømure (Potentilla nivea) og surbotnarten vardefrytle (Luzula confusa) vaks spreidd. Tuvemure (Potentilla pulchella) og andre steppeartar var det berre spreidde enkeltindivid av, og ingen vegetasjon.
Området er svært interessant ved at det er sterkt tørkestressa, men utan den steppevegetasjonen som dominerer i området elles. Substratet er forvitra lokale bergartar utan sedimentasjon av finjord. Det er vanskeleg å seie kvifor slik alkalisk finjord manglar her. Kombinasjonen av dei lokale bergartane med grove fragment i ei bratt skråning kan ha ført til utvasking, også av den finjord
43 . . . . .
som måtte ha blitt transportert hit frå ganske lange avstandar. Dermed blir prosessen med utvasking kraftigare enn den overflateanrikinga av salt som skjer elles i området der det er god tilgang på finjord. Den totale dominansen av graminiden bergstorr kan tolkas som ein acidofil variant av steppe. Det er ingen eksklusive artar her, men mangel på myr, og fortrenginga av dubbestorr til søkk er andre kritereie i tilledd til graminide-dominansen.
Lok. 31: Sørvendt skråning på nordsida av utløpet av Reinbukkdalen
Dette er ein sidedal utan steppedominans, men med stor økologisk spennvidde frå steppesamfunn på rabbar, via store reinrose- og kantlyngsamfunn og til eit større myrområde. Myra var fin med store mengder blankstorr (Carex saxatilis), smalstorr (C. parallela) og dubbestorr (C. misandra) og høg frekvens av tundrasiv (Juncus triglumis ssp. albescens) og russegras (Arctagrostis latifolia). Langs den austre kanten av myra var det ein liten bestand på 10 – 20 individ av den svært sjeldne arten myrtust (Kobresia simpliciuscula). I sidekløfta frå nord vaks det ein del flågmure (Potentilla chamissonis) og skjørlok (Cystopteris fragilis), medan ein velutvikla rabb på vestsida av denne hadde ein velutvikla steppevegetasjon med rikeleg svalbardsaltgras (Puccinellia svalbardensis) og mykje av den termofile laven Dimelaena oreina.
Men på austsida av denne kløfta var terrenget tydeleg gryteforma slik at det var beskytta mot vindar frå alle retningar og med ei maksimal innstråling. Her var det steppevegetasjon i dei øvre delane, og nedst overgang mot bergstorr- matter. I steppevegetasjonen med tuvemure (Potentilla pulchella) fann vi eit høgvakse gras som likne på russegras, men som vaks altfor tørt til at det kunne vere dette. Det viste seg ved eit nærare studium å vere graset Calamagrostis purpurascens, ein art tidlegare ukjent frå Europa. Eit framlegg til norsk namn er stepperøyrkvein, men dette namnet har ikkje offisiell status enno.
Arten finnest i austre delar av Russland der den er typisk for stepper, og er utbreidd på Grønland, der den er ein karakterart for steppene i dei kontinentale delane av Sørvest-Grønland. Men den veks også ganske langt mot nord, men der avgrensa til små asonale rasmarkslokalitetar. Det var svært interessant å finne arten her, avgrensa til steppevegetasjonen innan det absolutt varmaste området. Dette viser at arten er eit sørleg element i motsetjing til dei andre karakterartane i Potentilla pulchella-vegetasjonen. Vi fann tre lokale populasjonar, to veldig små og ein livskraftig med 2-300 tuver innan eit areal på 60 x 40 m. Arten er tuveforma, men veks utover medan det tustane skil lag
44 . . . . . i sentrum, slik at det dannar seg eit gammalt oppsplitta individ, som er vanskeleg å definere. Arten må ha ei lang historie i området, og populasjonen er sikkert fleire tusen år gammal, og blei truleg etablert i det varmaste postglasiale perioden etter siste istid. Fig. 17 syner eit nærbilete av ’stepperøyrkvein’.
Fig. 17. ’Stepperøyrkvein’ (Calamagrostis purpurascens), ein grasart ny for Europa.
45 . . . . .
Lok. 32. Vestskråninga av Gjallarhornhallet 1 km SE for Drakeholmen
Her hadde vi ein kort helikopterstopp langs utløpet av ei elv. Her var steppepreget kraftig, det var mykje kalkhaldig finjord, og i Potentilla pulchella-vegetasjonen fann vi rikeleg med svalbardsaltgras (Puccinellia svalbardensis). I overflatelaget med kvit saltutfelling var pH 10,1 og verdien var så høg som 9,3 også på 5 cm’s djup. Kryssliste blei ikkje tatt.
Lok. 33: Nordsida av utløpet av Flatøyrdalen
Området er sørvendt og beskytta og har både mindre sørberg, store areal av eksponert kalkjord og store myrareal. I nedre del av dalen fantest det største samanhengjande rikmyrsareal av arten blankstorr (Carex saxatilis) som vi har sett på Svalbard. Smalstorr (C. paralella), bogestorr (C. maritima) og ishavsstorr (C. subspathacea) er også vanlege, men myrarten tundrastorr (C. aquatilis ssp. stans) med sin einaste Svalbard-lokalitet på Svalbard lenger nord i Wijdefjorden blei ettersøkt utan positivt resultat. Tundrasiv (Juncus triglumis ssp. albescens) var vanleg og i kanten av myra på ein stad blei ca. 5 individ av myrtust (Kobresia simpliciuscula) funnen.
Svært store lausmassesediment ned mot elva var dekka av Potentilla- samfunnet og svalbardsaltgras (Puccinellia svalbardensis) er vanleg og talrik i dette området på stader med intermediær topografi-posisjon. Stadvis er det store kvite areal med saltutfellingar, og alle steppe-artane er til stades, inkludert kalkarve (Arenaria pseudofrigida) og stivrapp (Poa hartzii). Der finjorda blei avløyst av meir grushaldig substrat kom ei lita form av flågmure (Potentilla chamissonis) inn, og var svært talrik. Skråninga med sørberg lengst ut i dalen blei ikkje undersøkt, sidan den såg mykje mindre lovande ut enn skråningane lenger inn i dalen.
Lok. 34: Nordskråninga av Flatøyrdalen, 1,5 – 3,5 km aust for utløpet
Ved innløpet til den tronge delen av dalen er det ei gryteforma sørvendt del av landskapet som har enorme samanhengjande kantlyng-heier. Men i tre brattare skråningar er det istaden så tørt at steppesamfunn av tuvemure (Potentilla pulchella) er etablert. Desse sørvendte skråningane må vere dei varmaste i området, og temperaturmessig ein parallell til skråningane omhandla under lok. 31. Også i Flatøyrdalen vaks det ’stepperøyrkvein’ (Calamagrostis purpurascens).
46 . . . . . Denne svært sjeldne planten blei funne på 8 lokalitetar innan eit område på 400 x 400 m. Hovudlokaliteten hadde ca. 80 klonar, dels vanskeleg å avgrense. Dei vaks på ein rund kolle der alle himmelretningar var representerte i skråningane, men vaks kun i dei gunstigaste retningane frå søraust til sørvest, og mangla heilt i reint vest- og aust-vendte skråningar. Dei var også heilt avgrensa til Potentilla pulchella-samfunnet, og mangla heilt i reinrose-samfunnet som fantest lenger ned på skråningane. Den nest største lokaliteten hadde ca. 30 klonar og var innskrenka til eit mindre 10 x 10 m stort felt i ei brattare (20 – 30 o) skråning, men også dette i eit Potentilla-samfunn. Figur 18 syner utsikten inn Flatøyrdalen, med den bratte skråninga med stepperøyrkvein til venstre. Dei øvrige delpopulasjonane var mindre og med lågare individ-tal, men alle hadde oppsplitta, tydelegvis gamle klonar, og det var stor likskap både habitatmessig og populasjonsstrukturmessig med lokaliteten i Reinbukkdalen: Steppeøkologi, ekstremt termofil og med reliktpreg.
Vidare innover i dalen var det grove steinurer under flåg med litt raudberglav ( Xanthoria elegans) som teikn på fugleaktivitet, men inga hekking blei observert, med unntak for i eit meir oransjefarga del av berget for langt inn i dalen til at det var tid å undersøkje dette. I matter med finmateriale mellom steinblokkene var det termofile artar som fjellsolblom (Arnica angustifolia), høgfjellsklokke (Campanula uniflora) og ullbakkestjerne (Erigeron uniflorus ssp. eriocephalus). Den sistnemnde er ein sjelden art med ein handfull av lokalitetar kjent frå Svalbard, alle frå skråningar og rasmarker, oftast på isolerte fjell i nordre delar av Svalbard.
Overalt var det enorme mengder med flågmure (Potentilla chamissonis). Dei fleste hadde trekopla blad slik snømure (P. nivea) skal ha, men hadde for øvrig flågmurekarakterar. Komplekset er vanskeleg og kan ha ulik variasjon i ulike delar på Svalbard, og rikeleg herbariemateriale er samla inn for framtidige studiar. Den distinkte flekkmura (Potentilla crantzii) blei oppdaga ein stad i rasskråningane, i eit meir fuktig søkk. Vi fann to klonar av fjellkrekling (Empetrum nigrum ssp. hermaphroditum), berre kjent frå lengst nord i Wijdefjorden tidlegare (Elvebakk & Spjelkavik 1994).
47 . . . . .
Fig. 18. Utsyn inn Flatøyrdalen med ei bratt skråning med ’stepperøyrkvein’ (Calamagrostis purpurascens) til venstre.
48 . . . . .
Fjellsolblom Småsøte
Høyfjellsklokke
Ullbakkestjerne
Fig. 19. Fire av artane funne i rasskråningane i Flatøyrdalen: fjellsolblom (Arnica angustifolia), småsøte (Gentianella tenella), høgfjellsklokke (Campanula uniflora) og ullbakkestjerne (Erigeron uniflorus ssp. eriocephalus).
49 . . . . .
Elles hadde rasmarkene mykje skjørlok (Cystopteris fragilis) og skredrublom (Draba glabella), og ein del fliksoleie (Ranunculus affinis) og polarløvetann (Taraxacum brachyceras).
I den vestlegaste rasmarka fann vi ein liten koloni med 6 eksemplar av småsøte (Gentianella tenella), som her har ein av sine to lokalitetar på Svalbard. Vi leita meir etter denne lille planten, men klarte ikkje å fiinne fleire. I dei tørre rasskråningane fann vi også alperublom (Draba fladnizensis). Fig. 19 viser småsøte og tre andre av artane karakteristisk for desse rasskråningane
Nedafor rasmarkene var det anten våte sig eller tørre sedimentasjonsflater, og dei vanlege rikmyrsartane i slekta storr var til stades, i tille til to koloniar av den sjeldne bjønnbrodd (Tofieldia pusilla), kvar koloni med om lag 10 individ. Dei vaks i overgangen mellom rikmyr og kantlynghei, og er tidlegare kun registrert frå Wijdefjorden av Wulff (1903).
Dette området var veldig interessant, både vegetasjonsmessig og floristisk, og området hadde ein svært høg konsentrasjon av termofile artar, reflektert av ein termofili-indeks på 81,5. Slike verdiar har ein på Svalbard tidlegare berre registrert i Ossian Sars-fjellet, sjølv om det er ein del varme område der denne indeksmetoden ikkje er brukt.
Lok. 35: Åsen mellom indre Flatøyrdalen og sysselmannshytta sør for utløpet av Ringhorndalen (100 – 200 moh.)
Dette slakke åsområdet hadde eit uventa sterkt steppepreg, med mykje stein og grus i dagen, og vekssling mellom Potentilla-samfunn og matter av bergstorr (Carex rupestris), noko som ga eit blassgult preg på lansdskapet. Det førstmnemnte er velutvikla heilt opp til 190 moh, der også svalbardsaltgras (Puccinellia svalbardensis) blei funnen. På denne lokaliteten var det kvit saltutfelling på overflata der pH var så høg som 10,2 og 10,3, medan verdien var på 9,1 heilt nede på 10-15 cm. Men i tjukke bergstorr- og kantlyngmatter i eit veldefinert søkk var pH istaden på 7,1 og 7,3. Modifisering av jorda gjennom eit veletablert og tjukt humusdekke er nok viktig, i dei stadane der dette kan etablerast. Ein opphaveleg skilnad mellom oppfrysingsjord og steinpolygonar kan også vere utslagsgjevande for etablering i samfunnstypen i overgangsområde, anten langs ein terrenggradient frå rabb til snøleie, eller ved ein høgdegradient. Likevel viste dette området at steppepreget held seg på landskapsnivå heilt til 200 moh og langt over den marine grensa.
50 . . . . .
Lok. 36: Sysselmannshytta sør for utløpet av Ringhorndalen og sørover langs kysten mot Flatøyra
Området er dominert av bergryggar av ein vertikalstilt oligoklas-dominert bergart, som sprekker sund i firkanta fragment. Under den marine grensa er desse fragmenta erodert til rullesteins-terrassar. Dette gir eit spesielt landskap som drenerer godt, iallfall i øvre lag. Den sure berggrunnen gir tydlege utslag på vegetasjonen i form av flekkvis vardefrytle (Luzula confusa)-vegetasjon, med store innslag av ein annan surbotnsart, raggmure (Potentilla hyparctica), ein del jervrapp (Poa arctica) og spreidde populasjonar av arktisløvetann (Taraxacum arcticum).
Denne vegetasjonen er i mosaikk med kalkvegetasjon med talrike små tuvemuresamfunn, med bergstorr-matter, og påfallande små areal av kantlyng i søkk. Mellom knausane er det ganske store areal av snøleievegetasjon av dvergsoleie (Ranunculus pygmaeus) og svartaks (Trisetum spicatum). Ovafor det sistnemnte i gradienten er det eit tynt mørkt lag av mosar (Schistidium sp., Sanionia uncinata, Hypnum bambergeri) saman med raudsildre og polarvier, og med purpurkarse (Braya purpurascens) som kalkindikator.
Acidofile kryptogamar manglar nesten heilt, med unntak for ein utarma saxicol vegetasjon dominert av den svarte småskjegg (Pseudephebe minuscula). Dette særtrekket kan i grunnleggjande grad forklarast av vindtransport av kalkrik finjord og tørke. Området er sterkt reinbeita, med nedbeita vegetasjon og høg konsentrasjon av feces, men lavane manglar også heilt frå sprekker der reinen ikkje kjem til.
Berggrunnen er modifisert av tre prosessar; vinddeponering av lausmassar, marine avsetjingar og moreneavsetjingar, dei sistnemnde også frå tidleg postglasiale og utydelege stadiar. Dette gir eit samansett mønster med ulike jordlag, noko som delvis kan forklare blandinga av surbotn- og kalkplantar.
Ned mot havet er det eit 10-15 m høgt stup, og på dette ein brink med grus og marine sediment. Lengst ut dominerest denne av spreidde individ av polarskjørbuksurt (Cochlearia groenlandica), lenger inn polarsaltgras (Puccinellia angustata), og enno lenger inn blei ein likalitet med svalbardsaltgras (P. svalbardensis) observert vel 0,5 km sør for hytta. Fuktområde mangla heilt i dette området.
51 . . . . .
Lok. 37: Fjellskråninga 1 – 3 km aust for hytta sør for utløpet av Ringhorndalen
Dette området blei undersøkt primært for å studere vertikalutbreiinga av steppeprega landskap og tuvemure-vegetasjon. Steppepreget var veldig tydeleg til 220 – 250 moh med dominerande Potentilla pulchella-samfunn. Etter dette finnest samfunnet vidare oppover til 320 m, men blir her avgrensa til sentra av store frostpolygonfelt med finjord og med litt saltutfelling, og pH i overflata her oppe var så høg som 9,9. Det einaste feltet som nådde rutestorleiken på 10 x 10m var på den mest eksponerte ryggen på skrenten ned mot Ringhorndalen, og her blei samfunnet analysert på 320 m. Artar som stridrapp (Poa hartzii), polarjonsokblom (Silene furcata) og svalbardsaltgras (Puccinellia svalbardensis) stoppa om lag ved 250 moh.
Vi vil avgrense steppelandskapet til 200 – 250 moh i området vi vitja; det er nok litt lokal variasjon. Dette ligg godt innan den vertikale utbreiinga til den mellomarktiske tundrasonen som her går opp til nærare 340 moh., definert ved velutvikla kantlyng (Cassiope tetragona)- og svartaks (Trisetum spicatum)- samfunn.
Frå fjellknausen såg vi at steppelandskapet heldt fram vidare mot nord forbi utløpet av Ringhorndalen. Her var det svære grå siltjordsområde i mosaikk med bergknausar av lys kvartsitt dels dekt av svart lav. Dagen vi var der var det svært kraftig vind, og vi såg sandstormar på stor avstand som virka kvitfarga av salt, sjå fig. 20.
Det var uventa at steppeområdet gjekk så langt mot nord, og vi fekk derfor ikkje avgrensa det nordover gjennom feltarbeidet vårt.
52 . . . . .
Fig. 20. Store steppeområde langs utløpet av Ringhorndalen, eit område som ikkje blei undersøkt av oss.
Artslister og vegetasjonsanalysar
Appendix I syner listene over karplantar frå kvar av dei 33 lokalitetane der slike krysslister blei tekne. Nedst i tabellen står også dei to lavartane vi har definert som termofile. Oversynet omfattar 111 karplanteartar, pluss ein hybrid og den ukjente formen av raudvingel. Dette er eit svært høgt tal i Svalbard-samanheng. Den høgste indeksverdien for termofili med 81,5 finnest i indre delar av Flatøyrdalen. Dette er eit område med veldig varmt lokalklima, og også med stor habitatvariasjon frå varme rasmarker til myr. Lenger ned i dalen er termofiliverdien på 69,5. Verdien er 65,5 ved utløpet av Reinbukkdalen og 62,3 aust for Austbotnhytta, i den sørvendte skråninga ved Stuberdorffbreen.
53 . . . . .
Det er altså i sørskråningane ved innløpet til sidedalane indeksen er høgast. Og dette kan lett forklarast med at det er her det er varmast, og ved at desse områda har høgst habitatdiversitet, både med varme rasmarker og sig som gir grunnlag for myrdanning. Brosø & Elvebakk (2000) hadde verdiar frå 40 og nedover i Longyearbyen-området, og ein toppverdi på 47 innafor Pyramiden. Men vi har høgare verdiar registrert frå fuglefjellsområda ved Ossian Sars- fjellet i Kongsfjorden, der det også er veldig varmt og stor habitatdiversitet. I området i indre Flatøyrdalen registrerte vi 77 karplanteartar.
På vestsida har vi dei høgaste verdiane ved Krosspynten, 49,5, og det er på denne staden at dei best utvikla myrområda er når det gjeld vestsida. For øvrig ligg verdiane mellom 15 og 49, med to avvikande låge verdiar (10,3 og 11,3) ved Simledalen og sør for Kapp Petermann, der habitatdiversiteten var særdeles låg. Viss vi gir rom for ein kompensasjon for låg habitatdiversitet på desse to stadane, syner verdiane frå alle lokalitetane at ein er innan mellomarktisk tundrasone. Det er også stadfesta av kantlyng, men denne manglar eller er svært sjelden i dei mest massive kalkområda på vestsida. Denne registreringa syner at området er relativt varmt, og at det, til tross for svært låg vegetasjonsdekke mange stader, er heilt ulikt polarørken, og ikkje har noko med denne å gjere, til tross for eit liknande preg sett på avstand.
Potentilla pulchella-vegetasjon, som er det mest karakteristiske for dei høgarktiske steppeområda er vitenskapelig dokumentert gjennom 53 analyseruter. Desse ruteanalysene er ikkje inkludert i rapporten, men vil bli publiserte. Ei rekkje kryptogamar som finnest i stort sett svært små mengder har enno ikkje blitt ferdigbestemte. Totalt sett er det svært låg dekning av vegetasjon (<12%, oftast mykje mindre), og total mangel på ei lang rekkje Svalbard-artar, som elles på øygruppa er vanlege på også tørre og mesiske substrat. Det er heller nesten ikkje slengindivid av reinrose (Dryas octopetala), noko ein kunne forvente i slike store analyserute, viss samfunna ikkje var svært godt separerte. Dette siste er analysematerialet ein god dukumentasjon på. Den nesten totale mangelen på busklav og pleurokarpe mosar er eit anna særtrekk, og ikkje minst konsentrasjonen av eksklusivt arktiske, og til dels høgarktiske artar som dominerer i heilt i datasettet:
Potentilla pulchella Draba subcapitata
Poa hartzii Festuca edlundiae
Puccinellia angustata Braya purpurascens
Poa abbreviata Draba corymbosa
54 . . . . .
Draba arctica Cochlearia groenlandica
Fetsruca rubra ssp. arctica Papaver dahlianum
Silene furcata ssp. furcata Cerastium arcticum
Arenaria pseudofrigida Puccinellia svalbardensis
Polarskjørbuksurt (Cochlearia groenlandica) og snøarve (Cerastium arcticum) er mindre spesialiserte, men eksklusivt arktiske, Cerastium arcticum etter heilt nye taxonomiske studiar. Innan analyserutene står då att berre ein liten handfull meir utbreidde arktisk-alpine artar som raudsildre (Saxifraga oppositifolia), fjellsyre (Oxyria digyna) og harerug (Bistorta vivipara), pluss slengarar som nålarve (Minuartia rubella), og faktisk ganske sjeldent ein enormt vanleg Svalbard-art som polarvier (Salix polaris).
Diskusjon:
Er det grunn til å kalle dette eit ’høgarktisk steppeområde’?
Det undersøkte området var veldig spesielt, og ein vil i det følgjande diskutere om det virkar fornuftig å introdusere omgrepet ’høgarktisk steppe’ om dette. Dette gjer vi med bakgrunn i dei åtte nummererte kriteria som vart stilte opp innleiingsvis.
1) V egetasjonen e r særeigen . Artar som tuvemure (Potentilla pulchella), stridrapp (Poa hartzi)i, polarsaltgras (Puccinellia svalbardensis) og svalbardsaltgras (Puccinellia angustata) er karakteristiske, og vegetasjonen på flate og konkave område er heilt ulik den vanlege rabbevegetasjon karakterisert av reinrose (Dryas octopetala) med ei rekkje artar som manglar i den tørre steppevegetasjonen. Konkave søkk som elles ville ha vore moderate snøleier eller myrdråg er på dei reine kalkjordssedimenta på vestsida karakterisert av ein Dryas-vegetasjon som er einsformig, med tørkesprekker, og som manglar ei rekkje elles vanlege artar, sikkert pga. tørkestress. På surare substrat på austsida har istaden bergstorr (Carex rupestris) teke heilt over og fortrengt reinrose. Eit særeige samfunn dominert av arktisk raudsvingel (Festuca rubra ssp. arctica) med innslag av steppeartar er også karakteristisk for beskytta stader. Veldefinerte drenerings-sig manglar kjeldevegetasjon eller annan fuktkrevjande vegetasjon. Istaden er det
55 . . . . .
vasstransport som sikkert er svært aperiodisk her, og vegetasjonen er tørkeprega og karakterisert av dubbestorr (Carex misandra).
2) P lantegeografisk eksklusivitet . Dei karakteristiske artane er alle høgarktiske og manglar stort sett i fastlands-Europa. I tillegg er dei fleste andre artane i tuvemure (Potentilla pulchella)-samfunnet eksklusivt arktiske. Dette er det plantesamfunnet på Svalbard som er absolutt mest eksklusivt plantegeografisk, med eit svært lågt innslag av arktisk-alpine artar. Artane er knytta til sterkt alkaliske og svært tørre område, ein kombinasjon som er veldig eksklusiv i nord-europeisk samanheng. Vegetasjonen er heilt ulik dei nordlegaste regulære steppeområda, med artar som Calamagrostis purpurascens og Carex supina, som er kjent frå borale område og nord til lågarktiske område som Sørvest-Grønland og Alaska. Eit unntak gjeld dei to absolutt varmaste områda innan studieområdet vårt, der nettopp Calamagrostis purpurascens blei registrert. I likskap med Potentilla pulchella-samfunnet finnest også denne boreale/lågarktiske steppevegetasjonen som veldig små økologiske øyer på spesielle substrat utafor steppeområda. Potentilla pulchella-vegetasjonen skal beskrivast som langt meir særeigen (eige plantesosiologisk forbund) enn det som er statusen pr. idag.
3) S teppeamfunna gir særpreg i landskapsmålestokk . I dei sentrale delane av undersøkingsområdet på vestsida og lenger nordover på austsida, var den opne Potentilla-vegetasjonen dominerande i landskapet, til skilnad frå andre sentrale fjordstrok på Svalbard, der same vegetasjon berre finnest i små marginale område, som toppnivået av rabbar i Sassendalen (Nilsen & Elvebakk subm.), eller som strand- og elvenære avsetjingar, jfr. Möller (2000). Også på surare substrat hadde vegetasjonen eit særpreg i9 landskapsmålestokk pga. den totrale dominansen til bergsotoor (Carex rupestris).
4) D ominans av grasaktige arter (graminidar). I samsvar med Yurtsev (2000) sine skiljekriterie mellom tundra og steppe, så har Potentilla pulchella- vegetasjonen dominans av graminidar, begge saltgras-artane (Puccinellia angustata og svalbardensis) og stridrapp (Poa hartzii). Det tørkestressa reinrose-samfunnet på austsida hadde blitt modifisert til fullstendig dominans av bergstorr (Carex rupestris), og på endå meir beskytta stader dominerte arktisk raudsvingel (Festuca rubra ssp. arctica). Dette er i kontrast til tilhøva på tundraen, der biomassen dominerest av dvergbusker, mosar og busklav, som alle har fleirårig overjordisk biomasse, i motsetjing til dei nemnde grasaktige artane der den overjordiske biomasen visnar nde om vinteren..
5) O mrådet må vere ekstremt arid . Områda manglar klimadata, men mindre eksponerte område har dramatiske tørkesprekker med puteforma polygonar.
56 . . . . . Dette gjeld serleg på vestsida, der det er massive kalkjords-sediment, og i mindre grad på austsida, der kalkjorda er deponert over lokalt silikatberg- materiale. Overflatevatn manglar heilt, og ei lang rekkje vanlege Svalbard- artar (t.d. Saxifraga-, Draba-, Equisetum-artar) og vekstformer (busklav, mattedannande mosar) manglar heilt over store område. Rapportar frå fangstmenn viser også svært liten nedbør. Så langt mot nord er truleg ikkje lågt nedbørsnivå nok til å danne grunnlag for eigentlege stepper. Vinduttørking vil då vere naudsynt i tillegg. Erosjonssår i vegetasjonen og skilnad på områda langs hovudfjorden og sidedalane indikerer at dei lange og rette hovudfjordane (Wijdefjorden og forlenginga i form av Austfjorden pluss Vestfjorden) fungerer som veritable vindtunnellar, som truleg er avgjerande for det særeigne og uttørkande steppeklimaet i området.
6) S altdanning i jordoverflata . Jordsmonnet var sterkare alkalisk enn målt i noko anna område på Svalbard, og fleire pH-verdiar var over 10,0, og ca 30 av jordprøvane hadde verdiar over 9,0. Rein kalkjord produserer vanlegvis ikkje pH over 8,5, og verdiar i intervallet 7,5 til 8,5 er vanleg i dei massive kalkområda elles på Svalbard. Dei ekstra høge verdiane kan berre forklarast med anriking av kationar i dei øvre laga, og dette samsvarar med pedokale (næringstransport oppover) jordtypar i steppejord, i motsetjing til dei pedalfere (næringstransport nedover) som elles er heilt dominerande i nordlege delar av Europa.
7) A realdominans av eksponert mineraljord . Det dannest ikkje eit organisk jordlag i denne vegetasjonen, i motsetjing til det typiske for tundra. Istaden blir overjordisk felt biomasse blåst bort, og det er nedbryting av rotbiomasse som er det viktigaste tilskotet av organisk jord. Vegetasjonen er veldig open, og open mineraljord dekkjer som regel omkring 95%.
8) H øgarktisk steppe er svært ulik polarørkenen . Slik dominans av open mineraljord finnest også i polarørkenen, men denne er økologisk og botanisk totalt ulik området som vart studert her. Planteutvalet er for det første heilt ulikt det i polarørken. Den avgrensande økologiske faktoren i polarørken er dessutan låge temperaturar, både i juli (under ca. 2,5 oC) og i ein ekstremt kort og kald vekstsesong, temperatursum (sum av positive månadsmidlar) under 6 oC. Pga. dei låge temperaturane kan jordfuktinnhaldet vere ganske høgt i polarørkenjorda til tross for låge nedbørstal. I område utan meteorologidata er plantane sjølve gode reidskap for å estimere temperaturen. Dei indeksverdiane som er kalkulert for dei 19 vitja lokalitetane ligg i intervallet 10 til 81, og dette er langt over nivåa for polarørken. Viss vi tek omsyn for at myrliknande vegetasjon nesten heilt mangla i områda med indeksverdiar under 30, ville ein kompensasjon for denne habitatmangelen heve dei fleste indeksverdiane ytterlegare. Vår bioklimatiske undersøking konkluderer dermed at området er godt innan den varme fjordsonen plassert innan mellomarktisk tundrasone,
57 . . . . .
som har ein julimiddeltemperatur mellom 5 og 7 oC i sentrale delar av Svalbard. Det er altså, i høgarktisk samanheng, høge temperaturar i kombinasjon med ariditet og kalkanriking som er det økologisk karakteristiske. Låge nedbørs-mengder, høg evaporasjon pga. høge temperaturar og mykje vind forsterka med ein vindtunnelleffekt langs hovudfjordane gir dermed ein ariditet som truleg er heilt samanliknbar med den i lågarktiske til tempererte steppeområde.
Totalutbreiing og historisk perspektiv
Fleire mellomeuropeiske plantesosiologar, som t.d. Möller (2000), klassifiserer Svalbard-vegetasjonen som stort sett meir utarma versjonar av samfunn beskrivne frå fjella i Fennoskandia eller Mellom-Europa. Möller (2000) beskriv assosiasjonane Potentilletum pulchellae og Puccinellietum angustatae med ein fin illustrasjon som viser korleis dette samfunnet finnest marginalt på eroderte strandterrassar og eksponerte elveterrassar på kalkrikt lausmateriale, oftast som pionersamfunn i suksessjonsstadiar. Desse er små ’økologiske øyer’ som vi også kjenner frå ei rekkje stader på Spitsbergen.
Möller (2000) innpassa dette samfunnet som ’Fleckentundra’ i forbundet Arenarion norvegicae, som i si tid blei beskrive som kalkrike, opne rasmarker frå fastlands-Noreg. No vil vi heller rekne desse som sekundærførekomstar av eit eksklusivt høgarktisk steppesamfunn, slik det er utvilka over store areal i Wijdefjorden, og heilt klart som eit stabilt klimakssamfunn i balanse med dei økologiske tilhøva i området.
Dette Potentilla pulchella-samfunnet er det beste eksemplet på eit eige høgarktisk samfunn på høgt nivå i plantesosiologisk samanheng. Dei har sikkert ei lang evolusjonsmessig historie frå dei store opne kalkområda som er mykje vanlegare i flate og nedbørsfattige område av Arktis enn i bratte og nedbørsrike fjell lenger sør. Ein kan tenkje seg at slike område har vore utbreidde ved randsonane rundt iskappene under istidene, der dei ikkje lenger finnest, og at artane har makta å emigrere over ganske store periglaciale område, gjennom å etablere seg langs strand- og elveavsetjingar, der dei også idag finnest som mindre og isolerte populasjonar, også utanom dei to store høgarktiske steppeområda ein kjenner idag: Wijdefjorden og sentrale delar av Ellesmere Island. Ein kan tenkje seg at samfunnet har ei lang historie i dei kaldaste og tørre delane av det ikkje-nedisa områda ved Beringstretet, der det var store steppeareal under istidene. I dag finnest ikkje samfunnet der, sidan det er for varmt, og har istaden etablert seg i dei mest aride og høgarktisk varme områda i arktisk Canada og på Svalbard. Det er ikkje rapportert slike samfunn frå Nord-Grønland, men litt informasjon (3 av 347 analysefelt) indikerer eit liknande samfunn på Nordaust-Grønland (Fredskild 1998).
58 . . . . . Floristiske data indikerer at samfunnet burde finnast i nordlege delar av Grønland, slik det også gjer i Indre Isfjorden, men ingen opplysningar dokumenterer at det er så utbreidd at landskapet får steppepreg. Anten kan det tenkjast at dei indre delane er for kalde, eller at dei enorme områda av Peary Land er for dårleg undersøkte.
Karl-Dag Vorren (pers. meld.) har som hypotese at ein vegetasjon i skjæringspunktet mellom polarørken og det vi her kallar høgarktisk steppe var karakteristisk for dei ikkje-nedisa områda på Andøya midt under siste istid. Ellen Elverland var i 2001 på jakt etter myrsediment i Wijdefjorden for å samanlikne pollenspektret frå eit slikt område med dei tilsvarande frå istida på Andøya, men slike fuktområde var så sjeldne at dei blei berre sampla ein stad, og det var utanom kjerneområdet, men i 2002 blei kjerneprøvar samla ved den saline lille innsjøen nord for Austbotnhytta. Samfunnet har truleg ein viktig posisjon i diskusjonen om den historiske utviklinga av arktisk vegetasjon.
Oppsummering og konklusjonar
Sjeldne artar
Dei sjeldnaste artane var konsentrerte til austsida. Dette heng truleg saman med at denne delen har større habitatveariasjon pga. alle knausane som stikk opp, og pga. meir stabile skråningar pga hardare silikatberg enn på vestsida.
1: ’Stepperøyrkvein’ (Calamagrostis purpurascens)
Ny for Europa og konsentrert til steppesamfunn i dei aller varmaste sørskråningane ved utløpet av Reinbukkdalen og Flatøyrdalen. Gamle og individrike populasjonar over svært begrensa område.
2: Svalbardsaltgras (Puccinellia svalbardensis)
Ein av dei få endemiske plantane på Svalbard, elles kun kjent frå få holmar i Kongsfjorden, der det ikkje ligg føre data om populasjonsstorleik. Den finnest langs austsida frå Austbotnhytta til lengst nord i det undersøkte området i til
59 . . . . .
dels store mengder, og avgrensa til saline steppesamfunn. Den er ikkje registrert på vestsida, men kan ha blitt oversett der i 2001.
3: Småsøte (Gentianella tenella)
Attfunnen i Flatøyrdalen som den eine av to kjente populasjonar på Svalbard. Populasjonen vi oppdaga var veldig liten.
4: Myrtust (Kobresia simpliciuscula)
Tidlegare kjent frå tre populasjonar i Indre Isfjorden og ein i Kongsfjorden, og no nyregistrert frå tre stader på austsida av Wijdefjorden/Austfjorden.
5. Laven Allocetraria madreporiformis
Lokalisert til moderate steppeprega område på begge sider av fjorden, og funne 13 stader. Tilpassa tørr kalkjord, og elles ukjent frå Norden og Grønland.
6. To uavklarte grasartar
Ein snau form av arktisk raudsvingel (Festuca rubra ssp. arctica) og eit svært lite saltgras (Puccinellia sp.) treng nærare spesialiststudiar, og kan syne seg å vere av stor interesse.
7. Ullbakkestjerne (Erigeron uniflorus ssp. eriocephalum)
Funnen i Flatøyrdalen som 8. lokalitet på Svalbard. Dette er ein plante som har ei avvikande nordleg utbreiing, delvis knytta til høgtliggjande fjellskråningar, ulikt andre termofile artar på øygruppen.
Nokre middels sjeldne artar som bjønnbrodd (Tofieldia pusilla), tundrasiv (Juncus triglumis ssp. albescens) etc. blei også funne.
60 . . . . . Lokalt utbreiingsmønster
Utformingane av steppevegetasjonen, steppepreg på landskapsnivå, og tørkefenomen og saltutfelling i jordoverflata varierer i området, slik som framstilt i lokalitetsbeskrivingane over. På vestsida av fjorden var Vestfjordeen og nordre delen av vestsida av Austfjorden (= området sør for Kapp Petermann) eit tydeleg sentrum for steppevegetasjonen og steppepreget. På austsida hadde vi eit slikt område på begge sider av utløpet av Smutsdalen i Austfjorden og dessutan litt nord for frå Austfjordneshytta og vidare nordover så langt undersøkingsområdet rakk. Figur 21 viser desse sentrale områda der steppekarakteren er dominerande, markert som sektor I. Her er heile landskapet steppeprega, saltutfellingar er vanlege overalt, vegetasjonen nedafor ryggane er også sterkt tørkepåvirka og avvikande frå normal Svalbard-vegetasjon, og også beskytta søkk med terrengposisjon som moderate snøleier har steppepreg, oftast som vegetasjon dominert av arktisk raudsvingel (Festuca rubra ssp. arctica) og med andre steppeartar inkluderte. Desse områda er lokalisert til delar av hovudfjordane der det må vere ekstra kraftig vindeffekt, pga. eksosisjon til vindar langs lange ubeskytta strekningar langs fjorden, eller til hjørneeffektar, t.d. utløpet av Smutsdalen, Flatøyrdalen og Reinbukkdalen og i områda rundt neset Kapp Petermann.
I ein sektor II som er utbreidd som ein sone rundt sektor I er steppepreget tydeleg, men ikkje så dominerande. Tuvemure (Potentilla pulchella)- vegetasjonen dekkjer store areal på ryggane, men ikkje over svære flate arel i tillegg, og vegetasjonen ned frå rabbane har meir preg som vanleg kantlynghei eller reinrosesamfunn med bergstorr. Tørkespor og saltutfelling er ikkje så markerte i landskapet, som framleis har eit tørkepreg. Som fig. 21 viser er lavarten Allocetraria madreporiformis typisk for denne sektoren.
Fig. 21 viser at lengst sør i Austfjorden, på begge sider, og lengst inn i Vestfjorddalen er det markert ein sektor III. Her er det framleis tørt, men tørkepreget er ikkje kraftigare enn i indre delar av Isfjorden. Tuvemure- samfunnet finnest spreidd som små isolerte areal på isolerte rabbar, myrvegetasjon er vanleg, saltutfelling er anten veldig sjelden eller ikkje observert, fleire vanlege svalbardplantar er vidt utbreidde, og diverse busklavar er også vanlege. Denne vegetasjonen har ingen spesiell interesse i forvaltningssamanheng, sidan den er vel representert i område foreslått verna i Isfjorden-området. Men den har i nokre høve interesse som referanse og som gradient. Det er såleis ein veldig skarp og imponerande gradient frå sørvestskråninga av Lemströmfjellet (vanleg mellomarktisk tundravegetasjon), 1-2 km bestover til Austbotnhytta (moderat steppepreg) og 2 km vidare lenger nord (intenst steppepreg).
61 . . . . .
62 . . . . . Fig. 21. Kart som viser tre ulike sektorar i undersøkingsområdet: I) Sektor med dominerande steppepreg i landskapet, II) sektor med svakare steppepreg og III) sektor med vanleg mellomarktisk tundravegetasjon. Prikkar markerer funnstader for lavarten Allocetraria madreporiformis, som er typisk for sektor II.
Hovudkonklusjonar
Området fortener å bli definert som eit høgarktisk steppe-område, og møter alle dei 8 kriteria diskutert ovafor som naudsynte for å akseptere karakteristikken ’steppe’ i motsetjing til ’tundra’. Ein slik høgarktisk steppe er ikkje beskriven i litteraturen, men er av førsteforfattaren observert i dei mest kontinentale delane av Ellesmere Island i arktisk Canada, der alle økologitilhøve er tilsvarande, og der artsutvalet i stor grad er samanfallande. Vegetasjonen er svært distinkt i høve til den i vanlege kalkområde, som er godt representerte i allereie føreliggjande framlegg til verneområde i indre Isfjorden. Påvisinga av dette høgarktiske steppeområdet aukar den økologiske spennvidda innan vegetasjon på Svalbard betrakteleg i høve til det som er kjent frå før. Saman med høgarktisk fuglefjellvegetasjon (særtrekk for Svalbard med milde havstraumar rundt eit høgarktisk landareal, og manglar elles med unntak for Novaya Zemlya), er dette det mest eksklusive trekket i Svalbards vegetasjon.
Som nemnt i diskusjonen er denne eksklusive vegetasjonen respons på eit ekstremt arid klima som også modifiserer jordsmonnet, som er salint over store område. Særpreget gjeld altså både vegetasjonen og det abiotiske miljøet og er eit særtrekk på landskapsnivå.
Området har eit heilt klart, men framleis udokumentert, svært lågt nedbørsnivå. Dette blir forsterka av dei kraftige vindane langs hovudfjordane, som fungerer som veritable vindtunnellar. Serleg sterke blir desse effektane der det også er hjørneeffektar, som ved utløpet av dalar og ved neset Kapp Petermann.
Det spesielle steppepreget med den saline jorddanninga var like godt utvikla på begge sidene av hovudfjorden, sjølv om det er laus, oftast kalkrik berggrunn på vestsida og sur silikatberggrunn på austsida. Lausmateriale og vindtransport nøytraliserer virkninga av den lokale berggrunnen, som derimot var tydeleg i nokre bratte område med grovforvitra silikatmateriale på austsida. Her var det ikkje slik alkalisk steppevegetasjon, men spesielle reinroseheier der den grasaktige arten bergstorr hadde teke over totalt og dekt heile terrenget, noko som resulterer i eit blassgult steppeliknande landskap. På vestsida med djupe kalkjordslag utan berg hadde den tilsvarande sonen i
63 . . . . .
terrenget istaden ein spesiell reinrosevegetasjon nesten kun med reinrose, utan dei vanlege følgjeartane, og med dels dramatiske tørkesprekker mellom hemisfæriske polygonar.
Spesielt austsida av fjorden har fleire sjeldne artar. Dei mest eksklusive er svalbardsaltgras (Puccinellia svalbardensis), som finnest talrik langs austsida av fjorden, men som utanom dette området kun er kjent frå ein einaste stad i verda: holmane i Kongsfjorden. Den andre er ’stepperøyrkvein’ (Calamagrostis purpurascens), ein kraftig grasart funnen i dei varmaste delane ved innløpet av dalane Reinbukkdalen og Flatøyrdalen. Arten er ny for Europa. Ein påfallande busklav utan norsk namn (Allocetraria madreporiformis) har også eksklusive forekomstar i Wijdefjorden-området, og manglar elles på Svalbard, og for øvrig elles i Norden og på Grønland.
Det er ingen grunn til å gjere framlegg om vern for området lengst inn i Austfjorden, frå Zeipeldalen på vestsida og frå Stubendorffbreen på austsida. Lenger nord er heile det undersøkte området svært interessant, og det intensivt steppeprega området strekkjer seg også lengder nord enn det området vi undersøkte, som gjekk nord til sørsida av utløpet av Ringhorndalen.
Det er ingen negative virknader å sjå i terrenget av noverande menneskeleg bruk av området, og trugsmål kopla til framtidig behov for vern kan truleg serleg relaterast til mogleg framtidig bergverksaktivitet.
Med vår noverande kunnskap om området er det naturleg å uttale at det burde ha vore vurdert i samanheng med vurdering av vern for andre område på kalkgrunn i indre delar av Isfjorden.
Referansar
Brosø, B. & A. Elvebakk. 2000. Levende værstasjoner – en bioklimatologisk studie fra Svalbard. Blyttia 58: 35-45.
Dahl, E. & E. Hadač. 1946. Et bidrag til Spitsbergens flora. Medd. Norges Svalbard- og Ishavs-Unders. 63: 1-15.
Eaton, A.E. 1876. A list of plants collected in Spitzbergen in the summer of 1873, with their localities. J. Bot. 14: 41-44.
64 . . . . . Elvebakk, A. 1989. Biogeographical zones of Svalbard and adjacent areas based on botanical criteria. Unpubl. dr. scient.thecis, University of Tromsø, 129 pp.
Elvebakk, A. & S. Spjelkavik. 1994. The ecology and distribution of Empetrum nigrum ssp. hermaphroditum on Svalbard and Jan Mayen. Nord. J. Bot. 15: 541-552.
Elvebakk, A., R. Elven, S. Spjelkavik, D. Thannheiser & H.-J. Schweitzer. 1994. Botrychium boreale and Puccinellia angustata ssp. palibinii new to Svalbard. Polarflokken 18: 133-140.
Elvebakk, A. & L. Nilsen. 2001. Indre Wijdefjorden som potensielt verneområde. Rapport til Sysselmannen på Svalbard. Univ. Tromsø, Institutt for biologi og Norsk Polarinstitutt, 36 s.
Fredskild, B. 1998. The vegetation types of Northeast Greenland. A phytosociological study based mainly on material left by Th. Sørensen from the 1931 – 35 expeditions. Meddr. Grønland Biosci. 49: 1-84.
Frisvoll, A.A. 1981. Fifteen bryophytes new to Svalbard, including notes on some rare or interesting species. Lindbergia 7: 91-102.
Lynge, B. 1933. On Dufourea and Dactylina – three arctic lichens. Skr. Svalbard Ishavet 59: 1-62.
Möller, I. 2000. Pflanzensoziologische und vegetationsökologische Studien in Nordwestspitzbergen. Mitt. Geogr. Gesellschaft Hamburg 90: 1-202.
Rønning, O.I. 1971. The distribution of the vascular cryptogams and monocotyledons in Svalbard. K. Norske Vid. Selsk. Skr. 24: 1-63.
Theisen, F. & O.W. Brude. 1998. Evaluering av verneområder på Svalbard. Representativitet og behov for ytterligere vern. Norsk Polarinst. Medd. 153: 1-144.
Winsnes, T.S. 1988. Bedrock map of Svalbard and Jan Mayen. Norsk Polarinst. Te4makart 3: 1-12, 1 sheet.
Wulff, T. 1802. Botanische Beobachtungen aus Spitzbergen. Akademische Abhandlung, Lund, 116 pp.
Yurtsev, B.A. 2000. The Pleistocene ”Tundra-Steppe” and the productivity paradox: the landscape approach. Quatern. Sci. Rev. 20: 165-174.
65 . . . . . Appendix I
Artar Alope curus borea lis Arcta grosti s latifoli a Aren aria pseu dofrig ida Arnic a angu stifoli a Bistor ta vivipa ra Bray a purpu rasce ns Cala magr ostis purpu rasce ns Cam panul a uniflo ra Card amim e bellidi flora C. prate nsis ssp. pole moni oides Care x mariti . . . . ma . C. . misa Object 2 ndra C. nardi na C. parall ela C. rupes tris C. saxat ilis C. subs patha cea C. ursin a Cassi ope tetrag ona Cera stium arctic um C. regeli i Cochl earia groen landi ca Cysto pteris fragili s Desc hamp sia alpin a Desc hamp sia borea lis Drab a alpin a D. arctic a D.
67 . . . . . cory mbos a D. dauri ca D. fladni zensi s D. lacte a D. micro petal a Artar D. nivali s D. norve gica D. oxyc arpa D. pauci flora D. subc apitat a Drya s octop etala Dupo ntia fisher i D. psilos antha Emp etrum nigru m ssp. herm aphro ditum Equis etum arven se ssp
68 . . . . borea . le . E. Object 2 scirp oides E. varie gatu m Erige ron humil is E. uniflo rus ssp. erioc ephal us Eriop horu m triste E. triste x sche uchz eri E. sche uchz eri Eutre ma edwa rdsii Festu ca baffin ensis F. edlun diae F. rubra ssp. arctic a F. rubra (Sna u type) F. vivipa ra Genti anell a
69 . . . . . tenell a Hupe rzia selag o Junc us biglu mis J. triglu mis ssp. albes cens Kobr esia simpli ciusc ula Koeni gia islan dica Luzul a arctic a L. confu sa Merte nsia mariti ma Artar Minu artia biflor a M. rossi M. rubell a Oxyri a digyn a Papa ver dahli anum Pedic ularis hirsut a
70 . . . . P. . lanat . a Object 2 spp dasy antha Phipp sia algid a P. conci nna Poa abbre viata P. alpin a vivipa ra P. arctic a P. glauc a P. hartzi i P. prate nsis ssp. alpig ena Pote ntilla cham issoni s P. crant zii P. hypar ctica P. x insul aris P. nivea ssp. subq uinat a P. pulch ella Pucci nellia
71 . . . . . angu stata P. phryg anod es P. svalb arden sis P. vahli ana X Phuc ciphi ppsia vacill ans Ranu nculu s affini s R. hyper boreu s ssp. arnell ii R. pygm aeus R. sulph ureus Sagin a nivali s S. polari s Saxifr aga aizoi des S. cernu a S. cespi tosa S. foliol osa Artar
72 . . . . S. . hircul . us Object 2 S. nivali s S. oppo sitifoli a S. platy sepal a S. svalb arden sis S. tenui s Silen e acaul is S. furcat a ssp furcat a S. urale nsis Stella ria humif usa S. longi pes Tarax acum arctic um T. brach ycera s Tofiel dia pusill a Triset um spica tum Dimel aena orein a
73 . . . . . Allo cetr aria ma dre pori for mis 5 0 3 3 3 0 5 3 3 8 5 0 5 8 0 5 8 3 0 5 5 5 5 5
It 35 25 25 42 49 25 75 75 75 1, 1 verd 22, 35, 28, 15, 32, 17, 27, 10, 24, 21, 20, 23, 18, 13, 49, 18, 15, 31, 24, 65, 69, 81, 20, i 62, 51, 28, 21, 24, 29,
Tr = relativ termofili
It = rutens termofili-indeks
74 . . . . .