Geschiedenis van de Christelijk-Historische Unie Geschiedenis van de Christelijk-Historische Unie 1908-1980 marcel ten hooven ron de jong boom – amsterdam Dit boek verschijnt als tweede in de reeks over de Nederlandse politiek, die wordt uitgegeven door uitgeverij Boom en het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen van de Rijksuniversiteit Groningen. Onderzoek en publicatie zijn mogelijk gemaakt door bijdragen van: Stichting Het Christelijk-Historisch Genootschap Stichting A.F. de Savornin Lohman Kruisinga Fonds Stichting ter bevordering van de Christelijke Pers in Nederland Mr. H.K.J. Beernink-Stichting Particuliere donaties Vormgeving omslag: René van der Vooren Vormgeving binnenwerk: Velotekst (B.L. van Popering), Zoetermeer Druk en afwerking: ad-Druk, Zeist © 2008 MarceltenHoovenenRondeJong Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any way whatsoever, without the written permission of the publisher. isbn 978 90 8506 649 1 nur 680 www.uitgeverijboom.nl Inhoudsopgave Voorwoord 9 Gerrit Voerman Inleiding 13 MarceltenHoovenenRondeJong Deel i | Een stille kracht Marcel ten Hooven 1 Een kwestie van mentaliteit 25 Een wijze van zijn 25 Hoe dichter bij de Kroon, hoe minder partijman 29 Moet dat nu zo? 32 Ze waren allemaal hond 35 2 Vanhervormdenhuize 39 Meer een levenshouding dan een politieke keuze 39 Een artiest, met eigenaardigheden en trucages 44 Wij wensen te blijven onszelf 47 Het nette beheer van het bestaande 50 Doorbraak hield huis in chu 53 ‘Begenadigd violist’ speelde geen noot 56 3 Wars van vertoon 59 Bruggenbouwer versus baanbreker 59 Bevrijd uit de isolerende engte van het dogma 62 5 Inhoud arp-chu:dewetvandekoestal 65 In Heinkenszand lag het land van Hoedemaker 72 Gedoopt liberaal op de Zuid-Hollandse klei 76 De protestants-christelijke middenstof 80 Het fatsoen moet uit de mens komen, niet uit het systeem 85 4 Behoud het goede 89 De freule én het gewone volk 89 Wij moeten ons natuurlijk provincialisme overwinnen 94 Niet veel meer te zien van de dualistische erfenis 99 Deel ii | De Christelijk-Historische Unie 1908-1980 Ron de Jong 5 Het ontstaan van de chu 107 Het politieke bestel na de grondwetsherziening van 1848 107 Het ontstaan van partijen 109 Eenheid of scheiding 111 De breuk in de arp 112 Hervormden en gereformeerden 117 De vorming van de chu 1901-1908 120 De eenheid van de protestantse natie 123 6 De chu onder het districtenstelsel 1908-1918 127 De partijstructuur van de Unie 127 Tussen autonomie en centralisme. De verkiezingen van 1909 en 1913 130 Christelijk-historische bolwerken 136 Contact met de kiezers. Christelijk-historische verkiezingscampagnes 139 Het lek van de antithese. Vrij-liberale en christelijk-historische kiezers 142 7 Aanpassing en stabiliteit. De chu in het interbellum 145 Hervormingen 145 Kandidaatstellingen 149 Een sociaal program 151 Onafhankelijk en gouvernementeel 154 Verkiezingscampagnes 157 Evenredigheid 160 Malcontenten en Goedgezinden 161 6 Inhoud Stabiliteit 167 Een plattelandspartij 174 Christelijk-historischen, liberalen en antirevolutionairen 177 8 Een morele gemeenschap? Het christelijk-historische partijleven 181 Lokaal partijleven. De chu in Delft 181 Nationaal partijleven 187 Een hervormde partij 193 De fascistische verleiding 195 9 Bezetting, Doorbraak en de Indonesische onafhankelijkheid 199 Nederland bezet 199 De Nederlandse Hervormde Kerk in beweging 208 Politieke vernieuwing 210 Fuseren, doorbreken of zelfstandig blijven? 212 De verkiezingen van 1946 221 Herstel en vernieuwing op lokaal niveau. Onrust in Delft 223 De chu en Indonesië 226 10 Wederopbouw. De chu in de jaren vijftig 237 Vorming en vermaak. Het christelijk-historische partijleven 237 Wederopbouw in Delft 241 De christelijk-historische jongeren en vrouwen 245 Het politieke profiel van de chu 250 De christelijk-historische kiezers 255 Verkiezingsmanifesten en verkiezingscampagnes 261 De Unie en de Nederlandse Hervormde Kerk. Een moeizame relatie 263 De piketpaaltjes opnieuw geslagen 268 11 Ideologische heroriëntatie, partijhervorming en electoraal verval 271 Voorzichtige kritiek. Europese eenwording en beginselendiscussie 271 Een verkiezingskater 279 Op weg naar één partij. De hervormingsagenda van de commissie-Scholten 281 Een nieuw beginselprogramma en een politiek programma 286 Een gemeenschappelijk urgentieprogramma 288 Electorale rampspoed. De verkiezingen van 1971 en 1972 289 Partijvernieuwing aan de basis. De chu in Delft 295 7 Inhoud 12 De weg naar het cda 301 Obstakels. Grondslagdiscussie en politieke koers 301 De Unie brokkelt af 306 Opgaan in het cda 310 Slotwoord MarceltenHoovenenRondeJong Kracht en zwakte van een hervormde notabelenpartij 317 Noten 323 Archieven 345 Literatuur 347 Lijst van afkortingen 355 Illustratieverantwoording 357 Register van personen 359 Bijlage 365 8 Voorwoord ‘Men zei: “De chu is een Unie, niet een partij”’, zo herinnerde oud-partijsecretaris J.W. van Gelder zich bij de opheffing van de Christelijk-Historische Unie (chu) op 11 oktober 1980. Op die dag ging de Unie op in het Christen Democratisch Appèl (cda), samen met de Anti-Revolutionaire Partij (arp)endeKatholieke Volkspartij (kvp). Anders dan deze betrekkelijk hecht georganiseerde massapartijen was de chu lange tijd formeel niet meer dan een landelijke federatie van kiesver- enigingen. De christelijk-historischen koesterden hun Unie als een politieke familie. In tegenstelling tot de antirevolutionairen, katholieken of sociaaldemo- craten stonden zij huiverig tegenover de politieke partij als organisatie. Politieke machtsvorming stond niet voorop, maar de ‘macht van het beginsel’: het ging niet om de ‘majoriteit’ (de meerderheid der kiezers), maar om de ‘autoriteit’ (het gezag van het woord Gods). Hierbij paste geen dominante leider, princiële scherpslijperij of hoogoplopende politieke hartstocht. Unievoorzitter O.W.A. Baron van Verschuer typeerde zijn partij bij de oprichting van het cda treffend als een ‘vriendenkring van redelijke relativerende mede-lotgenoten’. De chu heeft tot op de dag van vandaag maar weinig belangstelling genoten vanuit historisch-wetenschappelijke hoek – in tegenstelling tot de beide andere partijen die in het cda opgingen. De geringe historische interesse voor de Unie heeft te maken met haar specifieke aard en origine. Waar arp en kvp (en haar voorloper, de Rooms-Katholieke Staatspartij) vooral de politieke exponent waren van naar emancipatie strevende groeperingen (de gereformeerde ‘kleine luiden’ en de eeuwenlang achtergestelde katholieken), was de chu het politieke onderkomen van overwegend Nederlands-hervormden, die in velerlei opzicht in het negentien- de-eeuwse Nederland de boventoon voerden. Zij hadden van nature weinig op met de vorming van eigen organisatorisch-ideologische bolwerken waarin gere- formeerden en katholieken zich hadden verschanst; het ging ‘niet [om] de hand- having en glorie van de eigen zuil, maar de eenheid der natie’. Van verzuiling was de chu niet gediend, waardoor haar erfenis minder geprononceerd is dan die van de arp of de sociaaldemocratie. 9 Voorwoord Doordat politieke machtsuitoefening niet haar primaire doel was en zij meer als ‘stille kracht’ in het bestuur van land, provincie en gemeente fungeerde, kon de Unie minder dan andere grote partijen bogen op klinkende resultaten en zichtbare successen. Zij had ook niet zo de behoefte om haar bijdrage aan het Nederlandse staatkundig bestel nadrukkelijk uit te dragen. Over het organisato- rische vermogen van de chu en haar opvatting van politiek bedrijven werd door buitenstaanders wel meewarig gedaan. Ongetwijfeld heeft dit alles aan de matige aandacht van de geschiedwetenschap bijgedragen. Wat overde chu is gepubliceerd, is vooral uit eigen kring afkomstig. Het enige wetenschappelijke werk dat is gewijd aan de Unie is De Christelijk-Historische Unie (1908-1980). Enige hoofdlijnen uit haar geschiedenis van Hans van Spanning uit 1988, die eerder beleidsmedewerker van de Tweede Kamerfractie van de chu en het cda was. Deze dissertatie kan echter niet worden beschouwd als een veelomvattende monografie, zoals al tot uitdrukking komt in de ondertitel. Vervolgens duurde het tot 2007 voordat de eerste moderne biografie van één van de leiders van de Unie verscheen (jonkheer D.J. de Geer). Lange tijd werd de geschiedenis van politieke partijen gedomineerd door het model van de strak georganiseerde massapartij, waardoor stromingen die van dit type afweken weinig aandacht kregen – zoals de chu. Honderd jaar na de oprichting vandeUnieop8 juli 1908 is er daarom alle aanleiding voor een moderne historische studie over deze partij. Dit boek wil inzichtelijk maken wat christelijk-historische politiek inhield. Daarbijzalruimeaandachtworden geschonkenaande opvattingen van de Unie over de eigen partij en haar wijze van politiek bedrijven. De studie is niet alleen een geschiedenis van de chu, maar ook van haar verschijningsvorm. Meer dan haar parlementaire werkzaamheid staan de partijcultuur en de christe- lijk-historische mentaliteit centraal. De financiële middelen voor dit onderzoek zijn bijeengebracht door het Ubbo Emmiusfonds van de Rijksuniversiteit Groningen (rug). Naast donaties van oud-leden van de chu leverden de volgende stichtingen