Uniwersytet Łódzki Wydział Filologiczny Stacjonarne Studia Doktoranckie z Zakresu Języka, Literatury i Kultury Specjalizacja: Filmoznawstwo Nr albumu: 4749 Tomasz Szczęsny Spaghetti western. Charakterystyka gatunku na tle historycznofilmowym Praca doktorska napisana w Zakładzie Historii i Teorii Filmu UŁ pod opieką prof. UŁ dr. hab. Tomasza Kłysa Łódź 2018 0 Spis treści Wstęp .............................................................................................................................. 3 Rozdział I. Spaghetti western – etymologia pojęcia i jego funkcjonalność ................... 8 I.1. Spaghetti western jako termin kategoryzujący i negatywnie wartościujący ........ 8 I.2. Spaghetti western jako zjawisko o charakterze międzynarodowym ................... 12 I.3. Spaghetti western jako termin charakteryzujący autonomiczną formułę gatunkową .................................................................................................................. 14 I.4. Spaghetti western – wstępna próba własnej definicji ......................................... 15 Rozdział II. Autonomiczność gatunkowa spaghetti westernu ..................................... 18 II.1. Analiza filmu Za garść dolarów ........................................................................ 18 II.2. Typologia fabuł Christophera Fraylinga i jego analiza „filmów o Django”; motywy fabularne typowe dla spaghetti westernu ................................................... 32 II.3. Hiperbolizacja jako dystynktywny element formuły gatunkowej spaghetti westernu ..................................................................................................................... 41 II.4. Niepowtarzalność kontekstu produkcyjnego i dystrybucyjnego spaghetti westernów .................................................................................................................. 52 II.5. Definicja spaghetti westernu ............................................................................. 64 II.6. Analiza filmu Light the Fuse… Sartana Is Coming .......................................... 65 Rozdział III. Spaghetti western jako gatunek społecznie zaangażowany .................... 75 III.1. Trylogia westernowa Sergio Solimy ................................................................. 79 III.2. Motyw rewolucji meksykańskiej w spaghetti westernie – optyka i schemat fabularny Franco Solinasa......................................................................................... 86 III.3. Analiza filmu Viva Tepepa! ............................................................................. 89 III.4. Motyw rewolucji meksykańskiej w spaghetti westernie – krytyka optyki i schematu fabularnego Franco Solinasa ................................................................ 104 III. 5. Demitologizacja historii Stanów Zjednoczonych .......................................... 109 III. 5. 1. Wojna secesyjna ..................................................................................... 109 III. 5. 2. Konflikt z Indianami ............................................................................... 112 III. 5. 3. Mit Kolei .................................................................................................. 115 1 III.6. Fabuła obrazująca represyjne aparaty państwa, czyli spaghetti western jako zwierciadło społeczno-politycznej współczesności .................................................. 117 III.7. Spaghetti western w kontekście umotywowanych ideologicznie eksperymentów formalnych ..................................................................................... 125 III. 8. Analiza filmu Django Kill! If You Live... Shoot ............................................ 128 Rozdział IV. Spaghetti western w dyskursach krytyczno- i historycznofilmowych; teoria autorska a twórczość Sergio Leone i Sergio Corbucciego ................................. 141 IV.1. Twórczość westernowa Sergio Leone .............................................................. 141 IV. 2. Twórczość westernowa Sergio Corbucciego .................................................. 148 Rozdział V. Charakterystyka dominujących nurtów spaghetti westernu w latach 1971- 1979; zamknięcie gatunku ........................................................................................... 153 V. 1. Nurt slapstickowo-parodystyczny .................................................................... 153 V. 2. Nurt nostalgiczny ............................................................................................. 157 V. 3. Mariaże spaghetti westernu i kina azjatyckiego ............................................. 160 Zakończenie ................................................................................................................ 169 Skrócone czołówki analizowanych filmów .................................................................. 172 Filmografia ................................................................................................................... 174 Bibliografia.................................................................................................................. 183 2 Wstęp Współczesne zabiegi metodologiczne historyków filmu wciąż są bardzo często charakteryzowane wartościującymi określeniami jak „odkłamywanie” czy „pisanie historii kina na nowo”1. W rezultacie powszechną praktyką jest „odkurzanie” niedocenionych przez dawne dyskursy historyczno- i krytycznofilmowe twórców, filmów czy wreszcie gatunków. Nie ukrywam, że do owego entuzjastycznego pisania nowej historii kina sam podchodzę z dużym dystansem. Słuszne będzie więc zadanie pytania, dlaczego właściwie warto spróbować napisać monografię spaghetti westernu, który przez wiele lat należał do owych „zapomnianych” gatunków filmowych? Głównym powodem tej decyzji paradoksalnie nie było obsesyjne cofanie się do tego, co jeszcze nie do końca odkryte i przez to bardziej absorbujące w historii filmu, a chęć lepszego zrozumienia kina współczesnego. Wielu wpływowych współczesnych filmowców z Quentinem Tarantino i Robertem Rodriguezem na czele, powołuje się bowiem na spaghetti western jako na znaczące źródło inspiracji. Niestety, z chwilą kiedy rozpoczynamy poszukiwanie narzędzi czy monografii pozwalających nam na zrozumienie owych inspiracji i samego zjawiska spaghetti westernu, napotykamy na znaczący niedobór. Polskie piśmiennictwo w chwili pisania owej dysertacji cierpi na rachityczność artykułów dotyczących tego gatunku. Te zaś, które istnieją, koncentrują się przede wszystkim na jednym reżyserze – Sergio Leone. Spaghetti western jest przez to powszechnie kojarzony przede wszystkim z tym reżyserem. Jakkolwiek jest on prekursorem tego gatunku, w swoim dorobku posiada on ledwie 5 z około 5002 powstałych włoskich westernów. Jeden z prężniejszych gatunków w historii kinematografii europejskiej jest więc definiowany poprzez odwoływanie się do około 1% należących do niego tekstów filmowych. Niestety, jakość anglojęzycznej literatury przedstawia się jedynie niewiele lepiej. Znajdziemy tutaj co prawda liczne analizy filmów innych twórców, ale za to wątpliwości budzi używana metodologia. Podstawowym narzędziem analitycznym i źródłem wiedzy dla autorów współczesnych monografii jest udana, ale sygnalizująca 1 Zob.: Thomas Elsaesser, „Nowa Historia Filmu jako archeologia mediów”, «Kwartalnik Filmowy», 2009, nr 67-68 oraz Michał Pabiś-Orzeszyna, „Nowa Historia Filmu, Nowa Historia Kina. Część druga: rewidowanie rewizjonistów”, «Ekrany», 2014, nr 1. 2 W weryfikacji ilości westernów pomogła mi internetowa baza danych – The Spaghetti Western Database, która jest również istotnym źródłem statystyk chociażby w omawianej, w późniejszej części tej pracy, książce Austina Fishera. Zob.: https://www.spaghetti-western.net/index.php/Browse_all/ (dostęp 15.02.2017). Zob.: https://www.spaghetti-western.net/index.php/Browse_all/ (dostęp 15.02.2017). 3 na każdym kroku swój wiek monografia spaghetti westernu autorstwa Christophera Fraylinga z 1981 (Spaghetti Westerns. Cowboys and Europeans from Karl May to Sergio Leone3). Trudno bowiem spojrzeć inaczej niż z ostrożnym dystansem na sądy wydane na podstawie ograniczonej dostępności filmów czy z użyciem, popularnych jeszcze wówczas, narzędzi strukturalistycznych. Niestety, spora część anglojęzycznych źródeł ogranicza się do parafrazowania Fraylinga czy do dodawania nowych kategorii do tworzonych przez niego lata temu klasyfikacji. Wszystkie owe źródła zdają się również popełniać jeden podstawowy błąd. Spaghetti western jest przez nie analizowany przede wszystkim w kontekście historii jego amerykańskiego odpowiednika. Można wręcz odnieść wrażenie, że jest traktowany bardziej jako kolejny etap ewolucji westernu amerykańskiego niż jako samodzielny genre. Osobiście uważam spaghetti western za autonomiczny gatunek filmowy, który stworzył własną mitologię i często znacznie bardziej efektywne jest jego analizowanie w kontekście zjawisk dominujących w popularnym i artystycznym kinie europejskim lat 60-tych i 70-tych. Nie ukrywam, że pierwotnym celem wyznaczonym przeze mnie przy pisaniu owej dysertacji nie było analizowanie dyskursów historyczno- i krytycznofilmowych. Jednak bardzo szybko okazało się, że zmierzenie się z tematem spaghetti westernu oznacza nie tylko „beztroską” analizę nieznanych filmów. Było to również nieustanne mierzenie się z archaicznością piśmiennictwa dotyczącego tego zjawiska. Z jego nieprzystawalnością do filmowych tekstów kultury i do kontekstów ich powstania. Tym samym, moja praca monograficzna stała się charakterystyką spaghetti westernu