Verzwegen en vergeten Een inventariserend en verdiepend onderzoek naar gevangenenkampen uit de Tweede Wereldoorlog op Nederlandse buitenplaatsen M.C. Haandrikman ‘Thou shalt not be a victim, thou shalt not be a perpetrator, but, above all, thou shalt not be a bystander.’ – Yehuda Bauer Verzwegen en vergeten Een inventariserend en verdiepend onderzoek naar gevangenenkampen uit de Tweede Wereldoorlog op Nederlandse buitenplaatsen Colofon Verzwegen en vergeten: Een inventariserend en verdiepend onderzoek naar gevangenenkampen uit de Tweede Wereldoorlog op Nederlandse buitenplaatsen. Masterscriptie Landschapsgeschiedenis Rijksuniversiteit Groningen, Faculteit Letteren Assen, Augustus 2020 Manon Haandrikman, S2374889 [email protected] Begeleider en eerste beoordelaar: dr. C.C. Wesselink Tweede beoordelaar: prof. dr. H. Ronnes Omslagfoto: Waarschuwingsbord dat rondom het gevangenenkamp van buitenplaats de Oxerhof was geplaatst (BeeldbankWO2, NIOD-Amsterdam). Voorwoord Voor u ligt mijn scriptie ‘verzwegen en vergeten’, die ik heb geschreven in het kader van mijn masteropleiding Landschapsgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen. Het onderwerp van deze scriptie betreft gevangenenkampen uit de Tweede Wereldoorlog op buitenplaatsen in Nederland. Aangezien mijn specifieke interesse uit gaat naar buitenplaatsen en de periode van de Tweede Wereldoorlog, kon ik mij geen beter onderwerp wensen om mijn masterscriptie over te schrijven. Ik zou graag van de gelegenheid gebruik maken om mijn dank uit te drukken naar de mensen die mij hebben geholpen bij de realisatie van mijn scriptie. Allereerst dank ik mijn scriptiebegeleidster, dr. C.C. Wesselink. Haar betrokken begeleiding, enthousiasme en vakinhoudelijke kennis hebben mij enorm gemotiveerd om mijn onderzoek tot een succesvol einde te brengen. Tevens zou ik graag mijn dank uitdrukken naar mijn vriendinnen Roelien Rap en Francesca Slim, die mij gedurende het onderzoek veel constructieve feedback hebben gegeven. Daarnaast wil ik mijn vriend Nino Koopman en mijn ouders bedanken voor hun betrokkenheid en steun tijdens het gehele scriptieproces. Ten slotte een woord van dank naar mijn docenten Theo Spek, Hanneke Ronnes, Anne Wolff en Mans Schepers, waaraan ik een zeer interessante en leerzame tijd op de masteropleiding te danken heb. Ik kijk er met veel plezier op terug! Ik hoop dat u deze scriptie met interesse en plezier leest. Vooral hoop ik dat het u nieuwsgierig maakt en inspireert. Manon Haandrikman Assen, september 2020 Inhoud 1. Inleiding ............................................................................................................................. 1 1.1 Aanleiding tot onderzoek .................................................................................................. 1 1.2 Stand van het onderzoek ................................................................................................... 2 1.3 Probleemstelling en doel van het onderzoek .................................................................... 8 1.4 Centrale vraagstelling, deelvragen en hoofdstukindeling ................................................. 9 1.5 Begripsduiding en theorievorming ................................................................................. 10 1.6 Afbakening van het onderzoek ....................................................................................... 11 1.7 Onderzoeksmethoden en bronmateriaal ......................................................................... 12 2. Nederlandse buitenplaatsen in de Tweede Wereldoorlog ................................................. 13 2.1 Functies van Nederlandse buitenplaatsen in de Tweede Wereldoorlog ......................... 13 2.2 Materiële en immateriële oorlogsschade op Nederlandse buitenplaatsen ...................... 16 2.3 Nederlandse aristocratie tijdens het nazibewind ............................................................ 17 3. Gevangenenkampen in Nederland in de Tweede Wereldoorlog ...................................... 19 3.1 Totstandkoming van kampen in de Tweede Wereldoorlog ............................................ 19 3.2 Algemene kenmerken van (concentratie)kampen .......................................................... 21 3.3 (Over)leven in de kampen .............................................................................................. 23 3.4 De kampen na de oorlog ................................................................................................. 25 4. Inventarisatie van gevangenenkampen op buitenplaatsen ................................................ 27 4.1 Verspreiding van de gevangenenkampen op buitenplaatsen in Nederland .................... 27 4.2 Functies van de gevangenenkampen op buitenplaatsen ................................................. 29 4.3 Landschappelijke situering van de gevangenenkampen op buitenplaatsen .................... 30 4.4 Bestemming van de gevangenenkampen direct na de oorlog ......................................... 31 5. Casestudies ........................................................................................................................ 32 5.1 Kasteel de Schaffelaar .................................................................................................... 32 5.2 Huize Oxerhof ................................................................................................................ 43 5.3 Huize Avegoor en villa Irene.......................................................................................... 51 6. Slotbeschouwing ............................................................................................................... 59 6.1 Gevangenenkampen op Nederlandse buitenplaatsen en hun landelijke spreiding ......... 59 6.2 Landschappelijke situering en specifieke functies van gevangenenkampen op buitenplaatsen in Nederland ................................................................................................. 60 6.3 De ingebruikname van buitenplaatsen als gevangenenkampen en het dagelijks leven aldaar .................................................................................................................................... 61 6.4 Gevangenenkampen op buitenplaatsen na de Tweede Wereldoorlog ............................ 63 6.5 Aanbevelingen voor vervolgonderzoek .......................................................................... 65 7. Conclusie ........................................................................................................................... 67 8. Samenvatting ..................................................................................................................... 68 9. Bibliografie ....................................................................................................................... 70 10. Overige bronnen ............................................................................................................ 76 11. Lijst met afbeeldingen ................................................................................................... 78 Bijlage I – Catalogus van gevangenenkampen uit de Tweede Wereldoorlog op Nederlandse buitenplaatsen ........................................................................................................................... 79 1. Inleiding 1.1 Aanleiding tot onderzoek Kastelen en buitenplaatsen kennen een lange geschiedenis in Nederland en hebben vele conflicten doorstaan. Hoewel kastelen hun functie als militair object in de periode van de Tweede Wereldoorlog reeds verloren hadden, hebben kastelen en buitenplaatsen in deze periode toch vaak een functie in de oorlogsvoering gespeeld.1 In deze periode zijn dan ook veel kastelen, buitenplaatsen en landhuizen vernietigd of beschadigd. Naast de fysieke schade die kastelen en buitenplaatsen in Nederland tussen 1940 en 1945 hebben geleden, zijn ze ook in immateriële zin ‘beschadigd’, aangezien er veel persoonlijke drama’s en traumatische gebeurtenissen hebben plaatsgevonden.2 Deze herinneringen aan de oorlog hebben hun sporen als onzichtbare littekens achtergelaten en liggen vaak tot op de dag van vandaag gevoelig.3 Tot op heden is er in de kasteelgeschiedenis weinig aandacht geweest voor de rol die kastelen en buitenplaatsen in Nederland innamen in de Tweede Wereldoorlog.4 Sterker nog; de historie van deze plaatsen wordt nog altijd eenduidig gepresenteerd.5 Wanneer men aan kastelen en buitenplaatsen denkt, denkt men immers niet snel aan de vreselijke gebeurtenissen die zich hier in de Tweede Wereldoorlog hebben afgespeeld.6 De afgelopen jaren wordt er echter steeds meer waarde gehecht aan de historische gelaagdheid van erfgoed en de periode van de Tweede Wereldoorlog krijgt langzaam erkenning binnen buitenplaatsenonderzoek in Nederland. Toch blijken onderwerpen die betrekking hebben op daders nog gevoelig te liggen.7 Dit geldt ook voor zogenaamd ‘dadererfgoed’ op buitenplaatsen in Nederland, aangezien onderzoeksonderwerpen zoals gevangenenkampen op buitenplaatsen nog weinig wetenschappelijke aandacht hebben gekregen.8 Hoewel Nederland officieel vijf concentratiekampen en twee verblijfplaatsen uit de Tweede Wereldoorlog telt,9 waren er destijds veel meer kampen die tegenwoordig geen bekendheid hebben.10 Onder deze onbekende kampen bevonden zich diverse gevangenenkampen op buitenplaatsen in Nederland. Dergelijke kampen maakten het mogelijk om ‘ongewenste’ mensen zoals joden, zigeuners, criminelen, zwarthandelaren, zwervers en homoseksuelen uit de nazimaatschappij te verwijderen en ruimtelijk te isoleren.