Á bakvið hláturinn Greining á orðræðu um fötlun í teiknuðu sjónvarpsefni Helga Gestsdóttir Júní 2018 Á bakvið hláturinn Greining á orðræðu um fötlun í teiknuðu sjónvarpsefni Helga Gestsdóttir Lokaverkefni til MA gráðu í Fötlunarfræðum Leiðbeinandi: Dr. Hanna Björg Sigurjónsdóttir 40 einingar Félags– og mannvísindadeild Félagsvísindasvið Háskóla Íslands Júní, 2018 Á bakvið hláturinn: Greining á orðræðu um fötlun í teiknuðu sjónvarpsefni. Ritgerð þessi er lokaverkefni til MA gráðu í fötlunarfræðum og er óheimilt að afrita ritgerðina á nokkurn hátt nema með leyfi rétthafa. © Helga Gestsdóttir, 2018 Prentun: Háskólaprent Reykjavík, Ísland, 2018 Útdráttur Markmið þessarar ritgerðar er að greina birtingarmyndir fötlunar í þáttaröðunum Family guy, South Park, Futurama, The Simpsons og Rick and Morty og var það gert með orðræðugreiningu í anda Michel Foucault. Fræðilegur bakgrunnur rannsóknarinnar liggur í gagnrýnni fötlunarfræði með áherslu á hið menningarlega sjónarhorn fötlunarfræðanna. Auk þess var skoðað hvernig mýtur í kringum fötlun og fatlað fólk stuðla að og viðhalda staðalmyndum, hvernig fatlað fólk hefur verið notað sem uppspretta háðs í gegnum tíðina og í lokin rannsóknir sem snúa að ríkjandi staðalmyndum um fötlun og hvernig fötlun hefur verið framsett í leiknu efni. Þáttur húmors og kenningar sem hann umlykja var einnig skoðaður og farið var yfir mismunandi gerðir af húmor. Niðurstöður hafa sýnt að staðalmyndir og orðræður um fötlun voru oftast notaðar til þess að kollvarpa fyrirframgefnum hugmyndum samfélagsins um fatlað fólk og var húmorinn notaður til þess að koma skilaboðunum á framfæri. Mikið bar á því að húmorinn væri settur fram á smættandi máta fyrir þann hóp sem hann beinist að. Brandarar höfðu þó ekki alltaf tilgang og klósetthúmor var algengur þegar kemur að styttri atriðum og þáttabrotum. Í einu tilviki var fötluð sögupersóna þó hvergi dregin í dilka, fötlun hennar var til staðar en hún hvorki tók frá né bætti neinu við söguþráðinn. 3 Abstract The aim of this study is to identify how disability is portraied in the animated TV shows Family guy, South Park, Futurama, The Simpsons and Rick and Morty through discourse analysis based on Michel Foucault´s theories. The study´s theoretical background is based on critical disability studies with emphasis on culture, with addition to looking at how myths surrounding disabilities and disabled people promote stereotypes of disability and how disabled people have been portraied in movies and TV trough the years. The aspect of humor and theories surrounding it was also examined. Results have shown that stereotypes and discourse surrounding disabilities are most commonly used to overturn the pre-defined ideas of society and humor was used to emphasize the point. Jokes were most commonly used in a demeaning and disabling manner and toilet-humor was frequently the focus point when it came to short scenes. In one case the disabled protagonist was portraied in a neutral manner, his disability was present, but it neither took nor added anything to the plot. 4 Formáli Ritgerð þessi er 40 eininga rannsókn á meistarastigi í fötlunarfræðum við félags- og mannvísindadeild Háskóla Íslands og er unnin með því að greina orðræðu og staðalmyndir í teiknuðu sjónvarpsefni. Áhugi minn á slíku efni hefur verið til staðar allt frá unglingsaldri þegar ég horfði fyrst á þætti á borð við The Simpsons og South Park. Leiðbeinandi minn við rannsóknina var Dr. Hanna Björg Sigurjónsdóttir, prófessor í fötlunarfræði, og kann ég henni þakkir fyrir uppbyggilega gagnrýni og stuðning. Að framkvæma rannsókn á borð við þessa er lærdómsríkt ferli og strembið. Það tekur á þolinmæðina að horfa á sama þáttinn í tví- og jafnvel þrígang og get ég sagt það með fullri vissu að ég muni ekki horfa aftur á sumar af þessum þáttaröðum aftur í bráð. Ég lærði heilmikið á rannsóknarferlinu og þá helst lærði ég að horfa á sjónvarpsefni með gagnrýnni augum en ég hef hingað til gert. Tel ég þetta aldrei hafa getað gengið upp ef ekki hefði verið fyrir gríðarlega sterkt og gott stuðningsnet. Sambýlismaður minn fær mínar kærustu þakkir fyrir að þola allt sjónvarpsglápið. Fjölskyldan mín og vinir hafa öll staðið þétt við bakið á mér gegnum þetta ferli og kann ég þeim öllum þakkir og sérstaklega verð ég að þakka tveimur settum af foreldrum sem hafa reynst mér ómetanlegur stuðningur í formi barnapössunar og óbilandi hvatningar; Gestur, Silla, Sigga og Dolli, ég hefði aldrei getað gert þetta án ykkar. Úlfur Aron sonur minn hefur sýnt meiri þolinmæði og biðlund en börn ættu að gera í garð móður sinnar sem aldrei hefur tíma til að gera neitt skemmtilegt. Sérstakar þakkir verð ég svo að færa Facebookhópnum „Æ on Springfield – Íslenskir Simpsons aðdáendur“ fyrir skemmtilegar umræður þegar rannsóknarferli var að hefjast, en ég leitaði til þeirra eftir hugmyndum og ábendingum um þætti til að rannsaka. Og til allra hinna sem með einhverjum þætti hafa veitt mér innblástur og stuðning, takk! 5 Efnisyfirlit Útdráttur .................................................................................................................... 3 Abstract ..................................................................................................................... 4 Formáli ....................................................................................................................... 5 Efnisyfirlit ................................................................................................................... 6 1 Inngangur .............................................................................................................. 8 1.1 Rannsóknin í hnotskurn ...................................................................................... 8 1.2 Mikilvægi rannsóknar ......................................................................................... 9 1.3 Fræðilegur bakgrunnur rannsóknar .................................................................... 9 1.3.1 Áður birtar rannsóknir ............................................................................... 10 1.4 Orða- og hugtakanotkun ................................................................................... 11 1.5 Uppbygging ritgerðar ........................................................................................ 11 2 Fræðilegur bakgrunnur rannsóknar ...................................................................... 13 2.1 Menningarleg fötlunarfræði ............................................................................. 13 2.2 Fötlun í menningunni ........................................................................................ 14 2.2.1 Furðusýningar ............................................................................................ 15 2.2.2 Furðusýningar nútímans ............................................................................ 16 2.3 Fötlun á hvíta tjaldinu og á skjánum ................................................................. 17 2.4 Orðræða í anda Michel Foucault ...................................................................... 18 2.4.1 Mýtur ......................................................................................................... 20 2.4.2 Þrálátar hugmyndir og mýtur um fötlun ................................................... 20 2.5 Staðalmyndir ..................................................................................................... 22 2.5.1 Staðalmyndir í fjöldamenningunni ............................................................ 23 2.6 Húmor í fræðilegu samhengi ............................................................................ 24 2.6.1 Hversvegna hlæjum við? ............................................................................ 26 2.6.2 Húmor og hæðni ........................................................................................ 26 2.6.3 Gildi húmors ............................................................................................... 27 2.6.4 Fötlunarhúmor eða fatlandi húmor? ......................................................... 28 2.7 Samantekt ......................................................................................................... 29 3 Framkvæmd rannsóknar ...................................................................................... 30 3.1 Markmið rannsóknar og rannsóknarspurningar ............................................... 30 3.2 Rannsóknarsnið ................................................................................................. 31 6 3.3 Eigindlegar rannsóknaraðferðir ........................................................................ 31 3.3.1 Orðræðugreining ....................................................................................... 31 3.4 Framkvæmd rannsóknar ................................................................................... 33 3.4.1 Viðfangsefni rannsóknar ............................................................................ 33 3.4.2 Gagnaöflun ................................................................................................ 36 3.4.3 Greining gagna .......................................................................................... 37 3.5 Samantekt ......................................................................................................... 38 4 Aðgreining, góðgerð, vorkunn og innblástur ......................................................... 39 4.1 Góðgerð, vitundarvakning og innblástur .......................................................... 39 4.2 Aðgreining og vernd .........................................................................................