MONOGRAFIE BIESZCZADZKIE 15 (2014) 179 10. Stosunki wyznaniowe i narodowościowe na pograniczu pol- sko-słowacko-ukraińskim 10.1. Stosunki wyznaniowe w Bieszczadach Zachodnich Obszar Ziemi Sanockiej znalazł się w zasięgu wpływów chrześcijańskich już w połowie X w. i do XV w. charakteryzował się małym zróżnicowaniem pod względem wyznaniowym. Polacy oraz osadnicy przybyli z Niemiec, Węgier, czy Czech, należeli do Kościoła rzymskokatolickiego, natomiast Rusini i Wołosi – do Kościoła prawosławnego. Stosunki między wyznawcami były prawdopodobnie zgodne, gdyż w zapiskach historycznych nie odnotowano jakiejkolwiek sprawy spornej na tym tle. Przypadki przejścia z jednego kościoła do drugiego były nadzwyczaj rzadkie486. O zgodnej egzystencji pisze W. Kucharski: A Rusinów w Sanoku w epoce Jagiellonów była dosyć znaczna ilość, kiedy w roku 1550 Piotr Zborowski, kasztelan sandomierski i sanocki starosta darował pusty plac „według Wałów Miasta Sanoka z jedney y Ogroda Lechów Strony, z drugiej od fossy grodzkiej zaczynając aż do Ulice y Bramy niższey Miejskiey na wybudowanie kościoła św. Mikołaja obywatelom miasta Sanok religii Greckiej. Uczynił zaś tę darowiznę dlatego, aby także Religia Grecka między temiż obywatelami przebywała y uczciwość Bogu najwyższemu oddawali (obywatele) z Religią Grecką”. Cerkiew tą wystawili sami obywatele487. Świadczy to o tym, że Rusinów wyznania prawosławnego było na tyle dużo, że wznieśli swoją świątynię własnym kosztem, a także wskazuje na tolerancję religijną sanockiego starosty. Osadnictwu na prawie wołoskim sprzyjały darowizny królewskie, dzięki którym powstały rozległe dobra szlacheckie Kmitów i Balów. Na skutek podziałów przeszły one z czasem na własność drobnej szlachty, często o wołoskim rodowodzie (herbu Sas), zachowującej wspólnotę herbową i tradycję wspólnego pochodzenia488. Spośród nich wyróżniali się właściciele wsi Tarnawa Niżna, którzy byli gorącymi patriotami i uczestniczyli w każdym zrywie powstańczym489. Pod względem wyznania szlachta należała z reguły do obrządku rzymskokatolickiego. 486 Dąbkowski P. 1923. Stosunki Kościelne Ziemi Sanockiej w XV stuleciu. W: Smołka J. (red.), „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu za rok 1913–1922”, Przemyśl, s. 4; Trajdos T. 1983. Kościół katolicki na ziemiach ruskich Korony i Litwy za panowania Władysława II Jagiełły, T. 1, Wrocław. 487 Cytat za: Kucharski W. 1905. Sanok i sanocka ziemia w dobie Piastów i Jagiellonów, „Monografia historyczna”, Lwów, s. 56. 488 Parczewski M. 1991. Początki kształtowania się polsko-ruskiej rubieży etnicznej w Karpatach, Kraków, s. 91. 489 Pulnarowicz W. 1929. U źródeł Sanu, Stryja i Dniestru, Turka, s. 47. 180 MONOGRAFIE BIESZCZADZKIE 15 (2014) W połowie XVI w. po raz pierwszy na terenie Bieszczadów pojawili się Żydzi. Początkowo ich występowanie zostało odnotowane w Lesku, a następnie w pozostałych miasteczkach490. W rejestrze poborowym z 1569 r. odnotowano w powiecie sanockim 20 numerów Żydów, czyli około 240 osób491, przy czym liczba ta ograniczała się do ludności miejskiej, gdyż w tym czasie zabraniano Żydom mieszkać na wsi. Pod koniec XVIII w. najliczniejszą grupą wyznaniową w Bieszczadach byli grekokatolicy (Ryc. 45). Stanowili oni ponad 75% liczby mieszkańców w każdej z Ryc. 45. Liczba wyznawców katolickich obydwu obrządków w Bieszczadach Zachod- nich w 1785 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Budzyński Z. 1993. występujących na badanym terenie miejscowości. Najmniejszy odsetek stanowili w miejscowościach: Lutowiska, Zatwarnica, Buk, Stuposiany i Dźwiniacz, a największy (100%) – w miejscowościach: Przysłup, Liszna i Strubowiska (Ryc. 46). Grekokatolicy mieli zdecydowaną przewagę w miejscowościach związanych z rolnictwem, położonych z dala od traktów i w związku z tym wolniej się rozwijających. Gęstość zaludnienia w 2 poł. XIX w. wynosiła na badanym obszarze od 14,2 os/km2 (Przysłup) po 110 os./km2 (Lutowiska). Największa gęstość zaludnienia występowała w miejscowościach położonych w północno-wschodniej strefie 490 Motylewicz J. 1991. Żydzi w miastach ziemi przemyskiej i sanockiej w drugiej połowie XVII w. i w XVIII w., Przemyśl, s. 115; Budziak J. 1992. Zabytki sakralne Leska, Warszawa, s. 39. 491 Przyjmując liczbę 12, jako normę głów opodatkowanych na jeden numer, otrzymujemy 240 Żydów. Gawroński-Rawita F. 1924. Żydzi w historii i literaturze ludowej na Rusi, Nakł. Gebethnera i Wolfa, Warszawa-Kraków-Lublin-Łódź-Poznań-Wilno-Zakopane, s. 33. MONOGRAFIE BIESZCZADZKIE 15 (2014) 181 Ryc. 46. Stosunki wyznaniowe w miejscowościach w 1785 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Budzyński Z. 1993. badanego obszaru. Były to obszary najwcześniej zasiedlone, położone wzdłuż rzeki San (Ryc. 47). Na terenach wyżej położonych, gdzie przeważały lasy, występowało najmniejsze zaludnienie (poniżej 20 os./km2). Ryc. 47. Gęstość zaludnienia w 1857 r. na obszarze Bieszczadzkiego Parku Narodowego i otuliny. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Schematismus graeco catholicae Premislien- sis 1848. 182 MONOGRAFIE BIESZCZADZKIE 15 (2014) W okresie od XVIII do początku XX w. wzrosła znacznie liczba ludności żydowskiej492. Wyraźna dominacja ludności żydowskiej w województwach wschodnich Rzeczypospolitej była następstwem długotrwałych procesów historycznych, a w okresie niewoli narodowej ta część zaboru austriackiego, bardziej zróżnicowana religijnie i kulturowo, stała się bezpieczniejsza do życia niż część zachodnia493. W XIX w. Żydzi przejmowali w arendę karczmy, trudnili się handlem i rzemio- słem, co sprawiło, że prawie w każdej miejscowości na badanym obszarze miesz- kała jedna lub kilka rodzin wyznania mojżeszowego. Szczególnie ich liczba rosła w miasteczkach (Tab. 24). Spośród miast powiatu leskiego najbardziej „żydowskim” były Lutowiska, gdzie Żydzi stanowili ponad 60% wszystkich mieszkańców. Mia- Tabela 24. Zmiany liczebności ludności żydowskiej w południowo-wschodniej Polsce w 2 poł. XIX w. 1880 r. 1890 r. 1900 r. Miasto Mieszkańcy Żydzi Mieszkańcy Żydzi Mieszkańcy Żydzi ogółem l. os. % ogółem l. os. % ogółem l. os. % Lisko 3 415 1 990 58,3 1 020 2 425 60,3 4 409 2 701 61,3 Baligród 1 108 564 50,9 1 274 755 59,3 1 606 988 61,5 Lutowiska 1 776 1 240 69,8 2 175 1 426 65,6 2 442 1 570 64,3 Ustrzyki 1 824 1 146 62,8 2 524 1 527 60,5 3 424 2 091 61,1 Dolne Turka 4 634 2 368 51,1 5 330 2 623 49,2 6 080 2 892 47,5 Źródło: Gruiński S. 1910, s. 14-17. steczko było położone w pobliżu połonin (letnich wypasów wołów) i drogi obwo- dowej: Ustrzyki Dolne-Lutowiska-Turka. Słynęło z handlu wołami oraz z działal- ności rzemieślniczej. Oprócz handlu ludność żydowska miasteczka zajmowała się różnymi specjalnościami rzemiosła. Najliczniejsi byli garbarze, kuśnierze, płócien- nicy, sukiennicy, stolarze, bednarze, cieśle i szklarze494. Położenie miasteczka bli- sko granicy sprawiało, że oprócz największych w okolicy targów bydła, przy okazji uprawiano na dużą skalę przemyt zza granicy węgierskiej495. Miasto jednak przez 492 Schiper I. 1936. Rozwój ludności żydowskiej na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Żydzi w Polsce Odrodzonej. Warszawa, s. 32–35; Piechotkowie M. i K. 1957. Bóżnice drewniane. Wydawnictwo Budownictwo i Architektura, Warszawa, s. 16; Mahler R. 1967. Żydzi w dawnej Polsce w świetle liczb. Struktura demograficzna i społeczno-ekonomiczna Żydów w Koronie w XVIII w. „Przeszłość Demograficzna Polski”, T. 1, s. 131–180. 493 Wierzbieniec W. 2003. Żydzi w województwie lwowskim w okresie międzywojennym. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów, s. 30–31. 494 Motylewicz J. 1993. Miasta Ziemi Przemyskiej i Sanockiej w drugiej połowie XVII i XVIII w. Przemyśl, s. 134. 495 Teki Antoniego Schneidera. Kraków, zesp. 918. MONOGRAFIE BIESZCZADZKIE 15 (2014) 183 cały okres swego 1 2 istnienia zachowało 3000 wiejski charakter i do 2500 poł. XX w. przewa- 2000 gę ludności żydow- 1500 skiej (Ryc. 48) oraz 1000 stosunkowo duży Liczba mieszkańców 500 odsetek ludności wy- 0 znania greckokatolic- 1880 1890 1900 kiego (w porównaniu Lata do wyznania rzym- skokatolickiego). W Słowniku Geogra- Ryc. 48. Ludność żydowska w Lutowiskach w latach: 1880, 1890 i 1900. ficznym czytamy:„W Objaśnienia: 1– Liczba mieszkańców ogółem; 2 – Liczba mizernym, żydostwem ludności żydowskiej. przepełnionym mia- Źródło: opracowanie własne na podstawie: Gruiński S. 1910, steczku znajduje się s. 14–17. parafia greckokato- licka z cerkwią drew- nianą, szkoła etatowa, sąd powiatowy, stacya pocztowa i apteka. Odbywają się sławne jarmarki na woły, dwanaście razy w roku i targi tygodniowe co czwar- tek”496. Wzajemne współistnienie na badanym obszarze dwóch obrządków chrze- ścijańskich układało się różnie, przy czym nie dochodziło do większych i dłu- gotrwałych konfliktów. Znane są przypadki użytkowania wspólnych świątyń przez obydwa obrządki, a także uczestnictwa w nabożeństwach greckokatolic- kich przez wiernych obrządku rzymskokatolickiego. W Lutowiskach miejscowy proboszcz greckokatolicki odprawiał w cerkwi nabożeństwa w dwóch obrząd- kach, zanim nie powstał nowy kościół. Na dalszy los wzajemnej koegzystencji wpłynęły czynniki polityczne oraz lokalne antagonizmy. W cerkwi – jak pisze A. Nałęcz – katolicy wschodni do końca mogli zachować wszystko to, co stanowiło o ich odrębności, a więc język, styl i charakter obrzędów religijnych – nawiązu- jące do tradycji praojców. To mocno zakorzenione poczucie narodowej odrębno- ści sprawiło, iż w okresie rozbiorów władzom austriackim dość łatwo przyszło w pełni tę odrębność Rusinów wykorzystać i przeobrazić później w polityczną siłę. W tym okresie i w skutkach takich zabiegów doszukiwać się można źródeł późniejszej