Acta Sci. Pol., Administratio Locorum 16(2) 2017, 67–76 http://administratiolocorum.uwm.edu.pl plISSN 1644-0749 eISSN 2450-0771 PRACA ORYGINALNA Zaakceptowano: 2.05.2017 ORIGINAL PAPER Accepted: 2.05.2017 WITALNOŚĆ TERENÓW ZDEGRADOWANYCH NA PRZYKŁADZIE KATOWIC Monika Janiszek* Katedra Badań Strategicznych i Regionalnych, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, ul. 1 Maja 50, 40-287 Katowice, Polska ABSTRAKT Celem artykułu jest sprawdzenie możliwości przypisania cech miasta witalnego, tj. powiązane terytorial- nie kreatywne działania prowadzące do integracji i równoważenia rozwoju na rzecz społeczności lokal- nej, przestrzeni i gospodarki Katowic, obszarom przeznaczonym do rewitalizacji w latach 2016–2022. Zaprezentowano możliwości wyprowadzenia ze stanu kryzysowego terenów zdegradowanych, w obrębie których występuje silna koncentracja negatywnych zjawisk społecznych oraz problemy przestrzenne (opisane dzielnice miasta). Za pomocą narzędzi GIS przeprowadzono analizę lokalizacji terenów zdefiniowanych jako zdegradowane w Lokalnym programie rewitalizacji miasta Katowice... (2014) oraz terenów poprzemysłowych udostępnionych w ogólnodostępnej platformie informacji „Tereny poprzemysłowe i zdegradowane” w celu wyłonienia wspólnych terytorialnie przestrzeni. Słowa kluczowe: witalność miasta, tereny zdegradowane, tereny poprzemysłowe, rewitalizacja WPROWADZENIE zapobiegają dalszym negatywnym przekształceniom terenu zdegradowanego. Jednym z poważniejszych Przemiany zachodzące w strukturze funkcjonalno- problemów miast jest utrata wartości historycznych -przestrzennej miast konurbacji górnośląskiej kształto- przestrzeni miejskich (Runge i Dragan 2014), które wały się głównie pod wpływem procesów industriali- są obszarem integrującym społeczeństwo, dostępnym zacji i rozwoju ekonomicznego opartego na produkcji dla wszystkich użytkowników niezależnie od wieku, przemysłowej, które prowadziły do powstania terenów pochodzenia społecznego czy statusu materialnego zdegradowanych wymagających obecnie podjęcia (Problemy kształtowania... 2010). Dlatego też zazwy- czynności rewitalizacyjnych. Nakłada to na władze czaj pierwszym etapem procesu jest odnowa tkanki samorządowe obowiązek wieloaspektowych dzia- miejskiej, która docelowo powinna przynieść dłu- łań oraz współpracy z instytucjami zewnętrznymi goterminowe przemiany ekonomiczne i społeczne i społecznością lokalną w procesie podejmowania (Doratli i in. 2004). decyzji zagospodarowania przestrzeni (Parysek 2007). Nowe procesy kształtujące politykę lokalną miasta Kształtowanie przestrzeni miejskiej przekłada się na powinny być otwarte na pomysły różnych środowisk, konstruowanie nowych rozwiązań i modeli miast również tych, które w sposób łagodny wspierają ścieżki (Mierzejewska 2009) za pomocą lokalnych progra- przejścia do innego modelu rozwoju miasta. Projekty mów rewitalizacji (Muzioł-Węcławowicz 2009), które pobudzające i wzmacniające kreatywność, świadomość * [email protected] © Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Janiszek, M. (2017). Witalność terenów zdegradowanych na przykładzie Katowic. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 16(2), 67–76. wartości oraz potencjału tkwiącego w mieście powinny korzyści dla miasta. Przejawia się poprzez działania utrwalać relacje wewnętrzne wspólnoty lokalnej przez w sferze społecznej, środowiskowej czy przestrzennej. partycypację mieszkańców w procesach decyzyjnych Aspekt społeczny witalności charakteryzuje się niskim dotyczących zagospodarowania przestrzeni publicz- poziomem ubóstwa, silną spójnością, tożsamością nych. Relacje w obrębie wspólnoty tworzą bowiem i aktywnością społeczeństwa oraz dobrą komunikacją kapitał zaufania i ułatwiają sieciowanie podmiotów między grupami lokalnymi. W sferze środowiskowej promujących dziedzictwo miasta, jednocześnie ograni- zawarto elementy równowagi ekologicznej, tj. zniwelo- czając degradujący sposób wykorzystania jego poten- wanie zanieczyszczenia powietrza i hałasu, wykorzysta- cjałów. Przedsięwzięcia zainicjowane w przestrzeni nie i unieszkodliwianie odpadów czy redukcję korków miejskiej Katowic powinny więc sprzyjać integracji ulicznych. Witalność przestrzenna rozumiana może mieszkańców jako podmiotów, w których tkwią zasoby być w dwojaki sposób w odniesieniu do konstruk- i witalność miasta. cji samego projektu, jego czytelności i dostępności, jak również celu, który ma zostać osiągnięty dzięki WITALNOŚĆ MIAST niemu. Proponowane rozwiązania architektonicz- no-urbanistczne wzmacniać mają poczucie miejsca Miasto powinno być traktowane jak żywy organizm, z jednoczesnym zachowaniem odrębności architekto- gdyż ma etapy wzrostu, stagnacji, a czasem nawet nicznej dzielnic, utrzymywać bezpieczne i przyjazne upadku. Żywotność miejska jest zatem zdolnością do przestrzenie publiczne, jednocześnie integrując różne adaptacji i reagowania na zmieniające się otoczenie części miasta (Rastegar i in. 2014). (Bianchini i Landry 1995). Zdolności te są większe Dla Montgomery’ego (1995) witalność składa w miastach, w których zachowano równowagę i samo- się z nowych decyzji inwestycyjnych oraz rozwoju wystarczalność w wymiarze gospodarczym, społecz- nowych obiektów generujących wzrost atrakcyjności nym, kulturowym i środowiskowym. Witalność nie miasta. Wpływa na to intensywność realizowanych jest więc jedynie pojęciem ekonomicznym. Obejmuje działań oraz zdolność do permanentnego zatrzyma- również kwestie związane z partycypacją społeczną nia użytkowników w mieście. Poprzez duże projekty i tożsamością lokalną oraz zrównoważonym rozwo- inwestycyjne, powiązane ze sobą przestrzennie i wyko- jem wszystkich elementów oddziałujących na miasto. rzystujące potencjał oraz predyspozycje mieszkańców, Pojęcie to łączy w sobie wszystkie aktywności oraz przekształcają się funkcje miasta oraz zmienia się jego interakcje zachodzące między nimi i wpływające na wizerunek (Ravenscroft 2000). Mechanizm równo- otoczenie, które uwzględnia współtworzenie i współ- ważenia skłania do poszukiwania nowych sposobów odpowiedzialność podmiotów. Podsumowując, kon- wykorzystania potencjału miasta stymulowanego przez cepcja witalności opiera się na elastyczności i zdolności kreatywne możliwości jego wykorzystania. Dzięki przystosowywania się miasta do występujących tam sieciowaniu podmiotów ograniczana jest konkuren- potrzeb, utrzymania równowagi w sferze społecznej, cja o zasoby przez umożliwienie realizacji własnych ekonomicznej, środowiskowej oraz przestrzennej celów za pomocą nowych sposobów wykorzystania poprzez czynności mające na celu zachowanie współ- lokalnego potencjału miasta. odpowiedzialności podmiotów oraz bezpieczeństwa Działania kreatywne i innowacyjne sprzyjają dzięki trwałym i długoterminowym przedsięwzięciom. powstawaniu nowych możliwości współpracy pod- Zdaniem Landry’ego (2016) witalność miasta skon- miotów wdrażających nowe rozwiązania bazujące na centrowana jest wokół źródła „energii” jego mieszkań- energii i potencjale poszczególnych dzielnic miasta. ców, która stale jest wyzwalana, wzmacniana i powinna Zatem sieciowanie podmiotów ma na celu tworzenie być ukierunkowana. Zatem witalność utożsamiana jest kreatywnych projektów rewitalizacyjnych, których z ciągłym i zrównoważonym rozwojem miasta i jego zadaniem jest wyprowadzenie danego obszaru ze stanu mieszkańców, pobudzanym przez kreatywne i inno- kryzysowego przez usunięcie zjawisk powodujących wacyjne procesy twórcze przynoszące długoterminowe jego degradację. Przywrócenie żywotności poprzez 68 *[email protected] Janiszek, M. (2017). Witalność terenów zdegradowanych na przykładzie Katowic. Acta Sci. Pol. Administratio Locorum 16(2), 67–76. rozwiązanie problemów ukierunkowane może być na celów możliwe jest przez skoordynowaną współ- ochronę dziedzictwa kulturowego, poprawę warunków pracę władz lokalnych, społeczności i inwestorów środowiskowych i kształtowanie krajobrazu postindu- prywatnych. Konsekwentna realizacja programów strialnego oraz zagospodarowanie terenów i obiektów rewitalizacyjnych, stałe podnoszenie świadomości spo- do celów gospodarczych (Polaczek i Trząski 2010). łecznej oraz współpraca pozwalają na poprawę życia Działania te prowadzą do zachowania i wyeksponowa- w mieście (Chądzyńska 2015). Działania te mają słu- nia wartości historycznych i estetycznych oraz sprzyjają żyć przywróceniu w sposób trwały zrównoważonego utrzymaniu silniejszej tożsamości lokalnej społeczności rozwoju gospodarczego i społecznego oraz równowagi poprzez lokalizację nowych i atrakcyjnych funkcji w środowisku naturalnym na terenach zdegradowa- w obiektach opuszczonych przez przemysł, często poło- nych, skutkując poprawą ich atrakcyjności. żonych w obszarach śródmiejskich (Marciniak 2009). Korzystnie oddziałuje to na wizerunek miasta oraz TERENY ZDEGRADOWANE KATOWIC prowadzony marketing urbanistyczny, ponieważ nowo zagospodarowane obiekty poprawiają strukturę Tereny poprzemysłowe i zdegradowane są zasobem, miasta, jego zwartość i funkcjonalność. Dlatego też który często posiada korzystną lokalizację oraz dostęp przekształcenie tych obszarów i przypisanie im nowych do infrastruktury, jednak stanowić może źródło zagro- wartości stało się ważnym zadaniem dla samorządów żeń dla środowiska oraz niekorzystnie oddziaływać miast. na wizerunek miasta i regionu. Sugerowanym rozwią- Ożywienie terenów zdegradowanych odbywa się zaniem jest ponowne wykorzystanie zasobów wpły- poprzez działania naprawcze oraz uruchamianie zaso- wających na ograniczenie zapotrzebowania na nowe bów (Starzewska-Sikora 2007) służących: tereny inwestycyjne przez przywrócenie funkcji